Sivilizasiyalarin Kesismesinde Turk Dunyasi PDF

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas
rst Hbibbyli
SVLZASYALARIN
KSMSND
TRK DNYASI
Elm v thsil
Bak - 2011
1
Elmi redaktor:
flsf elmlri doktoru,

professor Mmmd Rzayev
rst Hbibbyli: Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas.

Bak, Elm v thsil, 2011 264 sh.
Kitabda br sivilizasiyalar arasnda znmxsus
xsusiyytlri il seiln Trk sivilizasiyas, onun qdim tarixi,
elc d digr sivilizasiyalarla laqlri v sekinliyi kimi
problemlrdn bhs olunur.
SVLZASYA BRYYT BRLDRN,

YOXSA AYIRAN ANLAYI KM
Xalq bir ox xsusiyytlri il tannr, saylr
v dnya xalqlar irisind frqlnir. Bu
xsusiyytlrdn n yksyi, n byy
mdniyytdir.
Heydr liyev
Sivilizasiya-mdniyytin zidentifikasiysnda
atd el bir hduddur ki, burada o,
mumbri v ya qlobal sivilizasiya ola bilr.
Arnold Toynbi
en srdn balayaraq ictimai fikir tarixind n

aktual msllrdn biri br cmiyytinin min
illrdir qarlad mxtlif sivilizasiyalar arasndak
mnasibtlr olmudur. Tsadfi deyildir ki, flsf v
geopolitikada, htta iqtisadiyyat v dbiyyatda bel bu mvzu sas
oriyentir kimi gtrlmy balanmdr. mumilikd, son dvrlr
elmi dairlrd br cmiyytinin mxtlif sahlrd qarlad
problemlrin v ya qardurmalarn balca sbbinin frqli
sivilizasiya dayclarnn uyunsuzluu il laqlndirilmsi daha
ox mzakir olunur. ctimai hyatn bir ox sahlrind - istr
dvltlraras, istr xalqlar arasnda olsun, cmiyytin subyektlri
arasnda laqlrd msbt v mnfi mqamlar il mhz frqli
sivilizasiyalarn znmxsus xsusiyytlri sas sbb olaraq
grlmkddir. Bir sra alimlr sivil dnyann yaranmasn,
inkiafn v htta dnyann sonunu da sivilizasiyalarn dialoqu v
3
ya qardurmas il laqlndirirlr. Xsusi diqqt kn mqam

ondan ibartdir ki, geosiyastin sas istiqamtverici meyarlarnn
myynldirilsind d yeni yanama mahid olunmaqdadr.
Bel ki, geopolitika anlaynn yarand dvrdn indiydk uzun
mddt sas mnasibtlr milli dvltlrin v ya ideologiyalarn
maraqlar zrind qurulduu halda, qloballamann getdikc
drinldiyi masir dvrmzd artq geopolitikada bel sas
proseslrin sivilizasiyalarn maraqlar hesabna formalamas fikri
ortaya atlmdr. Mhur sivilizoloqlar Samuel Hantinqton, Arnold
Toynbi, Fernan Brodel, Kristofer Dauson v baqalar qlobal
siyastd sas yeri sivilizasiyalararas mnasibtlrin tutduunu
iddia edir v bu mlahizni saslandrmaa alrlar. Bu mnada
tarixn mxtlif sivilizasiyalarn qovanda yerln Azrbaycan
n d qeyd olunan mnasibtlr tmsil olunduu sivilizasiyann
daycs olaraq mhm geosiyasi hmiyyt ksb edir.
Sivilizasiya anlay v onun sasnda dayanan dyrlr
lk nvbd sivilizasiya mfhumu altnda nyin nzrd
tutulduuna diqqt yetirmk istrdik. ksr dbiyyatlarda
sivilizasiya - cmiyytin tarixi inkiafnn myyn mrhlsini
ks etdirn maddi v mnvi dyrlrin mcmusu v ya maddi v
mnvi mdniyytin yksk inkiaf mrhlsi kimi nzrdn
keirilir. Yni, balanc olaraq sivilizasiya znmxsus
xsusiyytlr malik olmaqla sad (ibtidai) cmiyytdn
frqlndirilir. Bel olan halda is sivilizasiyalarn yaranmasn
briyytin yaran dvrndn deyil, onun myyn nailiyytlr
atdqdan sonrak mrhlsi hesab edirlr. Bel ki, sivilizasiya n
xarakterik xsusiyytlr olaraq sadalanan - dmir istehsal il
balayan yeni dvrn meydana glmsi, yaz mdniyyti, hr
4
mdniyyti, myyn davran normalar kodeksinin formalamas

v s. br cmiyytinin myyn inkiaf mrhllrini
kemsindn xbr verir. Bellikl, sivilizasiyann qeyd olunan
sadalanan sistem yaradc elementlri onu ibtidai cmiyytdn
frqlndirir. Bununla bel, dnya elmi fikrind erkn, yaxud ilkin
sivilizasiya anlay da vardr ki, bu da mumdnya tufan, yaxud
Nuh peymbrin fsanvi gmisinin hrkti il bal hadislri
v ya mifologiyan znd ks etdirir. Bu mlahiznin
trfdarlarna gr briyytin mumdnya tufanndan xilas
olmas, yaxud da yer znd hyatn yenidn yaranmas sl mnada
sivilizasiyadr v ya nvbti sivilizasiyann balancdr. Buna
bzn arxaik sivilizasiya da deyirlr. Qeyd etmliyik, hazrk
tdqiqatda biz sivilizasiyaya Yer krsind hyatn yaranmaa
balad mkan olaraq deyil, cmiyytin yksk inkiaf
mrhlsini ks etdirn mfhum kimi baxrq.
Bellikl, cmiyytin yksk inkiaf pillsini ks etdirn
sivilizasiyalarn sasnda hans dyrlrin dayanmas il bal
mxtlif mlahizlr rast glmk mmkndr. Misal n mhur
fransz sosioloqu Gustav le Bon (1841-1931) sivilizasiyan tkil
edn elementlrin onlar yaratm xalqn ruhunu ifad etmsi
qnatind olmudur. Onun fikrinc, Sivilizasiyan ml gtirn
mxtlif elementlr: dil, tsisata, ideyaya, etiqada, incsnt,
dbiyyata onlar yaratm insanlarn ruhunun tzahr kimi
baxlmaldr. Lakin dvrdn v irqlrdn asl olaraq bu
elementlrin hr hans bir xalqn ruhunun ifadsi kimi hmiyyti
ox mxtlifdir. gr hr bir xalqn sivilizasiyasnn yalnz onun
bir elementini nzr almaqla tarixini yazmaq lazm glsydi, bu
element xalqlardan asl olaraq mxtlif olard. 1 Eyni zamanda

Gustav le Bon hesab edirdi ki, sivilizasiyan tkil edn
elementlrdn bzilri bu xalqn ruhunu daha yax tsvir edir,
bzilri yox. Lakin bu elementlr mahiyytc xalqdan-xalqa,
dvrdn-dvr mxtlifldiyin gr, mlum olur ki, onlarn
arasnda he olmasa birini tapmaq mmkn deyil ki, ondan
mxtlif sivilizasiyalar n mumi meyar kimi istifad olunsun.
Sivilizasiyalarn etnik birliy, mdniyyt, din, dil
ballna, siyasi mqsd, inkiaf sviyysin, ictimai-iqtisadi
formasiya nvn, corafi amillr syknmsi il laqdar frqli
fikirlr sslnmkddir. Bu frqlilik zn daha ox cmiyytnas
filosof alimlrl geosiyastilrin mlahizlrind gstrir. Bu cr
frqli yanamalarn olmas da o mnada anlalandr ki, birinci qrup
alimlr kemi v mvcud, geosiyastilr is daha ox glcy
ynlmi mnasibtlri aradrmaa alr v sivilizasiyalarn
identifikasiyasnda bu parametr stnlk verirlr.
Elmi dairlrd sivilizasiya terminin ilk olaraq otland
alimi Adam Ferqyusonun (1723-1816) srlrind rast glinir.
Onun tsnifatna gr bu termin sinifli cmiyyt, hrlr, yaz
mdniyyti il sciyylnn insan cmiyytinin inkiaf
mrhlsini hat edir. Alim dnya tarixini vhilik-barbarlqsivilizasiya mrhllrin blrd v bu blg uzun mddt elmi
dairlrd sas tsnifat olaraq qbul olunmudur.2 Bu tsnifatdan
grndy kimi, balca kriteriya mdni inkiaf sviyysi hesab
olunur v he bir milli v ya lokal xsusiyytlr sasnda
1
Gustav le Bon. Ktl psixologiyas (trcm Qardaxan zizxanl). Bak: Zkiolu

nriyyat, 2006, sh. 71
2
. . ( , ,
). : ,
2003, c.116
frqlndirilmir. Baqa szl desk, mumilikd cmiyyt hyatn

xarakteriz edir v he bir sviyyd hr hans bir kriteriya zr
blnmrd. Yalnz bir mqam xsusil diqqti kir ki, Qrbd
hmin dvrd yksk mdni inkiaf sviyysi - sivilizasiya
dedikd, yalnz avropallarn hyat trzi nzrd tutulur, btn
digrlri is barbar hesab edilirdi. Baxmayaraq ki, Avropa bu gn
ld etdiyi nailiyytlrin bir oxunu rq lklrinin
mdniyytlrin borcludur. Htta Avropann btn tarix boyu n
yksk inkiaf mrhlsini ks etdirn ellinizm dvrnd bel
rqd - misal n, ind mdni inkiaf sviyysi ondan daha
stn olmudur. Maraqldr ki, slind qdim yunanlar da lklri
mdni v barbar olaraq frqlndirirdilr. Yni, onlar zlrini
mdni lk, btn digrlrini is barbar adlandrrdlar. Lakin
yegan frq ondan ibart idi ki, onlar zlrini mdni adlandrarkn
yalnz Avropan nzrd tutmurdular. Yunanlar n mdni dnya
Aralq dnizinin hm Avropa, hm Asiya, hm d Afrika sahillri
saylrd.
Qrbin rolunun dominantladrlmasnn ksin olaraq, mhur
alim akademik Vasili Bartold (1869-1930) ellin-roma
mdniyytinin br tarixind tutduu mvqeyi gstrmk n
rq lklri il mqayis edrk yazrd ki, Qdim rq lklri
minilliklr boyu dnyann yegan mdni lklri olmular. 3
Gustav le Bon da Qrbin rq dyrlrindn bhrlnmsi fikrind
idi. O, yazrd: gr xalqlar zlrindn qabaq ilnmi
mnblrdn faydalana bilmsydilr, sivilizasiyalarn inkiaf ox
yava gedrdi v mxtlif xalqlarn tarixi yalnz tkrardan ibart
olard. Misir v gildani halisinin 7 v ya 8 min il bundan vvl
3
. // .
. : , 2010, .10
qurduqlar sivilizasiyalar el bir material mnbyi yaratmdlar ki,

ora bilik gtrmk n nvb il btn milltlr glirdi. Yunan
incsnti Dcl v Nil aylarnn sahilind yaranm incsntdn
ml glmidir. Yunan slubundan Roma slubu alnd v o da z
nvbsind rq tsirlri il qararaq ardcl surtd Bizans, roman
v qotik slublarna balanc verdi.4
Ancaq tarixi hadislrin sonrak inkiaf gstrdi ki, hr hans
bir regionun v ya lknin btn digrlri zrind stnlyn
saslanan bu cr yanama zn dorultmur v briyytin
mxtlif mdniyytlri ks etdirn sivilizasiyalardan tkil
olunmas il bal yeni mlahizlr yol ad. Bellikl, leksikona
daxil olduu ilkin dvrd mumilikd cmiyytin inkiaf
mrhlsini ks etdirn sivilizasiya anlay sonradan mxtlif
mdniyytlrin inkiaf dvrn ks etdirn mfhum olaraq tfsir
olunmaa balanmdr.
Sivilizasiya v mdniyyt: eynilik, yoxsa yaxnlq
Sivilizasiya anlay bir termin kimi XVIII srd
mdniyyt anlay il sx laqd meydana glmidir. Uzun
mddt bu termin daha ox Qrbi Avropa xalqlarnn yksk
mdniyytini, htta kapitalizmi xarakteriz etmk n ildilirdi.
Lakin sonralar bu fikr stnlk verilmy baland ki, btn
xalqlar znmxsus mdniyyt malik olduu halda, he d
btn xalqlar z sivilizasiyalarna malik deyillr. Msln, Avropa
xalqlarnn hr biri znmxsus mdniyyt malik olsa da,
sivilizasiya anlaynda bu frdilik yoxdur. Onlar mumilikd Qrb
sivilizasiyasn, rqi Avropa lklrinin bir qismi is Pravoslav4

Slavyan sivilizasiyasn tmsil edir. Yaxud rqd in, Vyetnam,

Myanma, Kambocann hr birinin znmxsus dyrlri olsa da,
bunlardan yalnz ini mstqil sivilizasiya daycs kimi
frqlndirmk olar.
Digr trfdn sivilizasiya v mdniyyt anlaylarna
eynimnal mfhum kimi d baxanlar var. Tsadfi deyil ki,
amerikan kulturoloqlar Alfred Luis Kreber (1876 - 1960) v Klayd
Klakxon (1905 -1960) mdniyyt sznn 164 mnasnn
siyahsn trtib edrkn gstrmilr ki, bunlarn ksrind bu sz
sivilizasiya il brabr ilnir, oxar mna verir.5
Mdniyyt v sivilizasiyann mxtlif anlaylar ifad
etmsin ilk df alman filosoflarn srlrind rast glinir.
mmanuel Kant (1724-1804) sivilizasiya deynd - cmiyyt v
xsiyyt hyatnn xarici trfini, mdniyyt deynd is - onlarn
mnvi mahiyytini v yaxud mnvi potensialn nzrd tuturdu.
Alman idealist filosofu Osvald penqler (1880-1936) hesab edirdi
ki, hr bir mdniyytin z sivilizasiyas olur. Onun fikrinc,
sivilizasiya znn btn mahiyyti etibar il beynlmilldir.
Yni, alman filosof sivilizasiyann sasnda milltin yox,
mdniyytin durduunu iddia edirdi. Msln, o, Avropa
mdniyytini Faust mdniyyti adlandrr v onun mrhllri
olaraq romanika, qotika, renessans, barokko, rokoko mdniyyti
dvrlrini frqlndirirdi. Grndy kimi, burda he bir milli-etnik
xsusiyyt nzr alnmrd. O.penqler iddia edirdi ki, hr bir
mdniyyt, znn daxili yaradc imkanlarn tkdrk mhv
olur v sivilizasiya mrhlsin keir. Msln, onun qnatin
gr qdim Yunan mdniyyti z sonluunu qdim Roma
5
Kroeber A.L., Kluckhohn . Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions.

New York, 1952, p. 291
sivilizasiyasnda tapr. Qrbi Avropa mdniyyti is IX srdn

formalamaa balam, z intibah dvrn XV-XVIII srlrd
keirmi v sivilizasiya mrhlsin qdm qoymaqla is qrub
etmy balamdr.6 Bellikl, grndy kimi, Osvald penqler
sivilizasiyalar mdniyyt amili il balayr, lakin onu mvcud
deyil, myyn mdniyytdn qalm ictimai mrhl hesab
edirdi. Onun fikrinc, sivilizasiya mdniyytin squtu v
deqradasiya mrhlsidir. Mdniyytin sivilizasiyadan prinsipial
frqi odur ki, sivilizasiya ruhsuz intellekt, l boylu olduu halda,
mdniyyt hyatdr, yaradc faliyytdir v inkiafdr. 7
Bununla yana, sivilizasiyalarn kemi mdniyytlri tmsil
etmsi il razlamayanlar da vardr. Bel ki, Arnold Toynbi (18891975) sivilizasiyalarn inkiafnn sikllr zr sxemini qbul edir v
onu yaranma-inkiaf-iklnm-tnzzl-dalma dvrlrin
ayrrd. Lakin onun fikrinc, bu sxem qalmaz deyil.
Sivilizasiyalarn mhvi ehtimaldr, lakin zruri deyildir. 8 nki
sivilizasiyanaslqda sikllr zr inkiaf dinamikasnn
tkrarlanmas il d bal mlahizlr rast glinir. Bel ki,
sivilizasiya siklinin (periodunun) yaranma-formalama-genilnm
-bhran mrhllrinin ya qrub v hyat siklinin sonu, ya da yeni
siklin balanmas il davam etmsi haqqnda elmi mlahizlr irli
srlr.9 Qeyd olunan mlahizy gr hr bir sivilizasiyann z
hyat sikli var. Bu onun mvcudluunun tarixi dvrn myyn
6
. .
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Speng/index.php
7
. . .
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Speng/index.php
8
. . : , 1996,
.45
9
, .
, : ,
2006, .93
10
edir, bir v ya bir ne qalxma v enm mrhlsini - sivilizasiya

siklini hat edir. Bzi sivilizasiyalar (Hind, in, Yapon, Qrb)
oxminillik tarixlri rzind bir ne bel sikl yaam, digrlri
(Monqol, umer, Elam, Krit-Minoy) cmi bir sikl yaam v tarix
shnsindn silinmi, nclr is (imali Amerika, Latn
Amerikas, Okeaniya) z birinci sivilizasiya sikllrin indi
balamlar. Bizim fikrimizc, Trk sivilizasiyas da znn inkiaf
yolunda bir ne sikl yaam v mvcudiyytini hl d
saxlamaqda olan birinci qrup sivilizasiyalara aiddir.
Baqa bir mhur sivilizoloq Samuel Hantinqton (1927-2008)
Sivilizasiyalarn toqqumas kitabnda sivilizasiya v mdniyyt
anlaylarn mqayis edrk qeyd edir ki, Almaniyadan baqa
dnyann hr trfind sivilizasiya mdni btvlk mnasnda
ildilir. XIX sr alman mtfkkirlri is texnika, texnologiya v
maddi amillri hat edn sivilizasiya anlay il, cmiyytin
dyrlr, ideallar v yksk qli, bdii, mnvi keyfiyytlrini
nzrd tutan mdniyyt anlay arasnda kskin srhd
qoymudular. S.Hantinqton is bu fikirlrl razlamr v bildirirdi
ki, bel tsnifat Almaniyadan baqa he bir lkd qbul
olunmur.10
Grkmli trkoloq Ziya Gyalp (1876-1924) mdniyyt il
sivilizasiya arasnda myyn frqliliklrin olduunu yazmdr.
Bel ki, o, Trklyn saslar srind mdniyyt szn
kltr v ya hars, sivilizasiyaya is mdniyyt szn
qarlq kimi ildrk yazrd: Kltr milli olduu halda,
mdniyyt uluslararasdr - beynlmilldir. Kltr yalnz bir
milltin din, xlaq, hquq, al, estetika, dil, iqtisadiyyat v texnika
il bal yaaylarnn uyumlu - ahngdar bir btndr.
10
. . : , 2003, .76
11
Mdniyyt is eyni inkiaf sviyysind olan bir ox milltlrin

toplumsal - ictimai hyatlarnn ortaq bir btndr. Hr qvmn
(milltin) nc yalnz kltr vardr. Bu qvm kltr baxmndan
yksldikc siyast baxmndan da ykslrk gcl bir dvlt
meydana gtirir. Digr yandan da, kltrn ykslmsindn
mdniyyt domaa balayr. Mdniyyt balancdan milli
kltrdn - harsdan doduu halda, sonralar qonu milltlrin
mdniyytlrindn d bir ox mssislr - qurumlar alr.11 Ziya
Gyalp cmiyytin inkiafnda mdniyytl sivilizasiyann
intibahn trs mtnasib hesab edir. Onun fikrinc, milli kltr
gcl, ancaq mdniyyti zif bir milltl milli kltr pozulmu,
ancaq mdniyyti yksk olan baqa bir millt siyasi savaa
girnd kltr gcl olan millt daim qalib glmidir. Misal kimi
o, farslarn qdim misirlilri, yunanlarn farslar, makedoniyallarn
yunanlar, romallarn makedoniyallar, rblrin sasanilri,
trklrin rblri mlub etmsini gstrir v mdniyytin
inkiafnn milli kltr pozduu v bunun mlubiyytin balca
sbbi olduu fikrini irli srrd.
Trk dnyasnn digr bir byk olu hmd by Aaolu
(1869 - 1939) is mdniyyt v sivilizasiya anlaylarna eyni
mna dayan mfhum kimi baxrd. O, 1919-cu ild Maltada
srgnd olarkn yazrd: Mdniyyt - Civilisation deyimin
eitli triflr verilmidir. Biz bu deyimi, znnimizc, btn triflri
hat edn v bu klmy n geni mnan vern hyat trzi
olaraq qbul edirik. Bel ki, mdniyyt demk hyat trzi
demkdir, yalnz hyat qavramn n geni v hatli bir mnada
anlamaqdr. Hyatn btn tcllilrini, maddi v mnvi btn
11
Ziya Gyalp. Trklyn saslar (trcm Elman Mustafaolu). Bak: Maarif,

1991, sh. 47
12
olaylarn o qavram hat etmlidir. 12 Mllif mdni insan

cmiyytinin balca mdniyyt arasnda blnm olduunu
iddia edirdi: Budda-Brhmn mdniyyti, Qrb v ya Avropa
mdniyyti, slam mdniyyti. hmd Aaolu mdni
frqlilikd sas oriyentir kimi ortaq bir dnc v duyum trzini
gtrr v din, xlaq, hquq kimi elementlrin milli kimliyi
xarakteriz edn xsusiyyt kimi sciyylndirilmsini dzgn
hesab etmirdi. O, zaman rivsind bu xsusiyytlrin milltlr
n dyidiyini nzr alaraq, milli mdniyyti sciyylndirn
sas element olaraq yalnz dil amilini frqlndirirdi. Bununla bel
qeyd etmliyik ki, n qdr tccbl olsa da, dil elementini
sivilizasiya meyar hesab edn mllif bhs etdiyimiz kitabnda
dnya sivilizasiyalar arasnda trk mdniyytini (v ya
sivilizasiyasn) mstqil olaraq frqlndirmirdi.
Masir dvr Azrbaycan filosoflarndan akademik Ramiz
Mehdiyev d bir ox chtdn frqlnmyn, bir-birin ken,
qarlql asllqda olmasna baxmayaraq, mdniyyt v
sivilizasiya anlaylarnn eynilik tkil etmdiyi qnatinddir.
Onun fikrinc, sivilizasiya mdni proses n ilkin rait yaradr,
mdniyyt is yeniliyin yaradcs olmaqla sivilizasiyann inkiaf
n rait yaradr. Mdniyyt sivilizasiyann tsbit etdiyi sosial
normalarn tcssmn, gerkldirilmsini nzrd tutan
mstqil maddi v mnvi faliyytdir. Eyni bir sivilizasiya
oxsayl mdniyytlr yaradr. Msln, orta srlrd rb, fars v
Azrbaycan mdniyytlri islam sivilizasiyasnn mhsullardr;
trk sivilizasiyas trk, qrz v Azrbaycan mdniyytlrini,
elc d digr trkdilli xalqlarn mdniyytlrini hat edir.13
12
13
hmd Aaolu. mdniyyt. Bak: Mtrcim, 2006, sh. 24

Ramiz Mehdiyev. Flsf. Bak: rq-Qrb, 2010, sh.26
13
mumiyytl, mahiyyt v anlay baxmndan hm frqlilik,

hm d oxarlq, htta eynilik keyfiyytlrin malik olan
mdniyyt v sivilizasiya anlaylarnn hat dairsi il bal elmi
dairlrd hr zaman frqli mlahizlrin sslndiyini mahid
edirik. Bu baxmdan, sivilizasiyann mdniyyt nisbtn daha
hatli mfhum olduunu qbul ednlr oxluq tkil edir.
Azrbaycanl alim Rahid Ulusel bu qnatin sbblrini aadak
kimi saslandrr: Sivilizasiya mdniyytdn hm d ona gr
daha geni, tutumlu anlaydr ki, sasn bir dominant etnos
nvsind etnobirlik v etnobirliklrin tarixi subordinasiyas
nticsind millt v milli dvlt tkkllndiyi kimi, bu prosesin
zvi trkib hisssi olaraq bir ne milli mdniyyt bir lokal
(regional) sivilizasiya mkannda konsentrasiya olunub myyn
mrkkb komponentli sivilizasiya orqanizmini yarada bilir.
Tkaml edn hr hans bir tarixi etnos z mdniyytinin
genotipini
yaratm
olur.
Mdniyytin
genezisinin
formalamasndan sonrak professionallq mrhllrind onun
substrat tmli elmi-flsfi, siyasi-ideoloji qat yaranr.
Mifogenezisindn
transsendental-metafizik
tlimlrin
formalamasna qdr byk tkaml yolu ken antik Yunan,
Hind, in mdniyytlri mhz bu tml qat tkkl etdirdikdn
sonra miqyasl sivilizasiya arealna geniln bilmilr.
Mdniyytin morfoloji-struktur dinamikas onu yeni-yeni
intellektual-praktiki axtar sviyylrin xarr, bu, onun daxilind
v evrsindki sivilizasiya mhitini bydr. Sivilizasiya
mrhlsind
mdniyyt
daha
yksk
professionallq
14
keyfiyytlrin yiylnmy zrurt duyur.
14
Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak:Elm, 2005, sh. 24
14
Bu yerd sivilizasiya v mdniyyt anlaylarnn hat

dairsi il bal z mlahizlrimizi d qeyd etmyi lazm bilirik.
Bununla bal bir sra alimlrin yuxarda gstriln mvqelrindn
d grndy kimi, mdniyyt, yoxsa sivilizasiya anlaynn daha
geni tutumlu olmas il bal frqli yanamalar mvcuddur.
Fikrimizc, bu zaman hans meyarn sas gtrlmsi frqli
mlahizlrin sbblrinin saslandrlmas n balca amil ola
bilr. Msln, sas meyar olaraq zaman kriteriyasn gtrnlr
masir dvr sivilizasiyasnn mdniyytin yalnz n yuxar
pillsini - intellektl bal tbqni hat etdiyini v bellikl,
mdniyytin daha byk anlay olduunu iddia edirlr. ksin,
sas meyar olaraq mnvi dyrlri sas gtrnlr n is
sivilizasiya vahid mnvi dyrlr malik bir ne mdniyyti
hat edir v bu sbbdn sivilizasiya daha geni tutumlu
mfhumdur. Bellikl, fikrimizc, sivilizasiya v mdniyyt
anlaynn hat dairsi il bal mqayis apararkn hans meyara
stnlk verilmsi hlledici rol oynayr.
Bizim qnatimiz gr, sivilizasiya v mdniyyt
anlaylarn mqayis edrkn tarixi dvr amili d mtlq nzr
alnmaldr. Bel ki, mxtlif tarixi dvrlrd sivilizasiya
anlaynn daxili komponentlrinin dyidiyini nzr almadan
mlahiz irli srmk qeyri-dqiqliklr gtirib xara bilr. Misal
n, kulturoloq Fuad Mmmdov tarixi dvrlr uyun olaraq
sivilizasiyalar sciyylndirrkn bu anlaya XVIII, XIX, XX
srlr n frqli komponentlri daxil edir. Bel ki, onun tsnifatna
gr sivilizasiya termini Avropa elmin v dbiyyatna XVIII
srd xlaq normalar, trbiy v nzakt d daxil olmaqla mumi
mdni inkiaf sviyysinin ifadsi kimi daxil olmudur. XIX srd
sivilizasiya anlay byk tarixi hadislr, xalqlarn tarixi
15
nailiyytlri, insan yaradcln ifad edirdi. Mdniyyt termini

il eynildirilirdi, insan birliyini ifad edirdi; dnya mdniyyti
vahid sivilizasiya kimi mnimsnilirdi. Ayr-ayr lk, xalq v
regionlarn sosial-mdni inkiafnn sviyy v formasn, etnomdni nailiyyt v xsusiyytlrini ifad edn etno-tarixi
sivilizasiya konsepsiyas qbul edilmidi. XX srd is
sivilizasiyann etnoqrafik konsepsiyas formalamaa balad ki,
onun da mahiyytini hr bir xalqn z sivilizasiyas olmas
mddas tkil edirdi.15 Bu tsnifatdan da grndy kimi, tarixin
mxtlif dvrlrindki sivilizasiya komponentlri hazrda
mdniyyt aid etdiyimiz anlay ifad edir. Xsusn d, milli
mdniyytlrin sivilizasiya tipi olaraq grlmsind XIX v XX
srlrd frqli yanamalar olmudur. Bu baxmdan sivilizasiya v
mdniyyt anlaylarn mqayis edrkn tmsil etdiyi tarixi
dvrn xsusiyytlri mtlq nzr alnmaldr.
Sivilizasiyalarn tsnifat: mrhlli v lokal nzriyylr
Sivilizasiya v mdniyyt anlaylarnn hat dairsi il
bal mlahizlr aydnlq gtirdikdn sonra yenidn qaydrq
sivilizasiyalarn sasnda dayanan amillrl bal nzri
yanamalara. Rus alimlrindn Nikolay Yakovlevi Danilevski
(1822-1885) trfindn aparlan sivilizasiyalarn tsnifat 5 sas
amil syknirdi: vahid dil birliyi, siyasi mstqillik, qarlql tsir,
tdrici inkiaf mrhllri v mxtlif etnik kklrin birlmsi. O,
dnyada znmxsusluu il seiln cmiyytlri mdni tarixi
tiplr adlandrrd v onlar tarix shnsind sas subyektlr hesab
edirdi. Onun tqdim etdiyi br cmiyytinin mdni-tarixi
15
Fuad Mmmdov. Kulturologiya effektivli hyat v faliyyt aparan yol kimi. Bak:
raq, 2008, sh.89-90
16
tiplr blgs (N.Danilevskinin tsnifatnda 13 frqli sivilizasiya

tipi frqlndirilir: Misir, in, Semit, Hind, ran, Yhudi, Yunan,
Roma, rb, German-Roman, Slavyan v artq mhv olmu
Meksika v Peru) sivilizasiyalarn inkiaf tarixinin oxnvlynn
nmunsini ortaya qoymu oldu.16
Bu yerd mhur alimin slavyan v trk mdni tiplrini nec
xarakteriz etmsin d qsaca toxunmaq istrdik. Bel ki,
Danilevskinin Slavyan sivilizasiyasnn xarakteristikas v glcyi
il bal znmxsus geosiyasi yanamas var idi. O, btn
slavyan xalqlarn bir mdni tip aid edrk, onlarn birlmsinin
v paytaxt kemi Bizansn mrkzi Konstantinopol
(o, Konstantinopolu arqorod adlandrrd) olmaqla vahid dvlt
yaratmasnn zruriliyini qeyd edirdi. Slavyanofil mllifin
trklrin sivilizasiya qruplamalarnda rolu il bal mvqeyi is
daha ox tmsil etdiyi slavyanofillrin ovinist-millti hisslrindn
irli glirdi. Bel ki, o, Rusiya v Avropa kitabnda yazrd:
Gn sistemind planetlrl brabr zaman-zaman ortaya xan
v sonra da kosmik mkanda itib-batan kometalar olduu kimi,
briyyt tarixind d msbt ynl mdni tiplr v ya mstqil
sivilizasiyalardan lav mvqqti ortaya xan v z
hmyadlarna sasl tsir gstrn fenomenlr mvcuddur. Bunlar
hunlar, monqollar, trklr kimi z dadc yrlri il lml
mbariz aparan sivilizasiyalarn qalqlarn mhv edrk he
ndn yarandqlar kimi d sakitc tarix shnsind gizlnirlr.
Onlar insan cmiyytinin mnfi zvlri adlandrmaq olar.17
16
. .
-.
http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up . 92
17
Yen orda, sh. 94
17
Mhur sivilizoloq alim Samuel Hantinqton sivilizasiyan

mdni birlik adlandrrd. Ancaq o, sivilizasiyalar mdniyytdn
daha byk mfhum kimi sciyylndirirdi. Onun fikrinc,
sivilizasiya dil, din, adt-nn, tarix, tkilatlanma kimi obyektiv
elementlrl v insanlarn zn tanmas kimi subyektiv
elementlrl myyn olunur. Eyni zamanda, dnya
sivilizasiyalarnn tsnifatna dair mlahizlrindn d grnr ki,
o, sas faktor kimi din amilin stnlk verir. Bel ki, onun
tsnifatnda skkiz sivilizasiya nvndn bei (Qrb -xristian,
Konfutsi, slam, Hindu, Slavyan-Pravoslav) dini birliy syknir.
Htta qalan nd d (Latn Amerikan, Afrika, Yapon) myyn
mnada frqli dini mdniyytlrin nzr alndn grmk
mmkndr. 18 Bu sahd tannm digr alimlrdn Kristofer
Dauson, Maks Veber (1864-1920) d dini sivilizasiyann sas
xarakterik xsusiyyti hesab edirlr. 19 Onlardan frqli olaraq,
Arnold Toynbi dini mhz sivilizasiyann mhsulu kimi qbul
edirdi. Bel ki, onun fikrinc, xristianlq yunan-roma v siryani
sivilizasiya dayclarnn mdniyytlrinin izdivacndan
yaranmdr.20
Azrbaycanl alimlrdn professor Slahddin Xlilov is din
sivilizasiya yaradc element kimi baxmr. O, yazr: gr
sivilizasiya anlam dini dyrlrl sx bal olsayd, onda
mxtlif dinlr uyun olaraq mxtlif sivilizasiyalardan danmaq
olard. Onda xristian sivilizasiyas ncill, islam sivilizasiyas
Quranla yad olard. V ancaq bu halda, dini-xlaqi dyrlr n
18
Samuel Huntington. The Clash of Civilizations /

http://history.club.fatih.edu.tr/103%20Huntington%20Clash%20of%20Civilizations
19
. Dawson, Dynamics of World History, Max Weber, The Social Psychology of the
World Religions, London: Routledge, 1991, p.97
20
. . : , 1996,
.132
18
plana kildikd myyn dvrlr n geriy hrktdn d

danmaq olard. nki bri inkiafn bir ox mhm mrhllri,
hm d mhz sivilizasiya anlam il daha ox ssln mrhllri
dini dyrlr yaxnlamaq deyil, onlardan uzaqlamaq meyli il
baldr.21
Sivilizasiya yaradan nvbti elementlrdn biri kimi dil birliyi
d sas gtrlr. Rus alimi N.Y.Danilevski mdni-tarixi tiplrin
byk linqvistik-etnoqrafik ail qruplarna uyun gldiyini iddia
edirdi. O, Rusiya v Avropa kitabnda yazrd ki, bu linqvistiketnoqrafik qruplardan yeddisi ari irq - Hind-Avropa dil qrupunun
tmsililrin mxsusdur v onlardan bei (iran, ellin, latn, german,
sanskrit) tam mstqil sivilizasiya yaratmdr. Altnc kelt dil
qrupuna mxsus olanlar siyasi mstqilliklri olmad n
inkiaflarnn etnoqrafik mrhlsindn irliy adlaya v z
sivilizasiyalarn yarada bilmmilr. Bu dil qruplar
dayclarndan yeddincisi slavyanlardr ki, onlarn byk hisssi
Rus arlnn hakimiyyti timsalnda siyasi mstqilliy malik
olmaqla z sivilizasiyalarn yaratmlar.22
Biz is ksin, dil birliyi elementin sivilizasiya yaradan amil
kimi deyil, sadc myyn dvr rzind onun hdudlarnn
konturlarn gstrn faktor kimi baxrq. Dil birliyinin sivilizasiya
proseslrind rolu il bal Rahid Uluselin fikirlri d maraq
dourur. Bel ki, onun yanamasnda dnyada mvcud olan byk
tarixi dil aillrinin (Hind-Avropa, Hami-Sami, Altay v s.) genotip
myynliyi onlarn sasnda formalaan lokal sivilizasiyalarn hr
21
Slahddin Xlilov. Sivilizasiyalararas dialoq. Bak: Adilolu nriyyat, 2009,

sh. 63
22
. .
-.
http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up .153
19
birinin daxili subordinasiya prosesinin genilnmsin v onlarn

tarixi yaddann mhkmlnmsin sbb olmudur. Lokal
sivilizasiyalar etnolinqvistik v dini tml zrind qrarlaan
qohumluq mnasibtlrinin hdudlarn aaraq tkc genetik
yadda v teoloji oriyentasiya il kifaytlnmyn oxll
sivilizasion laqlr dvrsin adlamdr23.
Sivilizasiyaya milltst, amma znmxsus frqliliklri ks
etdirn birlik kimi baxlmas hallarna da rast glinir. Sivilizasiya
termini il btn dyiikliklr v tsirlr baxmayaraq, byk
tarixi zaman ksiyind znmxsusluunu v unikalln
saxlayan insan v lklrin n is sabit birliyini d gstrirlr.
Baqa szl, bu birlik - cmiyytin myyn mdni-tarixi tipi v
yaxud hanssa superetnosu kimi d qbul edilir.24
Sivilizasiyalarn sasnda dayanan amillr arasnda corafi
faktorlara da stnlk vernlr vardr. Mhur rus alimi Lev
Menikov (1838-1888) sivilizasiyalarn sasnda corafi amillrin
durduunu iddia edirdi. Daha dqiq desk, o, Sivilizasiya v
byk tarixi aylar. Masir cmiyytin inkiafnn corafi
nzriyysi adl kitabnda tarixi inkiafn sasn hidrosferada
grrd. Onun fikrinc, byk su hvzlri v yollar br
sivilizasiyasnn formalamasnda sas rol oynamlar. Alim br
tarixini 3 mrhly ayrrd. Bu mrhllrin sivilizasiyasnn
sasn mvafiq olaraq - ay, dniz v okean tkil edir. ay
mrhlsi 4 qdim sivilizasiya - Nild Misir, Dcl v Fratda
Mesopotamiya, Hind v Qanqda Hindistan, Xuanxe v Yantsz
aylarnda in sivilizasiyas zrind brqrar olmudur. Dniz
mrhlsi (orta srlr v ya Aralq dnizi) Karfagenin sasnn
23
Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak: Elm,2005, sh. 243

Yusif Rstmov. Flsfnin saslar. Bak: Azrbaycan universiteti nriyyat, 2004,
sh.486
24
20
qoyulmas il balayb, Byk Karln (742-814) hakimiyyti il

baa atr. Okean mrhlsi is Amerika qitsinin kf olunmas il
balayr. 25 Grndy kimi, Lev Menikov sivilizasiyalarn
yaranmasnda corafi amillr stnlk verirdi v bu proses
konkret inkiaf trayektoriyas sasnda baxrd.
Bellikl, sivilizasiyalarn sasnda dayanan amillrin tsnifat
il bal frqli yanamalar olmasna baxmayaraq, myyn
mumildirmlr aparmaq mmkndr. Aparlan mahidlr
gstrir ki, mxtlif meyarlar zr yanamadan asl olmayaraq,
sivilizasiya nzriyylrini iki qrup zr frqlndirmk olar:
sivilizasiyalarn mrhlli inkiaf nzriyylri (1) v yerli (lokal)
nzriyylr (2). Mrhlli nzriyy sivilizasiyalar insan
cmiyytinin vahid inkiaf prosesi kimi yrnir ki, burada da
myyn mrhl v ya dvrlr frqlndirilir. Msln, Rusiyal
alim Boris Nikolayevi Kuzk sivilizasiyalarn tsnifat zaman
dnya sivilizasiyasnn ardcllqla bu mrhllrdn kediyini
yazr: neolit dvr (e.. VIII - e.. IV minilliklr), ilkin sinifli dvr
(e..IV - e..I minilliklr), antik dvr (e.. I minilliyin vvllri b.e. I minilliyinin ortalar), orta srlr dvr (VI -XV srlr), ilkin
snaye dvr (XVI - XVIII srlr), snaye dvr (XVIII srin sonu
- XX srin sonu), postsnaye dvr (XXI sr).26 Qlobal miqyasda
briyytin v cmiyytin inkiaf trayektoriyasn v meylini
gstrmk baxmndan bu cr tsnifat nzri chtdn qbul etmk
olar. Ancaq htta eyni dvrd mvcud olan mxtlif mdniyytlri
tmsil edn sivilizasiyalarn frqli xarakterik xsusiyytlr malik
olduunu nzr alsaq, bu tsnifatn kifayt etmdiyini v tam
25
. . , 1995
, . : ,
, , . : , 2006, . 1,
. .117
26
21
olmadn qeyd etmliyik. Bununla bal baqa bir Rusiyal alim

Aleksandr Koptev gstrir ki, bu yanama zaman 2 problem ortaya
xr. Birincisi, mrhlli sivilizasiya nzriyylri mdniyyti
struktur yaradan balanc kimi istifad etmy imkan vermir. Bu
zaman sas stnlk ictimai-iqtisadi formasiya nvn, yni baqa
szl iqtisadi inkiaf sviyysin verilir. Bel olan halda is qdim
dvr sivilizasiyas, snayey qdrki sivilizasiya, snaye dvr
sivilizasiyas v s. kimi frqlndirilir. Bu is obyektiv
qanunauyunluqlar myyn ed bilmz. kincisi, mrhlli
nzriyylrd sivilizasiyaya mnasibtd btn briyyt n
vahid inkiaf qanunauyunluqlarnn myynldirilmsin
ynlmi yanamaya ehtiyac yoxdur. ctimai v mdni inkiafn
kompleks qanunauyunluqlar cmiyytin hr bir inkiaf mrhlsi
n hanssa vahid sivilizasiya yaratmr. Bu cr qanunauyunluqlar
sivilizasiyalara deyil, ictimai orqanizm v ya siyasi sistemlr
xasdr.27
Lokal sivilizasiya nzriyylri is myyn raziy v
znmxsus sosial-iqtisadi v mdni inkiaf xsusiyytlrin
malik, genotipl myyn ediln byk tarixi birliklri tdqiq edir.
Bu zaman vahid dyrlr sistemi trafnda birln etno-mdni
birliklr sas gtrlr. Lokal sivilizasiya nzriyysind br
tarixin vahid proses kimi deyil, mdni-tarixi orqanizmlrin
paralel inkiaf etdiklri proseslrin mcmusu olaraq baxlr. Mhz
bel tsnifatda br cmiyytinin tarixind silinmz izlr buraxan
Trk sivilizasiyasna da ayrca element kimi yer verilir. Lokal
sivilizasiya anlayna ilk df fransz filosofu arl Renuvyenin
(1815 - 1903) srlrind rast glinir. Daha sonra Jozef Qobino
(1816 - 1882), Henrix Rkkert (1823 - 1875), Nikolay Danilevski
27
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/kopt/ant_civil.php
22
(1822 - 1885), Osvald penqler (1880 - 1936), Arnold Toynbi

(1889 - 1975) v digr mhur sivilizoloqlar bu nzriyynin
davamlar olmular.
Bu nzriyyy gr lokal sivilizasiyalar myyn tarixi dvr
rzind mrhlli inkiaf dinamikasna malik olurlar. Hr bir
sivilizasiya z inkiaf dinamikasnda bhrandan sonrak mrhlni
ya tamamil tarix shnsindn silinmkl, ya da yeni siklin
balanmas il tamamlayr (inkiaf mrhllri: yaranma formalama - genilnm - bhran - son v ya yeni mrhl).
Sivilizasiyalar yarand gndn he bir zaman br tarixind
sivilizasiya nsillri arasnda fasil olmamdr. Yalnz corafi,
sosioloji, demoqrafik v ya hr hans bir digr sbbdn yaama
dvrn sona yetirn sivilizasiyalar ya tarix shnsind yerini
baqasna vermi, ya da nsildyim prosesini yeni znmxsus
xsusiyytlr ld etmkl kemilr. Btn hallarda mhz bu
parametrlrin gr sivilizoloqlar sivilizasiyalar myyn tarixi
dvr hat edn bir ne nsil zr tsnif edirlr. ox az sayda
sivilizasiya dayclar var ki, onlar br tarixinin vvlindn
indiydk nsildyim proseslrind z mvcudiyytini qoruyub
saxlaya bilmilr. Birinci nsil sivilizasiyalar arasndan yalnz in,
Hind, ran v Trk sivilizasiyalar indi d hyat sikllrini davam
etdirirlr. Nsildyim prosesi zaman sas diqqt hali, tbii
rait, texnoloji v iqtisadi inkiaf sviyysi, sosial-siyasi qurulu,
mnvi sahnin inkiaf sviyysi v xarakteri il myyn olunan
genetik zln qorunub saxlanmasna ynlir. Bu genetik
dyrlrin trlmsi sivilizasiyann qorunmasna sbb olur.
Lakin aadak cdvldn d grndy kimi, myyn rtlrdn
asl olaraq genotipin yeni tarixi rait uyunlamas, vvllr z
n xarakterik olan adt-nnlrin bzilrindn, yeni rait
23
uyunsuzluu sbbindn imtina edilmsi, yeni dyrlrin

qazanlmas sivilizasiyalar n xarakterik ola bilr. Dyiiklik
genotipi znginldirir v onu vaxtn keirmi dyrlrdn azad
edir. Yalnz bu dyiikliklr radikal hddi kedikd sivilizasiya
artq yeni nsill deyil, yeni sivilizasiya il vz olunur.
Cdvl 128
Sikllrin
dyiikliyi
zaman
rsilik
sivilizasiyalarn
qanunauyunluu
genetik
zlnn
saxlanmas
Sivilizasiyalarn
dinamikasnda
sosiogenetik
qanunauyunluqlar
Dyiiklik
qanunauyunluu
Genotipin innovativ yenilnmsi,

dyin
inkiaf
rtlrin
adaptasiya
Seim
qanunauyunluu
Keid dvrnd
sosial
qvvlrin
mbarizsi
nticsind tbii
seim.
Liderlr
v
alimlr
trfindn
mqsdynl
seim.
28
, .
. : ,
2006, . 23
24
Sivilizasiya v geopolitika
Sivilizasiya mfhumu cmiyytin mxtlif sahlrind frqli
yanamalar dourur. Bu mnasibtlrdn znmxsus
qanunauyunluq yaradanlardan biri d sivilizasiya il geopolitika
arasnda mahid olunur. Professor li Hsnov yazr ki:
Sivilizasiya termini v onun mahiyytini ayr-ayr elmlrd frqli
anlaylar ehtiva edir. Geosiyasi anlamda sivilizasiya anlay
insanln xsusi bir tarixi inkiaf dvr olaraq, barbarlq
dvrndn sonrak daha sivil sosiomdni mnasibtlr malik,
xsusi inkiaf mrhlsi hesab olunur.29
Geosiyasi baxmdam sivilizasiyalarn qtblr blnmsi
mhm hmiyyt ksb edir. Lokal sivilizasiyalar birqtbl v
oxqtbl ola bilirlr. Eyni zamanda qeyd edilmlidir ki, tarixi
zaman ksiyind bu qtblrin dyimsi v ya birlmsi
mmkndr. Birqtbl sivilizasiyalarda siyasi hakimiyyt, iqtisadi
mrkz, elmi-texniki, mdni v dini faliyyt bir mrkzd
(hrd v ya dvltd) tmrkzlir. Bu tip sivilizasiyalar daha
azdr. Misal n, Yunan-Roma (vvl Afina, sonra Roma), Yapon
(vvl Kioto, sonra Tokio) sivilizasiyalarn misal gstrmk olar.
Daha ox ikiqtbl sivilizasiyalara rast glinir. Burda siyasi
hakimiyytl digr faliyyt sahlri iki ayr mrkzd (hr v ya
dvltd) cmlnir (imali Amerika sivilizasiyasnda Nyu-York v
Vainqton, in sivilizasiyasnda Pekin v anxay, Hind
sivilizasiyasnda Dehli v Bombey v s.). Bundan baqa oxqtbl
sivilizasiyalar da mvcuddur. Qrb, Buddist, Latn Amerikas
sivilizasiyalarn bellrin aid etmk olar. Bizim n xsusi
maraq douran Trk sivilizasiyasn da oxqtbl adlandrmaq olar.
Tarixin mxtlif zamanlarnda v htta bzn eyni zaman
29
li Hsnov. Geosiyast. Bak: Aypara-3 nriyyat, 2010, sh.369
25
periodunda Trk sivilizasiyas bir ne mrkzi gc zrind

qurulmudur. Msln, birinci nsil sivilizasiyalar dvrnd n
Asiyada v Uzaq rqd Trk sivilizasiyalarnn izlrin rast
glinir. Sonrak mrhllrd Osmanl, Sfvi, Misir Mmlk
sultanl, Byk Mool imperiyasnn timsalnda Trk
sivilizasiyasnn gc mrkzlri artmdr. mumiyytl,
oxqtbllk Trk sivilizasiyasnn zngin mdniyytinin v
oxminillik aramsz dvltilik tarixinin sas sbblrindn biridir.
Sivilizasiya nzriyylrindn frqli olaraq geopolitik
nzriyy dvltlrin milli maraqlar zminind formalar.
Geopolitikada mnasibtlr dvltlrin maraqlarna uyun olaraq
qurulur. Bu baxmdan geopolitika v sivilizasiyanasln
obyektlri d frqli olur. Dvlt razi srhd myynliyin,
znmxsus idaretm sistemin v funksiyalarna malik olan
inzibati subyektdir, sivilizasiya is bel konkret myynliklr
malik olmayan, lakin spesifik mdniyyt kodlarnn arxetipldiyi
fenomendir. Bununla yana, qeyd etmliyik ki, geopolitik
nzriyylrd sivilizasiyalarn sas 2 mhm faktorda grlr:
quru (tellurokratiya) v dniz (talassokratiya) hkmranl.
Tellurokratiya yunan sz olub, torpaq vasitsil
hakimiyyt v ya quru hkmranl mnasn verir.
Tellurokratiya n dqiq myyn edilmi srhdlr, tsdiq
edilmi razi, oturaq hyat faliyyti, konservatizm, insan qruplar,
tayfalar, xalqlar, lklr, imperiyalarn riayt etdiyi xlaqi v
hquqi norma v qanunlar xarakterikdir. Qurunun znn
davamll, mhkmliyi xlaq normalarnn, qanunlarn v
nnlrin d davamln tmin edir. xlaq normalar ictimai
fikird mhkmlnir, irsn trlr, etik norma v prinsiplr
mcllsi formalar. Bu da onunla izah olunur ki, oturaq xalqlara
26
individualizm deyil, kollektivizm hisslri daha yaxndr. Byk v

kiik qruplarn idar olunmasnda iyerarxizm sas prinsipdir.
Talassokratiya is tellurokratiyaya tamamil ksdir - yunan
sz olub, dniz vasitsil hakimiyyt v ya dniz hkmranl
mnasn verir. Talassokratiya v ya ticart sivilizasiyas daha
dinamik olmas v texniki inkiafa hssasl, individualizm ruhu
il xarakteriz olunur. nsanda v insan qruplarnda bu cr
xarakterin formalamasna sbb olan dniz faktoru ekstremal
raitd yaamaa qabil xsiyyt tipi tlb edir. Bu sivilizasiya
tipind xlaqi norma v qanunlar, prinsiplr nisbi xarakter dayr.
Talassokratiya tellurokratiyadan frqli olaraq, xlaqi v mdni
dyrlri daha tez dyiir, yeni kflr, macralara doru ynln
srtli inkiaf yolu tutur.
Tarix nzr salsaq, ilk sivilizasiyalarn quru hkmranl
zrind qurulduunu grrik. Yz illr boyu kontinental
sivilizasiyalar tmsil edn Sparta, Afina, Roma dnizlr zrind
hakim olsalar da, texnikann inkiaf il (gmiqayrma
texnologiyasnn sviyysinin ykslmsi, silahlanma, ictimai mk
blgs, ticartin intensivlmsi v s.) obyektiv olaraq dnizin v
dniz sivilizasiyalarnn mvqeyi gclnmidir. Byk corafi
kflrdn sonra XVI srdn balayaraq Avropa dvltlrindn
olan Britaniya, Portuqaliya, spaniya, Hollandiyann dnizd
hkmranl saysind Qrb (Avropa) sivilizasiyas Okeaniyadan
balayaraq Latn Amerikasnadk planetin ksr yerlrin
yaylmdr. Qeyd etmliyik ki, Trk sivilizasiyasnn dnizlrd d
hkmranlq dvr olmudur. Hl avropallarn bu statusa
yiylnmsindn vvl XV srd Osmanl dvlti Aralq dnizind,
Qara dnizd, htta Hind okeannda sas sz sahibi olmudur.
Tsadfi deyil ki, bu dvrd bzi tarixi mnblrd Aralq dnizini
27
Trk gl adlandrrdlar. Osmanl donanmasnn paas Barbaros

Xeyrddin Paann (1475-1546) ad hl d dnya mharib
tarixind zmtl yad edilir. Bir szl Trk sivilizasiyas quruda
olduu kimi dnizlrd d silinmz izlr buraxmdr.
Tarix boyu bu iki tipin hakimiyyt dvrlri bir-birini vz
etmidir v bzn is ikili hkmranlq (dualizm) mvcud olmudur.
XX srdn balayaraq geopolitikada bir trfd dniz
qvvlrinin hkmranln tbli edn atlantistlr, digr trfd
is quru hkmranl trfdar kontinental geosiyastilr
dayanrlar. Bu baxmdan, ingilis-amerikan mktbinin atlantist
geosiyasti yz il boyunca gah kontinental gc mrkzin
arxalanan alman mktbinin, gah Avrasiya rus mktbinin
ideologiyas il ks mnasibtd olmudur. Ona gr d, I v II
dnya mhariblrinin, soyuq mharib dvrnn, elc d hazrda
gedn qloballama v anti-qloballama proseslrinin sbblri bu
ideoloji xtlr arasndak mvqe ayrlna dayanr.
Geopolitikann banilri saylan Fridrix Ratsel (1844-1904),
Rudolf ellen (1864-1922), Con Makinder (1861-1947), Alfred
Mexendn (1840-1914) balayaraq sonrak nsil geopolitiklr d
sivilizasiyalarn formalamasnda quru v ya dniz mkann n
mhm element hesab edir v btn digr parametrlri bununla
laqlndirirlr. Maraql mqam bundan ibartdir ki, geopolitik
nzriyyd ksr hallarda br tarixi bu iki sivilizasiyann
dayclar arasnda mbariz zrind qurulmudur. Masir
dvrn geosiyastilrindn Frensis Fukuyama dniz-quru
qardurmasn rq-Qrb sivilizasiyalarnn tzahr kimi
grmdr. Bu baxmdan, geopolitikada masir sivilizasiyalar gc
mrkzlri kimi baa dlr.
28
li Hsnov da geosiyastd mkan anlayn xsusi

frqlndirir. Onun fikrinc: Mkan tsvvr geosiyasi aktorlarn
ideya-nzri v praktiki faliyytd istinad etdiklri v onlarn
siyasi davrann myyn edn n vacib elementdir. Mkan
tsvvr ox vaxt aktorlarn faliyytinin prinsipi kimi x edir,
onlarn dnyagrn evrilir v geosiyasi davranlarnn sasn
tkil edir.30
Bellikl, sivilizasiya mfhumuna mxtlif aspektlrdn
baxdqda frqli yanamalar v blglr ortaya xr. Fikrimizi ox
sad bir misalla saslandrmaa alaq. Sivilizoloqlarn nzri
yanamalarnda Avropa imali Amerika il birlikd Qrb
sivilizasiyasn tmsil edir v bu byk mkan hat edn Qrb
sivilizasiyasna btv, vahid bir komponent kimi baxlr.
Mdniyyt baxmndan is Avropa yekcins deyil, frqli
mdniyytlri hat edir. Hazrda Avropa Anqlo-saks, Roman,
German, Slavyan v digr mdniyytlrl tmsil olunur.
Sivilizasion v mdni blgdn frqli olaraq geopolitikada is
Avropa 3 mhm arealdan ibartdir. Birinci, kontinental (Fransa,
spaniya, Portuqaliya) v ada Qrb (ngiltr), ikinci Orta Avropa
(Almaniya, taliya, Avstriya-Macarstan) v ncs Rusiyann
Avropa hisssinin d daxil olduu rqi Avropa. Bu geosiyasi
regionlar is qit daxilind grginliyin yaranmasna sbb olur.
Grndy kimi, eyni bir mkan, mdni birlik v ya sivilizasiya
tipi hans aspektdn yanamadan asl olaraq frqli blg v
mvafiq xarakterik xsusiyytlr malikdir.
30
li Hsnov. Geosiyast. Bak: Aypara-3 nriyyat, 2010, sh. 352
29
Dnya sivilizasiya mstvisind Trk sivilizasiyas. Qrb

elmi dairlrind Trk sivilizasiyasna mstqil bir fenomen kimi
baxlmamasnn sbblri
Masir dvrmzd dnyada ba vern btn proseslr
mxtlif sivilizasiyalar arasnda mnasibtlrin xarakteri il
laqlndirilir. Maraqldr ki, br cmiyytinin minilliklr boyu
kediyi yolda artq nc - drdnc nsil sivilizasiya
dyiikliyi ba vers d, sivilizasiyalararas mnasibtlr hl d
harmoniya, bir-birin uyumluluu il seilmir. ksin, istr
dvltlr, istr xalqlar arasnda mnasibtlrd disharmoniyann
sbblrini onlarn frqli sivilizasiyalarn xsusiyytlrindn
qaynaqlanmas il laqlndirirlr. Mhur amerikan alimi
Samuel
Hantinqton
Sivilizasiyalarn
toqqumas
nzriyysind dnyada mvcud olan btn mnaqilrin
sivilizasiyalarn ksim zolaqlarnda, tmas xtlrind ba
verdiyini v yaranan problemlrin sasnda frqli sivilizasiya
xarakterlrinin durduunu iddia edir.
Masir dvr Trkiy Cmhuriyytinin sas strateqlrindn
olan hmd Davudolu da bu msly bir qdr frqli
yanaaraq, sivilizasiyalararas mnasibtlrd harmoniyan
dvltin hquqi srhdlri il onun geosiyasi ambisiyalarnn
uyunluq drcsin balayr v sas sbb olaraq sivilizasiyalar
deyil, geosiyasi ksim zolaqlarnda yaranan frqliliklri
gstrir. Mllif yazr ki: Daxili suverenliyi tsdiq etmkl
brabr xarici tsir mbariz zonasnn hquqi srhdlrini
ortaya qoyan srhdlr (boundary - lklri balayan mnas
dayr) yeni mkanlara alan v ya bir gc mrkzi olmaa
balayan toplumlarn strateji yaylma arealn gstrn
geomdni v geosiyasi n xtlr arasndak frqlilik mrkzi
30
mkandan (core areas) hrkt etmkl strateji tsir gstrmk

istyn gclri qar-qarya gtirdiyi halda geosiyasi toqquma
quraqlar (shatterbelt) meydana glir. Baqa szl, geosiyasi
quraqlarn ksidiyi mkan il hquqi srhdlr arasndak
frqliliyin artd blglr oxvektorlu toqquma potensialnn
olduu blglrdir.31
Hyatmzn
gndn-gn
qloballad
dvrd
sivilizasiyalarn n byk qardurmasn rql Qrbin arasnda
mahid edirik. Son zamanlar sver bada olmaqla Avropann
bir sra lklrind islam mdniyytin qar mahid olunan
irqi mvqe bunun bariz nmunsidir. 2009-cu ilin sonunda
sverd minarlrin tikilmsinin qadaan edilmsi il bal
keiriln referendumda halinin oxunun bu qrara ss vermsi
bunu bir daha gstrdi. slind bu iki sivilizasiyann
qardurmas indinin ii deyil, br cmiyytinin sivilizasiyalara
blnmsi il balanan bir tfriqdir. Mhur rus alimi Lev
Qumilyov (1912-1992) bununla bal yazrd: Qrbin bir etnomdni birlik olaraq rq qar qoyulmas hl antik dvrd
yaranmaa balamd. Qrb mfhumu altnda o zaman EllinRoma mdniyyti qbul edilirdi, rq mfhumu altnda is
Persiya v onun hakimiyyti altnda olan semit v Qafqaz
xalqlar baa dlrd. Hr iki termin corafiya il ball
olmayan rti terminlr olmular v hl d el qalrlar. Qrb
hazrk mnasnda - roman-german Avropas v onun okean
arxasnda davam kimi Amerika v Avstraliya demkdir. rq is
bir deyil, bir nedir: in, Hindistan, ran, Misir v imali Afrika
bir-birindn Avropadan az olmayan drcd frqlnirlr. Uzun
31
Ahmet Davutolu. Strateji derinlik. stanbul: Kre Yaynlar, 2009, sh.19-20
31
mddt trklrin tutduu Balkanlar v Qzl Ordaya tabe Rusiya

