19

3. Elemanter Saylar Teorisinden Hatrlatmalar

Tanm 3.1 a; b 2 Z; a 6= 0; b = ac olacak sekilde 9c 2 Z ise a bler b denir ve
a j b ile gsterilir.
p 2 Z ve p > 1 olsun. E
ger p tamsaysnn 1 ve p den baska pozitif bleni yoksa
p ye asal say denir.
Tanm 1 kullanlarak asa
gdaki zellikler kolayca gsterilebilir.
8a; b ve c 2 Z iin
1. a j b ve b j c =) a j c
2. 8c 2 Z iin a j b =) a j bc
3. a j b ve a j c =) 8x; y 2 Z iin a j bx + cy
4. 8p asal iin p j ab =) p j a veya p j b
Tanm 3.2 a ve b sfrdan farkl tamsaylar olsun. Asa
gdaki zellikleri sa
glayan
bir d 2 Z + varsa bu d tamsaysna a ve b nin en byk ortak bleni denir ve
ebob(a; b) ile gsterilir.
1. d j a ve d j b
2. 8c 2 Z iin c j a ve c j b =) c j d
Teorem 3.1 (Aritmeti
gin Temel Teoremi) 8n > 1 tamsays iin
n = pn1 1 pn2 2 :::pnr r

 p1 6 p2 6 ::: 6 pr ve ni 2 Z +

olacak sekilde 1 6 i 6 r iin pi asal say olmak zere 9pi 2 Z : Bu yazls sra
farkyla tek trldr.

20

Teorem 3.2 8a; b 2 Z ve b > 0 iin

a = qb + r ve 0 6 r 6 b olacak sekilde 9! q; r 2 Z
a ve b sfrdan farkl herhangi iki tamsay olsunlar. E
ger a ve b tamsaylar asal
arpanlarna ayrlabilirse ebob(a; b) kolayca bulunabilir. Fakat, bir tamsaynn asal
arpanlarn bulmak her zaman kolay olmayabilir. Euclid Blme Algoritmas asal
arpanlara ayrmaya gerek duymadan iki saynn en byk ortak blenini etkili bir
sekilde bulabilir.
Algoritma 3.1 (Euclid Blme Algoritmas)
Kabul edelim ki a ve b tamsaylarnn her ikisi birden sfr olmasn. Bu algoritma
verilen a ve b tamsaylar iin d := ebob(a; b) de
gerini hesaplar.
1. x := a ve y := b
2. E
ger y = 0 ise d := x ve Bitir.
3. r := x mod y
4. x := y
5. y := r
6. Git Adm 2
rnek 3.1. a = 1547 ve b = 560 ise ebob(a; b) =?
zm Euclid algoritmasn uygularsak
1547 = 2:560 + 427
560 = 1:427 + 133
133 = 4:28 + 21

21

28 = 1:21 + 7
21 = 3:7 + 0
oldu
gundan b = 7; r = 0 dr. Yani, ebob(1547; 560) = 7 dir.
Tanm 3.3 8n 2 Z + iin Euler  fonksiyonu n saysndan kk ve n ile
arasnda asal olan pozitif tamsaylarn says olarak tanmlanr. Yani,
(n) := # fm j 0 < m < n  ebob(m; n) = 1g dir.
nerme 3.1 E
ger ebob(m; n) = 1 ise (mn) = (m)(n) dir.
Teorem 3.3 pi ler farkl asallar , ei > 0 ve 1 6 i 6 n olsun.
m :=

n
Q

i=1

pei i =) (m) =

n
Q

i=1

Tanm 3.4 8a; b ve m 2 Z iin e

ger m j a

(pei i

piei 1 )

b ise a mod m de b ye denktir

denir ve a  b mod m olarak gsterilir.

