Arhe IX, 18/2012

UDK 141.72 Antigona

792.21 Sofokle
1 Hegel
Originalni nauni rad
Original Scientific Article

MILENA STEFANOVI1
Filozofski fakultet, Novi Sad

ANTIGONA I PROBLEM SLOBODE

Saetak: Tema rada je interpretacija sukoba Antigoninog i Kreontovog principa u Sofoklovoj
tragediji Antigona, u filozofsko-politikom kontekstu Antike, ali i savremenim interpretacijama.
Rad se fokusira na Hegelovu interpretaciju traginosti tragikog Antigone u Fenomenologiji duha,
kao i na feministike interpretacije koje Antigonu razumeju kao enski princip u kojem se traga za
ontolokim temeljem za vlastiti politiki aktivizam. Meutim, pratei trag Hegelovog tumaenja
Antigone, i sledei Hegelovu ideju kritike prirodnog prava, pokuae se prikazati da je Kreont taj
koji predstavlja politiki, demokratski princip, klicu iz koje e se dugim povesnim radom duha
razviti moderna drava sa svim svojim slobodama i pravima. S druge strane, Antigona, iako
jednako legitiman princip kao i Kreontov, predstavlja pred-dravni princip, nesvesnu supstanciju
koja titi zakone penata, prirodu, i predstavlja stub krvnih, rodovskih patrijarhalnih odnosa i, kao
takva, mora da propadne i bude prevaziena.
Kljune rei: tragedija, rascep Duha, Hegelova i feministika interpretacija Antigone i
Kreonta, politika akcija, sloboda

INTERPRETATIVNA PREZENTNOST ANTIGONE

Sofoklova tragedija Antigona datira iz petog veka pre nove ere, ali i danas predstavlja
izazov za interpretativni dijalog, bilo da se radi o filozofiji ili knjievnosti, ili, pak,
pozorinom i filmskom uoblienju. Antigona teko itaoca ostavlja ravnodunim i
utljivim. Ovakva vremenska istrajnost svakako je pokazatelj njene umetnike vrednosti,
ali, ne samo to, u Antigoni ima neeg to premauje okvire literarnog. Nakon toliko vekova
Sofoklova Antigona zalazi u sferu filozofsko-politikih re-interpretacija. Dimenzija
koja se tie politikog bia tadanje Grke, znaajna je za savremeni svet u teorijskopraktikom kontekstu, ali iz filozofsko-istorijske perspektive, to e i biti predmet ovog
rada.
1

e-mail adresa autora: koljcicki@gmail.com

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

134

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

Linost Sofoklove Antigone najee se razumeva kao neko ko je s pozicije prirodnog

prava iskazao graansku neposlunost naspram nepravednih nareenja vladara
Kreonta, svog ujaka. Antigona, shvaena na taj nain, poima se kao ona koja reprezentuje
demokratske, disidentske principe, naspram Kreonta koji je shvaen kao autokrata u
savremenom smislu rei. Sa tim u vezi Dudit Batler navodi da je o Antigoni poela da
razmilja pitajui se ta se dogodilo sa feministikim nastojanjima u suprotstavljanju i
pruanju otpora dravi. Za nju se naslee Antigoninog otpora izgubilo u savremenim
nastojanjima da se politika opozicija preinai u legalnu tubu i da se zahteva legitiman
pristanak drave na feministike zahteve. Za Lis Irigaraj lik Antigone treba da se promilja
kao identifikacija za mnoge ene danas2.
Za Hegela, pak, muko i ensko, konkretno u ovoj tragediji Antigona i Kreont,
predstavljaju dva lica Duha supstancijalizovanog u svesnom i nesvesnom, odnosno manje
svesnom supstancijalitetu. Svoju oseajnu subjektivnost mukarac ima u porodici, u kojoj
ena ima svoje supstancijalno odreenje, a u tom pijetetu svoje obiajnosno uverenje.
Zakon oseajnog subjektivnog supstancijaliteta je zakon ene, unutranjosti, koja jo nije
postigla svoje ozbiljenje jer je kao zakon starih bogova, kao veni zakon, u suprotnosti
naspram javnih zakona drave. Na lestvici svesti, to je nii princip, samim time to je
manje svestan.
Muko i ensko kao obe obiajne sile daju sebi u oba pola svoje individualno
odreeno bie i ostvarenje manifestnost u obiajnoj svesti kao karakter, zbog ega se
pojavljuje kolizija izmeu dunosti i bespravne stvarnosti - boanskog i javnog (obiajno
samosvesnog) zakona, kao nesvesnog i svesnog, odnosno dva apsolutna principa3. Za
nesvesni supstancijalitet Antigonu, zapovesti vlade predstavljaju povrinski javni
smisao, neto sluajno, dok, se s druge strane boanski podzemni zakon, u unutranjost
zatvoreni smisao, pokazuje se kao volja pojedinanosti za javni zakon drave jer je on
neto opte. Oni su kao apsolutni principi, svaki u svojoj jednostranosti, neposredovani i
suprotstavljeni.

