Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Cilt: 7 Say: 34

Volume: 7 Issue: 34

www.sosyalarastirmalar.com

Issn: 1307-9581

LM- KIYFET VE FRSET BALAMINDA MUSTAFA BN EVRENOSUN HZ

KTAB-I FRSETNME VE KIYFETNME S
A WORK OF MUSTAFA b. EVRENOS HZ KTB-I FRSETNME KIYFETNMEIN
THE CONTEXT OF KNOWLEDGE OF KIYFETNME- FRSETNME
Melike Gkcan TRKDOAN

z
Arapa bir terim olarak firset, insann fizik yaps ve karakteri arasndaki ilikileri konu
alan bir ilim daldr. Yine Arapa kkeni k v f mastarndan treyen ve iz srmek anlamna
gelmekle beraber, grlebilir fiziki iaretlerin yardmyla karakter ve ahlak zelliklerine dair
karmlarda bulunmay konu edinen kyafet ilmi gemiten gnmze Douda ve Batda pek ok
esere konu olan bir alma alandr. Bir edebi tr olarak da Trk edebiyatnda kyafetname
firasetname trnde ok sayda manzum ve mensur metin kaleme alnmtr.
Mustafa bn-i Evrenosun Haza Kitab- Firasetname ve Kyafetname adn tayan kitab,
bu trde yazlm eserlerden biridir. Mensur olan ve pek fazla edebi deer tamayan eserin nemi
kltrmzde yeri olan insan sarraf olmak kavramna Dou ve Bat kaynaklarndan toplanan
bilgilerle yorum getirmesidir. nsann i yzn ahlak ve seciyesini doru olarak tanma, tanmlama
iddiasnda olan bu eser, kltr tarihimiz asndan da nemli bir kaynak olarak kabul edilebilir.
Anahtar Kelimeler: Kyfetnme, firsetnme, Mustafa b. Evrenos.
Abstract
Firaset as a term in Arabic language is a discipline about relations between physical
structure and character of human. Kiyafet discipline which is derived from kvf templates and
means "to trace" and also it is about making an inference regarding character and moral properties
with the help of visible physical signs, is a field of study which is subject to many pieces of art in east
and west. Many poetical and prosaic texts in kiyafetname and firasetname type were written as
literate types in Turkish literature.
Haza Kitab- Firasetname ve Kyafetname book of Mustafa bn-i Evrenos is one of the
pieces of art written in this type. The importance of this prosaic type of work which does not have too
much literate value is that it interprets info received about concept of being judge of character, which
has a place in our culture, from eastern and western sources. This work which aims to recognise and
define low down, morality and character of humans, can also be assumed as an important source in
terms of our cultural history.
Keywords:Kyfetnme, Firsetnme, Mustafa b. Evrenos.

Giri
Gnmzde, occult/ gizli ilimler erevesinde deerlendirilen, kkeni antik Helen
felsefe okuluna ve kadim Hint retilerine dayanan lm-i firset ve -i kyfet, Arap, Fars ve
Trk kltr dairesinde insan tanma bilgisi olarak deer grm ve ok sayda esere konu
olmutur.
Kyfe(t), Arapa iz srmek, takip etmek, pei sra gitmek gibi anlamlar ieren
kavf kknden tremitir. Terim olarak ise bir takm iaretlerden hareketle karakter ve
ruhsal yapya dair karmlarda bulunmak anlamnda kullanlmaktadr. (Mengi, 2002:513;

Yrd. Do. Dr., Erzurum Teknik niversitesi.

- 172 -

akr,2007:333)Kyfet; ilm-i isr, hayvan ve insanlarn el, ayak izlerini yorumlama ve

kyfet-i beer olarak tasnif edilir. Bu trde yazlan eserlerin asl konusu da kyfet-i beerdir.
Firset, bir eyin i yzn sezgisel olarak kavrayabilme yetisi anlamyla ilm-i kyfe
den daha kapsaml ve kuatcdr. Tasavvuf terimleri szlnde firset, sezme, yakn
kefetme, gayb grme eklinde anlamlandrlmtr. Bir durumu karineden hareketle bilmek
tabii; sezgisel olarak kavramak ise, ilham- lh yoluyla kazanlm bilgidir, yani firsettir.
(Uluda,2002:138)
nsanlarn d grnnden, boy-pos, kafa yaps, ka, gz, kulak, burun gibi
uzuvlarndan; el ayak, gvde yaplarndan hareketle mizalar hakknda yorumlar yapmak
gnmzde speklatif bir bilgi gibi grnse de dneminde, kle -cariye almndan, nesep
tayinine, memur almndan, makam- mansp tevdi edilecek kiide aranacak karakter
zelliklerinin belirlenmesine kadar pek ok kullanm alan olan pratik bir ilim olarak
kullanlmtr. Bu amala insan fizyonomisini tahlil edebilen insanlara kyif; bu konuda
yazlm eserlere genel olarak kyfetnme ve firsetnme denilmektedir.
nsanlar fiziki yaplarna ve vcut kimyalarna gre deerlendirme anlayn M.. V.
yzylda yaayan kadim Yunan hekimi ve bilgini Hippocratesa dek gtrmek
mmkndr.Hippocrates, hastalk tanlarn ve tedavilerini vcut kimyalarn ve fizik tiplerini
esas alarak dzenlemitir.
Kyfetnamelerde ska anlan Platon da insanlar fizik yapsyla deerlendirmi, derin ve
sath olmak zere ikiye ayrmtr. (elebioglu,1988:225)
Kadim Helen bilginlerinden Galien (Calinus) Hippocrates gibi insanlar vcut kimyasn
oluturan kan, balgam, safra ve sevd unsurlarnn dengesine gre deerlendirmektedir.
Aristotalesde, Douda firset ilminin en nemli limlerinden kabul edilir. Aristotales,
kiilik ve beden yaps arasnda bir iliki kurarak kiilik tipolojisi kurgulamtr. Batda
biyolojik psikolojinin kurucusu saylan Aristotalesin kuram ayn zamanda, toplumdaki
sulularn tehisini ngren pratikler ierir. Buna gre, belli fiziki zelliklere sahip insanlar,
belli sulara eilim gstermektedir.(Dnmezer 2002, kriminoloji.com (12.10.2014)
Kadim filozoflarn fizyonomi konusundaki bu tarz almalar Dou limlerini etkilemitir.
Bilhassa Aristonun etkisi belirgindir. Aristoya atfedilen fizyonomi grleri ve eserleri Arapa
olarak yeniden kaleme alnmtr.Yuhanna b. Btrkn Aristodan evirdii sylenen KitbsSiyse f Tedbrir-Riysesi adl kitab bu etkiyi tayan eserlerdendir.
Arapa yazlm ilk zgn firset tr eserin - fiye ait olduu bilinmektedir.1Kindnin
Risle fil-Firsesi, Eb Bekir Rznin, el-Mansr adl eseri de kyfetnme trnn ilk
rneklerinden saylr. bn Snnn da bu trde bir rislesinin varlndan bahsedilmektedir.
Ayrca, Eb Sehl el-Mesh (Firsetnme), Fahreddin er-Rz (Kitbl-Firse) ve eyhrrabve
ed-Dmak, Kitbl-db ves-Siyse f lmin-Nazar vel-Firse) adl eserleri bu trn yine
en nemli eserleridir. Ayrca, Abdlkerm b. Hevzin el-Kueyrnin ve Muhyiddin bnlArabnin kitaplarnda bu konuya yer veren blmler mevcuttur.(Mengi,2002:c. 25, 514)
Farsa yazlm kyafetnmeler iinde Knnin elde bulunmayan bir eseri, Dervi
Abdurrahman Mrekin Tuhfetl-Fakiri, Emr-i Kebr Hemednnin Zaretl-Mlk adl
kitaplar mstakil kyafet- firset tr eserlerdir. Hseyin Viz-i Kifnin Alk- Muhsin
adl kitabnda yine bu tre ait bir blm yer almaktadr. (Mengi,2002:c. 25, 514)
Trk edebiyatnda yazlm ilk kyfetnme rnei metin, Bedr-i Dildn II. Murada
sunduu Muradnme adl eserinde bir blm olarak kaleme alnmtr. Trk edebiyatnda
trn ilk mstakil eseri, 15. Yzylda Hamdallah Hamdnin hamsesinde yer alan mesnevidir.
En tannm metin ise Erzurumlu brahim Hakkya aittir. Trk edebiyatnda yazlm
kyfetnme tr eserlerin balcalarn yle sralayabiliriz:
Firdevs-i Rm, (II. Byezid devri), Firsetnme
lyas ibni s-y Saruhn, (l. 967/1559-1560), Kyfetnme
Abdlmecd ibn ehy Nash, (l. 973/1565), Kyfetnme
Mustafa ibni Evrenos, (974/982/1566-1574), Kyfetnme
1Kyafetnme-i

mm- fii adl bu eser Yazmalar veri tabannda 22 Sel 122 numarayla kaytldr.

- 173 -

Nesm (Blizde musr), Kyfetl Firse

Nideli Visl, (1003/1595) Vesletl-rfn
Lokman bin Hseyin, (1010/1601), Kyfetl-nsniyye f eml-i Osmaniyye
mer Fn Efendi, (l. 1032/1622-23), Kyfetnme
Erzurumlu brahim Hakk, (1115-1194/ 1703-1780), Kyfetnme
Mustafa Hm Paa, (l. 1295/1878), Fenn-i Kyfet (Yerdelen,1988:55-60)
Mstakil eserlerden baka, ansiklopedik mahiyetteki kitaplarda da insan deerlendirme
sanat zel bir yer tutar. Bu kaynaklardan biri Kefz-Znndur. Ktip elebinin eserinde,
bu konuda tafsilatl bilgiler yer almaktadr. (c. II s 1366-1367) Ktip elebi, Kyfet-i Beer
olarak adlandrd sanatn asl kullanm alannn peygamber soyunun korunmas amacna
ynelik olduunu ifade etmektedir.
Ansiklopedik eserlerden biri olan Mevzuatl-Ulm da, Takprizde, firset
ilminden doan dier ilimleri yle sralar: lml-kef veya ilml-esrr (el, ayak ve yz
hatlarna bakp huyunu ve ahsiyetini anlamak), ilml-ihtilc (organlarda grlen seyirme,
arpnt vb. durumlardan ileride meydana gelecek olaylara dair sonu karmak),lm-mt
vel-hayaln (insandaki ben, benek izlere gre karakterini yorumlamak), ilml-ektf (kei ve
koyunun krek kemiine bakarak gelecee dair sonulara varmak, sava vs. felaketlerin olup
olmayacan kestirmek), ilml-irfe (hal-i hazrdaki olaylardan hareketle gelecekteki olaylar
hakknda akl yrtmek), ilml- ihtid bil-berri vel-akfr (llerde yn tayin etmek), ilm
istinbtil-madin (madenlerin yerlerini belirlemek), ilmr-riyfe (topra inceleyerek, nemine,
yetitirdii bitkilere ve orada barnan canllara bakarak yeralt sularn bulmak), ilm nzlilgays (yamurun yap yamayacan tahmin etmek), ilm kyfetil-eser (iz srmek), ilm
kyfetil-beer (insanlarn organlarna ve bunlar arasndaki ilikiler yoluyla insanlarn ruh
yaplarn tehis etmektir.(aldak,2005:126-127; Uluda, 1996: c.3 sf.116)
Mustafa bin Evrenosun Kitab- Firset ve Kyfet Adl Eseri
Kaynaklarda hakknda ok fazla bilgi bulunamayan Mustafa bin Evrenos, bir u beyi
hanedn olarak Orhan Bey ve bilhassa Sultan Murad dneminde byk baarlara imza atan
Evrenosoullar ailesine mensup olabilir. Vardar Yenicesi ve Rumeli illerinde yaayan bu
aknc beyleri, tarih kaynaklarnda, savalarda gsterdikleri yararllklar ve braktklar mimari
eserlerle bahis konusu edilmitir.2 Hnedan ismini tayan Mustafa Bey, kendini eserinin
banda klasik tevazu cmleleri olan fakrl- hakr Mustafa bin Evrenos ifadeleriyle takdim
etmektedir. Tezkirelerde bu isimde bir firset- kyfet mellifine rastlayamadk. Esasen tek
nshas tesbit edilebilen bu eserin, Sultan II. Selime sunulmu olmakla beraber ok fazla
tannmad sylenebilir.
Kendi satrlarndan izleyebildiimiz kadaryla Mustafa bin Evrenos, iyi bir tahsil
grmtr. Eserini Arapa ve Farsa kaynaklardan yararlanarak kaleme alacak kadar bu dillere
vkftr. Ancak mellif, kendini yalnzca el-hc olarak takdim etmekte, baka eserlerinin
varlndan ise bahsetmemektedir.
Mustafa bin Evrenos adna kaytl tek yazma nsha, Trkiye Yazmalar veri
tabannnda ankr l Halk ktphanesi 8 Hk 321 numarayla kaydedilmi 65 varaklk mensur
bir eserdir. 58. varaktan itibaren, Cefy mahlasl bir aire ait olduu grlen manzum bir
kyfetnme metni daha mevcuttur. Kitap, harekesiz nesih hatla kaleme alnmtr. Serlevhalar
ve sz balar krmz mrekkeple yazlmtr. Kitapta alt adet de el resmi mevcuttur.
Evrenos, kitabn, Arapa ve Farsa kaynaklardan tercme yoluyla oluturulmu
muhtasar bir eser
olarak tantmaktadr. Eserin sadece tercme olmad mellifin
2

