JULIAN BALDICK

Hayvan ve aman
Orta Asya'nn Antik

Dinleri

Hayvan ve aman
JULIAN BALDICK
Julian Baldick lisans, yksek lisans ve doktora derecelerini Oxford
niversitesi'nden ald; ayrca Sorbonne niversitesi'nde renim
grd. Temel retim ve ilgi alanlar tasavvuf ve slam, ran, Hint
ve Orta Asya'nn din tarihidir. Hayvan ve aman'dan nce Mis
tik slam: Sufizme Giri adl kitab Trkede yaymlanmtr (Birey
Yay., 2002). Yazarn Homer and the Indo-Europeans: Comparing
Mythologies (Londra: I. B. Tauris & Co Ltd., 1994), Imaginary Mus
lims: Ihe Uwaysi Sufis of Central Asia (Londra: I. B. Tauris & Co
Ltd., 1993) ve Black God: Ihe Afroasiatic Roots of the Jewish, Ch
ristian and Muslim Religions (Londra: I. B. Tauris & Co Ltd., 1997)
adnda eseri daha bulunmaktadr.

YAYIN

bykparmakkap sk., no:3/5

beyolu, stanbul, trkiye
www.hilyayin.com

tel: (90) (212) 230 09 62

faks: (90) (212) 219 42 92
e-posta: editor@hilyayin.com
hayvan ve aman:
orta asya'nn antik dinler i
yazar: julian baldick
kitabn zgn ad: animal and shaman:
ancient religions of central asia
ingilizceden eviren: nevin ahin
editr: bahadr vural
redaksiyon: cem zamur
i dzen: hil yayn
_kapak tasarm: cem zamur
bask: mega basm
cihangir mal. gvercin sok. no:3/ l
haramidere avclar istanbul
tl: (212) 412 17 00 faks: (212) 422 11 51
sertifika no: 12026
isbn: 978-975-7638-46-9
1. bask, hil yayn ubat 2011
julian baldick 2000
hil yayn 2010, trke yaym iin

bu kitap, eserin yayn haklarnn sahibi julian baldick ve

kitabn zgn yaymcs i.b. tauris ile anlamal olarak, kitabn
2000 tarihli basks temel alnarak yaymlanmtr. tantm
amacyla kullanlacak ksa alntlar dnda, hibir blm
hil yaynn izni olmakszn oaltlamaz, kullanlamaz.
hil yayn
pandora yayn ve bilgisayar ltd. ti:nin yayn markasdr.
t.c. kltr bakanl yaync sertifika no: 13371

Hayvan ve aman
Orta Asya'nn Antik Dinleri

JULIAN BALDICK
u'woAci NIVOROiT'ool'
!{TPHANGSI

231.2/i)FrL

Trkeletiren:
Nevin ahin

YAYIN

Amire, Dilu'ya
ve Banglade'teki tm ailemize

indekiler
Teekkrler

1.

Giri

11

Erken Avrasya

26

il. Trkler

51

ili. Moollar

11 o

iV. Tunguzlar ve Manular

147

Sonular

174

Notlar

198

Kaynaka

220

Dizin

224

Teekk r l er

Jean-Paul Roux'nun Trki ve Mool dini zerine bu alanda

yaplacak tm aratrmalarn temelini atan nc nitelikteki a
lmasna minnettar olduumu teslim etmem gerekir. Bana c
retli izin hakk tanyan London King's College'e ve yokluumda
grevlerimi stlenen Sergei Andreyev ile Brian Horne'a teekkr
borluyum. Yararl bilgilerle katkda bulunan pek ok biliminsa
nna, Oleg Akimushkin'e, Nick Allen'a, Didier Bouillon'a, Gerard
Colas'a, Simon Digby'ye, John Penney'ye, Alexis Sonderson'a, Ser
gei Turkin'e ve Stephanie West'e de teekkrlerimi ifade etmem
gerekir. Son olarak, I.B. Tauris ekibine, zellikle de Anna Enayat'a;
biliim teknolojisi alanndaki yardmlarnda dolay oullarma ve
herkesten nce, sabr ve yardmlar iin eime teekkr etmeli
yim.

Giri

Bu kitap Orta Asya'nn yerel dinlerinin karlatrmal bir in

celemesini sunmaktadr. Savunulan gr, Orta Asya' da yaam
ya da oradan gen eitli kavimlerin (skitler, Hunlar, Trkler,
Moollar, Tunguzlar, Manular, Finler ve Macarlar) dinlerinde or
tak bir miras olduudur. Bu ortak miras mitlerde, ritellerde ve
efsanelerde bulunabilir: Gnmz antropologlarnn gzlemledik
leri, Antika tarihileri tarafndan allm bir gemie dayanr.
Ben bu ortak miras "i Avrasyal" olarak adlandryorum ve Dou
edebiyatnda olduu kadar Avrupa edebiyat almalarnda da bu
nun son derece nemli olduunu savunuyorum.
Bu yzden baz sorularla balamalyz: "i Avrasya" ve "i Avras
yal" kavramlarndan kast nedir? Bu terimlerle corafyas ve dini
miras belirlenen eitli kavimler kimlerdir? Onlarn dinlerini in
celerken hangi yntem ve kavramlar kullanlmtr?

Avrasya
Avrasya, Avrasya kara parasnn tarihte Avrupal, Ortadou
lu, Hint ve inli uygarlklarca evrilmi olan ksm olarak tanm
lanabilir. Yani " Avrasya'' terimi corafi olduu kadar tarihsel ve
kltreldir. Avrasya'nn hibir zaman onu tanmlayabilecek sabit
siyasal snrlar olmamtr. Buna karn, "Orta Asya'' ada siyasal
corafyann bir terimidir: Bazen Hazar Denizi etrafndaki be eski
Sovyet cumhuriyetinden bahsederken kullanlr, bazense Kuzeyba
t in ve Afganistan da terime dahil edilir. Ama "Orta Asya' terimi,

12

JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

geni bir blgeye yaylan gebe ve barbar kltryle batda eski

Yugoslavya ve Macaristan'dan douda Byk Okyanus'a ve ku
zeyde Laponya ile Bering Boaz'ndan gneyde Hayber Geidi'ne
kadar uzanan Avrasya blgesinin btnln ve eitliliini
kapsamaz.1
"i Avrasya" corafi olmaktan ok kltrel bir terim olsa da, ayn
zamanda byk lde fiziksel corafyann sert gereklerinin bir
yansmasdr. Avrasya'nn byk blm tarm iin, dolaysyla
da yerleik bir uygarlk iin uygun deildir. Klar olaanst so
uk, yazlar genelde lk ve scak olan, yani dnyadaki en yksek
scaklk farknn grld, ar derecede kurak iklim yznden
nfus younluu azdr. Gller ve nehirlerin ulam iin kullanl
mas pek de mmkn deildir. Sular vahalara dklen dalar zel
likle gze arpar. En kuzeyde, Kuzey Kutbu kylarnda, tundra bl
gesi yer alr; zayf bitki rtsyle sadece rengeyii yetitirilmesine
ve tilki ile yaban san avlanmasna uygun orak bir blgedir. Bu
nun gneyi orman arazisidir, batda Norve ladini, am ve kknar,
douda karaam ve gneyde hu aac bulunur. Avclar burada Ka
nada geyii, ay ve kaplan gibi daha byk hayvanlar bulur. Daha
da gneyde zengin yeillikleri ve be eit hayvann atlayabilecei
(sr, koyun, kei, at ve deve) kara toprayla bozkrlar yer alr.
Son olarak, blgenin gneydou ucunda Hazar'dan Moolistan'a
uzanan ller vardr. Bu llerin yaratt zorluklar, dalarn kar ve
buzullaryla sulanan mkemmel topraklara sahip vahalar sayesinde bir lde alr.2
Bu corafi zellikler din, mit, ritel ve destanda ok nemlidir.
Dnyann baka yerlerinde tarm tevik eden bereket trenleri
baskn olsa da nceliin iftlik hayvanlarnn beslenmesine ve avda
baary salayacak trenlere verildii bu corafyada yle deildir.
Baka yerlerde doa glerinin rnlerin yetimesi iin birlik edi
ini simgeleyen kadn-erkek kartl hakimken Avrasya'da bu
nun yerine yaz-k kartlna bir vurgu vardr. Aalar Avras
ya dininde zellikle belirgindir nk yeri tepelerinin ait olduu

GR

13

Gk'e balama grevi grrler. Ancak hayvanlar Avrasya'nn ye

rel dinlerinde en nemli eyi oluturur: Avlansn ya da beslensin,
hayvanlar insanlarn rehberi, kurtarcs, atas, totemi ve kurban
dr. At ana ulam eklidir ve Yunan efsanelerindeki gemiye karlk
gelir, tpk bozkrn denize karlk geldii gibi. Da, su ve toprak
bir l oluturur: Dan zirvesi, aata olduu gibi gktedir ve
ortada yer alan rmak aalardaki ayrlara akar.
Avrasya ikliminin ortaya kard fakirlik blgenin tarihini
belirlemitir: Nfus, blgeyi evreleyen zengin yerleik uygarlklar
kskanan a gebelerden oluurdu. Bu yzden Avrasyal bar
barlar zengin komular iin srekli bir tehdit unsuru oluturdu ve
Avrasya'nn soua dayankl, beslenmede kanaatkar ve mthi
rakamlarda reyebilen atnn olaanst gcyle bu tehdit by
d. Savata Avrasya at hep galip geldi ve srlerinin devasa b
ykl sahiplerinin her savaya ten on sekize kadar hayvan
kullandran bir nbet sistemi gelitirmesini mmkn kld. Sonu,
bfrliklerin hareketindeki srad hz ve kendine zg Avrasya
"sava makinesi"ydi. 3
Bu askeri gemi de Avrasya dininde ok nemlidir. Savalar
gerekletirdikleri soykrmlarn Gk'n "basksndan'' kaynaklan
dna ve ldrdkleri dmanlarn br dnyada onlara hizmet
edecek klelere dneceine inanyordu. Atlar ve silahlar len
sahipleriyle birlikte gmlr ya da yaklrd nk sahiplerinin
ller diyarna yolculuunda ve oradaki yaamnda bunlara ihtiya
c olacana inanlrd. Kllar, oklar ve sancaklar, fatih liderlerin
mezarlarna saygnn yannda, Avrasya dinlerinde yol gsteren
unsurlar olmutur.

Avrasya'da Tarih ncesi

Avrasya'nn avclk ve hayvanlarla meguliyeti, zellikle de
Yontma Ta Devrinin son dnemlerindeki sanata bakldnda
(M.. 13000-M.. 8000 yllar aras), blgede oktan belirginle
miti. Bu dnemin ar derecede etkileyici maara resimleri bat

4 JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

Moolistan'da, Khoit-Tsenker nehrinin kylarnda bulunur. Bu

resimler hayvan figrlerinin i ie gemesi ynnden (da kei
leri ve devekularna benzeyen byk kular) ayn dnemde Bat
Avrupa'da bulunanlara benzer. Ayrca fil ya da mamut olmas
muhtemel hortumlu hayvanlar ile ok ve aa eklinde simgeler
vardr. Hi insan tasvir edilmediine dikkati ekmek gerekir ama
iki kuyruklu, basz bir deve ve bir at resmi vardr. Biliminsanlar
bu resimlerin sadece avclarn gzlemlerini yanstmakla kalmad,
ayn zamanda avda baary garantilemeye yarayan by aralar
olarak retildii grn benimsemitir. 4
By kullanlan av trenleri muhtemelen Cilal Ta Devri'nde
de tasvir edilmitir. M.. VI. binylda, gnmzdeki Trkmenis
tan topraklarnn gneyinde, zerinde sklkla kk bak yara
lar bulunan kilden hayvan heykelcikleri yaplrd. Daha sonralar,
M. . III. binylda Bat Sibirya'da balklar ve avclar heykel eklin
de ay suretlerinin yan sra uan rdekler ve suyu andran dalgal
izgilerle sslenmi kaplar rettiler (bunlar, Finlerin ve Macarlarn
sonraki atalarnn sanatn ve mitlerini yanstr). 5
M.. 111. binyldaki Bronz a, Gney Sibirya'daki Baykal Gl
civarndaki dini pratiklere dair daha ok kant brakmtr. Gm
lerde balklarn kemik izleri ve Kanada geyii kafalar bulunmu
tur. Bunlar yredeki temel din ve by uygulayclar olan ada
Mool amanlarnn bastonlarndaki at balarna benzer, onlar aa
da ayrntl olarak ele alacaz. M.. 1. binylda, Bronz a'ndan
Demir a'na geilirken, Baykal Gl'nden Moolistan'a kadar
olan blge erkek geyik figrleriyle kaplanm dikili talarla dolu
dur ve belirgin insan zellikleri tayan bu figrler haner, yay ve
balta tasvirleriyle donanmtr. Ayn zamanda kayalklar stnde
szlen kartallar -Mool mit ve dinindeki en nemli ku- gste
ren izimler grlr. Ayrca bu zaman diliminde, Sibirya'nn g
neyindeki Tuva Dalar'nda, bir kabile reisi iin yaplm devasa
bir mezar grrz. Bu liderin evresi byk ktklerden yaplm

GR

15

7 0 para iinde gruplanan baz insan bedenleri ve dzinelerce atla

evrilmitir; hepsinin etrafnda da tatan bir halka vardr. 6

Erken Avrasya'n n Kavimleri

lk blmde kimlikleri ok ak olmayan eitli erken Avras
ya kavimlerine yer verilmitir. Bu belirsizlik bu kavimlerden bah
sedilen tarihi kaynaklarn azl ve onlar iaretleyen Avrupal ve
inli isimlerin eletirilmesindeki zorluklar gibi eitli sebeplere
dayanr. "skit" ya da "Hun" gibi bir adn ok farkl kavim grupla
rna gnderme yapabilecei akldan karlmamaldr. Byle bir ad
bazen gebe topluluklarn gevek bir konfederasyonunda baskn
olan etnik grubun ad olabilir ya da bazen Britanya'nn tm yerli
leri iin kullanlan "ngiliz" terimi gibi byle bir konfederasyonun
tm yeleri iin kullanlabilir. Avrasya konfederasyonlar srekli
olarak i ie gemi ve isimlerini, kimliklerini ve dillerini deiti
rirken dini inan ve pratikleri aa yukar ayn kalmtr.
Tarihe giren ilk byk Avrasya kavmi "skitler" olarak ad
landrlr ve M.. V. yzylda Yunan tarihi Herodot'un alma
larnda karmza kar. Herodot Karadeniz'in kuzeyindeki "skit
lkesi"nin ranllarca igalinden bahseder. unu da belirtmek ge
rekir ki skitler baz ada biliminsanlar tarafndan Sibirya'nn
doularna kadar yaylan geni bir corafyaya hkmetmi kabul
edilirken baka biliminsanlarnn "Sibirya skitleri"ni farkllklar
gsterseler de birbirleriyle ilikili bir kavimler grubu olarak gr
d de hemen belirtilmelidir.7 Herodot'un anlatt skitlerin bu
gnk torunlar Kafkasya' daki Osetlerdir. Onlarn destanlar XIX.
ve XX. yzyllarda derlenmitir ve bu destanlar eski skit adetlerini
hemen hemen aynen yanstmaktadr. Dilsel adan Osetler ranl
dr ama Oset ve skit dini gereleri Trkler ve Moollar arasnda
bulunanlara genelde ok yakndr ve aka Avrasya mirasna
aittir.
skitlerden sonra ince adyla Hiung-Nu (Hun) diye bilinen,
M.. iV. yzyldan M.S. il. yzyla kadar Moolistan'da varln

16

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

srdrm bir kavim gelir. inli kaynaklar onlar sert mizal sa

valar olarak gsterse de Hunlarn da ok sayda elencesi oldu
u grlmtr: binicilik, deve yarlar ve ok dk bir tempoyla
ark syleme (Moollarda grld gibi). Tanabilir barnakla
rnda giriin sol taraf erkekler, sa taraf da kadnlar tarafndan
kullanlrd (bu durum Trklerde ve Moollarda da byleydi, n
k kalbi tayan bedenin sol taraf eref tarafyd).8 Hunlar genelde
M.S. iV. ve V. yzyllarda ge Roma mparatorluu'na saldran ve
dinleri tipik Avrasya zellikleri tayan Avrupa Hunlaryla z
deletirilir. Onlarn byk hkmdar Atilla M.S. 453'te ldn
de skit ve Mool liderlerinin cenazelerinde alnan nlemlerle g
mlmt; lahdin yerinin sr gibi saklanmas gerekiyordu. Avrupa
Hunlar glerinde kendilerine rehberlik eden bir hayvana dair
Avrasya'da yaygn olan bir efsaneye sahiptiler: Onlar Krm'a yn
lendiren bir dii geyik ya da inek olmaldr.
Daha sonraki barbar askeri etkinlik dalgalar bize kimlii belir
siz ama dini pratikleri ortak benzer kavimler gsterir. Avrupa'y
VI. yzyl ortalarnda igal eden Avarlar, daha nceleri in'in ku
zey snrnda savalara girmi olan Ccenler'in soyundan gelmi
olabilir. Bu kavimlerin ikisi de Avrasya'nn cenazelerde at srme
adetini korumutu ve ikisi de cenazelerini matem tutanlar etrafn
da dolanarak sergilerdi. VII. yzyldan XI. yzyla dek Volga Del
tas ve Kuzey Kafkasya bozkrlarnda gelien Hazarlar da saltanat
lahitlerini gizlerdi. Hazar devletinin baz mensuplar, pek ok
Avrasya kavmi gibi, aalara tapard; onlara atlar kurban eder ve
kafalaryla derilerini dallarna asarlard. Grnen o ki Balkanlara
680' de gp Bulgaristan' kuran Bulgarlar, Slav kltrne tama
men uyum salamadan nce Trklerin, Hunlarn ve baka gebe
lerin karmyd. Bir kpein ortadan ikiye kesilerek kurban edil
mesi eliinde vakur yeminler ederlerdi -Trklerde ve Macarlarda
gzlemlenmi bir gelenek.
Son olarak, 907'de in'i ele geiren ve oraya 1 125'e kadar hk
meden Hitaylar' dan sz etmeliyiz. Mool mu yoksa Tunguz dilini

GR

17

konuanlardan m olduklar bilinmemektedir. Onlar d a at, sr,

koyun ve kazlarn yan sra kpek kurban ederlerdi ve kurbanlar
genelde beyaz olurdu. Avc olarak Hitaylar, Avrasya'da yaygn
olarak grld gibi, ritellerinde genelde insan simgeleyen ok
lar kullanrlard. Hitaylarn dininde aalar ve dokunulmaz salta
nat lahitleri de tpk dalar ve bazen zayf bir insan klndaki hay
vanlar olan atalara sayg gsterilmesi gibi yaygn olarak karmza
kar.