Qrb anlayna daxil edilmmidir.32
Bu baxmdan hazrk aradrmada ayrca bir fenomen olaraq
nzr saldmz Trk sivilizasiyasna hm rqdn, hm d
Qrbdn baxmaa alacaq. Htta bunu daha yax anlamaq
n Trk sivilizasiyas mfhumuna bir qdr d daxildn, yni
hazrda ksr Qrb mtxssislrinin trk mdniyytini daxil
etdiyi slam sivilizasiyasnn trkibind v eyni zamanda, islam
mdniyytinin digr komponentlri il laqd baxmaq lazmdr.
Bu yerd maraql bir mqam diqqtiniz atdrmaq istrdik. Bu
sahni tdqiq edn Qrb alimlri arasnda istr sivilizasiyanaslar,
istrs geopolitiklr sivilizasiyalar tsnifldirrkn he bir halda
Trk sivilizasiyasn ayrca bir sivilizasiya olaraq nzrdn
keirmmilr. N Samuel Hantinqtonda, n Arnold Toynbid, n
Frensis Fukuyamada Trk sivilizasiyas anlayna mstqil bir
sivilizasiya nv kimi rast glmirik. Bunun sbblrini is Qrb
sivilizoloqlarnn qeyri-elmi, qrzli mvqelrind axtarmaq
lazmdr. Mlumdur ki, sivilizasiya mfhumuna elmi yanama ilk
df Avropada balamdr v hazrda da bu sah il daha ox Qrb
lklrinin alimlri mul olurlar. Onlar is tarixin n qdim
dvrndn gnmzdk maddi-mnvi znmxsusluunu
qoruyub saxlam Trk sivilizasiyasn grmzlikdn glir,
yaxud bu fenomen qsqanc yanarlar. Halbuki, Trk
sivilizasiyas tarixd nsildyim mrhllrindn z
sekinliyini qoruyub saxlayaraq ken azsayl sivilizasiya
tiplrindndir. Bel ki, mlum olduu kimi, hazrda
sivilizasiyalarn tsnifatnda sas kriteriya olaraq nsil (zaman)
dyiikliyin stnlk verilir. Arnold Toynbi, Samuel
32
. , : , 1993, .70.
32
Hantinqton, Elvin Toffler (1928 - ) kimi sivilizoloqlar v ya

drd nsil sivilizasiya myyn etmilr v bu tsnifatlarda he
zaman Trk sivilizasiyasna mstqil element kimi baxlmasna
rast glmirik. slind is Trk sivilizasiyas ox nadir
sivilizasiya tiplrindndir ki, hm birinci nsil (Qdim Misir,
umer, in, Hind v s.), hm d sonuncu nsil
(snayednsonrak) sivilizasiya tiplri il brabr mvcud
olmudur v hl d z varln qoruyub saxlayr.
Rusiyal alimlr Boris Nikolayevi Kuzk v Yuriy
Vladimorovi Yakove 5 nsil sivilizasiya mrhlsi myyn
etmi v bunlarn he birind Trk sivilizasiyasna mstqil bir
sivilizasiya olaraq yer vermmilr. Bel ki, onlarn tsnifatnda
birinci nsil sivilizasiyalara e.. IV - I minilliklri hat edn
dvrd ekvatordan sasn imala doru ensiz bir zolaq boyunca
daha ox ay vadilrind - Nild (Misir sivilizasiyas), Dcl v
Fratda (umer sivilizasiyas), Hindd (Harappa sivilizasiyas),
Yantszda (in sivilizasiyas), habel Avropann cnubunda
Minoy sivilizasiyas v indiki ran razisind Elam sivilizasiyas
daxil edilir. kinci nsil sivilizasiyalarn (e.. IX sr - b.e.V sri)
mrkzi Aralq dnizi hvzsin doru dyiir. Bu dvr ilk
dnyvi imperiyalarn (hmnilr, Makedoniyal skndrin
imperiyas, Roma, in) yaranmas il sciyylnir. Bu
imperiyalar hm d mxtlif sivilizasiya dayclarnn eyni
dvlt daxilind laqlri il xarakteriz olunur. Yni
sivilizasiyalarn hm dialoqu, hm d mbarizsin ilk df bu
mstvid rast glinir. nc nsil sivilizasiyalarn (VI -XV
srlr) corafi srhdlri Avrasiyan, Afrikann byk hisssini
d hat etmkl genilnir. Bu dvrn sas xarakterik
xsusiyyti olaraq cmiyytd dnya dinlrinin tsir gc v
33
lider rolunun artmas faktorlar gstrilir. Drdnc nsil

sivilizasiyalar XVI srdn balayaraq btn oykumeni hat edir,
imali v Cnubi Amerikaya, Okeaniyaya doru genilnir. Bu
mrhl Qrb sivilizasiyasnn hakim rolu v iqtisadiyyatn
snayelmsi il sciyylnir. Nhayt, beinci nsil sivilizasiya
(postsnaye dvr) masir dvrdn balanr. Bu mrhl
sivilizasiyalarn blnmsinin daha da drinlmsi (Qrb
sivilizasiyasnn Avropa, imali Amerika, Cnubi Amerika
qruplarna, slam sivilizasiyasnn rb, ran, Hind-mslman,
ndoneziya qruplarna v s.) v sivilizasiyalararas
mnasibtlrin kskinlmsi, sivilizasiyalarn halinin sayna,
iqtisadi inkiaf sviyysin, qlobal mkanda tutduu mvqey
gr kskin qtblmsi il, yeni dnya nizamnn
sivilizasiyalararas mstvid tnzimlnmsi il xarakteriz
olunur. Bellikl, btn bu mrhllr baxarkn he bir halda
Trk sivilizasiyasna rast glinmir. Aada Rusiyal mlliflrin
Sivilizasiyalar: nzriyy, tarix, dialoq, glck adl kitabndan
gtrlm birinci v sonuncu nsil sivilizasiyalarn yerlm
arealnn verildiyi xritlrdn d grndy kimi, Trk
sivilizasiyasna txminn 7 minillik tarix rzind he bir halda
ayrca bir mdni tip olaraq baxlmamdr (Cdvl 2; 3).
Halbuki el hmin mlliflrin tsnifatnda veriln birinci nsil
sivilizasiyalar dvrnd eramzdan vvlki minilliklrd Trk
sivilizasiyas hm n Asiyada, hm d bir qdr sonra Uzaq
rqd znmxsus genotipi olan sivilizasiya tipi kimi
formalamd. Yaxud sonuncu nsil sivilizasiyalar arasnda Trk
sivilizasiyasnn slam sivilizasiyas daxilind verilmsi
sivilizasiya mstvisind real mnzrni sni kild
grmzlikdn glir.
34
Cdvl 2 Birinci nsil lokal sivilizasiyalar
Cdvl 3. Beinci nsil lokal sivilizasiyalar qlobal enerji, ekoloji,

texnoloji mkanda
35
Artq qeyd edildiyi kimi, dnya sivilizasiya tarixind zaman

kontekstind sivilizasiyalarn nsil dyimlri ba vermi v bir
ox sivilizasiyalar yer zndn silinib getmi v ya baqa
sivilizasiyalar irisind riyib itmilr. Bir ox qdim
sivilizasiyalarn maddi abidlri saxlansa da, bzn onlarn
dayclar tarixin nvbti mrhlsin adlaya bilmmilr. Trk
sivilizasiyas is minilliklr boyu ox geni razid yaylm trk
xalqlarnn saysind z mvcudluunu saxlamdr. Bellikl,
Qrb elmi dairlrind trk mdni tipin qsqanc yanama
birtrfli mnasibt gtirib xarmdr. Digr trfdn, alternativ
fikirlr rus elmi dairlrind d rast glinir. Bir sra rus alimlrinin
srlrind (Lev Qumilyov, Nikolay Trubetskoy, Murad Adc v s.)
trklrin bugnk nsil bzi sivilizasiya dayclarnn (misal n
slavyan) sistem yaradc proseslrind itirak il bal maraql
mlahizlr irli srlr.
Qrb sivilizasiya nzriyylrind Trk sivilizasiyas slam
sivilizasiyasnn trkibind, n yax halda onun subsivilizasiyas
kimi tqdim olunur. Misal n, mhur sivilizoloq alim Arnold
Toynbi slam sivilizasiyasnn subelementlrindn bhs edrkn
hm rb, hm d ran mdniyytinin znmxsusluqlarn
gstrdiyi halda, Trk mdniyytin sivilizasiya yaradc
komponent kimi baxmamdr. 33 Bu kimi faktlar digr
sivilizoloqlarn yanamasnda da grmk mmkndr. Dorudur,
islam mdniyyti, dnyagr, mslman hyat trzi masir
Trk sivilizasiyas n balca xsusiyytlrdn biridir. Lakin
sivilizasiyann mdniyyt v din mfhumu il mqayisd daha
byk anlay olduunu nzr alsaq, fikrimizc, islam dyrlri
rivsind olub-olmamasndan asl olmayaraq, mstqil bir Trk
33
. . : , 2010.
36
sivilizasiyasnn olmasn qbul etmk lazmdr. Eyni zamanda

islam mdniyytinin digr dayclar olan rb v ran
mdniyytlri d bir ox hallarda ayrca bir sivilizasiya nv kimi
verildiyindn n az znmxsus koloriti, bnzrsizliyi, frqliliyi
gstrmk n Trk sivilizasiyasna mstqil bir sivilizasiya tipi
kimi baxlmaldr.
Qrb mtxssislrindn frqli olaraq, trk mtfkkir v
alimlri tmsil etdiklri sivilizasiyann mstqil mdni tip tkil
etmsini iddia edirlr. Trk mdniyytin yalnz slam
sivilizasiyasnda seqment kimi baxlmas il bal Ziya Gyalpn
mvqeyi d xsusi maraq dourur. Bel ki, o, ninki Trk
sivilizasiyasn slam sivilizasiyasnn trkibind grmr,
mumiyytl dinin sivilizasiya yaradan element olduunu qbul
etmirdi. Mllif yazrd: Trklrin islam dinin girmsiyl rq
mdniyytin daxil olmas eyni zamanda oldu. Bu sbbdn bir
oxlarna gr, rq mdniyytin islam mdniyyti demk daha
dorudur. Halbuki dinlri ayr olan cmiyytlr bel eyni
mdniyyt malik ola bilrlr. Demli, mdniyyt dindn ayr bir
eydir.... Buna gr he bir mdniyyt he bir din bal ola
bilmz. Bir xristian mdniyyti olmad kimi, bir islam
mdniyyti d yoxdur. Qrb mdniyytini xristian mdniyyti
saymaq doru olmad kimi, rq mdniyytin d islam
mdniyyti adn vermk yanldr. rq mdniyyti il Qrb
mdniyytinin qaynaqlarn islam v xristian dinlrind deyil,
baqa yerlrd aramaq lazmdr.34
Trk sivilizasiyasn yalnz slam mdniyytinin hdudlar il
mhdudladran tsnifatn qbuledilmzliyini Azrbaycan alimlri
34

1991, sh. 56
37
d saslandrmaa almlar. Bununla bal Rahid Uluselin

mlahizlri mvzunu aydnladrmaq n hmiyytlidir. Onun
fikrinc, Trk sivilizasiyasna slam sivilizasiyas daxilind
baxlmas ilk nvbd ona gr yanldr ki, bu mvqedn
yanadqda trklrin islamaqdrki n az minillik inkiaf tarixi
nzrdn qarlm olur. Eyni zamanda, o, bir sra sivilizasiya
nzriyyilrinin etdiyi kimi, yalnz dini v yaxud ideoloji
oriyentasiyasna gr mdniyytlrin lokal sivilizasiyalarn
trkibind komponentldirilmsinin, onlarn frqliliklrini
myynldirmyin doru olmadn iddia edir. Bununla laqdar
R.Ulusel yazr: Yalnz dini oriyentasiyasna gr dnya trk milli
dvltlrinin v xalqlarnn yaratd Trk sivilizasiyasnn slam
sivilizasiyas trkibin daxil edilmsini elmi chtdn
saslandrlmam sayrq. nki Trk sivilizasiyas v onu tkil
edn milli mdniyytlr islam dnyas il n qdr yaxn tarixi
tmas, mtrk inkiaf nnsin malik olsa da, hm identiklik,
hm d universallq keyfiyytlrin, dnyvi-mumtrk
oriyentasiyasna gr slam sivilizasiyas rivsin smr.35
Rahid Uluselin tsnifatnda Trk sivilizasiyas slam, Yapon, in,
Hind, hminin Afrika v Okeaniya sivilizasiyalar il brabr
hazrk dnya sivilizasiyasnn rq qrupunu tkil edir.36
Elmi dairlrd ox zaman trk mdniyyti (v ya
sivilizasiyas) anlayn Turan anlay il eynildirmk meyllri
d mahid olunur. Bu anlay ad altnda mumtrk
mdniyytinin hat olunmas il bal ideyalara rast glinir. Buna
daha doru cavab byk trkoloqlarn srlrind tapmaq
mmkndr. Ziya Gyalp Trklyn saslar kitabnda
35
36
Rahid Ulusel. Qloballama v Trk Sivilizasiyas. Bak: aolu, 2005, sh. 15

Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak: Elm, 2005, sh. 240
38
yazrd: Turan sz turlar, yni trklr demk olduu n

sadc trklri iin alan bir topluluun addr. Demli, Turan
szn btn trk boylarn iin alan byk Trkstan n
iltmk lazmdr. 37 Bellikl, aydn olur ki, Turan anlam
masir mnada bir sivilizasiya v ya mdniyyt tipi deyil, mhz
corafi mna dayr.
Yaxud baqa bir misal. Osmanl mdniyyti Trk
sivilizasiyasnn daycs olmaqla brabr, z inkiaf zaman daha
ox islam dyrlrinin daycsna evrilmidir. Bu baxmdan
Osmanl mdniyytini yalnz srf Trk sivilizasiyasnn daycs
hesab etmk olarm? Bu zaman da yanamalar frqlidir. Osmanl
imperiyas bir trk dvlti kimi XIV srd meydana glmidi v
onun Qrb, Cnuba doru genilnmsi trk mdniyytinin
yaylmasn da z il brabr aparrd. Lakin imperiya
formaladqca onun sas dayaqlarna yad elementlrin daxil olmas
yanaman bir qdr dyidirir. Bu xsusda Ziya Gyalp yazrd:
Osmanl mdniyyti trk, fars, rb kltrlri-harslar il slam
dini, rq mdniyyti v son zamanlarda is Qrb mdniyyti
institutlarndan-qurumlardan ibart bir qarmdr - xlitdir. Bu
qarm - xlit he bir zaman qaynayb-qararaq, birlrk
uyumlu - ahngdar bir sistem haln ala bilmdi. Bu mdniyyt
ancaq milli bir kltr alanarsa, ahngdar bir birlik - vhdt haln
alar. 38 Bu yerd qeyd etmliyik ki, sivilizasiya tam milli bir
anlay kimi baa dl bilmz. Bel olaca tqdird onun
rivsi daralar, hmiyyti azalm olar. Lakin sivilizasiyada
dayc element mtlq tmsil etdiyi milli - mdni tipi ks
etdirmlidir. Genilnm hesabna daxil olan yeni (zg) maddi37

1991, sh.38
38
Yen orda, sh. 47
39
mnvi dyrlr is znnkldirildikd sistem qbul olunmu

saylr.
Samuel Hantinqton sivilizasiyalarn mxtlifliyini din v dill
laqlndirir v bu iki amili btn sivilizasiya v ya
mdniyytlrin balca elementlri hesab edir. 39 Bu prizmadan
yanadqda bel Trk sivilizasiyasna mstqil bir element kimi
baxmaq olar. Bel ki, trk dillri qrupu ayrca dil qrupudur.
Sivilizasiyann zlliyi is ondan ibartdir ki, bu tkc bir etnosun
deyil, bir-biri il qohum olan mxtlif xalqlarn dilidir. Yni bir-biri
il qohum olan bir ne dil ailsinin - ouz, qpaq, bulqar v s.
zvlrini birldirir. Din mnasibt gldikd is demliyik ki,
hazrda ksr trk xalqlar islam dininin dayclardr v Trk
sivilizasiyasnn subyektlri islam Avropada da, rqd d hm
yaym, hm d mkanndan asl olmayaraq damlar. Eyni
zamanda, qeyd etmliyik ki, trk xalqlar tarixin mxtlif
zamanlarnda Tenqrii (ski trklr), musvi (Xzr Xaqanl),
xristian-nestorian40 (Uyur Xaqanl) olmu v bu dini dyrlri
z mdniyytlrind ks etdirmilr.
Ziya Gyalp mumilikd sivilizasiyalarn tarixi inkiaf
mrhllrind frqli mdniyytlri tmsil ed bilmsi il bal
mlahiz irli srmdr. Onun fikrinc, bir millt inkiafnn
yksk mrhllrin atdqca mdniyytini (sivilizasiya tipini) d
39
. . , : 2003, .94
Xristianln sas cryanndan biri olan nestorian triqti (nsranilik) Yaxn
rqd geni yaylmdr. Nsranilik V srdn formalamd v sas xristian
cryanlarndan balca olaraq sa peymbrin ilkinlikdn ilahi mnyini, ilahi ruhdan
yarandn inkar etdiklri n, insan kimi doulduunu v yalnz sonradan
Allahladn qbul etmsi il frqlnirdi v buna gr d nsranilr tqib olunurdu. Bu
sbbdn d nsranilr san ancaq peymbr kimi qbul edn mslmanlarn arasnda
zlrini thlksiz hiss edirdilr. Nestorianln banisi olan Nestor Konstantinopol
yepiskopu olmudur. 431-ci ild Efesdki dini qurultayda nestorianlq rsmi kils
trfindn qadaan edilmi, yepiskop Nestor is Misir srgn edilmidir.
40
40
dyidirmk mcburiyytind qalr. Mllif Trklyn saslar

srind yazr: Trklr sosial inkiaflarnn ayr-ayr
mrhlsind bir-birin bnzmyn mxtlif mdniyyt
dairsin girmk mcburiyytind qaldlar. Trklr qvm dvlti
hyatn yaayarkn Uzaq rq mdniyytin mnsub idilr.
Sultan dvlti dvrn ken kimi rq mdniyytin girmy
mcbur oldular. Bu gn milli dvlt dvrn kediklri bir vaxtda
is ilrind Qrb mdniyytin girmk n gcl bir axmn cryann yarandn grrk.41
Fikrimizi bir qdr d aydnladrmaq n qeyd etmliyik ki,
mahidlr gstrir ki, mumiyytl, istr islam, istrs d xristian
v ya buddist dinlri sasnda myynln sivilizasiyalara aid
ediln bir ox milli dvlt v mdniyytlr slind hmin
sivilizasiya hdudlarndan knara xr. Yni, btn hallarda dini
qid sivilizasiya konturlarn cza bilmir. Biz bunu indiki nsil
sivilizasiyalarn hr birinin timsalnda grrk. Misal n, ran
sivilizasiyas v ya subsivilizasiyasn yalnz slam sivilizasiyas
srhdlri daxilind myynldirsk, onda rann znmxsus
sistemyaradc dyrlrinin bir oxu knarda qalacaq. Yaxud baqa
bir nmun - Qrb sivilizasiyas. Fikrimizc, bugnk nsil
sivilizasiyalar arasnda mhz Qrb sivilizasiyas daha ox din
(xristianlq) konturlar daxilinddir v xristianlq bu sivilizasiyann
btn istiqamtlrd sas ideya xttini tkil edir. Htta bu halda
bel Qrb sivilizasiyas avropal alimlrin dini sivilizasiya daycs
kimi sciyylndirdiklri slam sivilizasiyasndan daha ox dini
oriyentasiyaldr. nki islam mdniyyti daxilind rb, ran v
Trk sivilizasiyalarnn hr birinin islamdan knar dyrlri v
41

1991, sh.55
41
elementlri olduu halda, Qrb sivilizasiyasna mnasibtd bu

mxtliflik mahid edilmir. Htta masir dvrd demokratiya,
insan hquqlar, ayr-sekilik olmadan brabrlik kimi prinsiplri
zlrin ar etslr bel, Qrb sivilizasiya daycs olan
dvltlrin qeyd etdiyimiz dini oriyentasiyal meyli zn daim
gstrmkddir. Avropa ttifaqnn timsalnda xristian klubu v
bu birliy zg sivilizasiya dayclarnn qbul edilmmsi
dediklrimizi bir daha sbut edir. Lakin qeyd etmliyik ki, htta n
ox din bal olan Qrb sivilizasiyas bel bu hdudlar ar. nki
masir Qrb sivilizasiyas xristian olmayan qdim Roma v Yunan
mdniyytindn bir ox dyrlr xz etmidir. Dorudur, Avropa
alimlrinin ksri Qrb sivilizasiyasnn bizim erann VII-VIII
srlrindn, daha dqiq desk, Byk Karln imperiyasnn
paralanmas dvrndn baladn iddia edir, ondan vvlki
xristian olmayan Avropa mdniyytini indiki nsil Qrb
sivilizasiyasna aid etmirlr. Qdim Roma v Yunan
mdniyytlrini is artq lm sivilizasiyalar hesab edirlr. Bizim
fikrimizc is bu cr yanama dzgn deyil. Xristian olmayan
qdim Roma v Yunan mdniyytinin hazrk nsil Qrb
sivilizasiyasna aid edilmmsi yalnz xristian maraqlarna cavab
verir. slind Qrb sivilizasiyasnn bir ox dyrlri mhz hmin
dvrk mrhlnin mhsullardr. Bellikl d, fikrimizi
yekunladraraq bu nticy glmk olar ki, din sivilizasiya yaradan
element deyil. Hr hans bir sivilizasiya yalnz dini riv il hat
oluna bilmz.
42
Sivilizasiyalararas mnasibtlrin myynlmsind sas

faktorlar. Sivilizasiya v imperiya
Kitabmzn sonrak blmlrind tarixd znmxsus yer
tutmu Trk sivilizasiyasnn digr sivilizasiyalarla laqlrin
baxmaa alacaq. Lakin bundan vvl sivilizasiyalararas
mnasibtlrin xarakterini myynldir bilmk n bzi
mqamlara diqqti clb etmk istrdik. Fikrimizc, bu
mnasibtlri aradrarkn 3 mhm faktora stnlk verilmlidir.
Birincisi, corafi determinizm, ikincisi tarixi, ncs diniideoloji. Bu faktorlara is mkan v zaman daxilind baxmaq
zruridir. Bel ki, hr bir tmasda olduu kimi, sivilizasiyalar
arasnda mnasibtlrin yaranmasnda da sas rt corafi
yaxnlqdr. Samuel Hantinqton hesab edir ki, sivilizasiyalarn
corafi qonuluu bir ox hallarda onlarn qar-qarya glmsin,
htta mnaqiy sbb olur. Onun fikrinc, dnyadak mnaqi
ocaqlarnn ksri mxtlif sivilizasiyalarn ksimsind - qrlma
zolaqlarnda yerlir v onlarn disharmoniyasnn sas sbbi frqli
sivilizasiyalarn barmazldr.42 lbtt ki, frqli sivilizasiyalarn
vahid mkanda tmaslar mnaqisiz mmkn deyildir. Digr
trfdn, corafi baxmdan hazrda hmsrhd olmayan
sivilizasiyalar arasnda da myyn mnasibtlrin olduunu
mahid edirik. Bu halda hmin mnasibtlr zaman
kontekstind baxmaq lazmdr. nki hazrda bir-birindn corafi
chtdn uzaq olan sivilizasiya dayclarnn tarixin mxtlif
zamanlarnda frqli mkan zrind nzarti olmudur. Msln,
Trk sivilizasiyas il Hind sivilizasiyas arasnda mnasibtlrin
42
Samuel Huntington. The Clash of Civilizations /

http://history.club.fatih.edu.tr/103%20Huntington%20Clash%20of%20Civilizations
43
mvcudluu trklrin aktiv passionarlq 43 dvrn dr v bu

sbbdn mhz trklrin maddi (arxitektura) dyrlri Hindistanda
z izlrini gnmzdk saxlamdr. nc amill bal is
demk olar ki, ideoloji mstvid tmas hkmranlq iddiasndan
irli glir. Bu halda da mkan anlay konkret srhdlrl
hatlnmir.
Nzr almaq lazmdr ki, corafi amil daha ox tbii, ikinci
v nc amillr is ekspansionist meyllrl rtlnir. Bel ki,
ekspansiya xarakterli hallarda sivilizasiyalarn sas dayclar
imperiyalar olur. Qdim sivilizasiyalara mnasibtd bu daycnn
mahiyytini aydnladrmaa ehtiyac olmasa da, masir
dvrmzl bal qeyd etmliyik ki, bu zaman dvlt quruluunun
v formasnn nec olmas he nyi dyimir. Tarixi tcrbdn
grnr ki, htta n demokratik grnn dvltlr bel xarici
siyastlrind imperialist meylli ola bilirlr.
mumilikd sivilizasiyalarn formalamasnda imperiyalarn
xsusi rolu qeyd edilmlidir. Mahiyyt slind aydndr. Adtn
imperiyalar hm d sivilizasiya mrkzlri kimi zlrini gstrirlr.
nki yalnz gcl dvlt maddi v mnvi dyrlri qoruyub
43
Passionarlq nzriyysini elm ilk df mhur rus alimi Lev Qumilyov gtirmidir.
O, hesab edirdi ki, biosferd ba vern bzi dyiikliklr, kimyvi proseslr, mxtlif
kosmik alanmalar v digr xarici tsirlr planetdki hadislr passionar tkan verir.
Bu tkan nticsind is xalqlar, etnoslar xarici almdn aldqlar enerjini aktiv
faliyyt ynldirlr. Bu da planetd hm yaradc, hm d dadc proseslrin sasn
tkil edir. Mllif passionar tkan anndan tarazln yeni vziyyt qaytmasnadk
olan dvr qomeostaz adlandrr v bu dvrn txminn 1200-1500 il kdiyini
dnrd. Bu zaman ksiyind passionarlq qti kild artr v yksli fazas
balayr. Passionarlq ykskliy atd zaman is ayr-ayr davranlara v yaxn
mdniyyt malik olan etnoslardan ibart superetnos meydana glir. Btn sonrak
etnik tarix nvbti fazayadk tarixin kmsi nticsind ks proseslrl baldr.
Passionarlq kritik nqtdn aa sviyyy dnd is etnos bir varlq kimi mhv
olur, qalan ayr-ayr insanlar is ya assimilyasiyaya mruz qalaraq yeni etnoslara
evrilir, ya da etnik qalqlar klind mrlrini baa vurana qdr varlqlarn
saxlayrlar.
44
saxlamaa mvffq ola bilr. Msln, Samuel Hantinqtonun

dyrlndirmsind ad kiln Qrb, Konfutsi, slam
sivilizasiyalarnn tarixind hmi qdrtli imperiyalar bu
mdniyytlrin daycs v qoruyucusu olmular. Roma
imperiyas antik Qrb sivilizasiyasnn, Makedoniyal skndrin
imperiyas Ellin mdniyytinin, Xan imperiyas in
sivilizasiyasnn dayclar idi. Lakin bunun ksini nmayi
etdirn misallar da gstrmk olar. Yen S.Hantinqtonun
tsnifatnda ayrca sivilizasiya kimi gstriln Hindu v Afrika
sivilizasiyalarnn daycs kimi dnya miqyasl imperiyalara rast
glmirik. Yaxud, he d hmi zmtli imperiyalar sivilizasiya
daycs olmamlar. Tkc onu demk kifaytdir ki, uzun mddt
Asiyadan tutmu Avropaya qdr byk bir mkanda hkmranlq
edn monqol slallrinin dvltlri Monqol sivilizasiyasnn
yaranmasna sbb ola bilmmidilr.
Bu yerd bir mqam xsusi vurulamaq istrdik.
mperiyalarn sivilizasiya daycs olmasn rtlndirn n byk
amil imperiyann demoqrafik vziyyti il birbaa asldr. Bel ki,
sivilizasiya daycs olan halinin artma v ya azalma dinamikas,
halinin sosial trkibi, elc d ya v gender strukturu imperiyann
bu funksiyasn yerin yetir bilmsini rtlndirn balca
amillrdir. Bu prizmadan yanadqda razisin gr dnyann n
byk dvltlrindn biri olan Monqol imperiyasnn mstqil
sivilizasiya tmsilisin evril bilmmsinin sbblrini
aydnladrmaq olar. Fikrimizc, n sas amil kimi insan
resurslarnn atmazln gstrmk lazmdr. Monqollarn
passionarlq dvrlrind htta n hlledici dylrdn sonra bel
z hakimiyytlrini yaymaq vzin geri dnmlrinin sbblrini
bu faktor myynldirmidir. Eyni zamanda qeyd etmliyik ki,
45
demoqrafik vziyyt imperiyalarn z varlqlarn davam etdir

bilmsind d mhm hmiyyt ksb etmidir. Dorudur,
imperiyalarn kmsini daha ox siyasi faktorlarla, elc d
tsrrfat quruluu v iqtisadi mnasibtlrin vziyyti il
laqlndirilmsi hallarna rast glirik. Ancaq bizim fikrimizc,
htta bu sbblrin d hr biri mtlq demoqrafik proseslrd ba
vern trdddlrl birbaa baldr.
Bellikl, imperiyalarn sivilizasiyalarn formalamasnda
rolunu gstrmkl yana, onlarn bu prosesd yegan sistem
yaradan element kimi kifayt etmdiyini d nzr almaq lazmdr.
Lakin onu da qeyd etmliyik ki, imperiyalar hm sivilizasiyalarn
qardurmasnda, hm d dialoqunda aparc rola malik olmular.
Nzr alsaq ki, ksr sivilizasiyalar z tbii srhdlrindn knara
mhz imperiya dvrnd xmaq imkanna malik olurlar, onda
hakim sivilizasiya daycsnn mlublarla mnasibtind hr iki
prosesin ba verdiyini mahid etmi olarq.
Sivilizasiya mstvisind imperiyalarla bal digr bir mqam
da xsusi maraq dourur. Bel ki, sivilizasiyalarn daycs olan
imperiyalarda hakim elita he d hmi aid olduu sivilizasiyan
tmsil etmir. Yni sas msl imperiyalarda hakim elita il etnik,
mnvi v digr baxmlardan daycs olduu sivilizasiya arasnda
yaranan frql bal olmudur. slind el imperiyalarn squtunun
v dolays il sivilizasiyalarn kmsinin d sas sbblrini
burda axtarmaq lazmdr. Sivilizoloqlar arasnda hakim elitann
cmiyytdn tcrid olunaraq, frqli dyrlr qazanmaq hesabna
seilmsi - yni azlqda qalan hakim elitann faliyytinin
sivilizasiyalarn knn sas sbbi olmas fakt daha ox
Arnold Toynbinin tdqiqatlarnda z ksini tapmdr. Eyni
zamanda, oxucu n maraql ola bilck bir misala hmd by
46
Aaolunun srlrind rast glirik. Bu, hm d ona gr

maraqldr ki, haqqnda shbt gedn kn sivilizasiya Osmanl
imperiyasnn timsalnda Trk sivilizasiyasnn daycsdr.
Mllif Maltada srgnd olarkn yazrd: Osmanl dvltinin
yxlmasnda Osmanl dvlt adamlarnn iki byk xtasndan biri
dvltin qurucu nsrn dvltd zl bir yer vermmlri idi. Bir
ox milltlrdn qurulan dvltlrin hamsnda daima iki eid
qvvt z-zn meydana glir. Birisi mrkz ynln, o birisi
mrkzdn uzaqlaan, birisi dvlti, o birisi dvlti olmayan.
Osmanl dvltind mrkz ynln nsr trkd, mrkzdn
uzaqlaan nsrlr d digrlriydi. Bu halda Osmanl byklri bu
geryi diqqt alaraq ona gr hrkt etmliydilr. Daima trk
nsrn qvvtlndirmy almalydlar. Onun bilgisinin,
fnninin, ekonomik durumunun stnlyn saxlamalydlar.
nki dvlt tbitil qvvtini daima bundan alacaqd. Zatn trk
dvlti v mrkz ynlmi olduundan, dvltin sasn,
tmlini tkil edirdi v dvlti mkl durumlara soxmaqdan
kinckdi. Fqt Osmanl dvlt adamlar Sultan Fatehdn sonra
bu prinsipin tamamil ksin hrkt etmi oldular. Trk bol-bol
cann dvlt fda etdiyi kimi ekonomisini, bilgisini, irfann,
snayesini d fda etdi. Bu surtl dvltin qurucusu olan irq
getdikc zifldi v nhayt, dvlti ski byklk v ehtiam il
ayaqda tutamayacaq bir hala gldi, dvlt kmy balad...
yz ildn bri i bana kemi olan dvlt adamlarnn sicillri
inclnrs aralarnda yzd iyirmisinin bel trk olmad
anlalr. Byk bir qism o qullardr ki, dvlti qurmu olan nsrl
ilgili olmayb srf padahlara qar gstrdiklri rzilc ballq
saysind eid-eid hiyllr, ikizllk v cinaytlrl mvqe v
mqam sahibi olmular. Bunlarn byk bir qismi ya dnm v ya
47
dnm silli olanlard. Bunlar he bir zaman qan il, qlbi il trk
bal olmamlar. Trk anlamamlar. Trkn sevinclrin
qatlmamlar v flaktli zamanlarda trk trk edib getmilr ki,
bu da ox tbiidir.44
l landaft Trk sivilizasiyasnn xarakterik xsusiyyti
kimi. Altay nzriyysinin squtu
Bellikl, sivilizasiyalarla bal nzri yanamalara,
sivilizasiyalarn
sistem
yaradc
elementlrin,
onlar
myynldirn v frqlndirn amillr, inkiaf proseslrin
nzr saldqdan sonra tdqiqat obyektimiz olan Trk
sivilizasiyasnn digr sivilizasiyalarla mnasibtlrin baxmaq
olar. Lakin qeyd etmliym ki, bunun n ilk nvbd sivilizasiya
dayclarnn yerlm arealna, yni Ana Vtnin, daha sonra is
onun yaylma arealna baxmaq zruridir. Yerlm areal, yni
corafi faktor ona gr hmiyytlidir ki, hmin corafiyann tbii
raiti mvafiq sivilizasiyann znmxsus xsusiyytlrinin
formalamasnda birbaa itirak edn n nmli faktorlardan biridir.
Yni, misal n, Shra rb sivilizasiyasnn, Me Slavyan
sivilizasiyann, Dniz Qrb sivilizasiyasnn xarakterini
myynldirn amillrdndir. Bu mnada trklrin ana
vtnlrinin yerldiyi landaft da l xarakteri il sciyylnir.
Yaylma areal is artq sivilizasiyann znmxsusluqlarnn
yaranmasna tsir etmir, sadc z izlrini saxlaya bilmlrin
rait yaradan mkandr.
Bu mnada trkn vtninin hans razilri hat etmsi
maraq dourur. Uzun illr sovet tarixnaslnda, elc d bzi
Qrb elmi dairlrind trklrin vtninin Altay dalarnn tklri
44
48
olmas v btn digr yaadqlar yerlr kb glm olmalar

bard mlahiz hakim olmudur. Bu mlahiznin sasnda is trk
dillrinin Altay dil qrupuna aid olmas, masir dvrmz glib
atan trklr haqqnda ilk yazl mnblrin Orxon-Yenisey
hvzsind taplmas v tarixnasln tarixin bu mrhlsindn
vvlki dvrlri aydnlatmaa gcnn atmamas dayanr. ddia
olunan bu nzriyyy gr trklrin n qdim tarixi Altay da
trafnda yaayan trklrin xalqlarn byk k nticsind
rqdn qrb doru hrkti il balayr. Bel olan halda trklr
Qafqazda, Anadoluda, htta Orta Asiyada bel glm xalq hesab
olunurlar.
n tssflndirici mqam is onunla baldr ki, Sovet
imperiyas daldqdan sonra da mstqil Azrbaycan
Respublikasnda bzi dbiyyatlarda bu mlahiz hl d tbli
olunmaqdadr. mperiya maraqlarna xidmt edn bu nzriyy bzi
kitablarda, htta drslik kimi ap olunan nrlrd yegan mqbul
variant kimi verilir. He olmasa, n azndan elmi dairlrd ortaya
atlan alternativ mlahizlr haqqnda sz bel almr. Misal n
Ramin Qurbanovun mllifi olduu ali mktblr n drs vsaiti
kimi ap olunan Trk xalqlarnn tarixi kitabn gstrmk olar.
Mllif trklrin vtni il bal yazr: Trklrin ana yurdu
dedikd, bu gn dnyann bir ox lklrind yaylm trk
tayfalarnn vaxtil bir lkd cm olaraq yaadqlar razi baa
dlr. Yer znn mxtlif lklrin mdniyytlr aparan v
oralarda byk-kiik bir ox dvltlr quran trklr bu yerlr
Asiyadan glmilr. Yni, qdim dvrlrd trklr Orta Asiyada,
Sayan-Altay dalarnn imali-qrb blgsind, Yenisey ay
trafnda yaamlar. E.. II minilliyin ortalarnda yaadqlar geni
razi Tanr dalarn, qrbd Ural, cnubda Balxa gl, Xzr
49
dnizi v imali-rq llrini hat edirdi. Bu gn bel trk

tayfalarnn byk hisssinin yaad razi Orta Asiyadr.
Trklrin tarix shnsin xndan etibarn bu yerlrd
mskunlad qbul olunmudur. Trklrin tarixi dvrlr irisind
mxtlif istilalar nticsind yaylmalar bu razilrdn
balamdr. 45
Bu kimi nrlr gstrir ki, mstqilliyimizin yenidn
qazanlmasndan 20 il kes d, Sovet ideologiyasnn mnfi
tsirindn hl d tam qurtara bilmmiik. Baxmayaraq ki,
lkmizin ksr masir dvr aparc tarixilri trfindn trklrin
bizim regionda kb glm deyil, avtoxton etnos olmas il bal
onlarla tdqiqat
aparlm, elmi saslara dayanan sbutlar
gtirilmidir. Fikrimizc, bununla bal msly kompleks
yanama olmaldr. Btn drsliklrd vahid nzri yanama drc
olunmal, elmi dbiyyatlarda prakndliy son qoyulmaldr.
Yeni nsil mxtlif mlahizlr qarsnda anlalmazlqla
zlmmlidir.
Trkiyli tdqiqat Osman Karatay Altay nzriyysinin
Avropallarn ali irq iddiasna xidmt etmsi il bal mlahiz irli
srr. Mllif yazr ki: Dnyada mdniyytin vtninin rq
olmas bhsizdir. Avropallar is zlrinin baqalarndan qat-qat
yksk mdni irs sahib olmasn sbut etmy alrlar. Yunan
v Romallar Avropann qan v mdniyyt baxmndan atalar
idilr. Amma onlar da hr eylrini Yaxn rqdn almdlar. Bu
xsusda onlar zlrini Hind v rana balamaa alrlar.
Bellikl, bir uydurma mif balamdr (Hind-Avropa xalqlarnn
vahid irqi tmsil etmsi haqqnda). Hind-Avropa irqinin indi
45
Ramin Qurbanov. Trk xalqlarnn tarixi. Bak: qtisadiyyat Universitetnin nriyyat,

2010, sh.15
50
olduu kimi tarixi kemid d hm stn, hm d mdni olduu

evr uydurulmudu. Orta Asiya da daxil olmaqla Hindistandan
Avropaya qdr byk bir zolaq btn mdni irsi il birlikd
onlara verildi. Bu torpaqlarn zli sahibi trklr n bir yurd
axtarmaq lazm glnd is Sibirin ucqarlarnda bir yerlr uyun
grld.46 Bellikl grndy kimi, Altay nzriyysi slind
Hind-Avropa mifinin hqiqt oxadlmas n ortaya atlmdr.
Fikrimizc, Altay nzriyysi yanldr v qbuledilmzdir.
Bli, byk k saysind trk tayfalar rqdn qrb doru
hrkt etmilr. Lakin glin grk, bu, hans tarixi dvr hat
edir. Mlum olduu kimi, qdim dvrd insanlarn tbitdn
asll hkm srrd v bu byk kn d sas sbbi iqlimin
dyimsi, yni yaranan quraqlq nticsind tayfalarn qrb doru
mexaniki hrkti olmudur. Lakin niy rq doru deyil, mhz
qrb istiqamtind? Yaranan quraqlqdan qurtarmaq n digr
istiqamtlrd hrkt mmkn deyildimi? imala doru hrkt
tbii raitin kskinliyi il mhdudlardsa, rq v cnuba
hrkt mmkn deyildimi? Biz gr hmin hrktin istiqamtini
myynldirmkl vziyyti aydnladrmaq olar. Corafi
chtdn baxsaq, cnuba v cnub-qrb doru hrkt zolanda
frqli sivilizasiyalarn - in v Hind sivilizasiyalarnn
dayclarnn yerlm areal olduunu grrik. Digr
istiqamtlrd tbii raitin lverisizliyi yegan bir yol saxlam
olurdu - qrb. Niy mhz bu istiqamtd? nki bu istiqamtd
Byk l trkn daim yaad doma areal idi. Trklr
Altaydan qrb doru Qara dniz sahillrin, Aralq dnizindk
razid hr zaman mskun olmular. qlimin dyimsi il onlar
46
Osman Karatay. ran ile Turan. Hayali milletler anda Avrasiya ve Orta Dou.
Ankara: KaraM Yaynlar, 2003, seh. 5
51
zlri n doma olan arealda he bir tinliksiz yayla bildilr.

Bellikl, trklr qrb istiqamtind hrkt zola boyunca bu
razilrd glm deyildilr. Onlar sadc iqlim raitinin dyimsi
il z yerlm zolaqlarnda bzn rqdn - qrb, bzn is
qrbdn - rq hrkt edirdilr.
Trklrin n Asiyada yerli xalq olmas v ilkin miqrasiyann
qrbdn - rq (n Asiya, Qafqazdan - Ural, Altay istiqamtind)
doru olmasn arxeoloji materiallar da tsdiq edir. Arxeoloji
materiallar n Asiya il Uralboyunun qdim halisinin maddi
mdniyytinin genetik balln gstrir. lkin Trk sivilizasiya
nmunlrindn hesab ediln Arkaim mdniyytinin dfn adtlri
il, ondan zamanca qdim olan n Asiyann qdim halisinin dfn
adtlri eyni v ya olduqca oxardr. Msln, csdin dizdn
qarna trf bkl olaraq dfni v mzarn ba trfin camn
qoyulmas hr iki regionda qdim halinin genetik chtdn eyni
dini baxlara malik olduunu gstrir. Bununla bal, Prviz Elay
yazr ki: Hl e.. VI V minilliklrd Ural, imali Xzr
regionuna dayanmadan n Asiyadan kkn gtrn axnlar
olmudu; arxeologiya inkaredilmz dlillr saslanr. gr
beldirs, onda bu ntic ortaya xr ki, prototrk dili z Uralimali Xzr regionuna n Asiyadan glmdir. Yni Ural-Xzr
regionu prototrk dili v mdniyytinin birinci yox, ikinci byk
mrkzi idi.47
Trklrin geni miqyasda yayld byk mkan l landaft
il hatlnirdi. Trk sivilizasiyasnn yerlm arealnn srhdlri
l landaftnn digr landaftlarla vz olunduu zonadan keir.
Bel ki, qrbd bu, Qara dnizin imal, Karpat dalarndan
47
Prviz Elay. Qdim trklrin dini baxlarna dair. Milltilik qzeti. 12-18 mart
2011-ci il
52
balayan Me il, cnub v cnub-rqd in sivilizasiyasnn

balad ayla, cnubda ran sivilizasiyasnn balad Dala
srhdlnir. Yni, Trk sivilizasiyas n srf l landaft
xarakterikdir. l landaftndan knarda is Trk sivilizasiyas
yayla bils d, z mvcudluunu ciddi kild, sonadk saxlaya
bilmmi, yalnz onun hegemon olduu dvrlrdn maddi-mnvi
izlri qalmdr. Biz bunu Trk sivilizasiya dayclarnn Misird,
Hindistanda, Avropada, ind tarixin myyn dvrlrind
hkmranl zamanndan grrk. Trk sivilizasiya dayclar
olan mxtlif dvltlr bu razilri uzun mddt z hakimiyytlri
altna alsalar da, passionarlq dvrn yaadqdan sonra hmin
mkanlarda z mvcudluunu saxlaya bilmmilr. Bu yerlrd
trk mdniyyti byk tsir gstrs d, bir sivilizasiya olaraq
qalc ola bilmmidir. mumiyytl, bizim qnatimiz gr he
bir sivilizasiya z tbii landaftndan knarda yaamaq iqtidarnda
deyildir. Msln, rb sivilizasiyas z passionarlq dvrnd
shra olmayan spaniyadan fqanstanadk byk bir razini hat
ets d, sonradan kilm dvrnd yalnz shra landaftnda z
sivilizasiyasn saxlaya bilmidir. Eyni szlri in sivilizasiyas
haqqnda da demk olar. Byk insan resurslarna, gcl dvlt
aparatna malik olmasna baxmayaraq, in sivilizasiyas he zaman
z tbii srhdlrinin hatlndiyi in sddini adlaya bilmmidir.
Azrbaycanl alim Yunis Ouz Trkn tarixin yeni bir bax
srind bu mslni bir sual olaraq ortaya qoyur. O yazr: Hl
hunlarn dvrnd qdim hunlar Uzaq rqd imperiya yaradanda
cmi 400 000 nfr olublar. Onlarn qonusu inin halisi is
hunlardan 30-40 df artq olub. Lakin inlilr Qrb axn
etmyiblr, onlar yaadqlar razi il kifaytlnmli olublar, amma
53
hunlar qrb can atblar. Niy? 48 Fikrimizc, bu sualn cavab

sivilizasiyalarn tbii landafta ball prinsipind durur. inlilr
n qrb doru hrkt yad corafi rait, zg sivilizasiya tipi
xarakteri dayrdsa, trklrin qrb hrkti z n doma olan
corafi raitd sadc mexaniki yerdyim idi. Buna gr d
trklrin
qrb
hrkti
zaman
onlarn
sivilizasiya
identifikasiyasnda he bir sasl dyiiklik ba vermdi. Bu zaman
qrb hrkt zaman dedikd, l landaftnn Avrasiya
mkannda qrbdki son srhdindk hrkt nzrd tutulur.
nki bu srhddn knarda artq Trk sivilizasiyas da yad
element olaraq assimilyasiyaya mruz qalr. Biz bunu Macarstann
timsalnda aq-aydn mahid edirik. Bel ki, tarixdn
tkzibedilmz faktlarla mlumdur ki, trklr bu corafiyada bir
mddt hakim olmu, htta yerli xalqn etnogenezisi il bal
proseslrd itirak etmilr. Bununla bal 2011-ci ild
Macarstann Prezidenti Pal mittin spaniyann ABC qzetin
msahibsind sslndirdiyi fikirlr Trk sivilizasiyasnn bu
lkd znnk qbul edildiyini bir daha gstrir. O bildirir ki:
Yax ki, biz 150 il trklrin hakimiyyti altnda olmuuq: hmin
illr rzind trklr trfindn idar olunmamz ans sayram.
lkmiz trklr yox, baqa dvlt trfindn ial edilsydi, biz d
assimilyasiyaya urayacaqdq. 150 il boyunca Macarstan trklr
n strateji mkan olmudur49. Macarstandan qrb doru is
tbii landaft v etno-mdni areal zg olduu n Trk
sivilizasiyasnn srhdlri geniln bilmmidir.
Masir nsil sivilizasiyalar arasnda yegan frqli mnzr
Qrb sivilizasiyas il laqdar mahid olunur. Bel ki, Qrb
48
liyev Yunis (Yunis Ouz). Trkn tarixin yeni bir bax. Bak: Olaylar, 2007,
sh. 31
49
rq qzeti, N 15 (3032), 27 yanvar 2011-ci il
54
sivilizasiyasnn z tbii srhdlrindn xaraq Amerika v

Avstraliyaya doru genilnmkl z n yad mkanda etnomdni tipini qoruyub saxlaya bilmidir. Lakin tarixi faktlar
gstrir ki, Qrb sivilizasiya hdudlarnn bu qdr genilnmsi
yalnz bu razilrd yerli sivilizasiya dayclarnn tamamil mhv
edilmsi saysind mmkn olmudur. Bellikl, bizim fikrimizc,
trklrin v ya mumiyytl digr xalqlarn myyn bir razid
glm v ya aborigen olmasna aydnlq gtirmk n ilk nvbd
bu xalqn mxsus olduu sivilizasiyann tbii landaft ballna
fikir vermk lazmdr. Yni biz, hr bir sivilizasiyann yerlm
arealnn tbii landaft ball prinsipini irli srrk v sr
boyu Trk sivilizasiyasnn digr sivilizasiyalarla laqlrinin
nmunsind bu mddan saslandrmaa alacaq.
Grkmli alim, professor Cavad Heyt d trklrin tbii
landafta ball v miqrasiya zaman bu corafi arealn trklrin
yaam sbbi olmas haqqnda mlahiznin trfdardr. O yazr ki:
slind bir bozqr xalq olan trk ellri mhacirtlri snasnda z
yaay rtlrin v bozqr iqlim v kltrn qar olan yerlrd,
msln cngl v ya ox isti v rtubtli yerlrd yerlmmilr,
bzn d baqa milltlrin arasnda v yad kltrn tsirind qalb
yaamaa mcbur olduqlar zaman onlarn tsiri altnda qalb z
varlqlarn itirmilr. Msln, ind V- VI srlrd tabqalar,
Avropada hunlar v Balkanlarda bularlar v quzey Hindistanda
xlclr v digr trklr kimi. 50 Yegan frqli xsusiyyt kimi
hrmtli alim bozqr v l anlaylarn bir-birindn ayrr. O, iddia
edir ki, bozqr v ya dt, step-l deyildir, bozqrda su, ya v
otlaqlar vardr.
50
Cavad Heyt. Trklrin tarix v mdniyytin bir bax (islamdan vvl v islam
dvr). Bak: Aspoliqraf, 2009, sh. 9
55
Hr bir sivilizasiyann z tbii landaftna ball il laqdar

qsa bir ekskurs etdikdn sonra qaydrq Trk sivilizasiyasnn
yerlm areal mslsin. Lev Qumilyov yazr ki: Avrasiyann
ryi Byk l - qdim trklrin torpadr, - in sddindn
Karpat dalarna qdr uzanr. Cnubdan fqanstan v ranla,
imaldan is Sibir tayqas il haiylnmidir. Ta qdimdn bu
shran Skifiya, farslar - Turan, inlilr - imal barbarlarn shras
- Byxu adlandrmlar. Byk alimin mlahizlrindn d
grndy kimi, bu byk mkan vahid orqanizm kimi xarakteriz
edn yegan amil l landaftdr. Burada trkn vtni olaraq
ayrlqda n Altay, n Qara dniz sahili, n Qafqaz, n d Anadolu
gstrilmir. Yni trkn vtni olaraq btvlkd Byk l
gtrlr, onun hr trfind, btn yerlrind trk xalqlar kb
glm deyil, yerli etnosdur. Yalnz iqlim rtlrinin dyimsi v ya
digr sbblrdn bu mkan daxilind trk xalqlar zaman-zaman
yerdyimlr etmilr. Biz bunu trk xalqlarnn biz glib atan
n qdim yazl abidlrindn olan Kitabi - Dd Qorqud
dastanndak v D Ouz ifadlrind d grrk. Yni dastanda
adna rast glinn corafi blglrdn Azrbaycan, Qafqaz v
Anadoludak ouz-trk tayfalar he d glm deyil, yerli xalq (
Ouz) olmular. Sadc zamanla knardan da ouz tayfalar (D
Ouz) glmidir. mumiyytl, son dvrlr bir sra Azrbaycan
alimlri (Mahmud smayl, Firudin Clilov, Yunis Ouz, Bxtiyar
Tuncay v baqalar) oxsayl faktlar sasnda sbut etmy
almlar ki, trklr Byk ld daim hrktd olmular v
trklrin qrbdn rq axn rqdn qrb axnndan (xalqlarn
byk k) ox-ox vvl ba vermidir. Bu axn ilk vvl
Azrbaycandan, Qafqazdan, Anadoludan, n Asiyadan rq doru
olmudur.
56
Bu mlahizni tsdiqlyn digr bir tutarl fakt is qdim trk

lifbas (run yaz sistemi) nmunsind zn gstrir. Kazan
Universitetinin professoru, trkoloq Azqar Muhamadiyev Orta
Asiya v Tatarstan razisindn taplm v eramzdan vvl II
srdn Gytrk Xaqanlnn hakimiyytindk tarixi dvrlr aid
olan metal pullar zrindki yazlarn ski trkc olduunu sbut
etmkl brabr, bu yaz sisteminin sami lifba sistemin
yaxnln gstrmidir. Onun fikrinc, taplan yazlar farskkl
sgdk (soqd) hrflri kimi yumru yox, mhz trk runlarna oxar
tkm texnologiyal mhr tipli hrflrl eyniyyt tkil edir.
Tannm alimin fikrinc, elmi dairlrd iddia olunan trklrin
lifban farsdilli sgdklrdn yiylnmsi ideyas doru deyildir v
sgdk lifbas ski trk lifbasna yalnz tsir ed bilrdi. ski trk
lifbas is daha byk tarix malikdir v qdim trk damalar v
sami lifba sistemi il bal olmudur.51 Yni trk runikas n az,
arami lifbasnn tsiri altnda, n oxu is tunc dvrnn sonu dmir dvrnn vvllrind arami lifbas il eynikkl olmu
imal-rqi sami yazlarnn bir qolunun tqlidindn trnmidir.
Bu konsepsiya is trklyn ilkin tarixinin n az n Asiya kkl
olmas fikrin yeni bir dlil demkdir.52
Trk lifba sisteminin, onun sasnda dayanan trk
damalarnn ilk mnblri il bal aparlan tdqiqatlar trklrin
n Asiya v Qafqazda yerli olmasn bir daha sbut edir. Mlum
olduu kimi, dnya tarixind ilk yazlar piktoqramlar klind
olmudur v daha ox dalar zrind yazlrd. Piktoqrafik yaz sl
mnada yaz olmayb, mzmunun iarlr v rsmlrl verilmsidir.
51
Azqar Qatullovi Muhamadiyev. Turan yazs// Tatar xalqnn linqo-etnotarixi

problemlri. Kazan, 1995, sh. 36-83
52
Prviz Elay. Ulu trk tarixi: unudulmu byk kflr/ Milltilik qzeti, 24-30 iyul
2010
57
Odur ki, qayast tsvirlrdki hr bir rsmin konkret mzmun

dad bhsizdir.53
Trk sivilizasiyasnn yerlm arealnda is biz bu iarlrin
hm qrbd (Gmiqaya-Qobustan), hm d rqd (OrxonYenisey) v htta mrkzd - Qara dnizin imalnda bir-birindn
asl olmadan, amma ola bilsin ki, myyn laqd yaradldnn
ahidiyik. Azrbaycan razisind Qobustan, elc d Gmiqaya
abidlrind aparlan arxeoloji tdqiqatlar gstrir ki, bu yazlar
trk tayfalarna mnsubdur v eyni zamanda bu iarlr hardansa
glm deyil, yerli mnlidir. nki onlarn oxunuunda yerli
razinin toponomikas, etnoqrafiyas, inanc sistemlri aar
olmudur.
Naxvan Muxtar Respublikasnda yerln Gmiqaya
abidlrind qayast yaz iarlrindn 17 hrfin Ouz damas
olmas fikri irli srlmdr v bu mlahiz eramzdan vvlki
minilliklrd d bu diyar Trk sivilizasiyasnn vtni olmu v trk
mdniyytini tmsil etmidir. Tdqiqat alim Cfr Cfrov
bununla laqdar Ouz damalarnn timsalnda Gmiqaya
iarlrin, hrf v piktoqraflarna bir sra lifbalarda, msln el
Orxon-Yeniseyd, qdim hind Brahmi lifbasnda, Azrbaycandan
knarda trk ellrinin bir sra omaqlarnda damalar kimi tsadf
edildiyini misal gtirmidir.54
Bzi dbiyyatlarda Gmiqaya-Qobustan lifbasnn OrxonYenisey yazl abidlrinin tsiri altnda yaranmas il bal
fikirlr rast glinir. Lakin uzun mddt Qobustanda v
Gmiqayada aradrma aparan tdqiqat alim jdr Frzli bu
nzriyynin yanl olduunu sbut etmidir. Onun fikrinc,
53
54
Vli Baxliyev. Gmiqaya tsvirlrinin poetikas. Bak: Elm, 2002, sh.11

C..Cfrov. Azrbaycan xalqnn soykk. Bak, 1999, sh.131
58
Orxon-Yenisey lifbas Avrasiya mhitind rq, GmiqayaQobustan is qrb lifbasdr v onlarn sslri eynilik yaratmr.
Mllif yazr: Gmiqaya-Qobustan lifbasnda yeriyn A, P
hrflri, ox alarl F hrfi, bilavasit suyu bildirn hrf, OrxonYeniseyd olmayan T, v baqa iarlr, Gmiqaya v
Qobustanda 8 v ulduz iarlrinin bolluu v baqa yerli lamtlr
sbut edir ki, Gmiqaya-Qobustan Azrbaycann z qdim, yerli
fonetik lifbasdr v o, Azrbaycan xalq trfindn yaradlmdr
v bu tarix eramzdan vvlki minilliklr aiddir... GmiqayaQobustan lifbas bilavasit Azrbaycan (trk) dilinin fonetik v
leksik quruluuna tam cavab verir. Azrbaycanda akar ediln digr
yaz iarlri: Gnc, amax, Klbcr, Mingevir, hacqabul,
Nvdi, Tbriz-hr, Prallah v ri hr yaz nmunlri
Gmiqaya-Qobustan lifbasnn iarlri il st-st dr.55 Qeyd
olunanlar bir daha sbut edir ki, Gmiqaya-Qobustan
mdniyytinin timsalnda Azrbaycan qdim trk diyardr v
uydurma Altay nzriyysin saslanan trklrin bu regionda
glm olmas fikri tamamil yanldr. Avrasiya mkannda l
landaft daxilind Trk sivilizasiyas rqd olduu kimi qrbd d
(Qafqaz, n Asiya) birinci nsil sivilizasiyalara aiddir.
Bellikl, trklrin yerlm arealn myynldirdikdn
sonra Trk sivilizasiyasnn laqlrin baxmaq olar. Lakin bu
zaman bir mqama xsusi diqqt yetirmk lazmdr ki,
mahidlr sasn trk mdniyyti trk xalqlarnn yerlm
arealndan daha geni razini hat edir. Yni, bu gn dnyada
trklrin yerlm arealna daxil olmayan razilrd d trk
mdniyytinin tsirlrini grmk mmkndr. Msln, masir
55
jdr Frzli. Gmiqaya-Qobustan lifbas.Bak: Azrbaycan Milli Ensiklopediyas

Nriyyat poliqrafiya birliyi, 2003, sh. 15
59
dvrmzd Avropada exiya, Macarstan, Pola kimi Qrb

sivilizasiya daycs olan lklrin hyatnda trk mdniyytinin
tsirlrin rast glmk mmkndr. Buna grdir ki, Trkiyli
tdqiqat Erman Altun yazr: Trk kltr, belirli bir corafiyayla
snrlandrlamayaca iin gb yerldiklri, dvlt qurub
egemen olduklar lklrin tmn kapsamaktadr.56 Buna gr d
hazrk tdqiqatda iq salacamz Trk sivilizasiyasnn digr
sivilizasiya dayclar il laqlrin trklrin yerlm areal il
brabr, yaylma arealna da istinad etmk fikrindyik.
Trk xalqlarnn yaylma areal v dini ball
Hazrda mxtlif mlumatlara gr dnyada txminn 250300 milyon trk etnosuna mxsus insan yaayr. Trk xalqlarnn
tarix v mdniyyti il bal oxsayl aradrmalar olan Cavad
Heyt bildirir ki, trk qvmlri 29 trk lhcsind danrlar. Bu
lhclrin 22-sinin mstqil yazl qrammatika v dbiyyat
vardr.57 Trk xalqlar linqvistik xsusiyytlrin gr drd qrupa
blnrlr:
1. Ouz qrupu - Trkiy v Azrbaycan trklri, qaqauzlar,
trkmnlr, Axska trklri, Krm tatarlar, trkmanlar
2. Uyur qrupu - zbklr, salarlar, uyurlar, tuvallar, orlar,
komasin-tobollar, baraba tatarlar, ulm tatarlar v b.
3. Qpaq qrupu - qazaxlar, qaraqalpaqlar, qumqlar, qrzlar,
altaylar, noqaylar
4. Bulqar qrupu - tatarlar, baqrdlar, qaraaylar, karaimlr.
56
Erman Altun. Popler trk kltrnn dnya kltrlerine etkisi ve katks // VI