Evrenoslar hakknda yaplan ok sayda almada geni bir hnedan olan ailenin yzyllar iinde yapt
iler ve yetitirdii ahsiyetler ele alnmakla beraber, Mustafa isimli bir ferdinden bahsedildiini tespit
edemedik. Bkz.Umur, Y. (2008). Reconstructing Yenice-i Vardar: Patronage of the Evrenosolu Family. Boazii
University ve Baar, Fahamettin(1995). "Evrenosoullar." slm Ansiklopedisi 2: 539-541.

- 174 -

anlatmlarndan anlalmaktadr. Mellif, isimlerini zikretmedii Arapa ve Farsa

firsetnmeleri kullanarak kendi telif metnini kurmutur.
Hz Kitb- Firset ve yfetnme serlevhasyla balayan eserde, besmele ve ksa
bir Arapa duann ardndan air kendini takdim edip Sultan Selime hitap eden bir girizgh
yapar. Bu ksmda ncelikle firsetin kavramsal tanm yer almaktadr.. Evrenosun ifadesiyle
firset, insann zhirinden hareketle btnn grmektir.

mdi insnu marifeti eklinden ve emlinden l ola, aa ilm-i yfet ve firset dirler.
Bilgil ki firsetnme al- hiri ile avl-i bnye istidll itmekden ibretdr. Eger sul
itseler kim, al- hiri avl-i bnye nice dell olur, cevb virrz ki, nefs ya mizcdur ya
mizc nefs letidr.(vr.6)
Mustafa b. Evrenos, kitabn sebeb-i telifi saylabilecek bu giri ksmnda, eserini
takdim ettii Sultan II. Selim e firset ilminde bir std olan Aristotalesin yetitirdii byk
komutan skenderi ve adalet timsali Nirevn rnek gsterir. Firsetli olmak bir
hkmdarn en byk silahdr, zira, askeri ve idar kadrosunu olutururken doru tercih
yapmas buna baldr. Sultan, ilm-i firset sayesinde karsndaki insann iyzn kavrayp
anlayacak, devlet adamlarn olduu kadar meclisine kabul edecei msahibleri de buna gre
seecektir. te, daima Aristo ile istiare eden Byk skenderin srr budur.3
kinci husus, devletin beks, saltanatn mr meselesidir. Bu da sultann devleti
adaletle ynetmesine baldr. Adaletin kim olduu yerde saltanat bki olur. Adaletin tesisi
insanlara ve topluluklara hakkettikleri, layk olduklar deeri vermektir. Firset sahibi bir
sultan, herkesin gerek deerini takdir edecei gibi toplumu ifsad eden ahlaksz ve erlileri de
tehis edebilecektir. Nirevnn srr da budur. 4
Evrenos, ilm-i kyfetin bir sultana salayaca pratik faydalar sunarak at bahsi,
ilm-i kyfet ve ilm-i firsetin nakl ve akl delillerini aklayarak srdrr.
Delil olark gsterdii kaynaklar ncelikle Kuran yetleridir. Eserde Arapa verilen
Kuran ayetleri mealen syledir:
Sen onlar yzlerinden tanrdn. Andolsun, sen onlar, konuma tarzlarndan da tanrdn.
(Muhammed:30)
Onlarn secde eseri olan alametleri yzlerindedir (Fetih:29)
Sen onlar yzlerinden tanrdn. (Bakara:273)
Sulular simalarndan tannr da, peremlerinden ve ayaklarndan yakalanrlar (Rahmn:41)
Hadis rivyetlerinden rnekler sunar:
Mminin firsetinden korkun. Muhakkak ki o, Allahn nuruyla bakar.
Evrenos, firset ilminin geerlilii iin akl deliller sunar. Buna gre, insanlarn
ilerinde iyileri de ktleri de vardr. nsan iyilerle ktleri birbirinden ayracak donanmda
olmazsa ok zarar grr. Bir hayvan sahibi olmak iin bile esbnmeler, bznmeler dikkate
alnyor, hayvanlarn baz ekil zelliklerinden onlarn davranlar iyi ya da kt olular
hakknda bir karara varlabiliyorsa bu insan iin de geerli olmaldr. Ktlerin errinden
korunmak iyileri dost kazanmak iin firsetli olmak gerekir.
Mustafa b Evrenosa gre kyfet ilmi, evlilik kararndan nesep tayinine, siysetten kle
ticaretine kadar hayatn her alann kuatm olmakla beraber eri hkm vermede
kullanlmamaldr.
3Aristoya mal edilen ve Yuhann b. Btrk tarafndan Arapaya tercme edilen Kitbs-Siyse f tedbrir-riyse (Srrl-esrr)
adl apokrif eser slm toplumundaki bu tr firset anlayn geni lde etkilemitir. Rivayete gre Aristo bu eserde rencisi
skendere tler vermi, ona savata hangi tarafn galip geleceini veya malp olacan nceden tahmin etmenin ve bylece
dnyaya hkim olmann yollarn ve sava tekniini retmitir. Bundan dolay mslman hkmdarlar bu tr eserlere ilgi
duymulardr. (Uluda,1996:c13. 116,TDV. slam Ansiklopedisi, Firset maddesi)
4Bat dnyasnda antik alarda yaayan Aristonun talebesi skendere siyasikararlarnda firsetle ilgili tavsiyeleri
bilinmektedir. Ssn padiah Nirevn iin hkem tarafndan bir firset kitab yazlm olduu ve Nirevnn bu
kitaba bakarak hkmettii belirtilmektedir. (elebiolu 1998: 228-229)

- 175 -

Kyfet ilmi, mizac tarif edebilir; ancak, sosyal evre, terbiye ve irade gibi faktrlerin
varl dikkate alnarak bu speklatif bilgi kesin hkm olarak kabul edilmemeli, insann sreti
onun kaderi gibi grlmemelidir. Mellif, burada Platondan bir anekdot aktarmaktadr. Buna
gre Platon, kendi resmini rencileri vastasyla Hint limlerine gnderir ve onlardan yorum
ister. renciler akllar karm olarak dnerler, nk byk filozofun fizyonomisinden
olumsuz karmlar elde edilmitir. Platon, Hint limlerini gvenilir bulmayan rencilerine,
hakkndaki olumsuz tespitlerin doruluunu ifade ederek onlara, terbiye ve nefse hakimiyet
diye nemli bir faktrn varln hatrlatr. Platon yaratltan gelen baz kt eilimlerini
irade eitimiyle yenmitir.
Nitekim Eflun akm kend retin tavrini kirdlerine virp Hind akmlerine gnderdi.
Hind akmleri ol tavri evf- emmiye ile tavf itdiler. kirdler Efluna gelp aber
virdiler kim Hind akmlerin ilm-i firsetde al stdlar yo imi sen naudan
nefse unu gibi evf em ile sylediler, h birin anu sende grmedk. Eflun inf idp
didi ki, kem-y Hind ilm-i firsetde mhirler ve lar imi zir her fatu dimilerdr
anula mevf idm, lkin ikmet ve riyet ile memmeyi mamdye mbeddel itmi
idm.(vr11)
Terbiye faktrnn nemine en byk delil, Allahn insana dinler yoluyla gzel ahlak
eitimi sunmasdr. Karakter eitim yoluyla baatan aa deiebilir.
Felike ybeddilullahi seyyitihim asene eger tebdl-i al mmkin deglmi iseydi
enbiynu ve evliynu daveti ve biati ksid ve fsid olurd. Belki uran tebdl-i al in
tenzl old.(vr 11)
Terbiyenin ahlk ve karakter eitimindeki roln Platon zerinden anlatan mellif, her
mizacn terbiyeye msait olmadn da Sadiden bir beyt vererek aklar.
Eserin giri mahiyetindeki bu blmnde yazar ayn zamanda blmler ve fasllar
hakknda bilgi verir. Kitap, mellifinin deyiiyle iki risaledir. Bunlardan ilki, batan ayaa tm
organlarn grnyle mizalar arasnda balantlar kuran ilm-i kyfet ksmdr. Her bir
organ bir faslda anlatlr. ncelik ban grnmndedir. Ba, bykl- kkl ve ekli
ynnden deerlendirildikten sonra ka, gz, kirpik, burun, az, ene, aln, diler, kulaklar,
sa ve cilt gibi tm uzuvlar bir bir yorumlanr. Bunlar kyfetnmelerde ska karlalan genel
aklamalardr ve olduka speklatif olan bu tarz yorumlar, daima itidalin gzel ahlkla
ilikilendirilmesiyle son bulur. Kitabn ikinci risalesi olan ele dair fasllar hari tutulursa, en ok
fasl ayrlan uzuv batr. Bala ilgili blmlerden sonra insan bedeninin her organ, her ksm
yine fasllar halinde anlatlarak, hangi grnmn hangi tarz insana mahsus olduu bildirilir.
D grnn haricinde, vcut kimyas da miza zerinde etkili grlr. M. b.
Evrenos, Hipokratn teorisi olan ve Galien tarafndan gelitirilen, beden karmlarnn insan
karakterini etkileyecei grnmm- Fahr-i Rzi ve Muhyiddn-i Arabden alarak aktarr.
Buna gre bedendeki karmlar/ hltlarda dengesizlik olursa bu mizac etkiler. nsan, baskn
olan hlta gre ateli, atak ya da sakin, durgun gibi karakter zellikleri gsterirler.
nkm add-i itidlden tecvz ide,sam olur. ib-i firsete bilmek vcibdr ki her rengi ve
lt ve her mizc ki ne letdedr ve her dy ve ekli ve her cinsi erkekden ve diiden ve her
rengi ve her deti ki, ne l mutedr. Her kimse ki bu cmleyi ab f ide, ilm-i
firsetde mhir ola. Bu ikr itdgimz mcerrebtdur.Her meseleyi edillesiyle bilrler, temm
olurlar. mm- Far-i Rzi ve Muyiddn-i Arab remetullah ve dai bunlardan ayri
kimesneler tecrbe ile bilp kitbda ebt itmilerdr ki, bu rislede ikr olan kitblarda
mestrdur (vr.12).
kinci risale olan el bahsi, bir mukaddime, alt fasl ve alt tasvir olarak tasnif edilmitir.
Bir kef-nme rnei olan bublmde el hatlarnn analizi yaplmtr. Hatlarn ve zaviyelerin;
hatlar ve zaviyeler arasnda oluan ekillerin anlamlar ayrntl olarak aklanm ve ayn
zamanda ematik olarak alt resim halinde gsterilmitir.
Evrenos elin dellet ettii anlamlar mukaddime ksmnda yle zetlemektedir:

- 176 -

mdi bilgil kim muaddime el asmn ve el alarnu edillelerin bildirr.

