DUVARA KARI VE ZENNE FLMLERNE DRAMATURJK BR

YAKLAIM
Burak Medin

ZET
Bu makale, film anlatlarnda eyleyen konumundaki bireyin benliinin nasl ve hangi
etkiler altnda ina edildiini anlama zerinedir. 2000ler sonras Trk sinemasna odaklanan bu almada aratrma nesneleri olarak seilen Duvara Kar ve Zenne adl filmler,
sembolik etkileimciliin iinde yer alan dramaturjik yaklam temelinde incelenmekte,
ayrca tahakkm ve direni, toplumsal cinsiyet ve hegemonik erkeklik kavramlarndan da
yararlanlarak ele alnmaktadr. Yaplan zmleme sonucunda eyleyen konumundaki
bireylerin toplum tarafndan kabul grmeyen eitli gizli senaryolara sahip olduu, bu
senaryolarn doasnda bulunan ykc bilginin ifa olmamas adna izleyiciye sahne
nnde eitli makbul performanslar gerekletirmek zorunda kald, bir yandan ise var
olma kudretini arttracak olan arzu nesnesine sahne arkasnda ulamaya alt tespit
edilmitir. Sonu olarak her iki anlatnn da sonunda toplumsal metinlerin bireyin benliini deitiren ve dntren hatta nihayetinde bireyi teki ilan ederek yok eden bir gce
sahip olduu grlmtr.
Anahtar Kelimeler: Dramaturjik yaklam, tahakkm ve direni, toplumsal cinsiyet.

A DRAMATURGICAL APPROACH TO DUVARA KARI AND

ZENNE MOVIES
ABSTRACT
This article aims to understand how and under which influences the personality of
individual as an actant in film narratives is constructed. Focusing on Post-2000 Turkish
Cinema, this study analyses two movies, Duvara Kar and Zenne, on the basis of
dramaturgical approach obtained from symbolic interactionism and with the help of
domination and resistance, gender and hegemonic masculinity concepts. After the
analysis, it is adressed that the actant individuals have secret scenarios which are not
accepted by the society, that these individuals perform acceptable performances in order to
not to expose the destructive informations which are the nature of these scenarios, on the
other hand it is seen that these individuals try to reach to the desired objects which
possibly raises the strength of existence on the back stage. In the end of the study, it is
seen that social texts have the power to change and transform the personality of the
individual, even to destroy it by claiming the individual as other on the end of the both
narratives.
Keywords: Dramaturgical analysis, domination and resistance, gender.

Ar. Gr., Gazi niversitesi letiim Fakltesi

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

GR
Filmlerde zne konumundaki eyleyenlerin belirli balamlarda rettikleri deiken performanslar, ilgi ekici ve aratrlmas gereken bir alan olarak karmza
kmaktadr. Eyleyen, kamusal alanda ya da zel alanda farkl rollere brnerek
farkl izlenimler yaratmakta ve yaratt bu izlenimleri srdrmek iin abalamaktadr. Nasl olur da ayn birey uzamn farkllamasyla farkl rollere brnmektedir? Gerek hayattan ya da filmlerden edinilen izlenimler ve zmlemeler, bireylerin kamusal sahnede kendisinden istenilen davranlar ortaya koyduu zerinedir. zel alanda ise birey, toplumun kendisinden bekledii rolleri bir
kenara brakarak rahatlamakta, bu uzamda kald mddet boyunca zgrln ksmen de olsa ilan etmektedir.
Bu almann ortaya kma nedeni ve amac bu cmleler altnda yatmaktadr.
Farkl uzamlarda seyircinin karsna kan ve farkl uzamlarda farkl rolleri icra
eden eyleyen konumundaki bireyin benlii nasl ve hangi etkiler altnda ina
edilmektedir? Bu almadaki zmlemeler, ele alnan filmler zerinden bu soruyu cevaplamak amacyla yaplmaktadr. 2000ler sonras Trk sinemasna
odaklanan bu almann aratrma nesneleri Duvara Kar (2004, Fatih Akn) ve
Zenne (2011, Caner Alper ve Mehmet Binay) adl filmlerdir. Bu filmler benliin
zmlenmesi balamnda uygun temsiller olaca varsaylarak seilmitir. Aratrma nesnelerindeki bireyin benliini zmlemek adna sembolik etkileimciliin iinde yer alan dramaturjik yaklamn bata gelen isimlerinden biri olan
Erving Goffmann dramaturjik ilkelerinden yararlanlmaktadr. Goffmann
Gnlk Yaamda Benliin Sunumu (The Presentation of Self in Everyday Life) adl
kitabnda yer alan ilkeler bu almann temel kavramsal erevesini oluturmaktadr. Gndelik yaamdaki bireyin benliine odaklanan Goffmann yaklamnn
film zmlemelerine uygun decei varsaylmaktadr. Ayrca bu yaklamn
altnda tahakkm ve trleri, toplumsal cinsiyet rolleri ve hegemonik erkeklik kavramlarndan da yararlanlarak filmlerdeki bireyin benlii analiz edilmektedir.
Dramaturjik ilkelerden hareketle tahakkm ve tahakkm biimlerinden yararlanmann temel nedeni, bu filmlerde tahakkmn nasl iledii, eyleyen konumundaki oyuncularn ise bu tahakkme kar hangi taktik ve stratejileri, direni
sanatlarn ya da gizli senaryolar gelitirdii ve rettiidir. Daha ak bir ifadeyle tahakkmn varlna kar birey sahne nnde ne tr bir rol oynamay semekte ya da nasl bir maske takmakta, sahne arkasnda ise ne tarz bir role brnerek zgrln ilan etmektedir? Sahne arkas bireyin sadece rahatlad ya
da kendi olduu bir uzam deildir, buras ayn zamanda sahne n performans
iin eitli taktik ve stratejilerin gelitirildii, eitli mcadele ve direni yollarnn arand bir alandr. Bu balamda bu diyalektik srecin nasl gelitii
Goffmann kavramlarndan hareketle ele alnan filmler zerinden ortaya ko-

229

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

nulmaya allmaktadr. Ayrca filmlerde toplumsal cinsiyet rollerinin ve

hegemonik erkeklik temsilinin ve tahakkmn bu kavramlar zerinden ina
edildii varsaylmaktadr. Bu kavramlarn film eyleyenleri zerinden nasl iledii de zmlenen dier bir husustur.
Bu amalar balamnda film zerinden alma boyunca eitli sorulara cevaplar
aranacaktr. Yukardaki sorulara ek olarak retilen dier aratrma sorular u
ekildedir. Eyleyen, sahne nnde ideal benliini ve en uygun rutini sergileme
ihtiyacna neden bavurur? Eyleyen, kendi ideal grnts ile badamayan
etkinlikleri, eylemleri ve gerekleri neden ve nasl saklama eilimi iine girer?
Eyleyen, gndelik yaamnda karlat kiilere kar izlenimini neden ynetmek ve ekillendirmek zorunda kalr? Eyleyenler kabul gren bir benlik imaj
iin hangi performanslar gsterir ya da gereklik izlenimi yaratr? Bireyin iinde
olduu toplum ondan ne bekler, birey bu durumda nasl davranr? Birey, toplumsal rolleri iselletirir mi ya da eitli direni sanatlar m gelitirir?
1.GNDELK YAAMDA BENLK VE DRAMATURJK YAKLAIM
1.1. Goffmann Benlik Anlay
Sembolik etkileimcilik iinde benlik zerine retilen nemli eserlerden biri
Goffmana aittir. Ritzerin (2013a: 375-376) vurgulad gibi Goffmann benlik
anlay Meadin benlik tartmasna ok ey borludur. Meadin kendiliinden
benlik olan ben ile benlik iindeki toplumsal kstlamalar olan beni arasndaki
gerilimle ilgili tartmas, Goffmann benlik anlaynn ekillenmesinde nemli
bir rol oynar. Bu gerilimle Goffman, tmyle insani olan benliklerimiz ile toplumsallam benliklerimiz arasndaki nemli uyumazlklarn var olduunu
vurgular, ayrca bu gerilimin insanlarn bizden ne yapmamz bekledikleri ile
spontane olarak ne yapabileceimiz arasnda ortaya ktn belirtir. Bu durumda bizden beklenen eyi yapma istei ile karlarz, stelik kararsz kalmamamz da beklenir ve istenir. Bu nedenle bireyler iniler ve klar yaar. Buradan
hareketle Goffman, benlii eyleyenin bir mlkiyeti olarak deil, eyleyen ve izleyici arasndaki dramatik etkileimin bir rn olarak alglar ve performans gerekletirilen sahnede ortaya kan dramatik bir sonu olarak grr. Daha net ifade edecek olursak, performans icra eden aktr konumundaki bireyle izleyici arasndaki iletiim ve etkileim, benlii biimlendirmektedir. Yani Goffmann benlik kavram, aktrle izleyicinin etkileime girmesi sonucu ortaya kan bir sonutur. Polomann (2012: 217) ifade ettii gibi Goffman benlii, toplumsal kiilerin
etkinliklerini ayrntl olarak belirleyen yazlmam bir metnin bir rn olarak
ele alr ve kapal bir sistemin bir rn olarak grr.
Tm bu anlatlanlar esasnda Goffmann insan etkileimini anlamak adna gelitirdii dramaturji yaklamn ve ilkelerini ifade eder. Bu yaklamn ve ilkelerin
temelinde tiyatro ile ayn bak as yatmaktadr. Dnrn benlik anlay,