Batler, Dudit Antigonin zahtev,Centar za enske studije i istraivanja roda, Beograd, 2007. str. 11-14.

Helensko povezivanje prirode i prava u ideji prirodnog prava, koja treba da poslui kao legitimacija
praksisa uopte, svoju pred-povijest ima u mitolokom i filozofsko-kozmolokom razdoblju razvitka
helenskog duha. Rudimenti praksisa svoje osvjedoenje i posvjeenje najprije trae u projekciji
helenskih boanstava Temide i Dike. Te boginje otelovljuju zamisao o boanskom pravu i boanskom
izvoru prava. Dublja unutranja aporetika djelatnog ivota dobila je u helenskoj tragediji oblik sukoba
boanskog i ljudskog prava. Sukob je najupeatljivije predstavljen u Sofoklovoj Antigoni (vidi, Perovi,
Milenko Praktika filozofija, Grafomedia, Novi Sad 2004. str. 192-194).

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

135

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

SMISAO TRAGEDIJE U STAROJ GRKOJ

Antigona predstavlja princip prirodnog prava zatite krvnog srodstva domaih
bogova, naspram Kreonta koji je olienje dravnih zakona opteg dobra, zakona koje su
doneli slobodni graani, onih koji naspram prirodnih zakona koji su uvek bili, deluju
kao vetaki, privremeni. Ono na emu se bazira grka tragedija jeste sukob jednako
legitimnih principa, principa koji imaju jednako pravo na vaenje. U Antigoni je ta
suprotnost izraena kao suprotnost izmeu drave i porodice, i to izmeu drave kao
otelovljenja obiajnosnog4 ivota u njegovoj duhovnoj optosti i porodice kao otelovljenja
prirodne obiajnosti. To su najistije snage tragikog prikazivanja, jer najpotpuniju
realnost obiajnosnog ivota sainjavaju harmonija izmeu tih dveju oblasti i skladno
delanje u okviru njihove stvarnosti5.
Antigona i Kreont jesu karakteri kod kojih je veza izmeu subjektivnosti i sadrine
volje nerazoriva i to je razlog zato e se njihovo stradanje iskazati kao supstancijalno! Sa
Antigoninim stradanjem nee stradati samo Antigona i linosti koje su povezane sa njom,
ve u njoj supstancijalizovan princip kao izraz Apsolutnog uma.
Cilj tragedije, za razliku od epa, u kojem je cilj pravda u smislu poravnjanja, jeste
rezultat uspostavljanje harmonije kroz odstranjenje jednostranosti njihovog tvrenja razvoj sastoji se samo u ukidanju suprotnosti kao suprotnosti, to jest u izmirenju onih
snaga koje tee uzajamnom negiranju. Samo se tada najvii krajni cilj tragine radnje ne
sastoji u nesrei i stradanju, ve u umirenju duha, jer se tek pri takvom zavretku moe
pojaviti nunost onoga to se individuama deava kao izraz apsolutnog uma, i duevnost
je uistinu moralno umirena u pogledu same stvari.
Meutim, u savremenim feministikim interpretacijama Antigoni se esto pririe
nekekav subjektivni cilj iz kojeg ona deluje. ini se da u tome i poiva sr nesporazuma
i to ne sa Hegelom, ve, pre svega, sa pricipom antike tragedije. Razjanjenje ovog
nesporazuma inie jedan deo odgovora na to koliko u liku Antigone ima neeg
disidentskog i koliko ona moe biti paradigma za feministiki aktivizam, odnosno, koliko
je ikada mogla bude. Drugi deo odgovora, metodoloki e biti razvijan iz Hegelove kritike
prirode i koncepcije prirodnog prava.
U Antigoni kao liku se pokuava pronai nekakav metafiziki enski arhetip, poetak

Termin moral koji Nikola Popovi koristi, bie zamenjen terminom obiajnosti kao primerenijim jer tek
sa Sokratom moe da se govori o roenju moralnog fenomena.

Vidi: Hegel G.V.F. Estetika 3,BIGZ, Beograd, 1986, str. str. 61.