Evvelki bb, el ninlarn ve delletlerin bildirir. kinci bb, cim alarn ve delletlerin
bildirr kim nefs-i abye mteallidr. nc bb, mr anu delletlerin bidrr
kim nefs-i ayvniyye mteallidr. Drdnci bb, ba anu delletleri bildirr. uvv-y
nefsnye mteallidr. Beinci bb dem liini bildirr ve elde olan alardan ylduzn
bildirr. Altnc bb, cziyt delletlerin bildrr ve nice srlar bilinr ki, ehl atnda
mehrdur. (vr. 27)
Kitabn tipik kyfetnme trndeki ilk blmne nazaran, bu blm, biraz da
flnme trne yaknlk gsterir. nk el zerindeki hatlar ve zviyelerin bir ksm sahibinin
karakter zellikleri hakknda iaretler olarak gsterilirken, byk bir ksm da sahibinin
gemiine ve geleceine dair hkmler ierir. Parmak diplerinden kp uzayan veya parma
bir yzk gibi evreleyen baz hatlar, sahibinin aslaca, suda boulaca, ocuk doururken
lecei veya mal bulaca, bir tehlike atlataca, ok zahmetler ekip sonra rahat edecei, ikbale
eriecei ya da zillet iine decei vs. gibi kiinin kaderine iaret eden eitli bilgilerle
yorumlanr.
Mellif, el izgilerinin yorumlanmasn ilm-i firsetin en nemli ve en gl alan
olarak grr. Bir kii hakknda karar vermesi gereken birinin, zellikle de maiyetini seen
sultann, sadece el hatlarn okutarak namzetin hem karakterini, hem akbetini renmesi
mmkndr. Ancak burada mellifin zellikle dikkat ektii nokta, hkm karrken kiinin
rk, yaad yer gibi kaltsal zelliklerini belirleyecek faktrleri gz nnde bulundurma
zaruretidir. Mesela bir Yahudinin el izgileri, sultan veya vezir olacana iaret etse bile buna
imkn yoktur. En fazla dier Yahudiler arasnda sekin olabilir. Veya elinde uzun mr izgisi
grlen bir kii Habeistan gibi ortalama insan mrnn krk yl olduu bir beldede yetise,
elindeki mr hatt onun da mesela, krk yana dek yaayabileceini gsterir. (bkz. vr. 30)
Kitap, mellifin bata syledii gibi alt fasl ve alt tasvir olan kefnme blmnn
sonuna kadar gelebilmitir. Ancak tam burada allageldik temmet ksm olmakszn metin
kesilir. inde Cefy mahlasnn getii ve ok zet bilgilerin bulunduu bir baka kyfetnme
manzumesi balar. Bu durum, arada en az bir kopuk varak olduunu dndrmektedir.

Metin
H KTB-I FRSET VE IYFETNME
Bismillahirrahmanirram (vr.2)

Elamd limen yestea-amd lihvviyetihi ve

vaalavth al Muammed l- ma birisletihi amm bad.

yestevcebe--kre

lilhvviyete

Bilgil kim Suln Selm ileallah beim aretleri, icry erfinde ab- gzn gibi cebheiadletde Nirevn- dil gibi, ecatde Rstem-i Zl gibi, fikr-i firsetde Eb Al Sn gibi olduu
ecellden bu abd-i af farl- ar el- c Muaf bin Evrenos rametullahi aleyhim, es-Suln
Selm avvilallah mreh aretleri in ilm-i yfet ve firset kitblarnu Arabi ve Frisi
rislelerinden Trkye bir risle terceme itdm ki ta bu risle sebebi ile firsetde temm mhir ve
olup ullarnu ve ulfecilerin ve ehl-i menbnu belki reynu al- hirinden avl-i
bnna ve retden aate istidll idp devlet kim banda olup olmayan, behdar olup olmayan, (
vr. 3) istimeti olup olmyan ehl-i fitne v mekkre olup olmyan bal ve err olup olmyan yaramaz
olup olmyan ama ve sefh ve yalanc ve lfc olup olmyan ur ve armi olup olmyan arbden

- 177 -

lcdan ve udan helk olup olmyan ve kend vilyetinde ve urbetde fevt olup olmyan ve li ve
mtedeyyin ve mteerri olup ve fs ve li olup olmyan ey uyla muttaf olup olmyan l-
kelm her kiin odu gnden lnce bana ne gelp ne gelecekdr ne fatla muttafdur bilp ol
kim vezretde ve sancada ve aala ve emnete ve diynete mnib ly olanlar her birini dereceli
derecesine gre nab idp reytu dai avline gre amel olunup memleket emn emnda olup
adlet sebebi ile rey urda olma ebt- salanat myesser olmadur. Malmdur ki salanat ulm
ile im olmaz adl ile im olur. Ktb-i Seyr-i Mlkda dai mesrdur. Zr ehzde fe i
akemtm beynen-ns en teakkm bil- adl 5mecrsna cri olup rey ifesine adl ile (vr.4) km
eyler Allah Telnu lufudan ve keremden kim salanat tatn ol ail kimesneye myesser
idp muarrar itmiye ve dai enbiynu ve evliynu keremlerden ki bu ail kimesneye salanat
myesserligin cnib-i adan temenn itmeyeler. Alel- u ki, vilyet-i Rm alnu kebr ve
ar; erkek ve dii; far ve ansi ve ayi ve erfi u ki birinden mutaarr ehl-i ilmi a
Sbane ve Tel derghna el gtrp leyl nehr adl oldu in d iderler.
mdi, bilgil kim ilm-i yfet ve firsetden bu risle-yi mutaar idp bir muaddimeyi bir bb
lup badan ayaa varnca her uvu delletine bir fal ikr itdgimden ora el delleti o vfir ve
eva oldu ecellden el in mstal bir muaddime ve alt taavr idp ol ki g ola alar udan
tevir ikr itdm ki her au delleti Suln Selm aretlerine sn gele.
mdi, bilgil ki, mukaddime dell-i al ile ve dell-i nal ile bu fenn bt beynndadur.
mdi, bilgil ki, insnu evfn ve avlin bilmek nesne ile l olur (vr.4) Birisi vay-i Rabbni ile
olur nitekim enbiydan aret-i Ms leyhisselm aret-i rislet-penhi allallah aleyhi vesellem
ilhm- lh ile bilp temenn iderdi ki anu mmetinden ola. Nitekim peyamber aleyhisselm buyurdu
ki: Lead teyn en nebiyyen anhm kn min mmeti ve minhm Ms bin Umrn ve s
aleyhisselm abbullah vay-i rabbani ile bilp aber virdi ki: nn Resulllahi ileykm muaddian

lima beyne yedeyye minet-Tevrti ve mbeiren birraslin yet min badismihu Amed. Ve dai
evliydan Selmn bin Fris ve veys-i aren rayallah anhm, bu ikisinden ayri kimse peyamber
aretlerin mbrek retin hir yzden grmeypdrrler idi, kef-i kermetle bilp aa mtbaat
itmiler idi. Amm bunclayn marifetler enbiydan ayriye myesser olmaz. kinci, enbiynu evfn
ve avlin bilmek ulviyyt- av- marifetle myesser olur. Nitekim akm Cmest, aret-i Rislet,
allallah aleyhi vesellem, amer devrinde h olub ve burc- areb rnda mh olacan ve eriatin
keyfiyyetin ve milletin bilp ala bildrdi.cnci, insnu evfn ve avlin bilmek ilm- yfet
sebebi ile(dr). Abdullah ibn-i Selm Resulullah aretlerini bilp te idp

te sebebi ile

alletden ferat ve tebber idp mn getrp slma geldi. Li m kaddemn- neb aleyhisselm el-

medinet ay li m ebt vechihi le inne vechihi yessir bi vechihi keb

mdi insnu marifeti eklinden ve emlinden l ola, aa ilm-i yfet ve firset dirler.
Bilgil ki firsetnme al- hiri ile avl-i bnye istidll itmekden ibretdr. Eger sul itseler kim,
al- hiri avl-i bnye nice dell olur, cevb virrz ki, nefs ya mizcdur ya mizc nefs aletidr.
Eflde her ans olursa mizc illet olur hir ve bnu avline hir ve bn iken malmdur
ki mizca biri l oldu vait bir malla istidll aiye-i msellemedr. hir uvn bna hiddr.
retden ve sretden bna istidll enbiy ve evliy marifetidr. Bu ilm-i erf ve marifet-i laf idigne
dell-i al ve dell-i nal vardur. Nitekim a Tel kelm- adminde buyurur: nne f like le
5

Nisa sresi 58. ayet

- 178 -

yti l vel ill bar. Bir yetde dai buyurur: (V7)Smhm f vuchihim min eseris- sucd.6 Ve
bir yetde dai buyurur: Yuref bi simhm.7
Ve dai peyamber aleyhisselm buyurur: Vel-mmin yenuru bi-nril-lh. Ve dai
buyurur: Klli aaru meln yani l ziyde zl olan melndur. Amm meygn l llaru
eysidr.
mm- f rametullahi aleyhden menldr, ba seferlerde bir kimesnen evine onu
old. Ol kiin ekli ilm-i firsetde yatlu idi, amm mma bu kii ey onulu eyledi. mm
aretleri ol au retde ilm-i yfetde memm grp sretin yfetde mamd buldu ecellden
temm mellet brndi. Meger ki ey te idemezm and. n rlet ider old. Ol kii ki, arc itmidi
birin iki yazup arc aleb idp mma und fl-l immu lini kendi ab teaccb edp ordlar
ki mellet vatinde dl, dl vatinde mellet neden geldi? Buyurd ki ilm-i firsetde (vr.8) bu
an eklinden baa bir bhe gelmi idi. nkm bhem gitdi d oldum, didi. Bunu gibi rivyet
selefden odur.
Dell-i ali oldur ki, her ilm faleti ve erefi ol ilme itiyc adarnca; imdi, bilgil ki ilm-i
yfete her kii mutcdur. Zr malmdur ki demn me ve malaat ebn-y cins ile muli ve
muamele lmaynca myesser olmaz. Ve begler dai elbetde muhibleri olmaynca olmaz. aret-i
ubul- Ab Seyyidi Al Hemdn rametullah Zairetl- Mlkda dimi ki, gk gzli zl ll
ince eekli a o ola bu al kiiden efden aer ider gibi aer itmek gerek t kim arar yetimiye.
ua ki nevi beer iki smdur: ba ehl-i ayrdur ve emnet ve adat zredr ve ba ehl-i err ve
ynet ve mekr le ve fitne ve ased zredr. imdiki zamnda err ynet ehli odur ve adat
ve emnet ehli azdur, belki hi yodur, dimeli olmudur. Alel- u imdiki zamnu begleri bir ir
beg muiblerine dny ve memleket virp begi ldr, zehirle dirler. mdi beglere ve her kiiye
vcib ve lzmdur ki (vr.9) yfet ve firset ilmin bile ve bu ilm sebebi ile muiblerin cem-i
avline mual olup ol kim ille bil olup ynet ve abet ve fitne ve mekr ve ased almetleri
olan kimesneleri muabetden redd idp ve ol ki emnet ve adat almetleri olan kimesneleri
muibe mabl idinp eyyi yaramaz far idp amel ideler. kinci dell-i al oldur ki vua ve
uyra begler in bz-nmeler yazlmdur ki, oanlaru ve hinler ve sir yrtc ularu
retlerinden ekillerinden eysi ve yaramaz bilinp anlar ile amel itmek mcerrebdr ve muarrardur.
Ve dai atlar in beglere esb-nmeler yazlmdur ki u fatla muaf olan at eydr. Atu cem
hnerleri beyn itmilerdr, bu dai mcerrebdr. mdi a Sbane ve Tel ayvntu asnda
eysine ve telsine dellet ider almetler al itmidr. uan insnu evf cem ayvntu ve
melken evfna cmidr. Zr her ayvnu her an uvuna insnu uv mbih olur. Ol
ayvn yyla ol (vr 10) kimse muaf olup bu fennin edillesinde her birisi mekrdur. Ve dai cem
ayvnt insn in maldur. a Tel ayvnu asna eysine veya telsine dellet ider
almetler al idicek insnu bi aril- evl. Zr a Sbne ve Tel buyurur:

veleadd

kerremn ben dem dimidr. dem dai Allah hir asnda eysine ve yaramazna dellet ider
nesneler al itmidr. T kim anu sebebi ile dem eysi ve yaramaz biline. u ki, bunu
zerine dell nailler ba dai mesrdur. mdi cibilliyeti ve ynet-i aliyesi zerine lib mrebbiler
terbiyeti ile ve nler naiati ile terbiyet eyleyp alm ola. Amma mrebbiler terbiyeti ile mrebbi

