Latinka Perovic

DOMINANTNA I
NEZELJENA ELITA
Beleske intelektualnoj i politickoj
eliti u Srbiji ( - XXI vek)

Univerzitetskoj iblioteci "Svetozar Markovic"

Beogradu koja godinama ila skroviste

Beograd
2015.

dr Milan Subotic

Drama zakasnelih promena

a razliku od vecine prethodnih knjiga u kojima se prvenstveno bavila intelektualnom i politickom istorijom Srije XIX veka i istorijom ideja u Rusiji, Latinka
Perovic u ovoj knjizi pise licnostima, idejama i drustvenom angazmanu trinaest
svojih savremenika Cija zivotna i politicka sudina, prema njenoj oceni, znacajna
za potpun~e razumevanje Srije druge polovine i pocetka XXI veka. Iako sa vecinom pripadnika srpske politi&e i intelektualne elite koji su predmet njenog istrai.ivanja ila u bliskim prijateljskim ili kolegijalnim odnosima, Latinka Perovic ostala
privr.Zena svom shvatanju "zanata istoricara" koji se ne oslanja na licne uspomene vec
na dostupne pisane izvore, te njenu knjigu ne mo.Zemo uvrstiti u memoarsku prozu.
Tekstovi Latinke Perovic Dobrici osicu, Marku Nikezicu, Popovicu,
Milovanu Dilasu, Ivanu Duricu, Novaku Priicevicu, Slobodanu Inicu, Ivanu Stambolicu,Olgi Popovic- Obradovic, Simi Cirkovicu, Zoranu Dindicu, Bogdanu Bogdanovicu i Radomiru Konstantinovicu, prema autorkinim recima, nisu nastali kao delovi prethodno zamisljene i planirane knjige. Ipak, sakupljeni u okviru ovog rukopisa
oni cine jasno strukturisanu i precizno artikulisanu celinu, bez obzira sto su nastajali
razlicitim povodima i uprkos brojnim generacijskim, .profesionalnim, politickim i
ideoloskim razlikama koje su postojale medu licnostima kojima u njima rec.
Celovitost ovog rukopisa mozemo pratiti na dva nivoa- kako onoga koji se tice same
forme tekstova i kompozicije knjige, tako i na onome koji tematsko-sadrzinski.
Svi sakupljeni tekstovi imaju istovetnu strukturu - u prvom delu svakog poglavlja posvecenom nekom od pomenutih pripadnika srpske politicke i intelektualne
elite autorka daje kracu iografsku belesku; u drugom objavljuje jedan tekst koji ,
njenom misenju, reprezentativan za Iicnost koju predstavlja; dok u trecem delu
iz perspektive istoricara formulise svoje videnje i tumacenje njihovih glavnih ideja i
kljucnih aspekata njihove aktivnosti. Svesna da dugogodisnja bliska saradnja sa veCinom liCnosti kojima pise, kao i njena licna distanciranost u odnosu na neke od
njih moze uticati na (ne)pristrasnost njene analize, Latinka Perovic uzdrzana u

