Osnove IT Sistema - II Polugodiste - NOVA Skripta

Tuzla, Januar 2015.
godine
Osnove IT
sistema
UVOD
Informatika je jedna od najmlaih ali i jedna od najkompleksnijih disciplina dananjice.
Ona je danas i praktina djelatnost i nauka savremenog tipa, pri emu nije uvijek lako odrediti
granicu izmeu naunog i praktinog. Postoji ve nekoliko decenija ali njeno ime je utemeljeno
tek 1962. Stvorio ga je Filip Drefis (Philippe Dreyfus) tako to je spojio prva dva sloga francuske
rijei information (Enformasion) i posljednja dva sloga rijei automatique (otomatik). Na
engleskom govornom podruju koriste se termini Computer science i Information sistems
Informatika je u mnogo emu povezana i sa ostalim naukama kao to su: matematika,
formalna logika, teorija informacija, elektronika i dr.
Francuska akademija nauka je 1966. godine definisala informatiku kako slijedi:
Nauka o racionalnoj obradi informacija, prije svega pomou automatskih maina, time
da se informacija smatra nosiocem ljudskog znanja i komunikacija u oblasti tehnike, ekonomije
i drugih nauka.
Drugim rijeima informatika je nauka koja se bavi smisaonom obradom informacija.
Informacije su u stvari injenice o stvarima i dogaajima iz svih oblasti ljudskog bitisanja.
Naglaeno je da se te informacije obrauju pomou automatskih maina. Te maine su,
naravno, kompjuteri ili raunari. Oblasti primjene informatike su gotovo nemjerljive.
Informatiku sreemo svugdje, u preduzeima, kolama, bankama, fabrikama, svakodnevnom
ivotu itd.
Prema nekim procjenama oko 80% informacionih sistema slui za obradu podataka u
ekonomsko-komercijalne svrhe. Istorijski gledano kljune oblasti poslovanja o ijoj je kvaliteti
ovisila uspjenost itavog preduzea bile su finansije, nabava, proizvodnja i prodaja i na kraju
informatika (informacioni sistemi za obradu poslovnih podataka i informacija)
Vanost informacionih sistema ima znatno drugaiju ulogu nego prva 4 nabrojana
faktora. Prvo zbog toga to informacija u principu ne podlijee zakonima materije i energije (
ne troi se koritenjem, ne smanjuje se raspodjelom), drugo zbog toga to koncepcija kreiranja
jedinstvenog inf. sistema bitno kvalitetnije povezuje pojedine podsisteme preduzea
uzajamno.
Informacioni sistem se bazira na sistematino uspostavljenom i primjenjivom skupu
pravila u vezi s nosiocima zadatka informisanja. U okviru svakog informacionog sistema mogu
se definisati i razlikovati 4 osnovne aktivnosti:
prikupljanje podataka
obrada podataka,
memorisanje (uvanje) podataka
distribuiranje podataka korisnicima
1. POJAM INFORMACIJE, PODATKA I INFORMATIKE

Informacije postoje od pamtivjeka. Ljudi su od prahistorijskog doba razmjenjivali
informacije putem znakova, glasova, dimnih signala, svjetlosti i sl. Iz niza glasova razvija se
govor, pa pisana rije a tek prije nekoliko vijekova tampana. Pisane i tampane rijei su se
prenosile konjanicima, potanskim kolima, raznim prevoznim sredstvima a zatim i
elektronskim putem (telegraf, telefon, radio, tv, internet,...)
Poruke koje se alju idu uvijek od poaljioca ka primaocu. Primalac na odreeni nain
obrauje poruku i na bazi dobijenih rezultata donosi odgovarajue odluke.
Poruku ini niz podatakakoji primaoca poruke potiu na neku akciju. U svakodnevnom
ivotu se pojam informacija esto poistovjeuje sa pojmom podatak. U informatikoj
terminologiji ta dva pojma se razlikuju. U optem sluaju podatak je zapis o nekoj pojavi iz
okoline. Opis svake pojave predstavljen je skupom znakova npr. ''A'', ''U'', ''T'' i ''O'' je skup
znakova koji oznaava pojavu auto (automobil). Pojave se esto razlikuju po nekim osobinama
atributima (npr boja, broj sjedita, broj vrata...) koji se takoer mogu prestaviti nekim
znakovima. Na kraju atributi mogu imati razliitu vrijednost (npr. plava boja, crvena boja, troja
vrata, petora vrata, ...) Kada se spoje pojava, atributi i vrijednosti atributa nastaje informacija.
Ako takva infomacija pozitivno utie na odluivanje onda je to korisna informacija. Danas je
sve vei broj ljudi koji su zaposleni na poslovima obrade podataka. Nauka koja se bavi
izuavanjem naina, metoda i sredstava za prikupljanje i obradu informacija naziva se
informatika.
1.1.
RAUNAR I PROGRAM
Raunar je ureaj koji na osnovu zadatog postupka i postojeih podataka rjeava

problem i daje odgovarajue rezultate. Njegov zadatak je da na bazi odreenih podataka prui
korisniku informacije neophodne za donoenje odluka.
Postupak rjeavanja problema na raunaru naziva se program. U programu se navode
naini na koji e se obezbjediti unos podataka potrebnih za odvijanje programa, naini obrade
i ispisa rezultata.
Danas je aktuelan trend da se pod informatikom podrazumijeva prouavanje raunara
kao savremenih sredstava za obradu informacija, sa jedne strane, i primjena ovih raunara u
raznim drugim oblastima u realizaciji tzv. raunarski baziranih obrada podataka i
informacionih sistema, s druge.
Bez raunara nema ni informatike. Za raunare su vezana dva vrlo bitna pojma
Hardware (Hardver) i Software (Softver).
Hardver je, u stvari, sva raunarska oprema. Na primjer CPU, matina ploa, grafika
kartica, RAM, ROM, tvrdi disk, disketna jedinica, CD ROM, tastatura, monitor, mo, tampa,
skener, modem,
Nizovi operacionih instrukcija (koji se zovu programima) koji upravljaju
kompjuterskom obradom informacija i kontroliu je zovu se softver.
Softver (software) su svi programi i naredbe koji omoguavaju rad raunara. On upravlja
raunarom. Njime pokreemo i prekidamo rad raunara. U irem smislu u softver pripadaju i
svi projektantsko-razvojni alati za izgradnju informacijskih sistema.
Softver obuhvata:
Sistemski softver, kao to je operativni sistem, koji kontrolie i podrava funkcije
kompjuterskog sistema.
Aplikativni softver koji se sastoji iz programa koji upravljaju konkretnim poslovima
obrade podataka.
Oblasti primjene aplikativnih softvera:
Baze podataka (Access, ORACLE, SQL, dBASE, FoxPro)

Inenjerstvo (AutoCAD, Matlab, )
Obrada teksta i stono izdavatvo (Word, )
Tablini prorauni (Excel, Lotus,),
Obrada grafike (Corel, PhotoShop,)
Multimedia
Internet aplikacije
1.2.
RAUNARSKI SISTEMI
Pod raunarskim sistemom, a susretat emo i nazive: sistem za obradu podataka,

automatizirani sistem za obradu podataka i sl., mislimo na sve ono to obavlja poslove
rjeavanja zadataka na raunarskoj opremi, od sredinje jedinice raunara, perifernih jedinica,
svih programa koji omoguavaju da raunar uope radi i da rjeava neki zadatak, te uposlenih,
koji mu piu programe ili ga ukljuuju u rad.
Na slici je prikazani su glavni dijelovi raunarskog sistema: hardver, softver i lajfver.
Lajfver (lifeware) su kadrovi koji izrauju programe i rukuju raunarom.
Prilikom uvoenja u primjenu potrebno je uskladiti sve ove elemente s postojeom
organizacijom u preduzeu ili ustanovi gdje se uvoenje obavlja.
Ova zavisnost definisana je na nain da ako imate hardver pete generacije, softver
etvrte, kadrove tree i organizaciju druge generacije, sistem e raditi u drugoj generaciji.
Za razumijevanje rada raunara, potrebno je pojasniti tri temeljna sistema na kojima se

zasniva funkcioniranje raunara:
aritmetiki sistem (brojni sistemi),

algebarski sistem (algebra logike) i
elektronsko uvanje podataka
1.3.
ORGANIZACIJA PODATAKA
U istoj matematici binarne vrijednosti se mogu sastojati od neogranienog broja bita.

Raunari, s druge strane, u optem sluaju rade sa odreenim brojem bita. Uobiajeni skupovi
bita su jedan bit, grupa od etiri bita (koji se nazivaju niblovi nibbles), grupa od osam bita
(tzv. bajtovi bytes), grupa od 16 bita (koja se naziva rije words), i tako dalje.
1.3.1. BITI
Bit je mjerna jedinica za koliinu informacije. 1 bit odgovara jednoj cifri binarnog
brojnog sistema. Predstavljaju najmanju jedinicu u raunaru. Kako jednim bitom moemo da
predstavimo samo dvije razliite vrijednosti (obino nula i jedinica) dobijamo utisak da se vrlo
malo stavki moe predstaviti na ovaj nain. To nije tano! Postoji neogranieno mnogo stavki
koje mogu biti predstavljene upotrebom samo jednog bita.
Sa jednim bitom moemo prikazati dva razliita dogaaja. Primjeri za ovo su: nula ili
jedan, ukljueno ili iskljueno stanje, pravilno ili pogreno, tano ili netano itd. Uglavnom, ne
postoji ogranienje u smislu upotrebe samo binarnih tipova podataka.
1.3.2. NIBLOVI
Nibl ili tetrada je skup od etiri bita. Ovakva grupa podataka je posebno zanimljiva pri
razmatranju BCD (Binary Coded Decimal) i heksadecimalnih brojeva. etiri bita u grupi
predstavljaju jednu BCD ili heksadecimalnu cifru. Sa niblom, moemo da predstavimo do 16
razliitih vrijednosti.
1.3.3. BAJTOVI
Najbitnija struktura podataka u raunarskoj tehnici svakako jeste bajt. Bajt se sastoji
od osam bita i to je najmanja jedinica podataka koja se moe adresirati kod svih raunarskih
arhitektura. Kapacitet memorije svakog raunara izraava se brojem bajtova. Bitovi u bajtu
numeriu se, prema dogovoru, kao na sljedeoj slici.
Bit 0 je bit nieg reda ili najmanje znaajan bit (LSB Least Significant Bit), dok je bit 7
bit vieg reda ili najvie znaajan bit (MSB Most Significant Bit). Bajt se sastoji od tano dva
nibla, kao na sljedeoj slici.
Biti 0-3 ine nibl nieg reda (low order nibble), dok biti 4-7 ine nibl vieg reda (high
order nibble). Kako se bajt sastoji od tano dva nibla, potrebne su dvije heksadecimalne cifre
da bi se predstavila vrijednost bajta. O heksadecimalnom brojnom sistemu bie vie rijei
neto kasnije.
S obzirom da bajt sadri osam bita, sa njim se moe predstaviti 28, ili 256, razliitih
vrijednosti. U optem sluaju, mi emo koristiti bajt za predstavljanje numerikih vrijednosti u
opsegu 0 do 255, oznaenih brojeva u opsegu 128 do 127, za prikaz ASCII/IBM alfanumerikih
kodova, i za druge strukture podataka koje ne zahtijevaju vie od 256 razliitih vrijednosti.
1.3.4. RIJE I DUPLA RIJE
Rije (word) je grupa od 16 bita i ini je grupa od dva bajta, kao na sljedeoj slici.
Dupla rije (double word), kao to samo ime kae, ima 32 bita, i ine je dvije rijei od
po 16 bita. Njena struktura prikazana je na slici.
2. BROJNI SISTEMI
2.1.
NEPOZICIONI BROJNI SISTEMI
2.1.1. EGIPATSKI BROJNI SISTEM

Stari Egipani su razvili svoju kulturu uz dolinu rijeke Nil (dananje podruje velike
pustinje Sahare u sjevernoj Africi) oko 3000 godina p.n.e. Imali su vrlo razvijenu astronomiju i
matematiku, a pisali su posebnim "sliicama" znakovima koje zovemo egipatski hijeroglifi.
Naunicima je dugo trebalo da otkriju znaenje egipatskih hijeroglifa. Meu hijeroglifima
kojima su pisali, koristili su sedam znakova (hijeroglifa) pomou kojih su pisali brojeve. Kao i
stari Rimljani i Maje, i stari Egipani su brojeve zapisivali sabirajui vrijednosti sedam osnovnih
znakova.
2.1.2. BABILONSKI BROJNI SISTEM

Vavilonski brojevi ili Babilonski brojevi su dio sistema za predstavljanje numerikih
vrijednosti u starom Babilonu. Takoe su bili dio klinastog pisma, tj. ispisivani su tranom
pisaljkom s vrhom u obliku klina, kojim se ostavljao trag na mekanoj glinenoj tablici, koja bi
zatim bila ostavljena na Suncu da se stvrdne i ostavi trajan zapis.
Babilonci su poznati po svojim astronomskim/astrolokim promatranjima i proraunim
pri emu su koristili abakus i seksagezimalni (sa osnovom 60) pozicioni sistem, naslijeen od
sumerske i akadske civilizacije.
Sistem se prvi put pojavio oko 3100. pne., pa se smatra da je to bio prvi poznati brojni
sistem sa pozicionom notacijom, u kojem vrijednost cifre zavisi i od njene pozicije unutar broja.
Ovo je bilo otkrie od najveeg znaaja, jer sistemi bez te osobine zahtijevaju posebne simbole
za predstavljanje svakog stepena osnove (npr. 10, 100, 1000 itd., u decimalnom sistemu) to
bi otealo raunanje.
Pretpostavlja se da je 60 izabrano za osnovu zbog svoje faktorizacije prostim brojevima
(2235) i djeljivosti mnogim brojevima: svima od 1 do 6, kao i sa 10, 12, 15, 20 i 30.
Za predstavljanje 59 cifara razliitih od nule su koriena samo dva simbola:
(mogue i klin nadole, nalik slovu "V")
za brojanje jedinica za brojanje desetica Ovi simboli i njihove vrednosti su kombinovane u cifru prema principu znakovne
notacije, slino kao u rimskim brojevima. npr. kombinacija
je predstavljala cifru 23. Za
poziciju bez vrijednosti je ostavljan prazan prostor, nalik dananjoj nuli/nitici. Babilonci su
kasnije iznali znak za predstavljanje ovog praznog mjesta. Nisu imali simbol za decimalni
zarez, pa se o poziciji jedinica moralo zakljuiti na osnovu konteksta:
23 ili 2360 ili 23(6060) ili 23:60 itd...
je moglo vrijediti
Mogue i da su neke cifre mogle biti predstavljane drugaije, npr. 38 kao 40-2. Sistem
je jasno koristio unutranje dekade za predstavljanje cifara, ali to nije bio zaista sistem sa
osnovama 10 i 60, jer je podosnova 10 koriena samo da olaka predstavljanje velikog broja
potrebnih cifara; pozicije u nizovima cifara su dosljedno imale bazu 60, pa je i aritmetika
potrebna rad sa tim nizovima cifara bila seksagezimalna.
Tragovi seksagezimala su ostali do danas u nainu na koji se izraavaju ugaoni stepeni:
360 u krugu, 60' (minuta) u stepenu, 60 (sekundi) u minuti; posljednje dvije jedinice se
ekvivalentno koriste i u raunanju vremena.
2.1.3. BROJNI SISTEM INDIJANSKOG PLEMENA MAJA
Indijansko pleme Maja ivjelo je u srednjoj Americi na podruju Meksika i Gvatemale
izmeu 3. i 10. vijeka. Imali su vrlo razvijenu kulturu i znanost, a veina njihovog pisma
naunicima je do danas ostala nerazumljiva.
Arheolozi su ipak uspjeli razumjeti brojni sistem
plemena Maja znakovi kojima su pisali brojeve zovu se
hijeroglifi. Taj sistem nije ba jednostavan, pogotovo kada se
radi o veim brojevima. Za zapis svih brojeva koristili su samo
3 znaka.
Kao i stari Rimljani i Maje su brojeve zapisivali sabirajui vrijednosti tri osnovna znaka i
postavljajui te znakove u odreeni poloaj take u jednoj liniji (jedna do druge), a crte u
jednoj koloni (jednu ispod druge).
2.1.4. RIMSKI BROJNI SISTEM