Tanmdan  nin bir denklink ba
gnts oldu
gu gsterilebilir. Verilen bir m
tamsays iin denklink snarnn 0 ve m 1 arasnda yalnz ve yalnzca bir tem

gdaki
silcisi vardr. Denklink snarn Zm := 0; 1; ::m 1 ile gsterirsek Zm asa
islemlere gre bir de
gismeli halkadr. E
ger m asal say ise Zm bir cisimdir.
8a; b 2 Zm iin
a + b := a + b
a:b := a:b
a :=

Tanm 3.5 E
ger aa1  1 mod m ise a1 mod m de a nn tersidir denir ve a
mod m de terslenebilirdir denir.

22

nerme 3.2 Zm halkasnda e

ger ebob(a; m) = 1 ise a 2 Zm terslenebilirdir.
E
ger a terslenebilirse 9!b 2 Zm  ab  1 mod m
Teorem 3.4 d := ebob(a; c) olsun.
ax  b(mod c) kongransnn zm vardr () d j b
E
ger d j b ise kongransn mod m de d tane zm vardr. x0 kongransn
bir zm olmak zere
i = 0; 1; :::d

1 iin xi = x0 + ( dc )i

ler kongransn mod m de birbirinden farkl zmleridir.

Herhangi bir a 2 Zm iin ebob(a; m) = 1 olsun. Zm halkasnda a elemannn
tersi Euclid blme algoritmas kullanarak etkili (hzl) bir sekilde hesaplanabilir.
Euclid algoritmas kullanlarak hesaplamalar geriye do
gru yaplrsa 1 = au + mv
olacak sekilde ki u ve v tamsaylar bulunur. Buldu
gumuz denklemi mod m ye
indirgersek 1  au mod m kongransn elde ederiz. Yani, u = a1 mod m:
Algoritma 3.2
Bu algoritma Euclid blme algortimasn kullanarak verilen bir a tamsaysnn
Modl m de tersinin olup olmad
gn belirler ve varsa a nn Modl m de tersini
ekrana yazar.
1. m0 := m
2. a0 := a
3. t0 := 0
4. t := 1

23

5. q :=

m0
a0

6. r := m0

q  a0

7. E
ger r > 0 ise
(a) temp := t0

qt

(b) E
ger temp > 0 ise temp := temp mod m
(c) E
ger temp < 0 ise temp := m

(( temp) mod m)

(d) t0 := t
(e) t := temp
(f) m0 := a0
(g) a0 := r
j k
0
(h) q := m
a0
(i) r := m0

q  a0

(j) Git Adm 7

8. E
ger a0 6= 1 ise Yaz a nn Modl m de tersi yok, aksi halde a1 := t mod m
ve Yaz a1
9. Bitir.
rnek 3.2 a = 23 saysnn Z128 de varsa tersini bulunuz.
zm Euclid algoritmasn uygularsak

128 = 5:23 + 13
23 = 1:13 + 10
10 = 3:3 + 1

24

3 = 3:1 + 0
ebob(23; 128) = 1dir.Yani, 23 saysnn tersi vardr.
S
imdi, 1 = 28:u + 128v olacak sekildeki u ve v tamsaylarn bulabilmek iin
Euclid algoritmasnda hesaplamalar geriye do
gru yaparsak (Algoritma 3.2)
1 = 10

3:3

= 10
= 4:10
= 4:(23
= 4:23
= 39:23

3(13

1:10)

3:13
13)
7:(128

3:13
5:23)

7:128

1  39:23 mod 128 =) 231 = 39

(G; ) sonlu bir grup ve g 2 G olsun. g m = 1 olacak sekilde ki en kk pozitif
tamsayya g nin mertebesi denir. (Zp ; ) mertebesi p
Yani, mertebesi p

1 olan devirli bir gruptur.

1 olan 9 2 Zp : Zp grubunda mertebesi p

1 olan elemana

primitif eleman denir.

nerme 3.3 p tek asal say olsun. E
ger 8q j p

 1 mod p
1 asal iin a(p1)=q 6

olacak sekilde bir a tamsays varsa a modl p de primitif kktr.

E
ger p

1 in asal arpanlarna ayrlsn biliyorsak nerme 3.3 kullanlarak

modl p de primitif kk bulan etkili bir algoritma yazlabilir.