230

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

dramaturjik ilkeler ve kavramlar balamnda daha net anlalaca iin bu kavramlara deinmemiz gerekmektedir.
1.2. Dramaturjik Yaklam ve Kavramlar
Goffmann almalarna bakldnda onun geni yaplar yerine bireye odakland grlmektedir. Daha ak bir ifadeyle onun bu bak as Marx,
Durkheim ve Weber gibi geni toplumlar anlayan makro-sosyolojik bir perspektif deildir. nk onun almalarndaki temel vurgu toplumdan ziyade bireye
yneliktir. Ya da onun deyiiyle ifade edecek olursak, eyleyen konumundaki
aktrlere yneliktir. Dramaturjik yaklamn temel k noktas ite burada yatmaktadr. Daha ak bir ifadeyle k noktas, aktrlerin davranlarnn yani
insanlar aras etkileimin zmlenmesi zerinedir. Bu nedenlerden tr bu
yaklam bireye ynelik bir perspektif sunar. Bu balamda bu yaklam makrososyolojik bir yaklam deildir, insann gndelik yaamna odaklanan mikrososyolojik bir yaklamdr.
Goffmann (2012: 13) benlik zerine rettii eseri tiyatro ile ayn bak asna
sahiptir, buradan karlacak ilkeler ise dramaturjik ilkelerdir. Bu eser incelendiinde, onun insanlarn davranlarn ve etkileimlerini tiyatro ve drama benzetmesinden yola karak zmlemeye alt grlmektedir. Bu nedenle bir
dramaturg olarak anlan Goffmana gre yaam bir sahneye benzer, insanlar ise o
yaam sahnesinde ya da toplumsal dnyada rol yapan birer aktrdr, eyleyendir.
Yaam sahnesinde ya da toplumsal dnyada rol yapan aktrler bizi dnrn
performans kavramna gtrr. Onun grne gre eyleyen konumundaki bireylerin davranlar ya da etkinlikleri performans kavramnda karlk bulur.
Goffman (2012: 28, 33, 137) performans kavramn daha da genelletirerek belli
bir durumda belli bir katlmcnn dier katlmclardan herhangi birini etkilemeye ynelik tm etkinlikleri olarak tanmlar. Ayrca o, bir kimsenin belli bir izleyici kitlesi nnde gerekletirdii ve izleyiciler zerinde etkisi olan tm faaliyetleri anlamak iin performans kavramna bavurur. Goffmana gre bir performans,
kimi gereklerin vurgulanp kimilerinin ise bastrlmasn ierir. ou zaman
yle olgular vardr ki performans srasnda dikkat onlara ekilirse performansn
yaratt izlenim lekelenebilir, performans aksayabilir veya ie yaramaz hale gelebilir. zleyicinin dikkatini eken bu olgular ykc bilginin ortaya kmasna neden olabilir. Dolaysyla pek ok performans iin temel sorunlardan biri bilgi
denetimi sorunudur. Seyirci kendileri iin tanmlanmakta olan durumla ilgili
ykc bilgiler ele geirmemelidir. Ykc bilgi kavram bu almann nemsedii
ve anlatlarn da krlmasna neden olan bir kavramdr; nk zne hakknda
edinilen ykc bilgi, znenin benliinin deiip dnmesinde hatta yok edilmesinde nemli bir eik grevi grmektedir.

231

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

Yaam bir sahneye benzeten Goffmann grlerine gre insan aktrler de yaam sahnesinde birbirlerine ve izleyicilere yani tekilere gsteriler ya da teatral
performanslar icra eder. Bu performanslar icra edilirken eyleyenlerin beslendii
kaynaklar ise toplumsal metinlerdir. Yani aktrlerin performanslarn toplumsal
yap ve bu yapdaki dekorlar, rutinler ve metinler ekillendirir. Bu balamda
dier bir nemli kavram olan rutin kavram ne kar. Goffman, almasnda
performanslarn temelini bu rutinlere dayandrr ve eyleyen konumundaki bireyin belirli sahnelerde belirli rutinler icra ettiini, uygun rutinler arasndan uygun
olan setiini ve sahnelediini ifade eder. Goffman (2012: 28) rutin kavramn bir
performans srasnda gzler nne serilen nceden belirlenmi ve baka durumlarda da sergilenebilecek ya da oynanabilecek eylem kalb olarak tanmlar.
Gndelik yaamdaki bireyin, performans sergilerken kendisini tekine takdim
etme biimi ve sreci Goffmann almalarnda nemli bulunan bir dier husustur. Aslnda hayatn kendisi kendimizi tekine takdim etmek ve bu takdimi ynetmek zerine kuruludur denilebilir. Esasnda bu takdim, belirli bir izlenim
yaratmak ve ynetmek zerinedir. Bu aamada dnrn dier bir nemli kavram olan izlenim ynetimi kavram karmza kar. Rtzerin (2013b: 234) belirttii gibi Goffman, insanlarn birbirleriyle etkileime girdiklerinde bakalar tarafndan kabul edilecek olan belirli bir benlik sergilemek istediklerini varsayar.
Bunun yan sra eyleyenler sz konusu benlii sergilediklerinde bile izleyici olanlarn kendi performanslarn bozabileceinin farkndadr. Bu nedenle eyleyenler,
izleyiciler zerinde denetim kurma gereksinimi duyarlar. Goffmann izlenim
ynetimi olarak tanmlad bu durum eyleyenlerin karlamas muhtemel belirli sorunlar karsnda belirli izlenimler srdrmek iin kullandklar teknikleri ve
bu sorunlarla ba etmek iin kullandklar yntemleri kapsar.
Berberolunun (2009: 171-172) ifade ettii gibi Goffmann erken dnem almalar tek ve basit bir ncl zerine ina edilmitir. Eyleyen konumundaki bireyler,
kendileri hakknda izleyicilerin edindii izlenimi ynetme abas iine girerken,
sembolik aralar devreye sokarlar. Birey, tekiler ya da izleyici zerinde rutinler
araclyla uyandrd izlenimi denetlemek, ekillendirmek ve ynetmek ister.
Bunun iin aba sarf eder. Bylece Goffmann benlik kavram ekillenir.
Layderin (2010: 90) vurgulad gibi Goffmann gznde insanlar farkl kiilik
zelliklerine sahiplerdir ve farkl durumlarda farkl insanlara kiiliklerinin farkl
taraflarn sergileyebilirler. Bu balamda insanlar belirli ortamlarda tekiler zerinde bilinli olarak belirli izlenimler ina etmeye alrlar. Aktrler sonu olarak
dierlerinin nemli bulacaklarn umduklar nitelikleri sergileyerek iinde bulunduu durumu kontrol altna almaya alrlar.
Goffmann almasnda ilerlediimizde karmza sahne n (n blge) ve sahne arkas (arka blge) kavramlar kar. Sahne n kavram ksaca aktrlerin performanslarn belirli toplumsal rollere, eylem kalplar olan rutinlere ksacas o