Rimski brojevi je naziv brojnog sistema koji slui za predstavljanje prirodnih brojeva.
Rimski brojevi su nastali za vrijeme Rimljana. Sistem ima 7 cifara i to:
I cifra za broj 1
V cifra za broj 5
X cifra za broj 10
L cifra za broj 50
C cifra za broj 100
D cifra za broj 500
M cifra za broj 1000
Budui da Rimljanima nisu bili potrebni brojevi vei od nekoliko hiljada, pa im je tako
najvei broj koji ima svoju cifru je hiljada (M). Veliki nedostatak sistema rimskih brojeva je to
se ne mogu kreirati decimalni ili negativni brojevi, niti se moe predstaviti nula.
Brojevi koji nemaju svoju cifru se kreiraju tako to se koristi sabiranje i oduzimanje
brojeva koji imaju cifru. Pravila za pisanje i itanje brojeva, sastavljenih od rimskih cifara, mogu
se iskazati na sljedei nain:
niz istih cifara u broju predstavlja vrijednost jednaku njihovom zbiru, na primjer: III
ima vrijednost 3, XX ima vrijednost 20.
dvije cifre od kojih se manja nalazi lijevo od vee, predstavljaju vrijednost jednaku
razlici vee i manje, na primjer: IV ima vrijednost 4, CM ima vrijednost 900.
dvije cifre od kojih se manja nalazi desno od vee, predstavljaju vrijednost jednaku
zbiru vee i manje, na primjer: VIII ima vrijednost 8, XVI ima vrijednost 16, MD ima
vrijednost 1500.
ta je sa brojevima koji su vei ili jednaki 4000? U ovom sluaju kod rimskog sistema
po nekim literaturama koristi se linija kojom se nadvue odreeni broj. Ta nadvuena linija
oznaava mnoenje sa 1000.
V = 5000
X = 10000
L = 50000
D = 500000
M = 1000000
XV = 15 XV = 15000
CMXXIV = 924 CMXXIV= 924000
Istorijski gledano prvo su se pojavili ovakvi brojni sistemi. Rimski brojni sistem koristi
se za obiljeavanje (spratova, poglavlja u knjigama,) ali ne i u matematici. Jasno je da bi bilo
naporno izvoenje aritmetikih operacija sa rimskim brojevima kao i zapisivanje velikih
brojeva, zbog toga se ovaj sistem nije ni razvio u tom smijeru ve je tu ulogu preuzeo pozicioni
brojni sistem.
2.2.
POZICIONI BROJNI SISTEMI
Decimalni brojni sistem se u svakodnevnoj upotrebi najvie koristi. Razmatranje ovog

brojnog sistema e nam olakati pristup brojnim sistemima koji se koriste u digitalnoj tehnici.
Osim binarnog to su oktalni i heksadecimalni. Decimalni brojni sistem koristi deset cifara:
0,1,2,...9, to znai da se brojevi ovog sistema prikazuju koritenjem ovih cifara. Broj moe biti
jednocifren ili viecifren. Vrijednost cifre ovisi o njenom poloaju u broju odnosno njenoj
poziciji. Poloaj cifre u broju naziva se brojno mjesto. Svako brojno mjesto ima svoju
vrijednost, odnosno teinu. Teine brojnih mjesta u decimalnom brojnom sistemu mogu se
predstaviti kao stepen broja 10. Zato se kae da je 10 osnovica ili baza decimalnog brojnog
sistema. Najnie brojno cjelobrojno mjesto ima teinu 100 = 1, a najvie je 10n-1, gdje je n broj
cifara u broju. Teine mjesta desno od decimanog zareza iznose 10-1, 10-2,... Sve gore navedeno
vrijedi i za ostale pozicione brojne sisteme: binarni, oktalni, heksadecimalni kako je prikazano
u sljedeoj tabeli:
Brojni sistem
Decimalni
Binarni
Oktalni
Heksadecimalni
Baza
10
2
8
16
Cifre
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 i 9
0i1
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E i F
2.2.1. DECIMALNI BROJNI SISTEM

Decimalni sistem (decimalni sistem, decimalni sistem ili u starijim udbenicima
desetini sistem) je nain zapisivanja brojeva koji koristi deset razliitih cifara (znamenki) i
decimalnu taku (decimalni zarez) za zapis veliine broja. Ovo su znakovi koji se koriste za
zapisivanje u decimalnom sistemu.
0123456789
Decimalni brojni sistem je pozicioni, to znai da u njemu i pozicija i znak odreuju
vrijednost cifre u zapisu broja. Negativni brojevi se oznaavaju predznakom "-". Predzak "+" za
pozitivne brojeve se obino izostavlja. Decimalna taka oznaava poetak racionalnog dijela
broja. U zapisu brojeva bez racionalnog dijela odnosno cijelih brojeva se decimalna taka
izostavlja. U matematici se koristi decimalna taka, dok se u ekonomiji koristi decimalni zarez
poto se u velikim brojevima takom razdvajaju po tri cifre.
Cifra 0 oznaava nultu a cifra 1 jedininu vrijednost. Ostale vrijednosti cifara su
izvedene po sljedeem sistemu.
Da bi se zapisala vrijednost 1 + 9 koristi se oznaka 10. Cifra 1 se nalazi na drugoj poziciji
u zapisu to znai da se njena poetna vrijednost uveliava 1 + 9 odnosno 10 puta. Broj 10 puta
vei od broja 10 se oznaava sa 100, prvobitna vrijednost cifre se mnoi sa 10 za svaku poziciju
10
lijevo od decimalnog zareza. Analogno vai za zapise 1000, 10000, 100000 itd. Isto pravilo vai
i za ostale cifre. Zapis 123 se odnosi na jednu stotinu, dvije desetice i tri jedinice. Na naem
jeziku se ovaj broj ita odnosno pie "sto dvadeset i tri". Racionalni dio se koristi za zapisivanje
veliine manje od 1 a vee od 0. Na primjer deseti dio jedinice se pie 0,1, stoti dio 0,01 itd.
Dakle za svaku poziciju desno od decimalnog zareza nominalna vrijednost cifre se dijeli na
deset. Tako broj 0,003 predstavlja tri hiljadita dijela jedinine vrijednosti.
123 = 110 2+ 2101 + 3100
0,003 = 0100 + 010-1 + 010-2 + 310-3
Decimalni sistem je najrasprostranjeniji sistem za zapis brojeva na svijetu. Ovo je
vjerovatno posljedica injenice da ljudi imaju deset prstiju na rukama. U istoriji su poznati razni
drugi brojni sistemi. Na primjer: Vavilonci su koristili sistem sa ezdeset razliitih cifara, a Maje
sa dvadeset.
Simboli uobiajno korieni za cifre se u Evropi zovu arapske cifre. Ovaj sistem zapisa
su Indijci prenijeli Arapima, koji su potom isti sistem donijeli u Evropu. Arapi i Evropljani,
meutim danas koriste neto drugaiji zapis za odreene cifre.
2.2.2. BINARNI BROJNI SISTEM
Binarni sistem predstavlja pozicioni brojni sistem s bazom 2. To znai da u tom brojnom
sistemu za oznaavanje brojeva koristimo 2 cifre, i to: 0 i 1. Kako je to brojni sistem s
najmanjom bazom, iz naziva njegove cifre na engleskom jeziku BInary digiT nastalo je ime za
najmanju koliinu informacije BIT.
iroko se koristi u tehnici, budui da je potrebno razlikovati samo dva stanja za prikaz
cifara (npr. napon od 2,4 V do 5 V u TTL sistemima oznaava cifru 1, dok napon od 0 V do 0,8
V oznaava 0). Tehnike dobrobiti proizilaze iz pojednostavljenja sklopova i velike razine uma
koje ureaj moe neometano podnositi. Stoga danas digitalni ureaji gotovo iskljuivo koriste
binarni sistem. Posljedino je koriten u raunarima, pa stoga i uopteno u informatici i
programiranju.
Kako za sastavljanje binarnog broja na raspolaganju imamo samo 0 i 1, niz binarnih brojeva
izgleda ovako:
0
1
10
11
100
101
110
111
1000
1001
1010
- decimalno 0
- decimalno 1
- decimalno 2
- decimalno 3
- decimalno 4
- decimalno 5
- decimalno 6
- decimalno 7
- decimalno 8
- decimalno 9
- decimalno 10
Uoite da sa jednim binarnim brojem, odnosno sa 1 bitom moemo dobiti 2 razliite

kombinacije (0 i 1), sa 2 bita moemo oznaiti 4 razliite kombinacije, sa 3 bita moemo
oznaiti 8 razliitih kombinacija, sa 4 bita moemo oznaiti ak 16 razliitih kombinacija, sa 5
bitova moemo oznaiti ak 32 kombinacije. Binarni sistem je osnova dananjeg ra unarstva.
11
Danas preteno koristimo 8-bitni nain zapisa, tj. 8 brojeva i 256 moguih kombinacija. Znajui
sve ovo broj 57 se moe u binarnom obliku zapisati kao:
57(10) = 5101 + 7100 = 125 + 124 + 123 + 022 + 021 + 120 = 1 1 1 0 0 1(2)
2.2.3. OKTALNI BROJNI SISTEM
Oktalni sistem je brojni sistem s bazom 8. Za predstavljanje broja se koriste cifre od 0
do 7. Na primjer, broj 34829(10) bi u oktalnom zapisu bio 104015(8). Koristi se za skraeno
zapisivanje binarnih sadraja kada je to potrebno.
Kako za sastavljanje oktalnog broja na raspolaganju imamo 8 navedenih cifri, niz
oktalnih brojeva izgleda ovako: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 22,
23, ...
Ovaj sistem se koristi u raunarstvu, mada danas znatno rjee nego u predhodim
decenijama.
243(8) = 282 + 481 + 380 = 163(10)
Veza oktalnog i binarnog brojnog sistema data je tabelom:
Oktalna cifra
Binarni ekvivalent
0
000
1
001
2
010
3
011
4
100
5
101
6
110
7
111
2.2.4. HEKSADECIMALNI BROJNI SISTEM

U matematici i informatici se esto koristi heksadecimalni (ezdesetni) brojni sistem.
To je brojni sistem u osnovi 16, odnosno sistem sa 16 razliitih cifara. Obino se koristi 10
arapskih cifara i dodaju se slova A-F.
Heksadecimalni sistem je IBM uveo u upotrebu 1963 godine. Ranija verzija
heksadecimalnog sistema 1954. godine koriena je na Bendix G-15 sistemu.
10101010(2) = 170(10) = AA(16)
Heksadecimalni sistem je pogodno koristiti u raunarima poto je pretvaranje izmeu
binarnog i heksadecimalnog sistema jednostavno. Tako svaka etiri bita mogu da se napiu
kao jedna cifra heksadecimalnog sistema, to znai da se jedan bajt moe napisati kao dvije
cifre u heksadecimalnom sistemu.
Heksadecimalna cifra
Binarni ekvivalent
0
0000
1
0001
2
0010
3
0011
4
0100
5
0101
6
0110
7
0111
Binarni ekvivalent
8
1000
9
1001
A
1010
B
1011
C
1100
D
1101
E
1110
F
1111
IBM je kao prefiks izabrao grki (heksi - est). Drugi dio rijei, decimalni, je nastao
od latinske rijei decem (deset).
12
2.3.
KONVERZIJE POZICIONIH BROJNIH SISTEMA
U sljedeim podpoglavljima pojasniemo nain kako se iz jednog pozicionog brojnog

sistema jednostavno moe prei u neki drugi pozicioni brojni sistem.
2.3.1. KONVERZIJE DECIMALNOG BROJNOG SISTEMA
a) Konverzija u binarni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem
Konverzija se vri na jednostavan nain koristei cjelobrojno dijeljenje sa bazom
binarnog brojnog sistema. Tako broj dat u decimalnom obliku dijelimo sa brojem 2 sve dok nam
rjeenje dijeljenja ne bude 0. Rjeenje konverzije se dobije tako to se ostaci cjelobrojnog
dijeljenja oitaju u binarni broj. Treba napomenuti da se broj oitava od posljednjeg ostatka ka
prvom.
b) Konverzija u binarni brojni sistem rastavljanjem na faktore

Konverzija se vri tako to se broj dat u decimalnom obliku rastavi na faktore. Ti faktori
predstavljaju stepene broja 2 od 20 pa stepena broja 2 najblieg datom broju u decimalnom
obliku. Rjeenje se dobije jednostavno sabiranjem potrebnih faktora da bi se dobio traeni broj.
Ukoliko je faktor potreban za kreiranje datog broja pored njega se upisuje cifra 1 a ako faktor
nije potreban pored njega se upisuje 0
c) Konverzija u oktalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem

Konverzija broja iz dekadnog brojnog sistema u odgovarajui broj u oktalnom
brojnom sistemu moe se provesti na isti nain kao i kod konverzije decimalnog broja u binarni
broj, uz razliku da se dijeljenje obavlja sa bazom oktalnog brojnog sistema tj. brojem 8.
13
d) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem

Konverzija broja iz decimalnog brojnog sistema u odgovarajui broj u
heksadecimanom brojnom sistemu moe se provesti na isti nain kao i kod konverzije
decimalnog broja u binarni broj samo to se cjelobrojno dijeljenje vri sa bazom
heksadecimalnog brojnog sistema tj. sa brojem 16.
2.3.2. KONVERZIJE BINARNOG BROJNOG SISTEMA

a) Konverzija u decimalni brojni sistem
Konverziju iz binarnog u decimalni brojni sistem izvriemo tako to emo iskoristiti
svojstvo pozicionih brojnih sistema da svaka cifra ima svoju poziciju unutar broja i da ta pozicija
odreuje njenu teinu za taj broj. Najmanju teinu ima cifra krajnje desno i njena pozicija je 20
a najveu teinu ima cifra krajnje lijevo i njena teina zavisi od broja cifara unutar broja dakle
21, 22, 23, 24 .... Broj u decimalnom brojnom sistemu dobije se tako to se saberu proizvodi cifara
i njihovih teina binarnog broja (1,2,4,8,...).
14
b) Konverzija u oktalni brojni sistem

Konverzija iz binarnog brojnog sistema u oktalni brojni sistem je veoma jednostavna i
koristi se svojstvom da se svaka oktalna cifra moe predstaviti sa tri bita i to po tabeli koju smo
ve pokazali.
Oktalna cifra
Binarni ekvivalent
0
000
1
001
2
010
3
011
4
100
5
101
6
110
7
111
Dakle binarni broj u oktalni pretvaramo tako da formiramo grupe od po tri bita i to tako
to emo krenuti od cifre sa najmanjom teinom pa do one sa najveim teinskim mjestom.
Ukoliko kod zadnje grupe ne moemo formirati grupu od tri bita dodaemo onoliko 0 koliko je
potrebno da se formira takva grupa.
c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem

Analogno prethodnom sluaju, kada smo konvertovali binarni broj u oktalni, i u ovom
sluaju prilikom konverzije broja iz binarnog brojnog sistema u heksadecimalni brojni sistem
koristiemo se svojstvom da se i heksadecimalna cifra moe predstaviti uz pomo binarnog
ekvivalenta, ali ovaj put taj ekvivalent ine 4 bita.
Binarni ekvivalent
0
0000
1
0001
2
0010
3
0011
4
0100
5
0101
6
0110
7
0111
Binarni ekvivalent
8
1000
9
1001
A
1010
B
1011
C
1100
D
1101
E
1110
F
1111
15
Dakle binarni broj u heksadecimalni pretvaramo tako da formiramo grupe od po etiri

bita i to tako to emo krenuti od cifre sa najmanjom teinom pa do one sa najveim teinskim
mjestom. Ukoliko kod zadnje grupe ne moemo formirati grupu od etiri bita dodaemo
onoliko 0 koliko je potrebno da se formira takva grupa.
2.3.3. KONVERZIJE OKTALNOG BROJNOG SISTEMA

Kada govorimo o konverziji iz oktalnog u decimalni brojni sistem prisjetiemo se sluaja
kada smo broj iz binarnog pretvarali u decimalni. Dakle ponovo emo iskoristiti svojstvo
oktalnog broja tj. svojstvo pozicionog brojnog sistema, a to je da svaka cifra broja napisanog u
oktalnom obliku ima svoje teinsko mjesto tj. poziciju. Pa tako su teinska mjesta odnosno
pozicije u oktalnom brojnom sistemu od 80 koje predstavlja teinsko mjesto krajnje desne cifre
pa onda 81, pa 82 itd .... Decimalni broj dobijamo tako to saberemo sve proizvode oktalnih
cifara i njihovih teinskih mjesta (1,8,64, ...)
16
b) Konverzija u binarni brojni sistem