Trkler
kinci blmmz Trklerin ulusal din ;nirasna ayrlmtr. Her
ne kadar XI. yzyldan itibaren Trklerin baz boylarnn yerletii
gnmz Trkiyesi'ne de biraz dikkat evrilecek olsa da, burada
bizi ilgilendiren esasen Trklerin Avrasya'daki ilk anavatanla
rdr (ve orada kalan Trklerdir). Trkler dili gibi "Trki" olarak
anlan eitli kavimlere blnmtr ama "Trke" ada Trkiye
Cumhuriyeti'nin dilini anlatmak iin kullanlr. Trki diller grubu,
adn in, Moolistan, Rusya ve Kazakistan snrlarndaki Altay
Dalar'ndan alan daha geni bir dil ailesine mensuptur. Dilbilim
ciler M.. 5000'den nce konuulmu olan varsaymsal bir "Proto
Altay" dilinin bulunduunu ne srer. Hemen sonra Proto-Altay
dilini konuan daha batdaki boylarn, Trklerin dilsel atalar ol
madan nce dierlerinden koptuu dnlr.9
Tarihte Trki bir dil konuan ilk imparatorluk 552-744 yllar
arasndaki Gktrklerdir. Moolistan' dan Aral glne kadar bir
blgeye hkmeden Gktrkler hakkndaki bilgiyi, halefleri iin
olduu gibi kendi yazmalarndan ve in kaynaklarndan edini
riz. Destanlar bir kurttan tremi olduklarn10 sylese de onlarn
balarda demir madencilii ve ilemeciliiyle uratn biliyoruz.
Trki diller konuan baka kavimlerde olduu gibi onlarn da kut
sal says 7'ydi. Onlar 744'ten 840'a kadar Moolistan' yneten
ve imdi Kuzeybat in' de yaayan Uygurlar takip etti. Uygurlar
kaytlara Trklerin yamur ve kar reten mehur byl tan ile-

18

JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

meleriyle geti. Onlardan sonra eski-Sovyet Krgzistan Cumhuri

yetine adn veren Krgzlar (840-924) gelir. Cenaze yazmalar br
dnyada sadece ldrlen savalarn deil ldrlen hayvanlarn
da hizmet edecei inann yanstr. Takip eden yzyllarda baz
Trk gruplar slam inancn kabul eder ve Mslman topraklar
ele geirirken, Trklerin kendi edebiyatlarnn yan sra Mslman
ve Hristiyan kaynaklarda da kendilerine zg dinlerini koruduk
larna dair kantlar bulunur. Trklerin yaratllar ve sava ge
milerinin ilk zamanlarna dair efsaneler zellikle bilgilendiricidir
ve Mslman azizlere dair yklerde de bazen eski Trk mitlerin
den iaretler vardr.
XVIII. yzyldan bu yana Avrasya Trk dinine dair, nce gez
ginler sonra antropologlarca salanm ok sayda deerli betimle
me vardr. Bu betimlemeler bize Trk amanlarnn icralaryla ilgili
birinci elden bilgi verir. amanlar davullaryla transa geen, gelece
i gren ve hastalarnn kt bir ruh tarafndan karlan ruhlarn
geri getirdikleri doast bir yolculukla onlar iyiletiren dini uz
manlardr. Gkler arasnda yolculuk etmek iin bir amann nasl
bir aaca trmandn ve bu yolda onu tamas iin nasl hayali
hayvanlar ya da kular kullandn veya daha hzl gidebilmek iin
kendini onlardan birine evirdiini reniriz.
XIX. ve XX. yzyllarda derlenen Trki destanlar bu trden mal
zemelerin en zengin ve en retici hazinesini oluturur. Bu alan
daki XX. yzyl Rus ncleri Homeros destanlarn anlamak iin
Trki ozanlarn szl icralarnn incelenmesinin nemine dikkati
ekmekte hzl davrandlar ve gnmz bilimi onlarn grlerinin
geerliliini dorulad. Trki bir ozan aman gibidir, icra srasnda
bir ilham haline kaplr ve kendini sazn at gibi srerken grr.
At aslnda efsanede kahramann kendisi kadar nemlidir ve ikisi
arasndaki kadim iliki Trk destanlarnn Avrasya halk hikaye
lerindeki eski kklerini yanstr ki bunlarn Yunanlarn Odysseia
destannn kayna olduu ileri srlr.

GR

19

Moollar
nc blmmzde Moollarn geleneksel dinini inceliyo
ruz. Dilbilimsel olarak Moollar da Altay dil ailesine mensuptur.
Proto-Altay dilini konuan doulu boylarn soyundan geldikleri
dnlr. Bu Dou-Proto-Altay dilini konuanlar M.. 5000 civa
rnda farkl gruplara blnm olmal ve Moolistan bozkrlarna
g eden grup da gnmz Moollarnn dilsel atalar olabilir. 11
Moollar tarihe Cengiz Han (lm 1227) nderliindeki igal
lerle girer. Onlarn XIII. ve XIV. yzyllardaki dinini almak iin
birok kaynak vardr ve bunlarn banda Cengiz Han'n vey oul
larndan biri tarafndan yazlm olmas muhtemel, mehur Mool
larn Gizli Tarihi gelir. Bu kaynak Cengiz Han'n atalarnn efsane
lerini sunar ve birok Mool inari ve riteline deinir: Moollarn
kutsal bir daa gelmi mavi bir kurttan trediini okuruz ve kutsal
saylarnn 9 olduunu, ayrca kavmin koruyucu ruhlarn simge
leyen dokuz keli byk beyaz bir sancaklar olduunu reniriz.
Hristiyan ve Mslman kaynaklar geni alanlara yaylan fetihleri
ve imparatorluu sonucu in'den Trkiye'ye uzanan ve gnmz
Afganistan'yla eski Sovyet Orta Asyas, Rusya, ran ve Irak' kap
sayan Moolistan hakknda zellikle bilgi vericidir. Mool saltanat
Batl Hristiyan keilerin ziyaretlerini kabul ederdi ve bu Batl
larla Moollarn Mslman ibirlikileri, barbar fatihlere dair ok
ey kaleme aldlar. Doruluuna dair yakn zamandaki pheler
den sonra inandrcl teyit edilen nl gezgin Marco Polo ( 12551325) da nemli bir kaynaktr. 1 2 Moollarn putlara kurbanlar
sunduunu, tabular ihlal edenleri ar bir ekilde cezalandrdn
ve gl amanlarn tavsiyelerine hrmet gsterdiklerini reni
riz. Bu amanlar tm beyaz ksraklarn adarlar, tm yeni domu
erkeklerin kaderlerini nceden haber verirler ve tm hastalklarn
nedenlerini tehis etmeleri iin arlrlard.
XVI. ve XVII. yzyllarda tabu ihlallerine be ya da dokuz hay
vanlk ayni cezalar getiren Mool yasalarndan karlan baka bul-

20

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

gular bulunur. inli bir ynetici krallarn ve asillerin mezarlarn

gizlemek iin o dnemde hala alnmakta olan nlemleri anlatr.
Yine bu dnemde Budizm yerel Mool dinine stnlk kazanr.
Ancak, bu galibiyeti yazan Mool vakayinameleri genelde eski
inanlara deinir ve zellikle amanlarn insanlar ve iftlik hay
vanlarn hastalklardan korumak iin ruhlara yaptklar adaklar
anlatr. XVIII. yzyl gezginleri Mool ruh imgelerine dair yaral
betimlemeler sunar ve XIX. yzyl bilimi bir amann nasl greve
baladn ayrntl ekilde aklar. XX. yzyl antropologlar sr
lerin bereketini garantilemek iin yaplan eitli trenlerin ayrntl
incelemelerinin yannda Mool tanr ve ruhlarnn uzun bir liste
sini verirler. Bir yandan birincil grevleri hastalklar iyiletirmek
olan amanlarn ilikisini tartrken bir yandan da zellikle yllk
toplu kurban gibi dini konularda daha nemli olan "ihtiyarlar" ele
alrlar.

Tunguzlar ve Manular
Drdnc blmmz Tunguzca konuan kavimlerin ve dili
onlarnkine ok yakn olan Manularn dinini inceliyor. Moollar
gibi onlarn da dilsel atalarnn M.. 5000 civarnda yeni bir grup
kurarak kuzeydouya, Sibirya ormanlarna g eden Dou-Proto
Altay dilini konuan boylar olduu dnlr.13
Tarihiler Tunguzca konuan kavimlerle ilk olarak M.S. XII.
yzylda, onlardan biri olan Curenlerin 1 125'ten 1234'e kadar
hkmedecekleri Kuzey in'i ele geirmesiyle tant. inli kaynak
larda hastalklar iyiletirmek iin domuz ya da kpek kurban eden
pek ok erkek ve kadn amanlar olduu yazldr. Bir ritelde be
yaz bir kpek bir kaza oturtulur ve ba baka bir kazkla Gk'e
(kurbann alcs) ykseltilir. XVII. yzyl in'in, bu kez 1 644'ten
1 9 12'ye kadar orada hkmedecek olan Manularca baka bir isti
lasna tanklk eder. XVII. yzylda Manularn kutsal dalarndan
ve atalarn oralarda nasl ycelttiklerinden oktan haberdar olmu
uzdur. XVIII. yzyl gezginleri bize Sibirya'daki Tunguzca konu-

GR

21

anlar ve onlarn amanlarnn kyafetleriyle geyik boynuzu takp

ay, kpek ve kedileri taklit ettikleri icralarn anlatrlar.
Ancak bize hayvan rolleri ve amanlarla ilgili en faydal a
rmlar Tunguz ve Manu dininin XX. yzyldaki antropolojik
tanmlar salar. Tunguzlardaki engin hayvan bilgisinden ve a
manlarn kulland ok eitli alet edevattan haberdar oluruz: n
graklar, inci boncuk, ziller ve aynalar. Ayrca Tunguz amanlarnn
esrimeyi, sanrlar ve hipnozu nasl kullandklarn ve meslekleri
nin onlarda yaratt byk gerilimleri reniriz. Tunguzca konu
anlarn yeni lm birinin ruhunun yaratt korkuyu hafifletmek
iin nasl uzun yolculuklara ktklarna dair de bolca bilgi vardr.
ldrlen hayvann ruhuyla gelen deheti grdmz Tunguz
ay avlama ritelleri de ince ayrntlarna dek incelenmitir.

U ral Ailesi
Sonu blmnde Fince, Macarca ve Samoyed dilini ieren ve
Sibirya'nn batsndaki Ural Dalar'ndan adn alan Ural dil ailesi
nin dinleriyle destanlarndan ksaca bahsettim. Dilbilimciler ou
zaman bu dil ailesini Altay ailesiyle bir ekilde balantl olarak gr
m ve belki de onunla bir st-aile oluturduunu dnmlerdir.
zgn Proto-Ural konuan insanlarn Ural Dalar civarnda M..
VII. binylda yaad sanlyor. VI. binyldan iV. binyla uzanan
srecin bir yerinde Proto-Ural dili konuan baz boylar, bugn
Kuzey Kutbu kylarnda yaayan Samoyedlerce temsil edilen Sa
moyed kolunu oluturmak zere ayrldlar. Geride kalan Fin-Ugor
lar III. ve il. binylda blnp batya g ettiler: Bunlar Finlerdir.
Kalanlardan Ugorlar M.S. IX. yzylda Macaristan' ele geirdiler:
Bunlar da Macarlardr. Kalan Ugorlar bugn Bat Sibirya'da Obi
Nehri dolaylarnda bulunur.14
Ural dilleri konuanlarn dinlerinin komularndan ok etkilen
dii aktr. Bu dinleri ayrntl bir biimde aratrmaya girimedim
ama kitabn nceki blmlerinde sunulan Avrasya materyalle
riyle karlatrarak onlara yklenen anlamlarn nasl oalacan

22 JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

basite gstermeye altm. zellikle de Finlerin mehur ulusal

destan Kalevala'nn Avrasya'daki benzerlerinin nda yeni
den yorumunu sundum. Kalevala'nn bir edebiyat eseri olarak g
rlmesi gereken bir XIX. yzyl derlemesi olduunu ve Fin mitleri
iin hibir zaman ncelikli bir kaynak olamayacan vurgulamak
gerekir.

Yntemler
Kullandm yntemler genelde Fransz aratrmaclarn yn
temleridir ve dinler tarihindeki Fransz stnln yanstmak
tadr (Kuzey Amerikal "dinle ilgili almalar" anlayna kar
Avrupal bak asyla "dinlere uygulanm tarih"). Bu akademik
gelenekte aratrmac her eyden nce eldeki kantlar toplamaya
ve belli bir kavmin diniyle ilgili i mant kurmaya alr. Ancak
ondan sonra baka kavimlerin dinlerinde bulunan rneklerle kar
latrmalar yapmaya ve genel bir karaktere dair karmlarda bu lunmaya ynelebilir.
Bu yzden Jean-Paul Roux'un Trk ve Mool dinleri zerine
aratrmalarnda listeledii kaynaklar gzden geirmekle ie ba
ladm. Onun bu nc almasna ok ey borluyum. Onun Avru
pa ve Asya'ya ilikin malzemeleri ortaya karmak iin yrtt
etrafl ve hummal alma olmasayd bugnk alma iin gerekli
bulgulara giden yolu bulmam imkansz olurdu. Uygun olduu yer
lerde, zellikle Trk destanlarndan, ada antropolojik literatr
den ve Kuzeybat in' deki slamlam efsaneler zerine yaptm
almalardan eklemeler yaptm. Yabanc etkisini yanstt iin ve
daha ileri bir geliim dnemine ait olduklarndan Mool destanla
rn almamn dnda tuttum.
Ayrca Georges Dumezil ( 1 898- 1 986) ve haleflerinin karlatr
mal mitoloji zerine almalarndan da feyiz aldm. Karlatr
mal mitoloji bir dil ailesinin mitlerini karlatrr ve bylece bir
kavmin dinindeki rnekler bir dierininkine k tutar. Bu bilim
dalndaki almalar neredeyse hep ngilizce, Latince, Yunanca,

GR

23

Rusa, Farsa ve Sanskriteyi ieren Hint-Avrupa dil ailesi zeri

ne yrtlmtr. Bu dillerin Dou Avrupa, Trkiye, Kafkasya ya
da Karadeniz'in kuzeyinde kalan topraklardaki bir anayurtta M..
8000-2500 yllar arasnda konuulmu, Proto-Hint-Avrupa dili
ad verilen varsaymsal bir dilden ya da bir leheler grubundan t
redii dnlr. Bu yzden Avrasya dinleri zerine yaptmz
almaya karlatrmal Hint-Avrupa mitolojisi gayet uygundur:
Uzmanlar M.. son bir-iki binylla M.S. ilk yzyl arasnda, Altay
dillerini konuan gruplarn iine ekilmeden ya da g etmeden
nce, Hint-Avrupa dillerini konuan daha byk gruplar olduu
fikrindeler. Bu zellikle Hint-Avrupa dil grubunun alt ailesi olan
Hint-ran dilleri iin byledir; bu dilleri konuanlar blnmeden
ve M.. il. binylda ran ve Hindistan' ele geirmeden nce eski
Sovyet Orta Asyas'nda yaamt.15
Dumezil erken Hint-Avrupa ideolojisinin aadaki kavramn telaffuzu etrafna kurulduunu savunur:
[ l ] dini egemenlik (tabii ki bysel ve hukuksal ynleriyle);
[2] fiziksel g (zellikle ki savannki);
[3] bereket (tabii ki cinsel ve tarmsal boyutlaryla).
Baka yerlerde de bu emann, zellikle bu kavramn le
menin her bir esinin iinde alt-kavramlar olarak yansmasn
mmkn klmak ve bunun yannda, toplumsal skalann en altna
yerletirilmi olan demircinin zanaatkarlnn yan sra mitlerin
"erevesi" roln oynayan bilgin yal adam figrnn de eklen
mek zere gelitirilmesi gerektiini savunmutum. Benim uyarla
mam yledir:
[O] herkesten nce ve sonra yaayan ya da gelen ve akllca t
ler veren "ereve-figr"
[ l ] dini egemenlik (akl, zekay ve eitimi de ieren)
[ 1 . 1 ] egemenlik iinde egemenlik
[ l . l a] egemenliin bysel, rastgele, rktc ve uzak yn

24

JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

[ 1 . 1 b] egemenlik iinde egemenliin yasal, szlemeli ve yakn

yn
[ 1 .2] egemenliin iindeki g: topluluun birliini ve sreklili
ini doal olarak gen silahl kuvvetlerce korunmas
[ 1 .3] egemenlik iinde bereket: mallarn datlmas
[2] fiziksel g (fkeyi de ierir)
[ 2. 1 ] gteki egemenlik: ya savann hzyla birleen zekas ya
da onun dini egemenlie saygs
[2.2] g iindeki g: ya savann kaba kuvveti ya da onun
uygun kullanmna saygs
[2.3] gteki bereket: savann verimlilie saygs
[3] bereket (arzu, zenginlik, gzellik ve tbb ierir)
[3. 1 ] bereketteki egemenlik: kehanet
[3.2] bereketteki g: at retimi
[3.3] bereketteki bereket: zevk, barllk, mzik ve sr retimi
[ 4] demircinin zanaatkarl. 16
imdi Dumezil bu l emann Hint ve Romal evren grle
rini yansttn da grd. Bu yzden eski Hintliler evreni [ l ] gk
lere; [2] gklerle yer arasndaki atmosfere ve [3] yerin kendisine
blnm ekilde grrlerdi. Romallarda grup tanr vard: [ 1 ]
gklerin tanrlar; [2] yeryznn tanrlar ve [3] yeralt tanrlar.17
Bana yle geliyor ki Avrasya dinleri Hintlilerinkine benzer bir
evren grne sahipti ve bu anlay aadaki gibi sunulabilir:
[ l ] aa tepeleriyle dalar, zellikle onlarn zirvelerini kapsa
yan gn kaplad yer;
[2] gkle dnyann yzeyi arasndaki yer, denizlerle rmaklar,
aalarn gvdeleriyle avclk ve balklk gibi olaan insan dav
ranlarn ve bazen de dalarn yamalarn kapsayan yer;
[3] dnyann yzeyinden aa doru genileyen yer, dnyann
kendisini ve mezarlar, madenleri ve yerde insanlar ya da hay
vanlarca alan dier oyuklar kapsayan yer.

GR

25

Ben bu son emay kitapta 1, 2, 3 rakamlarn kullanrken "zgn

Avrasyal" diye tanmlyorum; bulgular zerinden tartlan bu
l ablonun ksmen "zgn Avrasyal': ksmen Hint-Avrupal
olduunu bazen belirtmek gerekir.

1.

