1.

Universitetin ad ___________ADAU___________________________
2. Faklt:

nformasiya texnologiyalar, aqromhndislik v eneretika

3. Kafedra: ____

Aqrar Fizika v riyaziyyat________________________

4. Fnn: __ _______
5. Mhaziri:

Riyaziyyat _______________________________

t.e.n. dosent. Barl David Veysl olu _____________

Gnc - 2010
DBYYAT
1. R. Mmmdov. Ali riyaziyyat kuru, I hiss, Maarif, Bak, 1978., II hiss 1981, III hiss
1984.
2. Msimova S.N. Ali riyaziyyatn saslar. Bak, Yeni Nsil, 2006.
3. Piskunov N.S. Diferensial v inteqral hesab. Bak. Maarif, I,II c., 1965.
4. .., .., .. , 2- , 1986.
5. .., .. . ., , 1989.
6. .. . ., , 1964.
7. . . ...,
, 2008.
8. . . ...,
, 2008.
9. .. . ., , 1990.
Mvzu 21. Diferensial tnliklr. Birtrtibli bircins v
bircins olmayan xtti diferensial tnliklr
sas anlaylar

1. sas anlaylar
2. Birtrtibli diferensial tnliklr
3. Dyinlrin ayrla biln diferensial tnliklr
4. Bircins diferensial tnliklr
5. Birtrtibli xtti diferensial tnlil
T r i f. xtiyari x dyini, onun y y(x) funksiyas v bu funksi-yann hmin x
dyinin nzrn y( x) , y( x) , ..., y ( x) trmlri daxil olan tnliy adi diferensial tnlik
(n)

deyilir.
Diferensial tnliy daxil olan n yksk trtibli trmnin trtibin hmin diferensial
tnliyin trtibi deyilir. n-trtibli adi diferensial tnlik mumi kild aadak kimi yazlr
1

F ( x, y, y, y, ..., y ( n ) ) 0 .

(1)

(1) diferensial tnliyini eyniliy evirn y ( x) funksiyasna hmin tnliyin hlli deyilir.
Bu, o demkdir ki, y ( x) funksiyasn v onun ( x), ( x),..., ( x) trmlrini (1)
(n)

tnliyind yerin yazdqda hmin tnlik x - nzrn eyniliy evrilir.

n-trtibli diferensial tnliyin mumi hlli n sayda ixtiyari sabitin daxil olduu el

y ( x, C , C ,...,Cn )
1

(2)

hllin deyilir ki, o verilmi tnliyi eyniliy evirsin.

Diferensial tnliyin mumi hllin daxil olan ixtiyari sabitlrin myyn qiymtlrind
alnan hr bir hlli diferensial tnliyin xsusi hlli adlanr.
Verilmi diferensial tnliyi dyn funksiya (hll) qeyri-akar v parametrik kild d
veril bilr. Bu halda hmin funksiyaya bzn diferensial tnliyin inteqral deyilir. Diferensial
tnliyin hllinin qrafiki inteqral yrisi adlanr.
Birtrtibli diferensial tnliklr
Birtrtibli diferensial tnlik mumi kild aadak kimi yazlr

F ( x, y, y) 0 .
Bu tnliyi axtarlan funksiyann y trmsin nzrn hll etmk mmkn olduqda

y f ( x, y)

(1)

klind trmy nzrn hll olunmu birtrtibli diferensial tnlik alnr.

(1) tnliyinin mumi hlli

y ( x, )
klinddir. Burada

ailsindn ibartdir, yni

(2)

ixtiyari sabitdir. Hndsi olaraq (2) mumi hll inteqral yrilri

C sabitinin mxtlif qiymtlrin uyun olan xtlr toplusudur.

nteqral yrilri bel bir xassy malikdirlr ki, onlarn hr bir M(x, y) nqtsind toxunann
meyl buca

tg f ( x, y)
rtini dyir.
gr inteqral yrisinin kediyi M 0 ( x0 , y0 ) nqtsini versk, onda bununla sonsuz inteqral
yrilri ailsindn myyn bir inteqral yrisi seilir v bu bizim diferensial tnliyin xsusi
hllin uyundur.
Analitik olaraq bu tlb x x0 olduqda y y0 balanc adlanan rt gtirilir. gr (2)
mumi hll mlumdursa, onda alrq ki,

y0 ( x0 , ).
2

Bu rtdn C sabitini myyn etmk olar v nticd, uyun xsusi hlli tapmaq olar. Koi
mslsi bundan ibartdir.
Ko i m s l s i. (1) diferensial tnliyinin y0 ( x0 ) balanc rti dyn, yni
arqumentin x x0 qiymtind verilmi y y0 qiymtini alan y ( x) hllini tapn.
Koi mslsini hndsi olaraq bel ifad etmk olar: (1) diferensial tnliyinin verilmi

M ( x , y ) nqtsindn ken inteqral yrisini tapn.