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

136

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

politikog delovanja ena6. Ono to generalno predstavlja problem prilikom interpretacije,

jeste uitavanje vlastitog tumaenja omeenog razliitim istorijskim okolnostima u
najirem smislu. Neki dogaaj, ili delo, stoga se interpretiraju tako to se vlastiti hronos
postavlja za interpretativni centar. U najboljem sluaju, ovakvo tumaenje moe da
poslui kao artikulacijsko ogledalo suoavanja sa vlastitim porivima. Takve interpretacije
sreu se esto, ne samo u feminizmu.
Za razliku od savremene tragedije koja je od samog poetka obeleena principom
subjektivnosti, antika tragedija ovaj princip ne poseduje jer taj princip tada jo nije bio
istorijski roen. Antika tragedija sadri momenat jednostranosti zato to ini jedino
vaenom obiajnu supstanciju i nunost svojom sutinskom osnovom, dok je individualno
i subjektivno produbljivanje karaktera koji delaju ostavljeno nesavreno. I antika drama,
tragedija i komedija su tipovi umetnosti u kojima individuum moe da se pojavi samo kao
neko ko zahteva slobodni ivot supstancijalne sadrine optih, ljudskih ciljeva na nain
slobode Helena.
Savremena tragedija izrasta iz povesno sasvim drugaijeg principa principa slobode
svih koji u sebi sadri momenat subjektivnosti koji sebe postavlja za pravu i jedinu
sadrinu i iskljuivi cilj. Savremena tragedija za predmet i sadrinu uzima subjektivnu
unutranjost karaktera, strasti karaktera. Ona je obeleena mnotvom individualnih ciljeva
karaktera iju sadrinu oni sainjavaju i koji se upliu u razliite sukobe7. Bez obzira to
je u pitanju umetniki anr, u njemu je, na umetnosti svojstven nain, otelotvoren princip
subjektivnosti, to u grkoj tragediji nije sluaj, a nije sluaj zato to ne moe istorijskoontoloki ni da bude.
Dakle, Antigona nema subjektivni, unutranji cilj koji predstavlja poriv njenog
delanja, kao to ga nema ni Kreont. Kroz Antigonin karakter supstancijalizovan je
princip nesvesnog, princip bogova podzemlja i domainstva. Antigonin glavni motiv nije
ljubav ili strast prema bratu, niti nekakav prkos uperen protiv vlasti koji proizilazi iz
drugaijih politikih stavova, ve obiajni patos. To je jedan od razloga zato je pogreno
interpretirati Antigonu kao nekoga ko postavlja princip individualne ljubavi prema bratu
6

eldon Volin upozorava da, kada koristimo stare tekstove kao izvore za procenu savremenih problema,
postoji opasnost od perzistentnog uticaja savremenosti, pa ti tekstovi imaju granice u naim politikim
vizijama i zato suavaju politike horizonte, odnosno, opasnost su da e prolost preplaviti sadanjost,
i pre suziti nego proiriti prostor politikih mogunosti. Autor/ka uoava dvoznanost prolih tekstova,
njihovo svojstvo da omogue ili onemogue politiku viziju, to se posebno tie feminizma. Vidi,
Holland A. Catherine, After Antigone: Women, the Past, and the Future of Feminist political Thought
http:www.jstor.org/stable/2991851, accessed : 20 / 11/2012

Vidi, Hegel G.V.F. Estetika 3, BIGZ, Beograd, 1986, str. 627-641.

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

137

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

kao nekakvo moralno naelo, ili, pak, interpretirati njen akt kao disidentski. Disidentstvo
je isto tako pojam vezan za modernu dravnost i u polisu, naroito u Antigoninoj
pretpolitikoj svesti, koje je normirano iskljuivo obiajima, ne samo da mu nema mesta,
nego su vremenski potuno nespojivi. Antigona nije linost, pojedinac protiv polisa, ona
je supstancijalizovana nesvesnost obiaja, u kojoj pojedinac jo nije roen, ve je tek
nestvarna senka8.