Uluslararas trk kltr konqresi bildirileri. IV cilt. Atatrk Kltr Merkezi Bakanl
Yaynlar. Ankara: 2009, sh.1567
57
60
Trk xalqlarnn inanclarnda Tanr sas yer tutur. Tarixin

mxtlif dvrlrind ayr-ayr trk xalqlar islam, xristianlq,
iudaizm, buddizm, tenqriilik, atprstlik, amanizm, animizm
kimi din v inanc sistemlrin tapnmlar. Lakin xsusi
vurulanmaldr ki, qdim dvrlrdn bri trk xalqlarnn tarixin
baxdqda aydn olur ki, trk xalqlar tkAllahl din stnlk
vermilr. Zaman-zaman knar mdaxillr hesabna trklrin dini
inancnda frqli tsirlr olsa da, monoteist dini inanc trklr n
daim xarakterik olmudur. Bu xarakterik xsusiyyt is Trk
sivilizasiyas dayclarn bu gn daxil olduu islam dini
rivsind bel digr dayclardan (rb, ran, Malay) sasl
frqlndirmidir. slam mdniyyti trafnda birln digr
sivilizasiyalarn islamaqdrki dini gr il islam dini arasnda
kskin frqlrin olduu halda, trklrin islamaqdrki dini
dnyagr daha ox tkAllahl olmu v trklrin
mslmanlamasndan sonra islam dini dnyagr il bir
ahngdarlq tkil etmidir.
Trklr arasnda mxtlif heyvanlarn mqdds saylmasna
saslanaraq onlarn islamdan vvl totemprst olmalar il bal
iddialarla laqdar bildirmk istrdik ki, bu balant mumilikd
trkn ruhuna yaddr. Dorudur, trklrd bzi heyvanlar - qurd,
aslan, qartal mqdds saylmdr, amma bunu totemizm
balamaq trkn ruh almi haqqnda yanl tsvvrlrin
yaranmasna sbb olar. Bununla bal professor Cavad Heyt
totemizmin
trklr
yad
olmasn
dyrli
sbutlarla
saslandrmdr. O, Trklrin tarix v mdniyytin bir bax
kitabnda yazr: ski trklri totemprst sayanlar onlarn qurdu
zlrin ata bildiklrin saslanb Fzlullah Rid d-Dinin Came
t-tvarixd 24 ouz boyunu sayarkn, hr drd boy n bir quu
61
onun (totem) gsrdiyini dlil gtirirlr. Halbuki totemilik v ya

totemprstlik yalnz bir heyvan cdd tanmaq v bir quu
mqdds saymaq deyildir. Totemilik bir inam nizam olaraq,
myyn ictimai v hquqi cbhlr malik idi. Totemprstlikd
ana hququ hakimdir v mlkiyyt qbil zvlri arasnda
mtrkdir. Trklrd is ata hququ hakim olub, xsusi
mlkiyyt is mhtrm saylmdr. Totemilikd bir totem
prsti edn qbil qrba saylar, halbuki trklrd qrbalq qana
baldr. Totemilikd hr qbilnin xsusi bir totemi vardr.
Trklrd btn qbillr bir heyvan (qurdu) uurlu sayar, lakin
ona prsti etmzlr. Totemilikd heyvandan baqa da paras,
aac, ya suyu da totem ola bilr. Totemilikd qbil frdi
toteminin ad il adlanr, halbuki trklrd hr ail v frdin
znmxsus ad vardr. Totemilikd ruhun bdi qalmana
inanmazlar. ski trklr is ruhlar bdi bilib, kainatn da ruhunun
olduuna inanrdlar. Buna gr d atalarnn ruhlarna nzir v
qurbanlq edrdilr58.
slamaqdrki trk dini qidsind v btvlkd trk dini
inanc sistemind Tenqriilik (bzn Gy Tanr dini v ya
Tanrlq da adlandrlr) aparc yer tutmu v bnvr rolunu
oynamdr. Hun, Gytrk Xaqanlqlarnda sas olan bu dini
inancda mqdds varlqlar, tbit qvvlri, atalar kultu olsa da
yeri-gy yaradan n uca varlq Gy Tanr hesab edilirdi. Bu dini
inanca gr Tanr n yksk varlq olub, kainat yaradb v smavi
mahiyyti olduu n Gy Tanr adlanrd.
58
dvr). Bak: Aspoliqraf, 2009, sh.55-56
62
kil 1. Gmiqayada Gy Tanr inancnn ks olunduu tsvir
63
kil 2. Gmiqayada Tanrlqla bal qayast rsm
64
kil 3. Qobustanda insanlarn Tanrya etiqadn ks etdirn

qayast rsm
65
Son illr aparlan aradrmalar Azrbaycan razisind d yerli

halinin Tanrlq etiqadn gstrir. Hm Gmiqaya, hm
Qobustan qayast abidlrind insanlarn Gy Tanrya sitay
etmsi il bal killr akar edilmidir (kil 1; 2; 3). Bundan
baqa, Naxvan Muxtar Respublikasnn razisind yerln
shabi-Khf ziyartgah da islamaqdrki tk Allaha etiqad
yeridir. Btn bunlar trklrin bu razid (Azrbaycanda) n qdim
dini inancnn Tanrlq olduunu gstrir. Bununla bal jdr
Frzli yazr: Sivilizasiyann Gmiqaya-Qobustan dvrn
tanrln qzl dvr adlandrmaq olar. Bu sivilizasiya tarix
evrilndn sonar, Tanrln bazasnda yeni dinlr meydana
glmi, Tanrlq z is unudulmudur. Azrbaycanda xalqn
mitind, gndlik hyatnda, inam v adtlrind,
mrasimlrind Tanrlq z drin kklri v atributlar il
yaadlmdr. Bunun inikas Gmiqaya-Qobustan rsmlrind
mahid olunur.59
Bu dini inancn trkn ruhuna yaxnl v tkAllahl qid islam dininin trklr trfindn rahat qbul olunmasna sbb olsa
da, hl d trklrin islam dini daxilind znmxsusluqlar, bu
dini sistem daxil etdiklri dyrlr hmin zamandan qalmadr.
Eyni zamanda Trk-slam mnasibtlrind harmoniya il bal
digr bir nzri yanama da xsusi maraq dourur. Bu mlahiz
fransz Gustav le Bon trfindn irli srlmdr. Mllifin
baxlarna gr xalqn z sivilizasiyasnn elementlrini kskin
surtd dyimsi mmkn deyildir v etiqadlarn tarixind bunun
n bariz nmunsini gstrmk olar. O, yazrd: bhsiz hamya
mlumdur ki, btn byk dinlr brhmnizm, buddizm,
59
jdr Frzli. Gmiqaya-Qobustan mdniyyti. Bak: Nurlan, 2008, sh. 30
66
xristianlq, islam btv irqlr arasnda ktlvi surtd dnmlr

yaratmd v grndy kimi bu irqlr o dinlri drhal qbul
etmilr. Amma bu dnmlri bir az drindn yrnnd grmk
olur ki, xalqlar sanki yeni dinin zn qbul etmmilr, yalnz z
khn dinlrinin adlarn dyimilr, slind qbul olunmu
etiqadlar vz etdiklri v adi davams olduqlar khn etiqadlara
qoulmaq n lazm olan dyiikliklr uramdlar. 60 Bu
yanama btn dinlr aiddir, o cmldn Trk Tanrl slam
keidind d bzi mqamlar zn gstrir.
Biz, tqdim olunan kitabn nvbti hisslrind trklrin islam
dini daxilind znmxsusluqlar aydnladrmaa alacaq.
Mvzumuza davam edrk dey bilrik ki, bizim qnatimiz gr
Tanrlqla slam arasnda gcl harmoniya olduundan IX-X
srlrdn etibarn trklr arasnda islam dinin inananlar stnlk
tkil etmy balad v trklr islam mdniyytinin hat
dairsin daxil oldular. Professor Cavad Heyt yazr ki, yalnz
islam dini trklrin ski inamlar il bir ox baxmdan ssldiyin,
onlarn ruh v xarakterin uyun olduuna gr hr zaman trklrin
qvvtlnmsin v trklyn qalmasna kmk etmidir. O, baqa
dinlr inancn trklrin varlqlarna ziyan vurduunu qeyd edir v
konkret misallar d gtirir. Msln, Avropa hunlarnn msihi
olmas onlarn Avropa milltlri arasnda rimsin, ind hakim
olan tabqalarn Budda dinini qbul etmsindn sonra srtl
inlilmsin sbb olmudur.
Hazrda dnyadak btn trklrin txminn 80 faizi islam
dinin etiqad edir. Eyni zamanda, digr dini qid daycs olan
trk xalqlar da var. ndiki dvrd bunlar qeyri-mslman yakutlar
60

67
(aman v xristian), uva v qaqauzlar (xristian), karaim v

krmaklardr (musvi).
Mvcud corafi yaylma areal baxmndan mxtlif trk
xalqlar rqd Lena ay hvzsindn, Altay dalarndan, Byk
in sddindn, Hindiqu dalarnn fqanstan srhdlrindn
qrbd Aralq dnizi sahillrin, Krma, Moldovaya, htta bir qdr
d qrb doru Rumniyaya qdr, imalda Sibirdn balayaraq
cnubda ran krfzin, Dcl v Frat aylar hvzsindk byk
bir razid yaayrlar. Yayld bu geni mkann ksr yerlrind
trklr yerli xalqlardr. Baxmayaraq ki, uzun mddt elmi
dbiyyatlarda, xsusn sovet dvr tarixind trklri Altay - Uzaq
rq mnli xalq hesab etmi, digr razilrd is onlar glm
adlandrmlar. Bu cr mnasibti daha ox Qafqaz v Anadolu
trklrin yanamada grrk. Lakin son tdqiqatlar bir daha sbut
edir ki, bu yanamalar qrzlidir v tarixi saxtaladrmaa
ynlmidir. Trklr n Asiya v Qafqazda ilk nsil sivilizasiya
dayclarndandrlar v bu, oxsayl faktlarla tsdiq olunmudur.
Trklrin n Asiyada n qdim tarixdn bri mskun olmas v
regionda mhm nfuza malik olmas il bal irli srln
mlahizlr bu gn d tarix shnsind z izini saxlamaqdadr. Biz
bunu n Asiyada (Anadoluda) birinci nsil sivilizasiya
dayclarndan olan Assuriya dvltinin v assurlarn regionda
hazrk reliktlrinin timsalnda da aydn grrk. Tarixdn
mlumdur ki, Assuriya dvlti bu regionda umer, Babil, Hett,
Elam dvltlri il brabr qdim Mesopotamiya sivilizasiyasnn
mhm mrkzlrindn olmudur. Yksk dvltilik nnsi, yaz
mdniyyti, hr sivilizasiyas bu dvltin v mvafiq olaraq
hakim dil kimi assur dilinin regiondak nfuzundan xbr verir.
Bel olduu halda, passionarlq dvrn yaayb qurtarm olsa
68
bel, assurlarn dini ritual dili olaraq qbul etdiklri dilin

dayclarnn bu regionda n az Assuriya dvltinin hmyad
olmas lazmdr. Trkiyli tdqiqat Receb Albayraq Hacalolu
Trkmen ve Asur kilselerinde oxunan trke ilahi metnler
kitabnda bu mvzuya aydnlq gtirmidir. Kitabda raq - Krkk
trkmnlrin mxsus 9 ilahi mtn, Cnubi Azrbaycann Urmiya
blgsind yaayan asurlarn keldani-katolik kilssin aid
Azrbaycan trkcsind 6 mtn tqdim olunur. Mllif qeyd edir
ki, sami mnli qdim bir dilin mxtlif dialektlrind danan
keldani (katolik), nestorian v yaqubi mzhblrin blnn asurlar
Azrbaycan trklri il srlr boyu davam edn mdni-linqvistik
laqlrin nticsind keldani-katolik kilssind z ilahilrini d
Azrbaycan trkcsind oxuyurlar. 61 Nzr almaq lazmdr ki,
Azrbaycan dili tarixn he bir zaman dini ritual dili olmamdr v
azri trklrinin islam qbul edndn sonrak dini dili sasn rb
dili olmudur. Onda bu qnat glmk olar ki, asurlarn
passionarlq dvrn keirdikdn sonra ziflmi qdim
mdniyytinin yalnz z il brabr bu regionda mvcud olan
xalqn dilini qbul etmsi mmkn grnr. Bu is n az
eramzdan vvlki minillikd bu regionda trklrin yaamasndan
xbr verir v n Asiyada trklrin glm deyil, birinci nsil
sivilizasiya dayclarndan olduunu iddia etmy sas verir.
*****
Tarixi baxmdan is Trk sivilizasiyasnn izlri daha geni
razini hat edir. Bel ki, byk trk dvltlri - Hun imperiyas
(e.. 220 - 216), Gytrk Xaqanl (552-743), Xzr Xaqanl
(651-983), Uyur Xaqanl (744-840), Qaraxanl dvlti (84061
Receb Albayraq Hacalolu. Trkmen ve Asur kilselerinde ohunan trke ilahi

metnler, Ankara: 1996. sh. 30
69
1212), Byk Slcuq imperiyas (1040-1157), Xarzmahlar

dvlti (1097-1231), Eldgizlr dvlti (1136-1225), Osmanl
imperiyas (1299-1922), Teymurilr dvlti (1370-1507), Byk
Mool imperiyas (1526-1858), yyubilr dvlti (1171-1348),
Dehli Trk Sultanl (1206-1413), Misir Mmlk dvlti (12501517), Sfvi dvlti (1501-1722), Qacar dvlti (1794-1925) Trk
sivilizasiyasnn srhdlrini bir trfd Hindistana, digr trfd
is Avropann drinliklrin - Macarstana, Balkanlara, rqd v
cnubda is Misir, lczair, rbistana doru genilndirmidir.
mumiyytl, tarixi mnblr gr dnyada bykl-kiikli 113,
bzilrin gr is 125 trk dvlti olmudur.62 Bir fakt da vardr
ki, tarixd trk dvltlrinin say ne olursa olsun, tarixin hr
dvrnd trklr dvltilik nnlrini qorumular. Btn tarixi
dvr rzind mxtlif trk xalqlarnn dvltilik nnsind fasil
olmamdr. Buna grdir ki, dvltilik Trk sivilizasiyas n
sas xarakterik xsusiyytlrdn biridir.
Trk sivilizasiyas z intibah dvrn XVI srd yaamdr.
Tarixd Trk sri kimi tannan XVI srd trklr trfindn
qurulan be byk imperiyada (Osmanl, Sfvi, Teymurilr,
Byk Mool imperiyas, Misir Mmlk dvlti) yaayanlarn say
270 milyon nfr yaxn idi. Hmin dvrd Khn dnyann
btn halisinin 540 milyon olduunu nzr aldqda o tarixi
epoxada trklrin hkmranl akar grnr.63 XXI srin d trk
sri olaca gman edilir. Bunun sas sbbi ken srin sonlarna
doru dnyada ba vern geosiyasi proseslr nticsind tarix
shnsin mstqil trk dvltlrinin xmas olmudur. Bu gn
62
Tarihi trk imperatorluklar. Tarihte trk milleti/ Altn krp. . ,

2009, sh. 4
63
Mekure Ylmaz. Tarihi, siyasi ve kltrel ynleriyle Trklerin Dnyas ve
Trkiyenin d trkler politikas. Ankara: Kripto Kitablar, 2010, sh. 18
70
dnyada 6 mstqil trk dvlti (Azrbaycan, Trkiy, Qazaxstan,

Qrz Dvlti, zbkistan, Trkmnistan), tannmam imali
Kipr Trk Cmhuriyyti, Rusiya Federasiyasnn trkibind muxtar
respublikalar - Altay, Tuva, Baqrdstan, Kabardin-Balkar,
Tatarstan, Xakasiya, uvastan, Qaraay-rkz, Saxa, Moldova
Respublikasnn trkibind Qaqauz Muxtar Respublikas, in Xalq
Respublikasnn trkibind Snszyan-Uyur Muxtar Vilayti
mvcuddur.
Bellikl, yayld corafi areal, dad dini qid, tmsil
etdiyi konkret etnos v ya dvltdn asl olmayaraq, biz hazrk
tdqiqatda tarixd Trk sivilizasiyasnn izin vahid bir
mdniyytin daycs kimi baxmaq niyytindyik. nki
sadalanan kriteriyalar zr bir sra frqliliklrin olmasna
baxmayaraq, br tarixind znmxsus izi olan Trk
sivilizasiyas daha ox oxar mnvi dyrlr syknir. Trk
sivilizasiyasnn
formalamasnda
onun
znmxsus
xsusiyytlri - btn tarixi dvrlr rzind aras ksilmyn
dvltilik nnsi, adt-nnlrin (trnin) cmiyytd yksk
mnvi keyfiyyt kimi hakim mvqeyi (trnin htta bir ox
hallarda dindn stn tutulmas), dini baxda monoteist qid, ail
dyrlri (ordu v ail trk cmiyytinin iki sas dayan tkil
edirdi), digr sivilizasiya dayclarna mnasibtd tolerantlq v
birg yaama vrdilri xsusi rol oynamdr v biz hazrk kitabda
da Trk sivilizasiyasnn digr mdni tiplrl mnasibtlrin
mhz bu prizmadan yanama planladrrq.
Qaydaq Trk sivilizasiyasnn digr sivilizasiya dayclar
il mnasibtlrin. Birinci nvbd qeyd etmliyik ki, bu
mnasibtlr yuxarda sadaladmz amil rivsind baxmaq
istyirik. lk nvbd corafi chtdn qonuluq. Trk
71
sivilizasiyasnn mvcud yaylma arealna nzr saldqda tmasda

olduu sivilizasiyalar arasnda ilk vvl in, Pravoslav-slavyan,
Qrb-xristian v slam mdniyytinin digr seqmentlri olan rb
v ran sivilizasiyalarn gstrmliyik. Hazrk aradrmada Trk
sivilizasiyasnn tarixin mxtlif zaman ksiklrind ad kiln
sivilizasiya dayclar il laqlrin baxmaa v bu kontekstd
Trk sivilizasiyasnn znmxsus alarlarn ortaya xarmaa
alacaq. Nzr alsaq ki, Trk sivilizasiyas birinci nsil
sivilizasiyalara aiddir, onda hmin nsil digr sivilizasiya
dayclar il ilk sivilizasiyalararas mnasibtlr baxmaq
lazmdr. Trklrin yayld geni mkanda n qdim dvrd, htta
bir-biri il sx bal olmadan, iki mxtlif istiqamtd iki frqli
sivilizasiya tmsililri il mnasibtlri yaranmdr (hazrda da
yaamaqda olan sivilizasiyalar nzrd tutulur). Yaxn rqd ran,
Uzaq rqd is in sivilizasiyas il. Bu iki sivilizasiya trklrin
tmasda olduu ilk sivilizasiyalardr. Qrb sivilizasiyas il
mnasibtlr nisbtn sonrak dvr tsadf edir. Qrb v bir qdr
sonra rb sivilizasiyas il trklrin ilk laqlri hmin
sivilizasiyalarn aktiv passionarlq (genilnm) dvrn ddy
n znmxsus frqli alarlar almdr. z nvbsind Trk
sivilizasiyasnn tmasda olduu digr bir sivilizasiya tmsilisi
Pravoslav-Slavyan mdni tipin mnasibtd is ilk vaxtlar
trklrin passionarlq dvr il lamtdar olmudur. Qeyd olunan
sivilizasiya tmsililrindn lav tarixd myyn izlri qalan
yegan nmun kimi yalnz Trk-Hind sivilizasiyalar arasnda
qarlql tsir elmi aradrma obyekti ola bilr.
Trk sivilizasiyasna mnasibtd qeyd olunan msllr
tarix v ya corafiyaya aid tdqiqatlarda yeri gldikc, praknd
kild toxunulmudur. Geni mnada Trk sivilizasiyas v bu
72
sivilizasiyann digr sivilizasiya dayclar il laqsi mslsi

hatli v sistemli elmi tdqiqat sviyysind ilk dfdir ki, geni
ictimaiyyt tqdim olunur. Ona gr d tdqiqatmz daha da
znginldir bilck qeyd v tkliflrini bildirck oxucularmza
vvlcdn minntdarlmz bildiririk.
73
TRK V PRAVOSLAV-SLAVYAN
SVLZASYALARI: HARMONYA
YAXUD QARIDURMA
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn balca sivilizasiya
dyri: pravoslavlq, yoxsa slavyanlq
rk sivilizasiyas il mnasibtlrin baxacamz

sivilizasiyalardan
biri
Pravoslav-Slavyan
sivilizasiyasdr. lk nvbd qeyd etmliyik ki, bu
sivilizasiya tipin geopolitiklr v sivilizoloqlar frqli prizmadan
yanarlar. Sivilizoloqlar Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnda
balca frqlndirici komponent kimi xristian dini dyrlrini, yni
konkret olaraq pravoslavl grdklri halda, geopolitikada bu,
mrkz gc Rusiya olan sivilizasiyan tmsil edir. Lakin btn
hallarda sivilizasiya komponentlri olaraq n dini, n d etnik birlik
zlrinin hat dairsini tam ks etdirmir. Bel ki, misal n, dini
qid baxmndan pravoslav olan yunanlar hazrda he d bu
sivilizasiyaya aid edilmirlr. Baxmayaraq ki, ruslar (slavyanlar)
xristianl yunanlardan (Bizansdan) qbul etmidilr v onlarn ilk
dini kitablar yunan dilind idi, bu gn sivilizasiya mstvisind
yunanlarla slavyanlar birldirn mumi dyrlr ox deyildir.
Antik yunan mdniyytinin mnvi dyrlri is daha ox digr
bir sivilizasiyann - Qrb sivilizasiyasnn sasnda dayanr.
Pravoslavln bu din etiqad ednlrin hamsn btvlkd hat
edn bir sivilizasiya dyri ola bilmmsinin sbblrini Bizans
imperiyasnn paralanmasnda grn rus filosof Konstantin
Nikolayevi Leontyev (1831-1891) yazrd: Trk thlksi
qarsnda Bizans mdniyytinin (vizantizm) qalqlar qrb v
74
imala paralanmaqla iki frqli sasa dnd. Qrbd romanogermanlar onsuz da artq inkiaf dvr yaayrdlar v yax
hazrlql idilr. Bizans v onun vasitsil antik dnya il yenidn
yaxnlama Avropan drhal ntibah (Renessans) adlanan inkiaf
mrhlsin gtirib xard v daha yax olard ki, bu mrhl
Qrbin mrkkb inkiaf dvr adlandrlsn. imala doru
Rusiyaya toxunan vizantizm is XV srd hl d davam edn
sadlik, yoxsulluq, yekcinslik v hazrlqszlqla qarlad. Ona
gr d burda Qrbd olduu kimi yenidn doula bilmdi. Rusiya
z intibah dvrn yalnz XVII srd atd. Bizans v ellinizmin
XV v XVI srlrd Qrbd oynad rolu, Rusiyada XVII srd
Qrbin nmayndlri (polyaklar, hollandlar, almanlar, franszlar)
oynad.64 Rus geosiyastind anti-panslavizm cryann tmsil
edn bu alim pravoslav dininin tmsililrinin mumi mdni
dyrlri damamasnn sbblrini Bizans imperiyasnn
kmsindn sonra vizantizmin qrbd v imalda frqli tsiri il
laqlndirirdi. Bel ki, onun fikrinc, vizantizm bu df Qrbin
dini baxlarna tsir etmmidir. nki Qrbin dini strukturu onsuz
da artq yksk inkiaf etmidi v gcl idi. Ona gr d vizantizm
burda znn tsirini Ellin-incsnt v Roma-hquq sahlrind
gstrdi. Rusiyada is vizantizmin tsiri il bal ilk nvbd
Bizans sasl xristianlq v dvltilik haqqnda danmaq olar.
mumiyytl, Pravoslav sivilizasiyas dedikd bir ox alimlr
Bizans imperiyasnn varisini nzrd tuturlar. nki Bizans Roma
imperiyasndan ayrldqdan sonra (395-ci il) cmiyytin hmin dvrd
hyatnda dinin sas rol oynadn nzr alaraq, ilk nvbd z dini
64
. .
http://knleontiev.narod.ru/articles.htm
75
dyrlrinin yaradlmasnda v bellikl khn imperiya il mnvi

aslln aradan qaldrmaqda maraql idi. Nticd Romadan frqli
dini etiqada sahib olmaqla, Bizans btn sonrak tarixi taleyini
pravoslavla balad v imperiyann paytaxt Konstantinopolun
(stanbul) trklr trfindn fth olunmasnadk bu ideyann sas
daycs oldu. Mhur ingilis alim Arnold Toynbi bu sivilizasiyan
Qrb sivilizasiyas il birg ellin cmiyytinin ekiz vlad hesab
edirdi. Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn ilkin vtninin Anadolu
olduunu, sonradan is imala v rq doru nfuz edrk Rusiya v
Sibir istiqamtind yayldn iddia edirdi. Qrb v Pravoslav
cmiyytlrinin frqlnmsinin sas sbbini is 1054-c ild kilsnin
paralanmasnda grrd.65 Btvlkd avropal alimlrdn Osvald
penqler, Arnold Toynbi, Samuel Hantinqtonun hr biri sivilizasiya
mstvisind daim Pravoslav dnyasn katolik Qrb
sivilizasiyasndan frqlndirmi, onlarn frqli dyrlr dadn
irli srmlr.
Bu sivilizasiya tipinin Pravoslav-Slavyan adlandrlmas da
xsusi maraq dourur. Burda hm dini, hm d etnik v dil birliyi
sasnda qruplama olduu grnr. Lakin hr iki elementin daxili
seqmentlrinin thlili gstrir ki, sivilizasiya tipi dini v ya etniklinqvistik arealla tam uyun glmir, daha ox vahid mdniyyt,
mnvi dyrlr syknir. lk nvbd pravoslavln yaylma
arealnda buna aydnlq gtirk. Mlum olduu kimi, 1054-c ild
xristian kilssinin iki yer blnmsi nticsind pravoslavlq
mstqil dini subyekt evrildi. Uzun mddt bu dinin sas
daycs Bizans imperiyas olmudur. Qrbi xristianlq - katolik
dininin hakim olduu Roma imperiyas il ideoloji mbarizd
pravoslavlq Bizans imperiyasnn sas silah idi. Bizansn razi
65
. . : , 2010, . 45
76
chtdn daha ox Asiya torpaqlarn hat etdiyini nzr alaraq,

onun rq mnvi dyrlrini hat etmsi v Qrbdn
frqlnmsini mntiq uyun hesab etmk olar. Yalnz 1453-c ild
Bizans imperiyasnn squta uramasndan sonra pravoslavlq bir
gc mrkzi olaraq Rusiyaya kmdr. Rusiyann da tarixi
kemiind rql ballq olduundan bu, qeyd olunan sivilizasiya
tipinin xarakterin zidd olmad. Rusiyann rq ballnda n
mhm faktorlardan biri onun z dvltilik v cmiyyt hyatnn
inkiaf tarixinin bir hisssini Qzl Orda imperiyasnn trkibind
keirmsi olmudur. Monqollarn bu sivilizasiyaya tsiri il bal
msllr bir qdr sonra trafl baxacaq. Hllik is qeyd edk
ki, Konstantinopolun squtundan sonra Rusiya bada olmaqla,
slavyan xalqlar Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn sas
dayclar oldular. Lakin bizim, sivilizasiya tipinin dini v ya
etnik-linqvistik arealla tmsil edilmsi il laqdar toxunmaq
istdiyimiz mqam istisnalarla baldr. Bel ki, misal n,
grclr dini qid baxmndan pravoslav olsalar da, bu
sivilizasiyann daycs deyillr v Qafqaz mdni tipini tmsil
edirlr. Grclrin xristianl slavyanlardan vvl (IV srd) v
Bizans - Kiyev Rus dvlti vasitsil deyil, mstqil olaraq tkilati
baxmndan Antioxiya kilssinin hamiliyi il missionerliyin tsiri
altnda qbul etmsi d bunda mhm rol oynamdr. Digr
trfdn is pravoslav olmayan, katolik polyaklar v exlr slavyan
xalqlarndan olsalar da, bu qrupa daxil edilmirlr v Qrb
sivilizasiyasn tmsil edirlr. Bu mnada fikrimizc, corafi
chtdn Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas il Qrb sivilizasiyasnn
srhdind, tmas xttind yerln Polann uzun srlrdn bri
Rusiya il yaad problemlrinin sbbini d bu amild axtarmaq
lazmdr. Bellikl, qeyd olunanlar mumildirrk bu nticy
77
glmk olar ki, Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas dini v etnik

baxmdan tmsil etdiyi daxili seqmentlri tam hat etmir. Bu
sivilizasiyann sistem yaradc elementlri mdni birlik v ortaq
tarix olmudur v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas z inkiafnda
Bizans v Rusiyann gc mrkzi olduu iki ayr mrhl
kemidir.
Arnold Toynbi z tsnifatnda Rusiya v Cnub-rqi
Avropan hat edn Pravoslav-xristian sivilizasiyasn yaamaqda
olan be sivilizasiyadan biri olaraq grr. Xsusi fikir verilmli
olan
mqam
mhz
sivilizasiyann
Pravoslav-xristian
adlandrlmasdr, yni slavyanlq sivilizasiya yaradan element kimi
xarakteriz edilmir. Baxmayaraq ki, dayclarnn tmsil olunduu
razini nzr aldqda, daha ox slavyanlarn yaylma arealn hat
edir. Arnold Toynbidn frqli olaraq, masir dvr Rusiyal alimlr
Boris Nikolayevi Kuzk v Yuriy Vladimorovi Yakove bu
sivilizasiyan rqi Slavyan sivilizasiyas adlandrr, bizim erann VVIII srlrindn yaranma fazasnn balandn v XVI srdn is
Sibir doru yayldqdan sonra Avrasiya sivilizasiyasna
transformasiya olunduunu iddia edirlr.66Yni Slavyan sivilizasiyas
mvcud olan deyil, artq z hyat siklini baa vuraraq yeni nsil
sivilizasiyaya keid vern mdni tip olaraq grlr. Qeyd etmliyik
ki, bu mlahizlrd Slavyan sivilizasiyasnn Rusiya imperiyasnn
srhdlrini hat etmk n Avrasiya sivilizasiyas ad altnda
verilmsi srf ideoloji mqsd olaraq grnr v bu mvzuya
kitabn sonrak hisslrind daha trafl toxunacaq.
Biz
is
hazrk
tdqiqatda
bu
sivilizasiyann
sciyylndirilmsin bir qdr frqli mvqedn yanarq.
66
, .
. : ,
2006, . 38
78
Pravoslav-Slavyan
sivilizasiya
tipi
daxilind
slavyan
mdniyytin daha ox stnlk verir, tkc Bizansn varisi kimi
yox, pravoslavla qdrki slavyanlarn tarixi inkiafna da
sivilizasiyann sistemyaradc elementi kimi xsusi nm veririk.
nki bizim tdqiqat obyektimiz olan Trk sivilizasiyas il
mnasibtlrd xristianl qbul edn qdrki dvrd slavyanlarla
laqlr d mhm yer tutmudur.
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn formalama mrhllri
mumiyytl, sivilizasiyanaslqda bu sivilizasiyann
yaranmas il bal yekdil fikir mvcud deyildir. Pravoslav-Slavyan
sivilizasiyasnn formalama prosesini Qara dnizin imal
sahillrind yunan koloniyalarnn salnmas, Kiyev Rus dvltinin
yaranmas, Rusiyada xristianln qbul edilmsi il
laqlndirirlr, htta digr variantlara da rast glinir. Misal n,
Skif arlnn varisliyi. Bu yerd Skif-sak sivilizasiyasnn varisi
kimi elmi dbiyyatlarda yekdil fikrin olmadn da qeyd
etmliyik. Bu sivilizasiyann davamlar olaraq Trk, ran v
Slavyanlarn olmas ehtimal elmi dairlrd mzakir olunur. Skifsak sivilizasiyasnn n byk maddi tapnts Rusiyann
elyabinsk vilaytinin Qazaxstanla srhdind Cnubi Ural
lnd akarlanan Arkaim arxeoloji abidlridir. Txminn e.
2000-1700 illrd yaradlmas ehtimal ediln bu arxeoloji abid
znmxsus, olduqca frqli hr tipini tmsil edir. Bu arxeoloji
abidnin Avestada qeyd olunan arilrin paytaxtnn olmas; ilk
slavyanlarn hr mdniyytini tmsil etmsi; v ya prototrklrin
sivilizasiyasn tmsil etmsi il bal mlahizlr vardr. Qazax
alimi arxeoloq Amangeldi Narmbayeva Arkaim - prototrklr
trfindn yaradlm dnya sivilizasiyasnn oca adl tdqiqatda
bu arxeoloji abidnin Trk sivilizasiyasna mxsus olmasn
saslandrmaa almdr.
79
Arkaim yaay mskninin kli v sxemi
80
81
Bellikl, Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn formalamas

il bal mxtlif mlahizlrl rastlarq. Lakin bizim fikrimizc,
pravoslavlq v slavyanln vahid sivilizasiya dyri kimi
sinxronlamas nisbtn sonrak dvr tsadf edir. nki Bizans
imperiyasnda (395-1453) ortodoks (pravoslav) xristianlq
txminn V srdn hakim olsa da, bu tam tsdiqini yalnz 1054-c
ild kilsnin rsmn ayrlmasndan sonra tapmdr. Slib yrlri
zaman 1204-c ild Bizansn paytaxt Konstantinopolun katolik
xallar trfindn tutulub qart edilmsindn sonra is xristian
dininin bu iki mzhbi arasnda sasl tfriq yaranm v artq
yalnz pravoslavlq Bizans n mstqil dyr evrilmidir.
Digr trfdn VII-IX srlrd Bizans imperiyasnn rq
srhdlrin n byk thlk slavyanlarn hcumu nticsind
yaranrd. Yalnz slavyanlarn xristianl qbul etmsindn sonra
bu iki mnvi dyrin sinxronlamas prosesi balanmdr. Tarix
nzr saldqda buna bnzr hadislrin daha vvllr d ba
vermsinin ahidi oluruq. Misal n, hazrda Qrb sivilizasiyasn
tmsil edn germanlara mnasibtd d eyni prosesin tkrar
olunduunu grrk. Bel ki, mlum olduu kimi Roma
imperiyasnn mvcudiyytinin son dvrlrind ona n byk
thlkni germanlar trdirdi v imperiyaya faktiki olaraq bu
tayfalarn hcumu nticsind son qoyulmudur. Amma nticd
Roma mdni dyrlrini v xristianl qbul edn german-roman
tayfalar Qrb sivilizasiyasnn daycsna evrildilr. Dorudur,
Bizansn tarix shnsindn silinmsinin sbbkar trklr olsa da,
eyni qaydada Bizansa dmn slavyanlarn onun mdni irsini
qbul edib, damas hadislrin bnzrliyini gstrir.
Kiyev Rus dvltind xristianln X srd qbul olunduunu
nzr alaraq, txminn XI-XII srlrd Pravoslav-Slavyan
82
sivilizasiyasnn formalamas haqqnda danmaq olar. Rusiya

hkmdar Moskvann Byk Knyaz III vann (1440-1505) 1472ci ild son Bizans imperatoru IX Konstantinin qarda qz v taxtn
nzri varisi Sofiya Paleoloq il evlnmsini kulminasiya hesab
etmk olar. Bu nikahdan sonra III van Moskva Rus dvltini
Bizansn varisi adlandrd v Bizansn ikibal qartal gerbini Rus
dvltinin gerbi olaraq qbul etdi (bu gn d hmin simvol Rusiya
Federasiyasnn gerbind saxlanlr). III van Bizans il Moskva
Rus dvltini doma, eyni dvlt sayrd. Sofiya Paleoloq il nikah
ona mnvi qida vermidi. slind slavyanlq v pravoslavln
sinxron yaxnlamasnn rmzi olan bu hadis il Rusiyann
glckd geosiyasi maraqlarnn sas qoyulmudur. Bel ki,
Rusiya imperiyas gclndikc onun n byk geosiyasi mqsdi
stanbula yiylnmk, Bizansn hakim olduu btn torpaqlarda bu
hakimiyyt varisliyini davam etdirmk, btn dnya
pravoslavlarn himay etmk olmudur. Bu mqsdlr atmaqda
is Bizansn kemi torpaqlar v pravoslav halisi zrind hakim
olan Trkiy onun n byk rqibin evrildi. Bununla da geosiyasi
mstvid Rusiya-Trkiy qardurmasnn sas qoyulmudur.
Bellikl, sivilizasiyalarn formalamas prosesind sas
elementlrdn olan mstqil siyasi hakmiyyt faktorunu Kiyev Rus
dvltinin timsalnda qazanmaqla yeni mrhly qdm qoyan bu
sivilizasiyada hr iki daxili seqmentin - pravoslavlq v slavyanln
sinxronlamas baa atd. Buna gr d, z mnvi dyrlrini
daha qdim dvrdn gtrmsin baxmayaraq Pravoslav-Slavyan
sivilizasiyas nc nsil sivilizasiyalara aid edilir. Bizans
slavyanl, slavyanlar is xristianln qbulunadk pravoslavl
tmsil etmdiyi n onlar birbaa sivilizasiya daycs deyil,
mnvi dyrlrin trldy mrhllrdn biri hesab etmk olar.
83
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas niy Qrb mdniyyti

olaraq qbul olunmur?
Trk sivilizasiyasnn Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn
dayclar il mnasibtlrin baxmazdan vvl bu
sivilizasiyann xristian dnyas daxilind frqlndirilmsin,
Qrb sivilizasiyas il disharmoniyasna toxunma da lazm
bilirik. Masir dvr Qrb sivilizoloqlarndan Samuel Hantinqton
Rusiya-Qrb
mnasibtlrind
disharmoniyan
sivilizasiyalararas tzadla laqlndirirdi. Bel ki, onun fikrinc,
gr Rusiya Qrb doru ynlrs Pravoslav sivilizasiyas
mumiyytl mvcudluunu dayandracaq. O, Qrb sivilizasiyas
n xarakterik olan skkiz xsusiyytdn yeddisinin - katolik
din, latn mnli dillr, kilsnin dvltdn ayr olmas, qanunun
aliliyi prinsipi, sosial plralizm, sekili orqanlarn hakimiyyti
nnsi, indivudializmin - Rusiyann tarixi tcrbsind olmadn
iddia edirdi. Yegan ortaq xsusiyyt kimi antik irsi qeyd edir ki,
burada da Qrb Romadan, Rusiya is Bizansdan bhrlndiyi n
prinsipial frqlr olduunu gstrir. O, rus sivilizasiyasn - Kiyev
Rus v Moskva dvltlrinin, Bizans imperiyasnn tsiri v
uzunmddtli monqol hakimiyytinin mhsulu hesab edirdi.67
Rus
nzriyyilr
arasnda
Avrasiya
mktbin
nmayndlri olan alimlrin Rusiyann Avropadan ox Asiya il
ball bard mlahizlri d xsusi maraq dourur.
Avrasiyalq hrkatnn yaranmasn XX srin vvllrind knyaz
N.S.Trubetskoy (1890-1938), ilahiyyat Q.V.Florovski (18931979), P.P.Suvinski (1892-1985), Q.V.Vernadski (1887-1973),
P.N.Savitski (1895-1968) v baqalarnn ad il balayrlar.
67
. . : , 2003, 184
84
Avrasiyalq hrkatnn sas ideyas rus mdniyytinin, tarixinin

znmxsusluu v onun qorunmasnn zruriliyi idi. Bu
hrkatn trfdarlarn Rusiyann ayrca bir sivilizasiya daycs
olmas ideyas birldirirdi. Onlarn fikrinc, dnyann inkiafnda
hlledici mkan Avrasiya regionu hesab olunur. Bu mktbin
nmayndlri Avrasiya terminini geosiyasi mkan kimi tsnif
edir, rus cmiyytinin yaranmasnda bu mkann roluna v
halisinin znmxsusluuna diqqt ayrrdlar. Avrasiyalar
Rusiyan Qrb v rq arasnda laqlndirici mrkz rolu oynayan
xsusi etno-corafi v znmxsus mdniyyt malik lk hesab
edirdilr.
Rus tdqiqatlar irisind Avropann Rusiyaya yad olmas
tezisin ilk olaraq panslavizm ideoloqlarndan olan Nikolay
Yakovlevi Danilevski v rus flsfi dnc tarixind monarxist
mhafizkar qanad v anti-panslavizm 68 cryann tmsil edn
nmayndlrdn Konstantin Nikolayevi Leontyevin srlrind
rast glirik. Leontyev Rusiyan ninki tkc Qrb qar qoyur,
htta bir az da irli gedrk slavyanlqdan da frqlndirirdi. Mllif
Rusiyann inqilab trdddlrindn qorunmas n rq lklri
il ittifaqnn trfdar idi. Onun fikrinc, slavyan xalqlarnn etnik
v linqvistik yaxnl onlarn mdni birliyin dlalt etmir.
Slavyan dnyas, slavyan mdniyyti Rus mdniyyti demk
deyildir. Rus mdniyyti znmxsusdur: burda Avrasiya v
Asiya elementlri qaynayb-qarb. 69 Rus mdniyytinin rq
68
Anti-panslavizm cryannn trfdarlar btn slavyanlarn vahid mrkzd

birlmsini v vahid slavyan dvltinin yaradlmasn Rusiya imperiyasnn squtunun
balanc kimi dyrlndirirdilr. Onlarn fikrinc, Rusiya imperiyasnn yalnz
slavyanlardan tkil olunmas onun mumdnya ruhunu mhv edr, Avrasiya v dnya
imperiyasna yolunu balayard.
69
. .
85
kklri haqqnda da ilk df bu alim mlahiz irli srmdr.

Leontyevin digr bir maraql iddias is ondan ibartdir ki, iranllar
ruslar Turann davamlar kimi grrlr.70 Kifayt qdr maraql
yanamadr. Elmi dairlrd trklrin, bzn is iranllarn Turan
tmsil etmsi il bal ideyalar daha ox sslnmkddir. Ruslarn
Turann davamlar kimi grlmsind, hm d iranllarn
yanamasnda olan bu mnasibt is slavyanlarn trklrl simbioz
mnasibtlrindn irli glmsini ehtimal etmy sas verir.
Nikolay Danilevski d Rusiyann Qrb yad olmasnn
sbbini sivilizasiyalar arasndak prinsipial frqlrin olmas il
laqlndirirdi. O, Rusiya v Avropa kitabnda yazrd: Avropa
bizi znnk qbul etmir. Avropallar Rusiya v slavyanlarda
tkc yad deyil, hm d dmn obraz grrlr. 71 Qat
slavyanlq ruhunda x edn mllifin Trk sivilizasiya
dayclarna qar mnasibti d birmnal deyildi. O, trklri
sivilizasiya yaradcs deyil, yalnz tarixin myyn mrhlsind
gedn proseslr tsir edn etnos kimi qiymtlndirirdi v
germanlarla brabr trklri d slavyanlarn sas rqibi hesab
edirdi. Panslavizm ideoloqu Rusiyan btn slavyan xalqlarnn
milli v dini maraqlarnn mdafiisi kimi tqdim edir, onlar
Rusiyann trafnda birlmy v birg mbariz nticsind
Osmanl hkmranlndan azad olmaa arrd.72 Bununla bel,
N.Y.Danilevski slavyanlarn romano-germanlarla mbarizsind
Trk sivilizasiyas dayclarnn xidmtlrin d toxunurdu. Onun
fikrinc, Pribaltikada, Moraviyada slavyanlarn germanladrlmas
70
. .
71
.. . :. ,1991, .50
72
.. .
-.
http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up . 98; 246
86
prosesinin getdiyi bir raitd uqor v trk tayfalarnn rqdn

hcumu bu prosesin qarsn almdr. Alim bu qnat glmidir
ki, trklr v uqor tayfalar slavyan tarixind mhm rol oynayrlar
v onlar slavyanlarn germanlamasnn qarsnda balca mane
olmular.73
Avrasiyalar N.Y.Danilevskini n qdr ideoloji rhbr hesab
etslr bel, onlarn bzi ideyalarnn he uyun glmdiyini, tam
frqli olduunu da mahid edirik. Bel ki, Danilevski Rusiyan,
Avrasiyan, btn slavyanlar bir mdni tipd birldirrk slavyan
mdni-tarixi tipi kimi, Avrasiyalar is Rusiyan v ruslar frqli
mdniyyt
v
sivilizasiyalarn
sintezindn
yaranm
znmxsus Avrasiya mdniyytinin daycs kimi
dyrlndirirlr. Avrasiyalarn yanamasnda ruslar digr slavyan
xalqlarndan daha ox rq mnli monqol, Turan xalqlar il
siyasi-mdni laqd yaranm sivilizasiyan tmsil edirlr.
Avrasiya nzriyyd Pravoslav-Slavyan
sivilizasiyas: harmoniya, yoxsa qardurma
Trk
mumiyytl, Avrasiya alimlr sivilizasiyalarn v ya

mdniyytlrin formalamasnda birg tarixi taleyi etnik birlikdn
daha stn sayrdlar. Mhz buna gr, onlarn fikrinc, trklr,
monqollar v bzi baqa rq xalqlar ruslara digr slavyan
xalqlarndan daha yaxn mdniyyt malikdirlr. Bu mktbin
grkmli nmayndlrindn biri olan Pyotr Nikolayevi Savitski
(1895-1968) hesab edirdi ki, Rusiya znn Asiyaya zvi artmn
nzr almadan Avropa mdniyytinin avanpostu olmaa alr
v bununla da z-zn qar xr. Bu baxmdan o, rus
mdniyytinin sasn turan v fin qanlarn nzr almadan yalnz
73
Yen orda, sh. 388
87
slavyanlqda grn slavyanofillr qar xrd. Eyni zamanda,

alim hesab edirdi ki, rus mdniyytini yalnz turan elementi il
balamaq da dzgn deyil. mumiyytl bu mdni tip n tam
Avropa, n tam Turan, n onlarn cmi v ya mexaniki birliyi
deyildir. Bu znmxsus mdniyyt - Avrasiya mdniyytidir.
O, hesab edirdi ki, baxmayaraq ki, Avrasiya mdniyyti bir ox
mdniyytlrl baldr, ona daha yaxn v qohum olanlar Asiya
mdniyytlridir. P.N.Savitski yazrd: O, Asiyada z evinddir.
Glck n is I Pyotrun baladqlarn sona atdrmaq lazmdr,
yni Avropaya zruri taktik dnn ardnca Asiyaya zvi dn
hyata keirilmlidir. 74 Alimin fikrinc, Bizans mdniyyti v
monqol-tatar dvltiliyi Avrasiya sivilizasiyasna digr
superetnoslara qar durmaa imkan vermidir. Savitski htta
Bizans gstrrk yazrd ki: Bizans Qrb v rqin mdni
elementlrini znd cmldirs d, onun mdniyyti btvlkd
Avrasiya mdniyyti idi. 75
P.N.Savitski hesab edirdi ki, Rusiya geosiyasi mstqilliyin
v german-roman mnvi ialndan qurtarmasna gr yalnz
monqol-tatarlara borcludur. O yazrd: Tatarlar olmasayd, Rusiya
da olmayacaqd. Monqollar Avrasiya mkannn meliklrl hat
olunmu Avropa hisssi il, shralardan ibart Asiya razilrini, bu
razilrd mskunlaan oxsayl xalq v cmiyytlri geosiyasi v
geostrateji anlamda birldirdi, formaladrd v glck n
btv bir tam halna gtirdi. Bundan baqa, Qrbi avropallarn
dniz hissiyyatna qar monqol-tatarlar kontinental hisslrini
74
. . //
. : , 1997, . 44
75
.
// . : , 1997, . 42
88
qoyaraq, blgd birlik missiyas formaladrdlar. Bu missiya da

sonradan tamamil ruslarn lin kedi.76
Bu mktbin baqa bir nmayndsi Nikolay Trubetskoy da
rus dvltiliyind v rus milltinin formalamasnda trklrin
rolunun danlmaz olduunu qeyd edirdi. O, 1925-ci ild nr
olunan Rus mdniyytind Turan elementi adl mqalsind
yazrd: rqi slavyan tayfalar masir Rusiyann yalnz kiik bir
hisssind mskunlamdlar. Onlar yalnz Baltik dnizi il Qara
dnizi birldirn ay hvzlrind yaayrdlar. Masir Rusiyann
yerd qalan ucsuz-bucaqsz razilrind is Turan tayfalar
yaayrdlar. Bu corafi razinin tarixind Turan tayfalar rqi
slavyanlardan, yni ruslardan daha artq rol oynamdr. Masir
Rusiyann demk olar ki, btn razisinin ilk df vahid bir dvlt
klind birldirilmsi d ruslarn deyil, turan-monqol tayfalarnn
xidmti olmudur. gr rqi slavyanln turanlqla qovumas
rus tarixinin sas faktdrsa, gr damarlarnda turan qan axmayan
rus tapmaq mkl msldirs, onda biz ruslarn dzgn milli
zndrki n bizd turan elementinin mvcud olduunu qbul
etmliyik.77
mumiyytl, hmin dvrn ksr Avrasiyalar hesab
edirdilr ki, mnvi baxmdan Rus dvlti Bizansla bal olduu
halda, geosiyasi baxmdan Bizans yad mkan kimi x etmidir.
Monqol hcumundan sonra Rus dvlti tamamil monqol-tatarlarn
geosiyasi hat dairsin daxil olmudur. Buna gr d
Avrasiyalar bu qnatd olmular ki, geosiyasi baxmdan
Rusiyann tarixind Bizans yox, monqol irsi stnlk tkil edir. Bu
76
. // . :
, 1997, . 232
77
// / .
. . , .. , .. , , 1925, 351-377
89
xsusda Pyotr Savitski yazrd: Rusiya - byk Xanlarn varisi,

Teymur v ingiz xann ilrinin davams, Asiyann
birldiricisidir78.
Monqol-tatarlarn mlubiyyt uramasndan sonra Moskva
knyazlar tkc rus torpaqlarnn deyil, hm d tatar torpaqlarnn
sahibin evrildilr. Praktik olaraq yalnz XV srdn sonra Rusiya
mumAvrasiya dvlti rolunu oynamaa balad. Avrasiya
mkannda Rusiyann yaranmas prosesi Me il ln
geosiyasi sintezinin nticsidir. Bu mqama xsusi fikir vermk
lazmdr. Bizim fikrimizc, mhz l sivilizasiyasnn daycs
olan Trk sivilizasiyasnn Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas il
mnasibtlrind harmoniyan bu sivilizasiyann Me v
ln sintezini tmsil etmsind axtarmaq lazmdr. Hllik is
qeyd etmliyik ki, Rus dvltiliyi monqol-tatarlarnkndan daha
gcl oldu. nki bu idariliyin dini saslar mhkm idi,
pravoslavlq mit hyatna qdr daxil ola bilmidir. Monqoltatarlarn dini inanclar - Tenqrizm v ya amanizm gcl iyerarxik
v struktural fundament malik deyildi. Bu daha ox knll sasda
mnvi ballq idi. Buna gr monqol-tatarlarda dvltilik aparat
dini sistemdn azad olduundan zaman kedikc mlub
vziyytdn xa biln pravoslav rus dvltiliyin uduzdu.
Nikolay Trubetskoy Rusiyann tarixin Qrbdn deyil, rqdn
bax adl aradrmasnda mhz bu nansa toxunur v monqoltatar (trk) tarixi irsinin rus dvltiliyinin bnvrsini tkil
etmkl yana, bu dvltiliyin dirldilmsind ruslarn mnsub
78
. // . :
, 1997, . 335
90
olduqlar pravoslav dininin Tenqrizml mqayisd mnvi

ballqdan daha gcl dini sistem malik olmasn sas gtirirdi.79
Trk v Slavyan sivilizasiya dayclarnn maddi mdniyyt
nmunlrind d bzi oxarlqlar v htta eyniliklr mahid
olunur. Bel ki, arxeologiyada dorama mdniyyti adlandrlan
v aac - dirk sasnda arxitekturaya saslanan tikililr hr iki
mdni tipin mit hyatnda rast glinir. Dorudur, Murad Adc
bunu slavyanlarn qpaqlardan (trklrdn) yiylnrk z adlarna
xdn v bunun Slavyan mdniyytin he bir ballnn
olmadn iddia edir. Mllif yazr: Arxeoloqlar dorama
mdniyyti il bal mhz qdim qpaq qbirlrind ox yalar
tapblar, qbirlr d hmin evlrin tipinddir. Qdim qpaq qbirkurqanlar da, yaay mntqlrinin qalqlar da hmin dorama
tikintilrinin mzmunundadr. Bu, aac-dorama izlri
Avropann mhz qpaqlar yaayan l v me-l
blglrinddir. Baqa lklrd bu tip tikintiy mumiyytl
tsadf olunmur. 80 Bizim fikrimizc is bu tip ortaq maddi
mdniyyt Trk v Slavyan sivilizasiyalarnn l v Mel landaftlarn tmsil etmsindn irli glir.
Mhur rus alimi, Avrasiya mktbin grkmli nmayndsi
Lev Qumilyov da Trk v Slavyan sivilizasiyalarnn
mnasibtlrin z srlrind toxunmudur. Onun fikrinc, ruslar
(velikoross) passionar tkann tsiri il trk-slavyan tayfalarnn
qarmas nticsind yaranan xsusi bir etnosdur v byk alim
bunu Me il ln ittifaq kimi grr. Alimin qnatlrin
gr, bu ittifaq simbioz xarakterlidir, yni hr xalqn
79
. ,
. http://derzava.com/art_desc.phpaid=288
80
Murad Adc. Trk v dnya: munis tariximiz (trcm Tofiq Hacyev). Bak, 2006,
sh. 93
91
znmxsusluunu saxlamaq rtil qarlql faydal yaamasna

dayanr. Lev Qumilyovun fikrinc, Avrasiyada trklr, monqollar,
iranllar, slavyanlar, fin-uqorlar aborigenlrdir v onlarn bu
mkanda yerdyimsi z etno-landaftlar daxilind tbii raitdn
asl olaraq yerdyimlrdir. Yadellilrin (in, rb, yhudi, isve,
alman, polyak v b.) bu mkana hcumu az-az ba verir v yekunda
mhm bir nailiyyt atmamdr.81Msln, inlilr XVIII srin
sonlarnadk Byk in sddinin imalna doru razilrd
mskunlaa bilmmidilr. Yaxud VIII-X srlrd rblr Orta
Asiyan l keirslr d, burda mhkmln bilmdilr v
torpaqlarna qaytdlar, qalanlar is assimilyasiyaya urad.82
Lev Qumilyovun digr bir mlahizsi is ondan ibartdir ki,
XII-XV srlrd monqol-tatarlarla slavyan ruslar arasnda mbariz
ksr tarixilrin iddia etdiyi kimi olmamdr. Yni, slavyanlarn
bir ne sr boyu monqol hakimiyyti altna daxil olmas he d
monqollarn vhiliyi v zlm hesabna saxlanlmam, ksin,
tarixi rait ruslarn monqol hakimiyytind qalmaqla z glck
inkiaflarnn bnvrsini yaratmasna imkan vermidir. Onun
fikrinc, 1313-c ild monqol xan zbyin islam dinini dvlt dini
kimi qbul etmsindn sonra is mrkzdn uzaq dn v he
zaman din qar mhafizkar olmamas il seiln monqoltatarlarn byk hisssi rait uyun olaraq xristianl qbul etmi
v slavyanlarla qaynayb-qarmlar.
81
82
... . : , 2007, .332

.. . . : , 1993, .147
92
Trk v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalarnn harmoniya

nmunsi
Trk v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalarnn bir-birin qar
ahngdar mnasibti etnik-dini mstvid z izini yani olaraq
gnmz qdr saxlamdr. Bel ki, hazrda Ukraynann qrbind
Lvov vilaytind el pravoslav kilslrin rast glinir ki, kilsnin
qbbsind hm xa, hm d aypara vardr. Dnyada blk d
bnzri olmayan hmin nmun slind bu iki sivilizasiyann
harmoniyasnn gstricisidir. Niy mhz slavyan, niy mhz trk
sualna cavab vermk n bir ne mqam aydnladrmaq
lazmdr. lk nc islam dininin bu razid kimin trfindn yayla
bilcyin baxmaq lazmdr. rb imperiyasnn regiondak nfuz
dairsi v ya missionerlikl bal mlahizlr zn dorultmur.
Birincisi ona gr ki, islam dinini yayan rb Xilaftinin hm
mvilr (660-750), hm d Abbasilr (750-1258) slallrinin
hakimiyytlri dvrnd srhdlri he vaxt bu raziy glib
atmamdr. Missionerlikl bal is demliyik ki, digr dinlrdn
frqli olaraq islam dinind missionerlik z dininin hdudlarnn
daha da genilndirilmsin ynlmi tbliatdan daha ox, hr
hans bir islami triqtinin yaylmasna xidmt etmidir. Mhur
rqnas alim Vasili Vladimirovi Bartoldun qeyd etdiyi kimi,
Xristianlqdan frqli olaraq, islam ilk vvl frdi missionerliyin n
olduunu bilmirdi v yalnz istila yolu il yaylrd. Mslman
torpaqlarnn hdudlar il islamn yaylma hdudlar eynilik tkil
edirdi. 83 Bs buralarda islam dininin tsiri kimin vasitsil
mmkn idi? Avropann rqindki bu raziy islam dininin
dayclarndan monqol-tatarlarn v Krm xanlnn yrlri v
hkmranlq dvrlri olmudur. Krm xanlnn geopolitik shnd
83
. . .
2. : , 1964, . 45
93
Osmanl imperiyasnn mttfiqi olaraq x etmsi onun bu

razid dmn kimi qbul edilmsi demk idi. Dmnin dini
atributunun - ayparann kils zrind qalc olmas real grnmr.
Tarixin mxtlif zamanlarnda xristianlq v ya slavyanlq
gclndiyi zaman bu atribut da silinib getmli idi.
Bellikl, qalr yalnz bir variant. Monqol imperiyas dvr.
Sual oluna bilr ki, Monqol imperiyas dvrnd niy mhz trk
tsiri? Bu zaman bir ne mqama xsusi diqqt yetirmliyik.
Birincisi, monqol imperiyas genilndiyi razid say etibaril daha
ox trklr syknirdi. Tarixi mnblr d tsdiq edir ki, hmin
dvrd monqollarn yrnd itirak ednlrin say he yarm
milyon nfr d deyildi (maksimum 600 min nfr olaraq
qiymtlndirnlr var). 84 rqd indn tutmu qrbd Karpat
dalarna, cnubda ran zrindn rbistan dnizin qdr byk
bir razid imperiyann mvcudluu n insan resurslarna ehtiyac
var idi ki, bu da mdniyyt baxmndan yaxn olan Byk ln
mxtlif xalqlarna arxalanrd. Bu xalqlar arasnda is trklr
oxluq tkil edirdi. Mhur rb tarixisi zzddin bn l-sirin
(1160-1232) verdiyi mlumatlara gr, monqol ordusunun
yarsndan oxu trklrdn ibart idi. Monqollarla birlikd uyur
trklri d hkumt v ordunun idar edilmsind itirak edirdilr
(Uyur trklri monqol xanlarnn mllimlri v katiblri idilr).
Lev Qumilyov is htta iddia edir ki, qdim slavyanlar da monqol
imperiyasnn yerlrd dayaqlar olmu v orduda tmsil
olunmular. Bellikl, monqol imperiyas tk monqol
mdniyytinin deyil, Byk ln btn xalqlarnn, o cmldn,
trklrin mdniyytinin daycs idi.
84
. . -:
, 2011, .171
94
Niy mhz trk sualna cavab vermk n monqol dvltinin

z daxilind dini ballq mslsin aydnlq gtirmk lazmdr.
Monqollarn din mnasibtd dzmlly tarixn mlumdur.
Bel ki, monqollar z nnvi dinlri - amanizml yana, digr
dinlr qar da ksr hallarda dzml olmular. Onlar n din
he zaman birinci planda olmamdr v bu da yqin ki, kri
hyatnn xarakterik xsusiyytindn irli glir. slind bu
xsusiyyti ski trklr d aid etmk olar. Ancaq ski trklrd
din (Tenqriilik) tr (adt-nn) il laqlndirildiyi n bu
mdniyytin sas elementlrindn olmudur. Monqollar z
dinlrini yaymaqla deyil, daha ox digr dinlr liberal mnasibt
gstrmkl frqlnmilr. Bel ki, razi baxmndan bu qdr
byk mkan hat edn Monqol imperiyas daxilind he bir
yerd monqollarn nnvi dininin tzahrlrin tarix shnsind
rast glinmir. ksin, qrb doru genilnn Monqol
imperiyasnn tmsililri qarlad dinlri qbul etmy meyl
etmilr. Slavyan xalqlar il tmasdan irli glrk, htta hakim
mvqed olsalar bel, monqollar xristian dinini qbul etmilr.
Bundan baqa, xristianln monqollar arasnda slavyanlar vasitsil
deyil, Bizansdan gln missionerlr trfindn yaylmas il bal
mlumatlara da rast glirik. Akademik Vasili Bartold yazrd ki:
Mxtlif mnblrd hanssa moqol xannn xristianl qbul
etmsi il bal rast glinn mlumatlara byk ehtiyatla yanamaq
lazmdr. Monqollarn ial etdiyi mkanda xristian, mslman v
buddistlr arasnda amansz mbariz gedirdi v onlarn hr biri
monqol xann z trfin kmy alrd. amanist olan
monqollar dvltin ictimai hyatna thlk trtmyn qdr bu
mbarizy qarmrdlar. Mnblrd mslmanlara qar olan hr
bir monqol xannn (aqatay, Xubilay, Baydu) xristian olmas
95
haqqnda mlumatlara rast glinir. Lakin n etibarl mnb

mslman qaynaqlar ola bilr v bu baxmdan biz Qzl Orda xan
Batnn lmndn sonra taxta xan olu Sartak xann xristian
olmas il bal mslman tarixilrin srlrind mlumatlara rast
glirik. 85 Bu zaman xann nestorian xristianl qbul etdiyini
nzr alaraq, nestorianln slavyanlar trfindn deyil, Bizans
missionerlrin vasitsil yayla bilcyini gman etmk olar. nki
slavyanlar arasnda he zaman nestorian xristianlar olmamdr.
Lev Qumilyov Qdim Rus v Byk l srind gstrir
ki, hl islam qbul etmzdn vvl monqollar arasnda da
xristianl qbul ednlr var idi. 1313-c ild Monqol hkmdar
zbk xan trfindn islam dininin rsmi olaraq qbul edilmsi
bununla razlamayan daha bir qismin xristianl (pravoslav)
semsin sbb olmudur. Bu baxmdan, xristianlam
monqollarn Rus knyazlqlarnn ordularnda xidmt etmsi v
mumilikd slavyanlarla qaynayb-qard mlumdur. Burda bir
mqama da nzr yetirmk lazmdr ki, xristianlam monqollar
sonradan z etnik mnsubiyytini qoruyub saxlaya bilmdiyi halda,
islam dinini qbul edn monqollarda assimilyasiya prosesi daha
zif olmudur.
Qaydaq bizi maraqlandran suala. Bellikl, fikrimizc,
pravoslav kilslrind islam atributunun saxlanmasnda yalnz
trklrin rolu ola bilr. Bel ki, yuxarda gstrildiyi kimi,
monqollarn din mnasibti loyal olmudur. Qdim dvrdn
tkAllahl din (Tanrlq) inanan trklr is htta Monqol
imperiyasnn trkibind bel bu razid (Avropann rqind)
islam dininin daycs olmular. kinci bir trfdn qeyd etmliyik
85
. . 2. : , 1964,
. 263
96
ki, Monqol imperiyasnda trklrin monqollardan aquli

asllndan danmaq yersizdir. Burada mnasibtlr daha ox
konfederasiya - ulus saslarna syknib. Yni birg mqsd
urunda mvrtli mkdalq ulusun sasnda dayanb. Bel olan
halda is islam dinini z dinlrin v qidlrin yaxn bildiklri
n daha tez qbul edn trklr bu dinin d hmin arealda sas
daycs olmular. Digr bir mqam is ondan ibart idi ki, Lvov
hmin dvrd Slavyan-Pravoslav mdniyytinin Katolik-xristian
mdni tipi il tam srhdind yerlirdi. Hmin tarixi dvrd is
slavyanlar n Katolik-xristian sivilizasiyas daha byk thlk
mnbyi, real dmn idi. Tsadfi deyil ki, Rus knyazlar daha
ox Litva v Pola il mhariblr aparrdlar. Bel olan halda is
pravoslav v islam dininin dayclarnn (slavyan v trklrin)
katolik xristianlara qar birg mbarizsi z ksini kilsnin
zrind xa v ayparann qoa durmasnda ks etdirmidir.
Bu tarixi tcrbni niy Trk - Slavyan sivilizasiyalarnn
harmoniyas il laqlndiririk? nki nzri baxmdan hmin
razid yaayan v pravoslav dinin etiqad ednlr mxtlif etnik
kk sahib ola bilrlr v tb ken srlr burdak halinin
etnogenezini gizld bilr. Lakin maraql mqam ondan ibartdir
ki, Karpat dalarnn tklrindki bu regionda yaayanlar
slavyanlarn qdim etnik qruplarndan olan boyka etnik qrupunun
nmayndlridir. Yni, islam atributunun kils zrind ucalmas
hr hans assimilyativ meyl deyildir. nki yzillr boyu htta rus
v ya ukrain xalqlar daxilind bel z etnik xsusiyytlrini
saxlam bir razid hr hans bir zorak tsirdn danmaq mnasz
olard. Qalr yalnz bir variant - pravoslavl trnnm etdirn
kilsnin qbbsind xa v ayparann yana olmasnn yegan
97
sbbini Trk v Slavyan sivilizasiyalarnn harmoniyas il

laqlndirmk olar.
Bellikl, mxtlif aspektdn yanamalar mumildirrk
qeyd etmk olar ki, Trk v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalar
arasndak mnasibtlr z harmoniyas il seilmidir. Bu
ahngdarlqda is sas mqam Trk sivilizasiyasnn l,
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn is Me-l landaftn
tmsil etmsindn doan oxar xsusiyytlrl baldr.
Mahidlr gstrir ki, eyni corafi mkanda qonu olan bu iki
sivilizasiyann dayclar z qabarma v kilm dvrlrind
qarlql olaraq bir-birlrinin etnogenezdn tutmu mnviyyatna
qdr ksr tarixi, sosial, mdni proseslrind itirak etmi, oxar
xsusiyytlr yiylnmilr. Bu baxmdan, yekunda bel qnat
glmk olar ki, sivilizasiya mstvisind Trk v PravoslavSlavyan sivilizasiyalar arasnda xsusi bir tzad mahid
olunmur, ksin, sivilizasiyalararas mnasibtlr harmoniya il
sciyylnir.
Geopolitik shnd mnasibtlr
Sivilizasiya mkannda olduu kimi geopolitik mstvid d
Slavyan (rqi Avropa) sivilizasiyas hmi Qrbdn
frqlndirilmidir. Qrbd anqlo-saks nzriyyilr daim Rusiyan
frqli mdniyyt sahib lk hesab etmi v ona ehtiyatla
baxmaa
stnlk
vermilr.
Geosiyasi
baxmdan
sivilizasiyalararas mnasibtlr yanamada dniz-quru
qardurmas elementlri stnlk tkil edir. Geopolitikann
banilrindn hesab ediln ingilis Helford Con Makinder (18611947) hesab edirdi ki, Avropann masir inkiaf qdim dvrd
Yunanstanla Roma arasnda qardurman tkrarlayr. Germanlar
98
romallar trfindn, slavyanlar is yunanlar trfindn