25

Algoritma 3.3
Bu algoritma verilen p > 3 asal iin modl p de primitif kk bulur. Modl p
de bulunacak primitif kk primitif ile gsterelim.
p

1 := q1a1 q2a2 :::qkak

1. a := 2 ve i := 1
2. E
ger i > k ise primitif := a ve Yaz a , aksi halde Git Adm 3
 mod p ise i := i+1 ve Git Adm 2, aksi halde i := i+1; a :=
3. E
ger a(p1)=qi 6 1
a + 1 ve Git Adm 3.
4. Bitir.
Teorem 3.5 (Fermat) p asal say olsun.
8a 2 Z iin ap  a mod p ve e
ger ebob(a; p) = 1 ise ap1  1 mod p dir.
I spat Teoremi pozitif tamsaylar iin ispatlamak yeterlidir. a says zerinde
tmevarm kullanlarak ispat yaplabilir.
a = 0 iin 0p  0 mod p oldu
gundan iddia do
grudur.
a = 1 iin 1p  1 mod p oldu
gundan iddia do
grudur.
a = n iin iddiann do
gru oldu
gunu kabul edip a = n+1 iin de do
gru oldu
gunu
gsterelim :
Binom teoreminden

(n + 1)p = np +

p
1

np1 +

p
2

np2 + ::: +

p
p1

n + 1 dir.

26

p!
1 6 k 6 p 1 iin kp = k!(pk)!
ve paydaki p arpan sadelestirelemeyece
ginden


p j kp dir. Yani, (n + 1)p  np + 1 mod p dir. I ddia n iin do
gru oldu
gundan
np  n mod p dir. Sonu olarak,
(n + 1)p  np + 1 mod p
 n + 1 mod p
dir. I ddia n + 1 iin de do
gru oldu
gundan tmevarmdan ispat tamamlanms
olur.
E
ger ebob(a; p) = 1 ise a1 a  1 mod p dir.
ap  a mod p
ap a1  aa1 mod p
ap1  1 mod p
olur.


Tanm 3.6 Asa
gdaki zellikleri sa
glayan r1 ; r2 ; :::; r(m) kmesine modulo
m indirgenmis kalan sistemi denir.
1. 1 6 i 6 (m) olacak sekilde ki 8i iin ebob(ri ; m) = 1
2. i 6= j iin ri 6= rj mod m
3. 8n 2 Z , ebob(n; m) = 1 iin n  ri (mod m) olacak sekilde 9i
(m)

 16i6

27

Teorem 3.6 (Euler) E

ger ebob(a; m) = 1 ise a(m)  1 mod p dir.


I spat : ebob(a; m) = 1 olsun. r1 ; r2 ; :::; r(m) bir indirgenmis kalan sistemi
gundan
olsun. ebob(a; m) = 1 ve r1 ; r2 ; :::; r(m) saylar mod m de terslenebilir oldu
gundan
ar1 ; ar2 ; :::; ar(m) saylar da terslenebilirdir. ebob(a; m) = 1 oldu
ari  arj mod m =) ri  rj mod m

dir.

Dolaysyla, ar1 ; ar2 ; :::; ar(m) saylarnn herhangi ikisi birbirine denk olamaz.
Sonu olarak,
(ar1 )(ar2 ):::(ar(m) )  r1 r2 :::r(m) mod m
a(m) r1 r2 :::r(m)  r1 r2 :::r(m) mod m
a(m)  1 mod m

dir.

Algoritma 3.4 (mod m de s alma)

Bu algoritma k > 0 olmak zere verilen a; k ve m tamsaylar iin z := ak mod m
ifadesini hzl bir sekilde hesaplar.
1. sonuc := 1
2. E
ger k = 0 ise z := sonuc ve Bitir.
3. E
ger k mod 2 = 1 ise
(a) sonuc := (sonuc:a) mod m

(b) k := k

(c) Git Adm 2

28

4. E
ger k mod 2 = 0 ise
(a) a := a2 mod m

(b) k := k=2

(c) Git Adm 2