0

Qeyd edk ki, trmy nzrn hll olunmu birtrtibli diferensial tnliyi hmi

M ( x, y)dx N ( x, y)dy 0

(3)

diferensial kild yazmaq olar. Dorudan da (2) tnliyini

dy
f ( x, y ), f ( x, y)dx dy 0
dx
kimi yazb, orada M ( x, y) f ( x, y) v N ( x, y) 1 qbul etsk (3) klind diferensial
tnlik alnar.
Dyinlrin ayrlan tnliklr
1. Tutaq ki, M(x) v N ( y ) funksiyalar uyun olaraq (a,b) v (c,d ) intervalnda
ksilmzdir. Bu halda

M ( x)dx N ( y)dy 0

(1)

tnliyin dyinlrin ayrlm diferensial tnlik deyilir. (1) tnliyind dx-in msal ancaq xdn, dy-in msal ancaq y-dn asldr.
Frz edk ki, y (x) funksiyas (1) tnliyinin hllidir. Onda hmin funksiya (1) tnliyini
eyniliy evirir:
M ( x)dx N ( y)dy 0.

(2)

Bu eyniliyi inteqralladqda

M ( x)dx N ( y)dy C

(3)

mnasibti alnar, burada S ixtiyari sabitdir. Buradan aydndr ki, (3) tnliyi (1) tnliyinin btn
hllrini tyin edir. Buna gr d (3) mnasibtin (1) tnliyinin mumi inteqral deyilir.
2. Frz edk ki, M1(x), M2(x), N1(y), N2(y) funksiyalar ksilmzdir. Bu halda

M ( x) N ( y)dx M ( x) N ( y)dy 0 (4)

1

tnliyin dyinlrin ayrlan tnlik deyilir. Bu tnliyi hll etmk n onun hr iki trfini
3

N1(y) M2(x) 0 hasilin blk:

M ( x)
N ( y)
dx
dy 0.
M ( x)
N ( y)
1

Dyinlrin ayrlm bu tnliyin mumi inteqral

M ( x)
N ( y)
dx
dy C
( x)
N ( y)

(5)

olar. (4) tnliyinin (5) mumi inteqralndan alnmayan baqa hllri d ola bilr. Bel hllr
N1(y) M2(x) = 0 brabrliyinin dnildiyi nqtlr irisind olar (N1( y) = 0, M2(x) = 0).
M i s a l. x = 5, y = 1 balanc rtini dyn y

1 x
diferensial tnliyinin hllini
2 y

tapmal.

dy 1 x
,

dx 2 y

H lli.

(x 1)dx + ( y + 2)dy = 0 ,

( x 1)d ( x 1) ( y 2)d ( y 2) C ,
1

( x 1) ( y 2) C ( C 2C ).
2

Mrkzi O(1,2) nqtsind olan evrlr. Xsusi hlli tapaq n x = 5, y = 1 balanc

rtlrdn istifad edk:

(5 1) (1 2) C , C 25.
2

Axtarlan xsusi inteqral

( x 1) ( y 2) 25.
2

evrni myyn edir.

Bircins diferensial tnliklr
T r i f 1. gr hr bir k ddi n

f (kx, ky) k n f ( x, y)

(1)

eyniliyi doru olarsa, onda f ( x, y) funksiyasna x v y dyinlrin nzrn n drcli bircins

funksiya deyilir.
ndi is

M ( x, y)dx N ( x, y)dy 0

(2)

diferensial tnliyin baxaq.