xristianladrlb. Roman-german tayfalar okeana x qazana
bildilr, yunan-slavyanlar is Turan torpaqlarn ld etdilr.
Kontinental Romann masir davamlar hazrda dniz gcn
arxalanrlar, Dniz gc Yunanstan v Bizansn varisi saylan
Slavyan sivilizasiyas is indi Avrasiyan nzartd saxlayr.86
Alman nzriyyilri is, xsusn d Karl Haushofer (1869 1946) bada olmaqla kontinental birlik nzriyysinin trfdarlar
Rusiyaya daha ox mttfiq v trfda olaraq baxmlar.
Baxmayaraq ki, XX srd ba vern dnya mhariblri bu
nzriyylrin realla uyun glmdiyini sbut etmi oldu.
Bellikl, Qrbin geosiyasi tcrbsind hr iki halda Rusiya
znnk deyil, yad, hm d balca rqib hesab edilirdi. Sadc
olaraq anqlo-saks geosiyastind Rusiya il mttfiqlik ideyas
htta nzri chtdn bel qbul edilmirdi. Kontinental geosiyasi
mktbin nzri yanamalar is dnya mhariblrinin timsalnda
praktik hmiyytinin olmadn gstrdi.
z nvbsind rus geopolitiklr d daim Qrbdn daha ox
rq stnlk vermilr. Tsadfi deyil ki, masir dvr Rusiya
Federasiyasnn hm milli thlksizlik konsepsiyasnda, hm d
xarici siyast konsepsiyasnda sas thlk mnblrinin
Avratlantik mkandan qaynaqland, glck inkiaf modellrinin
is Mstqil Dvltlr Birliyi lklri, in v Hindistanla
mkdalqdan kediyi tsbit olunmudur.
Digr bir trfdn, sivilizasiyanaslqdan frqli olaraq,
geopolitikada Trk sivilizasiyasnn tmsililri olan trk dnyas
lklri Rusiyann timsalnda Slavyan-Pravoslav sivilizasiyas n
86
The geographical pivot of history and early twentieth century geopolitical culture.
The Geographical Journal, Vol. 170, No. 4, December 2004, p. 330333
http://www.pascalvenier.com/venier2004c.pdf
99
tarixn daha ox rqib kimi xarakteriz edilmilr. Xsusn bu

rqabt Rusiyann imperiyalad dvrdn Osmanl-Rusiya
mnasibtlri il balamdr. Ondan vvlki dvrlrd is nc
nsli tmsil edn Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas dayclar
zndn daha vvlki nsil sivilizasiya tmsilisi olan Trk
sivilizasiyasnn dayclar il rqabt aparmaq gcnd
olmamlar. Xalqlarn byk kndn bri trk xalqlarnn
slavyanlarla mnasibti hr zaman istr hunlarn dvrnd, istr
monqol-tatarlarn
dvrnd
trklrin
hegemonluu
il
frqlnmidir. mumilikd sivilizasiya nsildyimsind
trklrdn bir v ya iki nsil geri qalan slavyanlarn Trk
sivilizasiya dayclar il mnasibtlri qar trfin akar
stnly il seilmidir. Bu sbbdndir ki, trklr PravoslavSlavyan sivilizasiyasnn formalamasnda, xsusn onun dini amili
nzr almadan digr btn mnvi hyata tsir edn proseslrind
fal itirak etmilr. Geopolitik mstvid is Pravoslav-Slavyan
sivilzasiyas Trk sivilizasiyas il rqabt yalnz Rusiyann
imperiya mrhlsin kemsindn sonra, txminn XV-XVI
srlrdn balamdr. Hmin dvrdn balayaraq Osmanl-Rusiya
qardurmas bu iki sivilizasiyann geopolitik mstvid daimi
rqabtinin sasn qoymudur. mumilikd geopolitik shny
xdqdan bri bu iki sivilizasiya dayclarnn harmoniyas deyil,
yalnz qardurmas mahid olunmaqdadr.
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn geosiyasi arenada sas
daycs olan Rusiyann gc mrkzi kimi formalamasnda IX srd
Kiyev Rus dvltinin yaranmas, X srd xristianln qbulu, Bizans
imperiyasnn squtundan sonra Moskvann nc Roma
funksiyasna yiylnmsi, mrkzlmi rus dvltinin yaranmas v
bunun ardnca yeni-yeni mstmlklrin hesabna lknin
100
razilrinin genilnmsi v Rusiyann Avrasiyann aparc

imperiyalarndan birin evrilmsinin mhm rolu olmudur.
Geopolitik baxmdan Trk sivilizasiya dayclar il mnasibtlr
v geosiyasi hkmranlq urunda mbariz dvr is
mrkzldirilmi rus dvltinin yaranmasndan sonrak dvr
tsadf edir.
Rus geosiyasi nzriyylri lknin glck inkiaf, Qrb
yaxud rq doru inkiaf ynmn stnlk verilmsindn asl
olaraq formalamdr. Rusiyann Qrb doru inkiafnn
trfdarlar iki frqli nzri mktbi tmsil edirdilr: qrbilr v
slavyanofillr.
A..Gertsen,
K.D.Kavelin,
N.V.Stankevi,
Q.Belinskinin tmsil etdiyi qrbilr cbhsi hesab edirdi ki,
Rusiya mumdnya sivilizasiyasnn inkiaf yolu il gedrk Qrbi
Avropa il birg hrkt etmlidir. Onlara gr, Rusiyann Qrbdn
frqlnn v znmxsusluu il seiln kemi tarixi inkiaf
I Pyotr trfindn dayandrlm v Qrb, mumi sivilizasiyaya
doru bir istiqamt almdr. Onlar Pyotrun bu siyastini
dstklyrk bel hesab edirdilr ki, Rusiya yalnz Qrb doru
istiqamt almaqla bri sivilizasiya istiqamtind hrkt
etmlidir.
Slavyanofillr is hr bir lk v xalqn znmxsus
mdniyyt malik olduunu iddia edirdilr. Bu cryann
trfdarlar qrbilrin ksin olaraq I Pyotrun Rusiyann milli
mnafeyin zrb vurduunu, tamam frqli mdniyyt,
mentalitet malik olduu halda onu zorla avropaladrdn, Qrb
dyrlri il yerli adt-nnlri qardrdn v bununla da mnfi
nticlr apardn dnrdlr. Onlar hesab edirdilr ki, Rusiya
z yolu il gedrk Avropann xristian halisin pravoslavl tbli
etmli v onlar mumslavyan sivilizasiyas trafnda
101
birldirmlidir. Bu cryann trfdarlarndan olan Vladimir

vanovi Lamanski (1833 - 1914) tklif edirdi ki, slavyanl vahid
bir prinsip v ideya kimi btn Avropaya qbul etdirrk,
Avrasiyann aparc geosiyasi ideyalarndan birin evirmk
lazmdr. Onun fikrinc, Rusiya imperiyas Mrkzi Asiyann
razilrini trkibind birldirmkl v alternativ ideya ortaya
qoymaqla Avropada n geni yaylm v n ox inkiaf etmi
roman-german dnyasna v dnyagrn qalib gl bilr. 87
Bellikl, frqli yanamalar olsa da, qrbilr v slavyanofillr
Rusiyann inkiafn v taleyini Qrb balayrdlar. Buna gr qeyd
olunan geosiyasi yanamalarda Rusiyann Trk sivilizasiya
dayclar il mnasibtlrin toxunulmur.
Bu baxmdan, geosiyasi mstvid Rusiyann Trk sivilizasiya
dayclar il laqlri il bal nzri yanamalara digr geosiyasi
cryan v nzriyylrd rast glirik. Htta Rusiya imperiyasnn
yalnz slavyanlardan tkil olunmasnn onun mumdnya ruhuna
xll gtirdiyini, Avrasiya v dnya sivilizasiyasna yolunu
balamas il laqdar iddialarla x edn Avrasiya mktbin
nmayndlri Rusiyann imperiya maraqlarna xidmt ets bel,
Rusiyann taixi kemiind v glck inkiafnda rq stnlk
verir, dolays il Trk sivilizasiyas il laqdar mqamlara da
toxunurlar.
Uzun illr davam edn Osmanl-Rusiya qardurmas, XX
srin vvllrind Osmanl imperiyasnn dalmas v Rusiyann
fvqldvlt statusuna kemsi il yeni mrhly qdm qoydu.
Bu dvrdn sonra hr iki sivilizasiya dayclar arasnda
mnasibtlr bir trfn Rusiya-Trkiy, digr trfdn is Rusiya87
.., ..
XI-XX . , 1995, . 258
102
Sovetlr Birliyi daxilind, sonradan is mstqillik qazanan yeni

trk dvltlri il laqlr istiqamtind inkiaf etmkddir.
slind nc bir istiqamt olaraq Rusiyann z daxilindki trk
xalqlar il mnasibtlrini d myynldirmk nzri chtdn
mmkndr. Sadc, hazrda Rusiya Federasiyas daxilind trk
dvlt qurumlar v cmiyyti mstqil siyasi-mdni tip olaraq
hllik znmxsus chtlri tam formaladra bilmmilr. Buna
gr d nc istiqamtd mnasibtlr geosiyasi yanama
zn dorultmaya bilr.
lk nvbd Rusiya geosiyastind trkly dair mvqeyi ks
etdirn bzi mqamlara aydnlq gtirmk n bir sra nzri
yanamalara toxunma zruri hesab edirik. Ukraynal alim professor
Vladimir Aleksandrovi Derqaev geopolitik shnd Turan
Rusiyann siyasi maraqlar qarsnda n byk mane grr. O yazr:
Pantrkizm nzriyysi v eynidinli, eyniqanl Trkiy il trk
dvltlrinin birliyinin - Byk Turann yaradlmas ideyas slavyan
geotipli avrasiyala qar n gcl qtbdr.88 Bu mlahizlrdn
bel grnr ki, Trkiynin Sovet imperiyasndan azad olmu
mstqil dvltlrl birliyi, elc d Rusiya daxilind trk
respublikalarnda trklk ideyasnn dalalanmas Rusiyann siyasi
maraqlar n balca thlk hesab edilir.
Baqa bir rus ideoloqu Aleksandr Serqeyevi Panarin (1940 2003) d Rusiyann Qrb qar mbarizsind nnvi mttfiqlr
srasnda Trk sivilizasiyas dayclarn grmr. Qtblm
mrhlsind trk dnyasn daha ox rqib hesab edir. Onun
fikrinc, artq Rusiya Qrbin meydan oxumasna qar rq
cavabn vermk fazasndadr. Yaradlacaq yeni ikiqtbl dnyada
bir trfd AB-n bal il Qrb, digr trfd is Hindistanla,
88
. . , 2000, . 249
103
rb rqi il v mmkndr ki, inl ittifaqda Rusiya.... ran bu

gn Rusiyann ninki Orta Asiya v Zaqafqaziyann postsovet
mkanndak qanuni geopolitik maraqlarna, htta Rusiya
Federasiyasnn znn btvlyn thlk trdn, Trkiy
trfindn yeridiln pantrkizm siyastin qar mbarizsind
onun tbii mttfiqidir 89 . Grndy kimi, Rusiyann
geoplanlarnda Trkiy rqib kimi gstrilir.
Geosiyasi
mstvid
Trkiy-Rusiya
laqlrini
qiymtlndirmk n biz tarixi kemid ba vern hadislrin
xronologiyas v gedii il bal mqamlara ox da toxunmaq
istmirik. nki tkc Osmanl-Rusiya mnasibtlrin trafl
baxmaq n kifayt qdr byk hcmd material var v bel olan
halda biz aradrmann sas mqsdindn uzaqlaa bilrik. Qsa
xarakteristika versk, Osmanl-Rusiya mnasibtlri il bal
demk olar ki, XVII srdk Osmanl imperiyas daha gcl
imperiya idi v geosiyasi shnd Rusiya onunla rqabt aparmaq
qdrtind olmamdr. Yalnz I Pyotrun islahatlarndan sonra
Rusiya Osmanl il brabr imkanlara malik siyasi gc olaraq
ortaya xmdr. Rusiya-Osmanl mnasibtlrinin 500 illik tarixi
rzind 47 il mhariby hsr olunmudur. Tkc iki yzillik
(1676-1878-ci illr) zaman periodunda 10 rus-trk mharibsi
olmudur. I dnya mharibsin razic n byk imperiyalardan
biri kimi girn hr iki dvlt, mharibdn siyasi sistemlri
km, imperiya ambisiyalarn uduzmu v yeni siyasi inkiaf
tarixin malik lklr kimi xdlar. Yeni varislr Sovetlr Birliyi Trkiy Cmhuriyyti dvrnd d ikitrfli mnasibtlr
89
. .
, 2000, . 347
104
grginliyi il seilirdi. Frqli siyasi qtblri tmsil edn trflr

arasnda yaxnlama olmad.
Bellikl, mnasibtd olduqlar btn tarixi dvr rzind Trk
v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalarnn laqlrind bir tzad
mahid olunmaqdadr. Bel ki, sivilizasiya mstvisind bu iki
mdni tipin xsusiyytlrind bir uyumluluq mahid olunsa da,
geopolitik shnd rqabt v qardurma xarakterikdir. Daha maraql
olan budur ki, bu qardurmann n balca sbblrindn biri hr iki
sivilizasiyann - l tmsil edn Trk v Meni tmsil edn
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalar zlri n yad olan tbii landaft
zrind hkmranlq iddias, yni dnizlr xla laqdar
yaranmdr.
105
TRK SVLZASYASININ
QRB SVLZASYASI L MNASBTLR
ovinizml kosmopolitizm arasnda kkl frq yoxdur.
Kosmopolit milltlr arasnda frqliliklri qbul etmir,
Avropa kosmopolitlri is sivilizasiya anlay altnda
hr zaman roman-german tayfalarnn mdniyytini,
sivil olaraq is - hmin roman v germanlar baa
dmlr. ovinist hesab edir ki, dnyada n yax xalq
mhz onun xalqdr. Btn digrlri ona tabe
olmaldrlar, onun dinini, dilini v mdniyytini qbul
etmkl onunla birlmlidirlr.
ovinizm v kosmopolitizm arasnda birbaa paralellik
mvcuddur. Frq yalnz ondadr ki, ovinist kosmopolit
nisbtn daha dar etnik qrupu gtrr. Frq prinsipd
deyil, yalnz drcddir.
Nikolay Trubetskoy
Qrb sivilizasiyas v Avropa
r tarixinin yaranndan indiy qdr Qrb

sivilizasiyas istisna olmaqla, hrfi mnada corafi
termin il adlandrlan he bir digr sivilizasiyaya rast
glinmmidir. Sivilizasiyalarn birinci nslindn masir
dvr mrhlsindk yalnz Qrb sivilizasiyas bu mnada
frqlndirilmidir. nki ondan baqa n imal, n Cnub, n d
rq adl sivilizasiya mvcud deyil. Dorudur, elmi dbiyyatlarda
biz rq mdniyyti, bzn is htta rq sivilizasiyas anlaylarna
rast glirik. Amma srf sivilizasiya parametrlri zr rq vahid
dyrlri tmsil edn bir qrup tkil etmir, mxtlif aspektlrdn
yanadqda olduqca rngarngdir v yalnz corafi mfhum olaraq
vahid kriteriya zr tsnifldirildikd dzgn sciyy dayr. Asiya
106
il mqayisd Avropa bzi xarakterik xsusiyytlri nzr

almasaq, vahid dini, birg mdni, tarixi xsusiyytlri dayan
sivilizasiyan tmsil edir. Asiyaya is bel bir vahid sivilizasiya (rq
sivilizasiyas) kimi yanamaq mmkn deyildir. nki rq birbirindn kkl surtd frqlnn, mxtlif maddi v mnvi
dyrlri bln, htta z aralarnda harmoniyadan daha ox
disharmoniya il seiln bir ne sivilizasiyann vtnidir v onlar
haqqnda vahid dyrlr sisteminin daycs kimi danmaq
mmknszdr.
Lakin bu yerd qeyd etmliyik ki, rqdn frqli olaraq Qrbin
vahid dyrlr sistemini blmsin baxmayaraq, Qrb
sivilizasiyasnn formalad sas mnblrin rql ball xsusi
maraq dourur. Trkiyli alim Orxan Okay bununla bal yazr:
Qrb sivilizasiyas iki sas mnbdn qidalanmdr: mdniyyt v
incsnt - yunan-latn kklrindn, dnyagr, flsf v xlaq xristianlqdan. Hr iki mnb rql baldr. Avropada yunan
mczsi adlandrlan Yunan sivilizasiyasnn ilk mnblri Misir
v bir qdr d vvl umer sivilizasiyasna saslanr, onlardan
byk ld tsirlnmidir. Eyni zamanda xristianlq da btn
monoteist dinlr kimi Yaxn rqd yaranmdr. Amma ilkin
yaran mnblrinin rql ballna baxmayaraq, qbul etmk
lazmdr ki, Avropa z sivilizasiyasn dnc v mdniyytd
byk dyiiklik - Renessans hesabna yaratmdr.90
Masir dvrd Qrb sivilizasiyas qlobal miqyasda n aktiv
mdni tip olaraq grnr. Formalamaa balad dvrdn
balayaraq tarixin mxtlif zamanlarnda srhdlrini hmiyytli
drcd genilndirmsin baxmayaraq, Qrb sivilizasiyas br
90
, .
. 2, : . , 2006,
. 92
107
tarixind sasn Avropa sivilizasiyas kimi tannmdr. Bu gn

okeann o taynda Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiyan hat ets
d, bu sivilizasiyann zl hl d Avropa saylr. Zaman
kontekstind baxdqda Avropann z daxilind d Qrb sivilizasiyas
daim genilnmi, amma bununla bel mhdud zln saxlamdr.
Bunun nticsidir ki, Qrb sivilizoloqlar trfindn n Bizans
imperiyas, n d Rusiya he zaman bu sivilizasiyaya aid
edilmmilr. Qrb sivilizasiyasnn hdudlarnn zaman-zaman
rq doru genilndirilrk Pribaltikaya qdr razini hat etmsi
il bal mnzrni izlyirik. Samuel Hantinqton Sivilizasiyalarn
toqqumas kitabnda Qrb sivilizasiyasnn hans mkan hat
etmsi bard suala Avropann corafi mnada deyil, sivilizasiya
olaraq srhdlrini czmaqla cavab verir. Onun fikrinc, bu suala n
doru cavab hdudlar qrbi xristian xalqlarn mslman v
provaslav xalqlardan ayran yzillr rzind mvcud olan byk
tarixi blg verir. Bu srhd xtti hl Roma imperiyasnn
blnmsi v Mqdds Roma imperiyasnn (962-1806)
yaradlmas il myynlib. imalda Rusiyann bu gn Finlandiya
v Pribaltika lklri il srhdlrindn balayaraq, Qrbi Belarus,
Ukraynadan ken xtt zr Qrb sivilizasiyasn pravoslav rqdn
ayrr; Rumniyadan, katoliklrin mskunlad Transilvaniya il
lknin digr razilri arasndan, kemi Yuqoslaviyada Sloveniya
v Xorvatiyan digr respublikalarla ayran srhddn; Balkanlarda
Avstriya-Macarstan
v
Osmanl
imperiyalarnn
tarixi
91
srhdlrindn keir.
Lakin qeyd etmliyik ki, sivilizasiya mnasnda Qrb
sivilizasiyas v Avropa anlaylar n qdr hmahng sslns d,
he d hmi tam st-st dmr. Bzi frqliliklrin d olduu
91
. . : , 2003, .207
108
mahid olunur. Yni corafi anlamda Qrb sivilizasiyas he d

hmi Avropan tam hat etmir. Xsusn tarixi zaman
prizmasndan yanadqda frqli mnzrnin ahidi oluruq. Eyni
zamanda masir Qrb sivilizasiyasnn sasnda dayanan balca
faktor olan xristianln da Avropada deyil, Yaxn rqd
yarandn nzr aldqda, bu mlahiznin lav sbuta ehtiyac
olmadn qeyd etmliyik. Bununla bal rus alimi N.Y.Danilevski
yazrd: Avropa german-roman sivilizasiyasn tmsil edir. Bu iki
sz bir-birinin sinonimidir... Yunan v Roma sivilizasiyalar is
hmin mnada Avropa sasnda formalamayb. Bu sivilizasiyalarn
mkan sivilizasiyan tmsil edn dvltlrin, dnizin Afrika, Asiya
v ya Avropa sahillrind yerlmsindn asl olmayaraq Aralq
dnizi hvzsi olmudur. Yunan sivilizasiyasnn n grkmli
nmayndlrindn biri Homerin Egey dnizinin Kiik Asiya
sahilind doulduunu deyirlr. Kiik Asiyada yunanlarn epik
poeziyas, lirika v flsfsi (Fales), tarixi (Herodot), tibbi
(Hippokrat) yaranm v buradan dnizin ks sahilin kemidir.
Yalnz sonradan bu sivilizasiyann sas mrkzi Afina olmudur.
Ancaq Yunan sivilizasiyasnn sonu v ya bel desk davam yen
d Avropada deyil, skndriyyd, Misird baa atmdr. Demli,
qdim yunan mdniyyti z inkiafn sona vuraraq 3 qitni - Asiya,
Avropa v Afrikan hat etmidir, yni yalnz Avropadan ibart
olmamdr.92
Akademik Vasili Bartold yazrd ki, yunanlar mdni
sviyyd digr Avropa xalqlarn ona gr stlmmidilr ki, bu
onlara bx edilmidi. Bu ona gr ba vermidi ki, onlarn lksi
corafi chtdn qdim mdniyyt ocaqlarna daha yaxn idi.
92
.
-. . 60
http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up
109
Yunanlar n hl Qrb v rq arasnda frq yox idi. Asiya v

Avropa yalnz isti Cnub v soyuq imal kimi qar-qarya
qoyulurdu. Yunanlarn tsvvrnd Avropa Afrika v Asiyadan
btn enliliklr (paralellr) zr imala doru yerlirdi. Htta
Makedoniyal skndr gr Orta Asiyada Sr-Dryann arxasnda
yen d Avropa balayrd.93
Xristianln Qrb sivilizasiyasnn formalamasnda rolu
Digr bir maraql mqam Qrb sivilizasiyasnn dini
balldr. Qrb sivilizasiyas ox zaman xristianlqla laqlndirilir
v ya bir nv xristianl tcssm etdirn dayc kimi
sciyylndirilir. Msln, tsadfi deyildir ki, Arnold Toynbi Qrb
cmiyytinin yaranma dvrnn Byk Karln imperiyasnn 843-c
il Verden mqavilsi sasnda imperatorun nvlri arasnda
blnmsindn balayaraq formaladn iddia edirdi. Onun
fikrinc, Roma imperiyasnn squtundan sonra balayan xaos dvr
il Qrb cmiyytinin tdricn yaranmas arasndak dvrd
(txminn 375-675-ci illr) Qrb cmiyyti Ellin cmiyytini vz
etmidir.94 Bu varislikd yegan trs mqam xristianlqla bal idi.
Bel ki, artq xristianl mnimsmi v bu amilin sivilizasiya
identifikasiyasnda balca element evrildiyi xristian Qrb
btprst Ellin dnyasnn mnvi dyrlrini qbul etmirdi.
Mllifin fikrinc, bu mnada yeni cmiyyt khn cmiyytin
davams deyil, vzlyicisi oldu.
Digr mhur sivilizoloqlardan Samuel Hantinqton da xristian
Qrb cmiyytinin yaranma dvrn VII - VIII srlr aid edir v
bununla da Ellin mdniyytini bu sivilizasiyaya aid etmir, lb
93
.. // .
. : , 2010, .11
94
. . : , 2010 . 39.
110
getmi mdniyyt hesab edirdi. Bellikl, yuxarda gstriln hr

iki tsnifatda Qrb sivilizasiyas ilkin deyil, ikinci nsil
sivilizasiyalara aid edilir. Onun birinci nsil sivilizasiyalar arasnda
xlfi is qdim Yunan-Roma mdniyyti hesab olunur.
Xristianln masir Qrb sivilizasiyasnn sasnda durduuna
v xristianlq dedikd htta pravoslav Bizansn bel nzrd
tutulmadna diqqt yetirsk, bu fikirlrl qismn razlamaq olar.
Tsadfi deyil ki, Qrb sivilizasiyas bzn xristian sivilizasiyas
da adlandrlr. Amma biz, hazrk tdqiqatda Qrb sivilizasiyas
dedikd, onun xristianlqdan vvlki klassik dvrn d hat etmyi
planladrrq. Xristianln Qrb sivilizasiyas n n qdr byk
sistem yaradc element olmasna baxmayaraq, bu cmiyytin dinin
nfuz etmdiyi sahlrd Ellin mdniyyti dayclarnn varisi
olduuna bhmiz olmadndan, qnatimizin doruluuna
inanrq. Fikrimizc, Qrb cmiyytinin formalamas qdim Yunan
v Roma imperiyas dvrndn balanr. Ellin mdniyytinin maddi
v mnvi dyrlri masir Qrb sivilizasiyasnn sas
elementlrinin zln tkil edir. Ellin arxitekturas, rum rqmlri,
qdim dvrd dnyada sas nsiyyt dillrindn olan yunan dili,
htta latn dili, Roma imperiyasnn dvltilik nnlri, btn
Aralq dnizi hvzsini hat edn yunan koloniyalarnn maddi
mdniyyti Qrb sivilizasiyasnn briyyt bx etdiyi msbt
xsusiyytlrinin sasnda durduu kimi, yunan hr-dvltlrinin
v Roma imperiyasnn saraylarnda elitar tbqnin mnvi-xlaqi
tnzzl, imperiya xisltindn doan iallq, quldarlq dvrnn
xsusiyytlrindn irli gln insana qar antihumanist davran,
qladiator dylri v baqa nanslar Qrb sivilizasiyasnn mnfi
xsusiyytlrinin sasnda dayanmaqla bu sivilizasiyann genetik
kodunu tkil edir. Xristianlq is bu sivilizasiyaya sonradan daxil
111
olsa da, sistemin nvsini tkil edck bir element evrilmidir.

Lakin xristianln qbul edilmsi Avropa cmiyytind bir
sivilizasiyann digri il - Ellin sivilizasiyasnn Qrb sivilizasiyas
il - vzlnmsi il deyil, sadc sivilizasiya dyrlrind yeni
balca elementin stn mvqe qazanmas il nticlnmidir. Antik
dvrn mdni dyrlri is dini etiqad istisna olmaqla Qrb
sivilizasiyasnda he d yenilri il vz olunmad, daha ox z
varln saxlam oldu. Bellikl, rqd yaranm birinci nsil
sivilizasiyalarla (in, umer, Misir, Hind) tam hmyad olmasa da,
Qrb sivilizasiyasnn eramzdan vvl yaranmaa baladn nzr
alaraq, onu birinci nsil dayclara aid etmk olar.
Eyni zamanda gstrmk lazmdr ki, xristianln Qrb
sivilizasiyasnn sas dyrin evrilmsi il yana Qrb
sivilizasiyasnn vvlki dvrdn qalm bir sra elementlri dini
dnc olaraq xristianla yad olsa bel, yeni din trfindn qbul
edilmidir. Yni xristianlq v Qrbin antik mdniyyti qarlql
olaraq ulaladlar, dyrlrin eyniyyt tkil etmsindk
sinxronladlar v lbtt ki, bu proses zaman hr iki trf qarlql
olaraq mumi dyrlr namin bzi xsusiyytlrdn imtina etmli
oldu. Xristianln mumqrb dyrin evrilmsind Roma
imperiyasnn mstsna xidmti olmudur. Yoxsa ki, Flstind
yhudi cmiyytind yaradlan bir dinin Qrb sivilizasiyas n
sistem yaradc element olaraq formalamas olduqca dumanl
grnr. Roma imperiyasnda xristianlq vvlc qullar, kasblar
arasnda yaylrd. Dzlmz raitd yaayan bu adamlar
xristianlqda nicat yolunu axtarrd, bu ideya onlara mnvi qida
verirdi. Lakin sonra xristianl tdricn varl zmrlrin
nmayndlri d qbul etmy baladlar. Msl bundadr ki,
Roma imperiyasnda yaylm nnvi btprst inanclar artq
112
cmiyytd tsir gcn itirmidi. Btprstlik Roma imperiyasnda

hkm srn daltsizliyin v istibdadn rmzin evrilmidi. Buna
gr d imperiyada mxtlif qeyri-nnvi dinlr yaylrd. Onlarn
arasnda Misir tanrlar zida v Osiris, ran tanrs Mitrann kultlarn
xsusil qeyd etmk lazmdr. Bel ki, bir vaxtlar onlar Romada
xristianlqla ciddi rqabt aparrd. Htta bzi tdqiqatlara gr,
hmin dvrd geni yaylan mitraizmin95 bir sra inanclar sonralar
xristianla daxil olmudur. Bel ki, msln, ln v diriln tanr
ideyas mitraizmin saslarndan biri idi. sa peymbrin zhuru il
bal fsan yqin ki, burdan gtrlmd. Lakin sonda xristianlq
bu rqabtdn qalib xa bildi. Romada geni xalq ktllri
trfindn xristianln qbul edilmsi prosesi kilsnin v kei
zmrsinin yaranmas il nticlndi. Getdikc bu dind
tkilatlanma prosesi gclndi v onun strukturlar imperiyann
ictimai-siyasi hyatnda aparc rol oynamaa balad. mperator
Konstantinin (306-337) hakimiyyti zaman is, kilsnin dvlt
maraqlarna qulluq etmsi mqsdi il, xristianlq rsmi dvlt dini
elan edildi. Bundan sonra btn btprst mbdlrinin balanmas
prosesi baland. Nhayt, 451-ci ild Xalkedon kils ynca son
olaraq hm Qrbi, hm d rqi Roma imperiyasnda xristianl
rsmi dvlt dini kimi tsdiq etdi.
95
Mitraizm Roma imperiyasnda xristianlqla brabr yaylan v onunla rqabt aparan

ran mnli bir din idi. ran mnli qnostik tlimlr dnyan Zlmtl Nurun
mbarizsi kontekstind grr v izah edirdilr. Mitra arilrin panteonunun
tanrlarndan biri idi. Yaxn rqd bir ox xalqlar ona ibadt edirdi. Qdim arilr onu
Shr inn Tanrs adlandrrdlar. Onlarn inanclarna gr, Mitrann qdrti
dnyada hyatn mvcudluunu tmin edir. Daha sonra iranllar inanrdlar ki, Mitran
xeyir tanrs olan Ahura-Mzda yaradb v ona ibadt etmk vacibdir. Xristianln
mitraizml bir sra oxar chtlri vardr. Msln, 274-c ildn balayaraq, hr ilin 25
dekabr gn, imperator Avreliann mri il gn tanrs Mitrann anadan olan gn
kimi qeyd edilirdi. IV srdn xristianlar bu gn sann anadan olan gn kimi qeyd
etmy balamlar. Bu adt bizim zmanmiz qdr davam edir.
113
Qrb sivilizasiyasnn kosmopolit siyasti qarsnda Trk

sivilizasiyas
Trk sivilizasiyasnn Qrb sivilizasiyas il mnasibtlrin
tarixi rakursdan yanadqda ilk nvbd masir dvrmz n
aktual olan Qrb dyrlrinin kosmopolitizm ideyas altnda btn
dnyaya zorla qbul etdirilmsi sylri il laqdar yanamadan
balamaq
istrdik.
mumiyytl,
kosmopolitizm
Qrb
sivilizasiyasnn btn dnyann qeyri-Qrb dyrlrinin leyhin
ynlmi bir ideya xttidir. Sadc mxtlif dvrlrd qrbldirm
siyasti quldarlq, ial, mstmlk rejimi, mdni tsir v n
nhayt gnmzd qloballama ad altnda aparlmdr. Qrbin
kosmopolit ideyalarnn qbul edilmmsi is digr sivilizasiya
dayclarnn ks-reaksiyas il qarlar. Bununla bal siyasi
elmlr namizdi Elnur Aslanov yazr: XXI srin astanasnda
dnyann faktiki olaraq, yalnz Qrb modelin syknn iqtisadi,
siyasi, maliyy v s. qloballamas konsepsiyasn qbul edcyi
byk sual altndadr v bu konsepsiya v layihlr saslanan milli
inkiaf strategiyasnn bhran, birtrfli olmas zn ortaya xan
arl, ziddiyytli proseslrd ks etdirir. Bu Qrbin hegemon
iddialarnn, hr bir lknin inkiaf spesifikasna laqeydlik gstrn
siyastin hyata keirilmsi nticsind z xan v son illr
dnyann zldiyi btv bir hrbi mnaqilr seriyasnda zn
gstrir.96
Kosmopolit ideya xttinin z tzahrlrini hl tarixin erkn
alarndan gstrmsi mlumdur. Bel ki, Avropa v Asiyan vahid
dvltd birldirn nhng imperiya ilk df Makedoniyal
skndrin (e..356 - e.. 323) dvrnd yaranmdr. Mhz onun
96
Elnur Aslanov. Yeni dnya nizam v milli inkiaf. Bak, 2006, sh. 13
114
zamannda ial saysind olsa bel, Qrb v rq dyrlrinin

qarlql sinxronlamas, tsir v ks-tsiri n rait yaranmdr.
Qrbin hr eyi znnkldirmk, rqd Qrb yaratmaq
tbbs bu dvrdn balanr. Avropann rqin elmi kflrindn,
ixtiralarndan, yeniliklrindn genin-boluna faydalanmasna
baxmayaraq, Qrb rqin mnvi dyrlrin daim ikrahla yanam,
bu dyrlri z n yad v aa sviyyli (barbar) hesab etmidir.
Mqayis n deyk ki, sonrak dvrlrd razi baxmndan Asiya
v Avropan birldirn trk dvltlrind (Hun imperiyas, Xzr
xaqanl, Osmanl imperiyas) bel tendensiya mahid olunmur.
Trklr Qrbd dylr istisna olmaqla (slind mhariblr
qaydalara tabe olmadndan bu hr yerd bel idi v htta
gnmzd d beldir) mdniyyt, mnviyyata tolerant yanar,
ninki znnkldirmir, htta Qrbin mstmlk imperiyalarnn
tcrbsind ahidi olduumuz znnkldir bilmdiyi hr eyi
alaltmaa almrdlar. Biz bu tendensiyan trklrin btn tarix
boyu formalam znmxsus xarakterik xsusiyytlrind
grrk.
Avrasiya mkannda rqd indn qrbd Avropaya qdr,
imali Afrikada, n Asiyada, Orta rqd, Hindistanda tarixin
mxtlif zamanlarnda izlrini saxlayan Trk sivilizasiyas hm
rqin, hm d Qrbin tarixind znmxsus yer tutmudur.
Yaylma areal baxmndan rq v Qrbin tmas xttind yerln
bu mdni tip hr zaman mxtlif sivilizasiyalarn ksim zolanda
olmudur. Corafi chtdn trklrin yerldiyi razi onlarn rqd
in v Hind sivilizasiyalar il, qrbd Pravoslav-slavyan v xristianQrb sivilizasiyalar, cnubda is ran v rb sivilizasiyalar il
qonu olmasna rait yaratmdr. Mahiyyt etibaril hm rq, hm
d Qrb dyrlrindn tsirlnn, eyni zamanda, hr iki sivilizasiya
115
dayclarna byk nfuz gstrn Trk sivilizasiyas mstqil

tarixi-mdni tipi tmsil edir. Minilliklrl lln tarixi zaman
yolunda byk msaf qt etmsin baxmayaraq, Trk sivilizasiyas
znmxsus sciyyvi xsusiyytlrini qoruyub saxlaya bilmidir.
Trk sivilizasiyasnn dayclar n sas xarakterik
xsusiyytlrdn biri mxtlif azlqlara dzml yanamaqdr. Bu
mdni tip n assimilyasiya etmk he zaman sciyyvi
olmamdr. z hyat siklind passionarln kulminasiya mrhlsi
hesab olunan imperiya dvrnd bel dvltin srhdlri daxilind
digr xalqlara (sivilizasiya dayclarna) mnasibtd hr zaman
byk hrmt, tolerantlq mahid olunur. Htta ilkin dvr trk
imperiyalarnda hakim trklrl asl digr xalqlar arasnda
mnasibtlr ox zaman aquli hkmranlq prinsipi sasnda deyil,
fqi ballq formasnda olmudur. Byk Hun imperiyasnda,
Gytrk xaqanlnda trklrin dvltin digr xalqlar il
mnasibtlri daha ox ittifaq xarakterli olmu, trk hakimiyyti
hmin xalqlarn daxili hyat nizamna toxunmamdr. Tsadfi deyil
ki, ingiz xan v onun davamlarnn dvrnd bu birlm
vahidlri ulus adlanmdr. Yni trklr he zaman assimilyativ
meylli olmam, tabeiliyind olan xalqlarla bel mnasibtlrini
onlarn daxili mstqilliyi prizmasndan qurmular. Elc d, inanc
mstvisind onlar digr xalqlarn frqli dini etiqadlarna ehtiram
gstrmilr. slam dininin yaylmasnda trk dvltlrinin misilsiz
rol oynamana baxmayaraq, eyni zamanda dvlt daxilind digr
dini azlqlara xsusi diqqt edilmidir. Osmanl imperiyasnda tarix
boyunca yhudi v xristian (ermni, yunan) azlqlarn
nmayndlrinin yksk saray vziflrind mnsb sahibi olmalar
dediklrimizin bariz nmunsidir. Bellikl, masir terminologiya il
desk, Trk sivilizasiyas qdim dvrdn indiydk demokratik v
116
tolerant cmiyyt olmas il seilmidir. Qrbin kosmopolit

siyastind is biz frqli dayclara qar bu cr dzmllk
mahid etmirik.
kinci bir xarakterik xsusiyyt trk cmiyytinin qadna
mnasibti il baldr. Qadn-kii brabrliyi gnmzn aktual
mvzusu olduu halda, bu problem ski trklrdn balayaraq hr
zaman Trk sivilizasiyas n aktual olmudur. Qdim dvrlrd
hm Qrbd, hm d rqd ksr xalqlarda qadnlara yalnz nsil
artrma v mit ilrinin icras kimi baxld halda, trklrd
qadnn kiiy brabr tutulmasnn ahidi oluruq. Qadnlar hm bir
dy kimi, hm rhbr kimi, hm ail tsrrfatnn idar edicisi
kimi trk cmiyytind hr zaman stn mvqe tutmular. Sonrak
dvrd islam dyrlrinin birbaa tsiri altnda bir qdr frqli
mnzr yaranmaa balasa da, trk qadnnn cmiyytin brabr
hquqlu zv olmas z mahiyytini qoruyub saxlamdr. Tsadfi
deyil ki, rqd qadnlara seki hququ da ilk df Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytind verilmidir. Lakin bu yerd xsusi qeyd etmliyik
ki, qadnn trk cmiyytind tam hakim olmas, trk cmiyyti n
matriarxatn xarakterik olmas il bal yanl tsvvr d
yaranmamaldr. gr biz tarixi rakursdan mahid etsk grrik ki,
trk elind qadnlar hr zaman z kiilri il brabr yksk
mvqed durmular. Bunu trkn qdim yazl abidlrindn olan
Kitabi-Dd Qorqud dastannda da grrk. Dastanda hr zaman
trk xatunlar z rnlri il brabr hm mclislr, hm dylr,
hm d el-obaya rhbrlik edirlr. Yni, btn hallarda trk qadn
he vchl kiisiz, tk grlmr. Bellikl, grndy kimi, yksk
demokratik dyrlr malik Trk sivilizasiyas n qadn
hkmranl deyil, qadn-kii brabrliyi sciyyvidir. Bu xarakterik
xsusiyyt d Trk sivilizasiyasnn dayclarn vahid islam almi
117
daxilind qadna ikinci drcli varlq kimi baxan, ox zaman

hquqsuz, cmiyytd he bir rolu olmayan tbq sayan digr
dayclardan (hm rb, hm d ran sivilizasiyasndan)
frqlndirir.
Ellin mdniyyti dvrnd Trk v Qrb sivilizasiyalar
arasnda mnasibtlr
ndi is tarixin mxtlif mrhllrind Trk sivilizasiyasnn
Qrb sivilizasiyas il tmasndan irli gln mnasibtlr baxaq.
lk nc qeyd etmliyik ki, Trk v Qrb sivilizasiyalarnn ilk
tmaslar mhz Qrb sivilizasiya dayclarnn imperialist meyllr
hesabna rq doru genilnmsi zaman ba vermidir. Bel ki,
antik dvrd bu iki sivilizasiyann birbaa tmas nqtlri, ortaq
srhdlri mvcud olmamdr. mumilikd tk Trk sivilizasiyas
deyil, btvlkd rqi tmsil edn sivilizasiyalarn ksri Qrb
sivilizasiyas il ilkin olaraq Yunan v Roma imperiyalarnn rq
doru ial yrlri zaman tmasda olmular. Makedoniyal
skndrin in v Hindistana qdr uzanan rq yr Ellin
mdniyytinin bu byk mkandak mxtlif sivilizasiyalara nfuz
etmsinin sasn qoymudur. Sonradan V sr qdr rqd
dvltilik nnlrini qorumu ellinizmin timsalnda rqdki
sivilizasiyalar trfindn Qrb dyrlrinin nec qarlandn
grmk mmkndr. Bu zaman is bizim tdqiqat n maraql olan
Trk-Qrb sivilizasiyalararas mnasibtlrini digrlri il mqayis
etmk imkan yaranr.
Ellin mdniyytinin rq nfuzu zaman rqdki frqli
sivilizasiya dayclarnn (iran, hind, trk, rb) ks tsiri mxtlif
olmudur. Hmin dvrd Yunan-ran mnasibtlrinin kskinliyin
(Yunan-ran mhariblri) baxmayaraq, ellin mdniyyti randa
118
(Selevkilr), Mrkzi Asiyada (Yunan - Baktriya arl), Hindistan

yarmadasnn imalnda (Hind-Yunan arl) hakim yunan
slallrinin dvrnd geni yaylmdr. slind, Yunan-ran
mhariblrindn sonra (e..500-449) yunanlarn ran imperiyasnn
irilrin doru hm siyasi, hm d mdni ekspansiyas
balamd. Kalli slh mqavilsin (e.. 449) sasn ran Egey
dnizindki Hellespont v Bosfordak razilrindn l kmi, Kiik
Asiyada yunan polislrinin istiqlaliyytini tanmd. Makedoniyal
skndrin dvrnd is bu srhdlr Asiyann irilrin doru
genilnmidi. Lakin n qdr qrib grns d, biz mhz hmin
dvrd Qrb - ran sivilizasiyalarnn harmoniyasnn ahidi oluruq.
Bel ki, byk fateh z imperiyasn uurla idar etmy imkan
verck yeni bir ellin-fars aristokratiyasnn yaranmasn arzu
edirdi. Bu istiqamtd ilk addm Suz yaxnlndak tntnlrd
atlmd - burada bir ne gn rzind iki lknin nmayndlrinin
izdivac qurduu toy alnmd. Makedoniyal skndrin z eyni
zamanda iki fars ahzadsi - Darann qz Satira v III Artakserksin
qz Parisatida il ail qurmu, eyni gnd 80 nfr yunan v
makedoniyaln yerli yanlarn vladlar il evlndirmidi. Fars
qzlarn zlrin arvad etmi on minlrl dyy bahal
hdiyylr balamd. Hr bel dy bir qzl qdhl
mkafatlandrlmd. 97 Yni, grndy kimi, glck namin
yaxnlamaq n addmlar atlrd.
Yunan-ran, elc d, Yunan-Hind mdniyytlrinin
harmoniyas z tsdiqini hmin razilrd akarlanan arxeoloji
abidlrd d tapmdr. Ellin mdniyytinin bu sivilizasiyalar
trfindn qbul olunmas mdni-dini sinkretizm nv olan yunan
buddizminin tzahrnd znn pik nqtsin atmdr. Yunan
97
http://az.wikipedia.org/wiki/Makedoniya
119
buddizmi yunan mdniyytinin buddizm dini il qarmasnn, bu

iki frqli dyrlrin sinxronlamasnn tzahrdr. Bel ki, bu
mdniyytin tapntlarnda buddist abidlrind yunan klassik
slubuna, yunan mifoloji allahlarnn, xsusn d Apollonun
tsvirin rast glinir. Budda heykllrind yunan kii geyimlrinin toqann (toqa - Qdim Romada yalnz vtndalarn geyinmk
hququ olduu kii st geyimlri) olmas, Buddann Heraklla birg
heykli v bu kimi abidlr ellin-buddizm dyrlrinin
harmoniyasndan xbr verir. Hindistanda e..317-180-c illrd
mvcud olmu Maurey imperiyasnn hkmdarlarnn saraylarnda
yunan filosoflarnn yaamas, elc d Hind-Yunan arlnda,
Kuan arlnda (I - III srlr) sikklrin iki dild olmas, kuan
yazsnn yunan lifbas il yazlmas v mumilikd yunan dilinin
bu corafiyada byk bir mkanda yaylmas sivilizasiyalararas
mnasibtlrin harmoniyasn gstrir. Dorudur, bel mqamlarda
ks tsir v ya qarlql faydalanma hallarna da rast glirik. Bel ki,
buddizm rqdki yunan dvltlri vasitsil Qrb doru
yaylmd. rqdki yunan dvltlrind yunanlar trfindn qbul
ediln buddizm htta Yunanstana gedib xa bilmidi. Yunan flsfi
fikrind bel buddist dnc trzinin tsiri zn gstrmidir.
Makedoniyal skndri rq yrnd mayit edn filosof
Pirronun (e..360 - e.. 270) Yunanstana qaydandan sonra sasn
qoyduu tlimd - pirronizmd buddist flsfi dnc trzinin
tzahrlri hiss olunur.
Digr bir trfdn, stndn minillr kemsin baxmayaraq,
regionda yunan mnli olmas ehtimal ediln bzi xalqlarn hl d
z varln qorumas Yunan-ran mdniyytlrinin uyumluluunu
bir daha gstrir. Bel ki, Hindiqu dalarnn tklrind indiki
120
Pakistanda kllr98, fqanstanda nuristanllar, Tacikistann Dalq

Badaxan blgsind yaayan bzi tayfalar zlrini Makedoniyal
skndrin sgrlrinin varislri hesab edirlr. Maraqldr ki, trafda
putun, bluc, tacik kimi irandilli xalqlarn yaad bu razid onlar
azsayl etnik qrup olsa da, z etnik kimliklrini qoruyub saxlaya
bilmilr. Bu is Yunan-ran mdniyytlrinin toqqumadn,
ksin, qarlql tsirini gstrir. Bunun ksin olaraq Trk
sivilizasiyas n ellinizm yad nsr tsiri balayr. Bel ki, htta
yuxarda gstriln razilrdn qrbd yerln v msaf
baxmndan Yunanstana daha yaxn olan Qafqazda, Trk
sivilizasiyasnn beiklrindn olan Azrbaycanda v Mrkzi
Asiyann trklr yaayan razilrind ellinizmin tsiri olduqca zif
olmudur v tarixd z izini saxlamamaqla bu regionda trk-ellin
mdniyytlrinin disharmoniyasn gstrir. Maraql mqam ondan
ibartdir ki, txminn eyni corafi arealda yerln, misal n,
Azrbaycan v Grcstanda ellin mdniyytinin nfuz dairsi
olduqca frqlidir. Grcstanda ellin arxitekturas bada olmaqla
maddi abidlr geni yayld halda, Azrbaycanda bu tip arxeoloji
tapntlar oxsayl deyil. Eyni szlri Mrkzi Asiyadak Trk v
ran mdniyytinin dayclarnn yerldiyi areal haqqnda da
demk olar.
Trklrin znmxsus sivilizasiya daycs olmas hr zaman
digr sivilizasiya tiplrin qar mnasibtd frqliliyini qoruyub
saxlaya bilmidir. Htta ski trklrin bel tarixi etnogenezd
98
Kllr - Pakistanda Hindiqu dalarnn yksk tklrind yaayan xalqdr. Saylar

txminn 6 min nfrdir. Hind-avropa dillrinin dard qrupuna daxil olan kl dilind
danrlar. Bel ehtimal var ki, onlar Makedoniyal skndrin sgrlrinin
varislridirlr. nki onlar arasnda gygz, sarn fiziki grnl insanlar var,
dillrind yunan dilindn qalma szlr var. Txminn yars mslman olsalar da
ksriyyti btprstdir. Dini panteonunda Dezau, Dezalik, Maxendeu allahlar
Apollon, Afrodita, Zevs uyun glir.
121
onlardan daha vvl mdni sviyyy ykslmi qonu sivilizasiya

nsrlrini qbul etmmsi maraq dourur. Lev Qumilyov Xzr
trafnda minillik srind yazr ki, qdim trklrin (hunlar) n in,
n ran, n d Ellin-Roma sivilizasiyalarn qbul etmmsi he d o
demk deyildi ki, onlar bunu qbul etmy qadir deyillr. Sadc
onlarn daha ox xolad skiflr olmudur. Onlar skif
mdniyytindn bhrlnmilr.99Grkmli alim sivilizasiyalararas
mstvid Trk sivilizasiyasnn disharmoniyada olduu 3
sivilizasiyan gstrmidir ki, bunlardan Ellin-Roma Qrb
sivilizasiyasn tmsil edir. Bellikl, fikrimizc, yuxarda sadalanan
faktlar bir daha sbut edir ki, ellin mdniyytinin trk mdniyyti
il barmazl onun Trk sivilizasiya hdudlarnda tsirinin
saxlanmamasna gtirib xarmdr.
Trk-Qrb sivilizasiyalar islam-xristian qardurmas
kontekstind
Antik dvrdn sonra gnmzdk btn mrhllrd QrbTrk sivilizasiyalararas mnasibtlri xristian-islam kontekstin
dmdr. Qrb sivilizasiyasnn dayclar trfindn xristianln
qbul olunmasndan sonra xristian dyrlri bu sivilizasiya n sas
sciyyvi meyar olmudur. Bu gn Qrb sivilizasiyas dedikd, ilk
nvbd xristian dnyas baa dlr. z nvbsind, trklr islam
qbul etdikdn sonra, - baxmayaraq ki, bu prosesin z d bir ne
sr rzind trklrin gcl mqavimti il mayit olunmudur, islamn sas daya olmu v dinin yaylmasnda mstsna rol
oynamlar.
Xristian dnyas - Trk sivilizasiyas mnasibtlrin
kemzdn vvl bir mqama toxunmaq istrdik. N qdr
99
. . : -, 2008, . 96
122
paradoksal grns d, xristianlq, zamannda Qrb sivilizasiyasn

z kulminasiya, intibah dvrndn endirn, onu tnzzl uradan
bir proses olmudur. Qrb sivilizasiyasnn masir dvrmz d
daxil olmaqla bir ox meyarlarna gr n yksk sviyysi hesab
ediln ellin mdniyytinin tnzzl uramasnn n balca
sbblrindn biri xristianln qbulu olmudur. Bununla bal
professor Slahddin Xlilovun fikirlri xsusi maraq dourur:
Daha mhtm bir ideyann zirvsind dayanan bir xalq bir siyasi
hkmn qurban oldu. Chalt dnyas n nzrd tutulmu, mifik
tfkkrdn hl bir o qdr d frqlnmyn, insanlar ancaq
mczlrl heyrtlndirmy alan bir dini dnyagr, dibin
qaranlndan ia doru, hqiqt doru tzc balanan kiik bir
hrkat mhtm bir ideyann zirvsindn enmkd olan, z
squtunu yaayan, amma hr halda hl tam squta uramam bir
sivilizasiya il qarlad. Roma imperatorunun hkm il xristianlq
byk imperiyann rsmi dini kimi qbul olundu v imperiyann
kmsini srtlndirn mhm hadislrdn birin evrildi. Ax,
Roma imperiyas byk yunan mdniyyti v flsfsi zrind
brqrar olmudu. Br tarixinin n byk nailiyytlrindn biri
olan klassik yunan flsfsinin romallar trfindn mnimsnil v
dyrlndiril bilinmmsi, mnvi hyatda boluq yaranmas v bu
boluu doldurmaq n axtar apararkn xristianlqla zlmsi
tarixin gediatnda sivilizasiya kontekstind byk bir eniin
balancn qoydu. Mnvi dyrlr kontekstind bir yksli n
tml olan xristianlq maddi mdniyyt, elm v sivilizasiya n bir
eni, tnzzl vd ed bilrdi. nki xristianln prinsiplri
sivilizasiya meyarlar il uzlamrd.100
100
Slahddin Xlilov. Din v flsf: slam flsfsi n vaxtdan balanr? 525-ci qzet,
1 may 2010-cu il
123
Qrb - Trk sivilizasiyalararas mnasibtlri tarix boyunca

daha ox qardurma v disharmoniya il seilmidir. Birinci nsil
sivilizasiya mrhlsind bu iki sivilizasiya arasnda mnasibtlrin
xarakterik xsusiyytlrini sciyylndirmk he bir yenilik gtirmir.
nki bu mrhld onlarn laqlri epizodik olmu, bir-birinin
siyasi, mdni, sosial hyatna nfuz ed bilmmilr. Misal n,
hm Roma imperiyasnn ordularnn Azrbaycana yr, hm d
xalqlarn byk k zaman mxtlif trk tayfalarnn Avropaya
hcumu sivilizasiyalarn bir-birin tsir v ya ks-tsirind byk iz
qoya bilmmidir v ya masir tarixin drin qatlarn amaqda
acizdir.
Qrb v Trk sivilizasiyalarnn laqlrind qardurmann pik
sviyysi, yni dyrlrin toqqumas, disharmoniyas tam lpaql
il slib yrlri (bzi dbiyyatlarda xa yrlrid
adlandrlr) dvrn tsadf edir. Slib yrlri tarix Qrb
sivilizasiya dayclarnn briyyt dini ayr-sekilik gtirn
hadis kimi dmdr. Tarixd hmin dvrdk rblrin ial da
daxil olmaqla he vaxt srf dini motivli ayr-sekilik ttbiq
olunmamd. Misal n, rblrin Xilaftin genilndirilmsi
zaman apardqlar mharib islam dininin yaylmasna ynls d,
bu dini qbul etmynlr n d rb Xilaftind, myyn
hquqlarn mhdudladrlmas il olsa bel yaamaq imkan var idi.
Slib yrlri zaman is xristian olmayan hr ks dmn idi.
Misal n, Yeruslimi ial edrkn xristianlar mslmanlarla
brabr yhudilri d qrm v hrdn qovmudular. mumilikd,
slib mhariblri br tarixind Qrb sivilizasiyasnn cmiyytd
dini ayr-sekiliyin sasn qoymasnn n bariz nmunsidir. N
qdr paradoksal olsa da, bu gn dnyada insan haqlarnn, dini
124
dzmlyn sas mdafiisi kimi grnmy alan Qrb

sivilizasiya dayclarnn zlri bu mnfi presedenti yaratmlar.
Xa yrlri 1095-ci ild Fransann Klemon hrind Roma
Papas II Urbann mqdds torpan (Qdsn) kafirlrdn azad
edilmsi ar il btn xristian dvltlrinin qoulduu hrbi
kampaniya il balamdr. Myyn fasillrl txminn 200 il
qdr davam edn bu yrlrin balca mqsdi qeyri-xristianlarn
mhv edilmsi olmudur. Tarixd bu mqsdl aparlan 8 slib
yr mlumdur. Bundan baqa, sonrak dvrd avropallarn
osmanllara qar birg mbarizsini d slib mharibsi
adlandranlar olmudur. Bu mqama xsusi toxunmaq istrdik.
nki tarixi proseslrin thlili gstrir ki, slib mhariblri
mumilikd Qrbin qeyri-xristianlara qar yr olsa da, slind
slib mhariblrini daha konkret olaraq mhz xristian-trk
qardurmas kimi d xarakteriz etmk olar. nki btn bu
yrlrd xristian Qrbin qarsna xanlar hr zaman trklr
olmudur. Real baxdqda slibilrin guya balca mqsdi olan
azad etmk istdiklri mqdds hr Qds corafi baxmdan
rb torpaqlarnda yerlir. Amma slibilr hcum zaman
qarlarnda daha ox trklri grmlr. Burda mxtlif sbblr ola
bilr. Birincisi, slib yrlrinin balad vaxt rblr z
inkiaflarnda aktiv dvr arxada qoymu v passiv mrhlni
yaayrdlar. Bu zaman hmin corafi mkanda trklr hakim idilr.
kincisi, Aralq dnizi sahilind yerln bu razi tarixi baxmdan
rb sivilizasiyasnn deyil, birinci nsil mxtlif sivilizasiya
dayclarnn mskni idi v etnik trkib baxmdan ox mxtlif idi.
Bundan baqa, slib yrlri balayan zaman Bizansa mxsus olan
Qdsn yerldiyi Yaxn rq regionuna Slcuq Sultanl yenic
yiylnmy balamd v yerli hali arasnda daha sakit hyat
125
trzin stnlk vernlr v ya yeni hkmdarlara (trklr) qar

olanlar oxluq tkil edirdi. Bu sbbdn d yerli halinin slibilr
qar nisbtn loyal mnasibti mahid edilirdi. Ancaq bununla
bel, slib mhariblrinin hans sivilizasiya tmsililrinin
toqqumasn ks etdirmsi il bal ortaya sual xr. Yni,
slibilrin qarsnda Trk, yoxsa rb sivilizasiya tmsililri
dayanmdlar. nki gr rblri nzrd tuturlarsa, bel olan
halda VII srdn aktiv passionarlq dvr yaayan rblrin
zamannda slibilrin iddia etdiklri mqdds torpa azad etmy
ehtiyac yox idimi? Digr halda Osmanl imperiyasnn Qrb doru
genilnmsi zaman ona mqavimt gstrn Avropa dvltlri
xristian ibirliyi ideyas il birlmidilr. Lakin rblrin spaniyan
ilhaq v spaniyadan Avropaya doru hcumlar zaman niy xa
birliyi ideyas yaranmrd? Beld aydn grnr ki, xa yrlri
Qrb sivilizasiyasnn mhz Trk sivilizasiyasna qar mbarizsi
olmudur.
Slib yrlrinin niy Qrb - rq sivilizasiyalarnn (rq
dedikd hmin dvr bu razid mvcud olan Trk, rb, ran
sivilizasiya dayclarnn birliyini nzrd tuturuq) toqqumas
deyil, mhz Qrb - Trk sivilizasiyalararas qardurma olduuna
aydnlq gtirmk n bu hadislrin ba verdiyi dvrd regionun
tarixi mnzrsin baxmaq lazmdr. Slibilrin yrlrinin sas
hdfi olan mqdds torpaqlarn yerldiyi Aralq dnizi sahili
(bu razi tarixi mnblrd Levant adlanr) razi XI srd Bizans
imperiyasnn, Misir Fatimilr Xilaftinin (909-1171-ci illr) v
Byk Slcuq Sultanlnn nfuz dairsind idi. Trklrin rqdn
aramsz hcumlar qarsnda ziflyn Bizans imperiyas bu
regionda byk razilr itirmidi v mvqelri ziflmidi. Bizans
slibilri z razisindn trmkl dmnlrini real thlk
126
qarsnda qoymaq v bununla trklr zrb vurmaq istyirdi. Digr

trfdn Fatimilr Xilafti Misir, Tunis, Siciliya, Malta, Levant,
Hicaz (Ymn) v Suriyadak Aralq dnizi limanlarna nzart
edirdi. Fatimilr Xilaftinin artq sas rqibi Bizans deyil, Slcuq
Sultanl idi. Bel bir raitd rb sivilizasiyasnn daycs olan
Fatimilr slibilr qar aktiv mbariz aparmadlar, xristian
ideyas altnda birln mxtlif Qrb xalqlarna qar slcuq trklri
il birg ittifaq yaratmadlar. ksin, tarixi hadislrin gstrdiyi
kimi, trklri zifltmk n onlar slibilrl mbarizd
meydanda tk qoydular.
slind hmin dvrd Aralq dnizind limanlara sahib olan
Fatimilr dnizd slibilr qar vuruaraq v onlar limanlara
buraxmamaqla lap vvldn bu yrn qarsn birdflik ala
bilrdilr. Dorudur, tarixi mnblrd Fatimilr Xilaftinin
ordularnn slibilr qar bir ne dylri haqqnda faktlar var.
Bel ki, 1099-cu ild vzir l-fdaln rhbrliyi altnda Fatimilr
Flstin ordu xartm, 1109-cu ild Tripoli ial olunduqdan sonra
Misir donanmas kmy glmidi (donanma 8 gn yubandndan
dyn taleyin tsir gstr bilmmidi). Amma fakt faktlnda
qalr ki, Misir Xilafti slibilrl mbarizd sasl rol oynaya
bilmmi v ya bunu he istmmidir. Alman tdqiqats
M.A.Kyeler bzi mslman mnblrin istinad edrk iddia edir ki:
Fatimilr istmirdilr ki, Suriyann trk hkmdarlar onlarn birbaa
qonusu olsunlar v mumilikd onlar zlri il trklr arasnda
bufer zonann saxlanmasnda maraql idilr. Ona gr d Fatimilrin
slibilr qar dylrinin mqsdi bir dniz dvlti kimi z
maraqlarna uyun olaraq Suriya limanlarnn mdafisi idi. Digr
hallarda onlarn slibilr qar mnasibti dnlm kild
formallqdan baqa bir ey deyildi. Bu sbbdndir ki, Misir ordusu
127
v donanmas slibilr qar hmiyytli bir tsir gstr