Analogno sluaju kada smo iz binarnog konvertovali broj u oktalni, koristei tabelu sa
binarnim ekvivalentima za svaku oktalnu cifru, tako emo tu istu tabelu koristiti i u ovom
sluaju. Dakle za svaku oktalnu cifru u tabeli binarnih ekvivalenata pronaemo kombinaciju od
tri bita koja odgovara toj cifri i jednostavno samo zapisujemo te grupe bita dok ne zamijenimo
sve oktalne cifre. Poinjemo uvijek od oktalne cifre koja ima najvee teinsko mjesto (krajnja
lijeva cifra u broju). Ukoliko binarni ekvivalent tj . grupa bita poinje sa 0 zanemariemo te
prve 0 ali samo u sluaju prve oktalne cifre odnosno cifre najvee teinske vrijednosti.
c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem

Broj se iz oktalnog brojnog sistema moe konvertovati u heksadecimalni brojni sistem
na dva naina:
oktalni decimalni heksadecimalni
oktalni binarni heksadecimalni
Oba naina se mogu koristiti mada se drugi nain ini dosta jednostavniji i laki za
upotrebu a i smanjuje mogunost pogreke u algebarkom raunu.
17
2.3.4. KONVERZIJE HEKSADECIMALNOG BROJNOG SISTEMA

Kao i u svim prethodnim sluajevima i kod konverzije iz heksadecimalnog u decimalni brojni
sistem koristiemo se osobinom pozicionih brojnih sistema da svaka cifra ima svoje teinsko mjesto.
Te kao i u prethodnim sluajevima decimalni broj dobijamo kao zbir proizvoda cifara sa njihovim
teinama unutar heksadecimalnog broja. Treba voditi rauna da ukoliko se pojave heksadecimalne
cifre A, B, C F tada se prilikom mnoenja uzima njihov decimalni ekvivalent dakle A=10, B=11, C=12,
D=13, E=14 i F=15
b) Konverzija u binarni brojni sistem

Kao i kod sluaja kada smo iz oktalnog konvertovali broj u binarni brojni sistem tako se i u ovom
sluaju koriste binarni ekvivalenti ali naravno ovaj put za heksadecimalne cifre. Tabelu binarnih
ekvivalenata za heksadecimalne cifre smo ve pokazali ranije. Dakle kao to smo to ve uradili kod
oktalnog i ovdje se svaka heksadecimalna cifra zamijeni sa binarnim ekvivalentom iz tabele tj. sa
grupom od etiri bita. Naravno binarni broj se slae od lijeva na desno tj prvo se uzme binarni ekvivalent
heksadecimalne cifre koja ima najveu teinsku vrijednost, pa onda sljedea i na kraju ona sa
najmanjom teinskom vrijednou 160. Jo je bitno naglasiti da ukoliko je prva heksadecimalna cifra
zamijenjena sa binarnim ekvivalentom koji poinje sa 0 ili vie 0, te se 0 briu.
18
c) Konverzija u oktalni brojni sistem

Na kraju je ostala jo konverzija iz heksadecimalnog u binarni brojni sistem. Ovo je jo
jedna kombinacija koja nema direktan nain konverzije nego se kao i u obratnom sluaju
moramo koristiti nekim meukorakom. Pa tako postoje dva naina konverzije heksadecimalnog
u oktalni brojni sistem i to:
heksadecimalni decimalni oktalni
heksadecimalni binarni oktalni
2.4.
KONVERZIJE RACIONALNIH BROJEVA
2.4.1. KONVERZIJE DECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA

Decimalne racionalne brojeve odnosno bojeve koji unutar sebe imaju zarez takoe
moemo konvertovati u druge brojne sisteme. Princip je takav da se racionalni broj posmatra
kao dva odvojena broja. Broj prije zareza i broj poslije zareza. Prvi dio, znai cjelobrojni dio
prije zareza konvertujemo na nain koji smo nauili prethodno a to je cjelobrojnim dijeljenjem
sa bazom brojnog sistema u koji pretvaramo odreeni broj. Drugi dio broja, iza zareza
konvertuje se tako da se taj dio broja posmatra zasebno bez cjelobrojnog dijela ispred zareza
i mnoi sa bazom sistema u koji se broj konvertuje. Umjesto ostatka koji smo imali kod
dijeljenja u prvom sluaju sada uzimamo cifru ispred zareza nakon mnoenja koja se uzima
kao cifra brojnog sistema u koji se vri konverzija. Smjer itanja je suprotan smjeru itanja kod
cjelobrojnog dijeljenja. Mnoenje se vri dokle god sa desne strane zareza imamo cifara tj. dok
kao rjeenje mnoenja ne dobijemo cijeli broj. Ukoliko se ne moe dobiti cijeli broj onda je u
pitanju beskonaan niz iza zareza koji imamo karakteristian i kod obinih decimalnih brojeva.
19
2.4.2. KONVERZIJE BINARNIH RACIONALNIH BROJEVA

Konverzije binarnog racionalnog broja u ostle brojne sisteme vri se na slian nain kao
i kod cjelobrojnih brojeva samo to ponovo posmatramo kao dva odvojena broja. Broj ispred
zareza i broj iza zareza.
Ako binarni broj konvertujemo u decimalni koristimo teinska mjesta svake binarne
cifre. Decimalni broj se dobije kao zbir proizvoda binarnih cifara i njihovih teinskih mjesta
lijevo od zareza i jo se na to doda zbir proizvoda binarnih cifara i njihovih teinskih mjesta
desno od zareza. Kada je u pitanju konverzija binarnog racionalnog broja u oktalni i
heksadecimalni brojni sistem koristiemo binarne ekvivalente za oktalne i heksadecimalne
cifre. Treba voditi rauna da se kao i dosad racionalni broj posmatra kao dva zasebna broja tj.
broj desno do zareza i broj lijevo od zareza.
20
2.4.3. KONVERZIJE OKTALNIH RACIONALNIH BROJEVA

Analogno svim dosadanjim sluajevima, oktalne racionalne brojeve emo
konvertovati u ostale brojne sisteme na isti nain kao to smo i cjelobrojne oktalne brojeve
konvertovali. Dakle, ako konvertujemo u decimalni brojni sistem koristiemo teinska mjesta
cifara, ako konvertujemo u binarni u tabeli binarnih ekvivalenata nai emo zamjenu za
oktalne cifre, te ukoliko se radi o konverziji iz oktalnog u heksadecimalni brojni sistem
primjeniemo laku metodu konverzije, a to je iz oktalnog u binarni pa iz binarnog u
heksadecimalni brojni sistem. Treba voditi rauna da se kao i dosad racionalni broj posmatra
kao dva zasebna broja tj. broj desno do zareza i broj lijevo od zareza.
21
2.4.4. KONVERZIJE HEKSADECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA

Analogno svim dosadanjim sluajevima, heksadecimalne racionalne brojeve emo
konvertovati u ostale brojne sisteme na isti nain kao to smo i cjelobrojne heksadecimalne
brojeve konvertovali. Dakle, ako konvertujemo u decimalni brojni sistem koristiemo teinska
mjesta cifara, ako konvertujemo u binarni u tabeli binarnih ekvivalenata nai emo zamjenu
za heksadecimalne cifre, te ukoliko se radi o konverziji iz heksadecimalnog u oktalni brojni
sistem primjeniemo laku metodu konverzije, a to je iz heksadecimalnog u binarni pa iz
binarnog u oktalni brojni sistem. Treba voditi rauna da se kao i dosad racionalni broj posmatra
kao dva zasebna broja tj. broj desno do zareza i broj lijevo od zareza.
22
2.5.
ZADACI ZA VJEBU
1. Konvertovati brojeve iz decimalnog u binarni, heksadecimalni i oktalni brojni sistem:

a) 234(10)
g) 356(10)
m) 3231(10)
b) 131(10)
h ) 1281(10)
n ) 2321(10)
c) 984(10)
i) 4451(10)
o) 372(10)
d) 1523(10)
j) 2002(10)
p) 983(10)
e) 345(10)
k) 2219(10)
r) 666(10)
f) 783(10)
l) 435(10)
s) 529(10)
2. Konvertovati brojeve iz oktalnog u binarni, heksadecimalni i decimalni brojni sistem:

a) 254(8)
g) 3562(8)
m) 3261(8)
b) 1301(8)
h ) 1261(8)
n ) 2421(8)
c) 1004(8)
i) 4451(8)
o) 1372(8)
d) 1233(8)
j) 2564(8)
p) 633(8)
e) 315(8)
k) 1215(8)
r) 666(8)
f) 7003(8)
l) 4135(8)
s) 526(8)
3. Konvertovati brojeve iz heksadecimalnog u binarni, oktalni i decimalni brojni sistem:

a) ABC(16)
g) 4DF(16)
m) 4ED1(16)
b) 739(16)
h ) 2F01(16)
n ) 2421(16)
c) 7A4(16)
i) 323(16)
o) 1AB2(16)
d) 15D3(16)
j) 2C2(16)
p) B3D(16)
e) A1A(16)
k) 372E(16)
r) CBD(16)
f) 1B71(16)
l) F113(16)
s) 52A6(16)
4. Konvertovati brojeve iz decimalnog u binarni, heksadecimalni i oktalni brojni sistem:

a) 524,12(10)
g) 635,85(10)
m) 323,1(10)
b) 245,65(10)
h ) 1281,11(10)
n ) 123,21(10)
c) 849,24(10)
i) 454,85(10)
o) 425,372(10)
d) 298,335(10)
j) 3052,5(10)
p) 943,25(10)
e) 534,25(10)
k) 957,24(10)
r) 656,45(10)
f) 803,25(10)
l) 435,99(10)
s) 519,77(10)
5. Konvertovati brojeve iz oktalnog u binarni, heksadecimalni i decimalni brojni sistem:

a) 244,54(8)
g) 3562,7(8)
m) 361,44(8)
b) 251,55(8)
h ) 126,1(8)
n ) 524,271(8)
c) 325,64(8)
i) 548,25(8)
o) 1652,77(8)
d) 184,53(8)
j) 77,256(8)
p) 63,37(8)
e) 341,45(8)
k) 665,5(8)
r) 776,55(8)
f) 710,503(8)
l) 754,5(8)
s) 52,456(8)
6. Konvertovati brojeve iz heksadecimalnog u binarni, oktalni i decimalni brojni sistem:

a) A1B,4C(16)
g) 2D3,4DF(16)
m) 43,ED1(16)
b) 7A3,9(16)
h ) 25,CF0(16)
n ) 2F4,76(16)
c) 7CA,4(16)
i) 323,DD(16)
o) FEA,B2(16)
d) 1B5,D3(16)
j) 2F4,C2(16)
p) 55B,3D(16)
e) A41,A1(16)
k) 3A7,2E(16)
r) ADC,BD(16)
f) 1BC,571(16)
l) F11,D3(16)
s) 526,A6(16)
23
3. OPERACIJE UNUTAR POZICIONIH BROJNIH SISTEMA

Za bilo koji brojni sistem, pa i za binarni, oktalni i heksadecimalni nuno je definisati
osnovne operacije (sabiranje, oduzimanje, mnoenje i dijeljenje) unutar njih.
3.1.
OPERACIJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU
3.1.1. SABIRANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

Sabiranje u binarnom sistemu ima jednake osobine kao i u decimalnom, a osnovna
razlika je u tome da rezultat sabiranja prikazujemo pomou dvije cifre (0, 1). Sljedea tabela
prikazuje nekoliko jednostavnih osnovnih zbirova binarnih brojeva. Primijetite, ako brojevi
koje sabiramo imaju dvije ili vie cifara, zbir 1 + 1 pisati emo 0 i prenijeti (pamtiti) 1, jer smo
ispunili bazu (1 + 1 = 2 tj. binarno 10) . Npr. u decimalnom sistemu to odgovara zbiru 2 +
8.
0+0=0
0+1=1
1+0=1
1 + 1 = 0 (1 prenos) tj. 10
24
3.1.2. ODUZIMANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

Binarno oduzimanje se moe izvriti na dva naina. Pomoi pravila tj. tabele koja
opisuje pravila oduzimanja i pomou pravila dvojnog komplementa.
a) Oduzimanje pomou tabele i pravila
Kao i kod sabiranja imamo tabelu pravila koja nam pojanjavaju nain oduzimanja i to:
00=0
10=1
11=0
0 1 = 1 (1 prenos)
25
b) Oduzimanje pomou dvojnog komplementa

Kada govorimo o oduzimanju pomou dvojnog komplementa onda smo ustvari nae
oduzimanje sveli na sabiranje. Negativni se brojevi u binarnom brojnom sistemu predstavljaju
pomou dvojnog komplementa. Dvojni komplement ili drugi komplement ustvari odgovara
sljedeoj situaciji u decimalnom brojnom sistemu.
7 5 = 7 + (-5)
Oduzimanje brojeva se moe svesti na sabiranje metodom dvojnog komplementa. Da
bi to bilo mogue, umanjitelj moramo pretvoriti u negativan broj. Negativni se brojevi u
binarnom sistemu prikazuju pomou dvojnog komplementa kao to smo ve rekli. Postupak
dobivanja dvojnog komplementa je slijedei: Umanjenik i umanjitelj treba svesti na jednaki
broj cifara na nain da se umanjitelju doda s lijeve strane potreban broj nula. Svaku 0
umanjenika treba pretvoriti u 1, a svaku 1 u 0 (tako dobiveni broj se zove prvi komplement
broja). Komplementu treba dodati 1 (tako dobiveni broj se zove dvojni komplement ili drugi
komplement). Saberemo umanjenik i dvojni komplement. Pri ovakvom oduzimanju uvijek se
dobije jedinica kao preljev (engl. overflow), koju zbog ispravnosti rezultata treba
zanemariti te zbog toga odbacimo krajnje lijevu 1 da bi rezultat bio ispravan. Time je binarno
oduzimanje gotovo. Preljev (engl. overflow) kod aritmetikih operacija nastaje kada rezultat
operacije oduzimanja daje prevelik rezultat (ne moe se zapisati s unutar datog prostora) tada
dolazi do pojave preljeva.
26
3.1.3. MNOENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

Mnoenje u binarnom brojnom sistemu je identino mnoenju u decimalnom brojnom
sistemu. S tim to broj cifara binarnog brojnog sistema u mnogome uprouje tablicu
mnoenja. Sljedea tabela prikazuje jednostavne osnovne proizvode binarnih brojeva.
00=0
0x0=0
01=0
0x1=0
10=0
1x0=0
11=1
1x1=1
27
3.1.4. DIJELJENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

Dijeljenje u binarnom brojnom sistemu je identino dijeljenju u decimalnom brojnom
sistemu. Prednost binarnog dijeljenja se ogleda u tome da imamo samo dvije cifre te je kod
dijeljenje veeg broja sa manjim rjeenje 1, isto tako je dijeljenje dva ista broja takoe 1, dok
dijeljenje manjeg broja sa veim daje rjeenje 0. Tabela koja definie dijeljenje u binarnom
sistemu je
1 : 1 ili 1 / 1 = 1
0 : 1 ili 0 / 1 = 0
0 : 0 ili 0 / 0 = neodreeno
1 : 0 ili 1 / 0 = beskonano
28
NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u binarnom

brojnom sistemu
3.2.
OPERACIJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU
3.2.1. SABIRANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

Sabiranje u oktalnom brojnom sistemu se svodi na sabiranje u decimalnom brojnom
sistemu samo to je se treba voditi rauna o tome da je baza oktalnog brojnog sistema 8 te
se prenos vri u skladu sa tim.
29
3.2.2. ODUZIMANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

Kao i dosada nema velike razlike u oduzimanju u oktalnom brojnom sistemu u odnosu
na decimalni brojni sistem. Jedina je razlika da se prilikom posuivanja sa pozicije vee
teine na poziciju manje teine dodaje 8 koja je baza oktalnog sistema a ne 10 kako kod
decimalnog.
3.2.3. MNOENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