Tr if

2.

gr

dyinlrinin

diferensiallarnn

(x,

y)

v
4

N (x, y) msallar eyni drcli bircins funksiyalar olarsa, onda (2) tnliyi birtrtibli bircins
diferensial tnlik adlanr.
Bu tnliyi hll etmk n

y
z , y = xz, dy = xdz + zdx vzlmsi vasitsil onu
x

dyinlrin ayrlan tnliy gtirmk lazmdr.

ndi tutaq ki, bircins diferensial tnlik aadak kild verilmidir

dy
f ( x, y ) .
dx

(3)

gr f ( x, y) funksiyas x v y dyinlrin nzrn sfr drcli bircins funksiya olarsa, yni

f (tx, ty) t f ( x, y) f ( x, y)
0

rti dnilrs, onda (3) tnliyi birtrtibli bircins diferensial tnlik olar.

y
diferensial tnliyinin mumi hllini tapmal.
x

M i s a l. xy y ln

H l l i.

dy
y
y ln ,
dx
x
y
y ln dx xdy 0 .
x

y
M ( x, y ) y ln v N ( x, y) x birdrcli bircins funksiyalardr. Dorudan da,
x
ky
y
M (kx, ky) ky ln ky ln ,
kx
x
N (kx, ky) kx .
Tnliyi hll etmk un

y
z , y = xz, dy = xdz + zdx vzlmsini aparsaq, alarq
x
xz lnzdx-x(xdz+zdx)=0.

Buradan
xdz=z(lnz-1)dx,

dz
z (ln z 1) ,
dx

dz
dx
,

z (ln z 1) x
5

d (ln z 1) dx
,

ln z 1
x

ln(ln z 1) ln x ln C , ln z 1 Cx ,

ln z Cx 1 , ln

y
y
Cx 1 , e Cx1 .
x
x

Nticd baxlan tnliyin mumi hlli y xe

Cx1

olar.

Birtrtibli xtti diferensial tnliklr

Axtarlan funksiyaya v onun trmsin nzrn xtti olan tnliy birtrtibli xtti
diferensial tnlik deyilir v aadak kimi yazlr

y p ( x) y f ( x) .

(1)

f (x) 0 olduqda alnan

y p ( x) y 0

(2)

tnliyin (1) tnliyin uyun xtti bircins tnlik deyilir. f ( x) 0 olduqda (1) tnliyi xtti
bircins olmayan diferensial tnlik adlanr. (1) tnliyini mxtlif sullarla hll etmk olar. Bu
sullardan biri sabitin variasiyas suludur. Bu sula gr vvlc xtti bircins tnliyin mumi
hlli taplr. Alnan tnlik dyinlrin ayrlr

dy
p( x) y 0,
dx

dy
p( x)dx.
y

Sonuncu tnliyi inteqrallasaq

ln y p( x)dx ln C ,
buradan is (2) tnliyinin mumi hllini alarq:

y Ce

p(x)dx

(3)

ndi is xtti bircins tnliyin (3) mumi hllindki ixtiyari C sabitini x-dn asl C C (x)
funksiyas hesab edk:

y C ( x) e

p ( x ) dx

(4)

y-in bu ifadsini (1) tnliyind yerin yazaraq sad evirmlrdn sonra alarq

C ( x) f ( x) e

p ( x ) dx

Buradan is namlum C(x) funksiyas taplr

6

C ( x) f ( x) e

p ( x ) dx

dx C.

C(x)-in bu ifadsini (4) brabrliyind yerin yazdqda (1) tnliyinin mumi hlli alnar:

ye
M i s a l. y

p ( x ) dx

f (x) e

p ( x ) dx

dx C .

2x
y x 1 diferensial tnliyi hll edin.
x 1
2

H l l i. vvlc bircins olmayan

2x
y x 1
x 1

(5)

tnliyinin uyun

2x
y0
x 1

(6)

bircins tnliyini hll edk.

dy
2x

y,
dx x 1

dy
2x

dx ,
y x 1

dy d ( x 1)
,

y
x 1
2

ln y ln( x 1) ln C.
2

Axrnc brabrlikdn verilmi bircins diferensial tnliyin mumi hllini taprq: y C ( x 1) .