Bl m: Erken Avrasya

Bu blmde, ortak zellikleri belirgin bir etnik kimlikten yok

sunluk olan bir dizi Avrasya kavminin dinlerini ele alacaz.
nce mehur skitlerle balayacaz, onlara Herodot'un gznden
bakp in'e saldrlar in Seddi'nin inasyla sonulanan ve inli
kaynaklarda n plana kan Hunlarla devam edeceiz. Onlardan
sonra in snrlarnda ilk kez M.. ili. yzylda beliren ve Kuzey
in'de bir imparatorluk kurarak in kaytlarna geen Tabgala
r ksaca incelemeliyiz. Sonra Romal tarihilerin almalarnda
betimlendii ekilde Avrupa Hunlarn, Hristiyan ve Mslman
yazarlarn bahsettii ekilde Avarlar, inlilerin artrd zere
onlarn doulu muadilleri Ccenleri ve in ve slam kaynaklarn
da yer alan Hazarlarla Bulgarlar inceleyeceiz. Son olarak, in'in
hkmdar olarak "Hitay"a adn veren, in'in resmi kaytlarnda
oka bulgu brakan Hitaylar deerlendireceiz.

skitler
Herodot'un Avrasya dinine ilikin izdii resim, Karadeniz'in
kuzeyinde kalan blgedeki skit lkesi'nin, muhtemelen M.. 5 1 5 5 1 O yllar arasnda nl ran imparatoru I. Darius (hkmdarl
M.. 522-486) ynetimindeki igalinin bir paras olarak sunulur.
unu belirtmek gerekir ki Yunan tarihinin igal anlats nemli l
de corafi karmaa ierir ve skitlerin betimlenii etnografk a
dan mulaktr. Herodot onlar her zaman Msrllarn zdd olarak
gstermek ister: Msrllar onun gznde kavimlerin en eskisiyken
skitler en yenisidir. Bu noktada ok da haksz saylmaz, nk
son aratrmalar gsterdi ki gebeler, eskiden dnld ze-

ERKEN AVRASYA

27

re tarmclardan eski olmak yle dursun, onlara muhtatrlar ve

tarih sahnesine onlardan sonra km olmalar gerekir. Herodot
hep skitleri birinci elden deneyimlerle bildiini syler ve muhte
melen Karadeniz'in kuzey kysndaki Yunan smrgelerini ziyaret
etmitir. Herodot'un skit dinine dair tanklklar, ada antropo
lojik ve arkeolojik almalarla ve klasik antikan Farsa konuan
skitlerinin dilsel torunlar olan Kafkasya Osetlerinin halkbilimiyle
karlatrmalar sayesinde dorulanr.1
Herodot'un anlattna gre skitler Yunan tanrlarnn kral
olan Zeus ile bir olu ve torunu olan Dinyeper nehrinin kznn
soyundan gelir. Bu torunlar gkten den altn nesneyle kar
lam: bir kadeh, bir kl ve boyundurua koulmu bir saban.
kardein en by ve ortancas bu nesneleri kapmaya alm
ama onlar yaklatka yanmaya balayan altn onlar engellemi.
En kk karde yaklatnda yangn snm ve bu sayede k
k karde hakan seilmi. O gn bugndr senede bir enliklerle
kutsal altna kurbanlar verilir. Bu enlikte olur da biri uyursa onun
yln sonunu gremeyeceine inanlr, bu yzden ona bir teselli ola
rak bir gnde atla dolaabilecei genilikte arazi verilir.2
Bu altn nesnenin Dumezil tarafndan Hint-Avrupa ideo
lojisinde bulduu ana kavram simgeledii olarak dnlr:
Tanrlara arap sunmak iin kullanlan kadeh, genelde olduu gibi,
dini egemenlii temsil eder [ l ] ; kl doal olarak savann gc
n simgeler [2]; boyundurua koulmu saban ise verimlilii [3].
Tahta en kk ocuun gemesine gelince, bu durum Avrasya
gebelerinde yaygn olarak grlr: Gebelik, en kk karde
evin varisi olarak kalrken byk kardelerin baka yerlere gme
sini gerektirir. Altn erefine dzenlenen enlik ile iinde uyank
kalmay gerektirir. Bir Oset halk hikayesi gece korunmas gereken
sihirli bir altn elmay anlatr; eer beki uyuyakalrsa lm ve fela
ket ailesinin peini brakmaz.3
Avrasya kavimleriyle ilgili Herodot'tan rendiklerimiz iin
de ssedonlar adnda bir kavim geer. Onlarla ilgili olarak, ne za-

28 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

man bir baba lse aile fertlerinin getirdikleri iftlik hayvanlarna

kartrarak onun etini yedikleri sylenir. lnn kafatas sslenir
ve bir ibadet nesnesi olarak saklanr; olu her yl ona nemli bir
kurban verecektir. Yakn dnemdeki talyan bir Herodot yorum
cusu, Alda Corcella, eitli Avrasya kavimlerinde by amacyla
kafataslarnn iecek kab olarak kullanlmasnn yannda yam
yamln da grldn iddia eder. Bu balamda atalara kurban
verme adetinin yan sra kafatas kullanmyla ilgili daha fazla r
nek bulabiliriz. 4
skitlerin kendi dinlerine gelince, Herodot zellikle Hestia'ya
(aile ocann Yunandaki kiiletirimidir) ve ondan sonra Zeus'la
Yer'e (evli olarak grnrler), sonra da Apollon'a, "Kutsal Afrodit'e",
Herakles'e ve Ares'e taptklarn syler. Bunlardan sadece sonun
cusuna putlar, sunaklar ve tapnaklarla ibadet ederler.5
Yunan karlklaryla sunulan skit tanrlar listesi gnmz bi
liminsanlarnca okca yorumlanmtr. Ocak klt gebe Trkler
ve Moollarda ve Hint-Avrupa dilleri konuanlarda ok yaygndr.
Burada Dumezil'in gzlemledii gibi Hestia zellikle bir Hint-Av
rupa dzenine girer ki o da bu listenin 1 870 civar yazya alnan
mehur Oset Kadnlarnn Duas'ndaki ruhlar ve azizler listesine
neredeyse oturduuna iaret ediyor. Kafkasya' dan daha sonraki r
nekleri, gerek Kafkasya'nn dousundaki dalarda yaayan Grc
lerden olsun gerek ayn blgenin gneyindeki yksek vadilerde ya
ayan ve yazya alnmam dilleri (Grcce gibi Kafkasya dil ailesine
mensuptur) pek ok kadim zelliiyle dikkat eken Svanlar olmak
zere Dumezil'in Grc takipisi Georges Charachidze kant ola
rak sundu. Hestia ve Zeus, Hint-Avrupa'nn allm yce egemen
tanrlarn temsil ediyor, birincisi insanlara daha yaknken ikincisi
daha uzak [benim ideoloji formlasyonumda srasyla l . lb ve l . la
olarak gsterilen alt kavramlar -bkz. s. 23-24). Oset Kadnlarnn
Duas 'nda bir tarafta Tanrnn Ruhu dier tarafta Tanrnn kendisi
olarak grnrler ve ikisine de duann banda birlikte seslenilir.
skit ilahlar listesindeki Yer, Oset kadnlarnn kadnlarca kurulan

ERKEN AVRASYA

29

topluluun birlii ve srekliliinin koruyucusu olarak Oset duasn

da, ilk iki ilahtan hemen sonra yakardklar sa'nn annesi Meryem
olarak yansr [alt kavram 1 .2]; ondan dmanlarn ldrmesini ve
ocuklarn korumasn isterler. skit listesinde bir sonraki tanr,
Apollon, Oset kadnlarnn seslendii bir sonraki figr olan iek
hastalnn ruhuyla eleir: Yunan dininde Apollon tp ilahdr,
huzurlu bir lm sunar ya da salgn getirebilir; bu ynleriyle Oset
ruhunda karln bulur; o da sayg grr, kat tabularla evrelen
mitir ve bir salgn ortaya ktnda kurbanlarla yattrlr.
Georges Charachidze, Hint-Avrupa blgesinin geri kalannda
tbbn Dumezil'in kavramlarndan ncs olan verimlilie ait
grndn, Kafkasya'da ise hastaln hepsinin stnde kutsal
bir mlk olarak grldn, haliyle ilk kavrama, yani dini ege
menlie ait olduunu iddia eder. Baka yerlerde bir figrn nc
kavramdan benim 1 .3. alt kavram diye adlandrdm, egemenlikte
ki verimlilik konumuna ykseltildii rnekler olduunu tartm
tm. Burada doal olarak Oset kadnlar iek ruhuna ocuklarna
salk vermesi iin yalvaryor. Bir sonraki skit ilah, "Kutsal Af
rodit': muhtemelen verimlilii [3] simgeliyor ve Osetlerdeki kadn
duasnn nc blmnde verimli bir hasat iin seslenilen ''.Aziz
Elias"ta kendini gsteriyor. skit listesindeki son iki ilaha gelince,
Herakles ve Ares, hi phesiz, Hint-Avrupa mitolojisinde yaygn
olarak grlen zeki bir sava ilahyla [2. 1 . alt kavram: Zeka ynn
den egemenlik, sava gcnde kendini gsterir] kaba, aptal bir sa
va tanrsnn [2.2. alt kavram: g iindeki g] kurduu ikiliye
karlk geliyor. Oset duasnda bunlar duann ikinci blmnde
arlan iki figrle rtr: Kafkasya'da erkeksi, sava etkinliin
hamisi olarak hrmet edilen ''.Aziz George" ve Tyhost adndaki, gz
oyup cier skecek kadar vahi ve ar derecede iddetli bir varlk
olan "Kt Ruh''. 6
Herodot Ares erefine dini heykel ve mimari retimi iin bir
evk olduunu sylediinde, bununla karlatrlabilecek benzer
bir evkin Kuzeydou Afganistan'daki, dilsel olarak Hint-Avrupa

30

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

grubunun alt ailesi olan Hint-ran ailesine mensup ve M.S. XIX.

yzylda benzer bir kadim tanrlar listesine sahip olan cengaver
Nuristanllarn gaddar sava tanrs Gi iin duyulduunu anmsar:
Nuristan kylerinde hep en nl tanrlar olan (ve kyde bir ikinci
si bulunursa bundan vn duyduklar) Gi'e adanm bir tapnak
vard. Aksine, skitlerde bir mabedin bulunmamas, Trklerde ve
Moollarda tapnak bulunmamasyla rtr, nk onlara gre
Tanrya her yerde ibadet edilmelidir.7
Herodot aklamalarna skitlerin hayvanlar boarak kurban
ettiklerini syleyerek devam eder. Bu besbelli kan akmasn nle
mek iindir: Altay dilini konuan pek ok kavimde benzer bir tabu
vardr ve hayvanlar (ve insanlar) kan akmayacak bir. ekilde l
drmeyi yelerler. Sz konusu Ares olunca ise, Herodot skitlerin
kesinlikle kan dktklerini syler. Her yl deneklerle kocaman bir
yn yaparlar ve stne Ares'i simgelemesi iin eski bir kl koyar
lar. skitler, kansz hayvan kurbanlarnn yan sra, baka tanrlara
yaplandan daha byk bir tren yaparak, sava esirlerinin boazn
keser ve kanlarn klca aktr, esirlerin sa kolunu da kesip atarlar.
Corcella, kl kltnn baka erken Avrasya gebeleri iin nefret
edilen bir ey olduunu ve ran dil blgesinde bedeni uzuvlarn
dan ayrmann en byk aalama olduunu yazar. Nuristan'da
da sava tanrs iin olaand byklkte hayvan kurbanlarnn
gerekletiini ekleyebiliriz, orada da esirler sava tanrs erefine
infaz edilmeden nce ibadete gtrlrd.8
Tamamyla sava konularna geecek olursak, Herodot skitlerin
dmanlarnn kafa derilerini yzdn ve kafataslarndan kadeh
yaptn belirtir. Her yl dman ldrm savalar zel bir kap
tan arap ierler, kimseyi ldrememi olan dierleriyse itibardan
der ve kenarda otururlar. Oset halkbiliminde de kafa derisi yz
me ve sadece gerekten.dman ldrdyse savann azna ken
diliinden gelen, birayla dolu sihirli kadeh hikayeleri vardr.9
Herodot' a gre skitlerin yere koyduklar st dallaryla gele
cei gren kahinleri vardr. Ayrca kadnlam erkeklerden oluan

ERKEN AVRASYA

31

ve sanatlarn Afrodit'ten aldklarn syleyen kahinleri de vardr:

paraya blnm hlamur aac kabuklarn rp skerek ke
hanetlerini aklarlar. Corcella bu yntemlerin Osetlerce hala kul
lanldn ve kadnlam erkek kahinlerin de travestilik ritelleri
gerekletiren Sibiryal amanlardan kalma olduunu anlatr. 10
Herodot ayrca skitlerin kanlarn arap dolu bir kaseye ak
tarak yemin ettiklerinden bahseder, sonra kanla arab kartrp
imeden nce kaseye kl, oklar, balta ve mzrak batrrlar. Kan
kardelii anlamasnda oklarn kullanldnn kantlarn Cengiz
Han'da da grrz, Dou Trkistan'da da (bugnk Sincan Uygur
zerk Blgesi). Orada, genelde Trkler ve Moollar arasnda, si
lahlar erkeklerin kendi ruhlarn temsil eder.
skitlerin hanedan cenazelerindeki gelenekleri de Herodot ta
rafndan ayrntl bir ekilde anlatlr. Bir hakan ld zaman,
yas tutanlar yzlerini keser ve bedeni uzak bir noktaya gtrrd.
Klelerinden bazlar boularak yanna gmlrd. Bir yl sonra
50 atn yan sra 50 kle daha boulur ve l adamlarla hayvanlar
mezar evresine kaza oturtulurdu. Bu noktada Herodot'un tank
l eitli Avrasya soylu cenazelerinin betimlemelerinde yank
bulur: Kendini kesme ve cenazenin gizli ve uzak bir yere nakledil
mesi, Atilla ve Mool fatihleri iin de yapld grlm standart
uygulamalardr. br dnyada hakana hizmet etsin diye insanla
rn kurban edilmesine de tanklklar vardr: Cengiz Han'n oulla
rndan biri babasna hediye olarak krk cariye ldrmt.12
Sradan skitler, Herodot'a gre, lmden sonra bedenlerini 40
gn katarlarda tatrlarken aileleri arkadalarn ziyaret eder ve
cesedin nne yemek konur. Cenazenin defninden sonra skitler
kendilerini bir adrda kenevir dumanyla yaptklar buhar banyo
sunda temizlerler. Corcella'nn aklamasna gre Hint-Avrupa dil
leri konuan pek ok kavmin inancnda ruhun bedenden ayrlmas
iin 40 gn gereklidir ve Altay dilleri konuan amanlar lnn
adrn lmden 40 gn sonra temizlerler. Sibirya'daki arkeolojik
bulgular kadim kenevir (Cannabis Sativa) dumann iine ekme

32

JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

adetine k tutmutur ki bu Cannabis Indica'nn Ortaa slam an

laynca benimsenmesinden nce ok yaygn olan bir adetti.13
Herodot daha ileride, Darius'un skit lkesini igalini anlatr
ken, bize Yunanistan'n kuzeyinde yaayan Trakyallarn bir alt
kolu olan Getaelerden bahseder. Ona gre bu Getaeler ldkten
sonra Zalmoksis ad verilen bir tanrya gittiklerini iddia ederler.
Her be ylda bir Zalmoksis'ten ne istediklerini sylemesi iin bir
eli seerler. Bu seimi elileri mzraklara doru frlatarak yaparlar.
lrse bu hayra alamettir, lmezse baka bir eli seilir. Getaeler
imek ve gk grltsne de tanrlarn korkutmak iin ge ok
atarak karlk verirler. Herodot'un yeniden anlatt bir Yunan
hikayesinde bu Zalmoksis, bir yeralt odasna szp orada yl
geirdikten sonra tekrar karlarna karak, Trakyallar lmden
sonra yaam olduuna inandrm bir adamd. Corcella frtnal
havalar uzaklatrmak iin havaya ok atmann eitli kavimlerde
grlen bir pratik olduunu ifade eder; bunu yine Avrasya'da
bulabiliriz. Eli gnderilmesi ve Zalmoksis'in yeraltna ekilmesi
konusundaysa, 1 946'da yazan Amerikal Klasik a uzman Rhys
Carpenter, Kuzey Japonya'daki Ainularn bir ayy, onun tanrlara
daha ok av istemek iin gnderilen bir eli olduunu syledikten
sonra ldrdklerini iddia etmiti. Baka eski kaynaklara gre Zal
moksis "maaraya benzer bir yerde" oru tutard ve ay postuna sa
rnrd. Baka Yunan yazarlar, Yeralt dnyasna gndermeler yap
lan bir ritelden sonra insanlarn bir maaradaki oyua daldklar
bir Trakya kltnden sz ederler. 14
Darius'un igali konusunda da, Herodot skitlerin saldrya
stratejik bir geri ekilmeyle karlk verdiklerini ve Darius'u kan
drmak iin de uruna savaacaklar tek ey olan ata mezarlarn
bulmaya almasn neren bir mesaj yolladklarn anlatr. skitler
Darius'tan alp uruna savaa hazrlanabilecekleri yegane ey
olan atalarnn mezarlarn bulmasn istemiti. Burada da asillerin
mezarlarnn kutsall ve gizliliini gryoruz. Bunu takiben skit
ler Darius'a bir ku, bir fare, bir kurbaa ve be ok gnderdi. ranl

ERKEN AVRASYA

33

bir asil durumu bu hediyelerin u mesaj iletmek zere gnderildi

ine yordu: "Ku olup gklerde umadka ya da fare olup dnya
nn iine girmedike veya kurbaa olup gllere sramadka, bu
oklarn gazabndan kurtulamayacak ve evinize dnemeyeceksiniz:'
Bu leme Avrasya'ya zg grnyor: G [ l ] , yerden aa
lara doru uzanan ksm [3] ve yeryzndeki suyu [2] temsil edi
yor. Aratrmaclar buna ok yakn bir hikaye kaydetmitir. M.S.
1303'te bir Mool prensi, Toktay, bir dmanna apa, ok ve bir
avu toprak yollad; dman da bunlar yle yorumlad: "Topra
n altna saklanrsan, kazp seni oradan karrm. Ge ykselir
sen, seni vururum. Bir sava meydan se': 15 Ancak gnmz bilimi
baka bir yakn rnei gz ard etmitir. 1730'da eski bir sava esi
ri olan Philipp Johann von Strahlenberg ( 1 676- 1 747) Kuzeydou
Avrasya'nn bir betimlemesini yaymlad. Orada XVIII. yzylda
yok olan bir Kuzeybat Sibirya kavmine, Arinlere deinmit: Rus
smrgeciliinin kendi topraklarna da yayldn grnce Arin
ler Ruslara sava ya da bar semeleri iin neri olarak bir ok,
kara bir tilki ve bir para kzl toprak gndermilerdi. 16
Son olarak, Herodot baz skitlerin kesinlikle Darius'la kar
latklarn ve savan eli kulandayken iki ordu arasndan bir
tavann komaya baladn ve btn skitlerin tavan kovalad
n syler. Avrasya gebeleri iin tavann byk dini nemi
vardr, tpk insanlara ruhsal bir rehberlik roln stlendii Dou
Trkistan'da grdmz gibi. Bu yzden, Corcella'nn gzlemle
dii gibi, Herodot'un hikayesinin eski bir uyarlamasnda tavann
da pekala simgesel bir deeri olabilirdi.17