Mnoenje se vri kao u decimalnom brojnom sistemu s tim da se i ovdje vodi rauna
koja je baza oktalnog brojnog sistema. Mnoi se svakom cifrom te se parcijalni proizvodi
kasnije saberu. Treba voditi rauna o parcijalnim proizvodima odnosno njihovom pomjeranju
u zavisnosti sa kojom cifrom smo krenuli mnoenje.
30
3.2.4. DIJELJENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

Dijeljenje u oktalnom sistemu predstavlja jednu od komplikovanijih operacija jer je vrlo
lako napraviti pogreku ukoliko se ne vodi dovoljno rauna o bazama sistema odnosno u ovom
sluaju o oktalnom brojnom sistemu. Sva dosadanja znanja iz sabiranja, oduzimanja i
mnoenja primjeniemo u sluaju dijeljenja. Najlake je rijeiti zadatak ako se brojevi prilikom
parcijalnih dijeljenja tretiraju u decimalnom brojnom sistemu jer smo na njega navikli.
31
NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u oktalnom

brojnom sistemu
3.3.
OPERACIJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU
3.3.1. SABIRANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

Kao i dosada povui emo sve analogije koje moemo sa svim dosada odraenim
primjerima i pokazati na koji nain se moe odraditi sabiranje u heksadecimalnom brojnom
sistemu. Naravno glavni naglasak je i dalje na tome koja je baza brojnog sistema tj. u ovom
sluaju 16.
3.3.2. ODUZIMANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

Kao i dosada nema velike razlike u oduzimanju u heksadecimalnom brojnom sistemu u
odnosu na decimalni brojni sistem. Jedina je razlika da se prilikom posuivanja sa pozicije
vee teine na poziciju manje teine dodaje 16 koja je baza heksadecimalnog sistema a ne 10
kao kod decimalnog.
32
3.3.3. MNOENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

Mnoenje se vri kao u decimalnom brojnom sistemu s tim da se i ovdje vodi rauna
koja je baza heksadecimlanog brojnog sistema. Mnoi se svakom cifrom te se parcijalni
proizvodi kasnije saberu. Treba voditi rauna o parcijalnim proizvodima odnosno njihovom
pomjeranju u zavisnosti sa kojom cifrom smo krenuli mnoenje.
33
3.3.4. DIJELJENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

Dijeljenje u oktalnom sistemu predstavlja jednu od komplikovanijih operacija jer je vrlo
lako napraviti pogreku ukoliko se ne vodi dovoljno rauna o bazama sistema odnosno u ovom
sluaju o heksadecimalnom brojnom sistemu. Sva dosadanja znanja iz sabiranja, oduzimanja
i mnoenja primjeniemo u sluaju dijeljenja. Najlake je rijeiti zadatak ako se brojevi prilikom
parcijalnih dijeljenja tretiraju u decimalnom brojnom sistemu jer smo na njega navikli.
NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u

heksadecimalnom brojnom sistemu.
3.4.
1.
ZADACI ZA VJEBU
Izvriti naznaene operacije u binarnom brojnom sistemu
a) ABC(16) + 72(8)
e) 326(8) + 2C2(16)
i) A1A(16) 777(8)
2.
b) 7A4(16) + 543(8)
f) 63712(8) F13(16)
j) CDF(16) + 330(10)
c) 619(10) 1B(16)
g) AFC(16) 739(10)
k) 326(8) + 2C2(16)
d) 4DF(16) + 290(10)
h) DA1(16) 1513(10)
l) 372(8) + F13(16)
Izvriti naznaene operacije u binarnom brojnom sistemu
a) AC(16) 72(8)
e) 326(8) 2C2(16)
i) 144(16) : 11(8)
b) 1A1(16) 145(8)
f) 143(8) : B(16)
j) D0(16) 29(10)
c) 470(8) : D(16)
g) AF(16) : 5(8)
k) 32(8) C2(16)
d) C1(16) 18(10)
h) 374(8) : 12(10)
l) 31(8) F(16)
34
3.
Izvriti naznaene operacije u oktalnom brojnom sistemu
a) ABC(16) + 256(10)
e) 626(10) + 2C2(16)
i) 144(16) 11(10)
m) BC5(16) 777(10)
4.
b) 7A4(16) + 543(10)
f) 63712(10) D14(16)
j) D0(16) 29(10)
n) 6BF(16) 330(10)
c) 619(10) 1B(16)
g) D5C(16) 739(10)
k) 322(10) C2(16)
o) 458(10) + 2B6(16)
d) 4DF(16) + 290(10)
h) CA1(16) 1513(10)
l) 31(10) F1(16)
p) 548(10) + B43(16)
Izvriti naznaene operacije u heksadecimalnom brojnom sistemu
a) 775(8) + 256(10)
e) 626(10) + 254(8)
i) 4564(8) 7 (10)
m) 775(8) 25 (10)
b) 755(8) + 543(10)
f) 63712(10) 7747(8)
j) 654(8) + 330(10)
n) 755(8) 43(10)
c) 619(10) 619(8)
g) 25684(8) 739(10)
k) 458(10) + 6654(8)
o) 619(10) 16(8)
5.
Sabrati sljedee brojeve u binarnom brojnom sistemu

(AF1)16, (4323)8 i (793)10
6.
U heksadecimalnom brojnom sistemu rjeiti jednainu

(435)8 + X = (299)10
7.
U binarnom brojnom sistemu izvriti naznaene operacije

(888)16 [(234)10 + (332)8]
8.
U oktalnom brojnom sistemu pomnoiti sljedee brojeve

(23)10, (14)10 i (A)16
9.
U binarnom brojnom sistemu rjeiti jednainu

(17)8 X = (360)10
10. U oktalnom brojnom sistemu sabrati brojeve

(43AF)16, (14AC)16 i (3DDB)16
11. Oduzeti brojeve pomou dvojnog komplementa
(71AC)16 i (400F)16
12. U oktalnom brojnom sistemu oduzeti brojeve
(113B)16 i (AFF)16
13. U heksadecimalnom brojnom sistemu pomnoiti brojeve
(BA)16 i (1E)16
14. U binarnom brojnom sistemu podijeliti brojeve
(331)16 i (6)8
d) 524(8) + 290(10)
h) 55577(8) 1513(10)
l) 548(10) + 445(8)
p) 524(8) 29(10)
35
4. KODIRANJE I KODOVI
U digitalnim ureajima podaci se prikazuju s pomou binarnih cifara. Da bi se uz
brojeve mogli prikazivati i znakovi i slova, koriste se kodovi. Kod je odreena kombinacija
binarnih cifara koja se dekadnoj cifri, slovu ili znaku.
Ako se kodiranjem eli prokazati cifra decimalnog brojnog sistema, potrebno je koristiti
kombinacije od najmanje 4 bita. Sa 4 bita moe se dobiti 24=16 razliitih kombinacia. Kako je
za prikaz cifara dekadnog brojnog sistema potrebno svega 10 kombinacija, brojni su naini za
kodiranje decimalnih cifara. Najei su BCD, excess-3, Aikenov i Grayev kod.
Kodovi koji omoguavaju, osim cifara, kodiranje slova i znakova nazivaju se
alfanumeriki kodovi. To su kodovi s vie od 4 bita kako bi se mogao dobiti potreban broj
kombinacija.
4.1.
BCD KOD
Za kodiranje decimalnih cifara u BCD kodu (od eng. Binary Coded Decimal) koristi se
prvih 10 kombinacija prirodnog binarnog etverobitnog niza. To znai da se svaka decimalna
cifra prikazuje prirodnim binarnim brojem. Ovaj kod se ponekad naziva i prirodno binarno
decimalni kod.
BCD kod naziva se teinski kod jer
bitovi kombinacija imaju teine 8,4,2, i 1.
Zbir teina brojnih mjesta na kojima je
binarna cifra 1 daje vrijednost kodirane
decimalne cifre.
Potrebno je razlikovati broj prikazan
u binarnome brojnom sistemu od istog
broja prikazanog u binarnom kodu, iako se
u oba sluaja radi o nizu bitova. Kombinacija
bitova u binarnome brojnom sistemu
oznaava uvijek odreen broj. Kombinacija
bitova u kodu moe oznaivati broj, ali i
znakove ili slova, dakle neki podatak.
Nedostatak ovog koda je to sadri i
kombinaciju 0000 pa prekid pri prenosu
podataka moe biti prihvaen kao podatak
0.
Decimalna cifra
BCD kod
0
0000
1
0001
2
0010
3
0011
4
0100
5
0101
6
0110
7
0111
8
1000
9
1001
36
4.2.
EXCESS-3 (XS-3) KOD

Za kodiranje decimalnih cifara u ovom
kodu (skraeni naziv XS-3) koristi se
srednjih deset kombinacija prirodnog
binarnog etverobitnog niza, a odbacuju se
prve tri i zadnje tri kombinacije. Ovaj kod
razlikuje se BCD koda po tome to nije
teinski, ali je samokomplementirajui to
znai da se komplement bilo koje cifre dobije
zamjenom nula s jedinicama (pogledati
odnos 0-9, 1-8, 2-7 itd...). Druga vana
karakteristika je to se u ovom kodu ne
pojavljuje kombinacija s etiri nule ili etiri
jedinice to moe biti korisno prilikom
otkrivanja pogreaka.
Decimalna cifra
XS-3 kod
0
0011
1
0100
2
0101
3
0110
4
0111
5
1000
6
1001
7
1010
8
1011
9
1100
37
4.3.
AIKEN-OV KOD
U Aikenovom kodu (Howard Aiken) koristi

se prvih pet i zadnjih pet kombinacija prirodnog
etverobitnog binarnog niza, a odbacuje se
srednjih
est
kombinacija.
Kod
je
samokomplementirajui i teinski, s teinama
mjesta 2421.
Kao i kod prethodnog koda obratite panju
na mogunost samokomplementiranja 0-9, 1-8, 27, ... itd. Dok su za razliku od BCD koda gdje su
teine odgovarale standardnim stepenima 8421
dok je ovdje situacija malo drugaija sa teinskim
mjestima 2421.
Decimalna cifra
Aikeno kod
0
0000
1
0001
2
0010
3
0011
4
0100
5
1011
6
1100
7
1101
8
1110
9
1111
38
4.4.
GREY-OV KOD
Karakteristika Grejevog koda je da se svaka kombinacija razlikuje od prethodne za

samo jedan bit. Ovo je osobina ciklinih kodova. Ovaj kod nije teinski. Temelji se na
reflektiranom binarnom brojnom sistemu. Tako da ovaj kod spade u grupu reflektiranih
kodova.
Brojevi reflektiranog binarnog sistema dobijaju se na sljedei nain. Cifre 0 i 1 napiu
se jedna ispod druge. Ispod njih se podvue crta koja treba da predstavlja ogledalo. Ispod te
crte se napiu cifre 1 i 0 kao slika u ogledalu. Ispred gornjih cifara se dodaju nule a ispod donjih
se dodjaju 1. Na taj nain dobije se skupina od 4 dvobitne kombinacije. Ako sada ispod ove 4
kombinacije podvuemo zamiljenu crtu koja predstavlja ogledalo i ispod nje napiemo
reflekotovane kombinacije pa onda gornjim dodamo ispred 0 a donjim dodamo ispred 1,
dobijemo osam trobitnih kombinacija. Povuemo li ponovo crtu i izvimo li reflektovanje kao
u prethodnom sluaju dobijamo 16 etverobitnih kombinacija. Za Grey-ov kod koristimo prvih
10 kobinacija novonastalog reflektujueg etverobitnog niza.
Decimalna cifra
Greyev kod
0
0000
1
0001
2
0011
3
0010
4
0110
5
0111
6
0101
7
0100
8
1100
9
1101
39
Do kodnih kombinacija Grey-ovog koda mogue je doi i direktno koristei BCD kod i
osobinu ciklinog koda da se sljedei od prethodnog razlikuje u jednom bitu. Iz BCD u Grey-ov
kod prelazimo tako da cifru najveeg teinskog mjesta BCD koda prepiemo a onda sabiramo
redom po dvije susjedne poevi od cifre na najveoj teinskoj poziciji. Sabiranje se vri
koristei pravila binarnog sabiranja ali zanemarujui prenose. Kodovi u gornjem redu su BCD
kodirane informacije a donjem redu ekvivalenti u Grey-vom kodu.
Mogue je takoe iz Grey-vog koda prei u BCD kod i to na sljedei nain. Brojevi u
gornjem redu su u Grey-vom kodu a u donjem redu u BCD kodu.
40
BCD kod
Greyev kod
0000
0000
0001
0001
0010
0011
0011
0010
0100
0110
0101
0111
0110
0101
0111
0100
1000
1100
1001
1101
41
4.5.
ALFANUMERIKI KODOVI
Meu alfanumerikim kodovima najee je u upotrebi kod poznat pod nazivom ASCII
(American Standard Code for Information Interchange). To je sedmobitni kod to daje 128
kombinacija. To je dovoljno za prikaz svih cifara, slova i znakova. Kod se koristi u prenosu
podataka izmeu raunara i ulazno izlaznih jedinica.
b7
b6
b5
b4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
b3
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
b2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
b1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
0
NUL
SOH
STX
ETX
EOT
ENQ
ACK
BEL
BS
HT
LF
VT
FF
CR
SO
SI
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F
0
0
1
1
DLE
DC1
DC2
DC3
DC4
NAK
SYN
ETB
CAN
EM
SUB
ESC
FS
GS
RS
US
0
1
0
2
SP
!
#
$
%
&
(
)
*
+
,
.
/
0
1
1
3
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
:
;
<
=
>
?
1
0
0
4
@
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
1
0
1
5
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
[
\
]
1
1
0
6
1
1
1
7
p
q
r
s
t
u
v
w
x
y
z
{
|
}
~
DEL
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
Uz ASCII kod vrijedno je spomenuti i osmerobitni EBCDI kod (Extended BCD

Interchange Code). Kod daje 256 moguih kombinacija, to je vie nego je potrebno za cifre,
slova i znakove pa ostaje veliki dio kombinacija za upotrebu kao upravljake naredbe.
b8
b7
b6
b5
b4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
b3
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
b2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
b1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F
0
0
0
0
0
NUL
PF
HT
LC
DEL
0
0
0
1
1
RES
NL
BS
IL
0
0
1
0
2
BYP
LF
EOB
PRE
SM
0
0
1
1
3
0
1
0
0
4
SP
0
1
0
1
5
&
0
1
1
0
6
_
/
0
1
1
1
7
PN
RS
UC
EOT
.
<
(
+
!
$
*
)
;
^
,
%
>
?
:
#
@
1
0
0
0
8
1
0
0
1
9
1
0
1
0
A
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
t
u
v
w
x
y
z
1
0
1
1
B
1
1
0
0
C
1
1
0
1
D
1
1
1
0
E
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
1
1
1
1
F
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
42
4.6.
OPERACIJE SA KODOVIMA
4.6.1. OPERACIJE U BCD KODU

BCD kod je najee korieni teinski kod. Proces sabiranja BCD brojeva je isti kao i
kod binarnih brojeva sve dok je decimalna suma 9 ili manja.
Za sluaj kada zbir premauje decimalni broj 9, rezultat se podeava dodavanjem

decimalnog broja 6. Tako na primjer, sabiranjem 8 i 6 imamo:
Drugi primjer je sabiranje 9 i 7.
I pored toga to rezultat ine dva vaea BCD broja, zbir nije korektan. On se koriguje
dodavanjem 6. Ovo je potrebno izvesti kada se javi prenos na mjestu MS bita BCD broja na
naredni vii BCD broj. Zbog toga je korektan rezultat:
Nad BCD brojevima mogu se obavljati i druge aritmetike operacije.