2

Burada C sabitini x-dn asl C C (x) funksiyas hesab edk, onda

y C ( x)( x 1) .
2

(7)

y-in bu ifadsini (5) tnliyind yerin yazsaq alarq

( x)( x 1) 2 xC ( x)
2

2x
( x)( x 1) x 1.
x 1
2

Buradan C ( x) 1, yaxud C ( x) x C . Bu hlli (7) brabrliyind yerin yazdqda (5)

tnliyinin hllini alarq

y ( x )( x 1) .
2

Mvzu 22. kitrtibli diferensial tnliklrin intqerallanan

nvlri. Sabit msall ikitrtibli xtti bircins v bircins
olmayan diferensial tnliklr
Sad ikitrtibli diferensial tnliklr

1. Bzi diferensial tnliklrin inteqrallanan nvlri

2. Trtibin azaldlmas hallar
3. kitrtibli sabit msall xtti bircins tnliklr
4. kitrtibli sabit msall xtti bircins olmayan tnliklr

Srbst dyinin, axtarlan funksiyaya onun birinci v ikinci trtib trmsin nzrn
tnliy ikitrtibli diferensial tnlik deyilir. Bu tnliyi mumi kild aadak kimi yazmaq olar

F ( x, y, y, y) 0.

(1)

kitrtibli diferensial tnliyi eyniliy evirn x mchulundan v iki srbst ixtiyari C1 C2

sabitlrindn asl olan y ( x, C1 , C2 ) funksiyasna bu tnliyin mumi hlli deyilir.
(1) tnliyinin mumi hllindn C1 v C2 ixtiyari sabitlrinin verilmi 1 1 , 2 2
0

qiymtlrind alnan y ( x, C1 , C2 ) hllin (1) tnliyinin xsusi hlli deyilir.

0

gr F ( x, y, y, y) 0 tnliyi yksk trmy nzrn hll edilndirs, onda bu tnliyi

y f ( x, y, y)

(2)

klind gstrmk olar.

Sad inteqrallanan ikitrtibli diferensial tnliklr el tnliklr aiddir ki, (2) brabrliyinin
sa trfind duran funksiya yalnz arqumentin birindn asl olsun.
I n v. Tutaq ki,

y f (x) .

(3)

Bu tnliyi inteqrallasaq alarq

y f ( x)dx C .
1

Yenidn inteqrallasaq nticd alarq

y dx f ( x)dx C x C ,
1

burada C1 C2 ixtiyari sabitlrdir v qeyri-myyn inteqrallar uyun funksiyalarn ibtidai

funksiyalardr.
I I n v. Tutaq ki,
8

y f ( y).

(4)

Burada

y p( y )
gtrsk ( p-y y-dn asl funksiya kimi baxsaq) alarq

dy dp dy
dp

p .
dx dy dx
dy

Nticd, (4) tnliyi aadak kil dr

dp
f ( y) .
dy

Dyinlri ayrsaq:

pdp f ( y)dy .
Sonuncu tnliyi inteqrallasaq alarq:
2

p
C
f ( y)dy
2
2

v ya

p 2 f ( y)dy C .
1

dy
olduundan vvlki tnliyi bel yazmaq olar:
dx

dy
2 f ( y )dy C .
dx
1

Buradan bir daha dyinlri ayraraq v inteqrallayaraq sonda alarq:

dy
( x C ).
2 f ( y)dy C
2

I I I n v. Tutaq ki,

y f ( y).

(5)

Burada y p(x) gtrk. Onda

dp
dx

olar v (5) tnliyi aadak kil dr

dp
f ( p) .
dx
Dyinlri ayraraq inteqrallasaq:
9

dp
dx
f ( p)
Bu tnlikdn p

dp
xC .
f ( p)
1

dy
kmiyytini myyn edrk ikinci df inteqrallama yolu il y-ki d
dx

tapmaq olar.
Trtibin azaldlmas hallar
kitrtibli

y f ( x, y, y)

(1)

diferensial tnliyinin birtrtibli diferensial tnliyin gtirildiyi aadak iki hala baxaq.
I h a l. Tutaq ki, (1) diferensial tnliyinin sa trfind x dyini akar kild daxil
deyildir, yni tnlik

y f ( y, y)

(2)

klinddir.
Burada

y p( y) v y

dp dp dy
dp

p
dx dy dx
dy

gtrrk

dp
f ( y, p)
dy

birtrtibli diferensial tnliyi alarq. Burada srbst dyin kimi y x edir.