232

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

yapya ya da sisteme gre icra ettii uzama karlk gelir. Bu uzamda eyleyen,
kendisinden beklenilen davran sahneler ve tekrarlar. zlenim ynetimi kavram sahne nnde nemli bir ilev grr. Yani eyleyen performansn uygun rutinlere gre icra ederken ayn zamanda yaratt izlenimi de ynetmeye alr.
Sahne nleri eyleyenin ina ettii bir uzam deildir, burann snrlar Goffmann
deyiiyle toplumsal metinlere gre daha nceden izilmitir. Bu noktada aktr,
bu toplumsal metinlerle atmamak adna izlenim ynetimine bavurmakta ve
verili deerlere gre roln oynamak zorunda kalmaktadr. Sahne nndeki
nemli noktalardan biri aktrn sahne nnde kendi ideal imgesini sunmasdr.
Bu nokta, Goffmann eserinde nemli grlen noktalardan biridir. O toplumsal
metne ters olan tm eylemler, davranlar ya da daha da nemlisi baz gerekler
saklanr. Bylelikle aktr, izleyici zerinde arzu duyduu ya da ondan beklenilen
izlenimi uyandrmaya alr. Bu izlenimler daha evvel ifade ettiimiz gibi toplumun izin verdii ve toplumsal roller balamnda ina edilenlerdir.
Sahne n kavramndan hareketle eyleyen konumundaki bireylerin birtakm
gerekleri saklama ya da gizleme edimleri iine girdikleri Goffmann almasnda gze arpmaktadr. te bu noktada karmza sahne arkas kavram kar.
Bu kavram da ikinci blmde ele alnan direni sanatlaryla ok yakn bir iliki
iindedir. Goffman (2012: 112) sahne arkasn belli bir performans tarafndan izilen izlenimle elien bir grntnn yer ald blge olarak tanmlar. Yanlsamalar ve izlenimler burada ina edilir. Ksacas sahne arkas aktrn sahne nndeki performansnda saklad, gizledii ya da bastrd eitli davranlarn ya da
birtakm gereklerin rahata ortaya kt ve zgrce salnd bir uzamdr. Bu
uzamda, sahne nnde icra edilen performansn dnda hatta bu performansla
elien birtakm oyunlar oynanr. Aktr konumundaki eyleyen bu uzamda kendi
olur, maskesini kararak rahatlar. Dolaysyla rahatlayan aktr bu uzama izleyicilerin girmesini istemez; nk izleyiciden gizlenen birtakm gerekler aa
kabilir. Bu durumda aktrn sahne nndeki performans da tehlike altna
girebilir.
Film zmlemeleri dramaturjik yaklam ve ilkeler balamnda yaplmaktadr.
Fakat filmlerdeki eyleyenlerin benliklerini daha iyi okumak ve zmlemek adna tahakkm ve tahakkm trleri, toplumsal cinsiyet rolleri ve hegemonik erkeklik kavramlarndan yararlanldndan, bu kavramlar da ayrca aklamak gerekmektedir.
2. TAHAKKM VE DREN
Tahakkmn kelime anlamna baktmzda basky, zorbal ve bu yollarla bireye ya da toplumlara hkmetmeyi ierdiini grrz. Bu kavram bir bakasn,
elinde bulundurduu eitli bask aygtlaryla egemenlii altna alma ve onun
zerinde hegemonik bir kuvvet uygulamak olarak da tarif edilebilir. Scotta gre
(1995: 268) tr tahakkm biimi vardr. Bu tahakkm biimleri maddi tahak-

233

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

km, stat tahakkm ve ideolojik tahakkm olmak zere e ayrlr. Maddi

tahakkm, egemenin teki bireyden vergiyi, emek gcn vb. kendisine mal
etme olarak ifade edilebilir. Stat tahakkm aalamay, kmseyici baklar,
alaya almay, eitli hakaretleri, onura ynelik saldrlar, tehdit etmeyi, plak
brakmay, beden zerinde zorla yaplan edimleri vb. ierir. deolojik tahakkm
ise hkim gruplarn klelik, serflik, kast ve ayrcal veya iinde bulunulan yapy gerekelendirmelerini ifade eder.
Tahakkm ilikilerinin olduu yerde ise karmza direni pratikleri kar, ayrca
tahakkm altnda ezilen bireyler eitli taktik ve stratejiler gelitirerek bu baskya
kar kmann yollarn ararlar. Foucault (2012: 104-105) direnilerin tmn
taktik ve strateji terimleriyle analiz etmenin gerekliliine vurgu yapar. Ona gre
kimin, ne iin mcadele iinde olduunu, mcadelenin nerede, hangi aralarla ve
hangi rasyonaliteye gre yrtldn tek tek her bir durum iin somut olarak
saptarsak bu mcadele temas ilemsel olabilir. ztrk (2012: 160) taktik ve strateji kavramlarnn her ikisinin de en nihayetinde belirli amalara ulamak iin
takip edilen yol ve yntemlere gnderme yaptn vurgular. Her iki kavram da
sonu olarak belirli bir mekn ve zamanda belli ilikiler iinde bireylerin, gruplarn, topluluklarn ve hatta kendi ama ve karlarna ulamak iin gelitirdikleri
ve bavurduklar yol ve yntemleri iermesi asndan benzerlik tar.
Scott, tahakkm altndakilerin gelitirdikleri mcadeleyi direni sanatlar olarak
kavramsallatrrken, Certeau (2008: 48, 55) anti-disiplin kavramn kullanr. Ona
gre gnlk yaammzdaki pek ok alkanlk, tutum ve performans, taktik trndendir. Bireylerin kurnazlklarn ifade eden anti-disiplin kavram taktiklere
dayal, hileci ve dank yaratclklarn gizli biimlerini topran altndan ekip
karmaktr. Scott (1995: 27) tabi olann hkim olan karsndaki sylemini kamusal bir senaryo, sahne arkasnda iktidar sahiplerinin dorudan gzleminin tesinde yer alan sylemi nitelemek iin ise gizli senaryo terimini kullanr. Ona gre
her tabi grup, hkim olann arkasndan bir gizli senaryo yaratr. Scotta (1995: 52,
55) gre gizli senaryo, hegemonik olmayan, kart, muhalif, ykc sylemin ayrcalkl mekndr. Gizli senaryo tabi gruplarn kamusal senaryosunun dnda
braklan sylemi (jest, konuma, pratikler) temsil eder. Tahakkm zellikle sertse bu sertlie karlk gelen zenginlikte bir gizli senaryonun yaratlmas da kuvvetle muhtemeldir.
Certeaua gre (2008: 44-45) gnlk yaam, dzenbazlk yapmak, dolap evirmek
yani iini kendince yrtmek iin herkese binlerce yol sunar. Bu yol yordam bizi
gndelik yaamdaki gizli yaratclklara gtrr. Gizli yaratclklarla insan, sadece egemenlerin kendisine dayatt nesneleri tketmez. eitli taktik ve stratejilerle gndelik yaamda gedikler aar ve retim gerekletirir. Bu retim dnre gre bir yaratclktr ancak gizli bir retim ve gizli bir yaratclktr. Bu retim kurnazdr, danktr ancak her yere szar, sessizdir ve neredeyse grnmezdir.