664

DOMINANTNA 1 NEZELJENA ELIA

izricanju konaenih sudova, izvodenju nedovoljno utemeljenih zakljucaka i davanju

olako donesenih ocena. Uprkos neskrivenim emocijama (ocitim narocito u tekstovima nekrologa i recima nad "otvorenim grobom" prijatelja i saradnika), autorka uspeva da zadrzi distancirani stav istoricarke koja prvenstveno nastoji da razume zivote
i ideje ljudi cije portrete oslikava u svetlu istor~skih procesa dugog trajanja. PisuCi
pripadnicima "nezeljene elite': ona imala na umu reci Jakova Ignjatovica da
"tesko... iti u jednom licu i subjekt i objekt", te da se covek mora cuvati opasnosti
"da iz jedne krajnosti, ne padne u drugu". U srpskoj kulturi obelezenoj ostro polarizovanim stavovima izrazavanju sklonosti ka "krajnostima~ teznja ka trezvenom sudu
i uravnotezenoj poziciji predstavlja upadljivi izuzetak. se narocito jasno ogleda
u poglavlju posvecenom Dobrici Cosicu koji , za Latinku Perovic, paradigmatican pripadnik "dominantne elite" prema kojoj ona zadriava duboku i trajnu kriticku
distancu. Stoga citalac ovog rukopisa stice utisak da se u pozadini portreta liCnosti
kojima pise, ocrtavaju i obrisi autoportreta same autorke kojoj izmavanje jasnih
vrednosnih opredeljenja nije potisnulo primarnu i sna:znu teznju ka razumevanju i
objasnjenju ljudi i istorijskih tokova.
Osim u strukturi poglavlja i njihovom grupisanju u dva dela nejednake duzine
- "Dominantna elita" (76 stranica) i "Nezeljena elita'' (430 stranica) - koji, pored
Uvoda (20 stranica), cine sadrzinu knjige, ocena celovitosti rukopisa temelji se na
uvidu u sadrzinsko-tematsku i metodolosku koherentnost autorkinog pristupa. U
interpretacijama aktivnosti i ideja predstavnika srpske politiCke i intelektualne elite
druge polovine i pocetka XXI veka Latinka Perovic naglasava vaznost razumevanja istorijskih procesa "dugog trajanja': Stoga ona ideje, politiCke i zivotne sudblne
svojih savremenika razmatra polazeci od teze da se nutar srpskog drustva, od samih
pocetaka sticanjanjegove devetnaestovekovne drzavnosti, uporno repodukuju suprotstavljeni obrasci miSljenja koje olicavaju pripadnici "dominantne" i "nezeljene
elite!'. Sagledana iz te perspektive, nova knjiga Latinke Perovic predstavlja nastavak
njenih obimnih radova srpskin1 socijalistima, lieralima i radikalima XIX i pocetka
veka, kao i ruskim socijalnim idejama i tradicijama ruske inteligencije koje su
snazno uticale ideoloske kontroverze prvih generacija srpske elite. Pojednostavljeno formulisano, cetiri decenije oimnog naucnog rada Latinke Perovic obelezava
uvid da se novija istorija Srblje moze produktivno interpretirati kao drama zakasnelih
i, vise puta ponavljanih, pokusaja "modernizacije" u cilju stvaranja moderne drzave
i kompleksnog, unutrasnje diferenciranog drustva koji svoje uzore nalaze u novovekovnom modelu zapadno-evropskog politickog i drustvenog razvoja. znacaju i
ulozi malobrojnih pripadnika intelektualne i politiCke elite koja se u XIXveku suocavala sa traganjem za odgovorima na brojne "izazove modernizacije" jednog agrarnog
drustva sa snaznom tradicijom .:kolektivizma u kojoj dominiraju patrijarhalne i egalitarne vrednosti, Latinka Perovic opsirno pisala u svojim prethodnim knjigama.
Takode, ona precizno oznaila kljucnu kontroverzu koja pripadnike te elite deli na
socijalisticko-radikalsku vetinu na koju snazan uticaj imalo rusko narodnjastvo,
te na lierah manjinu koja, cineci "krhku vertikalu~ ne uspeva da se nametne kao
"dominantna elita" ciji i reformski poduhvati imali siru socijalnu i politicku podrsku. Osim u suprotstavljenim vizijama izgradnje drzave i drustva, ove dve, svom