H unlar
incedeki adyla Hiung-nu olarak bilinen i Avrasya kavmi
M.. iV. yzyldan M.S. il. yzyla kadar askeri adan etkindi.
Onlara dair kantlarmz in'in tarihi kaynaklarnda ve XX. yzyl
arkeolojik bulgularnda mevcuttur. Hunlarn dinine dair allan
malzeme Roux tarafndan incelendi ancak onlara gndermeleri

34

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

eitli konu balklar altndaki yazlarna dalm durumdadr ve

burada bu atflar ve onun kaynaklarn genel bir taslak oluturmak
iin kullanmamz gerekiyor.
inli tarihiler kehanet ve saaltclktaki Hun uzmanlarna
atfta bulunur ve bize Hunlarn "dokuz ge kurban edilmi do
kuz gn byclerinden'' sz eder. Tarihiler amanlardan bah
sediyor gibiler. Hastalklar tedavi etmek iin insan kurban etme
yoluna bavurulduunu reniyoruz: Roux Ortaa Moollar
nn lme raz olarak bir hastay lmden kurtarabildiine iaret
eder. "Dokuz gk"e dayanarak, inli tarihiler Hunlarda her gn
kendi ruhlar olduuna inanldn sylyor. Yaln bir e olarak
"gk'' tanrnn kendisiydi, Tengri'ydi: Szck hem Trklerce hem
de Moollarca benimsenmi. Hunlar ayrca kutsal bir daa byk
sayg gsterir. Ancak krallna bir hkmdar veren yaamsal g
(yine Trklerce kullanlan bir szck olan kut) Gk-Tanr'dan ge
liyordu. Baka bir eit gce de kemiklerde rastlanr: M.. 202'de
Hun hkmdar dman bir reisin kafatasndan kadeh yapmt.
Hun mezarlklarnda grlecei zere sa rgleri de benzer bir
neme sahipti. Hun mitinde a da yaamsal bir g yklenir:
Bir adam iki boynuzlu koca bir balk grr ve kars da bu bal
kendisine olaanst klar sunan ve hanedan kuracak bir olan
douracan haber veren bir adama dnm olarak grr. 18
Bir alamet olarak hayvan motifine in kaynaklarnn baka
yerlerinde rastlanr: Hunlar iin ku hep talih iaretidir (Ginseng
bitkisinin grlmesi de ayn etkiyi yaratr). Hun oklarna Kartal
telekleri taklr. Hun ocuklar bydklerinde tilki ve yaban tav
an avlamalarna hazrlk olsun diye kular, sansarlar ve sanlar
ldrr. skitler gibi Hunlar da at krban eder. Ama bir kral l
dnde hayvan olmayan adaklar da sunulabilir: Btn bir ordu
cenazeye pirin ve arap vermek iin toplanr. Bir antlama yapld
nda beyaz bir at kurban edilir ve arkasndan iki lider dman bir
reisin kafatasndan yaplm kadehte onun kann kartrr. Hun
larda ayrca cenaze kurbanlar ve kurban iin zel "evler" de var-

ERKEN AVRASYA

35

dr. in ylnn ilk, beinci ve dokuzuncu aylarnda (ubat, Haziran

ve Ekim aylarna karlk gelir) zel kurbanlar olur. Ayn beinci
gn verilen kurbanlar zellikle nemlidir. Bu "Gk'n ruhuna''
kurban verdikleri gndr.19
eitli mitlerde hayvanlarla bir arada yer alan Hun figr in
kaynaklarnda yeniden retilmitir. Bir mitte batakla atlm Hun
bir olan vardr: Bir dii kurt tarafndan kurtarlp bytlr ve
ileride onunla birlikte olur, bylece koca bir kavmin, Trklerin ata
s olur (bu mite ileride deineceiz). Baka bir mitte baka bir
Avrasya kavmi, M.. il. ve 1. yzyllarda Tanr Dalar'nn kuzey
dousunda (bugnk Kuzeybat in) yaam olan Wu-sun vardr.
lk hkmdarlarnn babas kck bir toprak parasn ynetirdi
ve komular tarafndan ldrlmt. Olu lde bir bebek olarak
hayatta kalmay baard ve bir kurt onu emzirdi. Hun hkmdar,
bu mucizeden etkilenerek ocuu yetitirdi. Benzer bir mitte Hun
hkmdarnn erkeklere verilemeyecek kadar gzel iki kz vardr,
bu gzellikleri dolaysyla onlar bir kuleye hapsederek Gk' e adar.
Bir kz, inini kulenin bodrumuna yapm bir kurdu kocas ola
rak seer ve yeni bir kavmin bykannesi olur. Byle efsanelerin
hayvan kurbanlarnda da grld ortaya kar: Hunlar atalar
nn erefine topran koruyucusu olan tanrya kurbanlar verir ve
Gktrkler atalar olan asenann doum yaptna inandklar inde
kurban keser.20
inli tarihiler bir Hun hkmdarnn bir ehirde ettii ksa bir
duay korumular. At srtnda, ellerini aarak ban ne emi ve
barm: "Ey Gk! Onu bana teslim ettiin iin mteekkirim!"
Roux: baka kaynaklarda duadan nce atndan inmesinin betim
lendiine iaret eder.21
in kaynaklar, ayrca, baka Avrasya kavimleri gibi Hunlarn
da yallar hakir grdn anlatr. Roux'un gzlemledii gibi, bu
durum yaygn olarak grlen yallar ldrme pratiiyle ilintilidir.
Ancak hem arkeolojik hem de edebi bulgular gsteriyor ki Hun d
nemi ncesi Sibirya gmlerinde ispatlanan, kocasnn lmnn

36

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

hemen ardndan dulun da ldrlmesi gelenei Hunlar tarafndan

srdrlmemi. Buna karn, in yazmalarnda aka anlalr ki
ayn blgedeki halefleri gibi onlar da len baba veya aabeylerin
elerini oullarna (ama bir ana-oul evliliinden kanarak) ya
da hayattaki kardelerine verirlerdi. Ama yine tpk halefleri gibi,
Hunlar da bir sr kleyi, cariyeyi ve sava esirini nemli birinin
cenazesinde ldrrd. Cenazenin yanna altn, gm ve kyafet
de gmerlerdi. Mezarn stnde bir hyk ykselmezdi ve bozkr
kavimlerinde sk sk grlen eski bir uygulama olan mezarn st
ne aa dikme Hunlarda grlmezdi. 22
Hun dininin Roux'un almalarnda bulunmayan baz eleri
Alman arkiyat Wolfram Eberhard tarafndan 1942'de baslan bir
in kaynaklar zetinde sralanr. Hunlar iin sol taraf eref tara
fdr (bu Trklerde ve Moollarda normaldir, nedeni de kalbin sol
tarafta olmasdr). Gnee ve aya byk sayg duyarlar, bu sayg sa
dece ayn beinci gn (daha nce grdmz gibi) deil altnc
gn de gsterilirdi. Ayrca igalcilere kara by yapmak iin yol
larn altna koyun ve sr kemikleri koyan "bycler" hakknda
da bilgi ediniriz.23
Son olarak, inli aratrmac Kao Ch'-hsn'n 1960'ta yaym
lad, Hunlarn klca tapmas zerine bir makaleye deinebiliriz.
rendiimize gre, Hunlar klca bir tanr olarak hrmet edilen
ve sava esirlerinin kurban edildii zel tapnaklara sahipti. Ayrca
insan eklinde metal heykelleri vard; bunlar Avrupa Bunlarnda
"put"larn varlna dair dolayl bulgularda da yank bulur.24

Tabgalar
in'in kuzey snrlarnda M.S. III. yzylda beliren ve Altay dili
konutuklar ak olan Tabgalarn dinine dair ok az ey bilinir.
Tabgalar, 386'dan 534'e kadar hkmetmi olan Wei hanedany
la Kuzey in' de bir imparatorluk kurdular. Roux Tabgalarn gz
gndnm akamnda aya, bahar gndnm sabahnda da g
nee taptna iaret eder. Daha geni bilgi Eberhard'n 1949'da

ERKEN AVRASYA

37

inli tarih kaynaklarna dayanarak yazd Tabga mparatorluu

hakkndaki almasnda bulunabilir. Tabgalar drdnc ayn
drdnc gn, sunaa 49 ahap figr koyarak ge byk bir kur
ban verirdi. Bu figrlere beyaz bir balkla ipek bir elbise giydirilir
ve bir atkuyruu taklrd. Eberhard 49'un 7x7 olduuna dikkat e
ker ve bu figrleri Hun blgelerindeki "gk tanrlarn" simgeleyen
figrlere benzetir. inli kaynaklar bu Tabga kurbanna dair daha
fazla bilgi verir: Adaklar beyaz bir buza, sar bir at ve beyaz bir
koyundan oluurmu. Kadn amanlar davullarn yannda ayakta
dururmu ve figrlerin stne arap serpilirmi. Baka bir enlik
de drdnc aydakine gre tahminen onuncu ayda, yani tam bir
yarm yl sonra, onunla simetrik bir iliki iinde kutlanrd. Benzer
bir ekilde, altnc ayn sonunda bir dan tepesinde, scak havay
armak iin kurbanlar kesilirdi. Eberhard Orta Asya Trklerinin
on ikinci ayn sonunda, souk havay armak iin benzer bir en
lik dzenlediklerini hatrlatyor. Ayrca yeni bir Tabga imparatoru
baa getiinde, gklere yedi erkein tad bir hal stnde su
nulduunu gzlemlemitir (bu adet Altay dillerini konuan baka
topluluklarda da grlrd). Tabgalar llerini basite, bir hyk
oluturmadan gmerler ve lnn tm mallarn yakarlard. Roux
oullarndan biri tahta getiinde imparatorienin ldrldn
vurguluyor. Bundan baka, Tabgalarn atalarna yaz ve k gn
dnmleriyle ekinokslarda tapnaa dntrlm bir maarada
kurban kestiklerini belirtiyor.25
Roux ayrca Tabga dininde hayvanlarn rolne ilikin daha faz
la delil toplad. Bir mitlerine gre Tabgalar dalar arasnda g
eder ve ata benzeyen ama boa sesi karan doast bir hayvann
rehberliinde hareket ederlerdi. Kurban trenlerinden birinde ha
kanlar zrhn kuanp 20 atl eliinde gn domadan atna biner,
zirvesine kmadan nce zel bir hyn etrafnda dnerdi. Yeni
den atna binip hyk etrafn bir daha dolamadan nce kurban
n verirdi: Buna "g dolama'' ad verilirdi.26

38

JULIAN BALDICK

HAYVAN V E AMAN

Avrupa Hunlar
Tabgalar gibi Avrupa Hunlarnn dinleriyle ilgili de ok az bil
giye sahibiz. Ge Roma mparatorluu'nun tarihileri, M.S. iV. ve
V. yzylda kendilerine saldran Avrupa Bunlarna dair ok d
manca kaytlar tutmulardr ve az da olsa arkeolojik bulgular da
bulunur. Burada Avrupa Hunlaryla ilgili olarak Viyanal bilgin
Otto Manchen-Helfen'in 1969'daki lmnden sonra yaymlanan
zenli aratrmasndan faydalanabiliriz.
Manchen-Helfen Avrupa Hunlarnn, muhtemelen Ortaa
Trkleri ve Moollaryla ayn sebepten, kyafetlerini ykamadkla
rn yazar: Suyun ruhlarn aalamamak iin. Hristiyan tebaala
rna zulmetmezlerdi ve zulmetmek iin bir gerekeleri de yoktu.
Bir grup Hristiyan yazar Avrupa Bunlarna din deitirtmekte b
yk baar salandn yazarken Manchen-Helfen bunun sadece
barbarlardan bahsederken Hristiyanlarn kulland basmakalp
bir zr ifadesi olduunu gsterir. Avrupa Hunlar igal srasnda
Hristiyan keilerini ldrm, rahibelere tecavz etmi ve kutsal
kaplar aldktan sonra kiliseleri atee vermilerdi; eer Hristiyan
larn onlarn egemenliinde hala ibadet etmelerine ve perhiz yap
malarna izin verdilerse bu Hristiyanlara nceden beri duyduklar
bir sempatiden deil olsa olsa aldrmadklarndand. Biliyoruz ki
Avrupa Hunlarnda kahinlerle amanlar vard, hatta belki bunlar
ayn kiilerdi. Avrupa Hunlar iftlik hayvanlarnn kemiklerini
inceleyerek kehanetlerde bulunurdu - Bu koyunlarn krek kemik
lerinin yakld ve kan yank izlerinin yorumland eski bir
Avrasya adetidir.27
Avrupa Hunlarnn byk hkmdar Atilla ldnde normal
yas tutma geleneklerine bal kalarak salarnn bir ksmn kesti
ler ve yzlerinde derin yaralar atlar. Manchen-Helfen yas tutmak
iin yz kesmenin Dou Avrupa' dan Orta Asya'ya kadar grl
dn ve bunun sa kesmeyle birletii durumlarn Trklerde,
Macarlarda ve Slavlarda bulunduunu syler. Romal tarihilere

ERKEN AVRASYA

39

gre Atilla'nn bedeni trenle bir ipek adra yatrld ve Avrupa

Hunlarnn en iyi atllar bir geit treni hazrlad. Bir at okundu
ve sonra elenceler birbirini izledi. Geceleyin, ceset gizlice gml
d. Mezarn yerini gizli tutabilmek iin onu gmenler de ldrl
d. Manchen-Helfen cenazelerdeki at yarlarnn Kafkasya Hun
larnda, Trklerde ve pek ok baka kavimde grldn, ayrca
znty neeyle birletirmenin de ok yaygn olduunu gzlem
ler. skitlerin asil mezarlarn gizli tutma adetlerinin Moollarda da
grldn zaten belirtmitik.28
Romal tarihiler ayrca Avrupa Hunlarnn (skitler ve Hunlar
gibi) kl suretindeki bir sava tanrsna taptklarn sylerler. An
cak Manchen-Helfen bu adetin (klcyla yemin etme adetinde de
etkisi grlen) Frenkler ve Hintliler gibi eitli kavimlerde grld
ne dikkat eker. Dier Kuzey Avrasya gebelerinde olduu gibi,
Avrupa Hunlar da mezarlarna insan balarn tasvir eden maske
ler braktlar. Bu maskeler Yunan ve ranl modellerin taklidiydi ve
Avrupa Hunlarnn kendi tanrlarna dair hibir ey barndrm
yordu. Bir Bizansl tarihi Krm' da VI. yzylda yaayan Avrupa
Hunlarnn altn ve elektrumdan (bir altn gm alam) yaplma
kutsal figrleri olduunu syler. Manchen-Helfen'in dedii gibi,
bundan phe duymak iin hibir neden yoktur ve Atilla'nn halef
lerinin de byk ihtimalle insan eklinde benzer putlar vard.29
Arkeologlar Orta Avrupa'dan Sibirya'ya kadar Avrupa Hunla
rndan kalma bronz kazanlar buldular. Bu kazanlar Avrasya'daki
Avrupa Hunlarna ait olmayan kazanlar gibi, genelde nehir ya
knlarnda ya da gml olarak bulundular. Manchen-Helfen
gebelerin byle kazanlar baharda dere kenarndaki ritellerde
kullandklar ve yazlk ayrlarna giderken bunlar su kenarna
sakladklar kuramyla hemfikirdir. 30
Roux:, Avrupa Hunlarnn dinine dair notlarnda, Altaylarn
klasik hayvan rehber motifine doal olarak vurgu yapar. Bizans
l tarihilerin bahsettii bir Hun efsanesinde bu durum karmza
kar: Krm' igalleri srasnda bir dii geyik ya da inek onlara yol

40

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

gstermiti. Fetihi ordularn nnde giden hayvanlara dair ok

benzer efsaneler Trkler ve Moollarda da bulunur. 31

Ccenler ve Avarlar
Avrupa Hunlarnn ardndan, Avrupa'nn bir sonraki barbar i
galcileri VI. yzyl ortalarnda ortaya kp X. yzyln ilk yarsna
kadar Dou Avrupa'da yaayan Avarlard. Daha nce belirttiimiz
gibi, inlilerle iV. yzyldan VI. yzyla kadar arpm olan ve
bugnk Kuzeybat in'le Kuzey Kore'nin olduu blgeye hkme
den Ccenlerden gelip gelmedikleri (ya da bir ekilde onlarn teba
as olup olmadklar) belirsizdir. nce inli tarihilerin almala rnda ortaya ktklar ekliyle Ccenlere bakacaz, sonra Avarlara
dair edebi ve arkeolojik bulgulara deineceiz.
Ccenlerin kadn amanlar olduu aktr. in kaynaklarna
baklrsa hkmdarlarndan biri en kk kardeinin ge gt
rldn ve onu geri getirebilecek gce sahip olduunu iddia
eden bir kadn amana tutulmutu. Bir gln kenarna bir adr
kuruldu ve kadn aman Gk'n ruhuna bir kurban adad. Prens
adrn iinde belirdi ve gerekten gkte yaadn aklad. Ge
hrmet etmenin yan sra, Ccenler frtna srasnda ge ok atar
lard. Bunlar dnda sadece cenaze trenleriyle ilgili bilgiye sahi
biz. llerini oturur ekilde gmerlerdi: Roux bunun aslnda dn
yada sk sk yeni bir gebelii simgeleyen bir cenin duruu olduunu
dnr. Yas tutanlar mezarn etrafnda 100 kere dnerken mezar
ak braklrd.32
Avarlara gelince, edebi kaynaklardan dinlerine dair yine ok az
ey reniyoruz. Manchen-Helfen'in kulland Hristiyan yazar
lar Avarlarn kllar zerine yemin ettiklerini ve by yoluyla ya
nlsamalar reterek dmanlarn bertaraf ettiklerini sylerler. X.
yzyl banda yaam olan ranl corafyac bn Rusta yle ak
taryor: ''.Avarlarn merkezlerinin yannda kocaman bir kuru aa
lar vardr. arambalar herkes onun etrafnda toplanr ve aaca
adaklar sunmadan nce onun nnde secdeye varrlar:'33 bn Rusta

ERKEN AVRASYA

41

ayrca, zetle Avarlarn bir kafatasna taptklarna ksaca deinir.