234

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

Scottn (1995: 23-34) ifade ettii gibi iktidar karsnda gszn ikiyzllk
etmesi pek de artc bir durum deildir. Bu ikiyzllk her yerde hazr ve nazrdr. Normal olarak grlen toplumsal ilikilerin ou, kamusal davranlarmza uygun olmayan bir fikir beslediimiz insanlarla rutin bir ekilde konumamz ve onlara glmsememizi gerektirir. htiyatl davranmzn ve izlenim
denetimimizin stratejik bir boyutu olabilir. Tabi olanlarn kamusal sahnedeki
davran tarz, ihtiyatllk, korku ve gze girme arzusu nedeniyle egemenin beklentilerine hitap edecek ekilde biimlenebilir. Hakim olan ile tabi olan arasndaki iktidar eitsizlii ne kadar byk olursa ve ne kadar keyfi bir ekilde uygulanrsa, aadakilerin kamusal senaryosu daha basmakalp daha ritel bir grnme brnebilir. Baka bir deyile iktidar ne kadar tehdit ediciyse tabi olann
maskesi de o kadar kalndr.
Gsz olan, iktidarn huzurunda bir maskenin arkasna gizlenmek iin ak ve
zorlayc nedenlere sahip olabilir. Birey tahakkme maruz kalmamak ve hayattaki zne konumunu srdrmek adna ihtiyatsz benliini daha az ne karrken,
en iyi davranlarn sahne nnde sergiler. Bylece tahakkm sreci iktidarn
yzne sylenemeyen birtakm sahne arkas syleminin retilmesinde ve bireyin
benliinin ekillenmesinde nemli bir rol oynar.
3. TOPLUMSAL CNSYET ROLLER VE HEGEMONK ERKEKLK
Benlik zmlemesinde yararlanacamz dier bir kavram toplumsal cinsiyet
kavramdr. Toplumsal cinsiyeti anlamak iin ilk bata cinsiyet kavramn anlamamz gerekmektedir. Cinsiyet kavram iin ngilizce sex terimi kullanlr ve
Dkmenin (2010: 19) belirttii gibi bu kavram, kadn ya da erkek olmann biyolojik ynn ifade eder ve biyolojik bir yapya karlk gelir. Cinsiyet, bireyin
biyolojik cinsiyetine dayal olarak belirlenen demografik bir kategoridir. Toplumsal cinsiyet kavram iin ise gender terimi kullanlr; kadn ya da erkek olmaya
toplumun ve kltrn ykledii anlamlar ve beklentileri ifade eder. Toplumsal
cinsiyet, bireyi kadns ya da erkeksi olarak karakterize eden zelliklerdir.
Dkmen, kadnlardan ve erkeklerden beklenen rollerin, davranlarn, duygularn ve faaliyetlerin farkl olduunu belirtir. Ona gre kadnlarn daha duyarl,
ilgili ve bakm verici vb. olarak alglanmalar; erkeklerin ise bamsz, atlgan,
kuvvetli vb. olarak alglanmalar toplumsal cinsiyet farkllklarndan kaynaklanmaktadr. Klna gre (2006: 17) genellikle erkei kltrle ve dolaysyla bilgiyle, kadn doayla ve dolaysyla kaosla eletiren bir tutum sz konusudur.
Gilman, erkek merkezli, erkei merkeze alan ataerkil bir toplumda yaadmz
ve kltrmzn her ynyle bu erkek merkezli nyarg tarafndan biimlendiini iddia eder. Gilman bu nyargy, erkek duyarllnn ykclndan dolay
yok edici olarak grr. Kadnn olumlu duyarllndan ve yumuak karakterinden dolay, kadn merkezli ya da daha dorusu anaerkil bir dnyann ok farkl
olacan vurgular (Gilmandan akt. Donovan 2010: 96).

235

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

Williams ve Best, Amerika, Avrupa, Asya ve Avustralyadaki 25 lkede, kadn ve

erkee benzer zelliklerin yklendiini belirlemilerdir. Erkekler iin, duygusal
anlamlardan aktif ve gl; psikolojik ihtiyalardan basknlk, zerklik, saldrganlk, baar vb; ego durumlarndan eletirici ana-baba ve yetikin; kadnlar iin
ise, duygusal anlamlardan pasif ve zayf; psikolojik ihtiyalardan bamllk,
sayg, yardmseverlik, bakm vericilik, dostluk vb; ego durumlarndan bakm
verici ana-baba ve uyumlu ocuk gibi zellikler yklenmitir. Ayrca erkekler
iin macera seven, mantkl ve kendine gvenen, kadnlar iin ise zayf, yufka
yrekli, duygulu, kibar gibi zellikler yklenmitir (aktaran Dkmen 2010: 108).
Bu iki cinsiyet arasndaki farkllklarn bazlar biyolojik olmasna karn ou
farkllk tamamen kltrel ve sosyaldir.
Nazlnn (2006: 14) vurgulad gibi kadnlk ile ilikilendirilen duygular doal,
dzensiz, irrasyonel ve sbjektif olana gndermede bulunurken, erkek akl kltr, dzeni, evrenseli, rasyoneli ve zihinsel olan temsil eder. Tanmlanan bu
akl dnyasnn dzenini bozma olaslna sahip olan bu duygulara ve onlarn
temsilcisi olan kadna bu dnyada yer yoktur. Ya da eril iktidarn izin verdii
kadaryla vardr. Segal (1992: 123-124), ina edilen eril znelerin, genellikle pasiflii reddeden, eylem halindeki -spor yapan, alan- veya en azndan eylem iin
hazr, kaslarn iiren erkek imgeleri olarak sunulduunu ifade eder. Makbul
erkek imgesinin ise, vcudunun duruu, giydikleri ve genel grnyle kas,
sertlik ve hareketlilii artrdn belirtir. Ayrca, baskn erkek imgesinin, erkekleri aktif, arzulu ve kadir-i mutlak gibi gsteren bir imge olarak sunmann
ok kolay olduunu ifade eder. Sancar da (2009: 29) erkeklik belirtisi olarak g,
akl, aktiflik, atmadan kamamak, iddet uygulayabilmek, rekabet becerisi ve
baar tutkusu, teknolojik bilgiye ve uzmanla sahip olmay istemek, risk alma
ve macera peinde koma arzusu ve kahramanlk istencine sahip olmak gibi temel zellikleri ne srer. Kadnsla ise; duygusallk, pasiflik, barlk, anlayl
ve efkatli olmak gibi zellikleri atfeder.
Bu zelliklerin Connellin (1998: 245-246) grlerine dayanarak, erkeklerin kadnlar zerindeki kresel egemenliinin varlna ve kadnlarn kresel dzeyde
tabi klnmasna yol atn aka vurgulayabiliriz. Boyun een kadn, erkeklerin kar ve arzularna hizmet etmeye ynlendirilir. Fakat bu srecin tam karsnda yer alan kadn ediminden de bahsedebiliriz. Connellin n plana karlm
kadn temsilinin yer almad bu aamada direni stratejileri ve boyun ememe
biimleri yer almaktadr. Bu iki sre bireyin benliinin biimlenmesinde nemli
bir yer tutmaktadr.
Son kavrammz olan hegemonik erkeklik biiminde ise, hegemonik olan erkeklik temsili dier erkeklik biimleri zerinde bask kurmakta, toplumsal sahnede
tek bir erkeklik imgesinin stnln ilan etmektedir. Toplumlarda dayatlan
bir erkeklik temsili vardr, bu temsil dier tm erkeklik temsillerini basklamak-