RECENZIJE

665

uticaju i brojnosti, nejednake frakcije srpske elite tokom XIX veka razlikovale su se
formulisanj prioriteta ostvarenju dva cilja -nacionalnog jedinjenja (sticanja
"spoljasnje slobode'') ili institcionalnog i drstvenog razvoja postojece srpske drzave ("nutrasnje slobode"). Okrenta Rsiji, dominantna intelektualna i politiCka
elita olicena dgotrajnoj vladavini Radikalne stranke svajala organski koncept
"nacije~ drustvo poistoveCivala sa "zajednicom': drfavu poimala kao "narodnu':
imperative ekonomskog i drStvenog razvoja smatrala sekndarnim u odnos
na "zavetni cilj" nacionalnog oslobodenja i jedinjenja. Crpeci iz ruskih izvora populistiCku i socijalistick kritiku kapitalizma i gradanstva, kao i ver "prednosti
zaostalosti" i mogucnost "preskakanja''Citavih epoha drstvenog i politickog razvoja,
Sriji XIX veka formulisan jedan politicki i kulturni obrazac i su normativni
stats potvrdivale brojni istorijski akteri koji su sei sintetizovali pozive politicara i
intelektualca. Konkurentski "obrazac" - usmeren na socijalnu diferencijacij i razvoj
drustva, na stvaranje institucija i za5titu individualnih prava, na ostvarenje "unutra8nje slobode" kao preduslova postojanja snazne i uticajne nacije-drfave- oslanjao se
na liberaln politicku filozofiju i sistem vrednosti koji s zagovarali znatno malobrojniji "zapadnjaci" Sriji drge polovine XIX veka.
Razvijene u ranijim knjigama Latinke Perovic i ovde samo ukratko skicirane,
kontroverzeo "ptu razvoja" Srije koje su polarizovale njen elitu tokom XIX veka,
citaocima se mogu ciniti pogodnom temom za demonstraciju istoriografske naucnicke akriije. Nasuprot tome, paZljivije citanje ovog oimnog s nam otkriva da
u njegovoj osnovi atorkino nastojanje da u proslosti traga za onim sto nas, kao
drstvo i drzavu, i danas sstinski odreduje. Upravo nova knjiga Latinke Perovic
kojoj se ona bavi liCnostima: koje s na razlicite nacine obeleZile h komnizma i
zakasnele "demokratske tranzicije" u Sriji to moZda najjasnije ilustruje. Identifikujuti u njihovim idejama i politici, kao i zivotnim sdinama, elementepoinen
tih kulturno-politickih obrazaca korenjenih u srpskoj tradiciji, atorka ih reinterpretira u novom istorijskom kontekstu jgoslovenskog socijalizma, ratnog raspada
SFRJ i postsocijalistitke Srije. Uprkos ubrzanim promenama socijalnog i politickog
konteksta, ona istice da istorijski razvoj Srije, nezavisno od cesto ponavljane vere
u "novi pocetak': u svojim "dljim" slojevima zadrzava kontinitet sa proslosc
koji vidljiv idejama i ideologijama njenih intelektualnih i politickih elita. Tezom
kontinitetu relativizje se in razumevanje komnizma kao radikalnog
prekida istorijskom razvoj koje su delili ne samo pripadnici komunisti&og pokreta, vec i njihovi kriticari koji s komunistickom poretku videli diskontinuitet u
odnosu na nacionalnu tradiciju. S druge strane, jednostranim naglasavanjem samo
elemenata kontinuiteta nacionalne proslosti i epohe komunizma izlazemo se opasnosti da previdimo niz modernizacijskih ucinaka komnistickih rezima (t industrijalizacije, urbanizacije, masovnog opismenjavanja, emancipacije zena ... ). Ne
priklanjajuci se nijednoj od ove dve pozicije, Latinka Perovic zauzima trece stanoviste koje omogucuje da paZljivo razlikuje kako elemente kontinuiteta u politickoj
kulturi agrarnih drustava, tako i modernizacijske efekte komnistickih revolcija.
Poput Zorana Dindica koji krajem osamdesetih godina konstatovao da lako
odbaciti komunizam kao "odgovor~ ali da se prethodt mora znati sta ilo "pi-

666

DOMINANTNA 1 NEZELJENA ELITA

tanje': Latinka.Perovic u prolem modernizacije identifikje ono kljcno "pitanje"