bilmmidir.101
Digr trfdn Suriyann yerli halisi d trklr sadiq
deyildilr v onlar da Fatimilr kimi slibilrl razlamalara
stnlk verirdilr. Hlbdn olan tarixi bn l-dimin
mlumatlarna gr Hlbin siyasi elitas slibilrin (franklarnrb mnblrind slibilri hmin dvrd firng adlandrrdlar)
Suriyada davaml qalmasna razlqla baxrd, nki bu onlarn
hrinin mstqil statusunun hmilik saxlanlmasna kmk
edirdi.102 Hmin dvrd slibilrl razla gedn, zaman-zaman
ittifaq yaradan nc bir qvv is assasinlr olmular.
smailiyy triqtinin gizli bir qrupunu tkil edn assasinlr sasn
siyasi terrorla mhurlamdlar. Hsn Sabbahn (1035-1124)
dvrnd randa lmut qalasnda mhkmlnn bu mistik qrup
hmin dvrd bir ox grkmli dvlt xadimi v srkrdlrin
ldrlmsind bhli bilinirdilr. Htta Byk Slcuq
Sultanlnn vziri Nizamilmlkn (1018-1092) d qtlini tkil
etmidilr. Slib yrlri zaman onlarn ayr-ayr cngavrlr qar
sui-qsdlr tkil etmlri haqqnda da mlumatlar var v el bu
sbbdn htta Avropada bel assasinlr vahim yaradrdlar. Amma
tarixi mnblrd onlarn bzn slibilrl - cngavr ordeni
tampliyerlrl birg hrkt etmsi, ittifaq qurmas il bal
mlumatlar da var. Bellikl, grndy kimi, slib yrlri zaman
Qrb sivilizasiyasnn qarsnda duran sas qvv Trk sivilizasiya
dayclar olmudur. Regionda digr sivilizasiya dayclar
mxtlif sbblrdn Qrbin xristian hcumuna cavab vermmi,
htta bzn trklr qar onlarla lbir olmular.
101
. .
. : , 2008, . 92
102
Yen orda, sh. 99
128
XI-XII srlrd trklr Aralq dnizi sahillrin yenic glmy

balamdlar. Bu vaxta qdr Trk sivilizasiyasnn qrb srhdlri
Anadolunun hdudlarn amamd. XI srd is slcuqlarn
timsalnda Trk sivilizasiyasnn srhdlri Aralq dnizi sahillrin
doru genilnmy balamd. 1071-ci ild Malazgirt dynd
Bizans imperatoru Roman Diogen mlub edildikdn sonra is
Byk Slcuq Sultanl Suriya v Flstin d daxil olmaqla bu
regionun ksr razilrin nzart etmy balamd v regionda
hkmranlq urunda balca olaraq Misir Fatimilr Xilafti il
rqabt aparrd. Slcuq hkmdarlarnn bu regiona nzarti Mosul
Atabyliyi trfindn hyata keirilirdi. Slib yrlri zaman
Mosul Atabyliyi trk Zngilr slalsinin (1127-1222)
hakimiyytind idi. Trk hkmdarlar v onlarn balca daya olan
trklrdn tkil olunmu ordu Aralq dnizi sahili razisind yerli
halidn tcrid olunmu hyat srrdlr v onlarn burda gcl
sosial daya yox idi. Yerli hali onlara da nvbti glm kimi
baxrd v buna gr d slib yrlri zaman trk hkmdarlarn
tam dstklmirdilr. Bellikl, bu qnat glmk olar ki, slib
mhariblri zaman Qrb sivilizasiyas birbaa Trk sivilizasiyas
il z-z glmidir. Maraqldr ki, hmin dvrd regionda olan
digr qvvlrdn n Misir Fatimilr dvlti, n d yerli hrlrin
hkmdarlar slibilrl mbarizy tam qoulmamd. Btn
bunlara baxmayaraq, mhz trklr slib yrlrinin qarsn aldlar,
xristian ideologiyasna qar xdlar v nhayt slibilri regiondan
qovdular. Hm d trklrin islam dinini regiondak digr
mslmanlardan daha gec qbul etmsin baxmayaraq (slcuqlar IX
- X srlrd islam tam qbul etmidilr) xa yrlrinin qarsnda
mhz onlar islam dininin sas qoruyucusu olmular.
129
Slib mhariblri zaman btn hlledici mqamlarda

trklrin imzas var. Mlum olduu kimi, slibilrin yr zaman
onlar regionda 4 hr-dvltin sasn qoymudular: Edessa qrafl
(1098-1146), Antioxiya knyazl (1098-1268), Qds krall (10991291) v Tripoli qrafl (1109-1289). Aralq dnizinin sahillrind
xristianln qalas hesab olunan bu dvltlr son qoyulmasnda v
mumilikd slibilrin regiondan qovulmasnda trklrin mstsna
xidmtlrinin ahidi oluruq. Bu hr-dvltlrdn n imalda olan
Edessa (masir Trkiy Cmhuriyytinini razisindki anl Urfa)
Mosul Atabyi madddin Zngi (1085-1146) trfindn geri alnm
v bununla da slibilr ilk yenilgini dadmdlar. Mharibd
psixoloji qrlma an mhz bu trk hkmdarnn saysind ba
vermidir. Mqdds torpaqlar, din urunda vuruduqlarn
dnn slibilr z yenilmzliklrin olan inam burda itirdilr.
mumiyytl orta srlrd insanlarn dnyagrnd mistika
byk rol oynayrd. Hmin dvrd Avropa zadganlar v ruhanilri
bu hrkata qoulanlar inandrmaa alrdlar ki, mqdds
torpaq Qdsn azad olunmas Allahn onlara taprdr, Qds
mslmanlardan Allah qoruyur v bu hr yenilmzdir. Buna gr
d trk Zngilr slalsinin hakim olduu Mosul Atabylr
dvltinin ordular srkrd Slahddin yyubinin (1138-1193)
bal altnda 1187-ci ild Qds slibilrdn birinci df azad
ednd btn bu xristian fanatizmin d son qoymu oldu.
Slahddin yyubinin qlbsi slib mhariblrinin sni yaradlm
mqdds obrazn darmadan etdi v onun ial mahiyytini
ad. Tarixi faktlar da bir daha gstrir ki, slib mharibsinin
sbblri XI srin sonunda Avropada ba vern quraqlq, aclq v
nticd oxsayl isizlrin yaranmas, kasblam feodallarn
varlanmaq hrisliyi, torpaqsz cngavrlrin olmas, ruhanilrin yeni
130
torpaqlar l keirmk istyi idi. Sadc hrkatn balamas n

ona dini don geyindirilmidi.
Slibilrin bu torpaqlardan tamamil xarlmas da trklrin
ad il baldr. Amma bu df Mosul Atabylrinin deyil, Misir
Mmlk Sultanlnn (1250-1517). imali Qafqazdan sir gtrln
trk (daha ox qpaq) mnli sirlrin Misird yaratd ordu
aristokratiya dvltinin bas Beybarsn hakimiyyti dvrnd
(1260-1277) xallarn regiondan tamamil xarlmasnn ahidi
oluruq. O, xallara qar Suriyaya 21 hrbi kampaniya keirmidir.
Onun rhbrliyi altnda 1268-ci ild Antioxiya, 1291-ci ild Qds
xallardan alnm v bununla da Yaxn rqd slibilrin
hakimiyytin son qoyulmudur.
Slib yrlri zaman ba vern hadislri aradrarkn
ermnilrin trklr qar dmniliyinin, elc d zlrin mxsus
satqn, etibarsz obraznn bir daha ahidi oluruq. Bel ki, 1098-ci
ild slibilrin hcumu zaman hm Edessa hrinin, hm d
Antioxiyann tutulmasnda ermnilrin satqnl il rastlarq. Hr
iki hrin mhasirsi zaman ermnilr Slcuq hkmdarlarna
xyant edrk Qrbdn gln xristian himaydarlarna yarnmaq
n qalann tslim edilmsin sbb olmular. Bununla bal tarixi
mlumatlar rb tarixisi bn l-Qalanisi trfindn verilmidir.103
Bellikl, slib mhariblrinin btn tarixi dvrn izlyrk
bu nticy glmk olar ki, slib yrlri Qrb sivilizasiyas il
Trk sivilizasiyasnn qardurma mrhlsi hesab olunmaldr.
Trklrin hmin dvrd bu razid yalnz hakim elitan v ordunun
timsalnda hrbi aristokratiyan tmsil etdiyini, eyni zamanda
Levantn yerli halisinin bu mbarizd daha ox bitrf qaldn
103
. .
. : , 2008, . 74
131
nzr alsaq, Qrb-Trk qardurmasnda trklrin qlbsinin

onlarn hrbi mhartin, qid birliyin borclu olduunu demk
olar.
Qrb sivilizasiya dayclarnn rq qar ekspansionist
mnasibti qarlnda slibilr khn dnyaya yeni dyrlrl
qaytdlar. Avropallar rqdn yeni knd tsrrfat bitkilrini,
xsusil ltik, qarabaaq, limon, rik, qarpz, kr uunduru kib
becrmyi, yel dyirmanndan istifad etmyi, ipk paralar
toxuma, gzg istehsal etmyi yrndilr. Kaz, bart v
kompasla tan oldular. Slibilr yemkdn qabaq llrini yuma,
isti hamamda immyi d rqdn yrnmilr.
Trk sivilizasiya dayclarndan tarixd n uzunmrl dvlt
olan Osmanl (1299-1922) dvrnd d Trk-Qrb mnasibtlri
islam-xristian qardurmas kontekstind davam etmidir. 1516-c
ild Sultan Slimin xlif elan olunmasndan 1924-c ildk
xlifliyin lvin qdr 407 il Osmanl sultanlar btn danyada
mslmanlarn xlifsi olaraq Qrb sivilizasiyas dayclarna qar
sipr olmular. Artq XIV srdn Osmanllarn Avropa dvltlri il
mbarizsind Qrb tmsililri xa birliyi yaratmdlar. Bu
birliy mxtlif zamanlarda serb, xorvat, alban, bolqar, macar
dvltlri, Avstria, Genuya, Venesiya, Bizans daxil olmudur v
adndan da grndy kimi, mbariz yen d islam-xristian
qardurmas xarakteri damdr. Trklrin Anadoludan Avropaya
hcumunun qarsnda uzun mddt Konstantinopol (stanbul)
dayanmdr. Osmanl dvrnd birinci df Sultan Bayzidin
zamannda 1396-c ild stanbul tutulsa da, fth edil bilinmmidi.
Yalnz 1453-c ild Sultan Mehmet Fatih trfindn stanbul fth
edilmi v bununla da Trk sivilizasiya tarixind n byk
hadislrdn biri ba vermidir. Btnlkl rq xas xsusiyytlr
132
malik olan Trk sivilizasiyas corafi baxmdan Qrb - Avropaya

yol am v yerlmidir. Zaman-zaman trk mdniyytinin v
dvltinin srhdlri Vyanaya qdr genilnmi, sonra ksr ial
etdiyi razilrdn xarlm, amma stanbulu he vaxt ldn
vermmidir. Sivilizasiya mstvisind d bu tarixi hadisnin
mhm hmiyyti var. z tarixi inkiafnda hr zaman l etnolandaftna bal olan Trk sivilizasiyas stanbulu fth etmkl
dnizlr xm oldu. Bellikl, tarixind ilk df z tbii
landaftndan knar xaraq z n yad corafi raitd
mhkmln bildi. Fikrimizc, Trk sivilizasiyas Qrbin nvbti
passionarlq dvrnd ial siyastin qar mhz dniz tipin
uyunlad n davam gtir bildi. nki Osmanl dvrnd
trklr Hind okeannda Portuqaliya il, Aralq dnizind Venesiya v
Genuya il mbarizd qalib gl bilmidi v artq dniz tipinin
xarakterik xsusiyytlrin bld idi. Trk sivilizasiyas Osmanl
dvltinin timsalnda Avropann drinliklrin doru da irlily
bilmidi. Sultan Sleymann dvrnd Macarstanadk razilr ial
olunmu, htta 1529-cu ild Vyana mhasiry alnmd. Lakin
Vyana sddi he vaxt ala bilinmmi v bu mkanda yalnz trk
mdni irsini saxlamaqla kifaytlnmidir. Vyana mhasirsinin
Trk-Qrb sivilizasiyalar arasnda mnasibtlrd tarixi rolu il
bal Trkiynin hazrk xarici ilr naziri hmd Davudolu yazr
ki: Vyana mhasirsi Avropa n d bir dnm nqtsi olmudur
v Osmanl qarsnda yaradlan koalisiya ilk Avropallq suru v
fikrininin yaranmasnda mhm rol oynamdr.104
Qeyd etmliyik ki, Qrb sivilizasiyas is trklrin bu zfr
yrn he zaman unutmamdr v onlarn gznd mslman
trk dvlti o zamandan bri n byk rqib v htta dmn
104
Ahmet Davutolu. Strateji drinlik. stanbul: Kre Yaynlar, 2009, sh.66
133
olmudur. Bu proses gnmzd d davam edir. Fikrimizc, Trkiy

Cmhuriyytinin Avropa Birliyin zv olmas qarsnda yaradlan
manelr bu tarixi hadislrl birbaa laqdardr.
Masir dvrd d geopolitik mstvid Trk sivilizasiya
dayclar il Qrbin mnasibtlri daha ox ziddiyytlri il
sciyylnir. Bunun sasnda bir trfdn Qrbin qloballadrma ad
altnda dnyada hr eyi qrbldirmy alan kosmopolitizm
meyli durursa, digr trfdn Trk sivilizasiyas n xarakterik olan
azadlq sevgisi il bal zorla srnmaa allan yad dyrlrin
qbuledilmzliyi dayanr. Qrbin kosmopolit meylli siyastin qar
reaksiya il bal Rusiyal mtxssis A..Utkin yazr: z
dyrlrinin mumiliyin iddia etmsi Qrbi hr eydn nc slam
v in sivilizasiyas il toqquduracaq. 105 Fikrimizc, Avropa Trkiy v AB - in qardurmas hr iki istiqamtd bu
mlahiznin doruluunu gstrir.
Gnmzd Trk-Qrb mnasibtlri geopolitik mstvidn
baqa cmiyytdaxili mstvid d fal interaksiyadadr. Masir
dvrmzd sivilizasiyalar arasnda mnasibtlrin xarakterik
xsusiyytlrindn biri d bu mnasibtlrd miqrasiya proseslrinin
rolunun artmas il baldr. Bu is sivilizasiyalararas mnasibtlri
bir cmiyyt daxilind d mahid etmy imkan verir. Hazrk
dvrd miqrasiya proseslri tkc insanlarn mexaniki hrkti deyil,
daha ox tmsil etdiklri sivilizasiyann xsusiyytlrini getdiklri
lkd tmsil etmsi v yad cmiyytd bel z sivilizasiyasnn
daycs olmas il seilir. Yeni dvr n xarakterik xsusiyyt
ondan ibartdir ki, miqrasiya proseslri ksr hallarda Qrb
sivilizasiya tmsilisi olan lklr (ran krfzind rb lklrin,
Latn Amerikasnda snaye lklrin v digr lokal miqrasiyalar
105
.. : . : , 2001,
. 185
134
istisna olmaqla) doru istiqamtlnmidir. gr yeni tarixd byk

corafi kflrdn sonrak dvrd daha ox Qrb sivilizasiya
dayclarnn mxtlif istiqamtlr zr btn dnyaya yaylmas
v nfuz etmsi xarakterik idis, hazrda bunun ksinin ahidi
oluruq. Uzaq rqdn (in, Koreya, Vyetnam v s.) tutmu, Afrika
lklrin, Yaxn rq, postsovet lklrin qdr byk bir
mkanda yerln lklrdn mxtlif sivilizasiya dayclar sasn
Qrb sivilizasiya tmsililri olan lklr - Avropa dvltlrin,
AB, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiyaya miqrasiya edirlr. Qrb
sivilizasiya dayclarnn xaric miqrasiyasndan frqli olaraq,
hazrk miqrasiyalar cmiyytdaxili proseslr fal tsir imkanna
malikdir. Bel ki, gr Qrb lklrinin miqrantlar getdiklri lkd
yerli mdniyyti mhv etmkl onun yerind z maddi v mnvi
mdniyytlrini yaradrdlarsa, hazrk miqrasiya zaman Qrb
axn edn emiqrantlar bu lklrin cmiyytlrin inteqrasiya
olunmaqla Qrb cmiyytlrind itirak etmy balamlar.
Dorudur, bu zaman assimilyasiya olunmaq v ya ilkin milli
mdniyytin deformasiyas hallarna da rast glinir. Ancaq btn
hallarda fikrimizc, hazrk miqrasiya proseslri miqrantlarn
yerldiklri lklrin cmiyyt hyatna fal interaksiyas il
xarakterikdir. Masir dvrd sivilizasiyalararas mnasibtlrd
miqrasiya proseslri rivsind Qrb sivilizasiyasna digr
sivilizasiya dayclarnn gcl tsir imkanlar vardr. Bununla bal
rusiyal mlliflrdn biri yazr: Qrb prinsiplri rq hyatna daha
geni kild daxil olur, ancaq rqin d Qrb ekspansiyas ba
verir: bel ki, islam - qlobal faktor olur v AB-n, Qrbi Avropa
lklrinin hyatna daha hmiyytli tsir gstrmy balayr.
AB-da bu gn iqtisadiyyat, thsil v mdniyytin mxtlif
sahlrind alan 6 milyondan ox mslmana xidmt gstrn
mindn ox mscid v Qurann yrnilmsi zr mrkzlr var.
Fransada islam etiqad ednlrin sayna gr katolik dinindn sonra
135
ikincidir. 106 Ona gr d mhz bu prizmadan yanadqda Trk

sivilizasiya dayclarnn Qrb cmiyytind getdikc daha fal
itirak v tmsililiyi fonunda nvbti onilliklrd demoqrafik
chtdn deqradasiya yaayan Qrbd Trk sivilizasiyasnn
tzahrlrinin daha tsirli olacan grmyimiz mmkndr.
Bellikl, btn tarixi mrhllrd Trk v Qrb
sivilizasiyalar arasnda mnasibtlr ziddiyyti il seilib v daim
qardurma mahid edilib. Trklr islam dinini qbul etmzdn
vvl d onlarn mnasibtlri harmonik olmasa bel, Trk-Qrb
mnasibtlri daha ox islam-xristian qardurmas il xarakteriz
edilir. Htta Qrb sivilizasiyas il mnasibtlrd Trk sivilizasiya
tmsililri zlri n xarakterik olmayan tbii landafta doru
ekspansiya
etmi
v
bununla
da
z
sivilizasiya
qanunauyunluqlarndan bir qdr knara da xa bilmi, yni, z
etno-tbii landaftndan knar yaaya bilmk qabiliyytini d
gstrmilr.
106
.. ?/ .
? , 2002, . 244
136
N SVLZASYASI L MNASBTLRN
ZNMXSUSLUU
in - dvlt olmaq iddiasnda olan sivilizasiyadr.
Lucian W. Pye, China: Erratic State, Frustrated

Society, Foreign Affairs, 69 (Fall 1990), 58.
gr Avropa hl d inin bir hisssi olmaybsa, bu
zlrini cnbi iallardan qorumaq n hr zaman
birlmy alan hunlarn, trklrin, monqol v
ruslarn xidmtidir.
Lev Qumilyov
in sivilizasiyas br tarixind n qdim

sivilizasiyalardan biridir. Sivilizasiya olaraq eramzdan
vvlki minillikd formalaan bu mdni tip birinci
nsil sivilizasiyalar tmsil etmkl dnyada bir ox yeniliklrin
yaradcs olmudur. Eyni zamanda, in sivilizasiyas dnya
sivilizasiyalarnn
tarixind
nsildyim
mrhllrini
znmxsus mdniyytini qorumaqla v znginldirmkl
ken azsayl sivilizasiya tiplrindndir. Fikrimizc, hazrda
yaamaqda olan v nsildyim transformasiyasn bu cr keirn
yalnz in, Trk, ran v Hind sivilizasiyalarnn adlarn kmk
olar. in sivilizasiyasn mumn briyyrin sivilizasiya tarixind
frqlndirn sas xsusiyytlrdn biri - btn knar tsirlr
baxmayaraq, z hyat siklind mdni nnlrin trlmsind
fasillrin olmamasdr. Halbuki ilkin v sonuncu (hazrk) nsil
sivilizasiyalar zr aparlan mahidlr gstrir ki, onlardan ksri
nsildyim mrhllrind mdni nnlri ya tam tr
bilmmi, ya da hr hans knar tsir nticsind bu nnlrin
137
transformasiyasnda fasil yaranmdr. Misal n, nsildyim

proseslrind mdni nnlrini tr bilmyn sivilizasiyalardan
Yaxn rqd Misir heroqliflrinin, Assuriya v ran gil
lvhlrinin oxunmas n alimlr aar axtarmal olmular. Bunun
ksin olaraq qloballama mhitinin dnyada hmahnglik v
yekcinslik yaratd gnmzd bel in sivilizasiyas z
xarakterik xsusiyytlrini qoruyub saxlaya bilmidir v bu genetik
nn masir dvrmzd geopolitik mstvid d in dvltinin
beynlxalq mnasibtlrinin sasnda dayanr.
in sivilizasiyasnn geostrateji kodlar
Dvltilikd imperiya nnlrin, yaz mdniyytin,
hrsalma v arxitekturaya, xlaq normalarna, ail dyrlrin v
digr mnvi keyfiyytlr malik olan in sivilizasiyas hr zaman
znmxsusluunu saxlam v btn bu keyfiyytlr onun z
sivilizasiya tipinin minilliklr boyu yaamasna sbb olmudur.
Bunlar arasnda yaz mdniyytini in sivilizasiyasnn hm n
byk nailiyyti kimi, hm d qonu lklr tsir imkanlar
baxmndan frqlndirmk olar. inlilr trfindn yaradlm
loqoqrafik yaz sistemi (yni szlri ifad edn simvollar vasitsil
yaz) hl d ksr rqi Asiya lklrind istifad olunur.
Heroqliflr in mdni nnlrinin trlmsind mhm rol
oynamdr. Heroqliflrdn qdimd umerlr, misirlilr d istifad
etmilr, htta trklrin d bu yaz sulunu iltmsi il bal
ehtimallar vardr. ndiki zmand is yalnz inlilr, koreyallar v
yaponlar bu yaz sistemin sadiq qalblar. Tarixi rakursdan
yanadqda grrk ki, in heroqliflri yaranan vaxtdan oxalmaa
doru gedib. Hr dialekt qrupu z heroqliflrini yaratdndan,
inlilr arasnda ayr-sekilik artrd. Bel bir vziyytd e.. 213-c
138
ild Sin slalsindn olan Sin ixuan ini birldirdi v vahid

imperiya elan etdi. Hmin dvrd inin btn dialektlri n
vahid heroqliflr siyahs tsdiq olundu v bunlarn istifadsini
mcbur edn qrar verildi. Bellikl, ind vahid dvlt v vahid
yaz sistemi yarand v bu hadis in sivilizasiyasnn mdni
nnlrinin trlmsind mhm amil oldu.
Tarixi dbiyyatlarda qdim in dvltinin inkiafnda Xan
slalsinin hakimiyytin (b.e.. 206-23) xsusi diqqt ayrrlar.
Geosiyasi anlamda mhm hmiyyt ksb edn mqam Xan
slalsinin bu dvltin faliyytind ksini tapm real geostrateji
proqramnn mvcud olmas idi. in sivilizasiyas zr
mtxssislr bu geostrateji xttin sasnda sas amilin
dayandn iddia edirlr: inin razi btvly, halinin getdikc
artmas tlbi v ictimai yaay normalarnn, iyerarxiyal
idariliyin dyimz qaydalar. Bu strateji xtt Xan hakimiyytinin
uurlu idariliyini v inin XVIII sr qdrki sabit inkiafn
tmin edn hqiqi bir geostrateji kod kimi dyrlndirilir.107
Geosiyasi kod hr bir lknin z, qonular, dostlar v
rqiblri haqqnda elmi institutlar v strateji aradrma mrkzlri
trfindn hazrlanan dnclri, xarici siyastinin vzif v
hdflrini, geostrateji v thlksizlik doktrinalarn myyn
edn qanunlar v faliyytlr toplusudur.108
in yaz sisteminin sivilizasiya elementi olaraq rolunu
gstrn Hsn zizolu (Hsnov) yazr: Heroqliflr ind
sadc yaz vasitsi deyil. srlrl heroqliflr inlilrin zaman v
mkan birliyini qoruyub saxlaybdr. Mhz heroqliflr vasitsi il
107
. . . , 1995,
. 116
108
.., .. .
: -, 2005, .26
139
hr yeni nsil inin dnc mirasn qoruyub. Mhz heroqliflr

dialekt frqini aradan qaldrb, inlilrin milli dncsini, milli
birliklrini zaman v mkanda yenilmz edib. 109 Bellikl, in
yaz sistemi btn nsildyim mrhllri boyunca in
sivilizasiyasnn maddi v mnvi dyrlrinin qorunub
saxlanmasnda mstsna rola malik olmudur.
Yaz mdniyytindn frqli olaraq, yuxarda sadalananlardan
da grndy kimi, in sivilizasiyasnda dini faktor sistem yaradc
element kimi rol oynamamdr. Tsadfi deyildir ki, bu gn d
ind nisbtn daha geni yaylm buddizm bel in
sivilizasiyasnn xarakterik xsusiyytlrindn deyildir, knardan
qbul olunmudur (buddizm inlilr Hind sivilizasiyasndan
trlmdr). vzind flsfi tlimlr in sivilizasiyas
dayclarnn mnvi almind v dnyagrnd mhm rol
oynamdr. Bu baxmdan Konfutsi flsfi tlimi v mktbi xsusi
yer tutur. Bel ki, bu tlim hm daxild cmiyytin sosial mhitin,
hm d traf lklr gcl tsir etmidir. Tsadfi deyildir ki,
Konfutsi tlimi Xan imperiyasnda rsmi ideologiya, mumilikd
is bzn htta dini qid kimi qbul olunmudur. Bellikl,
cmiyyt hyatnn ksr sahlrini hat edn flsfi tlimlr in
cmiyytind dini ideologiyan vz ed bilmidir. in mdni
nnlrinin gcl sosial daya zg dinlrin d in daxil
olmasnn qarsn almdr. Myyn mnada buddizmi bir qdr
frqlndirmk olar ki, bu din ind zn daha ox trfdar tapa
bilmidir. Digr dinlrl - atprstlik, maniilik, xristian v
islamla (monqol ial dvrnd) sonrak dvrd tmaslar inin
mdni hyatnda sasl iz qoya bilmmidir. vzind, Konfutsi
tlimi inin qonularna z tsirini gstr bilmidir. Dorudur,
109
Hsn zizolu (Hsnov). Trklymz. Bak: AzAtaM, 2007, sh.91
140
mumilikd qbul etmliyik ki, in mdniyyti in sivilizasiyas

hdudlarndan knarda ox zaman qbul olunmamdr v ya ox
zif tsir imkanlarna malikdir. Bunun da bir sra sbblri vardr
ki, bunlardan biri d in sivilizasiya dayclarnn zn qapal
hyat trzi il baldr. Bel ki, onlar ninki vtnlrind, htta
xaricd bel daha ox qapal hyat trzin, tcrid olunmu icma
halnda yaamaa stnlk verirlr. zglri il tmasa xsusi
hmiyyt vermirlr. Bunun gstricisidir ki, dnyadak btn
byk hrlrd inlilrin kompakt yaadqlar kvartallar
(aynataun) hrin mumi ansamblndan frqlnir. Digr amillr
d var, lakin onlar haqqnda bir qdr sonra. ndi Konfutsi tliminin
qonu lklrin mdni hyatna tsiri il bal mqama toxunmaq
istrdik. Konkret olaraq bu flsfi tlimin qonu lklrdn Koreya
v Yaponiyaya tsiri zn daha qabarq gstrir.
Konfutsi tlimi Koreyaya 2000 il vvl daxil olmu, buddizmi
sxdrm v yerli amanizml harmoniyada cmiyyt hyatna v
mdniyyt tsir baxmndan aparc mvqey yiylnmidir.
Yaponiyada bu tsir bir qdr frqli olmudur. Konfutsi tlimi bura
erkn orta srlrd daxil olaraq sintoizm v buddizml brabr
mvcud olmudur. Yapon cmiyytind Konfutsi ideyalar qbul
olunurdu, amma qismn. Xsusi diqqt imperator hakimiyytin
tabeilikl bal mqamlara kilirdi. Bellikl, Konfutsi tlimi
xaricd mdni hyatdan daha ox imperiya hakimiyytinin
saxlanmasna ynlmi ideologiyada ksini tapmdr. Bu flsfi
ideologiya digr mdniyytlr n mumilikd yad olmu,
cmiyyt hyatna drindn daxil ola bilmmidir.
Digr
trfdn
in
sivilizasiyas
qeyd
olunan
sivilizasiyalardan kifayt qdr bhrlnmidir v bu qonu
sivilizasiyalarn bir sra oxar xsusiyytlri d mvcuddur. Bu
141
baxmdan, elmi dbiyyatlarda bzn in sivilizasiyasnn Uzaq

rq sivilizasiyas adlandrlan qrupa daxil edilmsi hallarna da
rast glirik. Bu qrupa in sivilizasiyas il brabr Yaponiya, qdim
Trk, Koreya mdniyytlrini daxil edirlr. Lakin ad kiln
mdni tiplr arasnda mqayis apardqda bunlarn bir-birindn
olduqca frqlnn mdniyytlri tmsil etdiklrinin ahidi oluruq.
Bellikl, fikrimizc, Uzaq rq yalnz corafi chtdn bu
mdniyytlri birldirir v sivilizasiya nv deyil, yalnz corafi
ad olaraq dzgn mna verir. Samuel Hantinqton htta tkc in v
Yapon sivilizasiyalarnn bir qrupda birldirilmsini bel dzgn
hesab etmdiyini bildirir v onlar arasnda oxarlqdan daha ox
frqliliklr olduunu qeyd edirdi.110
in sivilizasiyasnn geosiyasi xsusiyytlri
in geosiyasti znd hm dniz, hm d kontinent
xsusiyytlri dayr. Xarici siyastd he zaman talassokratiyann
tam trfdar olmamdr v daha ox kontinental tellurokratiya
prinsiplrin saslanmdr. Buna grdir ki, qdim zamanlardan
Orta imperiya adlandrlr. Amma XIX srin vvllrind - lk
imperialist gclrin tsiri altna ddy vaxtdan 1949-cu ildk
inin geosiyasti atlantikynl olmudur.
Hazrda is geosiyasi shnd vziyyt kkl surtd
dyimidir. Bel ki, artq XXI srin - in sivilizasiyas sri olaca
he ksd bh oyatmr. in ksr iqtisadi gstricilrin gr son
zamanlar ne illrdir ki, sabit artm tempi gstrir v artq iqtisadi
baxmdan dnya nhngin evrilmidir. DM hcmin gr in
AB-dan sonra ikinci lkdir, valyuta-qzl ehtiyatlarnn hcmin
gr is Yaponiyan stlyrk ilk pillni tutub. 2010-cu ild in
110
C.. . : , 2003, .84
142
ixracn hcmi zr gstricid Almaniyan qabaqlayaraq birinci

oldu. XX srin sonlarnda dvltin xarici siyastd vaxt udmaq
strategiyas mhz iqtisadi nhng olmaa hesablanmd v z
effektini verdi. Artq in geosiyasi arenada z konturlarn
genilndirmy balamdr. lk hdf Byk indir. Honkonq,
Aomn, Tayvan hat edn bu areal siyasi chtdn artq ilk
ikisinin in birldirilmsi il nticlnib v iqtisadi planda inin
gcn gc qatb. kinci dvr Cnub-rqi Asiya lklridir ki,
in ASEAN daxilind vahid bazar yaratmaqla z iqtisadi nfuzunu
bu regiona yaymaa, elc d bir sra iqtisadi problemlrini
(mulluq, kapital axn, yeni bazarlar) hll etmy alr. nc
riv is inin btn srhd boyunca hrktidir. Bu ynd is
artq Rusiya, Monqolustan, Qazaxstan, Qrzstan, Tacikistan
istiqamtind yaylma areal yaranb. Bel ki, bu lklr in ii
qvvsinin axn balayb, in kapital bu lk bazarlarnda aparc
yer tutur. Btn bunlar is inin geosiyasi planda 2030-2040-c
illrd qlobal fvqldvlt evrilmsi planlarnn iartlardr.
in v Trk
xarakterik chtlri
sivilizasiyalar
arasnda
mnasibtlrin
in sivilizasiyas ran sivilizasiyas il brabr trklrin tmasda olduu ilk sivilizasiyalardandr. gr Trk sivilizasiyasnn
mxtlif dayclarnn ran mdniyyti il laqlri n Asiya,
Qafqaz v Orta Asiya mkannda yaranmdsa, in mdniyyti
il qarlql tmaslar Uzaq rqd brqrar olmudur. Trk
sivilizasiyasnn hdudlarnn qrbd n Asiyaya, rqd in
srhdindk uzanmas onun dayclarnn tam frqli mkanlarda
digr sivilizasiyalarla tmasna rait yaratmdr. Trk v in
143
sivilizasiya dayclar arasnda harmoniyadan daha ox

ziddiyytlr zn gstrmkddir.
in v Trk sivilizasiyalarnn nnvi barmazln
mdniyytlr arasnda kskin frqliliklrl izah edirlr.
mumiyytl, in sivilizasiyasnn ninki Trk, znn corafi
srhdlrindn knar btn digr sivilizasiya tiplri il
mnasibtlrind disharmoniya mahid olunur. Tsadfi deyildir
ki, tarixin mxtlif mrhllrind srlr boyu inin tsir
dairsind yaayan tibetlilr, monqol v ya uyurlar in
sivilizasiyasnn tbii srhdlri knarnda olduundan bu tmasdan
gcl tsirlnmmi, tmsil etdiklri sivilizasiya tiplrini qoruya
bilmilr. V yaxud baqa bir misal gtirmk olar: illr boyunca
imperiyalarn srhdlrinin qabarma v kilmlri hesabna in
sivilizasiyasnn Cnub-rqi v elc d Cnubi Asiya lklrin
tsiri yalnz bu lklrd in emiqrantlar saysind hiss
olunmaqdadr. Bu emiqrant topluluqlar is olduqlar lkd yalnz
zlri n xarakterik olan qapal icma halnda yaamaq hesabna
z varlqlarn saxlaya bilmilr. Yni, zngin in sivilizasiyas bu
lklrd yalnz znnklr dayanr, yerli xalqa, onun tmsil
etdiyi mdni tip tsir gstrmk iqtidarnda deyildir. Biz bunu
Malayziyada, Filippind, digr lklrd d grrk. Htta
assimilyativ meyllr (inlildirm) bel yalnz in sivilizasiya
arealnn tbii hdudlar daxilind ba verir. Bu zaman is
assimilyasiya olunmaqdan qurtarmaq mmkn deyil. Bunun da
znmxsus sbblri vardr. Msln, tarixn inl l
xalqlarn Byk in sddi ayrmdr v l mdniyytinin
dayclarndan ks trf htta qalib kimi k ednlr bel bir
mddt sonra tarix shnsindn silinmilr. 8000 km-dn ox
msafd uzanan Byk in sddi hrbi-istehkam mqsdi il
tikils d, slind daha ox mxtlif mdniyytlri ayrmaa
144
xidmt etmidir. Bel ki, tikildiyi dvrd halisinin say 59 milyon

nfr olan (hmin vaxt hunlarn say is txminn 1,5 milyon nfr
olmudur) 111 inin ordusunun insan potensialnn bu istehkam
tamamil qorumaa kifayt etmdiyini nzr alsaq, in sddinin
daha ox in mdniyytini l mdniyyti dayclarndan
ayrmaq mqsdi il tikildiyini gman etmk olar. Bu mlahizni
bir d o fakt tsdiq edir ki, Byk in sddi tkc imaldak
xalqlardan qorunmaq n istehkam xarakteri damr, hm d
lkdki daxili qayda-qanundan yaxa qurtarmaq n indn
getmk istynlrin qarsn alma nzrd tuturdu. Bel ki,
tarixdn mlumdur ki, hmin dvrd ind Hunlar lksin
nisbtn vergi olduqca ar idi. Ona gr d hmin dvr in
mnblrinin mlumatlarna gr Byk in sddindn yuxarda
Hunlar lksind n hyat yaanrd v buna gr sddin ks
trfin kemk istynlr az deyildi. Bellikl, Byk in sddi
lk srhdlrindn daha ox, in sivilizasiyasnn srhdini
myynldirmi olurdu.
Mhur rus alimi Lev Qumilyov in mdniyytinin Byk
in sddini aa bilmmsin tarixi rakursdan yanard. O, Xzr
trafnda minillik kitabnda yazr: nsann etnik mnsubiyytinin
konfessional cmiyyt mxsusluu il myynldiyi dvrd
milli ayr-sekilik v dini tqib anlaylar st-st drd.
inlilr yad dinlrl deyil, in daxilind v onun hdudlarndan
knarda yaayan yad xalqlarla mbariz aparrdlar. Buna gr d
in ideologiyas Byk Sddi adlaya bilmdi. in mdniyytinin
qbuledilmzliyi Mrkzi Asiyann btn xalqlar n
xarakterikdir. Trklrin in ideologiyasna qar qoyduqlar
znmxsus ideoloji sistemi mvcud idi. kinci Xaqanln (rqi
Gytrk Xaqanl (681-744)) dalmasndan sonra Asiyada dinin
111
.. . : . : -, 2008, . 215
145
dyimsi zaman is krilr mdniyyt v dnyagrn

rqd indn deyil, qrbdn qbul etdilr. Uyurlar - randan
maniliyi, krilr - Suriyadan nestorianl, rbistandan - islam,
Tibetdn - buddizmi qbul etdilr. Dorudur, buddizm daha gec
qbul olunmudu, ancaq prinsip vvlki kimi qalmd - anti-in.
indn yalnz ipk, irniyyat v farfor qablar qbul edilmidi.
Aralq dznliyin inlilri v Byk ln krilri z aralarnda
o qdr frqli idilr ki, bir-birinin mdniyytini qbul etmirdilr.
inlilr v krilr davran stereotipin gr o qdr
frqlnirdilr ki, n laq qurmaq istyir, n d bunu bacarrdlar v
htta laq qurmaq n sbb bel axtarmrdlar. Hesab edirdilr
ki, hr hans laq tam mnaszdr.112
Qdim trklrl inlilrin hyat trzlrini mqayis etsk,
kkl frqliliklrin ortaya xdn mahid etmi olarq.
Balayaq el qidalanmadan. Mlum olduu kimi, frdin
formalamas, elc d hat olunduu mhit tsirinin asl olduu
ilk sbblrdn biri d qida rasionudur. Bu baxmdan inlilrl
trklrin qidalanmasnda byk frqlr var idi. inlilr l
xalqlarnn sas qida mhsulu olan sd mhsullar il
qidalanmrdlar v rzaq rasionuna mnasibt onlar arasnda daim
anlalmazlqlara gtirib xarmdr.
Qadna mnasibtd d frqli yanama mvcud olmudur.
inlilr n atann btn qadnlar ana hesab olunduu halda,
trklr n ana yalnz bir olmudur, atann btn digr qadnlar
is ana hesab olunmurdu. Bununla bal Ziya Gyalp yazrd:
ski trklrd kiinin bir arvad ola bilrdi. mperializm
dvrlrind xaqanlarn v bylrin bu hqiqi arvadndan baqa
kuma adlanan v baqa ellr mnsub knizlri d olard. Ancaq
bu kumalar try gr rsmn arvad olaraq qbul edilmzdilr.
112
. . :-, 2008. . 216
146
Kumalarn uaqlar z analarna ana dey mracit etmzdilr,

onlar xala dey arardlar. Ana mracitiyl atalarnn yalnz
hqiqi, qanuni arvadna z tuta bilrdilr.113
inli qadnlar o zamanlar ilmirdilr, sas vziflri uaq
dnyaya gtirmk v onu bytmk idi; he bir hquqlar yox idi.
Trklrd is qadn ev tsrrfatn idar edirdi. Bundan baqa, ski
trklrd qadnlar hamlqla dy v at minicisi idilr. Qadnlar
htta hkmdar, qala qoruyucusu v eli ola bilrdilr. mumilikd,
ski xalqlar arasnda he bir xalq trklr qdr qadna hquq
vermmi v hrmt gstrmmidir. Trklr arasnda htta ata
soyu il ana soyunun brabrliyi bel vard.
Tarixi mnblrd d Trk v in sivilizasiya dayclarnn
barmazlnn onlarn frqli tbii landaft tmsil etmsi il bal
olmas bard faktlara rast glinir. Msln, Gytrk Xaqanlnn
bas Bilg Xaqan (716-734) inlilri tqlid edib, byk
hrlrin trafna divar kmk istdiyi zaman onun vziri
Tonyukukun fikirlri bu msllr aydnlq gtirir: Biz bozqr
millti olmuuq, mvffqiyytimiz d bunda olmudur. Qvvtli
olduumuz zaman hcum edrik, zif olduumuzda da bozqrda
geri kilrik. inlilr bizim yz brabrimizddirlr, gr biz
hrd mhsur qalarqsa, onlar bizi aradan gtr bilr. Sonra
xaqan Budda v Tai mzhblrini trklr arasnda yaymaq
istdikd, Tonyukuk bu fikri d mqbul hesab etmmi v
bildirmidir ki, bu mzhblr insan hssas qlar v hkumt etmk
qdrtini insandan alar.114
Professor Cavad Heyt trk mdniyytini digr bozqr
xalqlarnn mdniyytindn d frqlndirir: Bozqrda trklrdn
113

1991, sh.122
114
147
baqa ellr d (monqollar, ariyallar) yaamlar v hr biri

znmxsus bozqr kltr meydana gtirmidir. Trk bozqr
kltrnd at v dmir sasdr. Halbuki monqol kltrn dmir
sonradan girmi, htta monqollar XIII sr qdr oxlarnn ucunu
dmirdn yox, smkdn dzldirmilr. Orta Asiyada qazlan ski
trklrin mzarlarnda (kurqan) taplan dmir yalarnn tarixi
eramzdan vvl iki min ilin balarna gedib xr. V.Midt,
O.Minkin, V.Koppers, F.Flor kimi mhur mdniyyt
tarixilrinin fikrin gr, at ilk df trklrin cdad trfindn
hlildirilmi v minik v sava n ildilmidir.115
Baqa bir mhur alim Murad Adc da trklrin planetd n
gzarpan izlrinin kurqanlar olduunu iddia edir. Onun fikrinc,
lnd insanlarn dfn edilmsi n yaradlm bu maddi
mdniyyt nmunlri trklr n xarakterikdir.116 Kurqanlardan
baqa balballar (qbirst v ya qbirtraf da kii abidsi) da trk
mdniyytinin izlrini gstrir. Prviz Elay yazr ki: Erkn islam
dvrnd qdim trklrin mskunlad razilrin sas arxeoloji
gstricisi tkc kurqan deyil, hminin balbal (digr variantlarda
balba) adlanan da heykllr idilr. Avropal v rus trkoloqlar
da balballarn trk mdniyytin aid olmas fikrind
yekdildilr. 117 Mllif hm d, balballarn kimmer stelalar il
ball v bu baxmdan trklrin balballarda ks olunmu
monqoloid cizgilrinin tarixin myyn mrhlsini hat etmsi
v bunun Altay nzriyysin dlil gtirilmsinin yolverilmz
olunduu qnatinddir.
115
Yen orda, sh. 44 -45

. . . :
., 1999, . 30
117
Prviz Elay. Qdim trklrin dini baxlarna dair. Milltilik qzeti, 19 mart 2011-ci il
116
148
Mrkzi Asiyada Balbal abidlri

149
150
Balballar qdim trk dinind lmdn sonra yaamn olduuna inanc

gstrir. Rast glinn abidlrd adtn balballarn bir llrind qlnc,
digrind qdh olur. Bir kurqann trafnda balballarn saynn ox
olmas kurqanda basdrlan adamn hyatda ikn ldrdy insanlarn
sayn gstrir. Balballarn trk mifologiyasnda atalar kultunu da ks
etdirmsi il bal mlahizlr mvcuddur. Bel ki, iddiaya gr
hyatda ldrdy adam says qdr ln adamn qbrinin trafnda
aacdan v ya dadan heyklciklr dzldrdilr v inanrdlar ki,
bunlar mrhumun vladlardr v o biri hyatda ona xidmt
edcklr.118
mumiyytl, mahidlr gstrir ki, zngin in mdniyyti
tarixin he bir mrhlsind digr mdniyytlrl uyunlamaa,
sinxronlamaa meyl etmmidir. Onun baqa mdniyyt tmsililri
il mnasibti yalnz znnkldirm, assimilyasiya il nticln
bilr. in mdniyyti Mrkzi Asiyada da qbuledilmz, yad nsr
olmu, in mdniyytinin ideologiyas bu regionda yalnz gc
hesabna irlily bilmi, yerli mdniyyti is srlr boyu ritmy
meyl gstrmidir. Bu xsusiyytlri Lev Qumilyov bel xarakteriz
edir: Mrkzi Asiyann btn xalqlar n in mdniyyti
qbuledilmz olmudur. Trklrin in ideologiyasna qar qoyduqlar
z ideoloji sistemi olmudur. Htta II Trk Xaqanlnn kndn
sonra Asiyada dini inanclarn dyimsind bel bu, zn gstrirdi.
O zaman uyurlar maniiliyi, qarluqlar islam, basmal v onqutlar nestorianl, tibetlilr - hind buddizmini qbul etdilr, amma in
ideologiyas Byk in Sddini ke bilmdi119.
118
119
http://onuroztepe.blogspot.com/2010/09/balbal.html
... : . , 1993, . 70
151
Ancaq eyni zamanda in sivilizasiya arealna knardan daxil

olan istniln yad mdniyyt tmsilisinin z dyrlrini qoruya
bilmdiyinin d ahidi oluruq. ind 385-550-ci illrd mvcud
olmu v mharibd qalib glmi trk Tabqa dvlti ninki z
varln v trk dyrlrini qoruya bilmdi, htta qsa bir mddt
sonra bu dvltin z Trk sivilizasiya tmsililrin qar in
ideologiyasnn n byk daycs oldu.
Trk v in sivilizasiyalarnn mnasibtlrind uyurlar xsusi
yer tutur. Trklrin rqd n gcl dvltlrindn olan Uyur
Xaqanl (745-840) dvrndn balayaraq uyurlar in
sivilizasiyasnn Qrb doru ekspansiyasnn qarsnda dayanmlar.
Uyur dvltinin n qdrtli zamanlarnda htta inin bzi
vilaytlrin nzart etmi, trk dyrlrinin burda yaylmasna sbb
olmular. Tarixn Tanrla, buddizm v n nhayt islam dinin
etiqad etmilr. Htta buddizmin yayld mrhld bel in
sivilizasiyas il mnasibtlrd harmoniya mahid olunmayb.
Bunun nticsidir ki, uyurlarn yaad razilrd buddist maddi
mdniyyt abidlri inlilr deyil, mhz uyurlara mxsusdur.
Ancaq uyurlarn taleyind n byk rolu islam dini oynamdr.
slamn n ucqar rq srhdlrind yerln uyurlar n in
sivilizasiyas il mnasibtlrd milli (trk) mnliyin qorunmasnda
islam dyrlri mhm rol oynayr. Mhz bu xsusiyyt Trk
sivilizasiya dayclar arasnda onlar frqlndirir.
Hazrda Tyanan dalarnn tklrind, XR-in trkibindki
Snszyan-Uyur Muxtar Respublikasnda yaayan uyurlarn z
milli mnini qoruyub saxlamaa xidmt edn 2 amili d
frqlndirmk istrdim. lk vvl uyurlarn Trk sivilizasiya
daycs olaraq in sivilizasiya dyrlri il kskin frqliliyini qeyd
etmk lazmdr. Uyurlar v inlilr btn aspektlrd tam frqli, bir152
birin zidd mdniyyt malik etnoslardr. Bel ki, hyat trzin

baxdqda uyurlar dinamik, qaynayb-qaran, vuruqandrlar, eyni
zamanda torpaa baldrlar. inlilr is ksin, oturaq, tcrid
olunmu hyat trzin sadiqdirlr. Torpaa ballq yalnz assimilyativ
meyllidir. Buna gr d inlilr n doma torpaq yox, daha ox
srtl artan halinin tlbatn dmk n rq, qrb, imal v ya
cnuba doru olmasndan asl olmayaraq insana xidmt edn razi
maraqldr. Yni, etnosa ballq var. kincisi, htta mtbxlri bel
frqlidir. Bunu niy xsusi vurulayrq? nki qida rasionu insann
xarakterinin formalamasna tsir edn mhm amillrdn biridir.
Misal n, balq mhsullarna stnlk vernlrl ti stn tutanlar
arasnda btn parametrlr zr frqliliklr mahid olunur. Uyurlar
t v sd mhsullarna stnlk verir, donuz ti yemirlr; dniz
mhsullar da, tbii olaraq onlar n yaddr. inlilr is ksin, htta
z dmnlrindn frqlnmk n uzun srlr sd mhsullar il
qidalanmamlar. Dini baxmdan baxsaq, uyurlar inanclara
baldrlar. str islam olsun, istr islamaqdrki dvrd tkAllahl
Tenqriy, maniiliy, htta nestorianla mnasibtd uyurlar
monoteist olmular. inlilrd is mumn dini ballq daim zif
olmudur. nn hr zaman dini stlmidir. Btn bunlar is in
mdniyytinin uyurlara nfuz etmsin imkan vermmidir.
slind uyurlarn azadlq mbarizsind bir mdniyytlraras
sava v ya dqiq desk, uzun tarixi dvr rzind davam edn bu iki
mdniyytin mbarizsind nvbti bir mrhlnin lamti grnr.
in v trk (uyur) mdniyytlrinin barmazl fonunda
uyurlarn milli mnliyinin qorunub saxlanmasna xidmt edn bzi
amillri d vurulamaq lazmdr. Fikrimc, hazrk dvrd bu, uyur
yazsnn rb lifbasna saslanmas v uyurlarn mslman
olmasdr. Hr iki faktor slind uyurlarn zn tcrid etmsin
153
rait yaratmaqla brabr, milli znmxsusluun qorunmasnda

vzsiz rol oynayr. rb lifbas uyurlarn islam mdniyytindn
qopmamasna rait yaradr. in heroqliflri v mvafiq thsil
sistemin ikinci drcli mnasibt dvlt ideologiyasna bir mnada
yardm da etmi olur. Bel ki, hiss olunur ki, mrkz uyurlarn thsil
sviyysinin aa olmasnda maraqldr. Amma digr bir trfdn
onsuz da in sistemind tcrid olunan, inkiafna lazm rait
yaradlmayan uyurlar n bu lifba vahid islam mdniyytin x
n yegan vasitdir.
Bellikl, minillrdir tmasda olan Trk v in sivilizasiyas
arasnda mnasibtlr disharmoniya xarakteri dayr. Onlarn
tmsililri z tbii srhdlrini aaraq biri-digrinin razisin daxil
olduqda he zaman z varlqlarn, milli-mnvi dyrlrini saxlaya
bilmmilr. Buna grdir ki, bu iki sivilizasiyann srhdlri blk d
min illrdir ki, eyni qalmdr, ba vern dyiikliklr periodik
olmudur. in sivilizasiyasn XXI srd oyanacaq yatm jdaha
adlandrrlar. Digr trfdn d XXI sr hm d Trk sri hesab
edilir. Ona gr d ola bilsin ki, bu yzild Trk v in sivilizasiyas
arasnda mnasibtlr yeni bir aktivlik mrhlsi yaasn. Frqli
sivilizasiya dyrlrini tmsil etmsin baxmayaraq, dnyada artan
iqtisadi asllq v qloballama proseslri mhitind mnasibtlrin
hans istiqamtd ykslcyini proqnozladrmaq olduqca tindir.
154
TRK SVLZASYASI SLAM MDNYYTNN

HAT DARSND
stisna deyil ki, bir dvlt dini, geopolitik
oriyentasiyasna, daxil olduu siyasi, iqtisadi, hquqi
mkana gr iki v daha ox sivilizasiyaya mxsus ola
bilr. Yaxud bir sivilizasiya mkannda mxtlif
oriyentasiyal, htta ciddi konfliktlri olan dvltlr
strukturlaa bilr.
slam-trk ittifaqnn rmzi aar bu iki szddir:
Tanr v Allah. slam qbul etmmidn trklr
Tanr deyirdilr, qbul edndn sonra Allah
dedilr. Hr iki szd ifad olunan dnyagrlrinin
rqabt anlar olsa da, szlr bir-birini mnviyyat
taxtndan salmadlar. V hr iki sz bu gn d
dilimizd z zl anlamlar il yan-yana ilnir.
Rahid Ulusel
asir dvrmzd Qrb elmi dairlrind ksr

hallarda Trk sivilizasiyasna mstqil mdni
tip olaraq baxlmr. n yax halda Trk
sivilizasiyas xsusi mdniyyt tmsilisi olaraq slam
sivilizasiyasnn subsivilizasiyas kimi tsnif edilir. slam
sivilizasiyas daxilind is Trk mdni tipi il yana rb, ran v
bzn Malay subsivilizasiyalarnn olmas fikri geni yaylmdr.
Bel tsnifat zaman islam dini dnyagr sivilizasiyann sas
sistemyaradc elementi olaraq gtrlr v mdni tip n
xarakterik olan btn digr xsusiyytlr bununla laqlndirilir.
Bizim fikrimizc, bu cr yanama mumi mnzrni gstrmk
n yetrli deyildir. Dorudur, hazrda Trk sivilizasiyas islam
mdni dyrlr sisteminin hat dairsinddir v onun ksr
155
xsusiyytlrini znd ks etdirir. Amma bununla yana, Trk

sivilizasiyasnda onu bir mdni tip olaraq myynldirn
islamdan ncki dyrlrin d daxil olduu znmxsus chtlr
d kifayt qdrdir.
Bu sciyyvi chtlri thlil etmzdn vvl mumi bir
mqama toxunmaq istrdik. Tarixi tcrb gstrir ki, hr bir din z
yaylma arealnda bu dinin yaradld sivilizasiyadan lav digr
mdniyytlrl d znginlir v onlara nfuz etmkl brabr,
z d yerli mdniyytlrdn bhrlnir. Yni, proses ikitrflidir,
qarlql tsir qalmazdr. Bu prosesi xristianlqda, buddizmd v
baqa dinlrd d mahid edirik. Bu baxmdan islam dini d
istisna tkil etmir. slam dini d mxtlif zamanlarda yayld
razilrd yerli mdniyytlrl, adt-nnlrl znginlmi,
qarlql tsir mhitind sx inteqr olunmudur. Amerikal
rbnas alim professor Qustav Edmund fon Qrnebaum (1909 1972) islam sivilizasiyasnda mumi dyrlr v frqlilik
prinsiplrinin laqsini aradraraq islam v yerli mdniyytlrin
qarlql laqsind zn gstrn bir ne mhm aspekt
sadalayr120:
1. Mdni mxtliflik sektant cmiyytlrin yaranmasna
sbb ola bilr. Afrikada brbrlr v ya Suriyann dalq
razilrind v Kiik Asiyann cnub-rqind ilr arasnda
xaricilr triqtinin uurlar byk ld bu razilrd hl islam
dini qbul olunmazdan vvl mvcud olan dini v mdni motivlri
saxlayan sektant cryanlarn inkiafnn nticsidir.
2. Yerli mdniyytlr nnvi islamn imkan verdiyi
rivd mxtlif tkilati variantlarn yaranmasna sbb olur.
120
Grunebaum G.E. von. The Problem: Unity in Diversity//Unity and Variety in