236

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

ta, hegemonyas altna alarak sindirmekte, tekiletirmekte hatta baz zamanlar

yok etmektedir. Connella gre (1998: 242-249) hegemonik erkeklik, kadnlarla ve
tabi klnm erkeklik biimleriyle ilikili olarak ina edilir. Erkeklik biimleri
arasndan biri, baskn bir yapya sahiptir ve dierleri zerinde egemenlik kurar.
Bylece dier erkeklik biimleri, egemen temsilin altnda ikincil konuma srklenir. ada hegemonik erkekliin en ayrt edici zellii, heteroseksel oluudur, yani evlilik kuruluuyla sk bir iliki iinde olmasdr. Bu balamda tabi
klnm erkeklik biimi olarak karmza ecinsel erkek kimlii kar. Erkln
(2011: 233) ifade ettii gibi hegemonik erkeklik, her ataerkil toplum tarafndan
kendi kltrel belleine gre biimlendirilir ve kanunlatrlr. Kltrel bir yaratm sreci olarak bu erkeklik temsili, iktidar temsil eden ve tanmlayan heteroseksel bir inadr. Bu balamda toplumsal cinsiyet rollerinin ve hegemonik olan
temsillerin dier kimliklere iki trl izlenceden birini semeye zorladn aka
ifade edebiliriz: Boyun eme ya da direni. Dramaturjik ilkelerden hareketle yukarda ifade ettiimiz kavramlardan da yararlanarak filmlerdeki insan aktrn
benliini zmlemeye balayabiliriz.
4. DRAMATURJK YAKLAIM BALAMINDA RNEK FLM
ZMLEMELER
4.1. Duvara Kar
Eyleyen konumundaki Sibel, izleyicinin karsna kendisini saran ataerkil ve geleneki yapdan, toplumsal cinsiyet kodlarndan, kltrel hegemonyadan kamaya ve syrlmaya alan, kendi bedeni zerinde sz sahibi olmaya abalayan
bir kadn temsili olarak kar. Sibel kendi deyimiyle yaamak, dans etmek ve cinsel zgrln istedii kiiyle yaamak isteyen bir kadndr; fakat ailesi Sibelin
arzu nesnesine ulamasnda en byk engelleyici konumundadr. Bu nedenle
Sibel, arzu nesnesine ulaabilmek adna eitli deiken performanslar retmek
zorunda kalr. Sibelin benlii, sahne nnde ve sahne arkasnda gerekletirdii
bu deiken performanslara, izlence boyunca ynetmek zorunda kald izlenim
denetimine, yaratt sahte gerekliklere, tahakkm ve tahakkme kar rettii
eitli taktik ve stratejilere gre biimlenir. Sibelin benlii anlat boyunca deiir,
dnr ve balangtakinden farkl bir yere doru evrilir. Ayn durum Cahitin
benlii iin de geerlidir.
Ailesinin basksndan kurtulabilmek adna Sibel ilk etapta sahte intiharlar organize eder; ama yine de ailesinin bitmek bilmeyen basksndan ve yasaklarndan
kurtulamaz. Bu nedenle hastanede karlat Cahit Tomruktan kendisiyle evlenmesini ister. Sibel bylece kendi kltrel dinamiklerinden ve boyunduruundan kamann yolunu yine ayn yapnn kutsal grd aile kavramndan geerek bulacan dnr. Sibel, Cahite sadece kar kocaym gibi yapacaklarn
ama ev arkada olarak kalacaklarn, evini ve tuvaletini temizleyeceini, alveri
yapacan, cinsel birlikteliklerinin olmayacan ve bylece artk evde yaamaya

237

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

mecbur kalmayarak zgrce yaayabileceini otobs kesitinde kanlar iinde

haykrr. Cahit, ya annen ve baban ne olacak diye sorar. Sibel her eyi dnmtr. Her iki taraf ara sra grecekler bu durum herhangi bir zorunlulua dnmeyecektir. Bu konuma zerine Cahit, evlilie raz olur. Cahitin kimi kimsesi olmad iin arkadan, amcas olmas iin ikna eder. eitli dzmece bilgiler ataerkil ailenin beklentilerine uygun bir biimde dzenlenir ve ezberlenir.
rnein Cahitin iine ve ailesine ynelik bilgiler kurgulanr. Birlikte Trk adetlerine gre Sibeli istemeye giderler ve bu sahte evlilik oyunu, Trk dnyle
talandrlr. Cahit ve Sibel, dnn ardndan eve gelirler. Sibel, Cahite eski
karsnn adn sorar, bu duruma Cahit ok sinirlenir ve Sibeli evden kovar. Sibel
sinirle evden kar ve bir bara gider. Gerdek gecesinde barmenle beraber olur ve
geceyi orada geirir. Bylece Sibel, arzu nesnesine ulamay baarr.
Sibelin sahne n, ailesinin ondan bekledii davranlara, toplumsal metinlere
gre performansn sergiledii, toplumsal yapya ters dmedii rutinleri icra
ettii alana karlk gelir. Sahne nnde Sibel, beklentilere uygun performans icra
etmek ve kendi ideal benliini sergilemek ksaca rol yapmak zorundadr. Yoksa
tekiletirilecek hatta yok edilecektir. Yok edilmemek adna ihtiyatl davranr.
Yaratt sahte izlenimleri ve gereklikleri kontrol etmek ve ynetmek zorunda
kalr, maske takar. Kendi ideal grnts ile badamayan etkinlikleri, gerekleri
saklama eilimi iine girer. Kimi gerekleri vurgular, kimilerini ise gizler. Sibelin
hastanede babasyla, abisiyle ve annesiyle konutuu kesit ve daha ok ailesiyle
oturduu evdeki kesitler bu durumu aka rnekler. Bu kesitlerde Sibel, toplumsal cinsiyet rollerine uygun susan, dinleyen ve hizmet eden makbul kadn
roln oynar. Ailesinin olduu uzamlar gnlk yaamda sahne nndeki dekorlar haline gelir. Sibel bu dekorlarn olduu yerlerde grnn ve tarzn beklenilenle uyumlu hale getirir, ehliletirir, hrmet ve rza gsterisinde bulunur.
Buradaki temel ama Sibelin asl kimliini ya da gizli amacn tanmlayan ykc
bilginin izleyici olarak tanmladmz ailesi tarafndan renilmemesidir.
Sibel, aile iinde geleneksel Trk aile yapsnn kurallarna gre bir hayat srmesi
gerekirken, darda Avrupa Almanyasnn dinamikleri onu etkilemektedir. Bu
durum Almanyaya g etmi birinci kuak ailelerin ocuklarnn kimlik sorunu
ve kiilik bunalmlar yaamalarna ksacas arada kalmalarna neden olmaktadr.
Bu koullar iinde yer alan Sibel, ataerkil ailesiyle ve Trk gelenekleriyle elien
ve atan arzular nedeniyle, sahne n performansnn tam aksine, gnlk hayatnda eitli performanslar yaratarak kendi sahne arkasn yaratmak zorunda
kalr. Toplumsal rolleri ve rutinleri iselletirmeyen, geleneksel yapnn kendine
dayatt yaam kabullenmeyen Sibelin sahne arkas yaamak, dans etmek,
istediim kiiyle cinselliimi yaamak ve zgr olmak istiyorum dedii alandr.
Toplumsal cinsiyet kodlar gerei olsa olsa erkee ait olarak grlen bu davranlar, Sibelin sahne arkasnda gizli senaryolar retmesinin temel nedenidir. nk
erkein davranlarn gerekletiren ya da o alana giren kadn bir ekilde ceza-