Avar cenazelerine dair daha ak szldr. lnn cesedi gn
boyunca umuma ak bir yerde sergilenir ve yerliler silah kuanp
ona saldrlar, mzraklarn ona dorultarak onun etrafn turlar
lard. bn Rusta'nn aklad zere burada ama ruhu bedene geri
getirmekti. 34
Avarlarla ilgili arkeolojik bulgular 1 990 ylnda Macar tarihi
Samuel Szadecky-Kardoss tarafndan ksaca gzden geirildi. Bir
Avar savas ldnde askeri statsn gsteren bir ekilde, ya
nna bir ya da daha ok ok konularak gmlrd. Kadn mezarla
rna -phesiz dourganln simgesi olarak- yumurta konulurdu.
Avarlarn kemik bir mlei nl Avrasya dnya-dan betim
ler, iindeki stun da dnyann merkezinde dikiliyormu gibidir;
tepesine dokuz koluyla ge eren hayat aac kaznmtr.35

Hazarlar
lk olarak VII. yzylda siyasal bir grup olarak ortaya kan ve
bir kavim olarak XI. yzyla kadar varlklarn srdren Hazarlarn
can damar Volga deltas ve Kuzey Kafkasya bozkrlaryd. Onlarn
yerel dinine dair bilgi Hristiyan ve Mslman yazarlarca salan
mtr. zellikle ilgi eken, yeni bir hkmdar baa getiinde ger
ekletirdikleri garip trendir. Yeni hkmdarn boaz ldresiye
sklr (ki bilincini yitirsin) ve bu halde syledii szlerin hkm
darlk sresini tayin ettiine yorulur. Roux'un dediine gre bu
ritel erken Trklerde de grlr. Evli bir erkek ldnde, kars
nn yakld sylenir. Bir erkek bekar ldndeyse lmden son
ra kendisine bir e verilirdi. (Marco Polo benzer bir gelenei kendi
zamanndaki Avrasya iin anlatr ve ileride greceimiz gibi bu
gelenek Macaristan' da gnmze kadar varln srdrmtr.)
Bir Hazar hakan yn mozolesinin zerinden akacak ekilde de
itirilmi bir derenin yanna gmlrd. Bu mozole, her odasnda
bir lahit olan 20 odal bir ev eklindeydi. Hakann cesedinin hangi
odada olduunu kimse bilemesin diye hakan gmen adamlarn

42

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

kafas trenden hemen sonra uurulurdu. Bir Hazar yneticisi l

dnde 300 Bizansl tutsak idam edilirdi.36
Hazar devleti ynetimindeki din hakknda daha fazla bilgiyi X.
yzylda derlendii belli olan ve Movses Kaankatouai adl bir
Ermeni'ye atfedilen bir Tarih'te buluruz. Bu kaynaa gre, 68l'de
Hazarlarn Kuzey Kafkasyal Hun vasallar vard. Bu "Avrupa
Hunlar" aalara tapard ve yldrm arpan insanlarla nesneleri
bir tanrya kurban edilmi olarak deerlendirirlerdi. Cenazeler
de davullara vurur, cesetlere slk alar, yanaklarn ve uzuvlarn
paralar, grelerde ve at yarlarnda yarmann yan sra plak
olarak mezar bandaki kll dvlere katlrlard. "Tengri" ad
verilen yce tanrya atlar sunarlard. ''Avrupa Hunlar" ayrca atee,
suya, "yol tanrlarna'', aya ve "olaanst saydklar her yarata''
kurbanlar verirlerdi. Bunlara ek olarak, zellikle adanm mee
aalarna atlar kurban ederlerdi; kann aaca aktr, kafalary
la derilerini dallarn stne atarlard. Anlatldna gre ''Avrupa
Hunlar"nn "cadlk" iin zarlar kullanan rahipleri, bycleri ve
nemli mabetler olan asil mezarlar vard.37

Bulgarlar
Bulgarlar birka kavmin, zellikle, zellikle Trklerin ve var
lklarn Karadeniz'in kuzeyinde srdrmeyi baarabilmi Avrupa
Hunlarnn bir karm gibi grnmektedir. Oradan 680' de Bal
kanlara g ettiler. Bulgaristan'n kurucular olarak yerel Slavlarla
kartlar ve Slavlatlar. Burada bizi ilgilendiren tabii ki Slavlama
ncesi Bulgarlardr. Onlarn dini de Roux'un inceledii Hristi
yan ve Mslman kaynaklarda ksaca grnr. rendiimiz ka
daryla Bulgarlar kehanete byk nem verirlerdi ve hastalklar
zel dualar ve balarla tedavi ederler, ayrca eski Kuzeydou Asya
ve (bugnk) Orta Asya'yla Trkiye'nin gneyinde grlen zel
bir "ifal ta" kullanrlard. Altay dillerini konuan baka kavim
ler gibi onlar da gnee tapard. Bulgarlar kpek ulumasn hayra
yorar, bunun yl boyunca bereketi mjdelediine inanrlard. Baz

ERKEN AVRASYA

43

Ortaa Trklerinin ve Macarlarn yapt gibi (Moollar bu ama

la at kullanrd) ortadan ikiye kesilen bir kpein kurban edilmesi
eliinde kutsal yeminler ederlerdi. Bulgar erkekleri pp "Yega
ne yaratcmzdr:' diyerek dua ettikleri bir fallus takarlard. Baka
Avrasya kavimleri gibi Bulgarlar da dman liderlerinin kafa
tasndan kadeh yaparlar ve daha alt rtbedekilerin kafataslarn
saklarlard. Anlatld kadaryla zellikle bilgili ve kvrak zekal
birini buldular m onu bir ruha hizmet etsin diye kurban ederler,
bedeni toz olup bitene kadar onu bir aaca asarlard. Ayrca Tuna
Bulgarlarnn, nemli ahslar defnederken, baz insanlar yakp
bazlarn da (karlarn ve klelerini) alktan lsnler diye meza
ra gnderdikleri kaydedilmitir.38

H itaylar
Dierlerine kyasla, in'e 907'den 1 125'e kadar hkmeden bir
Mool ya da Tunguz kavmi olan Hitaylarn diniyle ilgili pek ok
malzememiz var. Ana kaynak, Liao Tarihi (Hitay'larn hkm s
ren hanedannn adyla) 1343'e kadar bitirilemedi ama bu metin
X. yzyla kadar uzanan kaytlara dayanr ve baka hanedan tarih
lerindeki metinlerden beslenmitir. Bu kaynak, yorumlar eklene
rek, Parisli aratrmac Rolf Stein ( 1940'ta) ve Alman Sinolog Karl
Wittfogel ile inli meslekta Feng Chia-Sheng ( 1949'da) tarafn
dan tercme edilmitir.
Hitaylarda yln ilk gn zel bir tren gerekletiren amanlar
vard. On iki usta aman oklar tarken anlar alar, ark syler ve
cinleri korkutmak iin barrlard. Bir de Hitay imparatoru tara
fndan On iki ylda bir gerekletirilen "yeniden doum'' trenine
katlan bir aman-ba vard. Bu yzden aman-ba ve arkadalar
"Gk' e, Yer' e ve Sava tanrsna" tapmakla grevli resmi bir ruhban
snf kurmutu. Kadn amanlar da vard. Kehanetler beyaz bir
koyunun krek kemii stlarak bulunurdu: Eer kemik krlrsa
Hitaylar savaa girecek demek oluyordu. Yamur yadrmak iin
eitli ayinler yaplrd, zellikle de stlere ok atma biiminde.

44

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Muhtemelen burada eril bir simge olarak kullanlan oklar Hitay

kozmolojisini yanstyordu; bu kozmolojide eril g, geri bir s
rn ektii bir araba zerinde oturan yal bir kadn klndaki bir
tanra olarak temsil edilen yeryz tamamlamaktayd. Hitaylarn
atas olan bu kadn kocasyla iki nehrin birletii yerde, Mu-yeh
adndaki kutsal bir dan eteklerinde (in Halk Cumhuriyeti'nin
Moolistan blgesinin dousunda) tanmt. Kocas oraya be
yaz atna binerek gelmiti.39
Dierlerinin yan sra b.i hayvanlar Hitay dininde ok nemlidir.
Yln ilk balyla ilk kaznn avlanmasn zel enlikler takip eder:
enliklerin iyi ya da kt gemesi sonraki on iki ayn talihini tayin
ederdi. Avlar dier cinslerin sesini taklit etmede usta uzmanlarca
(genelde aada deineceimiz Curen kavminden beslenirdi) ya
kalanrd: Bu yzden "hayvan-adamlar", "geyik-adamlar", "domuz
adamlar". . . gibi ifadeler duyarz. Avclar genelde hayvann ruhuna
kurban keser ve ava kmadan nce kafasyla derisini taknrlard:
Stein bunun sadece hayvan aldatmak iin deil, daha ok o hay
van trnn topluluuna girmek iin yapldn syler. Baka bir
trende Hitaylar ahap bir tavana ok atarlard. Senelik hayvan
kurbanlar ge ve yere, atalara, dalara ve derelere, "rzgar beyi
ne': "Kutsal Hanma': "geyiklerin ruhuna'' ve "beyaz atn ruhuna"
kesilirdi. K gndnmnde her Hitay erkei beyaz bir at, beyaz
bir koyun ve beyaz bir kaz kesip kanlarn arapla kartrrd. m
parator, tm Hitay llerinin ruhlarna gz kulak olduuna ina
nlan Kara Da'a (Jehol'deki Tsaghan Khoton'a yakn) kurbanlar
keserdi. Kattan on bin sra insan ve at daa adak olarak yaklr
d. Sekizinci ayn, sekizinci gn Hitaylar adrlarndan yedi adm
uzakta beyaz kpekler keser ve burunlar topran dnda kalacak
ekilde gmlrler, yedi gn sonra adrlar onlarn tam stne ku
rulurdu. (Bir Hitay tabusunun "kpek'' szcnn kullanlmasn
yasaklad biliniyor.)40
Hayvanlarn ifter ifter kurban edilmesi zellikle dikkat e
kicidir. Hitaylar (Homer'in Truvallar gibi) Gk'e beyaz, Yer'e

ERKEN AVRASYA

45

de siyah bir koyun kurban ederdi. Ayrca, daha sk olarak, gri bir
kz ve beyaz bir at (bir ift olan ilk atalarn ansna) keserlerdi.
Stein'in gzlemledii gibi, simgesel dzeyde insan ve hayvan bir
birinin yerini alr: Bir Hitay efsanesine gre bir zamanlar kafatas
eklinde, bir adrda yaayan ve dar kp ifte kurban grmek
iin insan klna giren bir reis vard. (Aka bu kafatas az nce
bahsi geen kpeklerin burunlarna karlk gelmektedir.) Benzer
bir ekilde, bir yabandomuzunun kafasyla derisini giyen ve sade
ce zel zamanlarda adrndan kan ikinci bir reis efsanesi vard.
Biri merakla adr gzetlediinde bu iki reis de temelli ortadan
kaybolurdu. Sonra yirmi koyun besleyen ve her gn on dokuzu
nu yiyen nc bir reis vard; koyunlar bir sonraki gn mucizevi
ekilde geri gelmi olurdu. Bu reisler lemesinin bir Hint-Avrupa
lemesi gibi durduunu gzlemleyebiliriz: Birincisi egemenlikle
beraber dini simgeler gibidir [ 1 ] , yabandomuzu eklindeki ikincisi
ise sava-avcnn gcn simgeler gibi grnr [2] ve ncs
aka verimlilii temsil eder [ 3 ] . Ancak bizim amalarmz iin
daha nemli olan bir ata olarak hayvann roldr: Bu, ryasnda
koynuna siyah bir tavann sradn gren bir Hitay imparato
riesinin anlatld efsanede grlr -sonu olarak imparatorie
mstakbel imparatora gebe kalmtr. 41
Hitay soylularndan biri ldnde de arkasndan kurbanlar ve
rilirdi; yeniay ve dolunayda yiyecek yaklrd. Ceset dalarda bir
aa stnde sergilenirdi. yl sonra kemikler toplanr ve yak
lrd. Sonra yas tutanlar lnn erefine topraa arap dkerken
lye yle seslenirlerdi:
K aylarnda gnee yzn dnp ye
Yaz aylarnda soua yzn dnp ye
Ava gidersem
Bir sr geyikle yabandomuzu yakalamam sala.
Stein'in aklamasna gre bu, llerin kn hayvanlar ya da
kular etini yiyebilsin diye gnee maruz kald, kemiklerin de ya-

46

JULIAN BALDICK

HAY VA N VE AMAN

zn souk mezarda yaad fikriyle ilgilidir. Avlanan hayvanlarn

etiyle derisini alabilmek iin nce insann kendi et ve derisinden
vermesi gerekir.42
in'deki Hitay hakimiyetinin balarnda imparator cenazele
rinde insanlar kurban edilirdi. mparatorun kendisi tahta gei
treninde bir ritelden gemek zorundadr ve bu Hazarlardaki
hkmdarn gstermelik kurban ediliine karlk gelir: Yeni Hitay
hkmdarnn atn drtnala srp attan dmesi ve kee bir ki
limle rtlmesi artt. Ayrca birka ocuu rten bir kara ay pos
tuna yaslanmas gerekiyordu: Bu, aka hkmdarn yedi adam
rten kee battaniyenin stnde durduu eski Tabga tahta geme
treninin bir yansmasdr. Tahta kma treninin ncesinde bir
"yeniden doum" treni olurdu; bu tren nnde sadak ve oklar
tayan bir yal adamn bekledii, zel olarak dikilmi bir binada
imparatorca gerekletirilirdi. mparator ters dnm bir V eklin deki kalasn altndan getikten sonra yal adam sadaa vurur
ve "Bir olan dodu!" diye barrd. Bu noktada imparatorun ba,
amanba tarafndan sarlrd. Stein eski in'de bir erkek ocuu
nun dnyaya geliini temsil etmek iin ok kullanmnn yaygn bir
simge olduuna dikkat eker. Buna "eytan oklar" ad verilen okla
rn Hitaylarca sululara ve sava esirlerine atldn ve isyankarlar
la dmanlara kar kullanlan bu by tekniiyle casuslarn tespit
edildiini ekleyebiliriz. Oklar (yaylar, eyerler, atlar ve cbbelerle)
kan kardei olmaya karar veren erkeklerin trensel mbadelelerin
de de karmza kar.43
Hitay dininin baka eitli eleri de zel ilgi gerektirir. Hitayla
rn adrlar her zaman douya bakard ve sol taraf onurlandrr
lard. Gnee zellikle hrmet gsterirler ama ay nemsemezlerdi.
Bir inli gzlemciye gre Hitaylar "baz ruhlar dierlerine yeler
lerdi:' ou zaman kz kararak evlenirlerdi-tabii gelinle dankl
olarak. Baka bir inli yazar, grg tankl yapan iki da arasnda
yksek am aalar, gzel bitkiler, ender grlen kular ve yabani
otlar iinde bir mezar yerinden bahseder ve Hitay imparatorunun

ERKEN AVRASYA

47

kurban vermek iin oradaki bir binaya nasl girdiini anlatr. "e
itli kabile reislerinden sadece kurban kesecek alet edevat olanlar
ieri girebilirdi; ieri girdiklerinde kap kilitlenirdi. Ertesi gn kap
u ifadeyle alrd: 'Kadehlerin uurulmas' treni bitmitir. Bu t
renle ilgili soru sorduumuzda herkes gizemli bir hal ald ve cevap
vermeyi reddetti:'44
Hitaylarn yln ilk yedi gnne hayvan adlar verdiklerini de
eklemek gerekir: horoz, kpek, domuz, koyun, kz, at ve adam.
Burada kz-at ikilisinin (Hitay astrolojisindeki en ne kan ift
olarak zellikle adlandrlmtr) beinci ve altnc gnleri igal
eden nemli konumuna dikkat etmeliyiz.45

Erken Avrasya Dinlerinin Mant

Bu blmde ele alnan malzeme Avrasya'nin giri blmnde
kaydettiimiz corafyasnn ve tarih ncesinin eitli zelliklerini
yanstr. Blgede yaygn olarak grlen ar scaklk farkna kar
lk gelen yaz ve k arasndaki kartla gl bir vurgu vardr. Ta
rih ncesi zamanlarda da bulunduu sanlan, ne kan av ritelleri
vardr. Tarih ncesindeki erkek geyik figrlerinin insan zellikleri
tamas gibi, insan avclara dair tarihi kaynaklarda kendilerini hay
vanlara dntrdkleri grlr. Eski kaya rsimlerindeki szlen
kartal, Hunlarn oklara kartal telei takma pratiklerine yansr. Tarih
ncesindeki kabile reisinin Tuva Dalar'ndaki mezarnda olduu
gibi, krallar baka insanlar ve atlarla birlikte gmlm buluruz.
Bu ak benzerliklere ramen, yntem kurallar nce eldeki ka
vimlerin dinlerinin isel mantna odaklanmamz gerektiriyor.
Bu blmde bunun yaplabilmesi iin yeterli ayrntda anlatlm
sadece kavimle karlatk: skitler, Hunlar ve Hitaylar. Bu yz
den karlatrmalara gemeden nce bu kavmi ksaca yeniden
inceleyelim.
skit dininin ksmen Hint-Avrupal ksmen de Avrasyal oldu
unu grdk. Yaradl efsaneleri bize Hint-Avrupa'nn klasik dini

48 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

egemenlik, sava gc ve bereket lemesini verir ve bu lemey

le tanrlarnn listesinde de karlarz. Ancak, skit dininin baka
zellikleri Altayldr: Kurbanlarn kannn aktlmasnn kanmak,
kafa derisini yzmek, kadnlam erkek kahinlerin grevlendiril
mesi, "kan kardelii" anlamalarnda oklarn kullanlmas ve soy
lu mezarlarnn gizlenmesi. Ayrca gk [ l ] , yeryzndeki su [2] ve
dnyann yzeyinden aa uzanan alan [3] lemesi de Altayl ya
da Avrasya'ya zgdr.
Cenazelerin ardndan skitlerin kendilerini kenevir dumannda
arndrmas hakknda ok ey yazlmtr. ou kez arnma ilemi
ne girenlerin aman olduu iddia edilir (Herodot onlardan "skit
ler" diye bahsetse de) ve transa getikleri sylenir. Ancak, Herodot
bu ekilde bir buhar banyosunun skitlerce hi kullanlmayan su
banyosunun yerine getiini aka ifade eder. Bu baka Avrasya
bulgularyla da badar: Su kiisel temizlik iin kullanlmamaldr
nk bu suyun ruhuna saygszlk olur Bu yzden kii de kendini
ate ve dumanla temizlemelidir.46
Hunlara gelince, onlarn dini daha Altayldr. Yaamsal gcn
kayna olan Gk'e tapma bu dinde baskndr. nsan ve hayvan
arasndaki cinsel birleme temas Hunlarn yaradl mitlerinde
nemlidir ve atalar iin hayvan kurban edilmesinde etkisini gs
terir. Ayrca hkmdarlarn cenazelerinde onlara br dnyada
kleler vermek iin insan kurban edilmesi de dikkate deerdir. Do
laysyla, isel mantk ilk atalardan bugne ve sonrasna yaamn
srekliliini salamaktr denebilir.
Hitay dini de i mant itibaryla olduka Altayldr. Beyaz bir
atla temsil edilen Gk yine baskndr ve gri bir kz olarak tem
sil edilen Yer'le tamamlanr. Yine, yaradl mitleri hayvan kurban
ritellerine yansr. Ancak Hitay dininde avlanma mantna daha
fazla vurgu vardr: Canlyken, insanlar hayvanlar yakalayabilmek
iin onlar taklit ederler; lyken, insanlarn deri ve etlerini hay
vanlarn yemelerini salarlar ki hayattaki insanlar onlarn derisiyle
etinden faydalanabilsin.