6
7

Fetih suresi:29
Rahman: 41

- 179 -

olup terbiyet abl itmi ola ol ail kimseler retinden aatine istidll itmek muair olur. Nitekim
Eflun akm kend retin tavrini kirdlerine virp Hind akmlerine gnderdi. Hind akmleri ol
tavri evf- emmiye ile tavf itdiler. kirdler Efluna gelp aber virdiler kim Hind akmlerin
ilm-i firsetde al stdlar yo imi sen naudan nefse unu gibi evf em ile sylediler, h
birin anu sende grmedk. Eflun inf idp didi ki, kem-y Hind ilm-i firsetde mhirler ve
lar imi zir her fatu dimilerdr anula mevf idm, lkin ikmet ve riyet ile memmeyi
mamdye mbeddel itmi idm. Felike ybeddilullahi seyyitihim asene eger tebdl-i al
mmkin deglmi iseydi enbiynu ve evliynu daveti ve biati ksid ve fsid olurd. Belki uran
tebdl-i al in tenzl old. Amm evaf- memmeyi al- mamdye tebdl idp terbiyet ve
naat abul idenler, merd anlardur ve ehil anlardur. Ve n- ehil kimesne ne adar terbiyet oluna abl
idp mrebbin terbiyeti ile mrebbi ola. Belki, terbiyet abl itmek ehl olana gredr. Nitekim ey
Sadi Glistnnda buyurur: Beyt:
Pertev-i nkn negrd her ki bnyde bedest/ Terbiyet n- ehlr n kirdgn ber-konidest
mdi bilgil kim ib-i ilm-i firset mizc bilmek l-bddr. Zr ki avl-i hiride ve
bnde meir mizcdur.Ve ilm-i ulde muarrardur ki esbb malm ola. Mizc bilmek ari
budur ki beden (vr.12) ar gibi drt sebeb var. Biri, mddi ve biri r ve biri fil ve biri . Pes
beden sebeb-i mddisi iki smdur, biri arb ve biri baddr. arb olan uuv ile r ve bad olan
aldur: an ve afra ve balam ve sevddur.Bunlardan bad drt rkndr ki d ve yil ve u ve
opradur ki, a Sbne ve Tel bedende yaratmdur.Ve sebeb-i si uvdan l olan efldr
ve sebeb-i fli oldur ki, add-i itidl mevcd olup beden selm olmadur. nkm add-i itidlden
tecvz ide,sam olur. ib-i firsete bilmek vcibdr ki her rengi ve lt ve her mizc ki ne
letdedr ve her dy ve ekli ve her cinsi erkekden ve diiden ve her rengi ve her deti ki, ne l
mutedr. Her kimse ki bu cmleyi ab f ide, ilm-i firsetde mhir ola. Bu ikr itdgimz
mcerrebtdur.Her meseleyi edillesiyle bilrler, temm olurlar. mm- Far-i Rzi ve Muyiddni Arab remetullah ve dai bunlardan ayri kimesneler tecrbe ile bilp kitbda ebt itmilerdr ki, bu
rislede ikr olan kitblarda mestrdur. Bun f idp (vr.13) abt iden ilm-i firsetde temm mhir olur
ve olur ve Allah alem bb- insnu hiri retinde ve ekli emyilinde ve cevri ve as
marifetindedr ki her uvu keyfiyyeti ne rete delldr.Ve her uuv bir fal ile beyn olmudur.
Fal: Byk ba himmet-i liye delldr.Orta ba alszla delldr.
Fal: ri sa bahdrla delldr, yuma sa yreksizlie ve orala delldr. o sac
younlua delldr. Arada l o olma ehvete delldr. Gz l o olmak bahdrla delldr. l
azl lefete ve zreklie delldr.
Fal: zl krt gibi ola an oluna delldr ve dellie ve tz aanla delldr.
Fal: ar yz abet-i bniyye delldr.
Fal: Gi aln ki zerinde ur ve in olmya umete delldr ve dzensizlie ve khillie
delldr. Amm ar aln ndnla ve ssete delldr. (vr.14) Byk aln khillie delldr, amm dn
dai dimilerdr. Orta aln itidle delldr. a aras buruma badan buruna varnca, aaba ve
aabiyyete delldr. Aln buruma, uladan ulaa, zreklie delldr. Aln yol yol olma laf urmaa
delldr.

- 180 -

Fal: at a lfete delldr, a a kdlie delldr. Ka burundan yan ince olma

umete delldr ve hem fitneye delldr. Ve au burundan yan ala olup ve uladan yan yksek
olma eblehlie ve kibre ve lfa delldr. nce a kdlie ve dmnla delldr. ncelikde,
younluda ve uzunluda ve alda orta a itidle delldr.
Fal: abda ve basda iken byk gz khillie ve kndlge delldr. Ve kk gz
yeniceklige delldr. Orta gz seg-rlua delldr. omali gz ayszla ve chillige delldr. Ve
gz tz tz areket itmek mekre ve le ve ynete ve arla delldr. Ve gi areket itmek endeye ve
fikre delldr. Ve gic gi areket itmek ve aup yumma fehmsizlie (vr.15) ve eblehlige delldr. Tzde
ve gide itidl ile areket etmek, itidl-i ala ve fehme delldr. uurda gz mekre ve asede ve
ynete delldr. Ve at ara gz sevdya delldr ve yaramaz glle delldr. Ve gk gz
ayszla delldr. Gz gklkden ala ml olma chillie delldr ve yreksizlie delldr ve
olanclar gibi bamak ve glmek, fera- hir olma, uzun mre delldr. Gk gz ki, kk ve
ditregen ola, ayszla ve mekre ve leye ve ehvet-perestlie delldr. Murabba em olma
khillie ve avretlere ml olmaa delldr. zl gz uaya ve errlie ve bahdrla ve o cim
itmee delldr. Gk gz ki aruya ml olsa zafern gibi, o yaramaz fatlara, irrete ve mekre ve
ayrisi gibi bebek evresinde noalar olma irrete delldr. Ve eger gk gzde bebek evresinde
noalar gibi olsa asede ve errlie delldr. Eger ar gibi baup gzi kk olsa, at amate
delldr. Ve bebegi altn gibi aru olma fenla delldr ve an dkclge delldr. zl gz ki ar
dne ve yuar (vr.16) bac ola arla ve ndnla ve zinya ve astelie ve aflete delldr. ehl
gz gzler eysidr.Bu gzli dem kend line oyaca sndan ve enmdan ayri imseye arar
olmaya. Yal gz prze gibi veya gk aru evf- emiyyeye delldr, ayet yaramazdur. Ya gz
yaod gk gz zl veya a noalar olsa demler mekrlisi ve yaramaz olmaa delldr. Byk
omalic gz ama olup ve ba insniyyeti olmaa delldr. Kk gz omalic olsa chillie delldr
ve ehvet-perestlie delldr. Kk gz kirpigin oundurc olsa al aldamaa yaramaz fata
delldr. Byk gz ditregen olsa yaramazla delldr. Kr gz m olur. ol gz ki erm idicek
birbirden ayri yire baa arn ortasnda oturdu vatin evaf- emiyyeden ayri ne dirsen yalan
olmya. Tecrbe olmala bulunmudur ki, vaf olmaz egeri her uvu evaf- amdeden ve
emiyyeden bir alete delleti vardur. Lkin elden ayri adan yz gz ziyde dellet ider. Yz
avl-i nefsniyyeye delleti ziyde olduna (vr.17) vech dimiler evvel budur ki, anu al ve fikri
ve fehmi ve f ola bu uvvnu madeni dimdur. Zr ki ba avsu ve fikr avssu ve fikr
ve ikr meviidr. Pes yz delleti bu uvvya av olur. kinci, kemletin bluna ve non
zitligedr. ekk yodur ki maall-i sn ve ub yzdr. alan anu snine ve ubna ziyde
iltift itmezler. nci, oldurur ki, bir kii utansa veya aaba gelse veya sevinse veya mell olsa yzde
bir let hir olur ki alan ada olmaz. Bu vecheden malm old kim, elden ayri adan vech efal
ve ekmel ve vechedr. An aada ikr idevz.
Fal: Burun youn ve olu olsa al ve fehim azlna delldr ve burun ince ve uzun olma
ala delldr. Burnun sti ya olma sn-i ul azlna ve all ve ahidsizlige delldr. Burun yy
gibi olma irrete delldr ya burun ehvete delldr. Burun giligi ased ve aaba delldr ve arl
insniyetine, o ulluuna delldr. Yuars ince ve anatlar ara burun (...) ol adar lf uzatmaa
(vr.18) delldr.
Fal: Gi az bahdrla delldr, ar az yreksizlige delldr ve dai firsetl ve lekrla
delldr. Orta az sli ve mtedeyyin ve mteerri olup insaniyyeti ziyde olmaa delldr.