238

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

landrlacaktr. Bunun bilincinde olan Sibel bu iki alann zerinde yaratt baskdan ylarak bu yapdan syrlmann yollarn arar. ntihar zm olmamtr.
Evlilik karar ise Sibelin sahne arkasnda rettii gizli senaryosunu faaliyete geirme frsatn ona verir. Bu senaryonun uygulanabilmesi iin nce sahne n
performanslar sergilenmek zorundadr. Kz isteme treninde eitli yanlsamalara dayal performanslar gerekletirilir. Sibel ve Cahit, dnde dans eder, oyun
havalarnda oyunlar oynar ve mutlu bir ift imaj izer. Bylece tahakkme kar
retilen anti-disipliner taktik ve stratejilerle Sibel, ailesini ya da kltrel normlar
memnun etmek iin en azndan kendi bana yaad uzamda daha fazla rol
yapmak zorunda kalmaz, aksine rahatlar ve kendi olur. Gizli senaryosunu direni ve mcadele pratikleriyle gerekletirmeyi bir ekilde baarr.
Cahit ve Sibel evlendikten sonra anlat Sibelin sahne arkas performansn sergiledii kesitlerle ilerler. Ayn durum Cahit iin de geerlidir. O da Sibelin kendi
hayatna girmesiyle birlikte sahne n ve sahne arkas alanlarnda deiken performanslar sergilemek zorunda kalmtr. Yaratt sahte izlenimleri her daim
denetim altnda tutmak zorundadr; nk yukarda ifade ettiimiz ykc bilginin izleyici konumunda olan Sibelin ailesi tarafndan renilmemesi gerekmektedir. rnein evlendikten belli bir sre getikten sonra Cahit ve Sibel, Sibelin
ailesine oturmaya giderler. Bu kesit tam anlamyla sahne n performansnn
gerekletirildii, beklenilen izlenimlerin yaratld ve srekli kontrol edildii
uzam gzler nne serer.
Sahte evlilik gerei kendi hayatlarn zgrce yaamaya devam eden ift, bir sre
sonra birbirlerinden holanmaya balar. Fakat birbirlerine alamadan, bir gece
Cahit kskanlk krizi sonucu Sibelin eski sevgililerinden birini ldrr. Cahit
hapse girer, Sibel bir kez daha intihara teebbs eder; ama lmez ya da henz
lmek istemez. Anlatnn tersine evrindii bu kesit itibariyle eitli taktik ve
stratejilerle korunan ykc bilgi ifa olur. Gazetelerin namus cinayeti olarak grd haber, Sibelin ailesi tarafndan renilir. Bylece Sibelin sahne arkas performans ya da gizli senaryosu aa kar. Bu an itibariyle sahne n performansnn da bir anlam kalmaz. Foucaultnun (2012: 14) vurgulad gibi belli bir kimliin toplumsal dzlemde olumsuz ve dolaysyla arzu edilmez olarak snflandrlmas bu kimlii tecrit, slah ve hatta yok etmek iin oluturulmu pratiklere
ehliyet verebilir. Ykc bilginin aa kmas Sibelin ailesine Sibeli yok etme
ehliyeti vereceinden Sibele kamak dnda bir yol kalmamtr; o da stanbuldaki kuzenine kaar.
Sibel, stanbuldaki kuzeninin yannda bir sre alr. Ama bu rutine de dayanamaz ve iten ayrlr. Uyuturucu bulmak iin tekin olmayan bir adamla tanr.
Tecavze urar. Bir gece yars sokakta yrrken birka adam kendisine laf atar.
Sibel de bu duruma karlk verir, onlara kfreder, ilerinden birinin burnunu
krar. Fakat sonu olarak epeyce bir dayak yer, ardndan baklanr. Sibeli bir

239

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

taksi ofr kurtarr. Hatta ilerleyen kesitlerde Sibelin bu adamla evlendii ve

bir ocuk sahibi olduu grlr. Cahit hapishaneden kar ve Sibele kavumak
iin stanbula gider. Cahit ve Sibel bir otel odasnda buluur. Daha evvel cinsel
anlamda birlikte olmayan Cahit ve Sibel her eye ramen birlikte olur ve Cahitin
doduu yere Mersine gitme karar alrlar; fakat Sibel Cahitle gitmez, kzn ve
eini brakamaz. Cahit ise Mersine doru yola kar.
Sibel filmin banda ataerkil aile yapsndan syrlmay, kltrel hegemonyadan
kamay amalayan, cinselliini yaamak isteyen bir kadn temsili olarak karmza kt. Bu arzu nesnesi uruna eitli performanslar sergiledi, Cahitle eitli
anti-disipliner taktik ve stratejiler retti. Hayatndaki rutinleri gz ard etmedi;
ama iselletirmeden bunlardan kurtulmann gizli senaryolarn yazd. Fakat
ykc bilginin ortaya kmas Sibeli tekrar o yapnn iine frlatt. Sonu olarak
iinde yer almak istemedii aile kurumunda anne ve e roln stlenmek zorunda kald. Bylece Sibelin final kesitindeki tercihi, anlat boyunca sergiledii
zgr kadn temsilini sona erdirirken toplumsal cinsiyet kodlarna uyacak ideal
kadn temsilinin balamasnda nemli bir rol oynad.
4.2. Zenne
Eyleyen konumundaki Ahmet, izleyicinin karsna iinde doduu corafyann
sk skya baland tresine, ataerkil ve geleneki yapsna, retilen toplumsal
cinsiyet rollerine ve dier erkeklik biimlerini yok sayan ve tekiletiren
hegemonik erkeklie birtakm taktik ve stratejilerle kar kmaya alan, bu
basklardan ve dayatmalardan direni pratikleriyle ve eitli performanslarla
syrlmaya abalayan ve ecinsel kimliini zgrce yaamak isteyen bir erkek
temsili olarak kar. Ahmetin arzu nesnesine ulamasndaki en byk engelleyici, bu anlatda da beden zerinde tahakkm kurucu bir konumda olan ailedir.
Ahmet her eye ramen anlat boyunca grnr olmann yollarn arar, ecinsel
kimliini aka ve korkusuzca yaamak ister. Bu nedenle eitli taktik ve stratejilerle sahne nlerinde ve sahne arkalarnda anti-disipliner performanslar sergilemek ve izleyici konumunda bulunan ailesi zerinde yaratt izlenimi ve sahte
gereklii srekli denetlemek zorunda kalr. Ahmetin benlii tm bu etkileimler balamnda ina edilir.
Anlat, kabul gren erkeklik temsiliyle tekiletirilen erkeklik temsilinin yaratt
atmay gzler nne sererek alr. Bir yanda ellerinde bayrak tutan kalabaln sloganlarla omuzlara alarak askere uurlad ismini bilmediimiz kahraman
erkek(ler) ya da halkn isimlendirmesiyle Mehmetik, dier tarafta lo bir uzamda parltl kyafetler iinde erkek izleyiciye kar dans eden zenne. Bu grntler
arasnda ise tenha bir meknda erkeklerle konuan ve ailesinin peine takt
Zindan (takipi) fark ederek gece kulbne snan Ahmet karmza kar. Esasnda anlat, Ahmetin arada kalmln ve basklad kimliini bu atan grntler zerinden daha filmin ilk kesitlerinde anlatr. Bu grntler toplum

240

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

yasalarna uyan erkeklik biiminin ya da dier bir deyile hegemonik erkekliin

topluma gre makbul ve takdir gren bir erkeklik temsili olduunu, bunun dnda kalan dier erkeklik temsillerinin ise tekiletirilerek karanlk meknlara
hapsedildiini daha filmin en banda izleyiciye fsldar. Tam da bu aamada
Ahmetin benliinin bu toplumda nasl ina edildii sorusu gndeme gelir. Film,
anlatsn bu grnr olma mcadelesi zerine kurar.
.
Ahmet, annesinin peine takt takipiden kamak iin Zenne Cann dans ettii
gece kulbne gittiinde telefonunu Cann odasnda drr. Hem telefonunu
almak hem de Zenne Canla kt balayan ilk tanmalarn dzeltmek adna
Cann fal bakt kafeye gider. Burada Cann fotoraflarn ekmek isteyen fotoraf Daniella tanr. Ahmeti, Daniel ve Can bu kesit itibariyle hep bir
arada grrz, hatta ecinsel Ahmet ve biseksel Daniel birbirlerinden holanr
ve birlikte olmaya balar. Bir rastlant sonucu balayan anlat bylelikle ileriye
doru devinir. Bu kesit itibariyle izleyici, farkl kiilie sahip bireylerin arasndaki dostlua, Ahmet ve Daniel arasndaki aka ve ecinsel kimliin ortaya
kmamas adna verilen mcadeleye tank olur.
Ahmet kz kardei Haticeyle stanbulda rencidir, birlikte kalrlar. Anne
Kezban onlar sk sk ziyarete gelir. Bu ziyaretin temel nedeni ocuklarna duyduu zlem deildir, asl ama Ahmetin ne yapt ve kimlerle grtdr.
Daha ak bir ifadeyle annenin Ahmetin ecinsel olduuna dair byk pheleri
vardr. Ahmetin bu kimliini krmak adna Kezban, Radyo Zemzemde ilahiler
dinler ya da dinlettirir. Sesil evreni dini metinlerle ssler, namaz klar. Oluna
sklkla asln inkr etmemesi gerektiini tler. Kezban, olunun kimlerle grtn renmek iin Ahmet uyurken telefonunu kurcalamak ister. Yer bezi
kalmam diyerek Ahmete yaktramad renkli tirtlerini keser. Baba ise
daha lml yaklar, Ahmeti sular grnmez ya da m gibi grnr. Her zaman okulunu bitir, askere git, hayrl bir ksmet bulalm ve ilerin bana ge
gibi lml ama bir o kadar da bireyi snrlandrc tler verir. Esasnda Hatice
de Kezban tarafndan Ahmeti rapor etmek amacyla stanbula gnderilmitir.
Anne, Haticeyi srekli sktrr ama abisini seven Hatice ykc bilginin ortaya
kmamas adna direni pratikleri sergiler. Ahmet tm bu zorlayc ve denetleyici yap altnda ecinsel kimliini ailesine ak etmemek iin sahne nnde eitli
performanslar sergilemek zorunda kalr. Ailesinin olduu sahne nlerinde Ahmet, giysilerini solgun renklerden seer. Bu giysiler karanlk ve kapaldr. Ecinsel kimliini ele vermeyecek ekilde rtldr. Ahmetin yaratt izlenim sahtedir, yanlsamaldr. Sahne nnde sergiledii ideal grntsyle badamayan
gerekleri gizleme eilimi iine girer. Yok edilmemek adna ihtiyatl davranr,
toplumsal metinlere bal gibi grnr. Ailesi memlekete dnd zaman Ahmetin kiilii gibi, kyafetleri de renklenir. Ayn durum Ahmetin kz kardei
Hatice iin de geerlidir. Haticenin salar, ailesinin geldii zamanlarda ya topludur ya da Hatice salarn toplamas iin uyarlr. ki karde ailenin gidiiyle