ERKEN AVRASYA

49

skitlerde ayrdna varlan isel mantn dnda, Hun ve Hitay

dinlerinde de ancak bugne kadar incelenmi dinlerle karlat
rarak bulunabilecek bir mantk vardr. Bunu en iyi kadeh motifine
baktmzda anlarz. Daha nce grdmz gibi, bu motif Hint
Avrupa blgesinde 1 . Kavram, dini egemenlii simgeler: skitler
onu tanrlar erefine yere arap dkmek iin kullanrlar. Ayrca
bilgelik ve mant simgeler ki bunlar da 1. Kavramn paralar
dr. Kafa derisi yzme Altay' a zgdr ve tabii malup edilmi bir
reisin kafatasm kadehe evirip ritellerde onu kullanma gelene
i de. Ancak bu ikinci gelenek Hint-Avrupa ideolojisindeki insan
bedeni lemesi bakn da yanstyor olabilir: Bilgiyi temsil eden
ba ayn zamanda 1 . Kavram simgeler; bedenin st ksm ve kollar
doal olarak sava gcn, 2. Kavram simgeler ve bedenin alt ks
m da sindirim ve reme organlaryla 3. Kavram yani verimlilii
simgeler. Bu yzden ssedon'larn kafatasna kurbanlar vermesi, s
kitlerin kafataslarndan kadehler yapmas ve Osetlerin birinin du
daklarna kendiliinden ykselen sihirli bir kadehten bahsetmesi
artc deildir. Hun hakanlarnn bir anlamay hayata geirmek
iin kafatasndan yaplm bir kadeh kullanmalar mmkndr;
Avarlarn taplacak bir nesne olarak kafatas bulundurmas ar
tc deildir ve Bulgarlar l dmanlarn kafataslarn saklarlar.
Hitaylarda kurban edilen kpeklerin adrlarla kapatlan burunla
r, efsanelerinde adrda gizlenen bir kafatas biimini alm olan
ve Hint-Avrupa lemesinde 1 . Kavram temsil eden ilk reislerine
denk gelir.
Hunlarn hrmet gsterdii dokuz ge gelince, bunlar aka
gk saysnn grnr gezegen (gnei ve ay da katarak) says
na karlk geldiine ilikin yaygn inanc yanstr -bu say bazen
7 (Trklerde olduu gibi), bazen de 9 olur (Moollarda olduu
gibi).47 Hunlarda ayn beinci gnne verilen nem (ve bir lde
altnc gnne de) Hitaylardakiyle paraleldir. Daha nce grd
mz gibi onlarda da yln beinci ve altnc gnleri zellikle ne
kan kz-at ikilisinin adyla anlr (ve yedinci gne de insan ad

50

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

verilir). Hunlar iin beinci gn "gn ruhu"na kurban verme g

ndr. Buna karn, Tabgalar ge ayn drdnc gn kurban
verir ve trenlerinde 7 saysn ya da onun karesini tercih ederler
(bu kabile proto-Trk olarak grlr).
Ancak en arpc olan, insanlarla hayvanlar arasndaki dn
mlerdir. Hunlarda iki boynuzlu byk bir balk insana dnr
ve kurtlar, insanlarla cinsel ilikiye girerek, insanlar dnyaya getirir
ler. Avrupa Hunlar bir dii geyik ya da inek tarafndan ve Tabgalar
da at gibi grnen ama boa gibi ses karan doast bir hayvan
tarafndan ynlendirilir. Hitaylarda insanlar hayvan seslerini taklit
ederek ve onlarn postlaryla kafalarn giyerek "geyik-adam': ya da
"domuz-adam"a dnrler, ayrca hayvanlar ve insanlar karlk
l tketim sonucu birbirlerine dnrler. Bu "hayvana dnme"
motifi Fransz post-yapsalc filozof Gilles Deleuze tarafndan, psi
kiyatrist Felix Guattari'nin ibirliiyle incelendi: Bu "hayvan-olu"
durumu az nce karlatmz boynuzlu balk ya da kz at gibi
anormal hayvanlar ierir ve bunlar insanlar maceradan maceraya
srkleyebilmek iin sradan hayvanlardan ayrlmak durumunda
dr. Ayrca "hayvan-olu"un sadece avlanmak iin deil sava iin
de gerekli olduunu vurgularlar: Savalar sava meydanndaki
hz ve iddet ihtiyacndan dolay hayvanlara dnrler.48

i l . Bl m : T rkler

Bu blm ok geni bir malzeme araln aratryor. M.. VI.

yzyldan gnmze Trki dinler zerine aratrmalarn bulgular
ele alnyor. Haliyle incelemeye daha nce deinildii zere Gk
trklerle balayacaz. Sonra, Avrasya' daki halefleri olan ve tpk
Gktrkler gibi in kaytlarnda yaztlar ve izler brakan Uygurlar
la Krgzlar inceleyeceiz. Onlarn ardndan Avrasya'ya gelen
XVIII. yzyl Avrupal gezginlerinin bulgularna gemeden Orta
an Trki edebiyatyla Hristiyan ve Mslman kaynaklara baka
caz. Trk iirinin XIX. yzyl derlemeleri bizim iin zel bir an
lam tayacak. Son olarak XX. yzyl antropologlaryla szl destan
aratrmaclarnn almalarn inceleyeceiz.

Gktrk mparatorluu (552-744)

552'de Moolistan'daki Ccenlerin yerini alan Gktrk m
paratorluu, batda Aral Gl'ne kadar uzand. Ksmen Gktrk
hkmdarlarndan kalan az sayda yazttan, esasen de inli ve
Bizansl tarihilerden onlara dair pek ok bilgi ediniriz. Gktrk
dinine dair esas ada yazar yine Roux'tur ve onun sz konusu
malzeme zerine almalarnn izinden gideceiz; bu arada Ame
rikan asll arkiyat Denis Sinor'la inli biliminsan Tang Chi'nin
katklarn da kaydedeceiz.
Grne gre Gktrklerde amanlar vardr. Bizans kaynaklar
Gktrklerde gelecei gren rahipler olduunu ve bir Bizansl eli
bir Gktrk hkmdarn ziyarete geldiinde bu rahiplerin araya
girdiini syler. Bu eliyle onun hizmetlilerini arndrmak ama-

52

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

cyla iki atein arasndan yrtmler. Sonra rahipler "belli szler

sylediler, birka mzik aletini sesi eliinde ttsler yaktlar ve
sonra bir eit cokunluk haline girip, elinin bana gelebilecek ta
lihsizlikleri uzaklatrmak amacyla olduunu syleyerek onu bir
ate etrafnda yrttler:'1
Bizans kaynaklar ayrca Gktrklerde balarnn ve ayrlar
nn bolluuyla ve salgnlarla, depremlere baklyla bilinen bir
kutsal da olduunu anlatr. Bu da yasa gerei en gl Gktrk
hkmdarna verilirdi. Bir Gktrk yazt kavme (tken adn
daki) belli bir dada yerlemesini tler; kavim bu dada kalrsa
sonsuza dek var olacak ve baka kavimlere hkmedecektir. Ama
baka yerlere giderse yok olacaktr. Bizans kaynaklarnn daha te
bilgilendirmelerine baklrsa Gktrkler en byk saygy atee
gsterirler; ayrca hava, su ve topra da sayarlar ama gkle yeri
yaratan dnda hi kimseye "tanr" demez ve tapmazlar: Ona atlar,
kzler ve koyunlar kurban ederler.2
in kaynaklaryla Gktrk yaztlarnn gsterdii gibi Gktrk
hkmdarlar yzlerini hep douya dndler. Bu hkmdarlara
"kutsal" (ya da "semavi", tengri) denirdi ve "gke'' ya da "gn
yaratt" olarak belirtilirdi. Ayrca imparatorluklarn onlara g
n verdiine inanlrd. Bu "gk-tanr" "Gktrklerin tengrisi"
olarak adlandrlrd. "Yksekte'' ve "maviydi" ve insanlara g
verirdi. Tengri yasal hkmdara itaatsizlii lmle cezalandrrd.
Ancak yaztlar hem Gk'n paras olan, hem de ondan bamsz
bir "zaman tanrs" (d tengri) olduunu gsterir. Ayrca esas yara
tcnn g yaptn gsterir: "Yukardaki mavi gk ve aadaki
kzl-kahve toprak yaratld zaman, ikisinin arasnda insanolu
yaratld:'3
Tengri'nin yan sra Gktrk yaztlar Umay adnda hayrsever
bir tanraya deinir. Umay muhtemelen Moollardan alnmtr
nk umai Moolca'da "plasenta'' ya da "rahim" iin genelde kul
lanlan terimdir. Umay'a Altay blgesindeki Trki kavimlerde ve

TRKLER

53

Tunguzlarda hala hrmet edilir; domam ve kk ocuklarn

ruhlarn koruduuna inanlr.4
Yaztlardan rendiimiz kadaryla Gktrklerde kutsal nehir
ler vardr ve in kaynaklar onlarn Tengri'ye kurban verilmek iin
in takvimine gre 5. Ayn 1 8. Gnnde bunlardan birinin ky
snda toplandklarn syler (Roux bunun mays sonuyla haziran
ortas arasnda bir tarihe tekabl ettiini ve aka yazn geliini
iaretleyen bir kurban olduunu yazar). Yaztlar "Gktrklerin
Tengrisi"nin "Gktrklerin kutsal topra ve suyuyla" uyum iinde
hareket ettiini ortaya koyar. Ayrca tken adndaki dan kut
sallnn bir orman olmasndan geldiine iaret edilir. Daha nce
grdmz gibi gibi bu dada oturmak baar getirir: Yaztlar sk
sk "iyi anstan" (kut, talih) sz eder. Bu Tengri tarafndan verilir
ve insanolunun nemli bir parasn oluturur ama kut'un ayrca
birinin hayatnda "onay bulmas" da gerekir. te yandan, inli ta
rihiler Gktrklerde tamamen orak baka bir kutsal daa iaret
ederler: Buna "topran tanrs" ad verilir. Yaztlar Gktrklerin
ou zaman "sonsuz" dedikleri tatan etkilendiini gsterir. Ra
kam-simgelerle ifade edilen kozmik fikirleri inlilerin tren kayt
larnda yer alr: Yeni hkmdar dokuz kat kee battaniyeye sarlr
ve lenin adr etrafnda yas tutanlar yedi tur atar. 5
Kutsal yerler inlilerin Gktrk kurbanlarna gndermelerinde
doal olarak karmza kar. nnde beyaz bir at boduklar bir
kpr muhtemelen ittifak anlamalarn sonulandrmak iin kul
lanlr. Gktrk hkmdar her sene atalardan kalma bir maaray
ziyaret eder ve kurban vermeleri iin oraya soylular gtrr. Bize
anlatldna gre bu hkmdar bir kurttan gelir. in kaynaklarn
daki uyarlamasyla korunan bir mitte kurt kafal bir dilenci var
dr. Bir obanla kars ona yemek verir ve kadn (ama kocas deil)
onun tuhaf biimini fark eder. Merak iinde dilenciyi takip edip
kutsal tken Da'na ularlar ve orada dilenci onlar fark ederek
kavimlerinin mahvedilecei kehanetinde bulunur. Roux kadnn
kurt kafasn fark etmesinin altnda yatann kadnlarn kendilerini

54 JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

hamile brakan hayvanlarn grntlerine alk olmas olduu na dikkat eker. Bu mit bir bakasn anmsatr, Gktrklerin bir
maaraya snan bir dii kurttan tredii mitini. inli kaynaklara
gre bir Hun ocuu bir batakla atlm, bir dii kurt tarafndan
kurtarlm ve bytlmt. Sonradan birlikte olmular ve Gk
trklerin atalar haline gelmilerdL Asena gebe kaldnda ldrl
mek istenmi ve on oul dnyaya getirecei, dan iindeki maa
raya kamt. Bunlardan bir tanesi hakan olup bayrana bir kurt
kafas koymutu.6
Mitin (Sinor tarafndan sunulan ve ayrntl olarak incelenen) bu
noktas, benim grme gre, tipik bir l Avrasya rntsne
uyar -Bu mitin onun ayrntlar greceimiz gibi Bakurt Trkleri
ni anlatan bir Arap kaynana yansmtr. Kurt kafas amblemiyle
hakan aka ge aittir [ 1 ] : Aktarld kadaryla hakann doas
t gleri varm, yamur ve rzgarn gelmesini salayabiliyormu;
iki kars varm, yaz tanrsyla k tanrsnn kzlar. Yerle gk ara
sndaki alana ait olan drt olu varm [2], biri beyaz bir kuuya
dnm; dierleri de kendi devletlerini dere kenarlarna ya da
da yamalarna kurmular. Hakann pek ok torunuysa yerin y
zeyine aittir [ 3 ] : Hangisinin hakan olacana karar vermek iin b
yk bir aacn dibinden en yukar kimin srayabildiini ltkleri
bir yarma dzenlemiler.7
Kurt sembolizmine atfta bulunarak, Gktrklerin kraliyet mu
hafzlarna yan-hayvan yaradllarnn ansna "kurt" adn ver
diklerini belirtmek gerekir. Roux:, inli kaynaklarda bahsi geen
altn kurt kafasnn muhtemelen Gktrklerin bir hanedan amb
lemi olarak kulland, orduya nclk ve rehberlik etmesi iin bir
gndere yerletirilen yaldzl bir kafatas ilemesine iaret ettiini
syler.8
inli tarihiler bir Gktrk erkeinin lmesi gereken yerin ordu
olduunu syler; savarken lmelidir, hastalktan lmekse utan
vericidir. Gktrkler yalanm erkekleri hor grrler. ldrdk
leri dmanlara gelince, yaztlar bir dmann (ya da onun eitli

TRKLER

55

ruhlarndan birinin), br dnyada ona hizmet etsin diye bir Gk

trke adand, Altaylara zg bir uygulamay anlatr. Bu uygula
mayla ilgili olarak, hem maktul dman (ya da onun bir ruhunu)
hem de onu temsil etmek zere tepesine dikilen ta ant belirten
zel bir szck, balbal kullanlr. Haliyle dman bir balbala dn
r, ta antn kendisi olur. Benzer ekilde, soylu bir Gktrk (ya
da onun ruhlarndan biri) bir ev eklinde dzenlenen mezarnda
yaard ve ona balbal olarak adanan eitli dmanlar orada ona
hizmet ederdi. inlilerin dediine gre eleri hayattaki oullaryla
(z anneleri haricinde) ve kk kardeleriyle evlendirilirdi.9
Ata maaras rneinde grdmz gibi Gktrkler atalarnn
ansna kurban verirlerdi. Bir Gktrk soylusunu (ve ona adanacak
kurbanlar) temel alan ata klt doal olarak definle birlikte ba
lard. Defin (inli kaynaklar ve yaztlardan bildiimiz kadaryla)
lmden birka ay sonra, ilkbaharda ya da yazn ldyse sonba
harda, sonbaharda ya da kn ldyse ilkbaharda, ve ayn 27. g
nnde gerekleirdi. Roux'un dikkat ektii zere, hem mevsimsel
dngnn gzetilmesi hem de ayn gn, lm ve yeniden do
ma beklentilerini bir arada yanstr. in belgeleri VI. yzylda Gk
trklerin definden nce lnn at, kyafetleri ve kiisel eyalary
la ceseti yaktklarn syler. VII. yzyla kadar ceseti yakma adeti
byk lde terk edildi. Hunlar gibi Gktrkler de cenazelerinde
byk saylarda kle kurban ederdi. Bu kleler zaman zaman lye
bir mesaj iletmekle grevlendirilirdi. Altn ve gm de onunla be
raber gmlrd. Prenslerin kendileri iin yaplm kocaman me
zarlar ve etrafnda kabaca yontulmu dikili talar eklinde yzlerce
halhallar vard. (Gktrk hkmdarlarnn mezarlar iyi koruna
mamtr ama arkeologlar inli bulgular dorulayacak ekilde,
byk gruplar halinde onbinlerce balbal bulmulardr.)10
nceden belirttiimiz gibi, Gktrk hkmdarlarnn tah
ta karken deiik bir ritelden gemeleri beklenirdi. Bu ritel,
Sinor'un gzlemledii zere, gerek hayatta gz ard edilmiti ve
Hazarlara atfedilene ok benziyordu. Yeni hakan kee bir battani-

56

JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

yeye dokuz kat sarldktan sonra at srmek zorunda kalr ve ardn

dan boaz ldresiye sklrd. "Ne kadar sre bizim hakanmz
olacaksn?" diye sorulduunda cevaben rettii tutarsz mrltlar
hkmdarlk sresini ngrmek iin yorumlanrd.11
Gktrklerin saysal sembolizminde yedi ve dokuz saylarnn
kullanmna daha nce deinmitik. Bu sembolizm zerine daha
geni bir aratrma inli tarihi Tang Chi tarafndan 1989'da ya
ymland. Tang Chi, Gktrklerin yedi ve dokuz saylarnn yann
da yedi rakamn ieren 1 7, 70 ve 700 gibi baka saylar da sembolik
amalarla kullandklarna iaret eder. inli kaynaklardan birinde
Trk atalardan birinin 17 kardei olduunu okuruz, yaztlarda da
bir Gktrk hakannn 17 adamyla yola kt ve sonra onlara s
rekli birilerinin katldn, bylece glerinin nce 70 sonra 700
kiiye ulat anlatlr. Yaztlar ayrca bir prensin 47 yandayken,
yln 1 7. gnnde ldn iddia eder. in belgelerinde bir de re
isler ve kabileleri temsil etmek iin kullanlan ok sembolyle kar
larz. inlilerin Gktrk hkmdarlarna hediye ettii davul
(kurt kafasyla birlikte), soylu otoritesinin simgesi olarak karmza
kar.12

Uygur mparatorluu (744-840)

Gktrklerin ardndan yeni bir imparatorluk, Uygurlarnki,
Moolistan'da 744'ten 840'a kadar varln srdrd. Burada ya
ztlardan -gelen ve in kaynakl bulgular Gktrklerle ilgili olan lardan daha zayftr ama elimizde bir Arap gezgininin raporu da
var. Uygurlarn 762'de din deitirerek Manihaizm'e gemeleri do
al olarak yerli Trki dinin (resmen 763'te yasakland) allma
s iin eldeki malzemenin deerini azaltr ama bu dnm genel
olmaktan ok uzaktr ve Avrasya'ya zg baz zellikler aikar
dr. Roux'un almasna ek olarak Avustralyal arkiyat Calin
Mackerras'n katklarn da gzden geireceiz.
Mackerras'n sunduu inli kaynaklar Uygurlarda amanlar
olduunu gsterir ki bu amanlar 765'te (eski ulusal inancn res-