- 181 -

Fal: aln ua amala ve abiat younluna delldr. Yufa ua fehme ve laf aba
delldr. zl uda atlula ve eylige delldr.
Fal: Ua dii ki aras a ola, niyyet aafla delldr. ri ve uzun di irrete ve fitneye
delldr. Orta di gerek sylemee delldr. Egri di mekre delldr.
Fal: Eger kse olup orta boylu olsa zeyreklie ve lefet-i ala delldr. Orta boylu olup kse
olmada llla mil olsa zeyrek olup mekre ve leye mel olup ora yaramaz uylara tevbe idp
mteerri ve mtedeyyin olmaa delldr. Degirmi saal ve hem ara ola, eylige delldr. Yufa saal
fehm ve lefet-i aba delldr. o saal abiat younluuna ve uunete delldr, uzun saal llet-i
ala delldr.
Fal: Etli yz khillige delldr ve chillige delldr. Etli yaa abat younluna(vr.19)
delldr. Kan yzllk aaba delldr.Utanur yzllk ayya delldr. Etsiz yz fehme delldr ve
at degirmi yz cehle delldr. Ziyde uzun yz ayszlga delldr. at byk yz khillige delldr.
Ziyde kk yz orlua ve yeyniceklige delldr ve dellige delldr. Orta yz insniyyete delldr.
Au yz ey ula delldr. Eki yz yaramaz ula delldr.
Fal: Byk ula cehle ve khillige ve bahdrla ve uzun mre delldr. Kk ula
issete ve aflete delldr ve orta ula fa ve ala delldr. Uzun boy mizc dlna mbreklige
delldr amm afletten ldr. Orta boy ikmete ve zeyreklige ve bn nularnn itidline delldr.
a boy dmenlige ve fitneye ve kn advete ve yaramazla delldr ve orala delldr.
Fal: Youn vz bahdrla delldr. nce vz nerm ola yreksizlige ve amle ve ey ya ve
orala delldr. Orta vz al- amdeye delldr. Ala youn vz al oluna delldr. o
vz al azlna delldr. Tz tz sylemek tekebbr ve tz fehme eyceklige (vr.20) delldr. Yce nle
tz sylemek yaramaz ya ve gaba delldr ve uzun nefes yce himmete delldr ve a nefes af
bna delldr. unneli vz asd ve erl olmaa delldr.
Fal: o glmek uaszlga dai lfete ve kimse iine r olmamaa delldr. Az glmek
fikre ve ama ve zne delldr. at glmek ayszla ve sefhate delldr.
Fal: Yuma et fehme ve lefet-i aba delldr. at et aaf- fehme delldr ve kefet-i
aba ve uvvete delldr.
Fal: a boyun kibre ve abete delldr. nce boyun aafa delldr. Uzun boyun ki ola
yreksizlige delldr ve amala ve aaba delldr.
Fal: Byk adr ki memeleri etl ola khillige ve amala delldr. si u ola dla
ve at yzllge delldr .Ve ne etl ve ne uzun ve ne youn ola, marifete ve amle ve brla ve
isna ve insniyyete delldr ve ggsi etsz tata gibi zeyreklige ve utdu ide dn himmet olup bana
mayup orta l olmaa delldr.
Fal: Kk arn ala ve fehme ve tekebbre delldr. Egri ara ey ya (vr.21)ve ula
delldr. nce ara eyligine delldr.
Fal: Bil, ince olup af olsa nefsi zaf olmaa delldr. Bil ince olup ggsten yan ya ve
a ola aya cnbi uzun olsa, yet uvvetl olup yrgen olmasna delldr ve eger bil ince olup
aas berber olsa incelikde yet yrgenlige ve dla delldr ve laf szllge delldr. Eger bil
yaular mutedil olsa nefs uvvetine eger bil yaular itidl zre olmasa nefs afna delldr.

- 182 -

Fal: Eger ol ve baldr uzun olsa aya ve kibre ve manb sevgisine delldr. Eger olu
aas yuarsna muvf olup ince olsa, ziyde biliyete ve marifete ve sevete delldr. Eger olu
aags ince ve bzs youn olsa uvvete delldr ve cehl-i mrekkeblige delldr. Ve eger aas
yuars youn billige ve yrekli olmaa delldr. Ve uzun barma tz fehme ve sevete delldr. Ve
eger or olsa uzun olup etsiz olsa yani uzun ay olsa (vr.22) olmaz yire el urup lf urmaa delldr.
Ve edn yire el urup lf urmaa delldr. Ve edn yire o sz eylemesine delldr. Ve eger or olup
etl olsa amate delldr. Ve eger etsiz vasatl- l olsa zekvete ve sevete ve uvvete delldr.
Eger ktk olup etl olsa incelikde ve younluda berber olsa ba sevete ve insniyyete ve alm
olmasna delldr. Ve eger barma a olup ular incerek olsa ba sevete delldr. Ve drna yufa
olsa seblige mil olsa lefff olup ba keml ve asede delldr. Ve eger aya a olup barma uzun
olsa ssete delldr. Ve eger a olup uzun olmada barma ayaya ve aya barmaa mnsib olsa fikre
ve firsete ve ilme alb teramne delldr. Ve eger barma uzun ve a olduda uc kendden
youn olsa ziyde ra ve amate dellet ider. Ve ba insniyyete delldr. Ve eger aya ve barma
yuma ala delldr. Ve eger mdevver olsa ilme ve ilme ve abrsz olup adinden aur tecvz
eylemesine delldr. Ve eger aya ve barma seblige ml olsa adle ve inafa ve sevete delldr. Ve
eger barma urde olup uzun (vr.23) egri ola ba kemlta delldr, lfla ve abe yirde sevetle
delldr. A drna alra olsa mbrekdr. Ayblu drna yamandur. El ve barmalaru ve ayanu
b avlin aada un ikr idp ve tavr itdgimz yirde ikr iderz inallah tel.
Fal: Eger ikr ince uzun olup egri olsa teram lc olub d u ased olmayup ehl-i var
olmasna delldr. Eger ince or olsa llet-i cemate ve lefete ala delldr. Ve eger youn ve uzun
olsa cim vatinde yet leeti olup amate ve cehle delldr. Ve eger a olup youn ola, ehvete
ehvet-perestlige ve aflete ve lf urup kendn aybna muali olmayup her eyde ind itmege
delldr.Ve eger a olup ince olsa ayet zek ve ehl-i inf olmasna delldr. Ve ind olmayup ayr
teninden amasna ve ziyde cmm olmasna delldr.
Fal: Eger ays vsi olsa ve yumurdas kk olsa ala ve ilme delldr. Eger hir byk
olup uc vsi olsa amte delldr. Ba marifetle ve eger (vr.24) vasal- l olsa ey lara
delldr.
Fal: Aya etl ve at byk olma uvvete delldr. Aya at kii olma ve syir endma
uyma diyete delldr. Aya barma arma olma viete delldr. Aya opu segirl olma
uvvete delldr. kce ince olma gl yaramazlna delldr. kce youn olma uvvete delldr.
Eger ayau ba barmadan kk barmaa varnca birbirinden aal adl zerine olsa, sevete ve
afvet-i albe ve ehl-i inf olmaa ve zek olmaa delldr. Eger byk barma orta barmadan a
olsa aab tz gelp gitmesine delldr. Eger ba barman ba mdevvir olup barman arafnda rna
aara olsa barmaklar araf yksek olsa zekvete ve sevete ve aab az olup ve tz gelp ge
gitmesine ve fikre ve ba mekre delldr. Eger bunu aksi olsa bale delldr.Eger a olup vsb
olsa bahdrla ve ba eyymda kermetle sevete delldr.
Bilgil kim bir muaddime ile bir bbu fulin bandan ayaa varnca her falda bir uvu
almetlerin (vr.25) ve el ba almetlerin maallinde ikr itdgimzden ora keffe mtealli
risleyi dai mstail birer risle lup bunu irinde amm olunduna sebeb budur ki, keff delletleri
sir uvu fat- amdiyye ve fat- emmiyeye delletlerinden eker ve efa ve eva oldu
ecellden el in mstail bir muaddime ve alt bb ve alt tavr ikr idp balarndan el asmn ve

- 183 -

balarndan dai cim ve d ve mr ve ya alaryla dem ylduzn ve cziyyt delletlerin ikr

idp ve el iinde olan uu gleri sn olsun in tavrler ikr itdm.
fat: mdi el sir adan delleti ziyde oldunu nice sebebi vardur. Birisi budur ki ibdt
ve asent ve ayr ve cehde me alsun olmaz. Her uuvla mutcdur. Ve insnu fat- amdeyi ve
fat- emmiyeyi bilmekde sir adan bua itiyc artudur. atta grmez mis kim, bir kimse ul
ve criye olur ise elin grmeyince almazuz. Zemn- evvelde fat- amdeyi ve emmiyeyi bilmek in
elin grrler idi. fat- amde ile muttaf olursa alurlar idi ve eger olmaz ise almazlar idi. imdiki
zamnda dai ol zamne (vr.26) tald idp grrler amm aln bilmezler. Birisi dai budur ki sr
ay gz her gh greurmaz ol dim gz manrdur. a Sbne ve Tel dem olannu
elinde almeti o eyledi. fat- memmesin grp fa- memdaya tebdl itsn in. Ve birisi dai
budur ki, insn birbirin ellerin grmek insnu sir aasn grmekden el un grp yaramaz
fatlu kiilerden itirr itsnler in elde almetleri o eyledi. Elde olan u gfn degldr
almetler in va olunmudur. ua ki bi kiin elini bir araya cem eylesek birindeki u
birine bezemez. Zr her kii bir fatla muttafdur. Bana ne gelr ve ne gelecekdr dai
muayyerdr. Zr a Sbne ve Tel yedi kevkeb seyyreyi bir insnu cem-i asna meir
lmdur. dem odu vait ol kevkib seyyren avli ne ala bulunursa aa gre anu avli
olur.
mdi dem mevlidi ninde kevkib seyyre avli malm olmayup an kevkebdr
bilinmiye ol dem asnu avlinden seba seyyreden ansdur bilnr ve sir (vr.27) avli dai
temm malm olur zr ki seb seyyren her birin kefde bir mevua teallu vardur. Ol teallu
sebebi ile anu kevkebi malmdur. Bu fenn kitblarnda edillesi mesrdur.
mdi bilgil kim muaddime el asmn ve el alarnu edillelerin bildirr.
Evvelki bb, el ninlarn ve delletlerin bildirir. kinci bb, cim alarn ve delletlerin
bildirr kim nefs-i abye mteallidr. nc bb, mr anu delletlerin bidrr kim nefs-i
ayvniyye mteallidr. Drdnci bb, ba anu delletleri bildirr. uvv-y nefsnye
mteallidr. Beinci bb dem liini bildirr ve elde olan alardan ylduzn bildirr. Altnc bb,
cziyt delletlerin bildrr ve nice srlar bilinr ki, ehl atnda mehrdur.
Muaddime: Bilgil ki, drt barmalaru er kemikleri vardur ve de ne adar barmadan
girer ise ol giren barmada kmndedr.
Babarma yksekdr, yksek kevkebe yani zuale nisbet itmilerdr. Ve bu ki, elif barma
dirler ve yannda ki, ehdet barmadur, mterin kmindedr ki be barma dirler ve bunu
yannda ki orta barmada Mirr (vr.28) kmndedr. Bu ki cim barma dirler ve yannda ki aa
pinar dirler, ems kmindedr. Bu ki dal barma dirler, yannda ki sere barmadur, Zhre
kmndedr, bua he barma dirler. Ve avcu airindegi at ki ol arafndan yaa ol arur
kesmidr ayn elif y te a dirler. Ve elif ve be barma aralndan iki a ar: Birisi
ayn elif te a arafndan yaa varur. Bu a yrek ve mr a dirler ve birisi he
barmadan yaa varur bua ya a dirler ol arafndan yaadan bir a ar bir araf ya ana ve
bir araf mr ana ulaur. Bunlar melle ekli gibi olur ve bua d a dirler. Ya ve mr
alarndaki zviyeye mim dirler ve ya ve d alarndaki zviyeye lm dirler. mr ve da
alarndaki zviyeye sin diyu ad virmilerdr. He barman dibinden bir byk a yeter. be