241

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

birlikte zgrlklerini ilan eder, taktklar kaln maskeleri karrlar. Hatice salarn hemen aar ve savurur. Bu anlatda da ailenin olduu uzamlar gnlk yaamda sahne nndeki dekorlar haline gelir. Ahmet ve Hatice bu dekorlarn olduu yerlerde grnlerini ve tarzlarn beklenilenle uyumlu hale getirmek
zorundadr. Buradaki temel ama Sibelde olduu gibi Ahmetin asl kimliini
tanmlayan ykc bilginin izleyici konumunda olan aile tarafndan renilmemesidir.
Ahmetin annesi Kezban, otoriter ve baskc bir kadn temsili olarak karmza
kar. Ahmetin kklnde kadn kyafetleri giyip dans ettii gnden beri bir
glge gibi Ahmetin peini brakmam, farkl bir erkek olabilecei varsaymyla
srekli onu takip etmitir. Hatta eine Ahmetin bydnde Zenne olacan,
bu nedenle Ahmeti ortadan kaldrmas gerektiini sylemitir. Anneye kyasla
ocuklarna daha bir sevgi ve efkatle yaklaan Ahmetin babas ise bu eylemi o
zamanlar gerekletirmemitir. Kezbann olan dodu erkek olamad, hayra dnmedi sylemlerine kar baba aresizce gzmle grmeden kulamla duymadan yapamam demekle yetinir. zleyici bu kesitte bir erken anlatma tanklk
eder. Filmin banda drstlk bazen ldrr syleminin Ahmet zerinden gerekleeceini izleyici bylelikle anlar.
Anne Kezban, Ahmetin stanbula okumak iin gelmesiyle Zindan isimli birini
Ahmeti takip etmesi iin grevlendirmitir. Ahmet, Zindan glgesi olarak tanmlar. Nereye gitse peinden gelen, dikizleyen ve her yaptndan haberi olan
bir glge. Ahmet treye, ataerkil yapya, hegemonik erkeklie ve tahakkme
kar sahne arkasn yaratr ve ecinsel kimliini orada yaar ya da yaamaya
alr. Ahmet rettii gizli senaryonun Zindan tarafndan aileye sylenmemesi
iin Zindana para verir. Ahmet bedeni zerindeki gzetime, rettii bu taktik ve
stratejiyle kar koyabileceini dnr ama her seferinde Zindan, Ahmetin karsna tekrar kar. Ykc bilginin aa kmamas adna Ahmet, Zindana her
seferinde para vermeye mecbur kalr. Daniel, Ahmeti takip eder. Ahmeti Zindana para verirken birka sefer grr ve bu durumu ona sorar. Ahmet, Zindan
ve iinde bulunduu kmaz anlatmaya balar. Ahmet, annesi Kezbann temizlik hastas olduunu ve kendisinin temiz olmadn Daniela alayarak syler.
Ahmetin bu sylemlerinden iinde bulunduu yapy ve kendi erkekliinin
makbul erkeklik temsili karsnda teki olduunu iselletirdii grlr. Ahmet,
heteroseksel toplumda kendisini oktan hasta ya da normal d ilan etmitir.
Daniel kendi Batl dnyasnda buna anlam veremez. nk Daniel drst bir
ekilde biseksel kimliini ok zaman nce ailesiyle paylamtr. Danieln ailesi
ona gre ak fikirli olduundan bu durumu dert etmemitir. nk onun yaad corafyada bu kimlikler tekiletirilmez ya da yok edilmez. Daniel bu nedenle cinsel kimliini yaama balamnda herhangi bir sahne arkasna, gizli senaryoya ya da izlenim denetimine ihtiya duymaz, bu nedenle herhangi bir direni pratiine de bavurmaz. Fakat Ahmet iin ayn eyleri sylemek ok zordur;

242

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

Ahmetin iinde doduu corafya bu kimliin var olmasna kesinlikle izin vermez, bu nedenle belirli eylem kalplarna gre rol yapmak birey iin zorunlu bir
hal alr.
Ahmeti ailesi nnde rol yapma zorunluluundan kurtarmak ve cinsel kimliini
zgrce yaamasn salama adna Daniel, Ahmeti Almanyaya gtrmek ister.
Ahmet, kurtarc kahraman olarak sunulan Batl Daniella gitmeyi ve bu yapdan
syrlabilmeyi arzular; fakat Ahmet askerliini yapmad iin pasaport alamamaktadr. Zenne Can da, asker kaa olduu iin gndzleri dar kamaz, lo
meknlarda fal bakar, geceleri ise zennelik yaparak para kazanmaya alr. Polisten kaar, annesi de tm basklara ramen Cann adresini gizler. Cann adresini polise veren ise askerden psikolojik sorunlar yaayarak dnen Cann abisidir. Dengede duran ve esenlikli bir ekilde ilerleyen anlat, bu kesit itibariyle tersine evrinir.
Cann babas subaydr ve ehit dmtr. Abisinin enkaz ise evde yatmaktadr. Annesine ok dkn olan Can da annesini zmemek adna askere gitmek
istemez. Ahmet ise sevdii adamla Almanyaya gitmek ister. Bu nedenle Zenne
Can ve Ahmet, askerlikten muaf tutulmak istemektedir. Fakat askerden muaf
tutulmak iin ecinsel kimliin cinsel iliki esnasndaki fotoraflarla ve birtakm
testlerle kantlanmas arttr. Bu kesitten sonra retilen taktik ve stratejilere bir
yenisi daha eklenir. Daniel ve Ahmet, cinsel iliki esnasndaki fotoraflarn ekmek zorunda kalr. Ayrca Ahmet, askerlik ubesine giderken Candan kendisini
zenne yapmasn ister. Ahmete ada ve makyaj yaplr. Renkli kyafetler giydirilir. Sahne arkasnda retilen gizli senaryolarn kamusal sahnede oynanma sras
gelmitir. retilen direni pratikleriyle sahne nndeki performans balar. Bu
kesitteki sahne n, bireyin zihni ve bedeni zerinde kontrol ve denetim arklarnn neredeyse en fazla iledii ve sistematikletii askerlik kurumudur. Aalamaya, kmseyici baklara, alaya almaya ve eitli hakaretlere ynelik saldrlara ilk olarak Ahmet maruz kalr. Askerlerin karsna ilk kan Ahmet, ecinsel kimliini cinsel iliki esnasndaki fotoraflarla kantlar ve psikoseksel bozukluk tans konularak muaf raporu almay baarr. Daha sonra stat tahakkmne Zenne Can maruz kalr; ama basknn nesnesi konumunda olan Can fotoraf ektirmedii ya da bu aalayc uygulamay reddettii iin anal muayene
edilmek zorunda kalr. Bu kesitte stat tahakkm daha da iddetini arttrr. Bu
durum Can iin daha onur krc bir hal alr, ama bu yolla da olsa rapor almay o
da baarr. Can, ecinsel olduuna dair belirli bir izlenim yaratmaya alm;
fakat bu gereklik fotoraflarla sabitlenmedii iin iktidar tarafndan geerli grlmemitir. Ahmet ise sahne arkasnda rettii taktik ve stratejiyle sahne nnde daha fazla stat tahakkmne maruz kalmamtr.
Anlat ksa bir sreliine izleyiciye tekrar rahat bir nefes aldrr; ama bu esenlikli
hal Ahmetin babasna ecinsel olduunu telefonda sylemesi sonucu bozulur.