TRKLER

57

men yasaklanmasndan iki yl sonra) bir askeri seferin akbetini

ngrmek iin liderlere gtrlmt. Bu amanlar ayrca sefere
de karlm ve iddiaya gre yararl olaca yerlerde rzgarla kar
armlard. phesiz bunu Trklerin mehur yamur getiren ta
yla yaptlar, zira Uygurlar 82 l 'de yani Manihaizm'e geilerin
den uzun yllar sonra ziyaret eden Arap gezgin Tamim ibn Bahr
hkmdarn kendisinin de byle yamur, kar, souk vs. retmek
iin kullanlan talarnn olduunu anlatr. Besbelli bu talar yasak
lanan amanlardan hkmdarn kendisine gemiti. 1 3
Roux'un gzlemledii gibi, hkmdar (din deitirmeden
nce) yaztlarnda kendini "ilahi" (tengri) olarak adlandrr. Tan
ry Gk'le (Tengri) zdeletirir ama yerin belli bir gc olduu
nu syler: "nk yukardan Mavi Gk buyurdu, nk aadan
Yer ynlendirdi. . . : Uygur hakan, selefleri gibi, yazlarn kutsal
tken Da'nn tepesinde geirir ve Jr al nehirleri ziyaret eder.
tken orman aka kurban ileri n nemlidir. inli bir ta
rihi Uygurlarn kurban verirken bir ormann aalar etrafnda
drtnala dndklerini ve aasz bir yerdelerse yere st dalla
r diktiklerini syler. Anlald kadaryla en nemli kurban k
gndnmnde verilendi. Yaztlar kurban trenine amanlarn da
dahil olduuna dikkat eker, zellikle de byl metinlerin yazlp
tehlikeli bir noktada adaklarn ruhlara baland ilk ritele. Bura
da esas alc Tengri'nin kendisiymi gibi belirtilir ve onun altndaki
ruhlardan "hi sava olmamas'', "iyi bir selam'', "iyi bir yol" ve "ta
lih" (kut) balamalar istenir. Bu ruhlara "hayat ve ansn 22 bilge
efendisi" ve "babalarm" ad verilir. 1 4
Eski Uygurlarn cenaze gelenekleriyle ilgili ok az ey bilinir.
inli kaynaklar Uygur savalarnn ayakta ve silahl gmldkle
rini belirtir. Uygurlarn VIII. yzyl ortalarnda hala dul kadnlar
kocalarnn yanna diri diri gmdklerini ama bunu sadece erkein
arkasndan onlara bakacak hi oul kalmadysa yaptklarn ekler.
Uygur hakan olan kocas len bir inli prenses, maiyeti tarafn
dan kocasnn yanna mezara girmesi iin zorland ama o inli yas

58

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

tutma adetlerine bal kalabilmek iin diretti. Yzn kesip yksek

sesle, Uygur usul alad ve hi olu olmad iin in'e geri dn
mesine izin verildi. Benzer bir sorun bir inli prenses bir Uygur
hkmdarn ziyarete geldiinde yaand. Prenses yas tutuunu
gereke gstererek, babasyla Uygur hakan arasndaki kardelik
yeminine ramen hakann adrnn nnde tren dans gerek
letirmeyi reddetmiti. Daha mutlu grnen baka bir olayda, bir
inli prenses yerel ritele gre bir Uygur hkmdaryla evlenmi
ti. Hkmdar douya dnp bir kuleye oturdu ve prenses de ona
bakan kee bir adra yerletirildi. Sonra prenses Uygur'un dokuz
boyunun temsilcileri tarafndan bir tahtrevanda dokuz kere, gne
in hareketini takiben, meydanda tand.15

Krgzlar (750-924)
Moolistan'daki son Trki imparatorluk 840'ta Krgz kavmi
tarafndan kurulmutur. Bununla birlikte, Krgzlar Avrasya'da
siyasi bir grup olarak varln ok uzun sredir srdryordu: H
ristiyan adan hemen nce inli kaynaklarda karmza karlar
ve orada sar sal, mavi gzl, uzun insanlar olarak betimlenirler.
Bu yzden biliminsanlar onlar sonradan Trki bir dile uyum sa
lam, aslen Hint-Avrupa dili konuan insanlar olarak grrler. Bir
in imparatorunun onlarn Moolistan'da kendi hakimiyetlerini
ilan etmeye hevesli olduklarn kayda drd VI. yzyl son
larnda, gneylerindeki Gktrk imparatorluuna demir cevheri
salyorlard. Zamanmza kalm yaztlar 750 ila 924 yllarna
dayanr ama neredeyse tamam cenazelerle ilgilidir ve lme yak
lamlar tesinde dinleriyle ilgili ok az ey anlatr. inli bulgula
rn da ok aydnlatc olduklar sylenemez. Yine, Roux tek ikincil
kaynamzdr.16
inlilere gre, Krgzlarn IX. yzylda amanlar vard. Bu a
manlarn etkinlikleri yaztlara gemi gibidir: l bir adamn ai
lesine yeniden kavutuu anlatlr, ruhu amanca bir yntemle a
rlm ve lkesine geri gelmitir. Yaklak 750 ylndan kalma bir

TRKLER

59

mezar ta kitabesi yle evrilebilir: "Evrenin katnda dolat";

bu mezarda yatann aman olduunu ve gklerde, yeryznde ve
yerin altnda dolatn artrr ama eviri kesin deildir. Yazt
larda ak olan Gk'n (Tengri) Krgzlara gz kulak olduu, me
zarda yatann onlar talihsizlikten koruduu ve hkmdarlarnn
kutsal bir grevi olduu, hatta lkesinin kendisinin "kutsal" olarak
adlandrlddr. Cenaze yaztlar nemli kiiler iindir ama ldk
ten sonra gne ve ayla nceden aralarnda olan yakn balarndan
pimanlk duyan hanedan yeleri iin deildir.17
Bir Krgz yaztnda ller "Yedi kurt ldrdm'' der. Roux bu
fikrin, tpk Trki cenaze heykellerindeki hayvanlarn temsili gibi,
ldrlen hayvanlarn avcya br dnyada hizmet edecei dn
cesi olduunu syler. inli kaynaklar Krgzlar kzlere hrmet
eder gsterir ve atalarnn bir maarada bir inekle yaad eklin
de bir mitleri olduunu syler. Roux'un dikkat ektii gibi, inekler
maaralarda yaamaz ve sz konusu mit bir kurt mitiyle karm
olabilir.18
Yaztlar ayrca, IX. yzyl ortalarndan itibaren, lmden sorum
lu ve ada halkbiliminde yeniden karmza kan Erklik adnda
bir tanry gsterir. Bu tanr l adamn dul eini talep etmezdi;
Erklik'in kadnn kayb iin yas tutmas salanrd. inli kaynak
lara gre beden yaklr ve kemikleri toplanp bir sene sonra ya da
yl sonunda onlar da yaklrd. Yas tutanlar yzlerini kesmez ama
kalntlarn etrafnda kere dnerken ulurdu. 19

Ortadou ve Kuzeybat in'den

IX. ve X. Yzyl Bulgular
Trki dinin allmas iin az miktarda bulgu Ortadou ve Ku
zeybat in'den derlenmitir. Bunun nedeni VII. ve VIII. yzyl
lardaki Arap igallerinden bu yana gelien siyasi deiikliklerdir.
Mslmanlar Trkleri asker olarak kulland ve bylece baz Msl
man yazarlar Trklerin inan ve pratiklerini kaydetmeye balarken
Ortadou' daki binalarn sslemelerinde Trk motifleri grnd.

60

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Baz Trkler anavatanlarndan kp Kuzeybat in'deki bozkrlara

gitmeye zorland ve orada eski geleneklerini artran bir yazl
edebiyat oluturmaya baladlar.
slam dnyasndan bulgularda nemli bir e bir adamla bir boa
arasndaki kavgann tasviridir. Bu IX. yzyl ortalarnda lrak'ta Sa
marra hanedan saraynda bir freskte, ve ayn dnemde Trkiye'nin
dousundaki Akdamar Surp Ha Kilisesindeki bir kabartmada bu
lunur. Sanat tarihileri bunu baskn bir Trk etkisinin sonucu ola
rak grr; bu temayla Trki destanlarda yine karlarz. nsanla
hayvan arasndaki ba Irakl tarihi Mada'ini'nin (752-843) al
masnda da yank bulur: Trklerin eitli hayvanlarn zelliklerini
tayan iyi bir komutan istediklerini aktarr: bir aslann kalbi, bir
dii kuun iffeti, bir tilkinin kurnazl vs. Biliminsanlar bu hay
vanlarn 730 yl civarnda Araplarca halihazrda bilinen, Trklerin
hanedan amblemlerine karlk gelmesi gerektiini yazar: Her hay
van bir boyun totemi olmalyd. 20
Bulgarlara bir diplomatik ziyarete katlan Mslman Arap yazar
bn Fadlan, 921 -22'deki gezisi srasnda ziyaret ettii nemli bir
Trk boyu olan Ouzlar hakknda faydal bilgiler verir. Ne zaman
onlardan biri talihsizliin penesine dse ge bakp "Bir Tengri"
der. Ouzlar hi ykanmaz ve parampara olana kadar ayn kya
fetleri giyer. Koyunlar boazlarn keserek deil balarna vurarak
ldrrler. Ouzlarda olanclk ok byk bir gnahtr. Biri has
talansa hemen zel bir adrda ailesinden tecrit edilir. ldnde
eve benzer byk bir mezara oturur ekilde gmlr, gmleini
giyip kemerini takmtr, mal varlnn yannda bir elinde yay
dier elinde arap kadehi vardr. Yas tutanlar lnn btn atla rn ldrp yerler; ayrca kafalar, ayaklar, derileri ve kuyrukla
rn onu cennete tasnlar diye asarlar. Mezarna ldrd d
manlarn temsilen ta antlar (balballar) koyarlar ki br dnyada
ona hizmet edebilsinler. At kurbanndan sonra yal bir adam,
bir ryasnda lnn ona grndn ve eziyetli yolculuunda
ayaklarn yorduktan sonra imdi kendinden ncekilere yetitiini

TRKLER

61

sylediini bildirir. Daha sonra topraa onun iin st ve yiyecek

gmlebilir. 21
bn Fadlan bize bir de Ural Dalar'yla Volga arasnda yaayan
baka bir Trk kavmi olan Bakurtlarla ilgili bilgi verir. Onlarn her
biri odundan bir penis takar ve ona bir tanrya tapar gibi tapar. Ba
zlarnn srasyla ktan, yazdan, yamurdan, rzgardan, "aatan':
insanlardan, atlardan, sudan, geceden, gndzden, lmden ve
topraktan sorumlu on iki alt tanrs vardr. Gkte, onlarn stnde
birbirlerinin yaptklarn onaylayan on ikisiyle anlama iinde ve
birlikte olan byk Efendi vardr. Bir grup Bakurt ylanlara, baka
bir grup balklara ve bir bakas da turnalara tapar.22
Bu on iki tanrlk liste, amalarmz asndan son derece deer
lidir. Tipik bir Avrasya l ekline oturur gibidir. Tepede g
buluruz [ l ] : K, yaz, yamur ve rzgar, tam olarak ata hkm
darlarla ilgili bir Gktrk destannda karlatmz gklerin drt
zelliidir ki ilk hkmdar drdyle de ilintilidir. Ortada gkle yer
arasndaki alan buluruz [2] ki bu da Gktrk destannda ikinci ku
ak hkmdarlarla bir kuuya, derelere ve da yamalarna karlk
gelen drt oul eklinde sunulur. En aada dnyann yzeyinden
aa doru genileyen alan buluruz [3]: Gece ve gndzn iki
si de ufuk izgisinin altnda kaybolur ve lmle toprak mezarda
birleir. Gktrk mitinde, hatrlanaca gibi, nc kuak oul
lar babalarnn yerine geebilmek iin yerin yzeyiyle bir aacn
kklerinden aacn gvdesine doru zplamak zorundaydlar, bu
da muhtemelen yknmeye altklar kua simgeliyor.
IX. ya da X. yzyldan nemli bir Trki kaynak vardr, zar attk
tan sonra baklmas gereken ksa kehanet metinlerinin bir derle
mesi olan Talih Kitab (Irq Bitig). Zarlar bir alamet olarak okunacak
belirli bir metne iaret eder; metin genelde "Bu iyidir;' ya da "Bu
ktdr;' ifadeleriyle biter. Grnen o ki kitap Kuzeybat in'de,
Uygurlar oray terk ettikten sonra yazlm. Ancak kitap aka on
larn bozkrlarda geen nceki hayatlarn ve asl Trki dinlerini
yanstr. Bitkin bir at kurtarmak iin Tengri'nin ve gcnn (kch)

62

JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

araya girdiini grrz ("Bu iyidir"). Ancak "iyi ans" (kut) getiren
"benekli atn stndeki yol tanrs" da vardr ve yle der: "Ben
yolun yal tanrsym. Krlan yerlerinizi iyi ederim ve yrtlan yer
lerinizi birletiririm. Hanl ben dzenledim:'23
Hayvanlar Talih Kitab'nda kocaman grnr. At yorulan bir
adam ykseklere uup onu ana babasna gtren bir kuu tarafn
dan kurtarlr. "Klenin szleri efendisine bir taleptir, kuzgunun
szleri Tengri'ye dua. Yukarda Tengri onlar iitti; aada adam
onu anlad:' Tipik bir Altay adeti olan hayvann etrafna toplanp
onu avlamaya ve sonucunda hkmdarn av kendi elleriyle ldr
mesine gnderme vardr: "Devletin ordusu ava kt. Bir erkek ka
raca halkann ortasna geldi. Hakan onu eliyle yakalad. Ve btn
adamlar sevindi:' Hayvanlarla insanlar yaygn bir Altay leme
sinde birleir: (i) birinci hayvan, (ii) ikinci hayvan ve (iii) insan.
"Gen kular uarken yollarn at (baka bir ifadeyle ldler);
gen geyik koarken yolunu at; ocuklar da yrrken yollarn
atlar. Ve yine, Tengri'nin 'talihiyle' yln sonunda sa salim
bulutular. Hepsi sevindi ve ok mutlu oldu:' Bir prens beyaz ks
rann da beyaz devesinin de erkek yavrular dnyaya getirdiini
grr, kars da bir oul dourmutur. Bazen hayvanlar birbiriyle
dvrken gsterilir. Bir ayyla beyaz bir yaban domuzu birbirini
yaralar: Bu, tpk bir ahinin bir kartalla karlamasnda ya da bir
tavan yakalamay baaramamasnda, ya da bir tilkinin bir deveyi
yemesinde olduu gibi kt alamettir. Beyaz benekli bir inek beyaz
benekli erkek bir buza dourunca hayra alamet olur: Bu hayvan
adak olacaktr ve baka hibir ama iin kullanlmamaldr. Son
olarak, Talih Kitab'nn sonunda kitabn amac bize anlatlr: "Bu
sayede herkes kendi .kaderinin efendisi olur:'24

XI. ve X l l . Yzyl lar

XI. yzylda Trki askeri glerde ve siyasi egemenliinde muaz
zam genileme sz konusuydu. Trkler Avrasya'dan kp Gney
Asya'yla Ortadou'ya yayld ve bugnk Trkiye'yi ele geirmeye

TRKLER

63

balad. Bu gelimeye bal olarak Trki dine dair XI. ve XII. yzyl
Mslman ve Hristiyan kaynaklardan bolca bulguya ulayoruz.
nde gelen yazarlar bize Trklerin mitlerinden ve ritellerinden
bahsediyor ve Trklerin kendi halkbilimi rneklerini toplamaya
balamalaryla birlikte Trklerin kendi eski eser aratrmalarnn
balangcn gryoruz.
lk XI. yzyl slam kaynamz Aral Gl' nn gneyinde 973'te
dnyaya gelen ve l OSO'den sonra len ok ynl ranl bilimin
san, mehur Biruni'<lir. Biruni, Hindularn, Kabil'de ikamet eden
Trki hkmdarlar olduunu anlatr. Bunlardan Barhategin adn
daki ilki orada eller ve dizler stnde emekleyerek girilebilen ve
iinde kendi suyu olan bir maaraya girmi. Arkadalar darda
kyllerin almasn ayarlarken o maarann iinde saklanm ve
ieriden mucize eseriymi izlenimi uyandrarak kvermi. Kyl
ler onu doast bir boy bahedilmi, yeni doan bir bebek olarak
grmler ve onu hkmdarlar olarak selamlamlar. 25
Bir sonraki kaynak, bugnk zbekistan' da Buhara yaknlarn
da 980'de doan ve 103 7'de len byk filozof bn-i Sina'dr. Bize
bir aman oturumuna dair bilinen ilk aklamay yapar, bir Trk
men (gebe Trk) airetinde gzlemlediklerini aktarr: "amana
bir kehanette bulunmas iin danmaya gittiklerinde hzla oradan
oraya komaya balar, transa geene kadar nefes nefese kalr. Bu
halde iken muhayyilesinin ona sunduklarn syler ve orada hazr
bulunanlar ilerini sylediklerine gre dzenlemek iin onun sz
lerini derlerler:'26
bn-i Sina'nn ardndan bugnk Afganistan'daki Gazne ya
knlarndan gelen ve XI. yzylda yazan ranl tarihi Gardezi'nin
bulgularna da deinmek gerekir. Gardezi, Trklerin atalarndan
birine ocukken geirdii bir hastalk srasnda kurt st verildi
ini ve Trklerin bu yzden aksi olduunu anlatr. Benzer bir y
kde kurdun yerini kpek almtr. Gardezi'nin dediine gre Kr
gzlarda l yakma vardr nk ate en temiz eydir ve baka her
eyi temizler; aka lleri kirlerinden ve gnahlarndan arndrr.

64 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Baz Krgzlar inee tapar, bazlar rzgara, bazlar kirpiye, bazlar

saksaana ve bazlar da gzel aalara. Aralarnda aman da vardr
ve her yl belirli bir gnde, mzisyenler almaya baladnda transa
girer. Sonra insanlar ona gelecek yl ne olacan sorarlar ve o da
tm sorularna cevap verir.27
Bu kaynaklarn hibiri 1070'lerde Dou Trkistan'n (bugn
k kuzeybat in) bakenti olan Kagar'dan adn alan Kagarl
Mahmut'un kaleme ald olaand Dfvanu Lgati't-Trk (Trk
Dilleri Szl) kadar nemli deildir. Bu szlk Arapa yazlm
tr ve esasen bir Trke-Arapa szlktr ama pek ok rnek cmle,
deyim, beyit ve halkbilimine dair bir yn bilgi de ihtiva eder. Bu
rada, Roux'un almasndan bamsz olarak, bu metin zerinde
Amerikal Trkolog Robert Dankoffun yapt ayrntl almalara
deineceiz.
Trklerin "aman" iin genelde tercih ettii szck, kam, sz
lkte drt kere geer. Kagarl Mahmut szck anlamnn "kahin"
(Arapa'dan geen bir szck) olduunu aklar. Kullanm iin de
rnek verir: "Kamlar byl tabirler mrldand:'; "Kam bir by
hazrlad:'; "Kam bir kehanette bulundu:' Roux baka slami bulgu
larn yannda bunun M.S. lOOO'li yllarda Trki amanln gcn
gstermeye yettiini dnr. Dankoff kamn bir aman olduunu
gsteren hibir kant olmad grn benimsemitir: Balang
hastal, vecd hali yaratma teknii ya da byl seyahatler hi g
rlmez. Dankoff szc "kahin'' olarak evirmeyi yeler. Bu gr
e ibn-i Sina ve Gardezi'nin transa gemek iin mzik dinlemek ve
komay rnek gstermeleriyle kar kabiliriz. Ancak Roux, zel
bir tala yamur yadrmann Kagarl Mahmut'ta, baka yerlerde
olduu gibi, uygulayclarn ou zaman aman olmadn gsteren
yntemlerle betimlendiine iaret eder.28
Tengri, Kagarl Mahmut tarafndan bitkileri byten ve im
ekleri aktran olarak gsterilir. Sfat olan tengri, "ilahi': ona gre,
Trkler tarafndan gzlerine ilien byk bir da ya da aa gibi her
eyi iaret etmek iin kullanlr ve byle eylerin nnde eilirler.