Muslim Civilization/Ed. by G.E.von Grunebaum. Chicago, 1955, p. 17-32
156
Hquqi mktblr tarixi, xsusn d, sufi triqtlr tarixi myyn

ld onlarn yerli mdniyytlrl mnasibtlri sasnda izah
edil bilinr.
3. Universal prinsiplr v yerli nnlrin laqsi norma v
tcrb kimi qbul olunduundan ictimai hyatn myyn sahlri
vahid islam normalarnn qbul olunmasna mqavimt gstrir.
4. Frqliliklr islamn yayld razilrd yksk sviyyli
yerli mdniyytlrin davamllnn hesabna yarana bilr.
Bellikl, grkmli rbnasn tfsirindn d grndy
kimi, yerli mdniyytlrin z mvcudluunu triqt formasnda
gstrmsi islam tarixind bir prinsip kimi mahid olunmaqdadr.
Bu baxmdan, Trk sivilizasiyas da islam mdniyyti daxilind z
sekinliyini mxtlif formalarda bruz vermidir. Tdqiqatn
nvbti hisssind biz bu mqamlara toxunacaq.
Trk sivilizasiyasn sciyylndirn znmxsus chtlr
haqqnda bhs edrkn ilk nvbd, trk mdniyytin adtnnnin dindn daha ox tsir gstrdiyini qeyd etmk olar. Bel
ki, hans din etiqad gstrmsindn asl olmayaraq, trk mdni
tipi n skidn gln adt-nn hr zaman daha stn olmudur.
Trk mifologiyasnn aradrclarndan olan filologiya elmlri
doktoru Clal Bydili bununla bal yazr: Tarixi boyunca
danqm kimi bir tssrat oyadacaq qdr geni corafi
mkanda yaylan trk etnosu ayr-ayr dinlrl, dini inan
sistemlri il tmasda olmudur. Trk dncsin buddizmin,
manixeizmin, xristianln v ya islamn hans ld tsir
gstrdiyini sylmk tindir. Lakin hmin tsir n drcd
olursa-olsun, trk etnik-mdni nnsin v onun da bnvrsind
dayanan dini-mifoloji dnc sisteminin tmlin sla onu
sarsdacaq drcd toxuna bilmmidir. Ona gr ki, trk etnik
157
mdni nnsi z tbii halyla yaayan sistem kimi olduqca stabil

v mhafizkar deyilck qdr dayanqldr.121
Ellinizmin Trk, rb, ran sivilizasiyalarna frqli tsiri mumtrk mdni dyrlrinin unikallnn gstricisi
Trk sivilizasiyasnn znmxsusluu digr mdniyytlr
mnasibtd d zn aq-aydn gstrir. Mqayis n ellin
mdniyytinin hazrda slam sivlizasiyasnn komponentlri hesab
olunan hr - rb, ran v Trk sivilizasiyalarna tsirin
baxmaq olar. vvlc qeyd etmliyik ki, ellin mdniyyti antik
dvrn mdni sviyysind n yksk mrhllrdn biri v ya
birincisi olmudur v mdni hyatn arxitekturadan tutmu
dbiyyata, flsfy, htta davran kodeksin qdr btn
sahlrini hat etmidir. Digr bir trfdn, bu mdniyytin
dayclar olan nhng imperiyalar saysind corafi hdudlar
ox geni raziy yaylmdr. Bel ki, mxtlif dvrlrd ellin
mdniyytinin hat dairsi qrbd imali Afrikadan tutmu
rqd Hindistana, Hindiqu dalarna, in srhdindk byk bir
mkana nfuz edirdi. Tbii ki, bu qdr byk imkanlara sahib
mdniyytdn tsirlnmmk mmkn deyildi. Sadc, bu tsirin
yerli mdniyytd sonrak inikasnn saxlanmamas, yalnz v
yalnz mdniyytlrin disharmoniyas hesabna mmkn ola
bilrdi. Fikrimizc, rb v iran mdniyytlrindn frqli olaraq,
trk mdniyyti n ellinizm harmoniya yaradlmas mmkn
olmayan bir mdniyyt olmudur. Bu mlahizni tarixi faktlar da
tsdiqlyir. Ellinizmin rb mdniyytin tsiri rbistan
yarmadasnn imalnda (masir ordaniya v Suriya razisind)
121
Clal Bydili. Trk mifoloji obrazlar sistemi: struktur v funksiya. Bak: Mtrcim,
2007, sh. 17
158
e.. II srd gcl bir dvlt olan Nbatilr (Nabatean) krallnn

nmunsind zn gstrir. Onun paytaxt Petra hri
(ordaniyann cnubunda) ellin arxitekturasn bu gn qdr
qoruyub saxlamdr. Avropal mlliflrdn biri yazr ki:
Nbatilr mdniyytinin dili rb, yazs arami, dini semit,
incsnt v arxitekturas is ellinistik olmudur. 122 Ellinizmin
rb mdniyytin gstrdiyi tsirin izlrinin saxland digr bir
nmunni Suriya shrasnda Palmira hrinin timsalnda da
grmk olar.
Ellinizm ran mdniyytin d kifayt qdr hmiyytli
drcd nfuz etmidir. Baxmayaraq ki, qdim dvr Yunan-ran
mhariblri (e..500 - e..449) il yadda qalmdr, ellinizm qalib
dvltin mdniyyti kimi ran razisin yayla bilmidir. Yunan
mnli Selevkilrin randa hakimiyyti zaman (e..312 -e.. 60)
ellin mdniyyti imperiyann n ucqar yerlrin qdr nfuz
etmidir. Mrkzi Asiyada irandilli razid indiki Tacikistan,
fqanstan razilrini hat edn Yunan-Baktriya arl (e..250 e..125), Hindistanda Kuan dvlti (I - III srlr) ellin
mdniyytinin dayclar olmu v arxitekturadan tutmu
saraylarda ellin flsfi fikrindk mxtlif sahlrd ellinizmin bu
mkanda nfuzunun izlrini saxlamdr. Aradan ken yz illr
baxmayaraq, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, bu corafiyada ellinizm
hm maddi mdniyyt nmunlri v htta Hindiqu da
tklrind kiik bir xalqn - kllrin timsalnda genefondda bel
z izlrini saxlamdr. Maraql mqam ondan ibartdir ki,
ellinizmin vtni Yunanstana ran sivilizasiyasnn dayclarndan
msafc daha yaxn olan (n Asiya v Qafqaz trklri daha
qrbd yerlir) Trk sivilizasiya dayclar n antik Qrb
mdniyyti qbuledilmz olmudur. Bunun nticsidir ki, Trk
122
Philip Hitti, Syria: A Short History, London, 1959, p.61
159
sivilizasiyas mkannda ellin arxitekturas z mvcudiyytini

saxlaya bilmmidir. Qafqazda, Orta Asiyann trklr mxsus
razilrind ellin mdniyytinin maddi nmunlrin rast glinmir
v ya bu tip abidlr ox nadir hallarda bu gn glib atmdr.
Sadc bir fakt gstrmk istrdik ki, ellinizmin intibah dvrnd
mvcud olmu trk dvlti Atropatena yunan-makedoniyallarn
lky soxulmasna imkan vermmidir. Blk d bu amil
Atropatenann tarixin dair yazl qaynaqlarn yox drcsind
olmasnn sas sbblrindndir (hmin dvrd yunan dilinin
nfuzunu nzr alaraq). Eyni zamanda qeyd etmliyik ki,
gstrdiyimiz corafi arealda arxeoloji qazntlar zaman hmin
dvr arxitekturasnn qalqlarna rast glinmsi mmkn ola bilr
(n Asiyann dniz sahillrind). Lakin bu, Trk sivilizasiyas
dayclarnn antik Qrb mdniyyti il sinxronlamasnn
nticsi deyil, hmin dvrd trklrin ran imperiyas hdudlar
daxilind olmasnn nticsidir. Mlumdur ki, tarixd eyni corafi
mkanda mxtlif sivilizasiya dayclarnn frqli zamanlarda
hkmranl, passionarlq baxmndan qabarma v kilmlri birbirini vzlmidir. Bizim corafi mkanda is tarixi zaman
periodunda n ox qabarma v kilmlr Trk-ran sivilizasiyalar
arasnda olmudur. Mxtlif dvrlrd gah Trk, gah da ran
sivilizasiyalarnn dayclar regionu z nfuzlar altna almlar.
Ellin mdniyytinin rq doru yayld dvrd bu corafi
mkanda trklr passiv passionarlq, iranllar is aktiv intibah
dvrn yaayrdlar. Bu baxmdan, Azrbaycan da daxil olmaqla
Qafqaz v n Asiyada trklr ellin mdniyyti il ran
hakimiyyti daxilind qarlamdlar. Buna gr d ellin
mdniyytinin bu regionda mmkn izlrini bel ran
sivilizasiyasnn hesabna yazmaq lazmdr. Sonrak dvrlrd
trklr aktiv passionarlq mrhlsind ellin maddi mdniyytini
he bir halda ks etdirmdiyi halda, ran sivilizasiyasnn
160
hrsalmadan tutmu elitar nzriyyydk mxtlif sahlrind

ellinizmin tzahrlrini saxlamas da bu mlahizni bir daha sbut
edir.
Trk sivilizasiyas n Qrb dyrlrinin n qdr yad
olmas, trkn ruhn rq mnviyyatndan qidalanmas il bal
trk mtfkkiri Cmil Meric (1916-1987) yazrd: Yunan-Roma
mdniyyti - bir ovuc bxtvrin girilmz baxasyd. Hind
dncsi - btn insanln susuzluunu yatracaq bir Qanq.123
Bellikl, Trk sivilizasiyas rb v ran sivilizasiyalarndan frqli
olaraq Qrb - ellin mdniyyti il sinxronlamam, harmoniya
yaratmamdr. Ellin mdniyytinin n maddi, n mnvi dyrlri
Trk sivilizasiyas srhdlri daxilind inkiaf ed bilmmidir.
Dini dnyagr baxmndan Trk sivilizasiya dayclarnn
frqli xsusiyytlri. Tanrlq trkn ilk tkAllahl dinidir
Digr bir trfdn is Trk sivilizasiyasnn mvqeyin srf
dini mvqedn yanarq. Bel ki, hazrda slam sivilizasiyasnn
trkibind tsnif olunan rb v ran subsivilizasiyalar n
islamaqdrki dvrd oxAllahllq xarakterik olduu halda,
trklrd islama qdr d tkAllahllq olmudur. Bu is mdni
tipin formalamasnda sivilizasiya daycs olaraq ox mhm
faktordur.
Elmi dairlrd trk xalqlarnn islamaqdrki dini inanc
haqqnda mxtlif fikirlr mvcuddur. Trk etnosunun mxtlif
boylarnn atprstlik, amanizm, ruhlar kultu, cdadlar kultu,
tbii cisimlr, mqdds hesab etdiyi heyvanlara inanmalar
haqqnda mlahizlr irli srlr. Lakin son tdqiqatlar da gstrir
ki, ski trklrin dini dnyagrnd Tanr-Tenqriy inam sas
yer tutmudur. Burada n ulu varlq olan Tanr mqdds bilinir v
123
Klassika. Rahid Uluselin trcm v tqdimatnda. Bak: Avropa nriyyat, 2008,

sh. 23
161
btn hallarda Gyl laqlndirilirdi. Bu ideya daha ox qbul

olunur ki, Trk tanrl tk Tanr inanc -Gy-Tanr anlay
trafnda tkkl tapm gydn enm kitab, elc d peymbri
olmayan znmxsus monoteist bir dindir. Clal Bydili yuxarda
istinad etdiyimiz kitabnda yazr ki, Balancn yerl gyn bir
btvlk tkil etdiyi din dncsindn alan Gy-Tanr inan Tanrlq idi ki, nnvi trk cmiyytindki din anlayn
tmlind maadiyyat dayanan ski yunan v elc d z qidasn
mczy inanmaqdan alan digr dini dnc sistemlrindn
ayrrd.124 ski alardan bri mvcud olan bu dini etiqad orta sr
qaynaqlar il d tsdiqlnir. VI srd Bizans diplomat v tarixisi
Menandr yazrd ki, hr n qdr torpaa, suya v oda say,
ehtiram gstrslr bel trklr yen d kainatn yaradcs olan tk
Tanrya inanrlar. Bu mllif hm d ilk df trklrin yazya sahib
olmas haqqnda mlumat verir. Bizans imperatoru I Yustin (518 527) trfindn trk sfiri Maniaxn qbul mrasimini tsvir
edrkn Menandr xaqann skif yazs il mktub yazdn
gstrmidir.125
Baqa bir Bizans tarixisi Feofilakt da (VII sr) yazrd ki,
Trklr hr eydn ox oda ehtiram edirlr, hava v suya da
ehtiramlar bykdr, torpaa hsr edilmi himnlr oxuyurlar.
Sitayii is Tk Tenqri adlandrdqlar yeri v gyu yaradana
edirlr. Ona ayr, qo v bua qurban verirlr. 126 Aadak
kild 127 Tanrlqda Dnya Kosmologiyasnn rsmi
verilmidir. Dnyann ortasnda duran Dnyalar Aac, Yeralt, Yer
z v Yuxar almi birldirn nqtdir.
124
Clal Bydili. Trk mifoloji obrazlar sistemi: struktur v funksiya. Bak: Mtrcim,
2007, sh. 154
125
http://ru.wikipedia.org/wiki/ /_.
126
. . , 1957, . 161
127
http://www.nbi.dk/~natphil/Siberian.html
162
Trk
tfkkrnd
163
Dnya
Kosmologiyas
Gmiqayada Tnqri etiqad
Tenqrizmdn (Tanrlq) tamamil frqlnn amanizmi

d bzn trklr xas dini dnyagr hesab edn mnblr
rast glinir. Ancaq bu yerd amanln mumiyytl bir din
deyil, mistika olduunu v yalnz srf trklr n xarakterik
olmadn qeyd etmliyik. Bununla bal Trkiy Seluk
Universitetinin professoru Mehmet Aydn yazr: Bzi qaynaqlarda
amanizmi trklrin milli dini olaraq gstrmy alrlar. Ancak
amanizm he bir zaman trklrin milli dini olmamdr. nki
amanizm bir din deyildir, amanizm daha ox bir by v ekstaz
trenlerini ieren, mxtlif dinlrdn v hurafelerden oluan bir
164
dini senkretizm olaraq grlebilir. Digr trfdn aman inanc

sadc trklr mxsus bir inanc da deyildir.128
Htta islam dinini qbul etdikdn sonra da trklr dini qidd
z milli alarlarn saxlamlar. Biz bu trk koloritin islam
daxilind heterodoks (azlq) cryanlar, xsusn sufizm daxilind
aydnlq gtirmk istrdik. slam ideologiyas n qdr btn
mslmanlar n brabr haqlar tansa da, Xilaftin ilk
dvrlrind, xsusn mvilrin hakimiyyti zaman rb olmayan
mslmanlar (onlar mvali adlandrlrdlar) frqli mnasibt
qarlnda naraz idilr. Mvalilrin bir zmr kimi aradan
xmas yalnz etnik mstvid ikili mnasibtin olmamas
mhitind ba ver bilrdi ki, bu proses d yalnz Abbasilrin
hakimiyyti dvrnd reallamaa balamd. Bunun sl sbblri
arasnda Abbasilrin hakimiyyt glmsind mvalilrin rolu v
sonradan onlarn hakimiyyt aparatnda tutduu mvqe hmiyytli
rol oynayr. Nticd, Xilaft daxilind mvalilr qar ttbiq
olunan ayr-sekilik tdricn aradan qalxmdr. Bununla bel,
islam qbul etmi qeyri-rblrin (trk, iran, soqd) ks reaksiyas
artq zn baqa formada - dini cryanlarda gstrmy
balamd. Onlarn islam dini dnyagr daxilind znmxsus
bir mslman qidsinin formalamas prosesi gedirdi. Qeyri-rb
mslmanlarn frqlndirdiyi bu heterodoks islam anlay trk,
iran, hind milli elementlrindn tsirlnrk islam bu corafiyada
znmxsus bir kild yerlildirmidir. Yni, baqa szl desk,
yerli mdniyytl islam dyrlrinin sinxronlamas zminind
znmxsusluq yaranmd.
128
Mehmet Aydn. Trk Toplumunda birlikde yaama tcrbsi. Ankara,1995
165
Sufizmd milli-etnik alarlar

slami dyrlrin milli nnlrl harmoniyasnn yaranmas
tendensiyasna ilk vvl sufizm nmunsind rast glirik. Sufizmin
mahiyytin aydnlq gtirmk n qeyd etmliyik bu dini-flsfi
dnyagrn veriln trif gr slami bir hyat trzi v dnc
sistemi olan tsvvf Qurann v Hzrti Mhmmd peymbrin
gstrdiyi yolda (rit) ibadt, zikr, tfkkr, phriz il nfsani
arzularn cilovlayaraq ruhu safladrmaq (triqt) v nticd z
mnliyindn v dnyadan qlbn kerk sadc Allaha
balanmaqdr (hqiqt). Bu cr bir hyat v dnc trzini qbul
edrk yaayanlara sufi deyilir. 129 Bu, sufizm veriln yzlrl
trifdn sadc biridir. Dr. Mehmet Rhtmn nr hazrlad
Seyid Yhya -irvani l-Bakuvi v Sfa l srar kitabnn
mqddimsind bu anlay hrtrfli tdqiq edilmi v mhur
sufilrin tsvvf verdiyi bir ox triflr d gstrilmidir. Btn
qeyd olunan triflrdn bu nticy glmk olar ki, tsvvf
dnyagr mumbri v mumislami mahiyyt dayr. Lakin
fikrimizc, bu mumbrilik fonunda sufizmd tbli etdiyi
ideyalar baxmndan deyil, tarixi inkiaf yolunda, yni yaran
etibaril mxtlif amillrl laqdar alarlar da mahid olunur.
Bizim qnatimiz gr, islam dini daxilind sufi cryanlarn v
tsvvf dnyagrnn meydana glm sbblrini drd amill
izah etmk olar: 1 - sufizm, xsusil islamn ilkin dvrlrind bu
dinin yeni razilr yaylmasna xidmt etmidir; 2 - mslman
dnyas daxilind ba vern siyasi hadislr ks-reaksiya; 3 islamdan vvlki elmi dnyagrnn dinin imkan verdiyi
rivd ks olunmas; 4 - rb ial hesabna vahid mmt
129
Mehmet Rhtm. Seyid Yhya -irvani l-Bakuvi v Sfa l srar. Bak: Elm,
2010, sh. 19
166
evriln mslman dnyasnda ayr-ayr milli-etnik, teoloji

xsusiyytlrin tzahr.
Birinci amill bal qeyd etmliyik ki, islam dininin geni
yaylmasn tmin etmk n xsusn ilk illrd mxtlif
vasitlt l atlrd. slam dini btn tkAllahl dinlr qar
olduqca tolerant idi, milliytindn asl olmayaraq islam qbul
edn btn insanlara vergi v sosial gztlr ttbiq olunurdu.
Bununla bel, islam bir flsf v dnyagr kimi yeni olduu
n onun geni tbliatna ehtiyac var idi. Bel ki, islam dini
mdrslrd tlim olunduu n bu, halinin yalnz myyn
savadl qismini hat edirdi. Orta srlrd is bu tbqy aid
insanlar mumi halinin ox az hisssini tkil edirdilr. Buna gr
d geni dairlr tsir etmk n daha tsirli tbliata ehtiyac hiss
olunurdu. Mhz bu sbbdn klassik islami metoddan frqli olaraq
sad camaata yaxnl il seiln metoddan istifad olunmaa
baland. Bu dvrd ilkin mrhld sufizm islam daxilind xsusi
bir dnyagr (tsvvf) kimi deyil, islamn geni hali ktlsin
atdrlmas vasitsi olaraq grnr. Sufizmin tarixi msllri il
mul olan tdqiqatlarn fikrinc, ilk vvl on bir sufi triqti Mhasibiyy, Kassariyy, Tayfuriyy, Cneydiyy, Nuriyy,
Sheyliyy, Hakimiyy, Naraziyy, Nafifiyy, Syyariyy,
Hbeydiyy yaranmd.130 Bellikl, yaran dvrn baxsaq sufi
ideyalar ilk vvl raqda tzahr etmy balamd, rb mnli
idi v bu da syldiklrimizi bir daha tsdiq edir.
kincisi, sufiliyin meydana glmsin tsir edn sbblrdn
biri d Hz. Mhmmd peymbrin lmndn sonra Xilaftd
ba vern siyasi kimlr olmudur. Krbla lnd imam
130
Fxrddin Sfrli. Orta srlrd Naxvann sosial-siyasi hyatnda dini mrkzlrin

rolu. Bak: Elm, 2003, sh. 110
167
linin varislrinin ldrlmsi v bundan sonra onlarn amansz

tqib edilmsi mslmanlar arasnda byk znty sbb olmu,
dnyaya qar nifrt hissi oyandrmd. Bunun nticsind d
trkidnya, zn tcrid hyat trzi (asket) senlrin say
oxalmd. hli-beyt trfdarlarnn mrkzi olan bzi Kuf
sakinlri Krbla hadislrindn sonra, mhz zlrinin bu i bais
olduqlarn dndklri n pemanlq sbbil z hyatlarn
kdr v gz ya il ibadt v zhd hsr etmidilr. Bkkaun
(alayanlar) v Tvvabun (tvbilr) ad veriln bu triqt
nmayndlri hli-beyt v i tmayll idilr. Bellikl, bu dvr
d mahiyyt etibari il rblr xasdr v daha ox frdi hyat trzi
v dncni ks etdirir.
ncs, bu cryann yaranma sbblri arasnda elmin
din qar v ya din daxilind olsa bel reaksiyas olmudur.
Mlum olduu kimi, qdim yunan flsfsi rb dilin trcm
olunmaqla islam dnyasnda geni yaylmd. Htta bu flsfi irs
sonradan xristian Avropaya rblr vasitsil trlmd.
Avropada xristianln tqibi saysind btprst ellin mdniyyti
tzyiqlr mruz qalm, yeni nsil trl bilinmmidi. rb slam dnyas is antik yunan flsfsini qoruyub saxlam, ondan
tsirlnmi v faydalanmd. slam dnyasnda Platon, Aristotel
mktblrinin v digr flsfi dnclrin znmxsus yeri var
idi. Fikrimizc, bu qdr zngin elmi irs yiylnn islam
cmiyytind elmin inkiafnda dini mhdudiyytlrin yaratd
tzadla bal reaksiya zn sufizmd gstrmy almdr.
Yni, bir mnada elm adamlarnn dini rejimin orta srlr xas cza
tdbirlrindn qorunmas n prdlnmsin xidmt etmidir.
Tsvvf dbiyyatnda batini janrn yaranmas da bunun tzahr
idi. Ona gr d htta bzn islami dyrlr zidd olsa bel elmi
168
dnclrin sufi ideyalarda inikas mmkn idi. Eyni zamanda

diqqt yetirmk lazmdr ki, bu addmlar zn dorultdu. nki,
mqayis n orta srlr xristian Avropada elmi ideyalarn dini
rejimin cza tdbirlrindn qorunmamas Qalileo Qaliley (1564 1642), Cordano Bruno (1548 - 1600), Yan Qus (1369-1415), Culio
ezare (1585-1619), Miqel Servet (1511-1553) kimi elm
adamlarnn inkvizisiyann qurbanna evrilmsin sbb olmudu.
Elmi fikrin dini dnyagr il mbarizsi rqd d z
qurbanlarn vermidi v bu prosesi d sufilr arasnda izlyirik.
Bel ki, 918-ci ild xlif Mqtdir Billahn mri il Badadda dara
kiln Mnsur Hllac v 1417-ci ild Hlbd drisi soyulan
byk Azrbaycan airi mamddin Nsimi d bu ideyalarn
qurban olmudur. Amma mumilikd Qrbd inkvizisiyann total
cza rejimi il mqayisd rqd mhit daha liberal v tolerant
olmudur.
Grkmli alim Yevgeni Eduardovi Bertels (1890-1957) d
sufiliyin ilkin sbblri arasnda digr sbblrl yana (ilk
nvbd xristianln tsiri), antik mlliflrin v hkimlrin
srlrinin trcmsinin d mhm tsir gstrdiyini qeyd edir. Bu
trcmilr suriyal xristian nsranilr idilr, tibbi srlrdn
balasalar da, sonralar btn antik flsfi irsi d rb dilin
evirmidilr. Bertels neoplatonizmi sufizmin mnblrindn biri
kimi sciyylndirir.131
Bellikl, sufizmin ilkin yarannn sbblri arasnda bu
amil d stnlk vermyi lazm bilirik. Sufizm tdqiqatlarndan
olan Mehmet Rhtm bu mlahizni qbul etmir v yuxarda ad
kiln kitabnda yazr: slamn zhurundan vvl Yunan v Hind
filosoflar saflama yolu il getmi, sufilrin hrktlrin bnzr
131
.. . : , 1963 c. 18
169
mcahidlr etmidirlr, amma bu iki yol mahiyyt v sas

baxmndan bir-birindn frqlidir.... Sufinin filosoflarla, mistiklrl,
yoqilrl he bir mnasibti olmad kimi, tsvvfn d
mistisizml, yoqa il, flsf il uzaqdan-yaxndan laqsi olmad
z-zn ortaya xr.132
Dorudur, islam daxilind, xsusn sufi dnyagr
rivsind elm-din mnasibtlrin frqli prizmadan da
yanamalar var. Bel ki, rb dilin trcm olunan qdim yunan
dbiyyatnn islamn qbul olunmasndan sonra artq islami rh
olunmasnn sufi dncnin yaranmasna rvac verdiyi d iddia
edilir. Bu zaman elm-din qardurmas deyil, daha ox elmin din
dyrlri daxilind tfsiri nzrd tutulur.133
Sufizm z inkiafnn sonrak mrhllrind yeni alarlar
qazanmdr. Bu alarlarn mhm bir hisssi is qeyri-rb
mslmanlarn milli dyrlrinin v qdim inanclarnn tzahr il
bal olmudur. rb ial hesabna qsa mddtd Xilaftin
hdudlarna daxil olan v mslmanlaan xalqlarn z milli qid
v dnyagrlrini birdn-bir tamamil unutmas slind he
mmkn d deyildi. Buna gr bir trfdn islam il harmoniya
byk tsir malik olsa da, digr trfdn rb ial rejiminin
inzibati tdbirlri bu milli alarlarn gizli saxlanmasna, z tsirini
yalnz islam dini rivsind mxtlif cryanlarda bruz
vermsin rait yaratmd. Bu mnada sufi cryanlar da
vasitlrdn biri idi. Bununla bal Mehmet Rhtm yazr ki:
Tsvvfn sistemlmsi dvrnd bir yandan Quran v snny
sx kild bal, tamamil rit mvafiq tsvvf anlay inkiaf
132
2010, sh.25-26
133
: / -. ..
: , 2010, .
170
edrkn, digr yandan xristian, yhudi, qdim yunan, hind, iran

adt v inanclarnn tsirlrini dayan anlaylar mahid
edilmy baland. Sufi qiyaftil gzib-dolaan, ancaq sufilikl
laqsi olmayan zmrlr v xslr ortaya xd. Bunlar islama
uyun olmayan inanc v mllri il ictimaiyytd sufilik haqqnda
mnfi bir qnat formaladrdlar. Buna gr d bzi din alimlri
trfindn sufilik, islamdan ayrlmaq kimi qbul edilmy,
leyhind srlr yazlmaa baland. 134 Hrmtli alimin
yanamasnda iki mqam diqqt kir: birincisi, islami
dnyagrn tsir gstrn milli frqliliklr arasnda trk adna
rast glinmir; ikincisi is, mllif mumilikd bu tsirlrin
nticlrini islama uyun hesab etmir. Biz hr iki aspektl d
razlamrq. slamda v tsvvfd trk elementinin tsirlrinin
gstrilmmsinin sbblri mllif trfindn verilms d, ola
bilsin ki, burda islamn trk inanc il harmoniya tkil etmsi
ideyasna stnlk verilmidir. Dorudur, trklrin islamaqdrki
inanclar il islam dyrlri arasnda byk bir harmoniya var v
bir ox mqamlar st-st dr. Amma fikrimizc, bu o demk
deyil ki, trk qidsi v tfkkrnn d bzi znmxsusluqlar
islam daxilind he frqlnmir. kincisi is, ninki tkc trklr,
islam dininin yayld btn qeyri-rb xalqlar arasnda vahid
islam dnyagrnn yaranmasnadk uzun mddt milli-etnik
dyrlrl islami dyrlr arasnda sinxronlama prosesi getmidir.
Bu proses olmasa idi, Xilaftin dalmas il islam dininin
yaylmas dayanar, htta ks proseslr ba verrdi. slam dini
yayld hr yerd qarlql tsir mhitind olmudur. Sadc,
slam dnyas daxilind mumi hakimiyyt v nfuz sahibi olan
134
Mehmet Rhtm. Seyid Yhya -irvani l-Bakuvi v Sfa l srar. Bak, Elm,
2010, sh.26
171
xalqlarla (rblrdn baqa ran v Trk sivilizasiya dayclar)

laqd bu sinxronlam dyrlr mumislam dyri kimi qbul
edildiyi halda, daha az nfuz dayan tmsililr arasnda islamn
yerli, lokal xsusiyytlri kimi zn bruz vermidir.
Akademik V.V.Bartold da sufizmin islamdan baqa digr
dinlrdn tsirlndiyi, htta bu dinlr saslanmas qnatind
olmudur. O, sufiliyin kklrindn dananda mnbni gstrir:
xristian, mslman v buddist mnblr. Byk islamnas Bartoldun
Qurani-Krimd sufilik n sas olacaq aylrin yoxluu bard
qeydi vardr: Formal olaraq Quran zminind duran v oradak
aylri mnalandrmaqla kifaytlnrk sufilr slind, islama qdrki
tlimlr daha yaxn idilr. Sufilrin Tanr v ona yaxnlamaq
sullar bard tsvvrlri daha ox antik flsfnin son
nmayndlrini neoplatoniklri v neopifaqorular xatrladr. Hm
d Qrbd yhudilrin kaballas v rqd buddizmin v hindlilrin
zahidliyinin cizgilri nzri clb edir.135
Konkret olaraq sufizmd trklyn tcssmn gldikd is
qeyd etmliyik ki, trklrin Gy Tanr inanc, ruhlar kultu sufizmin
mistisizmind z tzahrn gstrmidir. slam dini daxilind ilk
trk triqti olan Ysvilik d bu xttin davamdr. Xoca hmd
Ysvi (1093-1166) davamlar islama trk adt-nnlrini
gtirmkl bir trk-islam sintezi yaratmlar. Tsadfi deyil ki, trk
cmiyyti n xarakterik olan qadn-kii brabrliyi ysviliyin tsiri
il formalaan bktailikd sas xsusiyytlrdn biridir. Ysvilik
hm d islama drviliyi gtirmkl dini xalqa daha da
yaxnladrmdr. Trk inanc sistemind qam kimi grln baba,
dd, ata kimi xslr nnvi trk inancn islamla uyunladraraq
135
... . 2. : , 1966, . 115
172
xalqa atdrrdlar. Bu is sad camaata tin mdrs thsilindn daha

tez v asan nfuz edirdi.
Grkmli dbiyyatnas Yaar Qarayev Azrbaycan
dbiyyat: XIX v XX yzillr (B., 2002) kitabnda Ysvini
trkly v onun vahid mnvi-xlaqi, bdii-flsfi kltr mkann
yaradan v qoruyub saxlayan birinci vliya - memar kimi
dyrlndirir. Bu dyrin mnas, elmi sanbal v haqqauyunluu is
z ifadsini Xocann trkly xidmti v trklk tarixind mvqeyi
bard alimin izahlarnda tapr: Bir ideoloq, mtfkkir v air kimi
eyx hmd Ysvinin al v knl gc onda oldu ki, o, tsvvfl
tsvvf qdrki trkn ruhu, dnyagr, miti, hyat trzi
arasnda fitri, tbii ahngi d tuta bildi; ona yalnz milli tfkkr yox,
hm d milli dil, milli slub, forma, vzn biimi verdi. Milli alarlar
htta tsvvf yayman, tbli elmyin trzind, slubunda
qoruyub saxlad. Bunun n hmd Ysvi, hr eydn vvl,
hakim, rsmi dil nnsini - rbcni, farscan bir trf atd, xalqa z
szn xalqn z ovqatnda, ruhunda, z ana-baba, el-oba, xeyir-r,
toy-maar, qopuz-saz dilind v slubunda atdrd; yen d hakim
rsmi poetikan, slub, vzn nnsini - ruzu, srbsti bir trf atd,
xalqa z mahnsn xalqn z vznind - hecada, sazda, qomada,
bayatda atdrd. Yaar Qarayev hesab edirdi ki, Ysvilik - hr
eydn vvl kltr hadissidir, trklyn sivilizasiyaya verdiyi dinimnvi dyr v srvtdir. z d bu srvt - sufilik Ysvidn sonra
trklmyib, ksin, Ysvinin faliyyti il hqiqi sahibin - trkn
zn qaydb. O yazrd: gr tsvvfdn vvl Qorqud olmasa
idi... Ysvi bu qdr tez yetimzdi, gr aman-ozan nnsi olmasa
idi, drvi-rn nnsi bu qdr ktlvi hal ala bilmzdi. Hm islam
173
xlaqna, hm d tsvvf flsfsin bir domalq v yaxnlq trkn

ruhunda v fitrtind zldn d var idi.136
Trkiyli alim Prof. Dr. Abdlkadir Karahan da yaran etibar
il rb mnli olsa da tsvvf dnyagrnn trkn ruhuna
yaxn olduuna gr trklkl sinxronlad qnatinddir:
Tsvvf, trk torpaqlarna, slamiyyt girdikdn v raqda bu
akm gclnib digr blglri d etkilemeye baladqdan sonra
yaylmdr. Bu ince gr v drin dn sistemini trk halk
yadrqamam, eski geleneklerden bazlarna yakn ynlri olduu,
islam dinini seve-sev bnimsdiklri v yksk xlaq kurallarna
da uyun olduu iin ona balanmlardr. Aslnda trklyn
ruhunda v knlnd, tsvvf akmnn tmsil ettiyi uca v nikbin
grlr doal bir yaknlk da vardr, denilebilir. zllikl,
tsvvfn kamil insan, stn insan, evliya telakkisi bir bakma,
eski trklrin bir nv dastan qhramann, yenilmez babularn
xatrladr. Onlar insan st gclr, tbit hadislrinin olaanst
grnm v glimlrin inanrdlar. t maddi almdki
qhrmanlar, babularn bir ld yerini indi mnvi almin
sofilri, velilri, kamil insanlar almakda idi.137
Azrbaycanda IX srdn etibarn tsvvfi cryanlar
meydana glmy balamdr. Tsvvfn artq sistemldiyi XII
srdn etibarn is azrbaycanllarn bu dini dnyagrn qatqs
il yaranan (yni rb mnli olmayan) Shrvrdiyy v onun
tsiri il bhriyy, Zahidiyy, Xlvtiyy, Sfviyy, Hrufilik
kimi cryanlarn ortaya xd mlumdur. Bu yerd qeyd edk ki,
136
137
Yaar Qarayev. Tarix: yaxndan v uzaqdan. Bak, 1996, sh. 30

Prof. Dr. Abdlkadir Karahan, Trk kltr ve edebiyyat. stanbul, 1992, sh.57
174
bzi mlliflr hrufiliyi tsvvf dncdn v mumiyytl

ritdn knar hesab edirlr.138
Azrbaycanda ilk sufilr yuxarda qeyd etdiyimiz birinci
sbbl, yni islam dinini yaymaq, daha da mhkmltmk,
missionerlik mqsdi il glmidilr. Yni hmin dvrd bu
dnc dayclar rb mnli idilr. Yalnz sonradan mdni,
milli, elmi dnclrin ks olunduu yerli xsusiyytlri znd
birldirn triqtlr yaranmaa baland. Azrbaycanl sufilrin
qurduu triqtlrin birincisi Shrvrdiyydir. Triqtin qurucusu
mr ihabddin Shrvrdidir (1144 - 1234). Shrvrdiyy
triqti ilk dvrlrdn etibarn slam dnyasnda n geni yaylan
triqtlrdndir. vvlc Badad v am trafnda yaylm, daha
sonra da ran, Anadolu v Trkstan trflrind vst tapmdr.
Shrverdiyynin n geni kild yayld yer is Hindistandr.
ihabddin Shrvrdinin xlifsi Bhaddin Zkriyy Multani
trfindn Hindistanda trfdarlar tapan bu triqt hmin blgnin
n byk tsvvf mktbi olmudur.
ihabddin Shrvrdinin misi bdqahir Shrvrdinin
davamlarndan olan tbddin bhri is bhriyy triqtinin
qurucusudur. Azrbaycan torpaqlarnda bhriyydn tryn
triqtlr geni yaylmdr. Bu mktbin davamlar arasnda
Yhya Shrvrdi, ms Tbrizi, eyx ihabddin Tbrizinin
adlarn kmk olar.
Azrbaycanda ortaya xan n nmli triqtlrdn biri d
Xlvtiyy olmudur. Xlvtiyy XIV srd tamamil bu razinin
mnvi mhitind doulmu xsusi bir irfani mktbdir.
Xlvtiyy irvanda tkkl etmi v daha ox da Anadoluda
138
2010, sh.28
175
geni yaylmdr. Xlvtiyy triqti XV srdn etibarn Seyid

Yhya Bakuvinin mridlri vasitsil ran, Orta rq, Misir,
Trkstan, Hindistan v Balkan yarmadasnda geni yaylmdr.
Sufizm v masonluq
vvlc qeyd etmliym ki, bu mvzu bizim aradrmamzn
obyekti deyil v ola bilsin ki, mumi xtdn bir qdr knarlam
oluruq. Lakin oxdandr bizi dndrn bir mslnin yazlmas
n bir mqam gzlyirdim. Bununla bel, uzun mddtdir ideya
v hyat trzi baxmndan sufizm v masonluq arasnda
oxarlqlarn olmasnn diqqtimi clb etmsin baxmayaraq,
istinad edcyimiz etibarl mnblrin olmamas v mumilikd
dzgn anlalmamaq qorxusu mni bu mvzuya ehtiyatla
yanamaa vadar edirdi. Nhayt, bu yaxnlarda bir kitabda
bununla bal bir mnby rast glmyim mni z mlahizlrimi
yazmaa csartlndirdi. XIX srin sonlarnda Naxvan blgsinin
etno-corafi, siyasi vziyytini yrnmk n blgd olan
Konstantin Nikolayevi Smirnovun yazlarnda qeyd olunan bu
mqam olduqca maraql grnd. O, Naxvanda galiyyt
gstrn sufi drvi qruplarndan biri olan nqtvilr haqqnda
yazrd ki, Naxvan blgsinin bir sra yerlrind yaayan
nqtvilr XIX yzilliyin ikinci yars - XX yzilliyin vvllrindn
etibarn Avropa xasiyyti ksb etmy v zlrini frank-masonlar
v ya Naxvanda deyildiyi kimi farmasiyonlar (farmason)
adlandrmaa balamlar.139
ctimai fikir tarixind yer alan masonluun v ya mason
lojalarnn islam dini leyhin v btnlkd rq dyrlrin qar
tkilatlanm bir missoner cryan olmas haqqnda mlahizlrin
139
.. .
: , 1999, .159
176
fonunda masonluq v sufiliyin reallqda bir-birin dmn olmas,

onlarn ks etdirdiklri dyrlrin disharmoniya il sciyylnmsi,
elc d rq lklrind mason ideyalarna uyunlamann Qrbin
gizli bir missiyasna xidmt etmsi tsvvr yaradr. Bu
baxmdan, rus hrbi-rqnas Konstantin Smirnovun tssratlar
da bu mnzrni ks etdirir. Lakin onun aradrmasnn daha ox
mahidy saslandn nzr alsaq, sufi bir cryann Qrb
tsirin dmsi ehtimal inandrc grnmr. XIX srin sonu - XX
srin vvllrind Azrbaycanda dbi mhitin tdqiqatlarndan
akademik sa Hbibbyli d bu msly toxunur v yerli
ziyallarn farmason adlandrlmasn onlarn mason ideyalarna
xidmt etmsi il deyil, yeniliki ruh v Avropa tipli libas v
davran il laqlndirir. Mllif yazr: XIX srin sonunda
Naxvan mhitind mhafizkar qvvlr, xsusn d bhailik
triqtini tmsil edn qvvlrl gnc maarifi nsil arasnda ciddi,
grgin toqquma v kimlr olmudur. Mhafizkarlar bu
ziyallara qar kin v nifrt hissi oyatmaa alr, dli,
farmason, firngimab... kimi szlrl thqir edirdilr. Lakin
onlar Avropa masonuluunun radikal, monopolist qanun v
tlblrini qbul etmmilr. Blk gstriln dvrd Naxvan
maarifilri bunlarla he lazmi sviyyd tan da deyildilr.
Azadfikirli, mdni, maarifprvr olmalar, hqiqt axtarcl
ideyasna sdaqtlri onlarn faliyytini ideyaca masonlua
yaxnladrmdr. Farmosonluq Azrbaycana, xsusn Naxvana
Tehran frmuxanalarndan, Trkiydki Osmanl lojalarndan
szb glmi, lakin mstqil bir tkilata evril bilmmidir.
Mahidlr gstrir ki, 80-90-c illrin maarifilrin bu ad,
177
ayaman onlarn trfdarlar deyil, leyhdarlar vermilr.140

Bununla bal tdqiqat aparan baqa bir azrbaycanl alim
Hseyn Himlinin gldiyi ntic d sufi cryann (hazrk
nmund nqtviliyin bu qolunun) Qrbin vasitsi olmadn ks
etdirir. Mllif, gstrir ki, Bir fikir cryan olmaq etibaril
farmasiyonluq daha ox rq zminind tkkl tapm, kk XVI
sr gedib xan nqtvilik triqti il bal olmudur.
Farmasiyonlarn ideya-flsfi qaynaqlar srasnda mzdkilik v
xrrmiliyin d bzi izlri mahid edilmkddir.141
Biz d z nvbmizd rqd sufizm il Qrbdki masonluq
arasnda birbaa ballq v laqnin olmasn gman etmirik. Bu
iki cryan arasnda sadc ideya v hyat trzi baxmndan
oxarlqlar mahid olunur. Bu zaman birinin digrin tsiri
bard danmaq n d sasl faktlar v sbblr mvcud
deyildir. mumiyytl tarixd bir-biri il laqsi olmadan mxtlif
mkan v mxtlif zamanlarda oxar hadis v proseslr kifayt
qdr rast glinir v bu proseslrin paralel olaraq, bir-birindn asl
olmadan, htta birinin-digrindn xbri bel olmadan inkiaf
hallar il rastlarq. Bizim fikrimizc, sufilik v masonluq da birbiri il laqli olmayan, yalnz aralarnda bnzrliklr olan ideya
cryanlardr. Masonluq yaradl v mahiyyti etibaril Qrb
ynl v mnbli, sufizm is ksin, rq dnyagrn ks
etdirn flsfdir.
Toronto (Kanada) slam institutunun professoru, islam
nzriyyisi eyx hmd Kutti mslmann mason ola
140
Hbibbyli sa. Clil Mmmdquluzad: mhiti v masirlri. Bak: Azrnr, 1997,

sh.180
141
Himli Hseyn. Naxvanda farmasiyonluq: tarixd v dbiyyatda. Naxvan
tarixinin shiflri(Uluslararas qaynaqlarda Naxvan beynlxalq simpoziumunun
materiallar). Bak: ADPU nriyyat, 1996, sh.122
178
bilmmyini bel izah edir ki: Masonlar - gizli tkilatn

zvlridir. Onlarn etiqad, rituallar v mumilikd btn
faliyytlri tam mxfi saxlanlr. Bunlar yalnz Qardaln
zvlrin mlum olur. Bundan lav mxtlif sviyylr zr d
gizlinlr var. Aa pilld olan masonlara onlarn liderlrinin
bildiklri hr ey mlum deyil. Hqiqi mslman is Qurani-Krim
v snnlrd deyilmyn v izah olunmayanlara inanmamaldr.
Masonlarn sralarna daxil olan hr bir ks yarmq qbzi
imzalayan insan kimi davranr. Bununla o, mason rhbrlrinin
istniln arzusunu kor-koran icra etmy razlar.142
ksr tarixilr masonluun z balancn orta srlrd
azad da ustalar gildiyasndan gtrdy qnatinddirlr. Bu
tbqnin tmsililri thkimli kndlilrdn frqli olaraq azad
idilr. mumiyytl orta srlrd gildiyalar pe faliyyti sasnda
yaranrd. Gildiyalarda eyni pe il mul olan insanlar birlirdi,
tam brabrlik gzlnilirdi, kii v qadn, kasb-varl frqi
qoyulmurdu. Burda bir analoji mqayis apararaq qeyd etmk
lazmdr ki, sufi cryanlarda da ardcllar arasnda sosial v cinsi
frq qoyulmurdu. Xsusn qadnlara qar mnasibtd bu cr
yanama islam dini dnyagr rivsind frqlnirdi.
Mason gildiyalar XVIII srdn balayaraq artq mxtlif pe
sahiblri v sosial tbq nmayndlrini birldirirdi. Onlar sad
da ustalarnn grdy ilrd simvol v artefaktlar yaradlmas
haqqnda mlahizlr irli srr, simvolika il bzdilmi binalarn
tikililrind itirak edirdilr. Orta srlrd Avropann hr yerind
qotika slubunda tikililr ina olunurdu, ona gr d masonlar azad da ustalar isiz qalmrdlar. Bu sbbdn d ksr byk
142
. . : -, 2007, .77. Kitabda

masonluqla bal istifad olunan btn mnblr bu dbiyyatdan gtrlmdr.
179
hrlrd mason lojalar yaranmd. Masonlar cmiyytin

imtiyazl tbqsi idilr. Amma proseslrin bel axar XVI srdk
davam etdi. Hmin dvrdn balayaraq qotika arxitekturas
tnzzl urad v azad da ustalarna tlbat azald. Dqiq demk
mmkn deyil ki, n vaxtdan masonluq pe balln itirmi v
idn sz kemidir. Amma mumilikd txminn XVII srin
ortalarndan gildiya flsfi klub v mktb evrilmidir. Bu
mnada mumn sufilikl aralarnda oxarlq mahid olunmur.
Sufilikd cryan trfdarlarnn he vaxt pe ball
olmamdr. Htta bir snt sahib olma vacib hesab olunan
xilikd 143 bel konkret pe trafnda birlik yox idi. Sufi
cryanlarn ardcllar sufi tkylrind yaayan, trki-vtn hyat
trzi srn v z daimi yaay yeri olan, sufi dnyagrn rbt
bslyn qrupdan ibart idi.
Eyni zamanda, qeyd etmliyik ki, masonluun tarixini daha
qdim dvr balayan okkultistlr onun xristianla qdr d
mvcud olduunu iddia edirlr. Misird piramidalarn tikintisind
sakral hnds biliklrin v ya Yeruslimd Solomon mbdinin
tikintisind istifad olunan hndsi hesablamalarn masonluqla
laqsinin olmas haqqnda fsanlr var. Amma ox gman ki, bu,
masonluun
qdim
sivilizasiyalarn
nailiyyytlrindn
faydalanmas il laqdardr. Bu baxmdan sufizml oxarlq
143
xilik - slamda sufi triqtlrindn biridir. xilik myyn qayda-qanunu olan bir
pe tkilatdr. Tmlind insana hrmti, aldatmama, xeyixahl v istehsalda
keyfiyyti sas tutan bu tkilatn qurucusu xi vrandr. Abbasi xilafti dvrnd
qurulan, ran, Azrbaycan, Orta Asiya v Anadoluda yaylan bu sufi cryan Xlif
Nasir trfindn dstklnmi v islam lklrind geni yaylmdr. Xsusil, Osmanl
zamannda daha ox tsir gcn malik olmu v zvlk mslsi knlllk
prinsipin saslanmdr. xiliy girnlrin bir snt sahib olmas vacib idi. nki xi
halal qazancla yaama hdlik olaraq gtrrd. Halal qazancn yolu insann z
zhmti il dolanaca bir sntinin olmasndan balayr. Bel ki, zngin olan baqasna
daha ox xidmt ed bilr.
180
mahid edilir. Bel ki, tsvvf dnyagrn adtn islami

dnc hesab etslr d, bzn onun islamdan knar saylmas v
ya qdim din v adt-nnnin bu cryanlarda tzahr hallar il
d rastlarq. Yni masonluun xristianlqdan vvl v ya qdim
sivilizasiyalardan bhrlnmsi il bal mlahizlrl sufizmin
islamdan vvl v ya daha qdim din v inanclardan faydalanmas
il bal fikirlr oxarlq tkil edir.
Yaxud masonluun mumilikd znn dini sistem olduunu
v digr monoteist dinlri qbul etmmsi il brabr masonlua
qbul n tqdim olunan xsin - namizdin mtlq Allaha
inamnn olmas 144 haqqnda tlblri eynil sufizm haqqnda da
dey bilrik. Yni, sufizmin d islam daxilind cryan olmas il
brabr, islama qar xmas il bal mlahizlr vardr. Lakin
Xilaftl mqayisd kilsnin mvqeyi daha srt olmudur. Katolik
kilssi frankmasonlarn sralarna qoulma qadaan etmidi.
1738-ci ild XII Kliment masonluu kils v dvlt leyhdar olan
tkilat kimi pislmidir.
Masonlarda loja - masonlarn yd yerdir. Dzbucaql
formasnda dbdbli tikiln binada gzlniln rituallardan biri d
lojaya giri v xn rq-qrb istiqamtind tikilmsidir v bu
zaman Gnin xmas v batmasn grmk mqsdi dayr.
Yni, qdim mbdlrdki gn kultunun izlri gzlnilir. Bundan
frqli olaraq sufilrin mskni tkk, zaviy v ya xangah z
sadliyi il seilir. Amma qbbsinin konusvari olmas, trki-dnya
v ya xlvt kilmk n tam qaranlq nzrd tutulan binalarda
gnin doduu yer doru kiik bacalarn qoyulmas gn
kultunun tzahrlri il bal mddann aradrlmasn tlb edir.
Eyni zamanda qeyd etmliyik ki, tarixdn o da mlumdur ki, islam
144
. . : -, 2007, .29
181
dnmind drvilrin yaay yeri olan xangahlarn yaradlmas

n rnk v nmun kimi xristian monastrlar sas
gtrlmdr.145
Masonlarn z xsusi frqlndirici simvolikas var: dlk,
prgar, bucaq, altbucaql ulduz, 24 dyml xtke, 7 ulduz,
xsusi salamlama maneras v s. Misal n, namizd lojaya
glrkn demlidir: Burda olan hr ey - simvoldur. Orta srlrd
ktlvi savadszln hkm srdy dvrd simvolika nsiyyt
n mhm vasit olmudur. Bu cr vizual stenoqrafiyann
kmkliyi il hr hans sosial tbq n anlaql olan mlumat
trmk mmkn idi. Htta yazb-oxuma bacarmayan insanlar da
simvollarn mnasn baa d bilirdilr. Eyni zamanda bu cr
simvolika gizli biliklrin v ya mxfi mlumatlarn rtl
saxlanmasna da xidmt etmi olurdu. Buna bnzr xsusiyytlri
sufilr arasnda da mahid etmk mmkndr. Misal n, orta
srlrd byk nfuza malik bktaiyy triqtinin sravi zvlri
a ba geyinir, balarna hndr a papaq qoyurdular.146 Bktai
drvilri hcrlrd yaayr, dnyvi ilrdn imtinann simvolu
kimi sra dayrdlar.147Bktaiyy triqtin mxsus bir ox tarixi
abidlrin divarlarnda Mczlr tzahr lini ar duas
yazlmdr. 148 Bellikl, fikrimizc, orta srlrd masonluq v
sufizm arasnda simvolika il bal oxarlq hr hans tsirin
nticsi deyil, hmin dvr n xarakterik olan nsiyyt dilinin
tzahrdr.
145

rolu. Bak: Elm, 2003, sh.112
146
slam. Qsa mlumat kitab. Bak: Azrnr, 1985, sh.35
147
rolu. Bak: Elm, 2003, sh.163
148
.. . 3. :
XXI Yeni nrlr evi, 2001, . 116
182
Mason gildiyalarnn zvlri kateqoriyaya blnrdlr:

Usta, Pe Qarda, agird. agird tlim kursunu bitirdikdn sonra
z istyi il gildiyan trk edrk xaricd ilmy ged bilr,
tcrb qazanar v z pekarln artra bilrdi. Sufi hyat
trzind d oxar proseslri izlyirik. Sufizmd d mrid, mrid,
xlif, eyx, pir kimi kamal sviyylri mvcuddur. Myyn
kamillik sviyysin atan mrid z mridinin razl il xangah
trk ed bilr, getdiyi yerd qbul etdiyi tsvvf dnyagrn
yaymaq n yeni tkk qura bilrdi.
Bundan baqa, sufizm v masonluq arasnda gizlilik, batinilik,
xlvtilik, elc d tkilatlanma baxmndan (masonluqda
Qardalq, sufi cryanlar arasnda xilik) bir ox baqa oxarlqlar
da mahid olunur. Btn bunlar aradrmaq n ayrca bir
tdqiqata ehtiyac olduundan fikirlrimizi burda tamamlayrq.
Din sivilizasiya zyidirmi?
Qrb
sivilizoloqlarnn
vahid
sivilizasiya
kimi
sciyylndirdiyi slam sivilizasiyas daxilind Trk, rb, ran,
Malay mdniyytlri bir-birindn btn parametrlr zr kskin
surtd frqlnir. Bu mdni tiplrin yegan ortaq dyri islam dini
sisteminin bksidir. bk dedikd yni, dini qiddn savay
islam arxitekturas, islam flsfsi, dbiyyat v sair d nzrd
tutulur. Btn bunlar is n Trk, n Malay, n d ran
sivilizasiyasn hrtrfli sciyylndirmy kifayt etmir. Htta
slam sivilizasiyasnn birbaa yaradcs v daycs olan rb
mdni tipini bel sciyylndirmkd tam mnzrni hat ed
bilmir. n az ona gr ki, mslman olmayan rblrin
mdniyyti bu rivy daxil edilmir. Fikrimizc, ninki islam,
mumiyytl, he bir din sivilizasiya n sas ola bilmz v bel
183
tsnifat mqbul hesab edilmmlidir. Din bir qid, dnyagr,

flsfdir. Bu baxmdan, islam dini il brabr baqa dinlr xristianlq, buddizm, atprstlik d yalnz bu rivd hat
dairsin malikdir v dinin sivilizasiya yaradan amil kimi
sciyylndirilmsi yanl yanamalara gtirib xara bilr. Bununla
yana, gr htta bu tsnifat qbul etsk bel, islam ilk nvbd
rb mdni tipinin sivilizasiyas hesab olunmaldr.
Eyni zamanda, qeyd etmliyik ki, Trk sivilizasiyas islam
dini v dnyagrn doma dyr kimi qbul etmi,
znnkldirmi, znd inkiaf etdirmi, bir szl, onlar
arasnda gcl bir harmoniya, sinxroniya yaranmdr. Rahid Ulusel
Qloballama v trk sivilizasiyas kitabnda trk-islam sintezini
olduqca dqiq ifad edir: rq sivilizasiyalar blokunda islam v
trk sivilizasiyasnn interaksiyas v br tarixinin davaml bir
prosesi kimi trk-islam sintezi, daha dqiq desk, trk
sivilizasiyasnn inkiafnda trk-islam mrhlsi btn tn
dvrlrd olduu kimi, masir dnya tarixinin d inkiafna ox
mhm tsir gstrir v bu prosesin qlobal sivilizasiya
quruculuunda znmyynldirmsinin dzgn drk olunmas
byk hmiyyt dayr. Trklrin islam qbul etmsi il hr iki
sivilizasiya qdrtlnib v rq orqanikasnda misilsiz vhdt
mqamlar ld edib. Bu tarixi hadis ninki tkc onlar, mumn
rq sivilizasiyalar dnyasnn harmoniklib mhkmlnmsini,
Qrb ekspansiyasna tab gtirmsini rtlndirn bir proses
olub.149
Bellikl, Trk mdni tipi mstqil sivilizasiya daycs
olmaqla, znmxsus xarakterik xsusiyytlri il islam
mdniyytinin digr dayclarndan frqlnir. Fikrimizc, islam
149
Rahid Ulusel. Qloballama v Trk Sivilizasiyas. Bak: aolu, 2005, sh. 69
184
mdniyyti ayrca bir sivilizasiya tipi deyildir v bir ne frqli

sivilizasiyan hat edir. Trk, rb, ran, htta Malay ayrca
sivilizasiyan tmsil edirlr. Bu mdniyyt dairsin daxil olmaqla
Trk sivilizasiyas z inkiafnda yeni bir mrhly qdm
qoymudur. Eyni zamanda o da xsusi qeyd edilmlidir ki, bu
mrhl trkn btn tarixi rzind onun glck taleyini myyn
edn n hlledici mqam olmudur. Trk - slam birliyi bir simvola
evrilmidir. Tsadfi deyil ki, ken dvr rzind tarix dflrl
trkn islamn n byk qoruyucusu v daycs olmasnn, elc d
islam dyrlrinin trklrin milli nnlrinin qorunmasna thf
verdiyinin ahidi olmudur.
Trk sivilizasiya dayclar islam dinini qbul etmkl, islam
dnyagr saysind znginlmkl v z nvbsind islam
mdniyytin thf vermkl brabr, z mdniyytlrinin inkiaf
yolunda tnzzl d mruz qalmlar. slam mdniyytinin trk
mnviyyatna tsiri il bal professor Yaar Qarayev yazr: slam
rb dvltiliyi zrind qurulsa da, mhz fars mdniyyt trzi
krp rolunu oynad. Mdniyytlr v mnviyyatlar arasnda islam
z krpy evrilndn sonra qonu islam xalqlar arasnda ortaq
mnvi nnlr daha da gclndi. Lakin bu ortaqlq bzn el hallar
da alr ki, tdricn ayr-ayr etnik kltrlr milli mdniyyt vahidlri
kimi sradan xr. Hr biri vahid, mrkzlmi, eyni tipli mnviyyat
v snt fenomeninin - islam mdniyytinin bir hisssi olur.150
Grndy kimi, islam dnyagr vahid dyrlr yiylnmy yol
amaqla yana, znmxsus mdni inkiaf alarlarnn itirilmsin
d gtirib xarmdr. Bu is milli sivilizasiya identikliyinin tbii
inkiafnda myyn fasillr, elc d istiqamt dyiikliklrin
sbb olmudur.
150
Yaar Qarayev. Tarix: yaxndan v uzaqdan. Bak: Sabah, 1995, sh. 184
185
TRK V RB SVLZASIYALARININ
DALOQU
slam mdniyyti daxilind trklrin znmxsus mnvi

dyrlri hesabna frqli sivilizasiyaya sahib olmas il bal
msllr aydnlq gtirdikdn sonra Trk - rb v Trk ran sivilizasiyalararas mnasibtlr toxunmaq istrdik.
Tarixi baxmndan Trk - ran mnasibtlri daha qdim dvr
dayansa da, islam mdniyyti rivsind yanamamza uyun
olaraq ilk nvbd sivilizasiya mstvisind Trk - rb
mnasibtlrini aradrma mqsduyun hesab edirik. vvlc
qeyd etmliyik ki, ksr Qrb sivilizoloqlarnn tsnifatnda hr iki
mdni tip vahid slam sivilizasiyasnn daycs, n yax halda
subsivilizasiya hesab olunur. Lakin vahid islam dyrlrin malik
olmasna baxmayaraq, onlar arasnda mahid olunan
fundamental frqliliklr trk v rblrin frqli sivilizasiya
daycs olmalarn gstrir.
lk nc gstrmk lazmdr ki, bu iki sivilizasiyann
mnasibtlrin baxarkn daha ox tarixi v ideoloji rakursa
stnlk verilckdir. Bel ki, masir dvrmzd bu iki
sivilizasiya dayclarnn tmas mkan olduqca mhduddur.
Corafi baxmdan geopolitik mstvid hazrk Trk sivilizasiya
dayclarndan yalnz Trkiy Cmhuriyyti rb dnyas il
hmsrhddir. Min ildn ox tarixi olan bu mnasibtlr daha
geni planda, hr iki sivilizasiyann inkiaflarnn zirvsind olan
zamanlarda iq salma nzrd tuturuq.
Trk - rb sivilizasiyalarnn mnasibtlri birincisi, ideoloji
v mnvi baxmdan islam dininin tsiri il, ikincisi is tarixi
186
determinizmin tsiri altnda mxtlif zamanlarda bu iki sivilizasiya

daycs olan xalqlarn passionar hrktliliyi zamannda mxtlif
alarlar il sciyylnir. Passionar hrktlilik dedikd tarixin
mxtlif zamanlarnda etnoslarn qabarma v kilmlri - yni
nfuz dairlrinin, hakimiyytlrinin hatsinin genilnm v geri
kilm mrhllri nzrd tutulur. Bu baxmdan tarixin mxtlif
zamanlarnda bzn Trk sivilizasiya dayclarnn rblr
zrind, bzns rblrin trklr zrind hkmranl
dvrndki mnasibtlr baxacaq.
rblr kimdir?
Trk - rb sivilizasiyalararas mnasibtlrin baxmazdan
vvl ilk nvbd rb kimliyin, rb mdniyytinin kklrin
nzr salmaq lazmdr. Qeyd etmliyik ki, rblr rbistan
yarmadasnda mskunlam semit dilli xalqdr. Qdim dvrd
yarmadann imal v mrkzind kri tayfalar, cnubunda is
oturaq hyat trzi srn tayfalar mskunlamdlar v onlarn tarixi
inkiaf bir-birindn sasl surtd frqlnirdi. Bu frqliliklr hyat
trzindn tutmu dini dnyagrndk mxtlif sferalar hat
edirdi (islama qdr kri imalda btprstlik idis, oturaq hyat
trzi srn cnubda monoteist dini qid hkm srrd).
rblmnin birinci fazas rb ad il baldr v
islamaqdrki dvr hat edir. Bel ki, yarmadann kri
tayfalar zlrini rb - yni, slis dananlar, digrlrini is cm
- yni, aydn olmayan kild dananlar adlandrrdlar (sonradan
cm sz daha ox farslara aid edilmy baland). Lakin
Herodot v digr ksr yunan-roma mlliflri rb v
rbistan terminini cnub-qrbdki Ymn d daxil olmaqla
btn yarmadaya v onun sakinlrin aid edirdilr. Bellikl, rb
187
sznn hat dairsi genilnmy baland. 151 Fikrimizc, bu

proses, yni rb sznn mnasnn hat dairsinin genilnmsi
rblmnin birinci fazasdr v grndy kimi, sivilizasiyann
aktiv passionarlq mrhlsi il laqli deyil. Bununla brabr, qeyd
etmk lazmdr ki, vahid islam v rb mdniyytinin zvi trkib
hisssi olan Ymn xalq aradan yzillr kemsin baxmayaraq
hl d yarmadadak btn baqa rblrdn bir ox komponentlr
zr sasl surtd frqlnir.
rblmnin ikinci fazas is rb sivilizasiyasnn aktiv
passionarlq dvr il balamdr. Bel ki, islam dini brqrar
olduqdan sonra konsolidasiya olunan rb cmiyyti iri dvlt,
daha sonra imperiya (rb Xilafti) mrhlsind z
passionarlnn pik sviyysin atd. Mhz imperiya rb
sivilizasiyasnn sas stunu olmudur. Xilaftin srhdlri
genilndikc rblmnin d hdudlar genilnmidir. slind
Xilaftin ial siyastind iki mrhl zn gstrir: 1 - islam
dininin yaylmas, yni mslmanlama; 2 - rblm, zorla v ya
myyn sosial stnlklr qazanmaq mqsdil. Xilaft z
srhdlri daxilind v htta ideoloji tsir hesabna imperiya
srhdlrindn knarda bel islam dinini yaymaa alrd.
mumilikd, islam dini rb dvltiliyinin v sonrak mrhld
rb passionarlnn formalamasnda n mhm amil olmudur.
rblm is daha mhdud daird rb mnviyyatnn digr
sivilizasiya dayclar trfindn qbul edilmsi hesabna ba
verirdi. mumi mnzr bel formalamd ki, hm
mslmanlama, hm d rblm proseslrinin bu dvr n
gc ttbiq olunmas xarakterik idi. rb Xilaftinin hdudlarna
baxsaq, qrbd Mribdn, htta bir mddt Avropada spaniyan
151
Peter Mansfield. The Arabs. New-York: Penguin books, 1990, p. 14
188
da hat etmkl, rqd Mavrnnhrdk byk bir razini hat

edn imperiyann Afrika, Yaxn rq, ran, Qafqaz, Mrkzi
Asiyada - trk, afrikan, iran, htta ellin mdniyytlrinin (Bizans)
dayclarn z nfuzu altna ald grnr. Bu byk corafi
mkanda Misir, ran kimi qdim sivilizasiyalar, hmin dvr
mdniyytinin elitar sviyysi hesab ediln Ellin-Bizans
sivilizasiyasnn (Suriya), antik dvr mdniyytlrindn hesab
ediln Karfagenin davamlar, elc d bu regionda hr zaman z
mvcudluunu saxlayan Trk sivilizasiyasnn dayclar
olmudur. Bu byk corafi mkanda rblm, ial olunan
razilrd yerli sivilizasiya dayclarnn rblrl harmoniyas uyumluluu il laqdar olmudur. Bzi mlliflrin iddia etdiklri
kimi, daha yuxar sviyyli mdniyytlrin dayclarnn nisbtn
aa sviyyli mdniyyt dayclarn ritmsi mlahizsi il
razlamaq mmkn deyil. Bel ki, n az bu mkanda qdim Misir
v ya Bizansn mdni mrkzlrindn biri olan Suriyann hmin
dvrd rblrdn qat-qat yksk mdni sviyyy, sivilizasiya
quruculuuna malik olduu mlumdur. Bu halda is yksk
sviyyli
mdniyyt
dayclarnn
mdni
planda
dominantlnn rblrin assimilyasiyasna sbb olmad
grnr. Bs yksk mdni nailiyytlr ld etmi bu sivilizasiya
dayclarnn rblmsin n sbb olmudur?
Bir ox mtxssislrin fikrinc, balca sbb sas mnvi
dyrlrin yaxnl v nc qvvy qar birg mbariz
olmudur. nc qvv dedikd, hmin dvrd bu regionda
hakim olan Ellin mdniyyti dayclar nzrd tutulur. Bel ki,
rblrin passionarl dvrnd Misir v Suriya artq bir ne yz
il idi ki, Bizansn ial altnda idi. Ellin mdniyyti is sivilizasiya
baxmndan n qdr yksk nailiyytlr qazanm olsa bel,
189
mnvi baxmdan xlaqi tnzzl, deqradasiya yaayrd. Cmiyyt

hyatnn bu mdni pozunluu n Misir koptlar, n d Suriyann
yerli halisi n arzuedilmz olduundan, yeni mdni dyrlr
tezlikl qbul edildi. Bu is Misir v Suriyann
mslmanlamasna, rblmsin gtirib xard. Tsadfi deyil
ki, hmin dvrd txminn 3-5 milyon nfr halisi olan Misirin
rb hakimiyyti altna kemsi cmi 2 il kdi. Bununla bal
islamnas ran alimi bdl Hseyn Zrrinkub yazr: rblrin
ial zaman zbt olunan razilrin yerli halisinin dmn
mnasibti olsayd, qlb bu qdr asan baa glmzdi. Misird
yerli halinin mrkzi hakimiyytdn (Bizansdan) narazl daha
ox mahid olunurdu v nticd Aa Misiri Bizans
imperiyasndan qoparmaq n cmi 10 min nfrlik mslman
ordusu kifayt etmidi.152
Dnya sivilizasiya tarixind znmxsus yeri olan v hl d
briyyti spesifik arxitektura zlliklri il seiln piramidalarla
heyrtlndirn Misir sivilizasiyas il bal qeyd etmk istrdik ki,
eramzdan vvlki minilliklrd yksliinin pik sviyysin atan
bu sivilizasiya dayclar birinci minillikd z mvcudiyytini
saxlaya bilmmidi v nsildyim prosesini mhv olmaqla baa
vurmudu. Hazrda bu sivilizasiyann reliktlri olaraq piramidalar
v Misirin masir halisi arasnda etnik, dini azlq tkil edn
xristian koptlar gstrmk olar. Lakin hmin mkann yeni
sivilizasiya arealna daxil olmas n da byk zaman srf olundu.
Bel ki, qdim Misir dvltinin squtundan sonra n ran, n d
ellin hkmranl dvrnd hr hans bir yeni prosesin balamasnn
ahidi olmuruq. Roma-Bizans timsalnda ellin mdniyytinin bzi
152
. . : , 2004,
. 7
190
tzahrlrin, xsusn d dnizsahili razilrd myyn izlri il

qarlasaq da, daha vvl hakimiyyti altnda olduu ran
mdniyytinin tsirini gstrn fundamental izlr rast glinmir.
Bellikl, vvl ran, sonra Roma-Bizans ialnn sas tsiri
Misirin milli mninin, sivilizasiya zyinin itirilmsin sbb
olmudu. Bel bir halda artq 700-800 il bu proseslri yaadqdan
sonra bu razid halinin rblmsi v Misirin rb
mdniyytinin hatsin daxil olmas daha asan grnrd. rb
ialnn siyasi, iqtisadi, sosial proseslr tsirini aradran ingilis
alimi Hyu Kennediy gr, byk mdniyyt, rblrl
mqayisd zngin dvltilik nnsin, daha yax silahlanm v
tchiz olunmu, byk dy tcrbsi olan orduya malik olan v
mumiyytl btn sahlrd rblrdn daha stn olan Misirin
ox qsa mddtd rb ialna mruz qalmasnn v son nticd
rblmsinin n sas sbbi ondan ibart idi ki, bu proses bir ox
misirlilr n bir yad hakimiyytin baqas il vz olunmas
demk idi.153
Eyni zamanda Misir, Suriya v Mesopotomiyann halisinin
rblmsind hl islamdan qabaq bu razilr rblrin
miqrasiyasnn da rolu olmudur. Hl islamdan vvlki dvrd
yarmadann rblrinin Suriya v Mesapotomiyaya kmsi v
burda bir ne sr boyunca oxsayl arami xalqlarnn mdni
tsirin mruz qalmas haqqnda mlumatlar var. Artq hmin
dvrd Roma-Parfiya srhdinin hr iki trfind hali arami
dilind danrd. Bel ki, hl islama qdr arami yazsnn tsiri il
rb yaz sistemi yaranmd. Misir d rb elementi islama qdr
daxil olmudu. Strabonun mlumatlarna gr, Yuxar Misird
Kopt hrinin halisinin yars misirli, yars is rb idi. Nil
153
. . : , 2010, . 215
191
aynn Qrb sahilini Liviya trfi, rq sahilini is rb trfi