KRITIKA KONCEPCIJE PRIRODE I PRIRODNOG PRAVA

Kako bi problem odnosa Antigoninog ina i slobode valjano bio postavljen, analiza
navodi na put Hegelove kritike koncepcije prirode i prirodnog prava, jer ona predstavlja
topos iz kojeg se rasvetljava sutinska dinamika odnosa u Antigoni, ali i njenih razliitih
interpretacija, pa i pitanja fundiranja slobode, nebitno da li je re o feminizmu kao
emancipatorskom pokretu jednoj perspektivi osloboenja oveanstva, ili, pak, o
nekim drugim pokretima.
Uopte, samo pojmovno shvatanje slobode zahteva jednu filozofsko-istorijsku
rekonstrukciju, a klica toga moe se pronai u Antigoni, samo ne u Antigoni kao liku,
ve, naprotiv, u Kreontu zato jer on predstavlja princip koji je vetaki9. Pojam slobode
ne moe se situirati iz koncepcije prirode niti prirodnog prava bilo kakav povratak u
naturalno jeste povratak u neto to je u izvesnom smislu ne-ljudsko, ni dobro ni loe,
postojee, nepromenljivo.
Generalno govorei, ideja prirodnog prava predstavlja pokuaj da se iz bitkovnog,
postojeeg stanja, izvode zakoni slobode koji pripadaju sferi trebanja, zadatosti - sferi
slobode oveka. Meutim, ideja pozivanja na prirodu moe da ima, i istorijski je imala
najrazliitije oblike. U samoj sri, ona nije pogodna za fundiranje slobode jer su prirodni
zakoni nepromenljivi, dok su ljudski zakoni ljudski, i kao takvi zakoni slobodne volje.
U prirodnoj neposrednosti sloboda volje ne postoji i zato priroda kao priroda, ne moe
biti meritorna za ljudsko ponaanje.
8

Vidi, Hegel, G.V. F. Fenomenologija duha, Dereta, Beograd, 2005. Str. 257-280.

Bitno ogranienje demokratskog politikog sistema Helade Hegel je video u tri osnovna momenta:
nedostatak subjektivne volje, postojanje institute ropstva i provodivost demokratije samo u malim
dravama. Subjektivnost volje onemoguena je snagom obiajnosne svijesti. Ova svijest je oblikovana
da zna za potrebu za zakonodavstvom, za ureenou svijeta ivota polisa, za graansku vrlinu,
tj. za potrebu da pojedinac slijedi vlastiti obiaj... u tom svijetu vlada objektivna opta volja, dok se
individualna, subjektivna volja tu jo nije rodila (Perovi, Milenko Praktika filozofija, Grafomedia,
Novi Sad, 2004, str. 20).

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

138

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

Objanjavajui ideju hrianstva kao religiju slobode zato to u prirodi vidi zlo, Hegel
poziva na njeno filozofsko tumaenje: Kao duh ovek je slobodno bie koje je u poloaju
da se ne odredi kroz prirodne impulse. ovjek, kao u neposrednom i neobrazovanom
stanju, stoga je u poloaju u kojemu treba da bude i od kojega se mora osloboditi.
Uenje o naslijeenom grijehu, bez kojeg kranstvo ne bi bilo religija slobode, ima ovo
znaenje10.
U Osnovnim crtama filozofije prava Hegel e na vie mesta kritikovati ovu ideju
smatrajui da nam pojam same stvari ne dolazi od prirode. Zakoni prirode su opi i
vae onakvi kakvi jesu... Mjerilo ovih zakona je izvan nas i nae spoznavanje im nita
ne pridodaje, ne podsie ih: proirit se moe samo nae saznanje o njima... U prirodi je
najvia istina da neki zakon uope jest; u zakonu prava stvar ne vai zato to ona jest,
nego svako zahtjeva da ona mora odgovarati njegovom vlastitom kriteriju. Ovdje je dakle
mogu sukob onoga to jest i onoga to treba da bude po sebi i za sebe postojeeg prava,
koje ostaje nepromjenjeno, i samovoljnosti odreenja o onoga to bi trebalo da vai kao
pravo11. Dakle, ovek mora da prestane da bude prirodno bie, jer je njegova priroda po
sebi slobodna da postane slobodna za sebe, to se postie radom duha, kultivacijom volje,
a ne vraanjem u zamiljeno prirodno stanje slobode.
Upravo nalaenje uporita u prirodnom, i s druge strane u vetakom, ljudskom
zakonu, ispostavie u Antigoni centralni sukob. Naime, Antigona odbija da poslua
Kreontovu naredbu i sahranjuje brata koji je poginuo u neprijateljskoj vojsci kao neprijatelj,
izdajnik polisa. Sasvim legitimno iz perspektive njene strane supstancijaliteta, Antigona
ini to pozivajui se na boanske principe doma koji su za nju veni, nepromenljivi,
dok su Kreontovi zakoni za nju sluajni i prolazni, oni nemaju uoprite u boanskom.
Kreontov princip je svesniji princip supstancije jer predstavlja otrgnue od prirode. O
tome svedoe sledee Antigonine rei koje najavljuju sukob izmeu nje i Kreonta:
Ta podzemni nam svijet
Potovat vie valja ve zemaljski red,
Jer vjeni nam je dom...
jer nalog, o kom zbori, ne proglasi Zeus,
nit Pravda, ukuanka svijeta podzemnog,
ve oni drugi Zakon dae ljudstvu svem12.
10 Hegel G. V. F. Osnovne crte filozofije prava, Svjetlost, Sarajevo, 1989, str. 57
11 Isto, str. 570
12 Sofoklo Antigona ; priredio Darko Novakovi ; [preveo Bratoljub Klai],Grafiki zavod Hrvatske,