- 184 -

barmau arafndan aa varur. Buna cim a dirler ve cim a mim lm anun aralna
murabba dirler ve ad anu uzunlna olan araf Urid kmndedr. Bu mekra tek avr
budur.
(vr.29) Yed-i evvel:

mdi bilgil ki, a mandr ola ve kiminde dai byk ola ve eczlar mual ola au
delleti ziyde av olur ve bunlaru aksi ola kmde dai aksi olur. Ve dai anlaru kmi eker a
elden bilnr.Avretler eker ol elden bilinr. Nitekim er abiati a yanu abiati gibi, avretler
ol yanu abiati gibidr. Ve dai bilgil kim ellerin km gricek mizc kend kmnde olma
arr. Kii am ve sevinmi ve o areket itmi olmya ve dai mutedil hevda grmek ardur.
Ziyde ovu ve s olmya (vr.30) nitekim nab grmekde ar budur. Ve dai her kim makmu
itibrna gre ola yani ilmine dlarna ve detlerine ve milletlerine ve amlarna gre ola. Meel
bir Cehd bir lide osa ki, ol li suln olmaa veya vezr olmaa dellet itse, ol Cehd ifesinden
akm- ncmda suln ve vezr olmal yodur. alleri edn olma zredr. Zr grmez misin ki,
her alu mstail kendlerden begleri vardur, bu ifen yodur. Amm bu tadrce dimek gerekdr
ki suln ve vezrler aalar ile muib ola. Zr Cehd kend allerine naaran suln ve vezr gibi olur.
Ve dai bir abe, km grsek ki o yaamaa delleti ola, ok yaaya dimek yodur. T yetmi
seksen yaaya denilmez, ilmine gre km olur. Zra ol ilmde ekeri r yl yaarlar, ol da r yl
yaar dimek gerek. Avr mmeden urtlursa bunu mansi budur ki meel bir ehrde otuz bi cn
olsa elbette anlaru arasnda ba kimseler bulunur ki naibleri o yaama olur amm

cirdr ki, ol

ehr liinde (vr.31)yaud o gnehkr oldu sebebi ile bir ylda cmlesi ldan geilir. Anlaru
alii o yaama idi, bile ldan gee avr- ammeden al olmya. Ba kem-i meyyin
mehebince ve dai bilgil kim aan delil ba mulif olsa, her ans delletde art ola km-i
libdr.
Evvelki bb: Eller ve ollar ol kadar uzun olsalar ki att dem or ururken elleri dizlerine
yetie yregi uvvetine ve yrekliligine ve cmerdligine ve ayretine ve nefsi eyligine ve bil-cmle
al- aseneye dellet ider. Eger ollar a olsa idi bunu ibi oruc ve oradur kim
Aristolis kitb- firsetinde ikr itmidr. akm Rz ollar a olan kimse nefsin inceligine ve
itihs l itmesine avi olduna delldr dimi. Eger ollar uylun yarsna yetie yaramaz itiyr
idp kimseyle muteli olmaduna dellet ider. Ve kem dimiler aan bir kii ellerin iki yanlarna

- 185 -

or uzatsa eger gbeginden elin cim barmanun ucna lse gbegi araf uzun gelse ur olmaa
(vr.32) dellet ider. Ns ortasnda arb- meeldr kim urya eli uzun dirler. Aya araf cnibinden
gbegi araf uzun olmadan kinyetdr. Eger, bir kiin deti olsa yrdgi vatin avcun yumup oln
ala ala yrse ilerine becidd ve r merd olmasna delldr. Eger bir kimsenn bir nesneye yapd
vatin eli ditreye, adu vatin tezcek skin olmasna delldr. Eger bir kimse kend

arn

kimesneler ile yimek yise yedgi vatin gzde u arafdan yiyeyin diye yiyegen ve ar olup glnde
yaramazl olduna delldr.
Ndirl-Hind eydr, aan ellerin aldu vatin elif ve be barmalarnu arasnda aral
olmayup yapm gibi olsa, aralndan aydnl grnmiye, delldr ki, dirlgi ferala ve devletle ve
sevinmekle ola, mr-i airine varnca. Ve be ve cim barmalar muttal olsa aralndan aydnl
grnmese ocaluda dirlgi ur ile ola. Eger barma balar at youn olup etl olsa ve uc aru ve
etsz ola, mri zametle ve (vr.33) emek ile gedgine dellet ider. Eger bir kimesne syledgi vatin
kendyi men idemeyp eli ile bile sylese elsekli olup nefsin zamet olduna dellet ider. Amma
arb- skinle eylese bunu aksidr. Eger barmalar ardna ay olup aralar frca ola derv olup
demlere mutc olmasna delldr. Eger eller byklgi gvdeye mnsib olup ve hem ba eczs
bana muvf olsa abatin ve ylaru laflige ve oluna delldr. Aksi dai bunu aksi
gibidr. Eger eller bedene gre at byk olup gvdesi ince olsa mizc arretine ve o sylegen
olduna delldr. Clins akm eyidr, baru bykline delldr. Eger eller a olsa ve barmalar
dai at a olsa ellere gre fitne ve ur olduna dellet ider. Eger, at a olsalar kendn asna
gre uvvetl ve ba ve zeyrek olmaa dellet ider. Eger avretler kefleri a olsa fercleri ar olur,
zir ki ol meviin gilgi ol adardur ki orta barman ikinci falndan ayn, elif, y te falna
varnca ikisinn giligi berberdr ve ayanun uzunlu iki ol adardur. (vr.34) Eger avuc uzun olup
barmaun a olur ise khla ve ayretsizlige delldr. Eger avuc ve barmalar uzun olup birbirine
mnsib olca anatler bilmekde zeyrek olup ve ugrluda dai zeyrek olmasna delldr. Eger deti
olsa barmalarn tark itmek mulif virmez fikrler itdgine dellet ider.
Bb- n: Cim srru alarnu delletlerin bildrr. Eger cim anu rengi zl ve
muttal ve byk olsa cem anu oluna ve ey lara dellet ider. Eger cim a ve ba ve
yrek a muttal olsa att bunlaru ucna melle gibi ola bunu ibi ol adar muaraya ve
oruya gele ki kendden bzr ola, nola idm ogmyaydum diye. Eger bu au budalar olup
be barmau dibine dek varmya naibsiz ve mlsz ve yz certine uramaa dellet ider. Eger
mekr a be barman dibine dek vara mukemligine ve

avcundan birez budalar bite elif

barman dibine gzedeler sadetl, devletl ve cmerd dem olmaa dellet ider. Eger bu au aya
ve budalar ba ana varsalar yalanc ve aldayc ve demler yzne glp ardlarnca mesvsin
(vr.35) itmege dellet ider. Eger bu a mr a ile muttal olsa ve anlardan zviye di olsa ve ba
a eksk olsa tz ba kesilp yaod boyun yaras olmaa dellet ider. Eger bu a ba an gzetse
lm orusna gele amm al bula. Bu au uzunlu be barmanu ortasndan iler varsa esir
gelmege ve o amaa dellet ider. ua ki zl ola. Eger bu au or ve muvz budalar ola
be barmau dibinden yaa vara izzet ve mertebe bulup ml l idp edebl ve aranndan
dnmedigine dellet ider. Bu au uc orta barmau altna dek varsa aa avasuz ve melletsz
olmya. Eger bu a orta barmau dibine yan yirde iki blne birisi be barmau dibine vara
delldr, anu dirligi eksilmiye ve fikirsiz olmya. a Sbne ve Tel anmad yirden zer lar ve
yir. Eger bu au uci heman orta barmau dibine vara mri muaraludur ve zametldr. Eger bu

- 186 -

au uc be barmaa varsa zametler ekp dd bulmaa delldr. Eger bu au uc y bir buda

be ve cim barmau aralnda tamm sa (vr.36) ishlden veya ykli avret ise ourmadan helk
olcauna delldr. u ki bu a byk ve zl ola. Amm a- sin kef ba kimselerde
mevcd, ba kimselerde madm olma demn avli mutelif oldu sebebdendr. Eger bu a ne
adar byk ve rengi mutedil olup muttal olsa, ol adar baru ve miden olu olup ve ferah
olmaa dellet ider. Eger bu au rengi aflu olmayup ve eczlar olmaya miden yaud baru
afna dellet ider. Eger bu a mevunda hir olmasa balc mizca dellet ider. Eger bu au
zerinde yaud yannda kk noaclar buluna abiat ablna ve arlara delldr. Eger bu a
aynu midrnca bir ayri a kese, mideden l olur asteliklere dellet ider. Eger bu a mr
anu yannda ziyde zl ola mideden sl olan ba arsna dellet ider. Eger ba anu yannda
ziyde zl olursa ggs zametlerine dellet ider.
nci Bb: mr mddeti ve mrde olan emr beyn ider.
mr uzunlu ve al mr anu uzunluna gredr. Ve mr (vr.37) anu
ibtids mim arafdan. Aristoalis Kib- ayvntda dimidr ki demn avcunda a vardur.
Byk olsalar mr uzunluna dellet ider ve mrde v olan maralara dellet iderler. Bu alar
arur keserse ol alar adar astallar v ola. Aada mersm olan ekillerde malmdur.
Mim sin a ayn, elif, y, te ana erise, bu kiin mri, ilminde detleri
ne adar yaama ise yaaya. Eger mr an keser alar mim arafna yan ise yani bu au
itidsna yan ise ol adar odu mara yan v ola yani mim arafna at yan ola ziyde
kk olan iken aste ola. Eger mim sin ortasnda ola orta yanda iken aste ola. Bua gre ys
ideler. Eger kesr ana adar ne adar mim sin a zviye-i imeye yan a eylese ol adar
asteligi ziyde ola. att ki zviye-i ime zerinde olsa olur muarasdur. Eger keser a ne adar
byk olsa ve uzun olsa asteligi dai o (vr.38) adar uzunlu ve uvveti ola. Amm marau sebebi
keser anu geldgi ve bitdgi yerden malm olur. Eger mr anu younlu ba a arafna
yan ise mteayyir naatlidr.Eger bu a ba a arafndan yaa gelrse il ile dost olup naatler
verr kimesne olmaa dellet ider. Eger mim arafndan yaa bunclayn8 budalar bitse ib-i ml
ola ve ib-i izzet olmaga delldr. Eger sin arafndan yaa bunclayn9 budalar ola derv olup
avlinde yaln sz sylemege delldr. Eger bu a ne kadar mim arafndan yaa ince ise ol adar
aln zeyrekligine dellet ider. Eger bu a sin arafndan yaadan olan zll mim arafndan
yaadan olan zllndan artu olsa esirgemedigne dellet ider. Eger bu a mim arafndan
yaadan budalar olsa naatleri mteayyir olduna dellet ider. Eger bu alardan melle mim
lm sin iinde bunu gibi10 budalar bitse mim lm ana okunsa yaramazlndan ora
eylikleri olmasna delldr. Eger bu au banda (vr.39) kk alar bitse birbiriyle mual olsa
bu ekildeki gibi11 cm ola. Eger mr anu bunclayn12 ekli bulunsa bir gzi fsid ola. Eger iki