I I h a l. Tutaq ki, (1) diferensial tnliyinin sa trfind y dyini akar kild daxil
deyildir, yni tnlik

y f ( x, y)

(3)

klinddir. Burada

y p(x)

dp
dx

gtrrk mchul p funksiyasnn daxil olduu birtrtibli diferensial tnlik alarq

dp
f ( x, p).
dx
Qeyd edk ki, yuxarda baxlan II v III nvlri ( 6) (2) v (3) tnliklrinin xsusi hallardr.
M i s a l 1.

y
y

(4)
10

tnliyini hll edin.

H l l i. Birinci hala gr y p v y p

dp
gtrk. Onda (4) tnliyi
dy
2

dp p

dy
y

klin dr.
Buradan:
1) p = 0 , yni y = C ;
2)

dp p
dp dy
, yni

p
y
dy y

v ln p ln y ln C1 .

Potensiallasaq alarq

dy
C y
dx
1

v nticd,

dy
C dx.
y
1

nteqralladqdan sonra alarq

ln y C x ln C
1

v demli,

y C eC x ,
1

burada C1 C2 ixtiyari sabitlrdir.

M i s a l 2. x = 1 olduqda y

1
v y 1 balanc rtlri dyn
2

xy 2 x y

(5)

tnliyinin hllini tapn.

H l l i. (5) tnliyind y p v y

dp
gtrk. Onda
dx

dp
2 x p,
dx

yaxud

dp
p
2 .
dx
x

(6)

11

p
u vzlmsi qbul edk, nticd
x

Alnan tnlik bircins tnlik olduundan

p xu

dp
du
x
u.
dx
dx

(6) tnliyind yerin yazsaq alarq

du
u 2 u;
dx

buradan

du 2 2u
du
2dx

.
, v ya
u 1
x
dx
x
nteqrallasaq alarq

ln(u 1) 2 ln x ln C

v nticd,

u 1

p
C
C
C
1
, yni
v p x
.
x
x
x
x
1

C ixtiyari sabitini myyn etmk n verilmi balanc rtlri (x = 1 olduqda

1

p y 1) nzr alaq: 1 = 1 + C1 , yni C = 0 v bellikl,

1

dy
x.
dx

Buradan alrq dy xdx v

2

x
y xdx C .
2
2

(7)

C 2 sabitini balanc rtlrdn taprq. (7) dsturunda x = 1 v

1
gtrsk alarq
2

1 1
x
C , yni C 0 . Nticd, axtarlan xsusi hll y
olar.
2
2 2
2

kitrtibli sabit msall xtti bircins tnliklr

Tutaq ki, ikitrtibli xtti bircins
y + py + qy = 0

(1)

tnliyi verilmidir, burada p, q msallar sabit ddlrdir. Bu tnliyin hlli y e

kx

klind

axtarlr, burada k axtarlan sabit dddir. Onda

12

y kekx , y k e kx .
2

Trmlrin bu qiymtlrini (1) tnliyind yerin yazaq

kx

e (k +pk+q) = 0,
kx

burada e 0 olduundan alrq ki,

k 2 pk q 0 .

(2)

(2) tnliyin (1) diferensial tnliyinin xarakteristik tnliyi deyilir. Bu tnlikdn k-n tapaq

p
k1, 2
2

p2
q.
4

(3)

Burada aadak hallar mmkndr.

1. gr (2) xarakteristik tnliyinin k1 v k2 kklri hqiqi v mxtlifdirs, onda y1 e 1

kx

v y2 e

k2 x

funksiyalar xsusi hllrdir. Demli, (1) tnliyinin mumi hlli aadak dsturla

ifad olunur:
kx

y = C1 e 1 +C2 e

k2 x

(4)

2. gr (2) xarakteristik tnliyinin kklri hqiqi v brabrdirs (k1 = k2 ), onda (1)

tnliyinin mumi hlli aadak dsturla ifad olunar:

y C e k1x C xe k1x ek1x (C C x)

1

(5)

3. gr (2) xarakteristik tnliyinin k1 v k2 kklri kompleks olarsa ( k1 = +i , k2 =

i), onda (1) tnliyinin mumi hlli

y e x (C cos x C sin x)
1

(6)

klind olur.
kitrtibli sabit msall xtti bircins olmayan tnliklr
Tutaq ki, bircins olmayan ikitrtibli

y py qy f (x)