na koje s autohtone komnisticke revolcije formlisale svoj ntrasnje protivrecne "odgovore". Pomenta protivrecnost svodi se, krajnjoj liniji, na poksaj ostvarenja "modernizacije" bez pri.vatanja vrednosti Moderne, tj. na preuzimanje starog
verenja rske i srpske socijalisticke misli da moguce usvojiti rezltate "najnovije
evropske nake i tehnike"ez prihvatanja gradanskog drustva, politickih institucija
i vrednosti koje s neophodne pretpostavke zapadnoevropskog ekonomskog, politickog i kulturnog razvoja. Ukorenjen u tradiciji, socijalisticki "odgovor" svoja
ogranicenja ispoljio brzo nakon ostvarenja pocetnih modernizacijskih uspeha kada
se pokazalo da s kolektivistiCki egalitariza, politicki monopol, partijska drzava i
ideoloska monolitnost nespojivi sa daljirn razvojem ovih drstava. Stoga s debate
nuznosti "drstveno-ekonomskih reformi" -tada formlisane okvir ideoloskog
jezika socijalizma- porno obnavljane periodicno ponavljanim periodima "kriza"
koje su, protokom vremena, prelazile u hronicno drstveno stanje. Politicki monopol partije predstavljao jasn granicu tih debata kojirna se drstveni plralizam
i sprotstavljenost interesa nis mogli artikulisati politickoj sferi, te s stoga na
vaznosti doijali ne samo ntarpartijski sporovi, vec i nepoliticke sfere drstvenog
Zivota- t knjizevnosti, filozofije i istoriografije- koje su sluZile kao zaena za
nepostojeci politiCki pluraliza. Pored toga, u drzavaa socijalistickog "fasadnog
federalizma'' slaljenje monolitnosti vladajce parte vodilo politizaci medunacionalnih odnosa koji s se u formi otvorenih "nacionalnih pitanja'' naetali kao
primarna tema politickih i drstvenih rasprava.
Naznaceni drstveni i politicki kontekst objasnjava n cinjenicu da zasto se
Latinka Perovic u ovoj knjizi bavi ne samo licnostima koje su razliCitim periodima
zivota bile vodeci partijski funkcioneri ideolozi, istaknti intelektualci i akademici,
vec i univerzitetski profesori bez neposrednog politickog uticaJa. S druge strane, istrazujci zivote i ideje ovih licnosti, autorka svoje osnovno razlikovanje "dominantne" i
"nezeljene elite" dodatno istorijski kontekstualizje kazujci kako linija ove podele
cesto "preseca'' pojedinacne politicke i intelektualne iografije. Na taj nacin, ona izbegava shematsko, neistoricno tumacenje pomente dihotomije dok n, istovremeno, omogucava uvid u razvojni t svake istrazivane licnosti cije iografije, na taj
nacin, doijaju na verljivosti i celovitosti. , svakako, najupadljivije iografija
ma onih politickih licnosti koJe s se, u razlicitim istorijskim periodima, zbog svojih
stavova i verenja na5li poziciji "neze~ene elite': Razlicite s ile posledice njihovih
politickih i ideoloskih izbora - od brtalne fiziCke likvidac* (Stabolic, Dindic) i
zatvorskog kaZnjavanja (Dilas); preko politicke i drstvene marginalizacije(Nikezic,
. Popoyic) i dobrovoljne emigracije (Bogdanovic, Duric), sve do razliCitih vidova svojevrsne "untrasnje em~gracije" intelektualaca poput R. Konstantinovica, S.
Cirkovica, N. Priicevica, S. lnica i Olge Popovic Obradovic. Ipak, same posledice
politickog i ideoloskog nekonformizma pomentih lienosti, ma koliko ile tragicne
i teske, nisu onaj osnovni kriterijum na osnovu koji ih Latinka Perovic odredje kao
pripadnike "nereljene elite". Tokom razlicitih perioda istorije jugoslovenskog socijalizma brojni pojedinci su ivali kriticari politickog krsa vladajce partije, ili su postajali njeni "otpadnici". U tom pogled, primer Dobrice Cosica koga autorka smatra