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

139

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

Kreont e pokuati da odvrati Antigonu od njenog nauma i upozoriti je da potovanjem

zakona Hada gazi ast drugog roenog brata Polinika koji je estito poginuo13, meutim,
Kreontove rei ne uspevaju da pokolebaju Antigonu. Dravni zakoni njoj nita ne znae,
dravni zakoni su za nju tek zemaljski, a ne boanski zakoni koje ona bira odlazei u smrt.
tavie, za Antigonu Kreontovi zakoni predstavljaju ludost14. Za nju nije bitno koji je
njen brat dravni neprijatelj, a koji je zatitnik, ta je estito, a ta ne, jer su sa stanovita
zakona krvi, zakona porodice, oni potpuno jednaki. Njoj se razlika njihovih postupaka
ini nevana, iako je i sama graanka Tebe protiv koje je brat kojeg eli da pokopa,
Polinik, ratovao. Ne uviajui ak da krvna veza izmeu nje i brata nije reciprona,
jer brat Polinik je u krajnjoj liniji ratujui protiv Tebe, ratovao i protiv nje, ime je u
izvesnom smislu izdao i srodstvo, Antigona odgovara da je nije ni stid ni sram zbog
indirektnog ravog postupanja prema Eteoklu kad svoja potuje se krv. Dakle, nema
sumnje da ona brani zakon bogova, a tu se jedino krv rauna15.

KETRIN HOLAND I TUMAENJE PROLOSTI KROZ UVIANJE

RAZLIKE U ODNOSU NA SADANJOST
Antigona se danas promilja sa feministiki potpuno suprotstavljenih pozicija. Kao
feministika debata o svom savremenom znaenju, debata o Antigoni je, kako belei
Zagreb : kolska knjiga, 1989, 505-515
13 Kreont: A nijel ista krv i onaj drugi brat?
Antigona: dakako, iste majke, istog oca, sin.
Kreont: Tvoj bezboni bi in osudio i on.
Antigona: to ne verujem ja o bratu pokojnom.
Kreont:ti potujui onog, ovom gazi ast.
Antigona; A ipak isti zakon za sve trai Had.
Kreont: zar jednako za zlog ko i za estitog? (Vidi, isto, 505 515)
Sa stanovita nesvesnog supstancijaliteta u-karakterenog njenim likom, kao i zbog neroenog principa
subjektivnosti, Antigona i ne moe da razlui razliku meu braom, niti njihov odnos prema sebi.
14 A ini li se tebi da je stav mi lud,
ja mislim da mi luak ludim smatra in Isto, 465
15 Ja ne smatrah tvoj nalog tako svesilnim,
da mogao bi smrtnik boji krit glas,
to vjeit je i ako nikad nepisan.
Ne ivi Boja rije od dana dananjeg
I nije tek od juer, vjean joj je vijek
I nitko ne zna otkad za nju znade svijet. Isto, 465 515 (naglasila M.S.).

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

140

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

Holand Ketrin, otvorena poev s feministkinjom Eltajnovom koja je 1982. godine uloila
protestnu notu protiv feministkinja koje su prigrlile politiku inkluzije ena u institucije
vojske. Antigona je za ovu autorku ena koja je bacila pesak na dravnu maineriju
radi ouvanja tradicionalnih porodinih vrednosti koje su primordijalno enske drutvene
vrednosti koje nadilaze zakone i drave16.
Dakle, Eltajnova vidi suprotstavljenost drave i porodice, samo to prenebregava
da struktura moderne drave nije ista kao struktura starogrkog domainstva. S druge
strane, ona se poziva na primordijalne enske vrednosti zapadajui u naturalizaciju ena.
Za mnoge feministkinje, ovakva koncepcija je sporna jer su ene istorijski vodile borbu da
izau iz porodice kao biolokog mesta i da ne budu definisane nekakvim primordijalnim
prirodnim svojstvima. Jedino tako su mogle da se pojave kao ekonomski i politiki
subjekti, uopte kao subjekti, to upravo moderna drava, a ne helenski polis, garantuje.
Antigona ne progovara iz pozicije slobodne ene dananjice17, za razliku od od
Eltajnove koja uiva slobodu moderne drave da govori kao graanka. Dodue, Antigona
nije ropkinja, nije ni neslobodna, ali ona je kako Hegel kae, u sebe zatvorena unutranjost,
oseajni subjektivitet; u helenskom smislu rei ona nije graanka, za razliku od mua koji
stupa u javnu sferu polisa. Kako Cajtlinova objanjava, Antigonina odbrana nije neto to
je njeno, jer, iako je domainstvo bilo mesto ena, ono je bilo posed mukaraca.