adlandrrdlar. Amma rb ial zaman Suriyada olduu kimi
Misird d rb dilind danan hali mvcud deyildi (yni bu
razilr miqrasiya edn rblr yerli dillri qbul etmidilr). Yerli
halidn yuxar sinifin dili yunan dili idi, dvlt hyatnda latn dili
d ilnirdi. z dillrini saxlayan koptlar xristianl qbul
etmidilr, qdim Misir yazlarn unudaraq, yunan yazsna
kemidilr. Yalnz X srdn sonra buralarda da rb dili v yazs
stnlk qazanmaa balamdr.154
Bundan baqa, Yaxn rqin xristian halisi n (hm Misir,
hm d Suriya xristianlar Xalkedon kils mclisind ayrlan rq
xristianlarn tmsil edirdilr) Qrb kilssinin onlar kafir hesab
etmsi sciyyvi idi. Yni, yeni dinin dayclar olan
mslmanlarn onlara qar mnasibtlri katolik kilssinin onlar
kafir elan etmsi mqabilind daha tolerant idi v bu amil d
halinin islamlamasnda byk rol oynamdr. Bellikl,
rblmnin ikinci fazas rb passionarl hesabna, mnvi
dyrlrin uyumluluu, elc d regionda uzun mddt hkmran
olan yad mnvi dyrlrin yerli hali trfindn qbul
edilmzliyinin yaratd mhit saysind mmkn olmudur.
Eyni zamanda, rblmnin ikinci fazasna tsir gstrn
digr bir mhm amili d diqqtdn qarmamaq lazmdr. Bel ki,
Xilaftin ialnn ilk illrind rblrl islam dinini qbul etslr
bel, qeyri-rblr arasnda byk frq qoyulurdu, ikili standartlar
ttbiq olunurdu. rb olmayan mslmanlar mlak, mhsulla
laqdar ar vergilr dyir, inzibati ilrdn knar saxlanlrdlar.
Bu is narazla sbb olur, Xilaftin ial siyastin mane olurdu.
154
... // .
. : , 2010, .47
192
Bel ki, ial olunan razilrin srhdlri genilndikc

imperiyann irilrind qalan qeyri- rblrin ba qaldrmas, elc
d yeni razilrd dy v inzibati ilr n insan resurslarnn
atmazl Xilaftin rb olmayan sakinlrin qar siyastinin
dyimsin sbb olmudu. Xlif bdl Malik ibn Mrvann
(685-705) hakmiyyti dvrndn balayaraq mvalilrin lav
vergi yk gtrld, onlar inzibati ilr clb olunmaa
balandlar v nticd ial olunan razilrd sosial v iqtisadi
stnlklr qazanmaq imkan ld edn yerli hali srtl
rblmy balad.
rb passionarlnn ikinci mrhlsi - mslmanladrma
Bundan sonrak mrhld rb passionarl zn
mslmanladrmada gstrmidir. Dorudur, islam dininin
yaylmas yalnz ilkin mrhld rb passionarl hesabna
olmudur. Htta sonralar islam dininin balca yayclar v
qoruyucular trklr olmu v ya bu dinin daha byk corafi
mkana (Hindi-in yarmadasna, ndoneziyaya, tropik Afrikaya)
yaylmasnda digr faktorlar da rol oynamdr. Bununla bel, qeyd
etmliyik ki, rb Xilaftinin genilnmsinin birinci fazas
rblm il nticlndis, nvbti faza da mslmanlama il
nticlndi. Bs frq ndn ibart idi ki, Afrikann Atlantik okean
sahillrindn rbistan yarmadasnn cnubunadk byk bir
mkanda zndn dflrl yksk v qdim sivilizasiya
dayclar assimilyasiyaya urad halda, Xilaftin ial etdiyi
digr razilr - ran, Azrbaycan, Anadolu, Mrkzi Asiya yalnz
islam dininin hat dairsin daxil olmaqla kifaytlndi.
Baxmayaraq ki, hm tarixi mnblr, hm d toponimlr gstrir
ki, rb Xilafti bu regionlarda da assimilyasiya siyasti
193
yrtmdr. Misal n, bu gn Azrbaycanda onlarca rb

mnli yer adna rast glinir, tarixi mnblrd oxlu rb
tayfalarnn Azrbaycana krlmsi il bal faktlar mvcuddur.
Bs bel olan halda, islam da qbul etmkl vahid mnvi
dyrlri bln, islam dinin inanmaqla rb dilinin hakim dil
evrilmsi hesabna bu dili qbul edn, mnimsyn, yrnn bu
xalqlar niy assimilyasiyaya uramadlar? Assimilyasiya n sas
olan din, dil, htta bzi xlaq v ya davran qaydalar, arxeoloji
mdniyyt v hakim ial tbqnin iqtisadi v siyasi
mexanizmlri ttbiq olunduu halda niy assimilyasiya proseslri
getmmidir?
Cavab yalnz birdir - sivilizasiyalarn uyumsuzluu,
disharmoniyas. Bir trfdn, ideoloji mexanizmin btn zorak
metodlarna, digr trfdn is islam dininin bx etdiyi ortaq
mdni dyrlr baxmayaraq rblmyn bu lklrd v
xalqlarda yerli sivilizasiya dayclar n rb sivilizasiyas
qbuledilmz
olmudur,
mnviyyatn
drin
qatlarn
znnkldir bilmmidir. Trk sivilizasiya dayclarnn
hakim olduu Anadolu, Qafqaz v Mrkzi Asiyada hmin dvr
rb miqrantlar anti-assimilyasiyaya mruz qalmdr. Yni,
ideoloji v iqtisadi dsty baxmayaraq, krln rb tayfalarnn
zlri trklrl qaynayb-qarm, trklrin irisind rimilr. Bu
mkanda rb tayfalarnn krlmsinin izlri hazrda da bu
lklrd z mvcudluunu saxlayan cmiyytin xsusi bir zmrsi
- seyid v xocalarn nmunsind zn gstrir.
Qeyd etmliyik ki, cmiyytd bel bir fikr stnlk verilir
ki, seyidlr imam Hseynin nslinin trmlridir. Cahiliyyt
dvrnd rbistanda tayfa balarna veriln seyyid titulu
islamn yaylmasndan sonra mslman rqind islam
194
peymbrinin nslindn olan adamlara veriln fxri titula

evrilmidir. Seyidlr mslman lklrind, xsusil ilik
mzhbin etiqad edn hali arasnda byk hrmt v nfuz
sahiblri idilr. Onlar hali arasnda seilmkl yana, orta sr
hkmdarlar trfindn himay olunurdular. 155 Lakin bu gn
seyidlr etnik v mdni mnsubiyyt baxmndan rblri deyil,
yerli xalqlar tmsil edirlr, ancaq rb mnli olmalar gman
olunur. Yerli cmiyyt tam inteqrasiya olunsalar da, adlarnn
saxlanmasn bir ne mqamla laqlndirmk olar. Gman edirik
ki, birincisi, rb Xilaftinin ial siyasti baa atdqdan sonra
krln rb tayfalar yerli halinin qzbin tu glmsin dey
islam dininin artq bu regionda tam brqrar olduunu nzr
alaraq, seyid - imam vlad, Mhmmd peymbrin
nslinin nmayndlri adlandrlmaa balandlar. Yni, bu
regionda seyidlrin he d hmi peymbr nslindn olmas
doru deyil. kincisi, zaman kedikc dil, mdniyyt v digr rb
keyfiyytlrini itirn bu insanlarn seyid zmrsinin dini baxmdan
bir pill yuxar olmas il bal cmiyytd yaranan mnasibtdn
istifad edrk bu ad saxlamaqla frqlnmk, imtiyazl zmr
olmaq, mslmanlar arasnda hrmt sahibi olmaq istklrindndir
ki, etnik baxmdan tam assimilyasiya olsalar da bu ad qoruyub
saxlamlar. Bellikl, trklr v iranllar yaayan razilrd rblr
z etnik varlqlarn saxlaya bilmdilr, ad kiln istisnalar is
daha ox sosial stnlklr qazanmaq mqsdi il baldr. Trkrb sivilizasiyalarnn, elc d ran-rb sivilizasiyalarnn
disharmoniyas rb passionarlnn bu mkanda yalnz
mslmanlama il nticlnmsin sbb oldu.
155

rolu. Bak:Elm, 2003, sh. 96-97
195
rb passionarlnn aktivliyi dvrnd genilnrk hat

etdiyi digr bir razi spaniyada is masir dvrmzd rb
sivilizasiyasnn n etnik, n d dini izlrin rast glinir. Hmin
dvrn yegan lamtlri Priney yarmadasnda qalan islam
arxitekturas nmunlridir. 711-ci ildn balayaraq txminn 800
il qdr (1492-ci il) rblr spaniyada hkmranlq etmilr. Bura
k etmi rb, brbr v imali Afrikann digr xalqlarnn
trmlri olan mavrlarn spaniyadan qovulmas, mslmanlara
qar tqiblr Priney yarmadasnda rb passionarlnn
aktivliyinin snmsin sbb olmudur. spaniya il brabr
taliyann cnubu, Siciliya v Aralq dnizinin imal sahillrindki
bir sra digr razilr d rblm-islamlama prosesinin qarsn
Qrb sivilizasiyas dayclarnn gclnmsi fonunda daha ox
rblrin burdan qovulmas hesabna dayandrm oldu. Akademik
Bartoldun mlumatlarna gr XX srd bu razilrdn yalnz
Maltada rb dilind danan xristian hali qalmdr.156 Grndy
kimi, bu halda rb-Qrb sivilizasiyalararas mnasibtlrd islamxristian qardurmas sas amil olmudur v hazrda bu regionda
rb-mslman nfuzunun olmamas da bununla baldr.
Bellikl, passionarln aktivliyi dvrnd rblm il
mayit olunan bu proses bu gn rb dnyas adlanan byk bir
linqvistik, corafi, geosiyasi mkann yaranmas il
nticlnmidir. Hazrda 300 milyondan ox insann yaad bu
regionda 23 rb dvlti var. rblm dil, din v digr mnvi
dyrlrin yayld regionlarda qbul edilmkl yana, tsir
dairsind olan razilrd mvcud olan sivilizasiyalardan da bzi
mdni elementlri qbul etmkl vahid rb mdniyytinin
yaranmasna sbb olmudur. Grndy kimi, rb sivilizasiyas
etnik deyil, daha ox ortaq dil v mdni dyrlr syknn
156
... // .
. : , 2010, . 51
196
cmiyytdir v bununla digr sivilizasiyalardan sasl surtd

frqlnir. slam dininin mqdds kitab olan Qurani-Krimin
yalnz rb dilind oxunmal olmas v dualarn bu dild
sslnmsin olan tlb d rb dilinin rb sivilizasiyasnn
formalamasnda xsusi rol oynamasnn gstricisidir.
Trk sivilizasiya dayclarnn islam dininin mxtlif
cryanlarnda tmsil olunmas - siyasi mqsdlrin prioritetliyi
Trk sivilizasiyas islam dininin hat dairsind d
znmxsusluunu bruz verir. Yni, trklr islam mdniyyti
daxilind z milli identikliyini daim gstrmilr. Bir ox hallarda
bu zn islam dini mzhblrind, triqtlrd, sufi ordenlrind
trklrin ks reaksiyas olaraq gstrmidir. Tarixi ardcllqla
baxdqda maraql mnzrnin ahidi oluruq v bu gn trk
dnyasnn tmsililrinin islam dininin frqli mzhblrin etiqad
etmlrinin sl sbblri ortaya xr. Mlum olduu kimi, rb
ialnn ilk dvrnd islam qbul edn, amma rb olmayanlar
(mvali) rb Xilafti daxilind ayr-sekiliy mruz qalrdlar.
Xsusn mvilr dvrnd mvalilr - cizy, zkat kimi vergilr
verir, frqli mnasibt grrdlr. Lakin sonradan ial olunan
razilrin bykly rblri bu mkanda azla evirdi ki, bu da
hakim rejim n problemlr yaradrd. slind mvilrin
Abbasilrl vz olunmasnda bu faktorun da xsusi rolu olmudur
v artq Abbasilrin dvrnd rb olmayan mslmanlara qar
ikinci drcli mnasibtin dyimsi nticsind rblm prosesi
daha geni vst almd. Biz is diqqti baqa bir mqama kmk
istrdik. mvilr dvrnd qeyri-rblrin (daha ox trklr v
iranllarn) hakim rejim qar reaksiyas, barmaz mvqeyi onlarn
islam dinini qbul etslr bel, islam daxilind hakim slaly qar
olan digr dini cryanlara meyl etmsin sbb olurdu. slam dini
daxilind yaranm cryanlar mahiyyt etibaril rb mnli
197
olsalar da, hmin dvrd hakim rejim qar olduundan rb

olmayanlarn maraqlarna uyun glirdi. Buna gr d, iranllar v
trklr arasnda iliyin, imali Afrikada brbrlr arasnda
xaricilik triqtinin geni yaylmasnn sbblrini burda axtarmaq
lazmdr. Dediklrimizi yani tsvvr etmk n islam dininin
yaylma arealna baxsaq (xrit 1), sektant dini cryanlarn daha
ox mslmanlaan digr sivilizasiya daycs olan milltlr
arasnda yayldn grrik. Qeyd olunan mddalar
mumildirrk bu qnat glmk olar ki, rb olmayan
sivilizasiya dayclarnn frqli mnvi dyrlri v hmin dvr
Xilaftd hakim rejim qar islamdaxili cryanlarn maraqlarnn
st-st dmsi bu cr mnzrnin formalamasna gtirib
xarmdr (htta rblmnin I mrhlsind bu prosesi ken v
rb lksi hesab olunan Ymnin d timsalnda bu mlahiz
zn doruldur). Yni, ilik v ya xaricilik triqti z bel dind
rb mnli siyasi istiqamt olsa da, hmin dvr hakim slaly
(rejim) qar olduundan mvalilr arasnda oxlu trfdar
tapmd. Dorudur, bu mddann reall ks etdirmdiyi hallara
da rast glirik. Misal n, halisinin byk hisssi snni olan n
byk trk dvltlrindn Osmanl imperiyas z siyastind bu
yanamaya stnlk vermidir. Bel olan halda konkret situasiyaya
baxmaq lazmdr. Mlum olduu kimi, 1055-ci ild Slcuq sultan
Torul by trfindn Badad alndqdan sonra xliflik institutu
faktiki olaraq trklrin ixtiyarna kemidir. Slcuqlarn varisi olan
Osmanl imperatorlar is hm d Xlif elan olunmular. Buradan
aydn olur ki, snni qidsi yen d siyasi mqsdlr uyun
gldiyi n Osmanl dvltind qbul edilmidir.
198
slam dininin triqtlr zr xritsi
199
slam dininin rb xilaftinin rq doru ial etdiyi

razilrd brqrar olmas n az -drd sr kmidir. Trk
sivilizasiya dayclarnn nvbti mrhld z ks-tsirini sufi
triqtlrind gstrdiyini mahid edirik. Txminn XI srdn
balayaraq mxtlif sufi triqtlri Trk sivilizasiyas n islam
daxilind znmxsusluunu ks etdirmk vasitsi olmudur.
Maraql odur ki, bzn bu sufi triqtlri rb mnli olsalar bel,
inkiaf dvrnd daha ox trk dnyagrn xidmt etmilr.
Bzn htta ilk mqsdini - mslman missionerlik funksiyasn
itirrk islam dinind trk identikliyinin ifadisi olmular. Yni,
sufizm, onun ayr-ayr triqtlri, xsusn, sfvilik, bektailik
trkly xidmt etmidir. Bel bir mqamda oxlarn
dndrn inc bir nansa da iq salmaq istrdik. Nec olur ki,
etnik kk, mdniyyt, mnviyyat baxmndan eyni sivilizasiyann
daycs olan Anadolu v Azrbaycan trklri islamda frqli dini
mzhb dayclardr. Yni, osmanllar snni, azrbaycanllar is
daha ox idirlr. Tarixi zrurt, zamann tlbi v baqa
sbblrl yana xsusi bir mqama da diqqt yetirmk istrdik.
Yuxarda da gstrdiyimiz kimi, Osmanl dvlti Badad
tutduqdan sonra (htta bir az da vvl slcuqlarn Badad tutmasn
da gstrmk olar) Xilaftin hquqi varisi oldular v ortodoks snni
dini ideologiyas artq Osmanl imperiyasnn mnafeyin xidmt
edirdi. Yni, bir nv hakim rb ideologiyas qalmad ki, Osmanl
trklri ona qar alternativ olsunlar. Bu is z nvbsind Osmanl
imperiyasnn bir ox sahlrd trklkdn daha ox islam
mdniyytinin dayc olmasna rait yaratm oldu. Osmanl
dvrnd bzn htta mumislam mdniyytinin trk mdni
dyrlrinin qarsnda stnlk qazandn mahid edirik.
vzind hmin dvr siyasi shnsind Osmanl imperiyasnn sas
200
rqibi olan Sfvilrin (Azrbaycan) ideologiyasnda biz

mumislam dyrlri rivsind trk elementlrini saxlayan dini
dnyagrn mahid edirik. Sufi ordeninin rhbrlrinin
dvlt bas olduu bu dvlt hakim islam ideologiyasna z ks
tsirini gstrirdi. Bu tzahrlrin Trk sivilizasiyasn tcssm
etdirmsinin n bariz nmunsini is biz hazrda Trkiy
Cmhuriyyti razisind yaayan lvi triqtinin dayclarnn
timsalnda grrk. lvilik - mscid vzin cem evlrinin olmas,
dini ayinlrin xsusi musiqi v rqsl mayit olunmas, qadn v
kiilrin bir yerd dini rituallar hyata keirmsi, dini ayinlrin
rb dilind deyil, milli dild (trk dilind) olmas v baqa
xsusiyytlri il xarakteriz olunur. Grndy kimi, dini
rituallarn bel musiqi il mayiti trk mxsus uxluun
gstricisidir, trklrin qdimdn bri qopuz-ozan nnsinin
tzahrdr; dini ayinin milli dild olmas rb dilinin
hegemonluuna qardr v bellikl, islam daxilind olsa bel
millidir, trk kimliyinin qorunmasna ynlmidir. Trkiynin daha
ox rq blglrind mskunlaan bu lvilrin kklrin baxsaq,
onlarn etnik baxmdan ya Azrbaycandan krlm olduunu,
ya da o dvrd Sfvilrin qrb srhdlrinin hmin razilrdn
kediyini nzr alaraq yerli trkmn tayfalarnn trmlri
olduunu grrik. O ki qald, hazrk dvrd Trkiy
Cmhuriyytind lvilrin krd, laz v digr etnik silli olmas il
bal fikirlr znnimizc, burada siyasi mqsdlr stnlk tkil
edir.
lvilrin dini inanc il bal daha maraql mqama is lvibektailiyin n byk tdqiqats olan Fransada yaayan
azrbaycanl mhacir ailsinin vlad ren Melikofun (1917 - 2008)
srlrind rast glirik. Onun fikrinc, lvilr i deyillr.
201
lvilrin imam lini tanrladrmasnn ilikl he bir laqsi

yoxdur. mam li slind trklrin Gy Tanrsdr. Trklr
mslman olduqdan sonra islamaqdrki inanclarnda sas yer
tutan Gy Tanrsna inam tam yox olmad, imam li il birldi.
ilik is daha sonra tsir etmy balad, bzi nsrlrini qbul
etdirdi. 157 Trkiyd lviliyin trklk olduu, trk boylarnn,
ouzlarn, trkmnlrin gtirdiyi bir inanc, mdniyyt olmas
ideyasnn trfdarlar arasnda Prof. Dr. Yusuf Ziya Yrkan, Dr.
Ali Seluk, Prof. Dr. Bahaeddin gel, Dr. smail Kaygusuz, Dr. smail Onarl, Esat Korkmaz, Dr. Ali Dursun Gliek kimi elm
adamlar da var.
rb passionarl dvrnd Trk v rb sivilizasiya
dayclar arasnda mnasibtlrin sciyyvi chtlri
Trk v rb sivilizasiyalar arasnda mnasibtlrin ilk
mrhlsi VII srdn balayaraq rblrin islam dinini yaymaq
hesabna trk torpaqlarn ial zamanna dr. Bu dvrd rb ial
hm yeni torpaqlarn tutulmas, hm d islam dininin timsalnda
ideoloji tsirl mayit olunmudur. Qeyd etmliyik ki, islam dini
btn mslmanlar n mnvi dyr olduu halda, daha ox rblr
n sivilizasiya elementidir. Bel ki, rblr slam sivilizasiyasnn
yaradcs v qanuni dayclardr. slamaqdrki rb mdniyyti
bel slam sivilizasiyasnda myyn mnada z alarlarn saxlam
v bellikl islam dyrlri digr mslmanlardan (trklr, farslar,
malaylar v s.) frqli olaraq rb mdniyytini yalnz
znginldirmidir. Qeyri-rblrd is islamn gtirdiyi oxsayl
znginliklrl yana myyn mhdudiyytlr v z sivilizasiya
identifikasiyasnda mhrumiyytlr d sbb olmudur. Bu is islam
157
http://www.pirsultanabdal.org/irene_melikoff.html
202
dini il deyil, rb ialnn ideologiyas il baldr (bu halda islam

ideologiyas rb ialna hakimiyyti saxlamaq n yardm
etmidir).
Trk dnyasnn rblr trfindn ial Trk sivilizasiyasna
znmxsus zrblr d vurmudur. lbtt, bir mnada bunu tbii
qarlamaq lazmdr. al dvlt z ideoloji, mnvi, sosial, htta
dini dyrlrini zbt etdiyi btn torpaqlarda yayrd. Lakin yeni
dyrlr Trk sivilizasiyasna z milli identikliyinin saxlanmasnda
problemlr d yaratmdr. Xsusi vurulanmaldr ki, trk xalqlarnn
rblrdn vvl qarlad digr iallar bu sivilizasiya
elementlrin toxuna bilmmidilr. rb ialnn Trk
sivilizasiyasna mnfi tsiri il bal Elmddin libyzad yazr:
rblr el ki, trk dnyasn fth etdilr, ona el ar zrb
endirdilr ki, indiydk onun altndan xa, zn gl bilmir:
1. lk nvbd trkn vahid kkn balta alb onu para-para
etdilr, onun vahidliyini pozdular. Azrbaycan, zbk, Qazax,
Trkmn, Qrz, Tatar v baqa adlarla trk xalqlar yarand.
2. Trkn inamn qrdlar, Avesta kitabn, zrdtly, Gy
Tanr dinini lindn aldlar. Bu gedid, bu prosesd 100 minlrl
trk qrld, bir-birini mhv etdi; islamlama qlnc gcn baa gldi.
Bu arpmalar, mbarizlr tarixi qhrmanlar - Babklr, Mzdklr,
Cavanirlr d yetirdi.
3. Trkn qdim v tarixi-milli lifbas - yaz mdniyyti itirildi,
mhv edildi; Orxon-Yenisey yazs zrin el bir qara prd kildi
ki, 1000 il o, iq z grmdi, ancaq XIX srd akar oldu, tdqiqat
obyektin evrildi. Trk xalqlarnn mnvi almi, onlarn ruhuna,
qanna hopmu Avesta inamlar, adt-nnlri, ayinlr, bayramlar
v s. zrin klg salnd, ya mnimsnildi, ya da qadaalar
qoyuldu... V-VI srlrin qhrmanlq dastan Kitabi-Dd Qorqud
203
abidsi - trk xlaq-etika kodeksi el nifrtlndi ki, onun sora XVIII

srd yad lklrdn gldi... rblr bel lazm idi. rblr z dinini,
yazsn, xlaqn tabe etdiklri xalqlara calad.158
Sadalananlardan bzi mqamlarla, xsusn ilk ikisi il
razlamasaq da, bunu mllifin bax buca kimi qiymtlndiririk
(Biz atprstliyin trklrin tarixind hans yeri tutmas il bal
mlahizlrimizi kitabn Trk - ran sivilizasiyalar arasnda
mnasibtlr adl blmnd vermiik). nc bndl bal is
qeyd etmliyik ki, trk yaz mdniyytinin rb ialnn gdazna
getmsi il tamamil razlarq. Bel ki, rb Xilaftinin hakim
olduu btn regionlarda rb dilinin v yaz sisteminin hakimliyi il
o vaxta qdr mvcud olan yaz sistemlrinin sxdrlaraq aradan
xarlmas bir faktdr. Biz bura, trk yazs il brabr, qdim iran
yazsn, Avesta dilini, qdim umer yazsn, htta qdim sanskrit
yaz sistemini aid ed bilrik. Bu yaz sistemlrinin ktlvi kild
ortadan
xarlmas
qdim
sivilizasiya
dayclarnn
mdniyytlrin byk zrb vurdu.
mumilikd Trk v rb sivilizasiyalar arasnda
mnasibtlrd rblrin passionarlq dvr VII - X srlri hat edir.
Bu dvr rzind Trk sivilizasiya dayclar sasn islam dinini
qbul etdilr. Trklrin islamaqdrki dini inanclar, milli identifik
xsusiyytlri, adt-nnlri ideoloji mstvid repressiyaya mruz
qalsa da, zn qoruyub saxlaya bildi. Mxtlif formalarda ksreaksiya da zn gstrirdi, bu proseslr hm siyasi olaraq (syan,
milli-azadlq hrkat), hm dini qid olaraq (sufi cryanlar
daxilind), hm mdni planda zaman-zaman tarix shnsin
xmdr. Trklr dini qid olaraq bu mrhld islamdan
faydalandlar. nki onlar n xarakterik olan monoteist dini
158
Elmddin libyzad. Avesta Azrbaycan xalqnn mnvi mdniyyt tarixidir.

Bak: Yurd, 2005, sh. 86-87
204
dnc - Gy Tanr inam, yen tkAllahl inanc - islam dini il

vzlndi. Trklr yeni dind z ski inanclarn da qorumu oldular.
Trkstandan tutmu Afrikann Atlantik okean sahillrindk brqrar
olan vahid islam mdniyyti yeni imkanlar am oldu. Amma
bununla bel, trk yaz sistemin vurulan zrb trkn qdim tarixi
haqqnda mlumatlarn uzun mddt gizli qalmasna sbb olmudur.
Yaz nnlrinin itirilmsi trkn tarixinin thrif olunmasna, rait
yaratm onun mxtlif iallar trfindn z ideologiyalarna uyun
tqdim edilmsi il nticlnmidir.
Trk passionarl dvrnd Trk v rb sivilizasiya
dayclar arasnda mnasibtlrin sciyyvi chtlri
rb Xilaftinin, daha dqiq desk, mvilri vz edn
Abbasilrin hakimiyytinin rsmi olaraq 1258-ci il qdr davam
etmsin baxmayaraq, txminn X srdn balayaraq rb
passionarl prosesi azalmaa doru gedirdi. Bu dvr qdr Xilaft
razilrind artq islam dini brqrar olsa da, vvlki mrhld
mahid olunan rblrin yeni ial olunmu razilr krlmsi
dayanm, imperiyann ayr-ayr razilrind nisbi mstqil yaltlr
yaranm, htta sarayda bel hakim sinif v real idaretm trk v
farslarn lin kemidi. Bu dvrdn sonra Trk v rb sivilizasiya
dayclar arasnda mnasibtlri iki istiqamt zr xarakteriz etmk
olar. Birincisi, rblrin ial etdiyi razilrd trklrl mnasibti.
kincisi, trklrin Xilaft daxilind real hakimiyyti rivsind artan
nfuzu.
Birinci istiqamtl bal qeyd etmliyik ki, bu mrhld rb
passionarlnn ziflmsi fonunda islam dininin qbul edilmsi v
bunun hesabna rb dilinin hakim olmasndan savay Trk
sivilizasiya dayclar arasnda ks proseslr getmy balamd.
rb passionarlndan yegan qalc dyr is islam dininin trklr
205
trfindn qbul olunmas oldu. rb ial rejimi oxlu sayda trkn

ldrlmsin sbb olsa da, bu dini qbul edn trklr n dini
istiqamtd ks proseslr ba vermdi. Bu mqamda da sas sbb
islam dininin trklrin ski dini Gy Tanr inam il mnvi
yaxnl olmudur. Artq XII-XIII srlrdn balayaraq is htta rb
dili d elm, dbiyyat dili olaraq z mvqeyini itirmy balad. Bir
ne yzilin ar rejimindn sonra trk dilind dbiyyat yaranmaa
balad. Trk dillrin oxlu sayda rb szlri daxil olsa da, trk dili
yenidn btn sahlrd z itirilmi mvqeyini brpa etdi. Trk
ellrin krln rb mnli hali Xilaftin siyastini yerin yetir
bilmdi, ksin, zlri trklr arasnda zamanla assimilyasiya olundu.
Trk sivilizasiyasnn n qdim yurdlarndan olan Azrbaycana
krln rblr d, rb mdniyyt mrkzlri il laqni
itirdikdn sonra tdricn ana dili v adtlrini unutmaa, yerli trk
halinin dilind danmaa baladlar. Onlarla qaynayb-qararaq,
onlarn hyat trzini, geyimlrini, yemklrini qbul etdilr. Btn bu
yaxnlama proseslrind mumi din olan islam dininin d kmyi az
olmad. rblr yerli haliy o drcd qardlar ki, hazrda
Azrbaycanda halisi rb dilind danan he bir yaay mntqsi
qalmamdr. Azrbaycanda mskn salm istila rblrin n
vaxtdan etibarn ana dilind danmamas sualna cavab vermk
tindir. nki buraya km rblrin z dillrini mhafiz edib
saxlamalar, akademik V.V.Bartoldun tbirinc desk, hmin
vilaytdki rb nsrnn mumi sayndan asl idi. 159 Bununla
bal aradrma aparan P.K.Juze bel gman edir ki, burada hmin
proses XV srdn tez ba vermmidir. Hm d bu msld alim
Orta Asiya v fqanstanla mqayis aparr, nki hmin yerlrd
159
... // .
. : , 2010, . 30
206
rblrin bir hisssi bu gndk ana dilind danr. Bel ntic

xarmaq olar ki, ran-rb sivilizasiyalar Trk-rb sivilizasiyasna
nisbtn daha ox harmoniyaya, uyunlua malikdir.
Azrbaycanda vaxtil rblrin mskn saldqlar yaay
mntqlrinin adlarnda indiydk rb sz qalmdr. Hmin
kndlrin halisinin son dvrlrdk qismn antropoloji chtdn
baqalarndan frqlndiyi mahid olunurdu. Hmin kndlrd
yaayanlarn dediyin gr, ken srin ortalarnadk onlarn bir
hisssi pozuq rb dilind danrd v sas pesi dvilik idi.160 Bu
kndlr Xilaftin imal srhdi boyunca, orta srlrin sas ticart
yollar zrind yerlirdi. Azrbaycann bir sra rayonlarnda rb
adn qorumu kndlr rast glirik: Qubada - rbli, rbkeymuraz,
rbdhn, rbhac; amaxda - rblr, rbua, rbqdim,
rbaml, rbahverdi; Krdmird - rbqiyasl, rbltiki,
rbsarvan; Gyayda - rbcbirli, rbxana, rbmehdiby,
rbahverdi; Salyanda - rbbbirxan, rbqardaxan, Lnkranda
- rb, Adada - rb, rbkukel, rbbsr, rbocaq, rbki,
rbeyx; Gdbyd - rbli, rurda - rb Yengic v s.
Tarixi mnblr gstrir ki, xlif Harun r-Ridin dvrnd
Azrbaycana rblrin axn kskin surtd azalmdr. rb
salnamisi Yqubi bildirirdi ki, hmin dvrd rblr birc df
vvlc l-Cziry, sonra da, ola bilr ki, imala - Arrana kmlr.
Xlif Mmun (809 - 813) Yzid -eybaninin olu Xalidi Arran
hakimi vzifsin tyin etdikd o, raq hbsxanalarnda olan z
hmqbillilrinin (rabiilrin) hamsn azad edrk z il aparmdr.
Grkmli tarixi Ziya Bnyadov yazrd ki, bu, Azrbaycana kb
mskunlaan rblrin son qrupu idi. nki Harun r-Ridin
dvrnd balanb Mmunun hkmranl dvrnd n yksk
160
Mhmmd Vliyev (Baharl). Azrbaycan halisi etnoqrafik srvtlr

muzeyidir. Bak, Azrnr, sh. 401
207
nqty atm xrrmilr syan v bir ox torpaqlarn Xilaftdn

ayrlmas rblrin Zaqafqaziyaya mhacirtin tsir gstrmi v onu
tamamil dayandrmd.161
Trk v rb sivilizasiya dayclarnn mnasibtlrinin ikinci
istiqamti il bal qeyd etmliyik ki, artq trklrin passionarl il
balayan bu proses uzun mddt - txminn XX sr qdr davam
etmidir. Bu proses XV srdk bir qdr nizamsz grns d, XV
srdn Osmanl hakimiyytinin rb torpaqlarna nfuz etmsi il
sistemli bir trk idariliyi mvcud olmudur. Trklrin hakim
mvqey yiylnmsin hl Xilaft dvrnd rast glirik. Bel ki, IX
srdn balayaraq Xilaftd trklrin hrbi element kimi rolu artmaa
balamdr. Abbasi xliflrinin hakimiyyt dvrndn etibarn
xliflr zlrin balca olaraq trklrdn ibart qvardiyalar tkil
edirdilr v onlara mhm hrbi vziflr, elc d vilaytlrin naibi
vzifsini taprrdlar. Mrkzi hakimiyytin ziflmsi il is bu
vilayt balar z vziflrini irsn vermy balamdlar. Bellikl
d, trk halisi olmayan vilaytlrd, misal n Misird trk
slallrinin hakimiyyti yaranmd. Misird Mmlk dvlti (12501517) sarayda orduya clb olunmu trk qulamlar trfindn
qurulmudu. Bunlar sasn qpaq mnli idilr (htta tarixi Krm
Mmmdov iddia edir ki, Misird yyubilri hakimiyytdn
uzaqladran Burcolular Azrbaycan (Boral) silli qpaq trklri
olmular). Maraqldr ki, Mmlk dvltinin tarixd n byk
tsirinin hr biri rb sivilizasiyasna xidmt etmidir. Bel ki, sgri
planda xallarn blgdn qovulmas v monqol yrlrinin
qarsnn alnmasn gstrmk olar v hr iki hadis rb dvltini
squta uramaqdan qurtarmdr. Mmlk xandannn nc bir
tsiri is iqtisadi planda diqqt kndir. Bel ki, yaradlan siyasi
sabitlik, tsrrfat sahsind grln ilr Misirin yenidn ticart
yoluna evrilmsin sbb olmudur.
161
Ziya Bnyadov. Azrbaycan VII IX srlrd. Bak: Elm, 2005, sh. 154
208
Lakin ken tarixi dvr sbut edir ki, Misird sosial bazaya
malik olmayan, yalnz ordu v sarayda elitada tmsil olunan
mmlklrin yerli mdniyytd tsirlri qalc olmamdr. Htta
ilkin dvrd qul olaraq bu torpaqlara gtiriln mmlklrin iki nsil
sonra davamlar bel trklk xsusiyytlrini itirirdilr. Bu prosesd
saray qaydalarnn milli adt-nnlr zrind stnlk qazanmas
hlledici rol oynamdr. Bununla bal grkmli alim hmd by
Aaolu yazrd: Hr trk dvlti qurularkn vvld biz onu z
dilin sarlm v z adt-nnlrin bal qalm grrk v bu
byl davam etdikc, dvlti qvvtli v rvnqli buluruq. nki
canl v hl pozulmam bir millt n qvvtli dsturlar yaamaq
yolunda min dayaqlardr. Fqt bir mddt keir, hr yerd trk
rhbrlrini baqa lisanlara, baqa adtlr qaplm buluruq. Yaamaq
iartini qeyb etmi olan mlub milltlr pozulmu ski
mdniyytlrini, buraxb getmi olduqlar min bir rk, pozucu v
lakin grnd tntnli v kici adtlrini qaliblr qbul etdirirlr,
laltndan min bir yollarla z ruhlarn onlara da frrlr v nhayt,
onlar da z halna drrk pozulmalarna sbb olurlar. t bunun
ndr ki, trk dvltlrini balancdak qvvt v slabtlrin
rmn nc nslindn etibarn rm buluruq.162
Mmlklrdn sonra rb torpaqlar uzun mddt Osmanl
dvltinin d hakimiyyti altnda olmudur. Bundan lav, Sfvi
xandannn hakimiyytinin d bzi illrd Badad hat etmsin
tarix ahiddir. Lakin rb torpaqlar daha ox Osmanl hakimiyytin
tabe olmu v bu, I dnya mharibsindk davam etmidir. Qeyd
etmliyik ki, btn hallarda sivilizasiya mstvisind he bir
assimilyativ meyl v ya dadc funksiya mahid edilmir. ksin,
Trk sivilizasiya dayclar dnyada islamn daya v qoruyucusu
kimi tannmlar. Bununla bel, XX srin vvlrindn balayan rb
milltiliyi- panrbizm daha ox Osmanl dvltin, trklr qar
ynlmidi v bu tendensiya ken yz il rzind geosiyasi mstvid
162
hmd Aaolu. ran v inqilab. Bak: Azrnr, 2009, sh. 26
209
rb dvltlrinin siyastind (Osmanl dvltinin varisi Trkiy

Cmhuriyytin mnasibtd) zn gstrmidir. Yalnz son
dvrlrd - III minillikdn balayaraq yenidn trk-rb yaxnlamas
mahid olunmaqdadr. Geosiyasi mstvid mnasibtlrd frqli
faktorlarn prioritet tkil etdiyini nzr alaraq bu laqlr yaxndan
toxunmaq fikrind deyilik. Bizi sivilizasiya mstvisind mnasibtlr
maraqlandrr.
Bellik, tarixd hm rblrin trklr zrind (VII- XI srlr),
hm d trklrin rblr zrind (XI - XX srlr arasnda myyn
fasillrl) hakmiyyti dvrnd bu iki sivilizasiya dayclarnn
mnasibtlri formalamdr v orijinal xsusiyytlri il seilir.
Mahid olunan sas mqam ondan ibartdir ki, sivilizasiya
mstvisind hr iki mdni tip z inkiaflarnn qabarma
mrhlsind (passionar aktivlik mrhlsind) bir-birlrinin yerlm
arealna myyn tarixi dvr rzind nzart etmilr. Amma bununla
bel, bu mvqedn yaranan tsir qalc ola bilmmidir. Bu zaman is
sivilizasiya tipinin z tbii landaftndan knarda hyat siklini davam
etdir bilmmsi qanunauyunluu zn gstrmidir. Bel ki,
Shra landaftn tmsil edn rb sivilizasiya daycs il l
(professor Cavad Heytin tbirinc l deyil, Bozqr) landaftn
tmsil edn Trk sivilizasiya dayclar z tbii lanaftlarndan
knarda passionarln ziflmsi il varlqlarn saxlaya bilmmilr.
Amma bununla bel qeyd etmliyik ki, srf sivilizasiya mstvisind
bu tiplr arasnda kskin mnaqi d xarakterik deyil. Onlarn
mnasibtlri Shra v ln tbii raitin uyun olaraq dinc
yana yaam olmaldr v daha ox harmoniya il xarakteriz
olunur.
210
TRK RAN SVLZASYALARI ARASINDA

MNASBTLR
Dnyann he bir xalq fatehlik hrti v zmtil
tatarlarla yara bilmz rann hkmdarlar
onlardr. Kirin v Kistapsn taxtnda tntn il oturan
onlardr.
Onlar trk adlanb Avropada, Asiyada v Afrikada
nhng fatehliklr edib dnyann qitsind aalq
edirlr.
Bu mzffr xalqn yalnz tarixilri atmayb ki,
onlarn alasmaz qlblrinin hrtini yaysnlar.
Bu cngavr xalq z hrti il mul olub, bdi
mlubedilmzliyin inanb kemi qlblrinin
bdildirilmsi qaysna qtiyyn qalmamdr
arl Lui Montesky ran mktublar
rk v ran sivilizasiyalar arasnda mnasibtlr islam

mdniyyti
rivsind
baxlmas
slind
islamqdrki byk bir mrhlnin nzr alnmamas
demk olard. nki ran sivilizasiyas trklrin mnasibtd
olduu iki n qdim mdni tipdn biridir (digri is in
sivilizasiyasdr). ox byk razid yaylm Trk sivilizasiya
dayclar tarixn ran sivilizasiyasnn imal v qrb srhdlri
istiqamtind qonu olmular. n Asiya, Qafqaz v Orta Asiya bu
iki sivilizasiyann tmas nqtlri olmudur v bu laqlrin tarixi
eramzdan vvlki dvrlr gedib xr. ran sivilizasiyasnn Yaxn
rqin Assuriya, Babil v baqa qdim Mesopotamiya
mdniyytlri, Ellin mdniyytinin dayclar il mnasibtlri
haqqnda tarixi faktlar onun birinci nsil sivilizasiyalara aid
olmasn sbut edir. Bu mlumatlar daha ox qdim dvrn yksk
211
inkiaf etmi mdniyytlrinin yayld dillrd - yunan dilind,

hazda l dil olan akkad, umer, elam dillrinddir. ran
sivilizasiyasnn rq v imal istiqamtd tmasda olduu Trk
sivilizasiya dayclar il mnasibtlri is daha ox irandilli tarixi
mnblrd qorunub saxlanmdr. Bu is ola bilsin ki, qdim trk
dilinin itib-batmas hesabna ba vermidir.
Qeyd etmliyik ki, Trk v ran sivilizasiya dayclarnn
mnasibtlri islam dininin yaranmasndan ox-ox vvl
balamdr v btnlkd znmxsus chtlri ks etdirmk
baxmndan islam mdniyyti rivsin smr. Corafi
baxmdan qonu olan bu iki sivilizasiya dayclar tarixin n
qdim alarndan bri daim tmasda olmu, sivilizasiyalarn
qabarma v kilm dvrlrind biri-digrinin zrind
dominantla yiylnmilr. mumiyytl, ran sivilizasiyas
trklrin n yaxn tmasda olduu sivilizasiyadr, onlar arasnda
qarlql tsir hr zaman mahid olunmudur.
Mnasibtlrin xarakterini aradrmazdan vvl bir mqama
xsusi diqqt yetirmk istrdik. Bel ki, birinci nsil sivilizasiyalara
aid ediln ran sivilizasiyasnn ilk tmsilisi olaraq bzi
dbiyyatlarda Elam dvlti v ya mdniyyti gstrilir (e.. III e.. I minilliklr). Buna uyun olaraq da eradan vvlki miniliyyin
tmsilisi olan Elam dvrnd trklrl mnasibtlr haqqnda
tarixi faktlara rast glinmdiyindn, Yaxn rq regionunda ran
daha qdim sivilizasiya hesab olunur. Lakin qeyd etmliyik ki, ran
hmnilr dvltinin ahlarndan olan I Darann e..521-520-ci
illrd be stun zrind yazdrd Bistun yazlarnn dild qdim fars, akkad v elam dillrind olmas artq bhlnmk
n sas verir. Bel baa dmk olar ki, qdim fars v elam
dilinin nfuz dairsi, yni mvafiq olaraq bu dild danan hali
212
frqli etnoslar tmsil edirdilr. ks halda da kitabnin bu dillrin

hr ikisind yazlmasna ehtiyac olmazd. Elam dilinin qdim fars
dilindn frqli olaraq Hind-Avropa dillrin aid olmamas da bu
iddiann sasl olmasna bir iardir. Htta mhur rus rqnas
qor Mixaylovi Dyakanov elam dilinin qdim iran dilindn sasl
frqlndiyini v morfoloji elementlrin mqayissi sasnda trkmonqol, tunqus-mancur, fin-uqor, qafqaz dillri, elc d qdim
rq dillrindn - hurri, urartu v umer dillri il oxar
xsusiyytlr dadn gstrir.163
Eyni zamanda digr trfdn Avestan ran mnli hesab
edn alim yazrd ki: Avestada veriln dini terminologiya, btn
dini-flsfi anlaylar mumiran mahiyytlidir; skiflr,
xorzmlilr, soqdlara, baktriyallara v farslara eyni drcd
mlumdur. Amma bu anlaylar elamitlr, hurrilr, imali Qafqaz
xalqlarna, yni baqa szl desk bu razid yaayan qeyr-iran
mnli haliy yaddr. 164 Bellikl, .Dyakonov yen d
elamllarn ran sivilizasiyasnn daycs olmad qnatinddir.
Elamllarla bal digr bir maraql fakta Trkiyli tdqiqat
Osman Karatayn srlrind rast glirik. Mllif yazr: ndki
imali v Cnubi Azrbaycan, Qrbi ran blglrinin etnik kimliyi
min illr boyu dyimdn qalmdr. Htta Tbrizli trk alim
Zehtabiy gr bu razilrd elamllarn nsli bu gn qdr
yaayr. lkin islam mnblrind bu blg xalqnn khuzi deyiln
ayr bir dil danan qrupu haqqnda mlumatlara rast glinir.
Elamllarn yaad bilinn blgd bu gn xsusi bir Azri
lhcsind danan bir trk topluluu vardr. Elam dvltinin
paytaxt Sus hril raq srhdi arasnda yaayan bu trklr
163
164
... . -, 2008, .94

Yen orda, sh. 86
213
zlrini eskani adlandrrlar. Srhdin raq trfind d eskani

kndlrinin olduu bilinir... Tarixdn mlumdur ki, Elam xalq
zlrini skan adlandrrd. Yni, rsmi bir kimlik olmadan v
hl corafi mnas bilinmyn bu ad minillrdir ilnrk
gnmz qdr glib atmdr. 165 Biz is btn hallarda bu
mhakimni tarixilrin ixtiyarna buraxrq.
Tarixi, yaxud mifoloji mnblrd Trk v ran sivilizasiya
dayclarnn mnasibtlrin ilk olaraq Avesta v onunla bal
tarixi rvaytlrd, randa hmni hakimiyyti dvrnd (e..650
- e..330) rast glinir. Bu mnasibtlrin balamas tbii olaraq
tarixin n qdim dvrlrin gedib xr v htta ilkin mnb kimi
mifologiyaya da mracit edilir. Biz d bu mnasibtlr vvlc
hmin dvr hadislrinin ks olunduu fsanvi Turan mkan
daxilind baxmaq istrdik. Bunun n ilk nvbd bu suala
aydnlq gtirmliyik: Turan haradr v n demkdir? Mrhum
professor Yaar Qarayev bununla bal yazrd: Hrfi mnada
Turan fars mnli corafi istilahdr. Farsca tur (turec) trk
demkdir. Turan da mhz Tur sznn cm haldr. Firdovsinin
ahnam srind ah dnyan 3 olu arasnda blr. Trkstan
v in d daxil olmaqla Orta v n Asiyan glck trklrin
babas olacaq oluna - Tura balayr. Odur ki, bu corafi mkana
Turan da deyirlr.166
Lakin qeyd etmliyik ki, Turan anlaynn etnik deyil, corafi
anlam ksb etmsi il d bal mlahizlr var. Bel ki, mhur
Avrasiya alim Lev Qumilyov Turann hans mna ksb etmsi il
bal yazrd: ran v Turan qohum ari tayfalar trfindn
mskunlamd. Onlar irq v ya dil deyil, mhz din ayrrd.
165
Osman Karatay. ran ile Turan. Hayali milletler anda Avrasiya ve Orta Dou.
Ankara: KaraM Yaynlar, 2003, sh. 67
166
Yaar Qarayev. Tarix: yaxndan v uzaqdan. Bak: Sabah, 1995, sh. 69
214
Eramzdan vvl birinci minillikd Zrdt dininin yaylmas bu

qdim ari mdniyytind tfriqy sbb olmudur. Yeni din he
d ham trfindn qbul edilmdi. Htta rann znd d bu din
drhal qalib glmdi. vvlki dinlrin sadiq qalanlar turanl,
Zrdt trfdarlar is iranl adlandrldlar. ran v Turana
paralanma belc ba verdi.167
Lev Qumilyovun bu fikrin oxar mlahizlr ondan vvl d
irli srlmd. Bel ki, mhz bel iddialara cavab olaraq Ziya
Gyalp yazrd: Bzi mlliflr ahnam srind veriln Tur
il rcin qarda olduunu gz nnd tutaraq Turan ski rann bir
blm - hisssi hesab edirlr. Halbuki ahnamy gr Tur il
rcin nc bir qardalar da vardr ki, ad Salmdr. Slm is
rann bir boyunun ddsi deyil, btn samilrin ortaq cddidir atasdr. Demli, Firidunun oullar olan bu qarda Nuh
peymbrin oullar kimi, ski etnoqrafik ayrmlarn - hisslrin
adlarndan domudur. Burdan aydn olur ki, Turan rann bir
paras deyil, btn trk ellrini iin alan trk toplumundan
ibartdir168.
Avesta v ona yazlm rhlrd d Turann etnik mna
ksb etmmsi il bal mlahizlr rast glinir. Bel ki, bu
mnblrd verilmi fsany gr Firidun (Avestadak
Traetona) dnyan olu arasnda blrkn Qrb lklrini byk
olu Salma (Sayrimaya), Turan v ini Tura (Turaya), n yax
torpaqlar saylan ran v rbistan is kiik olu rc (Aryaya)
verir. rc paxll tutan Salm v Tur onu ldrrlr v bu hadis
Turan - ran qardurmasna sbb olur. Bu fsany gr
mtxssislr bel dnrlr ki, Turu turanllarn, Salm
167
. . : -, 2008, . 67
1991, sh.39
168
215
sarmatlarn, rci is iranllarn cdad hesab etmk olar v fsand

onlar qarda olduqlarndan onlarn tmsil etdiklri etnoslar da
qohum irandilli xalqlar hesab etmk lazmdr.169
Bizim
fikrimizc,
turanllarn
etnik
kimliyinin
myynldirilmsi il bal fsany saslanan bu mlahiz
sasszdr v he bir etno-tarixi, linqvistik, mdni aradrmann
tlblrin cavab vermir. Hm Avesta nnlrin, hm d
ahnamy sasn bel hesab edilir ki, Amu-Drya ay zldn
zrdtilik dinini qbul etmi Orta Asiya lklri il Turan arasnda
srhd olmudur. Avestada Turann mrkzi Knxa,
ahnamd is Knq adlandrlr. Firdovsi ahnamd
Turann mrkzini orta Sr-Dryadan imal-rqd olduunu
gstrir. Onun son hdudlar Rumdan indk (yni rqi
Avropadan rqi Trkstana qdr) myynldirilir.170
Zrdtly ran mdniyytinin mhsulu hesab etsk, bu
dinin mqdds kitab Avestada rana yad v rqib olan Turann
neqativ sciyylnmsinin sbblri aydn olur. Bel ki,
Avestada Xeyir qvvlr rann fsanvi Keyyanilr slalsi
balq edir, r qvvlr is Turanllarn simasnda verilir v
onlara frasiyab balq edir. ranllar oturaq hyat srn kini,
turanllar is kri-heyvandar kimi tqdim olunur. Avestada
fsanvi ran hakimlri alqlanr, turanllarn hakimlri d,
rahiblri d lntlnir. Turanllarn hyat trzi olan krilik
pislnir, iranllarn hyat trzi kimi tqdim olunan kinilik is
tqdir edilir.
Zrdtlyn timsalnda Trk v ran sivilizasiyalarnn frqli
xsusiyytlrini aydnladrmaa chd gstrmk olar. Bzn elmi
169
170
Rak .V. Qdim v orta srlr ran mifologiyas. Bak, 1998, sh.198
Kamil Hseynolu. Qdim Turan: mifdn tarix doru. Bak, 2006, sh.60
216
dairlrd zrdtlyn Azrbaycan v Mrkzi Asiya trklrinin

milli dyri olmas il bal ehtimallara da rast glinir. Bu dinin
Trk sivilizasiyasna mxsusluu il bal iddialar da vardr. Bunun
sasnda is atprstlrin mqdds sayd oda trklr
trfindn d ehtiram bslnmsi dayanr. Trklrd od
bayramnn, odun - ocan mnvi hmiyyti, mumiyytl od
kultunun olmas atprstliyin Trk sivilizasiyasnn mnvi irsi
olmas il bal iddialara sas verir. Lakin trk xalqlarnda btn bu
elementlr olsa bel, diqqtl thlil etdikd bu amillrin
atprstlikl he bir ballnn olmamasn aydn grmk olar.
Balayaq od kultundan. Mlum olduu kimi, zrdtlkd oda
sitayi dinin sas mahiyytini tkil edir. Trklrd is od kultu
sitayi mbdi olaraq deyil, daha ox odun tmizlyici qvvy
malik olmas il bal olmudur. Htta Novruz bayramnda tonqaln
zrindn tullanma mrasimind d biz bunun ahidi oluruq.
Bayramda tonqal zrindn atlananlar Arlm, uurluum odun
zrin - deyirlr ki, zrdtly gr odla bel rftar gnahdr.
nki bu dinin inamna gr at mqddsdir, ona htta insan
nfsi bel toxunmamaldr. Trklrin od mrasimi is odun
tmizlyici qvvy sahib olmas bard ski trk inanc il
baldr. Odun bu funksiyas il bal digr faktlara da rast glinir.
Qdim trklr bir yerdn baqa yer k ednd ail odunu oca sndrmzdilr, oda su tkmzdilr, onun kzn zlri il
aparb yeni yerd yandrardlar. Trklrin qdim dini olan
Tanrlq nnlrin gr glin glnd iki odun arasndan keib
byin evin daxil olurdu. Bu da od vasitsil tmizlm mrasimi
kimi qiymtlndirilir. 171 Bizans tarixi mnblrind d trklr
arasnda od kultu il bal faktlara rast glirik. Trk xaqannn
171
Hsn zizolu (Hsnov). Trklymz. Bak: AzAtaM, 2007, sh. 124
217
yanna gndriln Bizans heytinin bas olmu Menandrn

yazdna gr, onlar xaqann yanna aparmamdan nc odla
tmizlm mrasimindn kemy, yni iki od arasndan kemy
mcbur etmidilr.172
Azrbaycann Odlar yurdu adlandrlmasn da zrdtlkl
laqlndirnlr var. Amma bununla bal Azrbaycanl alimlr
Yunis Ouz v Bxtiyar Tuncay ox saslandrlm bir fakt ortaya
qoymular. Bel ki, Azrbaycan bdi odun vtni olmaqla
zrdtlyn mrkzi hesab ednlr bir fakt unudurlar ki,
zrdtlrin fikrinc, gn xan zaman od yandrmaq gnahdr.
Od yalnz gn batandan sonra yandrlmaldr.173 Azrbaycan is
bdi odlar diyardr, yni zrdtlyn qanunlarna cavab vermir
v bu ideyann pu olduunu bir daha gstrir.
mumiyytl, atprstliyin bzi baqa mqamlar da var ki,
Trk sivilizasiyasnn identifikasiya elementlrin uyun glmir v
ksr hallarda byk ziddiyyt tkil edir. Bel ki, trklr qurdu
totem saydqlar halda, zrdtlr qurdu mhv olunacaq dmn
sayrlar. Ahuramazdann yaratd yax heyvanlara qar xan
Anqra Manyunun yaratd pis heyvanlar Avestada xrafstra
adlanr. Xrafstraya, yni ziyan gtirn heyvanlara canavar da
daxildir. Zrdtprstin dmnlri arasnda hr zaman qurdun ad
kilir. Qurdu mhv etmk zrdtilrd xeyirxahlq v yaxlq
hesab olunur. Qurddan frqli olaraq zrdtilr at qurban vermy
mnfi baxdqlar halda, qdim trklr at qurban vermyi mqdds
hal kimi qiymtlndirirdilr.174
172
.. . Liberty Publishing House, New York, 2000, p.151

Yunis Ouz, Bxtiyar Tuncay. Trkn gizli tarixi. Bak: Apostrof, 2009, sh.319
174
. ...
www.avesta.isatr.org/zoroastr/Sokolov001.htm-80k
173
218
Zrdt dininin mnvi dyrlri rivsind trklrl

atprstlr (ran sivilizasiyasnn dayclar) arasnda digr
msllrl d bal tzadl mvqey rast glirik. Bel ki,
zrdtlkd Xeyir v r bir-biril vuruan mstqil ilahi
qvvlrdir. Trklrin qdim dini olan Tanrlqda is Xeyir v r
hr insann daxilind gedn mbarizni ks etdirir. Evlnmk
prinsiplrind d Tanrlqla atprstlikd sasl frq var.
Atprstlr arasnda lap yaxn qohumlarn evlnmsi (insest)
mmkn olduu halda, trklrd ekzoqamiya (knar tayfalardan
evlnm) nnsi hkm srrd.175
Trk v ran sivilizasiyalar arasnda fundamental frqlrdn
biri d dvlt, hkmdara qar mnasibtdir. n qdim
mnblrdn olan ifahi xalq dbiyyatndan da mlum olduu
kimi, trk cmiyytlrind adil hkmdar obraz olmudur. Lakin
bu adil hkmdar he zaman ilahildirilmmi, hr zaman xalqn
iindn xan bir vlad, rhbr olaraq xalqla birg olmudur. ran
sivilizasiyas tarixind is hkmdar hr zaman ilahi varln yerd
davams, n az xalqla ilahilr arasnda bir vasiti hesab
edilmidir. Biz bu ideyan sonrak dvr islam tarixind d grrk.
rb xilaftind d insann ilahildirilmsi n qdr islamn tml
prinsiplrin zidd olsa da, xliflrin yerl gy arasnda
dayandnn, n az xalqdan stn hesab edildiyinin ahidi oluruq.
Blk d bu nans islam tarixin ran mdniyytindn kemidir.
Bununla bal .Aaolu yazrd: rqd, mumiyytl, hkumt
hkmdarlardan ibartdir. Hkmdarsa ta skidn btn rq
zrin mnvi tsirdn geri qalmayan rann tlaqqisin uyun bir
kild blirtmidir. slamiyytdn n aa min be yz il vvl,
iranllar daha sonra avropallarn Droit Divin dediklri ilahi
175
Hsn zizolu (Hsnov). Trklymz. Bak: AzAtaM, 2007, sh. 125
219
hquq nzriyylrini yaymlar v Zrdtn mqdds kitab

Zenda Vestaya keirmilr. Bu nzriyyy gr, hkmdar qdrt
v ixtiyarn dorudan-doruya yaradandan alr v sltnt
balad dqiqdn etibarn, iin girmi olan hriyar namndak
bir tanrn dayr v btn ilhamlarn dilimiz hriyar klind
kemi olan bu tanrdan alr v bu siftl mqdds v sorumsuz
olur. sli iranl olan bu nzriyylr, rann hmti v bykly
saysind, btn digr rq qvmlrin d yayld. slamiyytdn
nc Asiya dvltlrinin hamsnda, bu nzriyylrin olduu kimi
qbul olunduunu grrk. Fqt islamiyyt mahiyyt etibaril bu
nzriyyy yanaa bilmzdi. Allahla insanlq arasnda
doldurulmayacaq bir msaf qoyan slamiyyt, tbitil hkmdar
ilahi v kkdn gln bir sl balaya bilmzdi. slamn bu anlay
trzi islamiyytd bel ox uzun zaman davam ed bilmdi. rq
bu nzriyyy ala bilmdi v xlif Maviy zamanndan bu
gn qdr yen o ski ran nzriyysi hr trfd hakim oldu.176
Makedoniyal skndrin hcumundan sonra randa
hakimiyytd hmnilri yunan mnli Selevkilrin vz etmsi
ran tarixind xsusi bir rol oynamdr. Baxmayaraq ki, hmin
dvrd yunanlar ran sivilizasiya dayclarnn n byk dmni
idilr, Selevkilrin hakimiyyti dvrnd (e..312 - e.. 60-c illr)
randa hakim dil yunan dili oldu, ellin mdniyyti btn lk
hyatna tsir etdi, yunan flsfsi geni yayld, ellin arxitekturas
zn hr yerd gstrmy balad. 177 Htta maraqldr ki,
Selevkilri hakimiyytdn devirn ran sivilizasiya tmsilisi
Parfiya Arakilr slalsinin hakmiyyti dvrnd (e..248 - 224c illr) d ellin nnlri, yunan allahlar kultu gcl mvqeyini
176