8
9

Ayn iaret
Ayn iaret

10

11
12

10. iaret

- 187 -

bulunsa iki gzi fsid ola. Eger mekr andan bir zl a bitse ve he barmaa varsa muaral
bir ii olmaa dellet ider. Eger mr an bir kk a kesse ol ogrsna gide byk muaraya
uramaa dellet ider. Eger bu adan mim lm ana inerse aaya, bua delldr ki, gnderden
ya odan yaras olsa gerekdr. Eger mim ana yan iki a, mr anu sa yanna uzunluna
ulaalar, delldr ki ab lm ola ve balar dimiler ki urbette le, odu yirde lmiye. Eger mr
anu ol yannda ise lm ab i olduna dellet ider.
Drdnci bb: Eger mim lm a or ola ihn ve dimu mizc oluna ve ey
lara dellet ider. Eger bu a egri olup yara yara olmu ola, urluna ve aanlna dellet ider.
Eger bu a ayn elif y te ana yan varsa her nesnede eksikligine dellet ider. Eger ayn
elif y te ana ba zre ursa yaramaz (vr.40) nabe dellet ider. Eger bu a uzun olup
barmalar dibine yan bitse uvvet ve mr uzunluna dellet ider. Eger at a olsa yaramaz ya
dellet ider.Eger bu a ol adar a ola ki orta barma muabelesine dkene, iler varmya kat yigit
iken ecel yetie, u ki orta barmau ortasna ogr dkene, gibi ola. Eger bu au ucunda igen
kk a yatm ola gvdesinde demrden yara olmaa dellet ider.
Beinci Bb: dem ylduz odu satden bilinmesi mizcdan ve avlden ve firsetden ve
ellern alarndan ve itih itdgi nesnelerden bilnr. Amm ellerden bilnmesi ikr idelm. yle ki,
Zaldr. Eller ninlar bykdr ve orta barmada artu alar vardur, u ki el uzunluna
yani ayn elif y te anu sanda bir a ucundan geer ve cim barmanu yanna gelr.
ol kim ylduz Mterdr be barmanda o alar olur, u ki cim ve ba alar
budalarndan bu barmau dibine dek vara ol kim ylduz Mirrdr ya ve mr alar or ve
renkleri avdr. Ve ol kim ylduz Zhredr, Zhre yerinde o (vr.41) alar olur. Ve ol kim ylduz
amerdr elinn barmanda bunclayn13 nin bulunur ve mer yerinde vfir alar olur. Ve ol
alarndan ayri mesr olan almetler ile insnu kevkebi malmdur. Yaluz el alar ile bilmek
mteairdr, bheden li degldr. Amm bu bbu evvelinde ikr olunan nesneler ilm-i bda ve
ilm-i ikmetde ve akm- ncmda malmdur tavll-rem gelr diyu bu risle-i mutaar ikr
olund. Bu mekrtu ekli budur:

Altnc Bb: Bilgil ki he barmau uzunlu dal barmau evvel falna yetise armzdedr. Sebeb
oldur ki, Zhren (vr.42) cima teri vardur. he barma zhre kmndedr nki cim ellden

13

- 188 -

olsa n olub bunca kerre tecrbe olunmudur. Eger elif barmau evvel falnda olan a, cim
barma yzk gibi evresin kesse yaud ol au zerinde bu he nin olursa alacadur. Eger
mekr ekiller temm olmadan az eksik olursa yan olduna delldr yani almaa yan ola, al
bula. Eger barmau falna yan bunclayn (sin gibi) nin varsa anas ile ya z arnda ile zin
eyledgine dellet ider. Eger Mter yerinde bulursa zina eyledgine dellet ider. Eger o be
barmau arasnda mr a urbunda amer mev cnibine aagsna ol arafna bir a olursa
ulm- pre olduna dellet ider, u ki zl ola. Balamyus eydr, bu a ayn elif y te
ana varsa cem mrinde ml eksk olmaya. Eger evvelinde bu a eksk ise prlkde ml eksk ola.
Bu a kere ys oluna. Ve dai ilm-i firset ile mehr delletler bulmulardur ki iki kanu arasnda
llar bitse ulam-prelige ve yaud avretler ile zin etdgine dellet ider. u ki (vr.43)gvdesi at
llu olmaya Tarnu acib ikmetleridr ki kii aram cima balasa tizcek delletler hir olmaa
balar. Zr ki bu nesneler abati mualif lur. Balamys eydr, bunlaru gibi nesneleri akm- dn
kme itmek kme itmek yodur, zr ki ylduzlar mnakis olmutur. abatleri detlerinden ric
olmudur. Eger bilmek dilerse bir kimsen avretleri ve olancular ne adar ola zhre yerinde rsm
olan alardan malm olur naar idesin. Eger he barmau dibinden el ol cnibi arafndan krek
alar el uzunluna iner olsa ol adar olancular olmaa dellet ider. Eger ol alar el orsna
ziyde or olsa erkek olanculara dellet ider. alar adedince mmkindr ki ans evvel oa
bulasn. Dal barma arafnda olan ol or alaru mertebesinden orlundan eger bileginden evvel
ve ora ve erkek ve dii olanlar bulasn. Ve olancularn an diri olur ve ans fevt olur bilesin.
Eger a mna ola fevt olur, eger mna olmaya fevt olmaz. Olancularu nsnu (vr.44)
mri o olur ve az olur bilesin. a uzun ola mri uzun ola, a a ola mri a olur. Eger he
barmau dibinden barmau yalna ne adar a keserse ol adar avret ala. mr-i irine degin
eger bir a keserse bir avret ala, eger iki keserse iki ala, aa gre ys ide. Eger avret alar
barmau yalna or olsa z olan almaa dellet ider. Eger egri olsa ul avret almaa, yaod z
olan diy ald z maya. Eger avret alar birbirine yan olsa avretleri birbirin aabnca
olduna dellet ider, eger birbirinden ra olsa o zamn onra olmaa dellet ider. l- kelm budur
ki misi adar ola avretler almau zamn mddetleri. Eger avret a zl olsa arabasndan almaa
dellet ider. Eger olancular alar inp avret alarna ulasalar ol avretden olmadur, olancular
omaa dellet ider. Eger olancular alar inp avret attna ulaamazsa olaru ol avretden ol ve
z olmaya. Avret a uzun olsa yal, byk avret almaa dellet ider. Eger avret a a ola
gii yalu avret almaa dellet ider. l- kelm, avretn bykli ve giiligi ana (vr.45) gre
olur. Eger bu ikr itdimiz alar avret ellerinde ola yuar afl zredr. Erler avline gre bunlar
dai ys idesin. Eger avret ikr olunan alarndan ayri el arasndan yaa alar olsa abe
olmaa ve oynalar adedine dellet ider.
Eger dilerse bilesin, bir kimesne olan iken mi lnr yaod yigit iken mi lnr yaud da orta
yanda m ya pr iken mi lnr. Eger arada avret a he barman dibine at yan olsa olan iken
lne, eger barmada rara olsa pr iken lne l- kelm au budna ve urbna gre lr. Eger
ayn elif y te ana yain mr anu a yannda mvzi a olsa urbette fevt olur ve
evinde veft itmeyecegine dellet ider. Eger mr anu ol yanna mr ana mvzi a
bulunsa ayn elif y te ana yan yirde, abi lm olmasna dellet ider. Ve ba kem
eyittiler ki, eger ayn elif y te ana drt mvzi alar olsa mr evvelinde eylkler grp
mll olmaa dellet ider. Ve eger bu alar ayn elif y te ana ra olsa ol adar yana gre

- 189 -

ml ola. Eger mekr alar (vr.46) elif barmala gayn elif y te anun ortasnda olsa orta
yanda iken mal ve rz olmaa dellet ider bunu ortasna ys oluna.
Eger, amer km itdgi yirde aa ekilde mersm olur ninlarda birisi bulunsa kend
avretler oyup aram avretlere kerle zin idp ve yaramaz fikirler eyitmee dellet ider. Eger
Utarid yerinde aaa ekilde mersm olan ninlardan birisi bulunsa ar astallara ve bgrekler
yiline ve yud ksrklere dellet ider. Eger Mirr yirinde aaa ekilde mersm olan ninlardan birisi
bulunsa mteayyirl- l olup astallara uramaa dellet ider. Eger ems yirinde aaa ekilde
mersm olan nianlardan birisi bulunsa tz aanla dellet ider. Her nesnede kmil olduna dellet
ider. Bu mekrtlar avri budur.
Yed-i li

(vr.47)
Eger Mter yirinde mersm olan ninlardan birisi bulunsa vfir rlar azana amm tevleri
ve dervligi ola. Eger Zhre yirinde mersm olan ninlardan birisi v olsa sylemesinde ar ar
debrene, amm ehl-i fikr ve civnde kmil olup limleri ve lileri ziyde sevp mutali olmasna
dellet ider. Eger melle iinde bu ikr olan ninlardan bulunsa yaramaz ylu kii olup ve cmerd
olmasna dellet ider.
Bilgil ki, zviyeler akmn ikr idelm. Eger ki zviyesi be ve cim barmalar arasna
or olsa gli miskn olup ve aram azanmaa ziyde cehd itmesine dellet ider. Eger bu zviye be
barman ortasna or olup zviye-yi dde dai olsa ihni zeyrek olup ve sadetine dellet ider. Eger
mim sin ve mim lm alarndan zviye di olmasa yani birbirine ounmyalar arallar
hir ola, kendyi grr ve esirgemez ve eylk bilmez ve az sz ile anc ve yalanc ve ammzlayc,
l- kelm murdr yl ve abeti ayr olmaz kiiye dellet ider.
Eger ikr olunan alaru arallar at ziyde yain olmala muttal gibi ola amm aatde
muttal olmasa muaaraya uramaa ve demrden yaras olmaa (vr.48) dellet ider. Eger bu alaru
arasnda ayri a mim zviyesin dibinde u gir gelp mim sin ana ounup aaa bakar
ise audan yaud arbdan helk olmasna dellet ider. Eger zviyesin stne gelen a sa arafdan
aras alup yana egilp avumaa yain olup varup mim zviyesin altnda avua, delldr ki

- 190 -

itdgi arclara ve cmerdliklere peimn ola. Eger melle iinde mim yannda bunclayn14 nin
olursa alaca avretden mr dikmege dellet ider. Eger mekr yirde bunclayn nin olsa ve zl olsa
bir yl tamm aste ola ve ate olmasna dellet ider. Eger, sin zviye-i ime hir olup zl ola,
gl ve araret-i azzen ve uvvnu oluna dellet ider. Eger mekr zviye rviye olsa arm
kii olduna dellet ider. Eger zviye mnferice olsa bunu aksidr. Eger bu zviye olmasa emnligi ve
insniyyeti olmayup mteayyirl-l olduna dellet ider. Eger zviyede (iaret) bunclayn nin
avretde bulunsa amli erkek olduna dellet ider. Eger mekr dde ise fitnelige delldr. Eger mekr
mnferia ise ama olup ve insniyyeti olmaduna delldr. (vr.49) Eger zviye olmasa midede bar
aflina delldr. Eger mekr bunclayn15 nin olsa yatludur. Eger el murabbanda gibi olursa
li ve mtedeyyin ve mteerri kimse olup dny terkin itiyr eyleyp ve ur srp ve ey gveyi
kii olup izzetl olmasna delldr. Eger mekr egri olup ve o ninlam olmasa tellk gele.
Eger iki melle olsa birin a birisin ola, ey olmaa dellet ider. Eger olursa yatludur. Eger
drt olursa eydr. Eger mekrda bunclayn nin, ki ylduz gibi olsa, o kiiden anma gerek.
Kk dire gibi olsa ulmda kmil olduna ve ey lara dellet ider. Eger el murabbanda
melle zviye-i dde olup mim elif anu ortasnda vi ola byk dmenleri olduna dellet
ider. Eger cim ve he aral muabelesinde seferler ekp ve zametler grmege dellet ider. Eger iki
elif barman dibinden kup mr an keserlerse uzun seferler ekp o vilyet grmege dellet
ider.Eger amer kmi yerinde bir ylduz ekli olsa bunclayn (vr. 50) (yldz iareti) sevinp fera zre
olmaga dellet ider.
Eger amer kmi yerinde bunclayn nin olsa aib-i izzet ve urmet olmaa dellet ider.
Eger amer a yerinde mr a yannda bunclayn ekil dde olsa aabince gelecek emralara
dellet ider. Eger cim andan bir buda bitp cim barmau dibine dek gelse o nesnelerde
alup ziyde zametler ekmege dellet ider. Eger cim barmau dibinden iki ac youn alar
sa ii ehli olup malaat baarduna dellet ider. Eger ikr olan alar birbirisiyle kesilse emek ekp
ve zametler grmege dellet ider.
Eger cim barmau avuc boun dibinden kk alar aaasna ine ggsde vey
barsada verem olmaa dellet ider. Eger vav barmau dibinden iki or alar el uzunlna
gideler bklmi yaod kesilmi olmayalar alu zeyrekligine ve ilm-i fyia ve mlaa idp ince
fikrler olmaa ve o ilmler bilmege dellet ider ve ba vaitde o syler ve ba vaitde sylemez
kii olmaa dellet ider. Eger mekr iki alar kesmi olsalar mezbrlarn ilf olmaa dellet ider.
Eger urid yerinde bunclayn ekil olsa (vr.51) dmenleri aa lib olmaa dellet ider. Eger
Urid yerinde kk ve arm alar olsa olan iken abatl ve terbiyetl olmaa dellet ider. Eger
ikr olan alar ayn elif y te ana yan yerde olsalar brid ve yalanc mizc olup abat
lnet olduna dellet ider.
Eger Urid yerinde bunclayn ekil olsa iler urup lim mertebeler bulup ulu kimesne
olmaga dellet ider. Eger elif barmau evvelki flna yan yerde bir a yzk gibi tamm barma