RECENZIJE

667

paradigmom srpske "dominantne elite'' dovoljno ilustrativan - iako nesmetano

objavljivao svoja knjizevna dela, njegovi politicki stavovi cesto su nailazili na ideoloske osude, njegovi publicisticko-politicki tekstovi neretko su ili zabranjivani. Stoga,
vododelnica koja razdvaja dominantnu i nezeljenu elitu ne lezi toliko u ravni spoljasnjih posledica necijeg angaimana, koliko u njegovim normativnim polazistima i
sadrzinskim aspektima. Za Latinku Perovic, ta vododelnica u "rezonanci" na koju
necije idejno, ideolosko i politicko stanoviste nailazi u odnosu na ranije pomenute
kontroverze srpske intelektualne i politiCke elite XIX veka oko izbora pravaca razvoja
srpskog drustva i drzave, primata unutrasnje ili spoljne slobode, vrednosti kolektivizma ili individualizma, koncepta nacije i individue, itd. Recju, radi se obnavljanju
trajnijih kulturno-politickih obrazaca u cijoj osnovi su suprotstavljeni odgovori na
imperative modernizacije sa kojima se srpsko drustvo suocavalo u razlicitim istorijskim okolnostima. Obnavljanje populisticke tradicije socijalisticko-radikalskog
obrasca s jedne, te odbacivanje liberalnog (naprednjaCkog) s druge strane, predstavlja
kriterijum na osnovu koga autorka neku licnost svrstava u redove "dominantne elite".
Sa stanovista proucavanja istorije kao procesa dugog trajanja ta elita "dominantna''
jer njena predstava "narodu" nailazi na snaznu "rezonancu" u masama koje se opiru promenama, drustvenom raslojavanju, "tudim vrednostima~ bezlicnim institucijama i "formalizmu" pravne drzave. Uverena da spoznaje i izraiava istinski "narodni
karakter': ta elita programski ukida distancu koja deli od "naroda'' pokusavajuCi da
ide "za narodom'' i da ga, istovremeno, predvodi. Poput ruskih narodnjaka cijije "odlazak u narod" rezultovao bolnim razocaranjem u sopstvenu fikciju, pisac i polit icar
Dobrica Cosic pri kraju zivota s gorcinom zakljucuje: "Gadna Srblja i gadni smo
svi. Samozivost i pokvarenjastvo, lopovluk svuda .... Ova Srblja 'mrtvo more'. 1 bez
svakog vidljivog napora i plana da se preporada. Bice potrebno nekoliko decenija da
se ovaj lenji primitivni iskvaren narod pretopi u radni, prosvecen i gradanski odgovoran narod. Osecam se kao Srbin i pisac porazenim. Svet mojih romana ne postoji; nije
ni postojao, sam ga izmislio u nadi da cu Srblma pobuditi osecanje dostojanstva i
samopostovanja. Nisam uspeo".
Da navedene reci napisao neki od pripadnika "nezeljene elite" kojima Latinka Perovic pise u svojoj knjizi, verovatno i one posluzile kao potvrda u javnosti
rasirenog uverenja njihovoj anacionalnoj ili, cak, "antisrpskoj poziciji': Paradoksalno, iako politicki odbaceni i "ne:leljeni", pripadnici te elite su sa manje gorcine pisali
sopstvenom narodu, Ivan Duric sebe eksplicitno odredivao kao "racionalnog
srpskog nacionalistu". U politickoj kulturi u kojoj se kriticnost prema vlasti i njenom
pozivanju na "narod" najcesce dovodi u pitanje "argumentom." nedostatku patriotizma kriticara, Latinka Perovic uverljivo pokazala da se, u stvari, radi razliCitim
konceptima "naciJe'' i odredenj;l "nacionalnog interesa': kao i sukoljenim vizijama
proslosti, sadasnjosti i buducnosti Srblje i srpskog nar9da. U studijama Marku Nikezicu i Zoranu Dindicu, ovo autorkino uverenje najjasnije izrazeno. Uprkos oceni
kojoj lieralne alternativa u Srblji "krha~ sudblne pripadnika "nezeljene elite"
kojima piSe Latinka Perovic potvrduju ne samo da se ta alternativa ne moze ignorisati, nego i da za njeno potiskivanje neophodno nasilje koje, kao u slucaju Zorana
Dindica i Ivana Stambolica, ne preza ni od zlocina.

668

DOMINANNA 1 NE2EL}ENA ELIA

Na kraju, istakao bih uverenje autorke da "nauka ima vaznu ulogu u sazrevanju
shvatanja da istorija srpskog naroda, kao i svakog drugog narod.a, istorija procesa dugog trajanja, ne istorija uvek novih poeetaka'~ Slaiuci se sa ovim stavom, smatram da
rukopis Latinke Perovic znacajan doprinos takve shvacene uloge istorijske nauke.