S druge strane, prouavajui stav Eltajnove i drugih feministkinja koje u
Antigoni pokuavaju da pronau ontoloko utemeljenje politike borbe, Holandova e
naglasiti da tumaenje prolosti moramo nauiti da kultiviemo jer odnosi sadanjosti i
prolosti nisi prosto samo logiki, hronoloki, ve su politiki18.
Interpretirajui Hegelov odeljak o Antigoni u Fenomenologiji duha i Osnovnim crtama
filozofije prava, Blaenka Despot e protumaiti Hegelovu kritiku helenskog braka kao
odnosa nejednakosti u kontekstu moderniteta i napisati: Traginost, opisana u Antigoni,
individualizirana enstvenost kao oseajni subjektivni supstancijalitet, jest upravo
nenadvladana prirodna spolnost poloaja ene. ena u porodinom pijetetu ima svoje
mesto, pa e Hegel dirljivo govoriti o pijetetu Sofoklove Antigone kao zakonu oseajnog
supstancijaliteta, unutranjosti, koja jo nije postigla svoje ozbiljenje. Obiajnosno je

16 Holland A. Catherine, After Antigone: Women, the Past, and the Future of Feminist political Thought
17 Sloboda ena nije univerzalno i jednako realizivana, kao to nije jednako realizovana ni sloboda svih
ljudi, princip slobode svih pokazuje brojna iskliznua i sopstvene negacije, povremeno se ini kao da
se toak istorije vraa unazad, ali generalno ini obeleje savremenog oveka.
18 Isto

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

141

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

ovde Hegelu tragino, jer stvara suprotnost spram javnog zakona drave19. U pravu je
Despotova, Hegelu je obiajnosno tragino, a ena predstavlja nenadvladanu spolnost, ali
ne govori Hegel o modernom braku koji za njega predstavlja odnos dveju samosvesnih
linosti, odnosno, podrazumeva posredovanje prirodne spolnosti, za razliku od antikog
pojma braka. Naime, Hegel se odnosi kritiki prema antikom idealu samonikle, utonule
obiajnosti, te prema muu i eni u braku, jer je njihov odnos prirodno upoznavanje koje
se realizuje u detetu, a ne u obiajnom.
Kada je Hegel u pitanju, posebna panja posveena je odnosu brata i sestre u tadanjem
helenskom polisu. Hegelovo tumaenje odnosi se na ravnoprapravnost koju oni imaju u
kui iz koje potiu, u kui gde je momenat seksualne prirodnosti savladan. Meutim,
ravnopravnost koja postoji izmeu brata i sestre, ne postoji u helenskom braku, kao to,
makar naelno, postoji u modernoj dravi. Jedino brat i sestra se jedno prema drugom
odnose kao slobodni individualiteti, ensko kao sestra po sebi ima najveu slutnju
obiajne sutine, ali do svesti o njoj ona ne dospeva jer je zakon porodice unutranje
oseanje. Brat je za sestru spokojna jednaka sutina uopte, njeno je priznanje u njenu
isto i nepomeano s prirodnom vezom. Tek s izlaskom brata u sferu javnog dolazi do
rascepa samonikle slobode iz kue, mukarac postaje graanin polisa i u tome nalazi
obiajno sutastvo, prelazi na ljudski zakon, a ena, sestra ostaje, kao to je bila, i kao
to e biti i kada se uda, upravnica kue i zatitnica boanskog zakona zakona krvnog
srodstva.
Brani odnos je odnos nejednakosti, jer se mu i ena ne odnose jedno prema
drugom kao slobodni individualiteti. ena je tako liena da sebe raspoznaje u drugome
kao samstvo, i kada je u pitanju mu i kada je u pitanju javna sfera. Hegel udruivanje
ekstrema boanskog i ljudskog zakona vidi kroz neposredno udruenje mua i ene.
Jedan ekstrem, opti duh koji je sebe svestan, povezuje se preko muevljevog identiteta
sa svojim drugim ekstremom enskim, nesvesnim duhom.
Opti duh, kao jedan ekstrem koji je sebe svestan, preko muevljevog individualiteta
se povezuje sa svojim drugim ekstremom-nesvesnim duhom, koji je njegova snaga i
element. Boanski zakon poseduje svoje individualizovanje u eni, ono to je nesvesni
duh u pojedincu poseduje svoje odreeno bie u eni, uz pomo koje nesvesni duh iz
nestvarnosti prelazi u stvarnost. Mukarac kao supstancijalna optost jeste graanin,
dok ena to nije, ali njena mo ide iz nesvesnog principa. Poto je priroda suprotnosti
ovih dvaju zakona-carstva istorijsko-ontoloki takva da ne moe da se probije princip
19 Bosanac, Gordana, Izabrana dela Blaenke Despot , IF, Zagreb,2004, str.157

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

142

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

subjektivnosti, nije mogue ni da se samosvest pojavi kao pojedinani individualitet20.