. . , .., ...
. : , 2010, .112
177
220
qoruyub saxlamdr. randa milli dyrlrin yenidn stn mvqe

qazanmasna bir d Sasanilr dvrnd (224 - 651) ahid oluruq.
Bununla da ran sivilizasiyas yeni bir dyr qazanm oldu. Yni,
ran sivilizasiyas z n yad olan bir baqa mdni tipin
hakimliyi mddtind onun mnvi dyrlri il sinxronlaa v
htta bu dyrlri znnkldir bilmk qabiliyyti ld etmi
oldu. Biz bu xsusiyyti sonrak dvrd Trk sivilizasiya
dayclarna mnasibtd d grrk. Bel ki, randa txminn XXI srlrdn balayaraq XX srd Phlvilrin hakimiyyt
glmsindk olan dvrd hakimiyytd trk mnli slallr
olmudur: Qznvilr (962 - 1186), Slcuqlar (XI - XIII srlr),
Xarzmahlar (1097- 1231), Sfvilr (1501 - 1736), farlar
(1736 - 1747), Qacarlar (1796 - 1925). Bununla bel, trklrin
txminn on srlik hakimiyytin baxmayaraq, ran z sivilizasiya
nnlrini itirmmidir. Htta bzn bu trk slallri ran
sivilizasiyasna onun z dayclarndan daha ox xidmt etmidir.
Bu is ran sivilizasiyasnn yuxarda gstrdiyimiz xsusiyytin
saslanr.
slam mdniyytinin hat dairsind ran sivilizasiyas
slam mdniyytinin ran sivilizasiyasnn tarixind hans
rol oynamas da maraq dourur. Qrbin mhur rqnas
tarixilrindn Bernard Levis Tarixd ran mqalsind yazr:
VII - VIII srlrd rblr trfindn ial olunan v Xilaft
daxil ediln ranla Orta rq v imali Afrikadak digr
lklrd ba vern proseslr arasnda byk frqliliklr var idi.
Qdim sivilizasiya lklrindn raq, Suriya, Misir, imali
Afrika ox qsa mddtd hm mslmanladrld, hm d
rbldirildi. Onlarn kemi dinlri ya tamamil tarix
221
shnsindn silindi, ya da bu dinlr etiqad ednlr ox kiik

azla evrildi; onlarn vvlki dillri demk olar ki tamamil
ortadan qaldrld. Yalnz bzilri z mvcudluunu dini
liturgiyada saxlaya bilmidir v hl d ox ucqar yaltlrd bu
dillrd danlr. Amma mumilikd unuduldu. raq, Suriya v
Misirin qdim sivilizasiyalar bu gn rb dnyas adlandrlan
kimliy yol ad. ran da islamladrld, amma rbldiril
bilinmdi. Farslar el farslar olaraq qald. V bir mddt
fasildn sonra ran islam daxilind frqli, znmxsus element
kimi yenidn ortaya xd, hl islam mdniyytin yeni
elementlr daxil etdi. ranllarn v trklrin timsalnda islam dini
Anadoluya, Mrkzi Asiyaya, Hindistana yayld.178
Elmi dairlrd rb sivilizasiyasnn qabarma dvrnd
mahid olunan islamlama v rblm prosesinin rana
mnasibtd frqli nticlrinin olmasnn bir sra sbblri
sslnir. Sbblrdn bir kimi dil amilin stnlk vernlr var.
Bel ki, rb sivilizasiyasnn yaylma arealna baxdqda ran v
Trk sivilizasiya dayclar istisna olmaqla btn digr
razilrd yerli hali rb dilin yaxn semit dillrind dananlar
idi v ox gman ki, bu yaxnlq hesabna qsa mddtd z
dillrini unutdular. Hind-Avropa dil qrupuna daxil olan fars dili
is olduqca frqli olduundan unudulmad. Bu mlahiz zn tam
kild dorultmur. nki, Bernard Levisin d qeyd etdiyi kimi,
Misird kopt dili semit dil qrupuna aid deyildi, olduqca frqli idi,
amma unuduldu, hazrda is yalnz kopt xristian kilslrinin
liturgiyalarnda ilnir.
kinci
bir
mlahiz
ran
sivilizasiyasnn
rb
sivilizasiyasndan daha yksk mdniyyt malik olmas il
178
www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html
222
baldr. Yni, yz illr boyu hrsalmadan balayaraq dbiyyata

qdr ksr sahlrd daha yksk mdni sviyyy malik ran
kri rblrin bsit mdniyytindn daha yuxarda durduundan
rblmy mruz qalmad. Bu mlahiznin qarsnda tarixi
kemi dayanr. nki bel olan halda, tarixi tcrb n yax
yolgstrndir. Bel ki, tarixd daha aa mdni sviyyy malik
olan ial il ondan daha yksk mdni pilld dayanan ial
olunan arasnda mnasibtlrd ial olunann ial zrind
mdni planda dominantl bard onlarca nmun var. Qdrtli
Roma imperiyasnn Yunanstan ial zaman ellin mdniyytini
qbul etmsini, Britaniyada norman ialnn anqlo-sakslara tsirini
gstrmk olar. al olunann ial zrind mdni
dominantl bard baqa nmunlr d gtir bilrik. Lakin ranrb mnasibtlrind bu tendensiya hiss olunmur. Tarix gstrdi
ki, daha yksk mdni sviyyd olan rann mdni dyrlri
(dili, dbiyyat v s.) rblr trfindn qbul olunmad.
Bellikl, sas sbb kimi siyasi hakimiyyt v tarixi yadda
prizmasna stnlk vern mlahiz daha inandrc grnr. Biz
d, ran sivilizasiyasnn rblmy mruz qalmamasnda bu
yanamaya stnlk veririk (Qeyd etmk lazmdr ki, Trk
sivilizasiyasna mnasibtd d bu yanama dolun grnr). Bel
ki, rb ialna mruz qalan digr razilr - raq, Suriya, Flstin,
Misir, imali Afrika artq uzun mddt idi ki, baqa bir imperiyann
yaltlri idi v rb ialnadk hm siyasi, hm mdni, hm d
dini baxmdan mdaxily mruz qalm v dflrl
transformasiya olunmudular. ran is qdrtli imperiya idi.
Dorudur, Makedoniyal skndrin dvrnd mlub olmu v
nticd ellin mdniyytinin bu raziy d nfuz etmsin mane
ola bilmmidi. Amma ellin hakimiyyti burda qsamddtli
223
olduu kimi, ellin mdniyyti d btn zmtin baxmayaraq

Aralq hvzsi lklrind olduu qdr burda hakim ola
bilmmidi. Tarixi yadda da z rolunu oynamd. ranllarn yaxn
kemidki hrtli tarixlri onlarn milli kimliyinin qorunmasna
tsir etmidir. Misal n, digr razilrd zamanla ksr adam
adlar rb adlarndan gtrldy halda, randa Xosrov, apur,
Mehyar kimi rann tarixi xsiyytlrinin adlar hl d z varln
saxlayr. Bununla bal Bernard Levis yazr ki, indi Misird
Tutanxamon v Ramzes adlarna rast gl bilmzsiniz, amma
randa qdim ahlarn adlar hl d yeni anadan olan uaqlara
verilir. nki randan frqli bu sivilizasiyalar artq lm v
unudulmudu.179 Bel nticy glmk olar ki, rann tarixi kemii
il bal yadda bu sivilizasiya tmsililrinin z milli dyrlrini
itirmsin imkan vermmidir.
ran srf dini qid baxmndan islamda azl tmsil edir.
Mslman dnyasnda ran iliyin sas daya hesab edilir. ilik
mahiyyt etibaril rb mnli olsa da, daha ox ranla assosiasiya
edilir. Baxmayaraq ki, ilik slind Xilaftd siyasi hakimiyyt
urunda mbarizd imam li trfdar demkdir, islam cmiyyti
n i-ran tandemi xarakterikdir. Bunun da sl sbblri
arasnda ran sivilizasiyasnn qdim nnlrini bu yolla yaada
bilmsind axtarmaq lazmdr. Bununla bal hmd by
Aaolunun fikirlri xsusi maraq dourur: Hl Xlif mrin
(hakimiyyt illri 634-644) zamannda islamiyytl zrdtlk ilk
tmasa gldiyi gndn etibarn lvilik, zrdtlyn islamiyyt
qar apard kslmlin bir ifadsi oldu. Daha o zamanlar
Zrdtn Hquqi-ilahiyy nzriyysi il Mhmmd
peymbrin cmayi-mmt nzriyysi v ran peymbrinin
179
www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html
224
Bri iradnin srbstliyi haqqnda dncsi il rb

peymbrinin qdr v qismt haqqnda duyular v eynil
Zrdtn bri allahlq vsfin itirak etdirilmsin mqabil
Mhmmd peymbrin allahlq vsfi il br arasna keilmz
ayrlqlar qoymas kimi bir-birin tamamn zidd olan zehniyytlr
arasnda drin arpmalar meydana glmi v bu arpmalarn
mhsulu olaraq iliyin teoloji cbhsi qurulmudu. Onun siyasi
cbhsin glinc, son ran ah III Yzdigirdin (hakimiyyt illri
632-651) qz hrbanu il imam linin olu Hseynin
izdivacndan doulan Zeynalabdinin hquqi-ilahiyyti olan
iranllarn nzrind bir trfdn Sasani slalsinin, digr trfdn
d Mhmmd peymbrl imam linin dorudan-doruya varisi,
fasilsiz xlifsi olmas ox tbii idi. Bu Xilaftin intixab thriki
il deyil, olan vladdan miras yolu kemsi hkmdarlq
haqqndak ski ran nzriyysin ox uyundur. 180 Bellikl,
islam mdniyyti daxilind ran sivilizasiyas znmxsus
mvqey malik olmas il seilir.
slam mdniyytinin hat dairsind Trk v ran
sivilizasiyalarnn laqlrind bir mqam d diqqti clb edir. Bel
ki, rann islamlamasnda trklr mstsna rol oynamlar. Eyni
fikri iranllarn trklr qar mnasibtind demk olmaz. Mlum
olduu kimi, VII-X srlrd ran halisinin byk hisssi islam
dinini qbul ets d, iranllar arasnda zrdtilik geni kild
qalmaqda idi. rblr, xsusn mvilr dvrnd atprstlr
xristian v yhudilr kimi monoteist din dayclar olaraq dzml
yanardlar v nticd ran halisi vvlki dinlrin etiqad
etmkd davam edirdi. 181 Trk sivilizasiya dayclarndan
180
hmd Aaolu. ran v inqilab. Bak: Azrnr, 2009, sh. 34-35

. . , .., ...
. : , 2010, .138
181
225
slcuqlarn hakimiyyti dvrndn balayaraq randa islamn tam

brqrar olmas siyasti yeridilmy balanmd. Tarix shnsind
slcuqlardan lav, Qznvilrin, Teymurilrin, Sfvilrin,
Qacarlarn da ski ran dini inamn saxlayanlara qar
mbarizsinin ahidi oluruq. Trk slalrindn yalnz Byk
Mool imperiyasn bu mnada frqlndir bilrik. nki, bu
xandan hakimlri btn dinlr qar dzml olmalar il tarixd
tannmlar.
Trk v ran sivilizasiyalarnn mnasibtlri dvltlraras
rivd d daim ziddiyytli xarakteri il frqlnmidir. Orta srlr
dvrnd bu laqlr baxdqda maraql mnzrnin ahidi oluruq.
Byk imperiyalar yaratm v ran da z hdudlarna daxil edn
bir ox trk dvltlri tarixd bzn ran dvlti olaraq tannmlar.
Abbasilr zamanndan bri XX srin vvlindk ran fasilsiz
trklr trfindn idar olunmudur. Slcuqlar, xarzmahlar,
teymurilr, aqoyunlular, sfvilr, farlar, qacarlar hams
trkdr. Bs bu paradoks ndn qaynaqlanr. Zamannda bu suala
hmd by Aaolu cavab vermy almdr: ran min
snlrdn bri idar edn, ona bzn cahanmul bir qiymt
verdirn trklrdir. Htta bu gn d rann dvlt adamlar,
komandanlar, ordusu ksriyytl trklrdir. Son iki sr snasnda
randa zhur edn dini v siyasi hrkatlar da bilxass trklr
istinad etmidir. rann iqtisadi yaaynda da trklr hakimdirlr.
Bellikl, rann son min snlik tarixi hqiqtd v dorudandoruya Trk tarixinin bir bsidir. Fqt n ar ki, trklr baqa
yerlrd gstrdiklri zifliyi burada da gstrmilr. Feln v
maddtn hakim olduqlar halda mnvi hakimiyytlrini
qurmaqda qsur gstrmilr. Hkumt, ordu, ticart, zirat v
htta dbiyyat llrind ikn xsiyytlrinin n canl v n
226
davaml amili olan dillri qbul etdirmmilr. Trsin olaraq,

baqalarnn dillrini dvlt dili olaraq qbul etmilr v sahib
olduqlar dvlt trk dvlti dedirtmy nm vermmilr. Bu
surtl dvlt millilmk qabiliyytini qeyb etmidir.182 N qdr
tssf doursa da, byk alimin bu szlri Trk-ran sivilizasiya
dayclarnn mnasibtlrini tam xarakteriz edir.
Bellikl, sivilizasiya mstvisind bu iki mdni tipin
tmsililri arasnda daim disharmoniya mahid olunmudur.
Lakin diqqti clb edn sas mqam Trk v ran sivilizasiya
dayclarnn bir-birin qar assimilyativ meylli olmasdr. Bel
olmasayd, tarixi inkiaf prosesind Trk - ran dvltlrinin ahidi
olmazdq. Bu nmunni bir harmoniya, yksk sinxronluq kimi
qiymtlndirmk is yalnz zahiri grn sasnda ola bilr.
Reallqda bu cr faktlarn olmas onlarn bir-birin qar
assimilyasiya prosesin dzmsz olmasnn nticsidir. Bunun is
sbblri arasnda ilk nvbd hr iki sivilizasiyann bnzr tbii
landafta sahib olmasn gstrmk lazmdr. Buna gr d l
mdni tipini tmsil edn Trk sivilizasiyas v Da-l tmsil
edn ran sivilizasiyas arasnda mnasibtlr eyni tbii landaft
daxilind
hr
hans
birinin
passionarlq
dvrnd
znnkldirm il nticlnir.
182
hmd Aaolu. ran v inqilab. Bak: Azrnr, 2009, sh. 28
227
NTC
ellikl, tarix shnsind znmxsus iz qoyan Trk

sivilizasiyasnn digr sivilizasiya tmsililri il
mnasibtlrini aradrarkn ilk nvbd Qrb elmi
dairlrind steriotiplmi mlahizlrin sbblrin
toxunmaa aldq. nki, br tarixinin btn inkiaf dvrnd
sas oyunularndan bri olan Trk sivilizasiyasna ox zaman
mstqil bir mdni tip olaraq baxlmr v ya onun tarixi uydurma
nzriyylrl saslandrlmaa allmdr. Mhz bel mvqenin
nticsidir ki, z identiklik xsusiyytlrin gr frqlnn Trk
sivilizasiyas daha ox tarix shnsind epizodik bir qvv kmi
verilmi, n yax halda is islam mdniyyti rivsindn knar
grlmmidir. Yaxud da ki, birinci nsil sivilizasiya tmsilisi
olan trklrin mnyi eyni sbblrdn uydurma Altay
nzriyysin saslanm, trkn tarixi torpaqlarnda bu xalq
glm, zg hesab edilmidir. Bel bir raitd trk dnyasnn
hqiqi tarixini, sekin xsusiyytlrini, mxtlif dvrlrd digr
sivilizasiya dayclar il mnasibtlrinin xarakterini yrnmy
zrurt vardr. Qeyd etmliyik ki, son illr bu istiqamtd hm
Azrbaycanda v Trkiyd, hm d Tatarstanda, Mrkzi Asiya
respublikalarnda sasl tdqiqatlar aparlmaa balanmdr v
inanrq ki, yaxn zamanlarda bu tdqiqatlarn hesabna dnya
ictimaiyyti hqiqtlrdn agah olacaqdr.
lk nvbd trkn tarixi vtni il bal msly toxunmaq
istrdik. Artq qeyd etdiyimiz kimi, uzun mddt elmi dairlrd
Altay nzriyysi hakim olmudur. Trkn hllik elm mlum
olan ilk yazl abidlrinin Altayda taplmasna saslanan bu
nzriyyy gr htta mifoloji mlumatlar bel (qurdla bal
rgnkon fsansi) trk xalqlarnn ilkin vtninin bu razid
yerlmsi v xalqlarn byk k rivsind rqdn - qrb
doru miqrasiya edrk Mrkzi Asiya - Ural - Qara dniz hvzsi
228
- Qafqaz - n Asiya istiqamtind yayldn iddia edir. Yni

trklri Uzaq rq (Altay) mnli hesab edir, btn digr
razilrd glm olaraq qiymtlndirirlr. Lakin bu nzriyynin
artq oxsayl arxeoloji, elc d linqvistik materiallar sasnda
yanl olduu sbut olunmudur. Trklrin Ural-imali Xzr,
Qafqaz, Anadolu, Qara dniz hvzsind yerli xalq olmas v ilkin
miqrasiyann qrbdn rq doru ynlmsi il bal oxsayl
mxtlif nzriyylr irli srlmdr.
Biz is, z nvbmizd bu qnatdyik ki, yerldiyi mkan
daxilind hans istiqamtd miqrasiya proseslrinin getmsindn
asl olmayaraq Trk sivilizasiyasnn tmsililri z etno-mdni
landaftlarnn btn razilrind avtoxton xalqlardr. Yni, istr
n Asiya, Azrbaycan, istrs Uzaq rq olsun, btn bu
regionlarda trklr yerli xalqlarn nmayndlridir v ilkin nsil
sivilizasiyan tmsil edirlr. Baqa szl desk, biz etno-mdni
lanaft ball nzriyysin stnlk verir v trklri Avrasiya
mkannda l landaft daxilind yerli xalq hesab edirik. Bu
mkann srhdlri is rqd Lena ay hvzsindn, Altay
dalarndan, Byk in sddindn, Hindiqu dalarnn fqanstan
srhdlrindn qrbd Aralq dnizi sahillrin, Krma, Moldovaya,
htta bir qdr d qrb doru Macarstana qdr, imalda Sibirdn
balayaraq cnubda ran krfzin, Dcl v Frat aylar
hvzsindk byk bir razilri hat edir. Bu byk mkan
daxilind is miqrasiya proseslrinin zaman v istiqamtindn asl
olmayaraq hr trfd Trk sivilizasiya dayclar br
sivilizasiyasnn z il hmyaddrlar.
mumiyytl, hr bir sivilizasiya z tbii landaftna baldr.
Mxsus olduu corafi arealdan knar sivilizasiya tmsililri ksr
hallarda z varlqlarn identiklik xsusiyytlrini saxlamaqla
qoruya bilmirlr. Bununla bel, bzi hallarda istisnalara da rast
glinir. Qeyd etmliyik ki, n nzrarpan istisna Qrb
sivilizasiyas il baldr. Bel ki, bu sivilizasiya tmsililri
229
Dniz tipini tmsil etmlrin baxmayaraq, digr corafi

landaftlara doru geniln bilmi v bu mkanlarda da z
varlqlarn itirmmilr. Biz bunun balca sbbini hmin
sivilizasiyann daxili xarakteri, xsusn d ekspansionist siyast
meylli olmas il laqlndiririk. nki tarixi tcrb gstrir ki,
onlar zlri n yad olan mkanda yerli sivilizasiya tmsililrini
mhv edrk, interaksiya n he bir imkan saxlamr v bununla
da zg corafi landaft daxilind znnkldirmy nail olurlar.
Trk sivilizasiyas n is l landaft xarakterikdir v
trklrin yayld byk mkan vahid orqanizm kimi xarakteriz
edn sas amil bu landaftdr. Burada trkn vtni olaraq ayrlqda
n Altay, n Qara dniz sahili, n Qafqaz, n Anadolu nzrd
tutulmur. Yni trkn vtni olaraq btvlkd Byk l
gtrlr, onun hr trfind, btn yerlrind trk xalqlar kb
glm deyil, yerli etnos hesab olunmaldrlar. Yalnz iqlim
rtlrinin dyimsi v ya digr tbii, iqtisadi, sosial sbblrdn
bu mkan daxilind trk xalqlar zaman-zaman yerdyimlr
etmi, Byk ld daim hrktd olmular. Dorudur, Trk
sivilizasiya tmsililri z tarixi inkiaf mrhlsind dnizlr xa
bilmilr. Lakin bu sivilizasiya olaraq onun xarakterindn deyil,
digrlri il mbariz mhitind yaamaq urunda seim imkannn
olmamandan irli glir.
Trklrin geni miqyasda yayld byk mkan l
landaft il hatlnirdi. Trk sivilizasiyasnn yerlm arealnn
srhdlri l landaftnn digr landaftlarla vz olunduu
zonadan keir. Bel ki, qrbd bu, Qara dnizin imal, Karpat
dalarndan balayan Me il, cnub v cnub-rqd in
sivilizasiyasnn balad ayla, cnubda ran sivilizasiyasnn
balad Da-ll srhdlnir. Yni Trk sivilizasiyas n
srf l landaft xarakterikdir. l landaftndan knarda is
230
Trk sivilizasiyas yayla bils d, z mvcudluunu ciddi kild,

sonadk saxlaya bilmmi, yalnz onun hegemon olduu
dvrlrdn maddi-mnvi izlri qalmdr. Biz bunu Trk
sivilizasiya dayclarnn Misird, Avropada, Hindistanda, ind
tarixin myyn dvrlrind hkmranl zamanndan grrk.
Trk sivilizasiya dayclar olan mxtlif dvltlr bu razilri
uzun mddt z hakimiyytlri altna alsalar da, passionarlq
dvrn yaadqdan sonra hmin mkanlarda z mvcudluunu
saxlaya bilmmilr. Bu yerlrd trk mdniyyti byk tsir
gstrs d, bir sivilizasiya olaraq qalc ola bilmmidir.
mumiyytl, bizim qnatimiz gr he bir sivilizasiya z tbii
landaftndan knarda yaamaq iqtidarnda deyildir. Msln, rb
sivilizasiyas z passionarlq dvrnd shra olmayan spaniyadan
fqanstanadk byk bir razini hat ets d, sonradan kilm
dvrnd yalnz shra landaftnda z sivilizasiyasn saxlaya
bilmidir. Eyni szlri in sivilizasiyas haqqnda da demk olar.
Byk insan resurslarna, gcl dvlt aparatna malik olmasna
baxmayaraq, in sivilizasiyas he zaman z tbii srhdlrinin
hatlndiyi Byk in sddini adlaya bilmmidir.
Tarixi baxmdan is Trk sivilizasiyasnn izlri daha geni
razini hat edir. Artq bu mkan tkc trkn vtnini deyil,
onunn mxtlif tarixi dvrlrd yaylma arealn da hat edir. Bel
ki, byk trk dvltlri - Hun imperiyas, Gytrk Xaqanl,
Xzr Xaqanl, Uyur Xaqanl, Qaraxanl dvlti, Byk
Slcuq imperiyas, Xarzmahlar dvlti, Eldgizlr dvlti,
Osmanl imperiyas, Teymurilr dvlti, Byk Mool imperiyas,
Dehli Trk Sultanl, Misir Mmlk dvlti, Sfvi dvlti, Qacar
dvlti Trk sivilizasiyasnn srhdlrini bir trfd Hindistana,
digr trfd is Avropann drinliklrin - Macarstana,
Balkanlara, rqd v cnubda is Misir, lczair, rbistana
231
doru genilndirmidir. Biz bu mrhld d yuxarda qeyd

etdiyimiz etno-mdni landaft ball nzriyysinin zn
tsdiq etmsini mahid edirik. Bel ki, tbii landaftndan knar
Trk sivilizasiya tmsililri z inkiaflarnda qabarma dvrn
keirdikdn sonra hmin mkanda z varlqlarn axradk yaada
bilmmilr. Lakin bu zaman da Trk sivilizasiyas n xarakterik
olan bir xsusiyyt ortaya xr. Tarixd trk dvltlrinin say ne
olursa olsun, tarixin hr dvrnd trklr dvltilik nnlrini
qorumular. Btn tarixi dvr rzind mxtlif trk xalqlarnn
dvltilik nnsind he zaman fasil olmamdr. Buna grdir
ki, dvltilik Trk sivilizasiyas n sas xarakterik
xsusiyytlrdn biridir.
Sivilizasiya tsnifatnda Trk sivilizasiyas oxqtbl olaraq
sciyylndirilir. Tarixin mxtlif zamanlarnda v htta bzn eyni
zaman periodunda Trk sivilizasiyas bir ne mrkzi gc
zrind qurulmudur. Msln, birinci nsil sivilizasiyalar
dvrnd n Asiyada v Uzaq rqd Trk sivilizasiyalarnn
izlrin rast glinir. Sonrak mrhllrd Osmanl, Sfvi, Misir
Mmlk sultanl, Byk Mool imperiyasnn timsalnda Trk
sivilizasiyasnn gc mrkzlri artmdr. mumiyytl,
oxqtbllk Trk sivilizasiyasnn zngin mdniyytinin v
oxminillik aramsz dvltilik tarixinin sas sbblrindndir. Bu
prinsipd d bir qanunauyunluq mvcuddur. Bel ki, hat etdiyi
razinin byklyn nzr alaraq bir mrkzdn idar olunmaq
v yaxud btn proseslrin eyni istiqamt ynldilmsi faktiki
olaraq mmkn deyildi v bu sbbdn d oxqtbllk labd
grsnir.
Tdqiqat zaman toxunduumuz sas mqamlardan biri d
Qrb alimlri arasnda, istr sivilizasiyanaslar, istrs
geopolitiklr trfindn sivilizasiyalar tsnifldirilrkn he bir
232
halda Trk sivilizasiyasnn mstqil bir sivilizasiya olaraq

nzrdn keirilmmsi il baldr. N Samuel Hantinqtonda, n
Arnold Toynbid, n Frensis Fukuyamada, n d ksr rus
mtxssislrinin (Avrasiya mktbin bir sra nmayndlri
istisna olmaqla) nzri baxlarnda Trk sivilizasiyas anlayna
mstqil bir sivilizasiya nv kimi rast glmirik. Fikrimizc, bu
yanamann sbblrini bzi Qrb sivilizoloqlarnn qeyri-elmi,
qrzli mvqelrind axtarmaq lazmdr. Mahid olunan cht
bundan ibartdir ki, onlar tarixin n qdim dvrndn
gnmzdk maddi-mnvi znmxsusluunu qoruyub
saxlam Trk sivilizasiyasn grmzlikdn glir, yaxud bu
fenomen qsqanc yanarlar. Halbuki Trk sivilizasiyas dnya
sivilizasiya tarixind nsildyim mrhllrindn z sekinliyini
qoruyub saxlayaraq ken azsayl sivilizasiya tiplrindndir. Trk
sivilizasiyas dnyadak ox nadir sivilizasiya tiplrindndir ki, hm
birinci nsil (Qdim Misir, umer, in, Hind v s.), hm d
sonuncu nsil (snayednsonrak) sivilizasiya tiplri il brabr
mvcud olmu v hazrda da z varln yaatmaqdadr.
Trk sivilizasiyasnn digr sivilizasiya tmsililri il mnasibtlrini aradrarkn ilk nvbd n xan onun znmxsus
xarakterik xsusiyytlrindn yaranan prinsiplr zn gstrir. Bu
prizmadan yanadqda dini qid, adt-nn, sosial normalar,
ictimai xsusiyytlr v s. msllr xsusi hmiyyt ksb edir.
Trk sivilizasiyasnn znmxsus xsusiyytlrinin myynlmsi il bal bunlardan bzilrini yada salmaq istrdik. vvlc
dini inancn trklrd hans yer tutduuna baxmaq olar. Qeyd
etmliyik ki, hazrda ksr trk xalqlar islam dinin etiqad edirlr
v Trk sivilizasiyas mumilikd islam mdniyytinin hat
dairsinddir. slam bir flsf, din, hyat trzi olaraq trkn
ruhuna yaxndr v onunla ksr hallarda harmoniya tkil edir.
233
Bununla bel, trkn dini dnyagrnd monoteizm yalnz

islamla laqdar deyildir. Yni, Trk sivilizasiya tmsililri n
xarakterik olan tkAllahllq islamdan vvl d mvcud olmudur
v bu mnada islam dini trklr trfindn z qdim inanclarna
yaxn olduuna gr daha tez qbul edilmidir.
Trk xalqlarnn inanclarnda hr zaman Tanr sas yer
tutmudur. Tarixin mxtlif dvrlrind ayr-ayr trk xalqlar
islam, xristianlq, iudaizm, buddizm, tenqriilik, atprstlik,
amanizm kimi din v inanc sistemlrin tapnmlar. Lakin xsusi
vurulanmaldr ki, qdim dvrlrdn bri trk xalqlarnn tarixin
baxdqda aydn olur ki, trk xalqlar tkAllahl etiqada stnlk
vermilr. Zaman-zaman knar mdaxillr hesabna trklrin dini
inancnda frqli tsirlr olsa da, monoteist dini inanc trklr n
daim xarakterik olmudur. Bu xarakterik xsusiyyt is Trk
sivilizasiyas dayclarn bu gn daxil olduu islam dini
rivsind bel digr dayclardan (rb, ran, Malay) sasl
frqlndirmidir. slam mdniyyti trafnda birln digr
sivilizasiyalarn islamaqdrki dini gr il tkAllahl islam dini
arasnda kskin frqlrin olduu halda, trklrin islamaqdrki dini
dnyagr daha ox tkAllahl olmu v trklrin
mslmanlamasndan sonra islam dini dnyagr il bir
ahngdarlq tkil etmidir. Bellikl, bu qnat glmk olar ki,
monoteist dini qid Trk sivilizasiyasnn btn inkiaf
mrhllrind onun n xarakterik xsusiyyt olmudur.
Trk sivilizasiyasnn dayclar n sas sciyyvi
chtlrdn biri d mxtlif azlqlara dzml yanamadr. Bu mdni
tip n assimilyasiya etmk he zaman xarakterik olmamdr. Htta
z hyat siklind passionarln kulminasiya mrhlsi hesab olunan
imperiya dvrnd bel dvltin srhdlri daxilind digr xalqlara
(sivilizasiya dayclarna) mnasibtd hr zaman tolerantlq
234
mahid olunur. lkin dvr trk imperiyalarnda hakim trklrl asl

digr xalqlar arasnda mnasibtlr ox zaman aquli hkmranlq
prinsipi sasnda deyil, fqi ballq formasnda olmudur. Byk
Hun imperiyasnda, Gytrk xaqanlnda trklrin dvltin digr
xalqlar il mnasibtlri daha ox ittifaq xarakterli olmu, trk
hakimiyyti hmin xalqlarn daxili hyat nizamna toxunmamdr.
Trklr he zaman assimilyativ meylli olmam, htta tabeiliyind
olan xalqlarla bel mnasibtlrini onlarn daxili mstqilliyi
prizmasndan qurmular. Elc d inanc mstvisind onlar digr
xalqlarn frqli dini etiqadlarna ehtiram gstrmilr. Bellikl,
masir terminologiya il desk, Trk sivilizasiyas qdim dvrdn
indiydk demokratik v tolerant cmiyyt olmas il seilmidir.
Baqa bir xarakterik xsusiyyt olaraq trk cmiyytinin qadna
mnasibtini gstrmk olar. Qadn-kii brabrliyi gnmzn
aktual mvzusu olduu halda, bu problem qdim trklrdn
balayaraq hr zaman Trk sivilizasiyas n mhm hmiyyt
ksb etmidir. Qdim dvrd hm Qrbd, hm d rqd ksr
xalqlarda qadnlara yalnz nsil artrma v mit ilri icras kimi
baxld halda, trklrd qadn kiiy brabr tutulurdu. Qadnlar hm
bir dy, hm rhbr, hm aildaxili tsrrfatn idar edicisi kimi
trk cmiyytind hr zaman stn mvqe tutmular. Sonrak dvrd
islam dyrlrinin birbaa tsiri altnda bir qdr frqli mnzr
yaranmaa balasa da, trk qadnnn cmiyytin brabr hquqlu
zv olmas z mahiyytini qoruyub saxlamdr. Hl XII srd
Naxvanda byk memar cmi Naxvaninin Yusif Kseyir olu
il yana, Mmnxatun anaya da mhtm abid ucaltmas bu
dncnin snt dili il ifadsidir. rqd qadnlara seki hququ da
ilk df Azrbaycan Xalq Cmhuriyytind verilmidir. Lakin bu
yerd xsusi qeyd etmliyik ki, qadnn trk cmiyytind tam hakim
olmas, trk cmiyyti n matriarxatn xarakterik olmas il bal
235
yanl tsvvr d yaranmamaldr. gr biz tarixi rakursdan

mahid etsk, grrik ki, trk elind qadnlar hr zaman z kiilri
il birg, yana olduqda stn mvqed durmular. Bellikl,
grndy kimi, yksk demokratik dyrlr malik Trk
sivilizasiyas n qadn hkmranl deyil, qadn-kii brabrliyi
sciyyvidir. Bu xarakterik xsusiyyt d Trk sivilizasiyasnn
dayclarn vahid islam almi daxilind qadna ikinci drcli varlq
kimi baxan, ox zaman hquqsuz, cmiyytd mhm rolu olmayan
tbq sayan digr dayclardan (hm rb, hm d ran
sivilizasiyasndan) frqlndirir.
Trk sivilizasiyasn sciyylndirn znmxsus chtlr
haqqnda bhs edrkn trk mdniyytin adt-nnnin dindn
daha ox tsir gstrdiyini d qeyd etmk lazmdr. Bel ki, hans
din inanmasndan asl olmayaraq trk mdni tipi n skidn
gln adt-nn hr zaman daha stn olmudur. Son illrd Azrbaycanda v mumn trk dnyasnda mifologiya istiqamtind
aparlan tdqiqatlarda bu amili tsdiq edn oxsayl faktlar v
tezislr vardr.
Bellikl, yayld corafi areal, dad dini qid, tmsil
etdiyi konkret etnos v ya dvltdn asl olmayaraq, biz hazrk
tdqiqatda tarixd Trk sivilizasiyasnn izin vahid bir mdniyytin
daycs kimi baxmaa almq. nki sadalanan kriteriyalar zr
bir sra frqliliklrin olmasna baxmayaraq, br tarixind
znmxsus izi olan Trk sivilizasiyas daha ox oxar mnvi
dyrlr syknir. Trk sivilizasiyasnn formalamasnda onun
xarakterik xsusiyytlri - btn tarixi dvrlr rzind arasksilmyn dvltilik nnsi, adt-nnlrin (trnin) cmiyytd yksk
mnvi keyfiyyt kimi hakim mvqeyi (trnin htta bir ox hallarda
dini inancdan stn tutulmas), dini baxda monoteist qid, ail
dyrlri (ordu v ail trk cmiyytinin iki sas dayan tkil
236
edirdi), digr sivilizasiya dayclarna mnasibtd tolerantlq v

birg yaama vrdilri xsusi rol oynamdr. Biz hazrk tdqiqatda
Trk sivilizasiyasnn digr mdni tiplrl mnasibtlrin mhz bu
prizmadan yanamaa almq.
Tdqiqat zaman sivilizasiyalarn etno-mdni landaft ball nzriyysin stnlk verilmidir v Trk sivilizasiyasnn
digr mdni tiplrl laqsin bu aspektdn yanalmdr. Fikrimizc, bu nzriyy v onun sasnda duran landaft ball
faktoru ona gr hmiyytlidir ki, etnosun yerldiyi tbii rait
mvafiq sivilizasiyann znmxsus xsusiyytlrinin formalamasnda itirak edir. Bu baxmdan l Trk sivilizasiyasnn,
Shra rb sivilizasiyasnn, Me Slavyan sivilizasiyann,
Dniz Qrb sivilizasiyasnn, Da-l ran sivilizasiyasnn
xarakterini myynldirn amillrdndir. V biz d tdqiqat
zaman sivilizasiyalararas mnasibtlri aradrarkn bu amil
stnlk vermiik.
Grndy kimi, ox qdim tarix v davaml nnlr malik olan Trk dnyas tmsililrinin digr sivilizasiyalarla dialoqu
geni mnada br sivilizasiyasnn formalamas v inkiafnda
mhm rol oynamdr. mid edirik ki, Trk sivilizasiyas problemi tdqiqatlarn diqqtini clb edck, bu istiqamtd yeni aradrmalar meydana xacaqdr.
237
ADLAR GSTRCS
A
aborigen 55, 92
Adam Ferqyuson 6
Afina 25,27, 109
Ahura-Mzda 113
akkad 212
Aleksandr Koptev 21
Aleksandr Panarin 103
Alfred Kreber 9
Alfred Mexen 28
Altay 19, 48-52, 56,59,60,
68,71,148,228-230
Amu-Drya 216
Anadolu 49,56,68,76,129,132,
175,193,194,199,222,229,230
animizm 61,
anqlo-saks 29,98,99,223
Antioxiya 77,130,131
arami 57,159, 191
Aristotel 168
arxaik sivilizasiya 5
Arkaim 52, 79
Arnold Toynbi 3,4,10,18,
22,32,36, 46,76,78,110,233
Arakilr 220
artefakt 179
assasin 128
Assuriya 68,69,138,211
atlantist nzriyy 28
Avrasiya nzriyy 28,84,87,
91,102,214,233
Atropatena 160
imperator Avrelian 113
Avropa ttifaq 42
avtoxton 50,229
B
Babil 68, 211
Badaxan 121
Badad 169,175,198,200,209
Baktriya 118, 159, 213
balbal 148,149,151
Balkan 32,55,70,108,176,232
Barbaros Xeyrddin Paa 28
barokko 9
basmal 151
Bat xan 96
Baydu xan 95
Bayzid sultan 132
Bernard Levis 221,222,224
Beybars 131
bhai 177
bektaiyy 182,199,201
bluc 121
238
Bilg Xaqan 147

Bistun 212
boyka 97
Byk in sddi 68,92,144,
145,151,229,231
Byk l 51,56,94,96,146,230
Byk Karl 20,42,110
Byk Mool imperiyas 26,70,
226,232
Boris Kuzk 21,33,78
bozqr 55,147,148,210
Budda 13,67,120,147
buddizm 61,66,119,120,140,
141,146,151,152,156,157,172,
184,234
bulqar 40,60
C
Cavad Heyt 55,60,61,67,148,
210
Cmil Meric 161
cizy 197
Con Makinder 28,98
Cordano Bruno 169
Culio ezare 169
aqatay 95
arqorod 17
aynataun 141
ingiz xan 90,116
D
I Dara 119,212
Dehli 25,70,232
deqradasiya 10,136,190
Dcl 7,20,33,68,229
E
Edessa 130,131
ekzoqamiya 219
Elam 11,33,68,212-214
Elvin Toffler 33
etnobirlik 14
etnolinqvist 19
bdl Malik ibn Mrvan 193

bhriyy 174,175
hmnilr imperiyas 33,212,
220
hmd by Aaolu 12,47,
209,224,226
hmd Davudolu 30,133
hmd Kutti 178
hmd Ysvi 172,173
lczair 70,232
lmut 128
239
lvi 200,201,224
imam li 168,201,224,225
mvilr 93,165,197,205,225
rgnkon 228
shabi-Khf 66
xilik 180,183
F
farmason 176,177
Fatimilr Xilafti 126-129
faust mdniyyti 9
Feofilakt 162
Fernan Brodel 4
Frat 20,33,68,229
Frensis Fukuyama 28,32,233
Fridrix Ratsel 28
frank 128,176,181
G
genotip 14,19,22-24,34
Genuya 132,133
geomdni 30
geosiyasi kod 139
Gmiqaya 58,59,63,66
gildiya 179,180,183
Gy Tanr 62,66,172,201,
203-205
Gytrk Xaqanl 57,62,69,
116,145, 147,232,235
H
hami-sami 19
Harappa 33
Harun r Rid 207
Henrix Rkkert 22
Herodot 109,187
heroqlif 138,139,154
heterodoks 165
Hett dvlti 68
Heydr liyev 3
Hlb 128,169
Hsn Sabbah 128
Hicaz 127
Hind-Avropa 19,50,51,213,
222
hindu 45
Homer 109
hrufilik 174
X
xa yr 124-126,129
xa birliyi 126,132
Xalkedon 113,192
xangah 181,182,183
Xan slalsi 45,90,139,140
Xarzmahlar 70,221,226,232
xaricilr triqti 156
xlc 55
xlvtiyy 174,175,176
240
Xzr Xaqanl 40,69,115, 232

xoca 172, 194
Xuanxe 20
xrrmi 178,207
ren Melikof 201

mmanuel Kant 9
rc 215
spaniya 27,29,53,54,126,
189,196,231
iudaizm 61,234
III van 83
zida 113
zzddin ibn l-sir 94
K
kaballa 172
Kalli slh 119
Karfagen 20,189
Karl Haushofer 99
karaim 60,68
Karpat 52,56,94,97,231
keldani 69
kelt 19
kl 121,159
Krbla 167,168
Krkk 69
kimmer 148
Kitabi Dd Qorqud 56,117,

173,203
XII Kliment 181
koloniya 79,111
konfederasiya 97
Konfutsi 18,45,140,141
Konstantinopol 17,76,77,
82,132
Konstantin Leontyev 74,85,86
kopt 190,192,222
kosmologiya 162,163
kosmopolitizm 106,114,116,
134
krmak 68
Kristofer Dauson 4,18
Krit-Minoy 11
Kuf 168
kuma 146,147
kurqan 91,148,151
Kuan dvlti 120,159
Q
Qacar 70,221,226,232
qaqauz 60,68,71
Qalileyo Qaliley 169
Qaraxanl dvlti 69,232
qarluq 151
qpaq 40,60,91,131,208
Qzl Orda 32,77,96
241
mason 176-183
matriarxat 117,236
Maurey imperiyas 120
Mavrnnhr 189
mavr 196
L
Mehmet Fatih 132
landaft 48,52-56,59,91,92,
Mehmet Rhtm 166,169,170
98,105,133,136,147,210,227,
Menandr 162,217
229-232,237
Mesopotomiya 191
Lev Qumilyov 31,36,56,91,92, Mhmmd peymbr 166,
94,96,122,137,145,151,214,215 167,195,224,225
Lev Menikov 20,21
xlif Mmun 207
Levant 126,127,131
Mnsur Hllac 169
liturgiya 222
msihi 67
lokal sivilizasiya nzriyysi
mvali 165,193,197,198
6,14,16,19,21-23,25,35,38
mzdkilik 178
loja 176,177,180-182
Misir Mmlk Sultanl 26,
Lvov 93,97
70, 131,208,232
missioner 77,93,95,96,175,199
M
mistisizm 170,172
Macarstan 29,54,60,70,108,
mitraizm 113
133, 229,232
monarxist 85
Makedoniyal sgndr 33,45,
monoteist 61,71,107,153,162,
110,114,118-121,220,223
181,187,204,225,234,235,237
Maks Veber 18
Moraviya 86
Malazgirt 129
Mosul 129,131
Malta 12,47,127,196
Murad Adc 36
Maniax 162
Mqdds Roma imperiyas
manixeizm 157
108
Qobustan 58,59,64-66
qotika 9,179,180
Qustav Qrnebaum 156
Qds 125,130,131
242
N
Naxvan 58,66,176,177
neoplatonizm 169
Nestorian 40,69,96,146,151,153
Nbatilr krall 159
Nsimi 169
Nikolay Danilevski 16,17,19,
22,85-87,109
Nikolay Trubetskoy 36,84,89,
90,106
Nil 7,20,33,192
Nizamilmlk 128
Novruz bayram 217
nqtvi 176,178
Nuh peymbr 5,215
O
Odlar yurdu 218
Okeaniya 11,27,34,38
okkultist 180
Ouz 40,56,58,60,61,201
onqut 151
onun 62
Orta Asiya 45-51,57,92,104,
110,143,148,160, 206,211,216
ortodoks 82,200
Orxon-Yenisey 49,58,59,203
Osiris 113
Osvald penqler 9,10,22,76
oykumen 34
Osman Karatay 50, 213
mr Shrverdi 175
n Asiya 26,34,52,56,57,59,
68,69,115,143,159,160,161,
211,214,229,232
P
panslavizm 75,85,86
pantrkizm 103,104
Parfiya 191,220
passionarlq nzriyysi 44,45,
53,68,69,72,91,116,126,133,
160,187-189,192,193,196,
202,204,210,227, 231,235
Pel mit 54
Petra 159
Phlvi 221
piktoqram 57
piramida 180,190
Priney 196
Pirron 120
Pribaltika 86,108
prototrk 52,79
Pyotr Savitski 84,87,88,90
I Pyotr 88,101,104
243
R
Rahid Ulusel 14,19,38,155,184
Ramiz Mehdiyev 13
renessans 9,75,107
Roman Diogen 129
Rudolf ellen 28
runi yaz sistemi 57
S
sami 19,57,69,215
Samuel Hantinqton 4,11,17,30,
32,33,40,43,45,76,84,108,110,
142,233
sanskrit 19,204
sarmat 215
Selevkilr 118,159,220
semit 16,31,159,187,222
seyid 166,176,194,195
sgdk 57
Slahddin yyubi 130
Slahddin Xlilov 18,123
Sibir 51,56,68,76,78,229
Siciliya 127,196
simbioz 86,91
simvol 83,138,179,182,185
sinkretizm 119
Sin ixuan 138
sintoizm 141
sivilizasiya sikli 10
Skifiya 56
slavyanofil 17,88,101,102
Sofiya Paleoloq 83
soqd 57,165,213
Solomon mbdi 180
Sovetlr Birliyi 49,103,104
Sparta 27
stela 148
Strabon 192
superetnos 20,88
Suz 119
Shrvrdiyy 174,175
ahnam 214,215,216
aman 61,68,90,95,141,161,
164,165,173,234
arl Renuvye 22
arl Lui Montesky 211
ms Tbrizi 175
rur 207
ihabddin Shrvrdi 175
irvan 175
ovinizm 106
umer 11,33,68,107,112,138,
204,212,213,233
244
T
tabqa 55,67,152
Tacikistan 121,143,159
talassokratiya 26,27,142
tampliyer 128
tellurokratiya 26,27,142
Tenqrizm 90,91,164
Teymurilr dvlti 70,232
tky 180
triqt 93,128,156,157,166-168,
172,175-178,182,197-200
tsvvf 166-171,173-175,181,
183
Tibet 144,146
Tonyukuk 147
Toronto 178
totem 61,62,218
tr 57,71,82,95,104,237
Transilvaniya 108
Tripoli 127,130
Turan 38,39,56,86-89,99,103,
214-216
Tutanxamon 224
Trklyn saslar 11,38,
41
trk damas 57,58
U
uqor 87,92,213
ulus 97,116
Ural 49,52,79,229
Urartu 213
Urmiya 69
Uyur Xaqnl 40,69,151,
152,232
V
Vasiliy Derqaev 103
Vasiliy Bartold 7,93,95,109,
172,196,206
Venesiya 132,133
Verden mqavilsi 110
Vyana 133
Vyetnam 8,135
Y
Yan Qus 169
Yantsz 20,33
Yaar Qarayev 173,185,214
Yeruslim 124,180
Yevgeni Bertels 169
ysvilik 172,173
Yhya Bakuvi 166,170,
171,175,176
yhudi 16,92,112,116,124,171,
172,225
245
Ymn 127,188,198
yoqa 170
Yunis Ouz 53,56,218
I Yustin 162
Z
zaviy 181
zkat 197
Zngilr slalsi 129,130
Zrdt 214,215,216,218,219,
224,225
Ziya Bnyadov 207
Ziya Gyalp 11,12,37-40,
146,215
246
DBYYAT SYAHISI
Azrbaycan dilind
1. Azqar Qatullovi Muhamadiyev. Turan yazs// Tatar
xalqnn linqoetnotarixi problemlri. Kazan, 1995
2. Cavad Heyt. Trklrin tarix v mdniyytin bir bax
(islamdan vvl v islam dvr). Bak, Aspoliqraf, 2009
3. Clal Bydili. Trk mifoloji obrazlar sistemi: struktur v
funksiya. Bak, Mtrcim, 2007
4. Elmddin libyzad. Avesta Azrbaycan xalqnn mnvi
mdniyyt tarixidir. Bak, Yurd, 2005
5. Elnur Aslanov. Yeni dnya nizam v milli inkiaf. Bak,
2006
6. hmd Aaolu. ran v inqilab. Bak, Azrnr, 2009
7. hmd Aaolu. mdniyyt. Bak, Mtrcim, 2006
8. jdr Frzli. Gmiqaya-Qobustan lifbas. Bak,
Azrbaycan Milli Ensiklopediyas Nriyyat poliqrafiya
birliyi, 2003
9. jdr Frzli. Gmiqaya-Qobustan mdniyyti. Bak,
Nurlan, 2008
10. li Hsnov. Geosiyast. Bak, Aypara-3 nriyyat, 2010
11. liyev Yunis (Yunis Ouz). Trkn tarixin yeni bir bax.
Bak, Olaylar, 2007
12. liyev Yunis (Yunis Ouz), Bxtiyar Tuncay. Trkn gizli
tarixi. Bak, Apostrof, 2009
13. Gustav le Bon. Ktl psixologiyas (trcm Qardaxan
zizxanl). Bak, Zkiolu nriyyat, 2006
14. Fxrddin Sfrli. Orta srlrd Naxvann sosial-siyasi
hyatnda dini mrkzlrin rolu. Bak, Elm, 2003
15. Fuad Mmmdov. Kulturologiya effektivli hyat v faliyyt
aparan yol kimi. Bak, raq, 2008
16. Hsn zizolu (Hsnov). Trklymz. Bak, AzAtaM,
2007
247
17. Himli Hseyn. Naxvanda farmasiyonluq: tarixd v

dbiyyatda. Naxvan tarixinin shiflri(Uluslararas
qaynaqlarda
Naxvan
beynlxalq
simpoziumunun
materiallar). Bak, ADPU nriyyat, 1996
18. sa Hbibbyli. Clil Mmmdquluzad: mhiti v masirlri.
Bak, Azrnr, 1997
19. slam. Qsa mlumat kitab. Bak, Azrnr, 1985
20. Kamil Hseynolu. Qdim Turan: mifdn tarix doru. Bak,
2006
21. Klassika. Rahid Uluselin trcm v tqdimatnda. Bak,
Avropa nriyyat, 2008
22. Mhmmd Vliyev (Baharl). Azrbaycan halisi etnoqrafik srvtlr muzeyidir. Bak, Azrnr, 2010
23. Mehmet Rhtm. Seyid Yhya -irvani l-Bakuvi v Sfa l
srar. Bak, Elm, 2010
24. Murad Adc. Trk v dnya: munis tariximiz (trcm Tofiq
Hacyev). Bak, 2006
25. Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak, Elm,
2005
26. Rahid Ulusel. Qloballama v Trk Sivilizasiyas. Bak,
aolu, 2005
27. Rak .V. Qdim v orta srlr ran mifologiyas. Bak, 1998
28. Ramin Qurbanov. Trk xalqlarnn tarixi. Bak, qtisadiyyat
Universitetnin nriyyat, 2010
29. Ramiz Mehdiyev. Flsf. Bak, rq-Qrb, 2010
30. Slahddin Xlilov. Sivilizasiyalararas dialoq. Bak,
Adilolu nriyyat, 2009
31. Yaar Qarayev. Tarix: yaxndan v uzaqdan. Bak, 1996
32. Yusif Rstmov. Flsfnin saslar. Bak, Azrbaycan
universiteti nriyyat, 2004
33. Vli Baxliyev. Gmiqaya tsvirlrinin poetikas. Bak, Elm,
2002
34. Ziya Bnyadov. Azrbaycan VII IX srlrd. Bak, Elm,
2005
35. Ziya Gyalp. Trklyn saslar (trcm Elman
Mustafaolu). Bak, Maarif, 1991
248
qzet materiallar:
36. Prviz Elay. Ulu trk tarixi: unudulmu byk kflr.
Milltilik qzeti, Bak, 24-30 iyul 2010
37. Prviz Elay. Qdim trklrin dini baxlarna dair.
Milltilik qzeti, Bak, 12-18 mart 2011-ci il
38. Prviz Elay. Qdim trklrin dini baxlarna dair.
Milltilik qzeti, Bak, 19 -25 mart 2011-ci il
39. Slahddin Xlilov. Din v flsf: slam flsfsi n vaxtdan
balanr? 525-ci qzet, Bak, 1 may 2010-cu il
40. rq qzeti, N 15 (3032), Bak, 27 yanvar 2011-ci il
trk dilind
41. Abdlkadir Karahan, Trk kltr ve edebiyyat. stanbul,
1992
42. Ahmet Davutolu. Strateji drinlik. stanbul, Kre Yaynlar,
2009
43. Erman Altun. Popler trk kltrnn dnya kltrlerine
etkisi ve katks // VI Uluslararas trk kltr konqresi
bildirileri. IV cilt. Atatrk Kltr Merkezi Bakanl
Yaynlar. Ankara, 2009
44. Osman Karatay. ran ile Turan. Hayali milletler anda
Avrasiya ve Orta Dou. Ankara, KaraM Yaynlar, 2003
45. Receb Albayraq Hacalolu. Trkmen ve Asur kilselerinde
ohunan trke ilahi metnler. Ankara, 1996
46. Tarihi trk imperatorluklar. Tarihte trk milleti/ Altn
krp. Bikek, z Basma, 2010
47. Mekure Ylmaz. Tarihi, siyasi ve kltrel ynleriyle
Trklerin Dnyas ve Trkiyenin d trkler politikas.
Ankara, Kripto Kitablar, 2010
48. Mehmet Aydn. Trk Toplumunda birlikde yaama tcrbsi.
Ankara,1995
rus dilind
49. . . , ,
2010
249
50. . .
, , 1996
51. . , .., ...
( .) . , ,
2010
52. . .
, , 2004
53. . //
. . ,
, 2010
54. .
. . 2. , , 1964
55. .. . ,
, 1963
56. . .
-: , 2011
57. . .
, , 1991
58. . .

-.
http://new.runivers.ru/bookreader/book10067
59. . . ,
2000
60. . . , 2008
61. .., ..
XI-XX . , 1995
62. : / -.
.. , , 2010,
.
63.
. .
2, , . , 2006
64. .., ..
. , -, 2005
250
65. . .
66. . .
. , , 2008
67. , .
.
, , 2006
68. , .
: , , , . . 1,
. ,
, 2006
69. . . ,
, 2007
70. . :
. , 1993
71. . .
, -, 2008
72. . . , -,
2007
73. . .
, 1995.
74. . .
. , , 1999
75. ..
. 3. , XXI Yeni nrlr evi, 2001
76. //
/ . . . , .. ,
.. , , 1925
77. .
. , 2000
78. . .
, , 2003
79. .
. // . , ,
1997
251
80. .

//
. , , 1997
81. . //
. , , 1997
82. . . ( ,
,
). , , 2003
83. .. ?/
. ?
, 2002
84. ..
. ,, 1999
85. .
.
http://derzava.com/art_desc.php?aid=288
86. . . , 1957
87. . . New York, Liberty
Publishing House, 2000
.
88.
.
http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Speng/index
89. . :
. , , 2001
90. . .
. , 1995
91. .
...
www.avesta.isatr.org/zoroastr/Sokolov001.htm-80k
92. . . ,
, 2010
ingilis dilind
93. Kroeber A.L., Kluckhohn S. Culture: A Critical Review of
Concepts and Definitions. New York, 1952
252
94. S. Dawson, Dynamics of World History, Max Weber, The

Social Psychology of the World Religions. London,
Routledge, 1991
95. The geographical pivot of history and early twentieth century
geopolitical culture. The Geographical Journal, Vol. 170, No.
4, December 2004, http://www.pascalvenier.com/venier2004
96. Grunebaum G.E. von. The Problem: Unity in Diversity//Unity
and Variety in Muslim Civilization/Ed. by G.E.von
Grunebaum. Chicago, 1955
97. Philip Hitti, Syria: A Short History, London, 1959
98. Peter Mansfield. The Arabs. New-York. Penguin books. 1990
99. Samuel Huntington. The Clash of Civilizations ? /
http://history.club.fatih.edu.tr/103%20Huntington
internet materiallar
100.
http://www.nbi.dk/~natphil/Siberian.html
101. http://ru.wikipedia.org/wiki/ /Menandr_Protektor
102. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/kopt
103. http://www.nbi.dk/~natphil/Siberian.html
104. http://onuroztepe.blogspot.com/2010/09/balbal.html
105. http://www.pirsultanabdal.org/irene_melikoff.html
106. www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html
253
BLD
1. Sivilizasiya - briyyti birldirn, yoxsa ayran
anlay kimi........................................................................................................3
Sivilizasiya anlay v onun sasnda dayanan dyrlr..................................4
Sivilizasiya v mdniyyt: eynilik, yoxsa yaxnlq .........................................8
Sivilizasiyalarn tsnifat: mrhlli v lokal
nzriyylr.................................................................................16
Sivilizasiya v geopolitika ..............................................................................25
Dnya sivilizasiya mstvisind Trk sivilizasiyas.
Qrb elmi dairlrind Trk sivilizasiyasna mstqil
bir fenomen kimi baxlmamasnn sbblri ...................................................30
Sivilizasiyalararas mnasibtlrin myynlmsind sas
faktorlar. Sivilizasiya v imperiya .................................................................43
l landaft Trk sivilizasiyasnn xarakterik
xsusiyyti kimi. Altay nzriyysinin squtu............................................48
Trk xalqlarnn yaylma areal v dini ball.............................................60
2. Trk v Pravoslav - Slavyan sivilizasiyalar: harmoniya yaxud
qardurma ....................................................................................................74
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn balca sivilizasiya
dyri: pravoslavlq, yoxsa slavyanlq ...........................................................74
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyasnn formalama
mrhllri ......................................................................................................79
Pravoslav-Slavyan sivilizasiyas niy Qrb mdniyyti
olaraq qbul olunmur? ....................................................................................84
Avrasiya nzriyyd Pravoslav-Slavyan v
Trk sivilizasiyas: harmoniya, yoxsa qardurma.........................................87
Trk v Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalarnn
harmoniya nmunsi...................................................................93
Geopolitik shnd mnasibtlr ....................................................................98
3. Trk sivilizasiyasnn Qrb sivilizasiyas il
mnasibtlri...........................................................................106
Qrb sivilizasiyas v Avropa .......................................................................106
Xristianln Qrb sivilizasiyasnn formalamasnda rolu ...........................110
Qrb sivilizasiyasnn kosmopolit siyasti qarsnda
Trk sivilizasiyas .........................................................................................114
Ellin mdniyyti dvrnd Trk v Qrb sivilizasiyalar
arasnda mnasibtlr....................................................................................118
Trk-Qrb sivilizasiyalar islam-xristian qardurmas
kontekstind .................................................................................................122
254

4. in sivilizasiyas il mnasibtlrin znmxsusluu...137
in sivilizasiyasnn geostrateji kodlar .........................................................138
in sivilizasiyasnn geosiyasi xsusiyytlri...............................................142
in v Trk sivilizasiyalar arasnda mnasibtlrin
xarakterik chtlri........................................................................................143
5. Trk sivilizasiyas slam mdniyytinin hat
dairsind.................................................................................155
Ellinizmin Trk, rb v ran sivilizasiyalarna frqli
tsiri - mumtrk mdni dyrlrinin
unikallnn gstricisi.................................................................................158
Dini dnyagr baxmndan Trk sivilizasiya
dayclarnn frqli xsusiyytlri.
Tanrlq trkn ilk tkAllahl dinidir..........................................................161
Sufizmd milli-etnik alarlar ........................................................................166
Sufizm v masonluq......................................................................................176
Din sivilizasiya zyidirmi? .........................................................................183
Trk v rb sivilizasiyalarnn dialoqu ..................................................185
rblr kimdir?.............................................................................................187
rb passionarlnn ikinci mrhlsi-mslmanladrma......193
Trk sivilizasiya dayclarnn islam dininin mxtlif
cryanlarnda tmsil olunmas - siyasi mqsdlrin
prioritetliyi... .................................................................................................197
rb passionarl dvrnd Trk v rb sivilizasiya
dayclar arasnda mnasibtlrin sciyyvi chtlri ...............................202
Trk passionarl dvrnd Trk v rb sivilizasiya
dayclar arasnda mnasibtlrin sciyyvi chtlri ................................205
Trk - ran sivilizasiyalar arasnda mnasibtlr ..................................211
slam mdniyytinin hat dairsind ran sivilizasiyas ............................221
Ntic............................................................................................................228
Adlar gstricisi ..........................................................................................239
dbiyyat siyahs .......................................................................................248
255
:

:
:
Zahid Mmmdov
25.04.2011.
05.06.2011.
16. 100.
70100 1/16. 500.
-
.
E-mail: elm_ve_tehsil@box.az
: 497-16-32; 050-311-41-89
: , , 3- 8/4.
256
HBBYL RST
SA OLU
30 sentyabr 1980-c ild Naxvan hrind anadan olmudur.
2001-ci ild Bak Dvlt Universitetinin beynlxalq hquq v beynlxalq mnasibtlr fakltsinin bakalavr pillsini, 2003-c ild magistr pillsini beynlxalq mnasibtlr ixtisas zr frqlnm diplomu il bitirmidir. 2006-c ild Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn qtisadiyyat nstitutunda Azrbaycan Respublikasnn Byk Britaniya v imali rlandiya Birlmi Krall il iqtisadi laqlrinin sas istiqamtlri mvzusunda namizdlik dissertasiyas
mdafi etmidir. qtisad elmlri namizdidir.
Hazrda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Administrasiyasnda Xarici laqlr bsind ilyir.
Beynlxalq mnasibtlr sahsind bir kitabn v 20-dn ox mqalnin mllifidir.
Aillidir, vlad var.
257

Sivilizasiyalarin Kesismesinde Turk Dunyasi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sivilizasiyalarin Kesismesinde Turk Dunyasi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

flsf elmlri doktoru,

rst Hbibbyli: Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas.

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

SVLZASYA BRYYT BRLDRN,

en srdn balayaraq ictimai fikir tarixind n

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

ya qardurmas il laqlndirirlr. Xsusi diqqt kn mqam

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

mdniyyti, myyn davran normalar kodeksinin formalamas

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

element xalqlardan asl olaraq mxtlif olard. 1 Eyni zamanda

Gustav le Bon. Ktl psixologiyas (trcm Qardaxan zizxanl). Bak: Zkiolu

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

frqlndirilmir. Baqa szl desk, mumilikd cmiyyt hyatn

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

qurduqlar sivilizasiyalar el bir material mnbyi yaratmdlar ki,

Gustav le Bon. Ktl psixologiyas (trcm Qardaxan zizxanl). Bak: Zkiolu

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

Slavyan sivilizasiyasn tmsil edir. Yaxud rqd in, Vyetnam,

Kroeber A.L., Kluckhohn . Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions.

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

sivilizasiyasnda tapr. Qrbi Avropa mdniyyti is IX srdn

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

edir, bir v ya bir ne qalxma v enm mrhlsini - sivilizasiya

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

Mdniyyt is eyni inkiaf sviyysind olan bir ox milltlrin

Ziya Gyalp. Trklyn saslar (trcm Elman Mustafaolu). Bak: Maarif,

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

olaylarn o qavram hat etmlidir. 12 Mllif mdni insan

hmd Aaolu. mdniyyt. Bak: Mtrcim, 2006, sh. 24

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

mumiyytl, mahiyyt v anlay baxmndan hm frqlilik,

Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak:Elm, 2005, sh. 24

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

Bu yerd sivilizasiya v mdniyyt anlaylarnn hat

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

nailiyytlri, insan yaradcln ifad edirdi. Mdniyyt termini

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

tiplr blgs (N.Danilevskinin tsnifatnda 13 frqli sivilizasiya

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

Mhur sivilizoloq alim Samuel Hantinqton sivilizasiyan

Samuel Huntington. The Clash of Civilizations /

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

plana kildikd myyn dvrlr n geriy hrktdn d

Slahddin Xlilov. Sivilizasiyalararas dialoq. Bak: Adilolu nriyyat, 2009,

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

birinin daxili subordinasiya prosesinin genilnmsin v onlarn

Rahid Ulusel. Qloballama v harmoniya flsfsi. Bak: Elm,2005, sh. 243

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

qoyulmas il balayb, Byk Karln (742-814) hakimiyyti il

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

olmadn qeyd etmliyik. Bununla bal baqa bir Rusiyal alim

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

(1822 - 1885), Osvald penqler (1880 - 1936), Arnold Toynbi

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

uyunsuzluu sbbindn imtina edilmsi, yeni dyrlrin

Genotipin innovativ yenilnmsi,

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

li Hsnov. Geosiyast. Bak: Aypara-3 nriyyat, 2010, sh.369

Sivilizasiyalarn ksimsind trk dnyas

periodunda Trk sivilizasiyas bir ne mrkzi gc zrind