4.6.2. OPERACIJE U XS-3 KODU
Kod XS-3 je autokomplemenataran i koristan je kod aritmetikih operacija. Na primer,
analizirajmo sluaj sabiranja dvije decimalne cifre iji je zbir vei od 9. Ako se u konkretnom
primjeru koristi BCD kod nee se generisati bit prenosa. No, kada se koristi XS-3 kod javie se
prenos ka narednoj cifri vee teine. Rezultantni zbir se, nakon toga, podeava dodavanjem 3.
Ilustracije radi, sabiranjem 6 i 8 imaemo:
43
Ako kod koda XS-3 saberemo dvije decimalne cifre iji je zbir 9 ili manji,
zbir treba da podesimo tako to od nje oduzmemo 3. Konkretnije:
Kod operacije oduzimanja u XS-3 kodu, razlika se podeava kada joj se doda
3. Na primjer:
4.7.
1.
2.
3.
4.
ZADACI ZA VJEBU
Decimalne brojeve konvertovati u BCD kod

a) 456
b) 5541
c) 99858
g) 458
h) 673
i) 3454
d) 12568
j) 2258
e) 2568
k) 3263
f) 5425
l) 8545
Decimalne brojeve konvertovati u XS-3 kod

a) 6577
b) 45524
c) 52246
g) 5358
h) 524
i) 245
d) 5588
j) 2452
e) 578
k) 4458
f) 245
l) 4457
Decimalne brojeve konvertovati u Aikeno kod

a) 552
b) 5542
c) 2255
g) 958
h) 2255
i) 2252
d) 2522
j) 222
e) 4452
k) 2445
f) 585
l) 555
Decimalne brojeve konvertovati u Grey-ov kod

a) 465
b) 2141
c) 4458
g) 4558
h) 6853
i) 3554
d) 12545
j) 255
e) 45457
k) 424
f) 575
l) 8457
5.
Pomnoiti decimalne brojeve 504 i 9 u binarnom sistemu, zatim proizvodu dodati broj 10111010101.
Dobijeni binarni broj:
a) konvertovati u decimalni broj
b) predstaviti u BCD kodu, XS-3 kodu i Aikeno kodu
c) Konvertovati dobijeni kodirani BCD broj u Grey-ov kod bez koritenja tabele
6.
Sabrati u BCD kodu decimalne brojeve

a) 45 i 34
b) 232 i 234
7.
Sabrati u XS-3 kodu decimalne brojeve

a) 25 i 54
b) 114 i 125
44
5. BULOVA ALGEBRA
Kao to smo ve istakli, obrada podataka u digitalnom raunaru se realizuje pomou
elektrinih veliina (napon, struja), odnosno elektronski sklopovi raunara obrauju elektrine
veliine kojima su predstavljeni podaci. Najpogodnije je podatke binarno kodirati, odnosno
predstavljati ih pomou dva definisana stanja elektronskih sklopova, koji se stoga nazivaju
digitalni sklopovi, a poto se radi o elektronskim kolima ee se koristi termin digitalna kola.
Dva mogua stanja digitalnog kola su najee dva nivoa napona U1 i U2. Recimo,
U1=0V, a U2=5V. Fizikim stanjima 0V i 5V odgovaraju dvije logike vrijednosti (la) i T (istina)
koja se u digitalnoj elektronici oznaavaju kao logika nula (0) i logika jedinica (1).
Engleski matematiar George Boole objavio je 1854. knjigu u kojoj je utvdio postavke
matematikih operacija koje su se kasnije pokazale kao izuzetno pogodno sredstvo za opis
djelovanja elemenata koji mogu poprimiti samo dvije vrijednosti, to je upravo sluaj sa
digitalni sklopovima.
Osnovna prednost Bulove (logike) algebre nad dekadnom algebrom je ta da Bulove
promjenljive mogu da poprime samo jednu od dvije mogue vrijednosti, dok dekadne
promjenljive mogu da poprime jednu od beskonanog broja vrijednosti. Iz ovog slijedi da je
Bulova algebra jednostavnija od dekadne algebre i praktina je za tabelarno prikazivanje
funkcija. Tri su osnovne logike operacije I, ILI i NE.
5.1.
OSNOVNE LOGIKE OPERACIJE
5.1.1. LOGIKA OPERACIJA I

U Bulovoj algebri logika operacija I se oznaava znakom . Vrijednost logike
operacije I je 1 samo ako sve promjenljive koje uestvuju imaju vrijednost 1. Ako bilo koja od
promjenljivih ima vrijednost 0 i rezultat je 0. Definicija vrijedi isto tako i za vieulazna logika I
kola.
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
0
0
0
1
d)
Y =AB
Y = AB
Y = A&B
45
Na slikama se nalaze: a) simbol prema amerikim standardima; b) simbol IEC (evropski

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za I logiku operaciju.
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike I operacije

te prikaz primjera koritenja I kola u praksi kao i prikaz I kola u prekidakoj tehnici.
5.1.2. LOGIKA OPERACIJA ILI
U Bulovoj algebri logika operacija ILI se oznaava znakom +. Vrijednost logike
operacije ili je 1 ako bilo koja od promjenljivih ima vrijednost 1. Logika operacija ima
vrijednost 0 samo ako sve promjenljive imaju vrijednsot 0. Definicija vrijedi isto tako i za
vieulazna logika ILI kola.
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
d)
=
+
0
1
1
1
Y= A+B
Y=AB

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za ILI logiku operaciju.
46
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike ILI operacije
te prikaz primjera koritenja ILI kola u praksi kao i prikaz ILI kola u prekidakoj tehnici.
5.1.3. LOGIKA OPERACIJA NE
Vrijednost logike operacije NE je 1 samo ako je vrijednost promjenljive 0. Logika
operacija ima vrijednost 0 samo ako je vrijednost promjenljive 1. Ova logika operacija ima
samo jedan ulaz.
a)
b)
c)
A
0
1
d)
=
1
0
Y=A

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za NE logiku operaciju.
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike NE operacije

te prikaz NE kola u prekidakoj tehnici. Kao to se vidi na slici dosada smo imali otvorene
(radne) prekidae kod ovog kola kada trebamo da predstavimo negaciju koristiemo tzv. mirni
kontakt. Za razliku od radnog kod kojeg logika 0 predstavlja otvoren prekida a logika 1
47
zatvoren prekida, kod mirnog je obratno odnosno logika 0 predstavlja zatvoren prekida
odnosno mirno stanje dok logika 1 predstavlja otvoren prekida odnosno radno stanje.
5.2.
PRAVILA BULOVE ALGEBRE
Pravila Bulove algebre se odnese samo na osnovne logike operacije. Imamo 9 pravila
Bulove algebre i to su:
A
0
1
0
0
0
A
0
1
A
0
1
A
0
1
1
1
1
A
0
1
1
0
A
0
1
0
0
0
A
0
1
1
1
1
A
0
1
A
0
1
A
0
1
1
0
=
0
1
=
0
1
=
1
1
=
1
1
=
0
0
=
0
1
=
0
1
=
0
0
48
A
0
1
5.3.
=
0
1
1
0
ZAKONI LOGIKE ALGEBRE
Pravila za operacije sa vie ulaznih promjenljivih nazivaju se zakoni logike algebre.

5.3.1. ZAKON KOMUTACIJE
Rije komutacija se definie kao kombinacija elemenata kod kojih je rezultat neovisan
o redosljedu koji elementi zauzimaju. To znai da redoslijed vezivanja elemenata u logika kola
nije bitan sve dok je rezultat isti. Zakon komutacije vrijedi za logike operacije I i ILI pa slijedi
A+B = B+A
AB = BA
Osim algebarskim putem u Bulovoj algebri dokazi se najee izvode tabelom. Dokaz je
ispravan ako su kolone koje odreuju lijevu i desnu stranu identine.
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
+
0
1
1
1
+
0
1
1
1
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
0
0
0
1
0
0
0
1
5.3.2. ZAKON ASOCIJACIJE

Rije asocijacija se definie kao kombinacija elemenata gdje je redosljed tih elemenata
zadran, a rezultat je neovisan o nainu njihovog grupisanja. Sljedea slika pokazuje da
grupisanje ulaza kod I i ILI operacije ne utie na rezultat.
A+(B+C) = (A+B)+C
A(BC) = (AB)C
49
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
+
0
1
1
1
0
1
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
+( + )
0
1
1
1
1
1
1
1
+
0
0
1
1
1
1
1
1
( + )+
0
1
1
1
1
1
1
1
Ovime je dokaz zavren i dokazali smo zakon asocijacije jer su kolone koje opisuju lijevu
i desnu stranu identine. Ovaj je dokaz za zakon asocijecije u kojem smo koristili ILI logika
kola. Za I logika kola i zakon asocijacije koji koristi samo njih dokaz glasi:
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
0
0
0
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
( )
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
1
( )
0
0
0
0
0
0
0
1
5.3.3. ZAKONI DISTRIBUCIJE

Proizvod elementa nad zbirom u zagradi identian je zbiru proizvoda tog elementa sa
svakim od lanova iz zagrade. Ovakav zakon se naziva I zakon distribucije.
A(B + C) = AB+AC
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
+
0
1
1
1
0
1
1
1
( + )
0
0
0
0
0
1
1
1
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
1
0
1
+
0
0
0
0
0
1
1
1
Zbir elementa A sa prozvodom elemenata (B i C) identian je proizvodu dva zbira

promjenljive A sa svakim od lanova B i C posebno. Ovaj zakon naziva se II zakon distribucije.
50
A+(BC)=(A+B)(A+C)
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
0
0
1
+( )
0
0
0
1
1
1
1
1
+
0
0
1
1
1
1
1
1
+
0
1
0
1
1
1
1
1
( + )( + )
0
0
0
1
0
1
1
1
5.3.4. DEMORGAN ove TEOREME

De Morgan je bio veliki logiar i matematiar i Bulov prijatelj. Izmeu vanih De
Morganovih doprinosa logici, posebno su znaajne dvije teoreme izraene sljedeim
relacijama:
De Morganova teorema: A B = A + B
De Morganova teorema: A + B = A B
Logiki iskaz za I De Morganovu teoremu glasi: Komplement logikog proizvoda jednak
je logikom zbiru komplemenata. Logiki iskaz za II De Morganovu teoremu glasi: Komplement
logikog zbira jednak je logikom proizvodu komplemenata.
De Morganove teoreme se mogu dokazati pomou tablice istinitosti ili algebarski.
Takoe je bitno napomenuti da DeMorganova teorema vrijedi i za vie promjenljivih.
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
0
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
+
0
1
1
1
1
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
+
1
1
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
51
5.3.5. MINIMIZACIJA FUNKCIJE POMOU PRAVILA TEOREMA I ZAKONA BULOVE

ALGEBRE
Svaku sloenu logiku funkciju moemo optimizirati pomou pravila, zakona i teorema.
Cilj Bulove algebre je da se nae minimalna forma odnosno da se nae najoptimalnije rjeenje.
Y= ABC+ ABC+ ABC+ ABC
Y= A (BC+ BC)+ A(BC+ BC)
Y= (BC+ BC)(A + A)
Pravilo Bulove algebre A + A=1
Y= BC+ BC
Pravilo Bulove algebre A 1 = A
Y= C(B+ B)
Y= C
Y= ABC+ ABC+ ABC+ ABC + ABC + ABC

Y= A (BC+ BC)+ A(BC+ BC) + AC(B+ B)
Y= (BC+ BC)(A + A)+AC
Y= BC+ BC + AC
Pravilo Bulove algebre A 1 = A
Y= C(B+ B) + AC
Y= C + AC
II zakon distribucije
Y= (C + A)(C + C)
Y= C + A
Y= A + C
Zakon komutacije
Ovakav nain optimizacije je veoma lo ali nekada neophodan. Loa osobina ovog
naina je velika mogunost greke u odabiru koje elemente da grupiemo da bismo ih
prilagodili pravilima Bulove algebre koja smo nauili. Tako se meu korisnicima Bulove algebre
ovakav nain optimizacije esto zove metoda uzaludnih pokuaja.
52
5.4.
UNIVERZALNE LOGIKE OPERACIJE
Svojstvo operacija NI i NILI je da se svaka osnovna a prema tome i sloena logika

operacija, moe ostvariti samo koritenjem NI operacija ili samo koritenjem NILI operacija.
Stoga se ove operacije nazIvaju univerzalnim logikim operacijama.
5.4.1. LOGIKA OPERACIJA NI
Logika operacija NI (eferova funkcija) na izlazu daje stanje 1 ako je na bilo kojem od
ulaza stanje 0. Kada je na svim ulazima stanje 1 tada je na izlazu stanje 0. Definicija vrijedi isto
tako i za vieulazna logika NI kola.
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
d)
1
1
1
0
Y=AB

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za NI logiku operaciju.
Y =A+B =AB
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike NI operacije

te prikaz NI kola u prekidakoj tehnici.
5.4.2. LOGIKA OPERACIJA NILI
Logika operacija NILI (Pirsova funkcija) na izlazu daje stanje 1 samo kada su svi ulazi u
stanju 0. Kada je na bilo kojem ulazu stanje 1 na izlazu je stanje 0. Definicija vrijedi isto tako i
za vieulazna logika NILI kola.
53
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
d)
B
0
1
0
1
+
1
0
0
0
Y= A+B

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za NILI logiku operaciju.
Y =AB =A+B
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike NILI

operacije te prikaz NILI kola u prekidakoj tehnici.
5.5.
EKSKLUZIVNE LOGIKE OPERACIJE
Ove logike operacije realizuju se kombinacijom osnovnoh logikih operacija.
5.5.1. LOGIKA OPERACIJA EXILI

Operacija ekskluzivno (iskljuivo) ILI (EXILI) daje izlaz jednak stanju 1 ako se ulazne
varijable razlikuju. Ako su ulazne varijable jednake izlaz je u stanju 0. Ovo pravilo vrijedi samo
za dvoulazna EXILI kola, kada je u pitanju neko vieulazno EXILI kolo moramo ga posmatrati
kao vie odvojenih dvoulaznih kola. Ovo kolo se jo zove i logika nejednakost.
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
d)
B
0
1
0
1
0
1
1
0
Y= AB
54

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za EXILI logiku operaciju.
Y=AB+AB
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike EXILI

operacije te prikaz EXILI kola u prekidakoj tehnici.
5.5.2. LOGIKA OPERACIJA EXNILI
Operacija ekskluzivno (iskljuivo) NILI (EXNILI) suprotna je operaciji iskljuivo ILI to
znai da e izlaz sklopa biti u stanju 1 ako su ulazne veliine meusobno jednake. Ako se ulazne
veliine meusobno razlikuju izlaz je u stanju 0. I ovdje vrijedi da ova definicija vrijedi samo za
dvoulazna logika kola. Ovo kolo se jo zove i logika jednakost.
a)
b)
c)
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
d)
0
1
1
0

simbol); c) tabela stanja; d) algebarski izrazi za EXNILI logiku operaciju.
55
Y=AB+AB
Na prethodnim slikama nalazi vremenski dijagram za tabelu stanja logike EXNILI

operacije te prikaz EXNILI kola u prekidakoj tehnici.
5.6.
UNIVERZALNOST SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA
Ve smo priali o univerzalnim logikim operacijama i rekli da se njihova univerzalnost

ogleda u tome da je mogue pomou njih zamijeniti bilo koju logiku funkciju bilo da je na
elementarna ili neka sloena. Upotrebom DeMorganovih teorema moemo od bilo koje
sloene funkcije doi do oblika funkcije predstavljenog samo Ni ili samo NILI kolima. Bitno je
naglasiti da se DeMorganova teorema primjenjuje na osnovna logika kola pa emo u ovom
dijelu pojasniti na koji nain predstaviti osnovna logika kola pomou univerzalnih.
5.6.1. LOGIKO KOLO NE POMOU NI I NILI
Logiko kolo NE se pomou Ni i NILI kola realizuje tako da se kratko spoje ulazi NI i NILI
logikih kola.
A
0
1
A
0
1
A
0
1
A
0
1
+
1
0
1
0
5.6.2. LOGIKO KOLO I POMOI NI I NILI

Za razliku od prethodnog sluaja kada smo NE kolo definisali kao kratko spojena
dvoulazna NI i NILI kola, u ovom sluaju emo morati primjeniti DeMOrganove teoreme koje
e nam omoguiti da se transformiemo unutar operacija. I logiko kolo moemo napisati i na
sljedei nain:
Y=AB= AB
56
Ako obratimo panju prva nadvuena linija nam je obezbjedila da imamo NI logiko
kolo dok nam je druga nadvuena linija na osnovu pravila Bulove algebre obezvbjedila tanost
izraza. Primjenimo li dosada naueno a to je da se negacija moe predstaviti kratko spojenim
NI kolom dolazimo do rjeenja. Dakle za I logiko kolo potrebna su dva NI logika kola.
Iskoristiemo situaciju da iznad I kola imamo dvije nadvuene negacije. Gornju

nadvuenu liniju ne diramo a na donju primjenimo DeMorganovu teoremu to e nam
omoguiti da se iz I kola pree u ILI tj da se promijeni znak. Pa tako imamo:
5.6.3. LOGIKO KOLO ILI POMOU NILI I NI