Antigona predstavlja princip krvnog srodstva, princip prirode, uopteno reeno
rodovskog, pretpolitikog principa. Traginost nastaje iz sukoba dva jednako legitimna
principa-Antigone i Kreonta kao principa zaetka politike. ta bi za feminizam mogla
znaiti interpretacija Antigone koja u obzir uzima savremeni vremenski kontekst i
kontekst Antigoninog vremena?
Moe znaiti sledee: odustajanje od principa zasnivanja feminizma na biolokim
kategorijama i traenje sopstvenog ontolokog temelja u Antigoni kao liku. Antigona
je ena, ali ona ne govori u ime ena, ve u ime obiaja. Nesvesni duh obiaja olien
karakterom Antigone nikakvom istorijskom evolucijom ne bi mogao dovesti do
emancipacije ljudskog roda, pa ni ena. Njena svest je neposredna, time to je neposredno
usmerena na zakon obiaja, ona ih ne propituje, to znai da ona kao obiajna supstancija
prirodna.
Mnoge feministkinje su propustile da uvide misaone niti povesnog rada duha,
slobode iznedrene u Antici, kroz dravno ustrojstvo i zaetak demokratije. Rad duha
koji e uopte omoguiti pojavu itave lepeze emancipatorskih pokreta karakteristinih
za modernitet mnogim feministkinjama je promakao. Feminizmu je promaklo da je i
sam rezultat starogrke slobode nekih. To je razlog zato feministkinja Ketrin Holand
upozorava na nunost na paljivog iitavanja prolosti: Antigona se ne moe prosto
preuzeti kao uzor za feministiku borbu. Za Holandovu, reinterpretirajui prolost mi
je koristimo, ne da bismo dali legitimitet naem govoru, niti da bismo ga uspostavili kao
svoj kako bismo imali ontoloki temelj iz kog govorimo kao feministkinje, ve radije da
bismo uspostavili razliku nae sadanjosti od prolosti, da bismo stavili taku na prolu
nejednakost, i iskljuujue doktrine i prakse koje pojavu feminizma ine nemoguim21.
U pravu je Holandova kada objanjava da treba sagledati razliku doba iz kojeg
postavljamo pitanje slobode svih ena i enske borbe u odnosu na Antiku i tu e se
Antigona ispostaviti kao otelovljenje principa kojeg su ene vekovima pokuavale da
se oslobode. Kada se analiza postavi konsekventno, imajui u vidu to to naglaava
Holandova, i kada se ima u vidu koncepciju koju zagovara Hegel iz sagledavanja
principa razvoja Ideje i obeleja koje poprima dolazei do svesti o sebi kroz prostornovremensku manifestaciju, Kreont se ispostavlja kao onaj koji predstavlja i brani princip
slobode u svom rudimentarnom obliku. To nije sloboda miljena u dananjem smislu
rei, ali svakako jeste njegova pretea koja e s vremenom biti univerzalizovana. U
20 Vidi, Hegel, G.V.F. Fenomenologija duha, Dereta, Beograd, 2005.
21 Holland A. , Catherine, After Antigone: Women, the Past, and the Future of Feminist political Thought

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

143

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

smislu poetka oslobaanja ljudskog duha, jedne zore demokratije, dolaenja od oveka
kao slobodnog po sebi do oveka po sebi i za sebe slobodnog, kao i do svega onog to
dananji ljudi ive, feminizam nastao povesnim radom duha, i time jeste povesni rezultat
zaet u Antici. U tom konteksu, Kreont je literarni prikaz tog roenja.