14

15

- 191 -

evirse boulmaa yaud almaa dellet ider. Eger mekr a tamm mezbri barma evirse, ora
da muaraya urayup byk belya urayup gene al olmaa dellet ider. Eger barmau evvelki
fal stine16 bunclayn bir nin olsa ziyde yaramaz delldr. Eger rna yannda bunclayn17 nin
olsa almaa yaud boulmaa dellet ider. Eger elif barmau evvelki fal stine bunclayn nin
olsa z arndana arar itmege dellet ider. Eger barmau evvelki fal stnde ylduz gibi olsa ifrla
cim olmasna dellet ider. Bu mekrtu tavri budur:
Yed-i Rbia

(vr.52)

Eger mteri yerinde uzun alar el uzunluna inerse ne adar barmau dibine yan olup
o olsa ol kadar ziyde mallar ve izzetler ve mertebeler ve eylkleri olup ib-i ayr olmaa dellet
ider. Amm ar budur ki bu alar ayri a kesmiye ve bklmi olmya. Eger mekr a ayri a
kesmi ola ya bklmi ola mekrlarn ilfna dellet ider banda yaud alnnda yaralar olmaa
dellet ider. Eger her a zl ve byk ola, gelecege dellet ider. Eger rengi yre ve krek olsa
gemie dellet ider ve balar dimilerdr ki eger mteri yerinde a gibi yud melle alar
bulunsa rengi ve tavri mandr olsa izzete ve urmete dellet ider. Eger mter yerinde (vr. 53)
bunclayn nin olsa beyni af olup ve areketleri olup ve zametl dirligi olmaa dellet ider.
Eger bir or ince a el murabbanda ayv renkl he barmau dibine dek varsa eger
aralarda olsa insniyyeti olmayup armi kii olmaa dellet ider. Eger avretlerde olsa ululua yaud

16
17

Ayn iaret
Ayn iaret

- 192 -

eylge dellet ider. Eger bu a egri ve youn olsa erlerde olsa cmerd ola ve eger avretlerde olsa cim
sevmege dellet ider.
Eger Zhre yirinde alar olsa kimi krek ve kimi orta olsa ve or olmasa mhmillerde
muabbet idp y arm abl idp cima ziyde itihs olmaga dellet ider. Eger mekr alar or
olsa izzetle bata dellet ider. Eger he barmau dibinde egri zl alar olsa yalanc ve ur olmaa
dellet ider. Eger egri ve zl alar el murabbanda Zhre yerine geleler amm barmau dibine
varmayalar ollarda ve ellerde yara olmaa dellet ider. Eger he barmau dibine nf dire olup
ortaya baa, merteben eylge dndgine delldr. Amm aaa bamak mertebe ekskligine delldr.
Eger ayn elif y te a or ve muttal olup reng dai mandr olup yuaru erafa mil ola,
u ki budalar olup kesilmi olmya, devletllerde olsa ml dim olup ve ziyde (vr. 54) olmaa
delldr ve yosulda olsa eylige delldr. Eger ayn elif y te andan bir or muttal a
kup mim lm ana varsa mri olanda dirligi ar ve zametl olup sora ir mri ur zre
olup ayr olmasna dellet ider. Eger mekr drt barmaa varsa her ne ie balasa rst gelp ali sad
olmasna dellet ider. Eger mekr a orta barmaa degmiye ma olduna delldr. Eger mekr
a be barmaa varsa uza seferlere gitmege dellet ider. Eger mekr a he ya da dl barmaga
yan varsa ayet l nab olmaga dellet ider. Eger mekr a muttal olup ey renkli olup elif
barmaun dibine yaud mr anu yanna arsa yet vati laf ola. Eger ayn elif y te
anu stnde avretlerde mr ana yain ya drt ya dai ziyde ylduzlar olsa ammz ve
yaramaz ere varup ora yine urtulmaa delldr. Eger olu ortasndan bir a sa ayn elif y
te ana gee Uarid kmi yerinde ursa kend dostlarna adat idp dostlar bua adat
itmedigine dellet ider. Eger mekr a olun dibinden egri ve alsz ola ul olub kend itiyrnda
olmaduna dellet ider. Eger cim anu (vr.55) avcunda bunclayn bir a bitse ki barmalarn
ara arafndan yine barmaklarna baa amn ldrdgine dellet ider. Eger olu ortasndan bir a
up bir yerlere misafir olup seyy olmasna delldr. Eger mezkr a geb mr ana ya ba
ana tokunsa defaten vfir rz eline gire, eger mekr a amer hkmi yerine varsa, deiz seferin
idp vardu yirde mtemekkin olup mad temm olmasna delldr. Eger Zhre yerinde mselles
yaud murabba olsa li yet ey ola. Eger Uarid yerinde ylduz olsa, avretden ml l olmasna
delldr. Eger be cim barmalaru arasnda bir a up yy ekli gibi gelp be barmau
dibine varsa banda yara olup yaud olacana delldr. Eger be ve cim barmalar arasnda bir a
sa he barmau dibine varsa mabs olmasna dellet ider. Eger, cim barmau dibinden, yani
Merr kmi yerinde nf dire gibi bir a olsa ki yuaruya baar ola, zindna girdgine dellet ider.
Eger, Zhre yerinde mekr a (vr.56) gibi olsa ur olduna delldir.
Eger elde l az olsa avret abatl olup teayyrl l oldna delldr.Eger ellerde l
olmasa yaramaz lara ve byklenmee ve alszlga delldr. Eger lu kemiyyeti ve rengi ve
younlu ve egriligi ve orulu itidl zre olsa ey lara dellet ider. ikr olan itidl ilm-i bda
malmdur. Aristolis Nefis kitabnda dimidr ki rnalaru avlinden alu zeyrekligi ve
kendligi malmdur. Ve ba kem dimidr ki rnalaru sebebi gl def itdgi fualtdan l
olur. Ve gl fualt laf ve ince olsa mizc lafligine dellet ider. Ve dai alu ve ylaru
oluna dellet ider. Bu ikr olunan almetler ebb almeti gibidr. Eger rnalar ince ve rengleri
laf olup ve yaud zl sa olup uzun olsa alu ve uylaru oluna dellet ider. Eger rnalar at
a olsa deme armayup ar-nk kimesneye dellet ider. Ve kemdan bazlar dimiler, eger,
rna zre a ae ae noalar olsa, ol midr dostlar ve bereketler bula ve al atnda noalar

- 193 -

adar libaslar ola ve yaud aldan ol adar fdeler bula. Eger rnalar zerinde ufac ara ara
noalar (vr.57) olsa ol adar dmenleri ola bu mekrtu tavri budur:
Yed-i ams

Veleh sdis

Sonu
Kyfe-firset, ayak izleri de dahil, her tr iareti yorumlayan bir tr bilimdir. Ancak bu
trde kaleme alnan metinler, insan fizyonomisinden hareketle insann karakter ve moral yapsna dair
karmlarda bulunan eserlerdir. Kyfetnmelerde insan bedenindeki her uzuv, tad yapsal zellikler

- 194 -

asndan deerlendirilirken gnmzde el-fal olarak dnlen kefnmeler bu tarz eserlerin iinde
gelimi bir tr olarak grnmektedir. Kefnme blmnn firsetnmeden fark, bir takm iaretlerden
hareketle karakter hakknda yorum yapmakla kalmayp gelecee dair tahminleri de iermesidir. Bu
ynyle kyfetnmeden ziyade falnmelere yakn bir metindir.
Mustafa b. Evrenosun metni, Trk edebiyatnda yazlm pek ok trdei gibi sade ve yaln bir
anlatm tarzn benimsemitir. Edebi deer tad sylenemez, zaten belli ki mellifin byle bir abas
yoktur. Eser, bir eit didaktizmi, faydacl esas alan bir yazn rneidir.

KAYNAKA
CEYHAN, dem, (1997), Bedr-i Dildn Murd-nmesi, C I, II, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yay.
AKIR, Mjgan, (2007), Kyfet-nmeler Hakknda Bir Bibliyografya Denemesi Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C
5, S 9, s. 333-350.
AKIR, M. (2010). Kyfet-Nme Edeb Trnn Tarihsel Geliimi Balamnda A'vanzde Mehmed Sleyman'n
Kyfet-nmesi rnei. In Perspectives on Ottoman studies: papers from the 18th Symposium of the International Committee of
Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008 (Vol. 1, p. 281). LIT Verlag Mnster.
ALDAK, Sleyman,(2005) Takprlzdenin Mevztul-Ulmundaki limler Tasnfi zerine, Frat niversitesi.
Sosyal Bilimler Dergisi/Frat University Journal of Social Science, Cilt: 15, Say: 2 Sayfa: 115-146.
AVUOLU, Ali. (2004). Trk Edebiyatnda Kyafet-nmeler.Ankara: Aka.
AVUOLU, Ali,(2009). Kyafet lmi ve Kutadgu Biligde Kyafet lmi /Fizyonomi zleri, Bilimname XVII, vol.2,
sf.293 - 302
ELEBOLU, mil, (1979), Kyfe(t) lmi ve Akemseddinzde Hamd ile Erzurumlu brahim Hakknn Kyfet-nmeleri,
Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Ahmet Caferolu zel Says S 112den ayr basm, s. 305-347.
INAR, Bekir (2012). Nideli Visl Ve Hamdullah Hamdnin Kyfetnmeleri zerine Bir nceleme, Zeitschriftfrdie
Welt der Trken Journal of World of Turks, ZfWTVol. 4, No. 3 sf.299
DUVARCI, Aye (1993) Trkiyede Falclk Gelenei ve Bu Konuda ki Eser, Ankara: Kltr Bakanl Halk Kltrn
Aratrma ve Gelitirme Mdrl yaynlar.
ERKAL, Abdlkadir, (1999). Kyafetnmeler zerine. Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi,
(Vol.13).
KIRBIYIK, Mehmet (2009) Kyfet-nme-i Cedde Hakknda,A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39,
Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says, 793-813
MENG, Mine, (2002), Kyfet-nme Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C 25, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf
Yay.
PALA, skender, (1995 ), Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara: Aka Yay.
SARIEK, Ramazan, (2012). Mustafa Bin Bl ve lm-iFirseti. International Periodical For The Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 2725-2754.
ULUDA, Sleyman,(2001) Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul:Kabalc Yay.
ULUDA, Sleyman,(1996) Firset Maddesi, TDV. slam Ansiklopedisi, stanbul: SAM Yay. c. 13: sf.116
YERDELEN, Cevat (1988). Trk Edebiyatndaki Kyfetnmeler ve Nideli Vislnin
Vesletl-rfn adl
Kyfetnmesi, Erzurum: Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (baslmam Y. L. Tezi)
YILMAZ, A. (2012). Kyafet lmiyle Oluturulan Eserler ve Bu Eserlerden Seilmi rnekler. Celal Bayar niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, (10-1), 129-139.

- 195 -