Analogno prethodnom sluaju kada smo I kolo predstavili pomou Ni i NILI tako emo
i u ovom sluaju prikazati ILI kolo pomou ovih univerzalnih operacija. Ukoliko ILI elimo da
predstavimo pomou NILI negiraemo ILI izraz a da bi sve bilo tano na osnovu pravila Bulove
algebre moramo jo jednom negirati cijeli ILI izraz. Naravno prisjetimo li se da je negaciju
mogue predstaviti sa kratko spojenim dvoulaznim NILI kolom imamo rjeenje odnosno uspjeli
smo ILI predstaviti pomou dva NILI kola.
Y= A+B= A+B
57
Ponovo emo iskoristiti dvostruku negaciju koju imamo iznad ILI kola te emo
primjeniti DeMorganovu teoremu na donju negaciju a gornju emo ostaviti netaknutu.
Pimjenom DeMorganove teoreme uspjeli smo promijeniti znak izmeu lanova a negacija se
prepolovila na dva dijela. Ovime smo uspjeli da nae ILI kolo predstavimo pomou 3 NI kola.
Y= A+B= A+B=AB
5.7.
REALIZACIJA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA
Ako govorimo o realizaciji kada je u pitanju Bulova algebra onda ustvari govorimo o
grafikom rjeavanju odnosno predstavljanju sloene logike funkcije. Svaka logika funkcija
koja ima vie od jednog logikog kola se ustvari zove sloena logika funkcija. Realizacija se
izvodi na taj nain to se sloena logika funkcija, odnosno njen algebarski izraz koji se sastoji
od vie logikih kola, predstavi sa simbolima koji zamjenjuju svako od tih logikih kola. Simboli
se trebaju povezati pa da to sloeno logiko kolo upotpunosti opisuje sloenu logiku funkciju
datu algebarskim izrazom.
Ako je sloena logika funkcija data izrazom
Y = (A + B) (B C)
tada se realizacija ove funkcije izvodi na sljedei nain. S obzirom da u Bulovoj algebri nema
starijih operacija ovdje su zagrade te koje nose prioritet pri rjeavanju. Pa tako ako uzmemo
na primjer imamo u prvoj zagradi ILI kolo za ulaze A i B a u drugoj zagradi imamo EXNILI za
ulaze B i C invertovano. Zatim te dvije zagrade ine jedno I kolo.
58
S obzirom da izlaz zavisi od stanja promjenljivih na ulazu i da svaka

promjenljiva moe vie puta da bude iskoritena moemo postaviti
promjenljive i njihove negirane vrijednosti kao poetni dio dijagrama
odnosno realizacije. Tako svaku realizaciju moemo poeti sa promjenljivim
A, B i C i njihovim invertovanim vrijednostima ukoliko je to potrebno u
zadatku. U naem sluaju realizacija e biti kao na slici koja slijedi. Kao to
vidimo invertovane vrijednosti A i B nisu potrebne tako da ih na emi spoja
naeg primjera nema.
5.8.
ANALIZA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA
Logike funkcije, s obzirom na injenicu da Bulove promjenljive mogu primiti jednu od

dvije mogue vrijednosti, se esto predstavljaju pomou tabela istine. Broj redova u tabeli
jednak je 2n gdje je n broj promjenljivih koje se pojavljuju u funkciji. Broj kolona je n+1 gdje je
n takoe broj promjenljivih u funkciji.
Prilikom rjeavanja sloenih logikih funkcija koristimo se modifikacijom tabele
istinitosti i nazivamo je kombinaciona tabela. Broj redova kombinacione tabele je kao i kod
tabele istinitosti 2n dok broj kolona ovisi o sloenosti logike funkcije. Za proizvoljnu logiku
funkciju sa 3 promjenljive tabela istine ima sljedei oblik:
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
0
1
1
1
0
0
0
1
Da bi od neke sloene logike funkcije doli do prethodno pokazanog oblika tabele

istine sloene logike funkcije potrebno je izvriti detaljnu analizu korak po korak odnosno kolo
po kolo. Rekli smo ve da je naa sloena logika funkcija sastavljena od dva ili vie
59
pojedinanih logikih kola. Stanja na izlazima tih kola nije mogue u svakom trenutku pamtiti
i prikazati jer recimo za tri ulazne promjenljive imamo osam moguih ulaznih kombinacija.
Zbog toga se primjenjuje analiza sloene logike funkcije koja se radi kroz kombinacionu tabelu
i ona nam omoguava da se u svakom trenutku i za svaku ulaznu kombinaciju koliko god ih
bilo moe sa sigurnou rei koje je logiko stanje na izlazu kompletne funkcije ili nekog njenog
parcijalnog dijela.
Recimo da elimo da znamo kakvo je stanje na izlazu sklopa kojeg opisuje sloena
logika funkcija data izrazom
Y = A(B+C) + (A+B )+ (BC)
za svaku moguu kombinaciju na ulazu. Sloena logika funkcija je sastavljena iz vie logikih
kola. Imamo EXILI, NILI, ILI i I logika kola te je na kraju itava funkcija jedno troulazno ILI kolo.
Sva ova parcijalna kola emo rijeiti jedno po jedno kroz kombinacionu tabelu. S obzirom da
imamo tri ulazne promjenljive naa tabela e iamti osam redova jer imamo osam moguih
ulaznih kombinacija. Broj kolona e biti odreen brojem parcijalnih kola koja rjeavamo kroz
kombinacionu tabelu.
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
B+C
0
1
1
1
0
1
1
1
A(B+C)
0
0
0
0
0
1
1
1
A+B
0
0
1
1
1
1
1
1
A+B
1
1
0
0
0
0
0
0
BC
0
1
1
0
0
1
1
0
Y
1
1
1
0
0
1
1
1
Na osnovu ove tabele u svakom moguem trenutku znamo kakvo je stanje na izlazu
nae sloene logike funkcije za bilo koju ulaznu kombinaciju, pa ak imamo i stanja na izlazima
parcijalnih dijelova sloene logike funkcije u svakom trenutku.
60
5.9.
SINTEZA SLOENE LOGIKE FUNKCIJE
Logika funkcija se moe predstavliti algebarskim izrazom koga ine ulazne logike
promenljive (A, B, C, ...) povezane osnovnim logikim operacijama (I, ILI, NE). Logike funkcije
se algebarski najee predstavljaju pomou savrenih normalnih formi koje se pojavljuju u
dva oblika, kao:
savrena disjunktivna normalna forma (SDNF)
savrena konjuktivna normalna forma (SKNF)
5.9.1. SAVRENA DISJUNKTIVNA NORMALNA FORMA MINTERM
Svaka logika funkcija Y = f(A, B, C, ..., n), izuzev konstante nula, moe se na jedinstven
nain napisati u obliku
Ymax = P1 + P2 + ... + Pm (m < 2n)
gdje su P1, P2,..., Pm potpuni proizvodi koji odgovaraju kombinacijama vrijednosti ulaznih promenljivih
za koje funkcija Y ima vrijednost 1.
Potpuni proizvod je proizvod u kome se pojavljuju sve ulazne promjenljive od kojih

zavisi logika funkcija, s tim to neke od promjenljivih imaju svoju originalnu, a neke negiranu
vrijednost. Potpuni proizvod ima vrijednost 1 samo za jednu kombinaciju vrijednosti ulaznih
promjenljivih (za sve ostale kombinacije ima vrijednost 0).
Postupak za dobivanje izraza je sljedei:
u tabeli istine gledamo samo one redove u kojima funkcija ima vrijednost 1
u svakom od tih redova upotrebom I logikog kola poveemo sve ulazne
promjenljive (mnoimo promjenljive ali tako da promjenljive ija je vrijednost nula
negiramo a one ija je vrijednost jedan samo prepiemo).
na kraju dobivene proizvode saberemo, ustvari sva dobivena I logika kola
poveemo sa ILI logikim kolom.
Ovom metodom sloenu logiku funkciju svodimo na oblik u kojem se nalaze samo
osnovna logika kola. Izvriemo sintezu nad kombinacionom tabelom iz prethodnog poglavlja
i odrediti njen minterm odnosno savrenu disjunktivnu normalnu formu tj. odrediemo Ymax.
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
1
0
0
1
1
1
= ABC+ ABC+ ABC+ ABC+ ABC+ ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
61
5.9.2. SAVRENA KONJUNKTIVNA NORMALNA FORMA MAKSTERM

Svaka logika funkcija Y = f(A, B, C, ..., n), izuzev konstante jedan, moe se na jedinstven
nain napisati u obliku
Ymax = S1 S2 ... Sm (m < 2n)
gdje su S1, S2,..., Sm potpune sume koji odgovaraju kombinacijama vrijednosti promenljivih za
koje funkcija Y ima vrijednost 0.

Potpuna suma je zbir u kome se pojavljuju sve ulazne promjenljive od kojih zavisi
logika funkcija, s tim to neke od promjenljivih imaju svoju originalnu, a neke negiranu
vrednost. Potpuna suma ima vrijednost 0 samo za jednu kombinaciju vrijednosti ulaznih
promjenljivih (za sve ostale kombinacije ima vrijednost 1).
Postupak za dobivanje izraza je sljedei:
u tabeli istine gledamo samo one redove u kojima funkcija ima vrijednot 0
u svakom od tih redova upotrebom ILI logikog kola poveemo sve ulazne
promjenljive (sabiramo promjenljive ali tako da promjenljive ija je vrijednost jedan
negiramo a one ija je vrijednost nula samo prepiemo).
na kraju dobivene sume pomnoimo, ustvari sva dobivena ILI logika kola
poveemo sa I logikim kolom.
Ovom metodom takoe sloenu logiku funkciju svodimo na oblik u kojem se nalaze
samo osnovna logika kola. Izvriemo sintezu nad kombinacionom tabelom iz prethodnog
poglavlja i odrediti njen maksterm odnosno savrenu konjunktivnu normalnu formu tj.
odrediemo Ymax.
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
1
0
0
1
1
1
A+B+C
A+B+C
= (A+B+C)(A+B+C)
5.10. MINIMIZACIJA LOGIKIH FUNKCIJA

Najee ininjeri i tehniari za pojednostavljenje logikih kola koriste metodu
minimizacije poznatu pod imenom Karnoove mape. One su jednostavne i lako je tabelu istine
prevesti u Karnoovu mapu. Pomou ovih mapa vrlo je lako prepoznati i smanjiti (minimizirati)
funkciju na njen najjednostavniji oblik. U svim primjerima koje budemo radili koristiemo
savrenu disjunktivnu normalnu formu tj. minterm.
62
Broj polja u Karnoovoj mapi zavisi o

broju promjenljivih u funkciji. Za dva ulaza A i B i
njihove komplemente A i B (kao i kod tabele
istine za funkciju dvije promjenljive) postoje
samo 4 kombinacije (00, 01, 10, 11). Svako polje
u ovoj mapi predstavlja jednu od etiri ulazne
kombinacije.
U praksi ulazne promjenljive se nalaze izvan polja kao to je prikazano na sljedeoj slici
odreuju koji sadraj (0 ili 1) se upisuje u eliju.
Na primjer u mapi za funkciju dvije promjenljive red oznaen sa A se odnosi na dvije

donje elije a A na dvije gornje elije. Analogno tome B se odnosi na dvije desne elije a B na
dvije lijeve elije. Kao to je prikazano na slici gornja lijeva elija predstavlja ulaznu kombinaciju
AB. Na prethodnoj slici prikazane 62un Karnoove mape za funkciju sa tri i etiri promjenljive.
Za ove mape vrijedi analogija kao za mapu za funkciju sa dvije promjenljive. Da bismo razumjeli
koritenje Karnoovih mapa objasniemo kako se one koriste za pojednostavljenje logikih kola.
Kao primjer zamisliemo da trebamo realizovati ekvivalentno logiko kolo za tabelu istine datu
na slici:
63
Prvi korak je izraziti funkciju u obliku sume proizvoda. Nakon toga je mogue realizirati
datu funkciju. U ovom sluaju nam za to trebaju dva logika I kola i jedno logiko ILI kolo.
Sljedei korak je formiranje Karnoove mape za funkciju dvije promjenljive. U Karnoovu mapu
upisujemo samo vrijednosti 1 na mjesta koja odgovaraju jedinicama iz kombinacione tabele.
Minimizacija logike funkcije se u sluaju kombinacionih tabela uglavnom koristi pravilom
+ = 1 To se sprovodi takozvanim grupisanjem. Grupisati se mogu susjedne jedinice
horizontalno ili vertikalno. Broj jedinica u grupi mora biti jednak stepenu broja 2 (1,2,4,). Na
slici je prikazano grupisanje i algebarski objanjen nain minimizacije. Sada moemo uoiti da
za realizaciju ove funkcije nije neophodno nijedno logiko kolo jer smo doli do rjeenja da je
Y=A
Po istom principu vri se i minimizacija funkcija koja ima tri ili etiri promjenljive.
Potrebno je naglasiti da se u funkciji sa dvije promjenljive mogu grupisati 1, 2 i maksimalno 4
jedinice. Kod minimizacije funkcije sa tri promjenljive mogue je grupisati 1, 2, 4 i maksimalno
8 jedinica. I na kraju za sloene logike funkcije sa etiri promjenljive mogue je grupisati 1, 2,
4, 8 i maksimalno 16 jedinica unutar karnoove mape.
5.11. SKUP DECIMALNIH INDEKSA

Kada je u pitanju predstavljanje sloene logike funkcije pomou skupa decimalnih
indeksa onda se taj oblik najee i najlake povezuje sa samom tabelom stanja sloene logike
funkcije. Decimalni indeksi dati ovim izrazom odgovaraju ulaznim kombinacijam 3
promjenljive koji se poklapaju sa binarnom kombinacijom tog decimalnog indeksa. Dakle ako
je u izrazu dat decimalni indeks za 0 to odgovara binarnoj kombinaciji A=0, B=0, C=0. Tako
analogno ovome moemo sloiti tabelu stanja koju emo iskoristiti da izvrimo i sintezu
sloene logike funkcije. Ako je recimo sloena logika funkcija data izrazom
Y(A, B, C) =
onda njena tabela stanja izgleda ovako
(0,1,2,4,5,6)
64
A
0
0
0
0
1
1
1
1
Dalje je Y
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
1
0
1
1
1
0
ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
ABC
= ABC + ABC + ABC + ABC + ABC + ABC
=B+C
5.12. 7 SEGMENTNI POKAZIVA (DISPLEJ, DISPLAY)

Uobiajeno je da se pokazivanje stanja nekog digitalnog instrumenta u
brojevimaprikazuje pomou 7 - segmentnog display-a prikazanog na slici. Segmenti se uine
vidljivima pomou svjetleih dioda ili tekuih kristala. Da bi segment svijetlio, potrebno mu je
dovesti napon, za to je obino prikladan napon logike jedinice a nekada kod nekih izvedbi 7segmentnog displeja ak i logikom 0. Ovo zavisi da li je 7 segmentni displej sa zajednickom
anodom ili zajednikom katodom. Kod displeja sa ZA segmenti su aktivni ako im se na ulaz
dovede logika 0 a kod displeja sa zajednikom katodom segmenti su aktivni ako se na ulaz
dovede logika 1.
Cifru 0 moemo realizirati tako da se osvijetle segmenti a, b, c, d, e, f. Na temelju izgleda
odgovarajue cifre koji je prikazan u svakom redu lako se moe konstruirati sadraj te rijei.
65
Recimo ako elimo na 7-segmentnom displeju ispisati heksadecimalnu informaciju

AF5(16), onda e nam za to trebati tri 7-segmentna displeja tj. za svaku cifru heksadecimalne
informacije po jedan displej i u tom sluaju emo imati na prvom displeju ispisano A na drugm
F i na treem cifru 5. to znai da je potrebno da svijetle odreeni segmenti na displejima da
bi se ove cifre prikazale. U naem sluaju e biti:
svjetlie segmenti:
a, b, c, e, f i g
svjetlie segmenti:
a, e, f i g
svjetlie segmenti:
a, c, d, f i g
5.13. ZADACI ZA VJEBU