TRAGEDIJA KREONTOVOG BIA

Kreontovo ime je neto to se vrlo esto zaboravlja, njegovo ime esto slui tek da
bi se istakla Antigonina tragedija. Da li naslov dela Antigona upuuje na to da je njena
tragedija tea, ili, pak, njenim imenom Sofokle pokuava da sakrije ono to se deava u
samom Kreontu?
Kreont od poetka ne nailazi na odobrenja svoje odluke. Antigona i Ismena22 su prve
koje se suprotstavljaju. Hemon, njegov sin, i verenik Antigonin, prvo ubeuje, a potom
moli svoga oca da promeni odluku i da ne pogubi Antigonu. Ipak, Kreont ostaje istrajan
u odluci i ne poputa pred patnjom sina. ak ni nakon to mu Hemon saoptava da e
se ubiti, odnosno da Antigona nee sama ii u smrt, Kreontov princip istrajava. Kreontu
priznaje da mu je teko, ali se savladava da ne promeni svoje nareenje. Meutim, posle
nekog vremena u njemu e se desiti rascep kao posledica sudara dveju moi koje imaju
jednako pravo na vaenje. Sofokle e se za kraj poigrati ovim likom dodajui maestralni
rasplet-zaplet koji je tu da tek da Kreonta uini zanimljivijim likom.
Tiresija upozorava Kreonta da se bogovi gade njegovog ina i da mu spremaju
kob i savetuje ga da pusti Antigonu koja je iva zatvorena u peini. Kreont odluuje
da promeni nareenje, da pusti Antigonu, a njenog brata Polinika, dostojanstveno preda
Hadu. Meutim, sukob dva supstancijaliteta, svesnog i nesvesnog, desio se i zavren je.
Zakon polisa, pobedio je zakone domainstva.
Antigona je sopstvenom rukom pronala smrt, a Kreontov sin Hemon ubio se zbog nje;
majka Hemonova, a ena Kreontova, ubija se zbog smrti svoga sina proklinjui Kreonta.
Princip krvi biva prevazien od strane zakona polisa, ali kob nesvesnog supstancijaliteta
ostaje da ivi u unutranjosti Kreonta, njegov rascep kao da ostaje neizmiren u njemu
samom, utoliko je njegova tragedija kao pojedinca traginija, ali kao pojedinac, Kreont
je tek nestvarna senka.

22 Ismenin stav varira, ali ona dobrim delom stoji uz Antigonu, iako pokuava da je odgovori na samom
poetku od ina sahranjivanja brata.

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

144

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

LITERATURA:
Batler, Dudit, Antigonin zahtev, Centar za enske studije i istraivanja roda, Beograd,
2007.
Bosanac, Gordana, Izabrana dela Blaenke Despot , IF, Zagreb, 2004.
Elshtain, Jean Bethke, Antigones Daughters Reconsidered: Continuing Reflections on
Women, Politics and Power, University of Notre Dame Press, 1989.
Hegel, G. V. F. Estetika 3, BIGZ, Beograd, 1986.
Hegel G. V. F. Osnovne crte filozofije prava, Svjetlost, Sarajevo, 1989.
Hegel, G.V.F. Fenomenologija duha, Dereta, Beograd, 2005.
Perovi, Milenko, Praktika filozofija, Grafomedia, Novi Sad, 2004.
Sofoklo, Antigona ; priredio Darko Novakovi ; [preveo Bratoljub Klai], Grafiki zavod
Hrvatske, Zagreb : kolska knjiga, 1989.
Holland A., Catherine: After Antigone: Women, the Past, and the Future of Feminist
political Thought http:www.jstor.org/stable/2991851, accessed : 20 / 11/2012

MILENA STEFANOVI
Faculty of Philosophy, Novi Sad
ANTIGONE AND THE PROBLEM OF FREEDOM

Abstract: The paper discusses the interpretation of the conflict between Antigones and
Creons principles in Sophocles tragedy Antigone, considering philosophical-political context of
antiquity and contemporary feminist interpretations. Principal idea is to emphasize interpretation of
Hegels understanding of the tragic in tragedy Antigone, as described in Phenomenology of Spirit,
as well as interpretation of feminists conceptualizing Antigone as female principle in which they
search for their ontological foundation for own political activism. However, following Hegels
interpretation of Antigone and critique of nature and idea of natural law, we will attempt to explain
that Creon himself represents a political, democratic principle, the evolving seed from which
modern state and its guarantee of freedoms and rights would be born through historical process of
Spirit. On the other hand, Antigone, whose principle is equally legitimate as Creons, symbolizes
a pre-state principle, an unconscious substance of natural law that protects the household gods,
law of blood, tribal patriarchal relations and, as such, has to perish and be overcome. The second
dimension of analysis focuses on Creons ambivalent selfness, tormented by tragic conflict of two
sides of the Spirit - conscious and unconscious substance. Although Creons action represents
conscious substance embodied in universality of the law of polis, the aim is to highlight those

ARHE
god. IX, 18/2012 (133 145)

145

Milena Stefanovi, Antigona i

problem slobode

sentences of Antigone which indicate a schism of Creons inner selfness, which is literally tragedy,
but tragedy within himself.

Keywords: tragedy, hiatus of the Spirit, Hegels and feminist interpretation of Antigone
and Creon, political action, freedom

Primljeno: 12.8.2012.
Prihvaeno: 15.10.2012.