(1)

tnliyi verilmidir, burada p, q msallar sabit ddlr, f (x) mlum funksiyadr. Aadak
teorem dorudur.
T e o r e m 1. Bircins olmayan (1) tnliyinin mumi hlli

y py qy 0

(2)

bircins tnliyinin ( f ( x) 0) mumi hlli il veriln bircins olmayan (1) tnliyin xsusi hllinin
cmin brabrdir.
13

 s ba t . gr y0 bircins (2) tnliyinin mumi hlli v y* uyun bircins olmayan (1)

tnliyinin xsusi hllidirs, onda

y0 py0 qy0 0 v y*+ py*+qy* = f (x) .

Bu iki tnliyi trf-trf toplasaq v cmin trmsinin trmlrin cmin brabr
olduunu nzr alsaq
(y0 + y*)+ p( y0 + y*)+q( y0 + y*) = f (x) .
Buradan aydndr ki,
y = y0 + y*

(3)

funksiyas (1) tnliyinin mumi hlli olacaq.

T e o r e m 2. Tutaq ki, bircins olmayan
y + py + qy = f1(x) + f2(x)

(4)

tnliyinin sa trfi f1(x) v f2(x) funksiyalarnn cmidir. gr y1

y + py + qy = f1(x)
tnliyinin xsusi hlli v y2 is
y + py + qy = f2(x)
tnliyinin xsusi hllidirs, onda y1 + y2 cmi verilmi (4) tnliyinin xsusi hllidir.
Biz sabit msall xtti bircins tnliyin mumi hllini tapa bilirik. ndi is uyun bircins
olmayan (1) tnliyinin xsusi hllinin taplma sulunu gstrk. Qeyd edk ki,

f (x)

funksiyasnn bzi xsusi killri n xsusi hlli qeyri-myyn msallar sulu il tapmaq
olar.
Aadak sad hallarda tnliyin sa trfindki f (x) funksiyasnn klin gr (1)
tnliyinin y* xsusi hllinin klini vvlcdn gstrmk olar.
1 - c i ha l. f (x) = P(x), burada P(x) oxhdlidir. Bu halda, gr xarakteristik tnliyinin
kk sfra brabr olmazsa, onda y* xsusi hlli P(x) il eyni trtib malik olan Q(x) oxhdlisi
klinddir; gr sfr ddi xarakteristik tnliyin r df tkrarlanan kk olarsa, onda y*
r

= x Q(x).
mx

2 - c ha l . f (x) = e P(x). Burada P(x) myyn drcli oxhdlidir. Bu halda gr m

mx

ddi xarakteristik tnliyin kk olmazsa, onda y*=e Q(x) v gr m xarakteristik tnliyin r

r mx
dd tkrarlanan kk olarsa, y*=x e Q(x) olar. Burada Q(x) oxhdlisi P(x) il eyni drcli

oxhdlidir.
mx

X s u s i h a l. f (x) = ae

(a, m sfrdan frqli myyn ddlrdir). Bu halda gr m

14

mx
xarakteristik tnliyin kk olmazsa, onda y*=Ae v gr m xarakteristik tnliyin r df
r mx
tkrarlanan kk olarsa, onda y*=Ax e olar. Burada A axtarlan msaldr.

3 - c ha l . f ( x) e ( P( x) cosx Q( x) sin x) . Bu halda gr i ddlri

x

xarakteristik tnliyin kklri olmazsa, onda

y * ex ( A( x) cosx B( x) sin x)
v gr i ddlri xarakteristik tnliyin kklri olarsa, onda

y * xe x ( A( x) cos x B( x) sin x) .
Burada A(x) v B(x) oxhdlilrin drcsi P(x) v Q(x) oxhdlilrin drcsinin n
byyn brabrdir.
X s u s i h a l . f ( x) e (a cosx b sin x) (a, b, , sfrdan frqli myyn
x

ddlrdir). Bu halda gr i ddlri xarakteristik tnliyin kklri olmazsa, onda

y * ex ( A cos x B sin x)
v gr i ddlri xarakteristik tnliyin kklri olarsa, onda

y * xe x ( A cos x B sin x) .
Burada A v B axtarlan msallardr.

15