243

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

Ahmetin deiken ve anti-disipliner performanslarla skca korumaya alt

ykc bilgi, geilen eikler sonucunda yine kendisi tarafndan ifa edilir. Bu kesitten sonra Ahmet, ihtiyatl davranmak zorunda kalmaz. Yap karsnda takt
kaln maskeyi kendi rzasyla kartr, sahte izlenimleri denetleme zorunluluundan kendisini azat eder. Herhangi bir mcadele ve direni pratiine gerek
duymadan ecinsel kimliini, makbul ve ideal erkek temsili karsnda zgr
brakr. Fakat bu zgrlk ok ksa srer. Foucaultnun (2012: 16) vurgulad
gibi belli kimliklerin sakncal, yanl ya da arzu edilmez olarak snflandrlmas,
dolayl olarak baka bir kimlii dayatmann yolu grlebilir. Kendi ideal erkek
temsilini anlatnn en bandan bu yana Ahmete dayatmaya alan ama baarl
olamayan ailenin geriye tek bir seenei kalr. Bir gece Ahmet, babas tarafndan
sokak ortasnda vurularak ldrlr. Bylece bireyin bedenini ideal erkek temsiline ve toplumsal metinlere gre disipline edemeyen ve dntremeyen ataerkil
yap, bireyi hastalkl ve teki ilan etmi hatta yetinmeyerek filmin sonunda eyleyen konumundaki zneyi yok etmitir.
SONU
Bu almada, ele alnan film anlatlarnda farkl uzamlarda farkl rolleri icra
eden insan aktrn benliinin nasl ve hangi etkiler altnda ina edildii ortaya
konulmaya allmtr. Bireyin benlii zmlenirken dramaturjik ilkelerin yan
sra tahakkm, toplumsal cinsiyet ve hegemonik erkeklik kavramlarndan da
yararlanlmtr.
Ele alnan film anlatlarnda bireyin benliinin izleyici konumundaki dier eyleyenlerle girdii etkileim sonucunda deiip, dnt ve biimlendii grlmektedir. Her iki anlatnn henz banda kahramanlarn bir arzu nesnesi vardr;
fakat kahramanlarn ulamaya alt bu yitik nesneler, toplumsal metinlerle
elimekte ve atmaktadr. Bu nedenle eyleyen konumundaki birey, sahne arkasn yaratmak ve eitli gizli senaryolar retmek zorunda kalr. Toplumsal metinlerle atan arzularn bu uzamda gerekletirmenin yollarn arar. Burada
eyleyen adna nemli olan ykc bilginin aa kmamasdr. Ykc bilginin ifa
olmamas ve arzularn gerekletirilmesi adna eyleyen, eitli taktik ve stratejiler
retir, deiken anti-disipliner performanslar yaratr. Sahne nnde ise yapnn
kendisinden bekledii ideal benlii ve en uygun rutini sergilemeye alr. Kendi
ideal grnts ile badamayan etkinlikleri, gerekleri ve eylemleri ise saklama
eilimi iine girer. eitli yanlsamalar tasarlar, sahte gereklikler yaratr. Gndelik yaamda bedeni zerinde iktidar kurabilecek kiilere kar rettii izlenimi
ynetmek ve ekillendirmek zorunda kalr. Tahakkmn varlna karn birey,
sahne nnde toplumsal metinlere uygun maske takar; fakat toplumsal rolleri
iselletirmez, rettii direni sanatlaryla sahne arkasnda asl kimliini yaamaya alr.

244

Duvara Kar ve Zenne Filmlerinde Dramaturjik Bir Yaklam

Her iki anlatda da eyleyenlerin sahne arkalarna dair sk skya korumaya alt ykc bilgiler dier eyleyenler tarafndan bir ekilde renilmi, bu nedenle
sahne nlerinde retilen makbul performanslarn sonlandrlmas gerekmitir.
Her ne kadar birey eitli taktik ve stratejilerle yap karsnda fail olmaya alp,
ksmen baarsa da sonu olarak ele alnan film anlatlarnda bireyin benliinin
toplumsal metinler tarafndan ekillendirildii ve en nihayetinde yapnn, bireyin
bedeni ve zihni zerinde belirleyici hatta yok edici bir gce sahip olduu grlmtr.
KAYNAKA
Berberolu B (2009) Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri: Eletirel Bir Perspektif, Can Cemgil(ev), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
Connellr (1998) Toplumsal Cinsiyet ve ktidar: Toplum, Kii ve Cinsel Politika,
Cem Soydemir(ev), Ayrnt Yaynlar, stanbul.
De Certeau M (2009)Gndelik Hayatn Keyfi-1: Eylem, Uygulama, retim Sanatlar, Lale Arslan zcan (ev), Dost Kitabevi, Ankara.
Donovan J (2010) Feminist Teori, Aksu Bora, Meltem Aduk Gevrek, Fevziye
Saylan (ev), letiim Yaynlar, stanbul.
Dkmen Z (2010) Toplumsal Cinsiyet: Sosyal Psikolojik Aklamalar, Remzi
Kitabevi, stanbul.
Erkl H (2011) Trk Sinemasnda Hegemonik Erkeklik: Kahramandan AntiKahramana Erkeklik Temsilleri, lker Erdoan (der), Medyada Hegemonik Erkeklik ve Temsil, Kalkedon Yaynlar, stanbul, 231-242.
Foucault M (2012) ktidarn Gz, Ferda Keskin (ev), Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Goffman E (2012) Gnlk Yaamda Benliin Sunumu, Bar Cezar (ev), Metis
Yaynlar, stanbul.
Kln K (2006) Toplumsal Cinsiyetin Meknsal Tarihini Yeniden Yazmak: Mimarlk ve Kadn Kimlii zerine Kuramsal Bir ereve, Kadn almalar Dergisi, 1, 16-23.
Layder D (2010) Sosyal Teoriye Giri, mit Tatlcan (ev), Kre Yaynlar, stanbul.
Nazl A (2006) Modernitenin tekisi: Kadn ve Bedeni, Kadn almalar Dergisi, 1, 10-15.
ztrk S (2012) Mekn ve ktidar: Filmlerle letiimin Altpolitikas, Phoenix Yaynevi, Ankara.
Poloma M (2012) ada Sosyoloji Kuramlar, Hayriye Erba (ev), Palme Yaynclk, Ankara.

245

Seluk letiim, 2014, 8 (3): 228-246

Ritzer G (2013a) Sosyoloji Kuramlar, Himmet Hlr (ev), De Ki Basm Yaym,

Ankara.
Ritzer G (2013b) Modern Sosyoloji Kuramlar, Himmet Hlr (ev), De Ki Basm
Yaym, Ankara.
Segal L (1992) Ar ekim: Deien Erkeklikler Deien Erkekler, Volkan Ersoy
(ev), Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Scott C (1995) Tahakkm ve Direni Sanatlar: Gizli Senaryolar, Alev Trker
(ev), Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Sancar S (2009) Erkeklik: mknsz ktidar (Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler), Metis Yaynlar, stanbul.

246