1.
Napisati tabelu stanja osnovnih logikih kola
2.
Nacrtati evropske simbole svih 7 logikih operacija
3.
Realizovati sloenu logiku funkciju datu izrazom Y = (A + B)(B + C) + (B + A + C)
4.
Izvriti analizu sloene logie funkcije date izrazom Y = [B(CA + B)] + AB + C
5.
Minimizirati sloenu logiku funkciju datu izrazom Y = (A + B)(B + C)(C + A) + AB + C
6.
Dokazati prvi i drugi zakon distribucije
7.
Napisati i dokazati pravila Bulove algebre
8.
Pomou NI i NILI logikih kola realizovati izraz Y = (A + B)(B + C)
9.
Koliko redova i kolona imaju kombinacione tabele sloenih logikih funkcija sa 6 promjenljivih
66
VJEBA 1: KONVERZIJE POZICIONIH BROJNIH SISTEMA

ZADATAK 1.
Napraviti tabelu u koju treba upisati poznate pozicione brojne sisteme, njihove baze te cifre tih brojnih sistema.
ZADATAK 2.
a) Sa 5 cifara u decimalnom brojnom sistemu mogue je prikazati __________ razliitih informacija.
b) Sa 3 cifre u binarnom brojnom sistemu mogue je prikazati __________ razliitih informacija.
c) Sa 4 cifre u heksadecimalnom brojnom sistemu mogue je prikazati __________ razliitih informacija.
ZADATAK 3.
Konvertovati sljedee decimalne brojeve u binarne:
a) 260
b) 0.0625
c) 3,166
ZADATAK 4.
Konvertovati sljedee decimalne brojeve u oktalne:
a) 125,875
b) 500,4375
c) 31,6
ZADATAK 5.
Zadat je broj u binarnom brojnom sistemu: 101101011100. Napisati zadati broj u oktalnom i heksadecimalnom
brojnom sistemu.
ZADATAK 6.
Bez pretvaranja iz baze u bazu, izraunajte:
a) Koliko cifara ima broj 1F5CCA3(16) u bazi 2?
b) Koliko cifara ima broj 734123933(10) u bazi 2?
ZADATAK 7.
Pretvori decimalne brojeve 6212 i 3145,64 u binarne
ZADATAK 8.
Binarni broj 1101110111 pretvori u oktalni, heksadecimalni i decimalni
ZADATAK 9.
Neka je dat decimalni broj 26212. Pretvori ovaj broj u oktalni, binarni i heksadecimalni.
ZADATAK 10.
Oktalni broj 31212 pretvori u heksadecimalni, binarni i decimalni
ZADATAK 11.
Prevesti broj 0.312 u oktalni brojni sistem. Pritom izvoditi operacije u dekadnom brojnom sistemu. Nai prvih 7
cifara u prikazu datog broja u oktalnom sistemu
67
VJEBA 2: OPERACIJE UNUTAR POZICIONIH BROJNIH SISTEMA

ZADATAK 1.
Napisati tabele koje se koriste prilikom sabiranja i oduzimanja u binarnom brojnom sistemu
ZADATAK 2.
Izvriti naznaene operacije u binarnom, oktalnom i heksadecimalnom brojnom sistemu
a) FBC(16) 276(10)
b) 5A2(16) + 543(8)
c) 418(10) 1B(16)
d) 4CF(16) + 791(10)
ZADATAK 3.
Sabrati sljedee brojeve u binarnom brojnom sistemu
AF1(16), 4323(8) i 793(10)
ZADATAK 4.
U heksadecimalnom brojnom sistemu rjeiti jednainu
625(8) + X = 5487(16)
ZADATAK 5.
U binarnom brojnom sistemu izvriti naznaene operacije
A5F(16) (345(10) + 237(8))
ZADATAK 6.
U oktalnom brojnom sistemu pomnoiti sljedee brojeve
28(10), 13(10) i E(16)
ZADATAK 7.
U binarnom brojnom sistemu rjeiti jednainu
27(8) X = 1058(10)
ZADATAK 8.
Konvertovati broj 182 iz decimalnog u binarni brojni sistem. Dobijeni binarni broj sabrati sa brojem 100111011
ZADATAK 9.
Pomnoiti decimalne brojeve 502 i 13 u binarnom brojnom sistemu a zatim proizvodu dodati broj
100100101. Dobijeni binarni broj:
a) konvertovati u decimalni broj
b) konvertovati u heksadecimalni broj
c)konvertovati u oktalni broj
ZADATAK 10.
Metodom dvojnog komplementa izvriti data oduzimanja
a) 10110111(2) 11110(2)
b) 10011000(2) 1100110(2)
c) 11011001(2) 1000111(2)
d) 10101010(2) 1010111(2)
68
VJEBA 3: KODIRANJE I KODOVI

ZADATAK 1.
Napisati tabelu BCD koda i oznaiti je unutar prirodnog binarnog etverobitnog koda
ZADATAK 2.
Napisati tabele teinskih kodova i nabrojati ih i oznaiti njihove teine
ZADATAK 3.
Prei iz BCD koda u Grey-ov kod. Ako vrijedi pravilo sabiranja bez prenosa da lije mogue i oduzimanjem prei iz
BCD koda u Grey-ov kod.
ZADATAK 4.
Sljedee decimalne brojeve prikazati u BCD kodu
a) 45684
b) 254152
c) 542215
d) 477363
ZADATAK 5.
Sljedee decimalne brojeve prikazati u Aikeno i XS-3 kodu
a) 2254
b) 88654
c) 48756
ZADATAK 6.
Decimalne brojeve iz prethodnih zadataka 4. i 5. Prikazati u Grey-ovom kodu
ZADATAK 7.
Kojim decimalnim brojevima odgovaraju brojevi napisani u BCD kodu
a) 1000 1001 0001 0011 0101 0111
b) 0001 0101 0110 0010 0001 0000
ZADATAK 8.
Sljedee brojeve napisane u Grey-ovom kodu pretvori u decimalne (ne smije se koristiti tabela Grey-ovog koda)
a) 11001011
b) 11000001
ZADATAK 9.
Sljedee brojeve napisane u Grey-ovom kodu pretvori u binarne (ne smije se koristiti tabela Grey-ovog koda)
a) 101001011
b) 111011111
ZADATAK 10.
Sljedee brojeve napisane u binarnom obliku pretvoriti u Grey-ov kod (ne smije se koristiti tabela Grey-ovog
koda)
a) 1100101110
b) 1001001001
69
VJEBA 4: OSNOVNA LOGIKA KOLA

ZADATAK 1.
Spojiti kola kao na slici te popuniti tabelu stanja logikog kola.
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
ZADATAK 2.
Analogno prethodnom zadatku realizovati logika kola ILI i NE logiko kolo te napisati odsimulirati i napisati
tabele stanja
ZADATAK 3.
Za funkciju datu izrazom Y=A(B+C) + A + B ija je realizacija data na slici popuniti tabelu stanja.
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
ZADATAK 4.
Analogno prethodnom zadatku realizovati sljedee funkcije te napisati tabele istine za funkcije:
Y = A + (B + C) + A
Y = A (B + C) + (C + A)
Y = (A + B) B + B C
Y = A (B + C) + (A D + B C)
Y =A+B
C
0
1
0
1
0
1
0
1
70
VJEBA 5: PRAVILA, ZAKONI I TEOREME BULOVE ALGEBRE

ZADATAK 1.
Spojiti emu sa slike te nakon simulacije popuniti tabelu za sluaj sa slike. U nastavku zadatka dokazati ostala
pravila bulove algebre za logiku operaciju I.
A
0
1
0
0
0
Y=A0
ZADATAK 2.
Analogno prethodnom zadatku dokazati pravila bulove algebre za logiku operaciju ILI i logiku operaciju NE.
ZADATAK 3.
Spojiti emu sa slike koja se odnosi na zakon asocijacije za logiko kolo ILI te izvriti simulaciju i dokazati zakon
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
(A + B)
(A + B) + C
(B + C)
A + (B + C)
ZADATAK 4.
Analogno prethodnom zadatku simulirati i dokazati zakon komutacije za I i ILI logika kola te zakon asocijacije
za I logiko kolo
ZADATAK 5.
Dokazati i simulirati I i II zakon distribucije
ZADATAK 6.
Dokazati i simulirati DeMorganovu teoremu datu izrazima
A + B = (A B) i (A + B) = A B
71
VJEBA 6: UNIVERZALNA LOGIKA KOLA UNIVERZALNOST LOGIKIH KOLA NI I NILI

ZADATAK 1.
Simulacijom rada u Multisim-u ispitati istinitost tabele stanja za logika kola NI i NILI
ZADATAK 2.
Spojiti eme sa slike te pokazati kojem logikom kolu odgovaraju sklopovi sa slike
ZADATAK 3.
Algebarskim putem a zatim tabelom dokazati da eme sa slike realizuju identinu logiku funkciju
ZADATAK 4.
Analogno prethodnom zadatku realizovati ILI logiko kolo samo pomou NILI logikih kola
ZADATAK 5.
Realizovati I logiko kolo pomou NI i NILI logikih kola
ZADATAK 6.
Pomou NI i NILI logikih kola realizovati sljedee sloene logike funkcije
Y1 = A (B + C)
Y2 = A + (B C)
Y3 = A + (B C) + D
Y = ABC + ABC + ABC + ABC
72
VJEBA 7: EKSKLUZIVNA LOGIKA KOLA. ANALIZA I SINTEZA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA

ZADATAK 1.
Simulacijom rada u Multisim-u ispitati istinitost tabele stanja za logika kola EXILI I i EXNILI
ZADATAK 2.
Simulacijom rada u Multisim-u ispisati tabele stanja za troulazna i etveroulazna logika kola EXILI i EXNILI
ZADATAK 3.
Za sloenu logiku funkciju datu izrazom Y = A + (B + C) + AB izvriti analizu i sintezu te simulirati rad logike
eme date funkcije i provjeriti tanost rjeenja.
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
ZADATAK 4.
Analogno prethodnom zadatku izvriti realizaciju, analizu i sintezu sloenih logikih funkcija
Y = ABC+BC + AC + AB + AB
Y = B + A + CA + B + C
Y = (ABC)(B + AC)(C + A)
Y = AB + [(BC + A)AB]
73
VJEBA 8: ANALIZA, SINTEZA I MINIMIZACIJA SLOENE LOGIKE FUNKCIJE

ZADATAK 1.
Izvriti sintezu kombinacionih tabela te popuniti nakon toga Karnoovu mapu i izvriti grupisanje i minimizaciju
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
0
0
0
1
1
1
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
1
1
0
1
1
1
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
0
0
1
1
0
1
1
1
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
0
0
1
1
1
1
1
1
A
0
0
0
0
1
1
1
1
B
0
0
1
1
0
0
1
1
C
0
1
0
1
0
1
0
1
Y
1
1
1
1
1
1
1
1
ZADATAK 2.
Za logike funkcije date izrazima popuniti Karnoove mape te izvriti grupisanje i minimizaciju
Y
= ABC + ABC + ABC + ABC + ABC + ABC
= ABC + ABC + ABC + ABC
= ABC + ABC + ABC + ABC + ABC + ABC + ABC
= ABC + ABC + ABC + ABC + ABC
ZADATAK 3.
Za date Karnoove mape izvriti grupisanje i minimizaciju
ZADATAK 4.
Izvriti analizu, sintezu i minimizaciju date sloene logike funkcije te realizovati Y i Ymin u Multisim-u pa
simulacijom provjeriti tanost zadatka
Y = (A + B)BC + AC(BC + A)
Y = AC(A + B + C)
Y = (A + B)(B + C)(C + A) + A
ZADATAK 5.
Izvriti sintezu i minimizaciju sloenih logikih funkcija te realizovati Y i Ymin u Multisim-u pa simulacijom provjeriti
tanost zadatka
Y =
(2, 3, 4, 5, 7)
Y =
(0, 2, 5, 6, 7)
74
VJEBA 9: WORD GENERATOR

ZADATAK 1.
Upotrebom Word Generator-a simulirati rad troulaznih I, ILI, NI i NILI logikih kola sa sklopom kao na slici.
Provjeriti da li je ema sklopa sa slike odgovarajua. Uz emu spoja imate i dodatne informacije o Word
Generatoru i njegovim podeavanjima.
ZADATAK 2.
Kod ema iz prethodnih vjebi dovesti ulazne informacije pomou Word Generatora te usporediti dobijene
rezultate
ZADATAK 3.
Izvriti analizu, sintezu i minimizaciju date sloene logike funkcije te realizovati Y i Ymin u Multisim-u uz upotrebu
Word Generatora pa simulacijom provjeriti tanost zadatka
Y = CA(BA) + BC + A
Y = [(B A) C][(B + A) C]
Y = ABC(A + B + C) + B + AC
Y = (A + B)(B + C) + (B + A + C)
Y = B (AB + BC + CA) + AB
Y = B(AB B) + AB(BC C)
75
VJEBA 10: 7 SEGMENTNI DISPLEJ

ZADATAK 1.
Na 7 segmentnom displeju ispisati heksadecimalnu informaciju (A3B2).
S obzirom da imamo jedan 7 segmentni displej onda emo svaku od informacija morati prikazati zasebno na
displeju jednu po jednu. 7 segmentni displej ima 7 ulaza tj. svaki segment ima svoj ulaz.
Koristiemo 7 segmentni displej sa zajednokom anodom pa emo staviti uzemljenje na nju. To znai da e
segmenti svijetliti ako se na ulaz segmenata dovedu logike jedinice i to:
A = a, b, c, e, f, g
3 = a, b, c, d, g
b = c, d, e, f, g
2 = a, b, d, e, g
Zadatak bi bilo mnogo lake rijeiti upotrebom Word Generatora. Da bismo predstavili 4 informacije potrebne su
nam dvije ulazne promjenljive. Za svaku ulaznu kombinaciju, a rekli smo da ih imamo 4 (00, 01, 10, 11), unijeemo
u tabelu koji segmenti treba da budu ukljueni. Za segmente koji treba da budu ukljueni u tabelu emo upisati
1 a za iskljuene 0. Tabela izgleda ovako
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
a
1
1
0
1
b
1
1
0
1
c
1
1
1
0
d
0
1
1
1
e
1
0
1
1
f
1
0
1
0
g
1
1
1
1
Ako bismo tabelu posmatrali za svaki segment odvojeno mogli bismo napraviti 7 razliitih Karnoovih mapa, te za
svaku od njih odrediti minimalnu formu amin, bmin, ... , gmin.
=b
=A+B
=B
= A+B= AB
= A+B
76
=A+B
=1
ZADATAK 2.
Na 7 segmentnom displeju ispisati datum roenja (primjer 05101987).
ZADATAK 3.
Na 7 segmentnom displeju ispisati sve cifre oktalnog brojnog sistema
ZADATAK 4.
Na 7 segmentnoj displeju ispisati sve cifre heksadecimalnog brojnog sistema
77
VJEBA 11: SLOENE KOMBINACIONE LOGIKE MREE

ZADATAK 1.
Projektovati sloenu logiku mreu koja konvertuje informaciju datu u BCD kodu u Grey-ov kod.
Formiraemo tabelu stanja u kojoj emo povezati informacije u BCD kodu sa informacijama kodiranim Grey-ovim
kodom.
A
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
BCD
B C
0 0
0 0
0 1
0 1
1 0
1 0
1 1
1 1
0 0
0 0
D
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
Y0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Izlazi prvog sklopa ulazi drugog skolopa

Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Y7 Y8
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
Y9
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
X3
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
GREY
X2 X1
0 0
0 0
0 1
0 1
1 1
1 1
1 0
1 0
1 0
1 0
X0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
Kao u jednom od prethodno uraenih zadataka izlaze prvog sklopa emo posmatrati kao zasebne funkcije tako
da emo imati 10 razliitih izlaza koji su ulazi u neki drugi sklop. Trebali bismo imati 10 razliitih minimizacija i
karnoovih mapa. Meutim s obzirom da se u tabeli u koloni nalazi samo jedna jedinica u tom sluaju je
minimizacija sinteza samo te jedinice, pa tako imamo:
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y =ABCD
Y = ABCD
Ovi izlazi predstavljaju ulaze drugog sklopa na ijem izlazu treba da prikae informaciju u Gray-ovom kodu. Da bi
neki od izlaza X3, X2, X1 i X0 bio aktivan potrebno je da poveemo one izlaze od Y0-Y9 koji su aktivni za taj izlaz,pa
tako imamo:
X3 = Y8 + Y9
X2 = Y4 + Y5 + Y6 + Y7 + Y8 + Y9
X1 = Y2 + Y3 + Y4 + Y5
X0 = Y1 + Y2 + Y5 + Y6 + Y9
78
ZADATAK 2.
Projektovati sloenu kombinacionu logiku mreu koja konvertuje informacije iz
a) XS-3 koda u Aikeno kod
b) BCD koda u XS-3 kod
c) Grex-ovog koda u Aikeno kod
d) Aikeno koda u BCD kod
ZADATAK 3.
Komisija od tri lana glasa o izboru kandidata pritiskom na taster u sluaju pozitivnog glasa (ako je za). Prima se
kandidat sa veinom glasova. Projektovati sloenu kombinacionu mreu koja pali kontrolnu lampu u sluaju
izbora kandidata.
ZADATAK 4.
Projektovati sloenu kombinacionu mreu za nezavisno paljenje i gaenje sijalica sa ma koga od tri
razliita mjesta koristei logika kola.
ZADATAK 5.
Jedna firma posjeduje tri parkinga za parkiranje automobila zaposlenih kao na slici. Problem parkiranja treba
rijeiti na sljedei nain. Zaposleni su podijeljeni u 7 kategorija. Na ulazu svaki zaposleni ubacuje karticu u automat
koji podie odgovarajue rampe prema tabeli (kartice generiu viebitni kod koji oznaava kategoriju zaposlenih.
Projektovati minimalnu kombinacionu mreu koja zavisno od usvojenog koda otvara rampe i zabranjuje ulaz
neovlatenim osobama.
Kategorija
Direktori
efovi
Injinjeri
Adminstrativno osoblje
Tehniko osoblje
Pomono osoblje
Finansijsko osoblje
Podignute rampe
R1
R2
R3
R1
R2
R1
R3
R2
R3
R1
R2
R2
R1
R3
79
LITERATURA
Nigel P. Cook
1998 Prentice Hall, Inc.
DIGITALNA ELEKTRONIKA I
Stanko Paunovi
1995 kolska knjiga Zagreb
DIGITALNA ELEKTRONIKA II
Stanko Paunovi
1995 kolska knjiga Zagreb
DIGITALNA ELEKTRONIKA
Slobodan Zdravkovi, Milan Topalovi
1986 Zavod za udbenike i nastavna sredstva Beograd
Digitalni sklopovi i upravljanje
Stanko Paunovi
2006 Element Zagreb
80
SADRAJ
UVOD....................................................................................................................................................................... 1
1. POJAM INFORMACIJE, PODATKA I INFORMATIKE .......................................................................................... 2
1.1.
RAUNAR I PROGRAM ........................................................................................................................... 2
1.2.
RAUNARSKI SISTEMI ............................................................................................................................ 3
1.3.
ORGANIZACIJA PODATAKA .................................................................................................................... 4
1.3.1.
BITI ................................................................................................................................................ 4
1.3.2.
NIBLOVI ......................................................................................................................................... 4
1.3.3.
BAJTOVI ......................................................................................................................................... 4
1.3.4.
RIJE I DUPLA RIJE ....................................................................................................................... 5
2.
BROJNI SISTEMI .............................................................................................................................................. 6

2.1.
NEPOZICIONI BROJNI SISTEMI ............................................................................................................... 6
2.1.1.
EGIPATSKI BROJNI SISTEM ............................................................................................................ 6
2.1.2.
BABILONSKI BROJNI SISTEM ......................................................................................................... 6
2.1.3.
BROJNI SISTEM INDIJANSKOG PLEMENA MAJA ............................................................................ 7
2.1.4.
RIMSKI BROJNI SISTEM ................................................................................................................. 8
2.2.
POZICIONI BROJNI SISTEMI ................................................................................................................... 9
2.2.1.
DECIMALNI BROJNI SISTEM .......................................................................................................... 9
2.2.2.
BINARNI BROJNI SISTEM ............................................................................................................. 10
2.2.3.
OKTALNI BROJNI SISTEM ............................................................................................................. 11
2.2.4.
HEKSADECIMALNI BROJNI SISTEM .............................................................................................. 11
2.3.
KONVERZIJE POZICIONIH BROJNIH SISTEMA ....................................................................................... 12
2.3.1.
KONVERZIJE DECIMALNOG BROJNOG SISTEMA ......................................................................... 12
a) Konverzija u binarni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem ........................................................... 12
b) Konverzija u binarni brojni sistem rastavljanjem na faktore ........................................................... 12
c) Konverzija u oktalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem ........................................................... 12
d) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem ............................................. 13
2.3.2.
KONVERZIJE BINARNOG BROJNOG SISTEMA .............................................................................. 13
a) Konverzija u decimalni brojni sistem............................................................................................... 13
b) Konverzija u oktalni brojni sistem ................................................................................................... 14
c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem ..................................................................................... 14
2.3.3.
KONVERZIJE OKTALNOG BROJNOG SISTEMA ............................................................................. 15
b) Konverzija u binarni brojni sistem ................................................................................................... 16
c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem ..................................................................................... 16
2.3.4.
KONVERZIJE HEKSADECIMALNOG BROJNOG SISTEMA ............................................................... 17
b) Konverzija u binarni brojni sistem ................................................................................................... 17
c) Konverzija u oktalni brojni sistem ................................................................................................... 18
2.4.
KONVERZIJE RACIONALNIH BROJEVA .................................................................................................. 18
2.4.1.
KONVERZIJE DECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA.................................................................... 18
2.4.2.
KONVERZIJE BINARNIH RACIONALNIH BROJEVA ........................................................................ 19
2.4.3.
KONVERZIJE OKTALNIH RACIONALNIH BROJEVA ........................................................................ 20
2.4.4.
KONVERZIJE HEKSADECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA ......................................................... 21
2.5.
ZADACI ZA VJEBU ............................................................................................................................... 22
3.
OPERACIJE UNUTAR POZICIONIH BROJNIH SISTEMA ................................................................................... 23

3.1.
OPERACIJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU ................................................................................... 23
3.1.1.
SABIRANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU ........................................................................... 23
3.1.2.
ODUZIMANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU ...................................................................... 24
a) Oduzimanje pomou tabele i pravila .............................................................................................. 24
81
b) Oduzimanje pomou dvojnog komplementa .................................................................................. 25

3.1.3.
MNOENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU .......................................................................... 26
3.1.4.
DIJELJENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU ........................................................................... 27
3.2.
OPERACIJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU ................................................................................... 28
3.2.1.
SABIRANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU .......................................................................... 28
3.2.2.
ODUZIMANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU ...................................................................... 29
3.2.3.
MNOENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU.......................................................................... 29
3.2.4.
DIJELJENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU .......................................................................... 30
3.3.
OPERACIJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU .................................................................... 31
3.3.1.
SABIRANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU ........................................................... 31
3.3.2.
ODUZIMANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU ....................................................... 31
3.3.3.
MNOENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU ........................................................... 32
3.3.4.
DIJELJENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU............................................................ 33
3.4.
ZADACI ZA VJEBU ............................................................................................................................... 33
4.
KODIRANJE I KODOVI.................................................................................................................................... 35
4.1.
BCD KOD .............................................................................................................................................. 35
4.2.
EXCESS-3 (XS-3) KOD............................................................................................................................ 36
4.3.
AIKEN-OV KOD ..................................................................................................................................... 37
4.4.
GREY-OV KOD ...................................................................................................................................... 38
4.5.
ALFANUMERIKI KODOVI .................................................................................................................... 41
4.6.
OPERACIJE SA KODOVIMA ................................................................................................................... 42
4.6.1.
OPERACIJE U BCD KODU ............................................................................................................. 42
4.6.2.
OPERACIJE U XS-3 KODU ............................................................................................................. 42
4.7.
ZADACI ZA VJEBU ............................................................................................................................... 43
5.
BULOVA ALGEBRA ........................................................................................................................................ 44

5.1.
OSNOVNE LOGIKE OPERACIJE ........................................................................................................... 44
5.1.1.
LOGIKA OPERACIJA I ................................................................................................................. 44
5.1.2.
LOGIKA OPERACIJA ILI ............................................................................................................... 45
5.1.3.
LOGIKA OPERACIJA NE .............................................................................................................. 46
5.2.
PRAVILA BULOVE ALGEBRE.................................................................................................................. 47
5.3.
ZAKONI LOGIKE ALGEBRE .................................................................................................................. 48
5.3.1.
ZAKON KOMUTACIJE ................................................................................................................... 48
5.3.2.
ZAKON ASOCIJACIJE .................................................................................................................... 48
5.3.3.
ZAKONI DISTRIBUCIJE.................................................................................................................. 49
5.3.4.
DEMORGAN ove TEOREME ...................................................................................................... 50
5.3.5.
MINIMIZACIJA FUNKCIJE POMOU PRAVILA TEOREMA I ZAKONA BULOVE ALGEBRE ............... 50
5.4.
UNIVERZALNE LOGIKE OPERACIJE ..................................................................................................... 51
5.4.1.
LOGIKA OPERACIJA NI ............................................................................................................... 51
5.4.2.
LOGIKA OPERACIJA NILI ............................................................................................................ 52
5.5.
EKSKLUZIVNE LOGIKE OPERACIJE ...................................................................................................... 53
5.5.1.
LOGIKA OPERACIJA EXILI ........................................................................................................... 53
5.5.2.
LOGIKA OPERACIJA EXNILI ........................................................................................................ 54
5.6.
UNIVERZALNOST SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA ................................................................................ 55
5.6.1.
LOGIKO KOLO NE POMOU NI I NILI......................................................................................... 55
5.6.2.
LOGIKO KOLO I POMOI NI I NILI .............................................................................................. 55
5.6.3.
LOGIKO KOLO ILI POMOU NILI I NI ......................................................................................... 56
5.7.
REALIZACIJA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA ....................................................................................... 57
5.8.
ANALIZA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA ............................................................................................. 58
5.9.
SINTEZA SLOENE LOGIKE FUNKCIJE ................................................................................................. 60
5.9.1.
SAVRENA DISJUNKTIVNA NORMALNA FORMA MINTERM ..................................................... 60
5.9.2.
SAVRENA KONJUNKTIVNA NORMALNA FORMA MAKSTERM ................................................ 61
5.10.
MINIMIZACIJA LOGIKIH FUNKCIJA................................................................................................. 61
82
5.11.
5.12.
5.13.
SKUP DECIMALNIH INDEKSA ........................................................................................................... 63

7 SEGMENTNI POKAZIVA (DISPLEJ, DISPLAY) ............................................................................. 64
ZADACI ZA VJEBU ........................................................................................................................... 65
VJEBA 1: KONVERZIJE POZICIONIH BROJNIH SISTEMA ............................................................................... 66

VJEBA 2: OPERACIJE UNUTAR POZICIONIH BROJNIH SISTEMA .................................................................. 67
VJEBA 3: KODIRANJE I KODOVI ................................................................................................................... 68
VJEBA 4: OSNOVNA LOGIKA KOLA............................................................................................................ 69
VJEBA 5: PRAVILA, ZAKONI I TEOREME BULOVE ALGEBRE ......................................................................... 70
VJEBA 6: UNIVERZALNA LOGIKA KOLA UNIVERZALNOST LOGIKIH KOLA NI I NILI ............................... 71
VJEBA 7: EKSKLUZIVNA LOGIKA KOLA. ANALIZA I SINTEZA SLOENIH LOGIKIH FUNKCIJA .................... 72
VJEBA 8: ANALIZA, SINTEZA I MINIMIZACIJA SLOENE LOGIKE FUNKCIJE ............................................... 73
VJEBA 9: WORD GENERATOR ..................................................................................................................... 74
VJEBA 10: 7 SEGMENTNI DISPLEJ............................................................................................................. 75
VJEBA 11: SLOENE KOMBINACIONE LOGIKE MREE .............................................................................. 77
LITERATURA........................................................................................................................................................... 79
SADRAJ ................................................................................................................................................................ 80

Osnove IT Sistema - II Polugodiste - NOVA Skripta

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osnove IT Sistema - II Polugodiste - NOVA Skripta

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tuzla, Januar 2015.

1. POJAM INFORMACIJE, PODATKA I INFORMATIKE

Raunar je ureaj koji na osnovu zadatog postupka i postojeih podataka rjeava

Baze podataka (Access, ORACLE, SQL, dBASE, FoxPro)

Pod raunarskim sistemom, a susretat emo i nazive: sistem za obradu podataka,

Za razumijevanje rada raunara, potrebno je pojasniti tri temeljna sistema na kojima se

aritmetiki sistem (brojni sistemi),

U istoj matematici binarne vrijednosti se mogu sastojati od neogranienog broja bita.

NEPOZICIONI BROJNI SISTEMI

2.1.1. EGIPATSKI BROJNI SISTEM

2.1.2. BABILONSKI BROJNI SISTEM

je predstavljala cifru 23. Za

2.1.4. RIMSKI BROJNI SISTEM

POZICIONI BROJNI SISTEMI

Decimalni brojni sistem se u svakodnevnoj upotrebi najvie koristi. Razmatranje ovog

2.2.1. DECIMALNI BROJNI SISTEM

Uoite da sa jednim binarnim brojem, odnosno sa 1 bitom moemo dobiti 2 razliite

2.2.4. HEKSADECIMALNI BROJNI SISTEM

KONVERZIJE POZICIONIH BROJNIH SISTEMA

U sljedeim podpoglavljima pojasniemo nain kako se iz jednog pozicionog brojnog

b) Konverzija u binarni brojni sistem rastavljanjem na faktore

c) Konverzija u oktalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem

d) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem cjelobrojnim dijeljenjem

2.3.2. KONVERZIJE BINARNOG BROJNOG SISTEMA

b) Konverzija u oktalni brojni sistem

c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem

Dakle binarni broj u heksadecimalni pretvaramo tako da formiramo grupe od po etiri

2.3.3. KONVERZIJE OKTALNOG BROJNOG SISTEMA

b) Konverzija u binarni brojni sistem

c) Konverzija u heksadecimalni brojni sistem

2.3.4. KONVERZIJE HEKSADECIMALNOG BROJNOG SISTEMA

b) Konverzija u binarni brojni sistem

c) Konverzija u oktalni brojni sistem

KONVERZIJE RACIONALNIH BROJEVA

2.4.1. KONVERZIJE DECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA

2.4.2. KONVERZIJE BINARNIH RACIONALNIH BROJEVA

2.4.3. KONVERZIJE OKTALNIH RACIONALNIH BROJEVA

2.4.4. KONVERZIJE HEKSADECIMALNIH RACIONALNIH BROJEVA

1. Konvertovati brojeve iz decimalnog u binarni, heksadecimalni i oktalni brojni sistem:

2. Konvertovati brojeve iz oktalnog u binarni, heksadecimalni i decimalni brojni sistem:

3. Konvertovati brojeve iz heksadecimalnog u binarni, oktalni i decimalni brojni sistem:

4. Konvertovati brojeve iz decimalnog u binarni, heksadecimalni i oktalni brojni sistem:

5. Konvertovati brojeve iz oktalnog u binarni, heksadecimalni i decimalni brojni sistem:

6. Konvertovati brojeve iz heksadecimalnog u binarni, oktalni i decimalni brojni sistem:

3. OPERACIJE UNUTAR POZICIONIH BROJNIH SISTEMA

OPERACIJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

3.1.1. SABIRANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

3.1.2. ODUZIMANJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

b) Oduzimanje pomou dvojnog komplementa

3.1.3. MNOENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

3.1.4. DIJELJENJE U BINARNOM BROJNOM SISTEMU

NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u binarnom

OPERACIJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

3.2.1. SABIRANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

3.2.2. ODUZIMANJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

3.2.3. MNOENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

3.2.4. DIJELJENJE U OKTALNOM BROJNOM SISTEMU

NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u oktalnom

OPERACIJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

3.3.1. SABIRANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

3.3.2. ODUZIMANJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

3.3.3. MNOENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

3.3.4. DIJELJENJE U HEKSADECIMALNOM BROJNOM SISTEMU

NAPOMENA: Svi primjeri u ovom podpoglavlju su odraeni sa brojevima u