TRKLER

65

Haliyle bilgili ya da dindar bir adam tengriken olarak adlandrlr.

Kagarl Mahmut, ayrca tanra Umay'a deinen bir atasznden
bahseder: "Umay'a tapann ocuu olur:' Onun adnn "plasenta''
anlamna geldiini syler; bu da sylenene gre rahimdeki bebein
refakatisidir. Ancak "talih'' (kut) bahetmekle ykml olan yine
de Tanr'dr. 29
Bu "talih'' elbette en belirgin olarak bol hayvan sahipliinde g
rlr. Kagarl Mahmut'tan ve baka kaynaklardan anladmz ka
daryla ilk Trk boylar atlarn, develerini ve srlarn boyun ken
disinin amblemi olan zel bir iaretle, mehur tamga'yla, iaretlerdi.
Kagarl Mahmut ayrca bize bir hayvan adandnda (iduk) neler
olduunu da aktarr: "Oia yk yklenmez, st salmaz, krkl
maz; nk sahibi bir yemin etmitir:' Ouzlar "kurt" szcnn
(bri) kullanmn yasaklar ve onun yerine "kurtuk" szcn
(kurt) koyar. Kagarl Mahmut ayrca hayvan adlarnn insanlara da
verilebileceinden bahseder -bu aslnda Trkler arasnda ok yay
gndr. Kpak Trkleri ayya "baba'' der. Akbabaya dair inan da
zellikle ilgimizi eker: Yalannca iki yumurta yumurtlayp kulu
kaya yatar, birinden yavrularnn sonuncusu karken dierinden
kabark tyl bir kpek kar (barak-sonradan greceimiz gibi a
man kyafetleri giyen bir Mslman ermiine verilen ad).30
Hayvanlar doal olarak kader ve lmn kanlmazlyla ilgi
li ataszlerinde karmza kar: "Eceli gelen fare kedi taa kar:'
Ancak krallarn elileri ldrlmemelidir: "Taze imen yanmaz,
kraln elisi lmez:' Baka bir atasz lnn yeniden domasn ya
da geri gelmesini inkar eder: "insan sonsuza dek yaamaz: Mezara
bir gitti mi geri gelmez:' Kagarl Mahmut, savalarn baarlarnn
cenaze ziyafetinde kutland eski Trk atlarndan kesitler de ve
rir; ona gre ziyafet lmn ya da yedi gn ardndan gerekleir.
ller iin yiyecek de hazrlanr. Baka ziyafetlerde ganimetle gste
ri yaplr; onlar sergilemek iin "minare gibi, 30 arn yksekte" bir
masa hazrlanr. Dankoff bunu Hitaylarn enliklerde kurban iin
kullandklar metre ykseklikteki platformlarla karlatrr.3 1

66

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

XI. yzyldan XII. yzyla doru ilerlerken mehur ranl Ms

lman yazar Muhammed Gazali'yle ( 1 058- 1 1 1 1) karlarz. Bize
anlattna gre, "en uzaktaki Trklerde varlklarn en gzeli olan
bir Efendi vardr ve ne zaman muazzam gzellikte bir insanla, bir
aala, bir atla ya da baka bir eyle karlasalar nnde secdeye
varp dua ederler ve 'ite bu bizim Efendimiz!' derler:' Biliminsan
lar bu gzellie tapma halinin Maniheizme mi ait yoksa Trki mi
olduu konusunda tartrlar. Eski slam kaynaklarnda dostlara ve
tabiplere hrmetten eilme alkanlnn Hazarlarda, Bulgarlar
dan ve Trklerden geldiine iaret edilir.32
XII. yzyldan iki kaynak daha, Avrasya dalarndaki anava
tanlarndan g eden Trklere rehberlik eden hayvanlardan sz
eder. Bunlardan ilki Trklerin bir bal takip ettiklerini syleyen
Arap corafyac drisi'dir ( 1 100-65). kinci kaynakta, "Sryani
Mikail" olarak bilinen, 1 166 ile 1 199 arasnda Antakya'nn Yakubi
patrii olmu Hristiyan yazar bize Trklerin rehberinin beyaz bir
kpek olduunu syler. Mikail ayrca g eden Trklerin omak
lar kehanet amal kullandn anlatr. Kendilerini boya ayr
dklarn ve havaya omak atarak kadere mracaat ettiklerini
anlatr: Sonra her bir boya ait Trkler omaklarn dt yn lere doru yollarn izmiti. Mikail, Trkleri "yetmi reisin idare
ettiini" de ekler: "Bu reisler bir ember izer ve her biri elinde
bir omak tutarak etrafnda dizilirdi. Sonrasnda hepsi omakla
rn havaya atard; omaklar emberin iine denlerin hkm
dar olaca nceden kararlatrlrd:' Roux'un gzlemledii zere,
her omak tpk Moollardaki ok gibi bir kiiyi temsil etmektedir.
XV. yzyln ikinci yarsnda yazan, Hallardan isimsiz bir talyan
tarihi, ran' a geldikten sonra Trklerin hkmdarlarn kurayla
setiklerini syler. nce yz boyun birer ok gndermesini sala
mlar, sonra bir ocuk rastgele bir tanesini semi. Daha sonra, o
boy iinden yz aday seilmi ve yz oka adaylarn isimleri yazl
m, yine bir ocuk rastgele birini semi.33

TRKLER

67

Kumanlar
Baka Hristiyan yazarlar bize nceleri Avrasya'nn byk uy
garlklarndan uzak dursa da zamanla pek ok kadim adeti benim
seyen bir Trk kavmiyle, Kumanlarla ilgili faydal bilgiler verirler.
XI. yzylda Kumanlar Dou Trkistan' da (bugnk Kuzeybat
in) olmas muhtemel ilk anavatanlarndan batya doru hareket
ederek Ruslara, Bizansllara ve Macarlara saldrdlar. Karadeniz'in
kuzeyindeki bozkrlara yerletiler ama XIII. yzylda Moollar ta
rafndan malup edildiler, bylece bazlar Mool imparatorluu
nun paras olurken dierleri zamanla bamsz kimliklerini yitire
cekleri Bulgaristan'a ve Macaristan'a snmak zorunda kaldlar.
1 245'te Moollar bir eli olarak ziyaret eden talyan Fransisken
keii, gezgini ve tarihisi Giovanni da Pian del Carpine bize Ku
manlarla ilgili ok deerli bulgular salad. Bize aktardna gre,
Macaristan kralnn olu bir Kuman hkmdarnn kzyla evle
nince on Kuman, Macarlarn devletini koruyacaklarna dair klla
ortadan ikiye kesilmi bir kpek zerine yemin etti. Kumanlarn
bu geleneinin baka bir Hristiyan yazarn, Hallarn Fransz ta
rihilerinden Jean de Joinville'nin ( 1224- 1 3 1 7) raporlarnda yank
bulduunu grrz. Joinville'nin dediine gre, ne zaman Kuman
larla Bizansllar bir anlama yapsa Kumanlar iki taraf arasndan bir
kpek yrtr ve sonra onu klla keserlerdi, Bizans temsilcilerine
de ayn eyi yaptrrlard: Kumanlar derdi ki birbirlerini yzst
brakrlarsa hem onlar hem de Bizansllar byle paralara ayrlma
lyd. Joinville bir Kuman beyinin cenazesini de betimler. l bir
sandalyeye oturtularak gmlm ve en iyi atyla en iyi "avu"u
mezara canl konmutu. Bundan hemen nce Kuman reisle
ri "avu"a kendileri de "br dnya"ya vardklarnda geri almak
zere bir sr para vermilerdi ve Kuman hkmdar ise avua
kavimlerinin ilk hkmdarna yazlm bir referans mektubu ver
miti. Sonra da mezarn stnde byk bir hyk ykselmiti. 34

68

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Kuman gelenekleriyle ilgili daha fazla ayrnt baka bir Fransisken

gezgin, Moollar 1 253-55 yllarnda ziyaret eden Felemenk keii
Wilhelm von Rubruk tarafndan salanmtr. Rubruk Kumanlarn
l bir beyin mezarna douya bakan ve elinde bir kadeh tutan bir
heykel diktiklerini syler (bu heykel ldrd dmanlar temsil eden balbaflarla kartrlmamaldr). Daha zengin beyler iin
Kumanlar ev eklinde mezarlar ina eder. Rubruk yeni lm biri
iin Kumanlarn yksek kazklar arasna pusulann drt ynn
gsterecek ekilde drderli gruplar halinde on alt atn postunu as
tklarn gzleriyle grm. Yas tutanlar lnn tketebilmesi iin
et ve kmz ( Avrasya'nn ksrak stnn mayalanmasyla yaplan
mehur iecei) braktlar. Baka mezarlar pek ok tala (burada
besbelli balbaflar) sslendi ve drt yksek ta pusulann ynlerini
iaret edecek ekilde dikildi.35
Kuman dinine ynelik aratrmalar iin baka bir kaynak 1 294
ve 1 356 yllar arasnda isimsiz talyan ve Alman yazarlarca derle
nen Kuman Kodeksi kitabdr ve Latince-Farsa-Kumanca szl
n yan sra Kuman metinlerinden bir derleme ihtiva eder. Szlk
amanlarn (kamlarn) ilerinden bahsettiini iddia eden Roux ta
rafndan incelenmitir: Kamlket, "kehanette bulunmak" eklinde
aklanr. (Szlkte kadn aman iin de bir ifade olduunu ekle
yebiliriz: Kam hatun, "kadn byc''.) Baka Trki dillerde oldu
u gibi Kumanlar da yeralt iin tamuk szcn kullanyor -bu
demek oluyor ki bu fikri daha ileri bir tarihte Trklerden alm
lar. Kuman Kodeksi "mavi" iin genelde kullanlan kk szcn
"Gk" olarak ve Tengri'yi de "Tanr" olarak aklar. Szlkte ayrca
"kiinin kendisi" (z) ve "ruh" (tin) fikirleriyle karlarz. Yine
baka Trki dillerde olduu gibi, Kumanlar "uup gitmek, lmek''
anlamndaki umak fiilini Farsa' da "cennet" anlamndaki ayn
szckle kartrr; haliyle fiil anlam "cennete gitmek" olmaldr.
Mezar iaretlemek iin Kumanlar Farsa'dan baka bir szck alr,
"yuva'' anlamndaki keene: Baka Trki dillerdeki gibi, buradaki fi
kir insan ruhunun bir ku biiminde olmasdr. Kumanlarn "aa"

TRKLER

69

iin kullandklar szck, tarak, baka Trki dillerde "srk'' anlam

tar. Belki de Rubruk'un grd srklarn aalar temsil ettii
sonucu karlabilir.36

Tarihi Cveyni'nin Uygurlar zerine Yazdklar

Uygur mit ve dinine ranl tarihi Cveyni ( 1226-83) bolca k
tutmutur. Dediine gre gemite Uygurlarn dini aman diniydi
(kamlar). Cveyni bize Buu Han adndaki bir Uygur hkmda
rna ilikin miti verir. Bu mitte iki nehrin birletii yerde iki aa
olduu anlatlr. Bu aalar arasnda byk bir hyk ykselirmi
ve onun tepesine gkten bir k dermi. Uygurlar bu hyn
civarndan bir ses geldiini duymular; sanki biri ark sylyor
mu. Sonunda hykten bir kap alm ve hcreye benzer be a
dr ortaya km, her birinin iinde bir oul varm. Her bebein
nnde bir tp aslym, stleri oradan geliyormu. Rzgar esince
olanlar glerini toplayp dar kmlar. Bydklerinde Uy
gurlar onlara iki aacn oullar olduklarn sylemiler. ocuklar
bu yzden aalara ve onlar yeerten topraa ok sayg duymular
ve aalar konumaya balayp bu saygya karlk vermiler. Sonra
da ocuklarn en k, Buu Han, Uygurlar tarafndan hakan
seilmi.37
Bu yk inli kaynaklarda da geer ama orada iki aa ve hyk
yerine be oula can veren tek bir aa grrz. Marco Polo Uy
gurlarn ilk hkmdarnn "aalarn zsularndan oluan bir eit
kkten meydana geldiklerini" anlatr. Roux'un gzlemledii gibi,
bu mit Kpak Trklerinde de vardr; adlarnn "kovuklu aa" an
lamna geldiini sylerler nk onlarn ilk insan atas olunu bir
aa kovuunda dnyaya getirmitir.38
Cveyni anlatmaya devam eder: Bir gece, Buu Han uyurken,
bir kz figr adrnn bacasndan girmi ve onu uyandrm.
Buu Han korkmu ve uyanmam gibi yapm. Ancak iki gece
sonra Buu ve kz beraber Ak Da' a gitmiler ve 7 yl, 6 ay, 22 gn
boyunca her gece oraya gitmeye devam etmiler. (Muhtemelen bu

70

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

saylar nemli yapan ey yedi yl yedi aylk bir dnemden yedi

gn eksik olmasdr.) Sonra kz Buu'yla vedalap ve yle demi:
"Doudan Batya her yer senin olacak. Bu ite gayretli ve evkli ol,
insanlara da gz kulak ol:' Buu hemen drt ordu kurmu, o ve
kardei drt millete kar bu ordular ynetmi, kalan karde
de onun yerine geride braklm. Drt komutan zaferle geri dn
m. Bundan sonra Buu ryasnda beyazlar giymi, elinde b eyaz
bir asas olan yal bir adam grm, adam ona huni eklinde bir
yeim ta vermi bu ta koruyabilirse dnyann drt bir yanna
hkmedeceini sylemi. Buu da beklenecei zere tm dnyay
fethetmi. Bir msabakada amanlarn Budist rahiplerle karla
trm ve rahiplerin kutsal kitaplarndan okuduklar amanlar yle
bir akna evirmi ki Uygurlar Budizme dnmler. Buu lene
kadar mutlu yaam ve ldkten sonra yerine oullarndan biri
gemi. Sonradan sonraya Uygurlar hayvanlarn, kularn ve o
cuklarn kardklar seslerde bir feryat duymular"K, k!" (Ha
reket edin, gn!) ve feryatlarn sustuu Dou Trkistan'a g
etmiler.39

X l l l . Yzyl Sonu ve XIV. Yzyl Bandaki Kaynaklar

Avrasya gebeleri zerine ran tarihileri arasnda
Cveyni'nin esas halefi mehur devlet adam Rait El Din'dir (yak
lak 1 247- 13 18). Rait El Din, "totem" iin Trki bir szck olan
ongon hakknda deerli bilgiler salamtr. Bu szcn "kutsan
m, mutlu iaret" anlamna geldiini, ayrca bir Trk kavminin
zel hayvan olduunu syler. Rait El Din'in dediine gre, bir
kavmin hayvan o kavmin yelerince avlanamaz; ona hibir ekilde
zarar veremez ve etini de yiyemezler. Roux, ongonun bir totem hay
vann grnts olabileceini de syler ama baz biliminsanlarnn
yapt gibi onun sadece bir "put" anlamna geldiini farz etmek
yanltr.40
Bu dnemin baka Mslman tarihileri, XIII. yzyl sonu XIV.
yzyl banda bir aman gibi giyinen Trki bir Mslman ermii-

TRKLER

71

nin, Barak Baba'nn ("Kabark Tyl Kpek Baba'') grntsn

tasvir ederler. Barak Baba ve mritlerinin sakallar olmadn ama
uzun byklar olduunu ve iki boynuzlu kee apkalar giydikleri
ni reniriz. Boyunlarnn evresinde ineklerin knayla boyanm
eklem kemikleri, kvrk ubuklar ve kk ziller varm. Yrrken
davul ya da baka enstrmanlar alarlar, bylece boyunlarndaki
sslerin sesiyle beraber berbat ve korkutucu bir kakofoni yaratr
larm.41
Barak Baba'nn adndaki ve grntsndeki hayvan semboliz
mi Roux'un kaydettii gibi dnemin slam sanatlarnda da gr
lr. Burada ejder, nisanda topraktan kp ge ykseldii inancna
dayal olarak, zellikle nemlidir. Bu yzden hem lm (toprakta
gml olma) hem de dirilmeyi temsil eder. Barak Baba'nn hoca
larndan biri onu bir maaradan ge kadar kovalam olmaldr.
Trk-slam sanat onu atall bir dil ve keskin, rktc dilerle
tasvir eder. Mimaride dnyann yzeyinden aada, hayat aacn
beslerken ve kemerlerle kubbelerin ylankavi kvrmlarnn altnda,
gkyzne kvrlrken betimlenir.42

Ouz Kaan Destan

Hayvan sembolizmi, 1 300'ler civarnda Dou Trkistan' da olu
an, korunabilmi en eski Trk geleneksel metni olan Ouz Kaan
Destan'nda (Ouzname) da hakimdir. Bu destan Avrasya mit
ve dininin aratrmasnda son derece nemlidir. Bize Ouz Trk
lerinin kavmine adn veren atann efsanesini verir, ayrca baka
Trk boylarnn isimlerini aklayan ykler de salar. "Ouz" ad
"Gen Boa'' anlamna gelir ve destanda Ouz'un kendisi ksmen
srdan gelir. Ne yazk ki destann yegane yazmasnn balang
blm harap olmutur. Ouz'un ebeveynlerinden birinin sr
olduu aktr ama hangisinin sr olduu belli deildir. Ayrca,
Ouz'da baka hayvanlarn zellikleri de vardr, kurdun, samurun
ve aynn. stelik destanda onun ana rahmine dmesinde bu hay
vanlarn rol oynam olmas da muhtemeldir. Ouz insan eklinde

72

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

dnyaya geldi ama yz "maviydi" (kk) yani semavi, dolaysyla

ilahiydi. "yi ruhlardan'' (yaqshi nabsikilar) daha yakklyd. B
yk Fransz arkiyat Paul Pelliot'un aklamasna gre, bu ruhlar
Hint kkenlidir. Sanskritesi naivasikastr, szlk anlamyla rne
in aalarn "yerlisi": Budist etkisiyle Dou Trkistan'a gelmi,
"blgenin koruyucu ilahlardrlar':43
Ouz bebek, doar domaz pimi etle arap istemi ve konu
maya balam. krk gn sonra bym ve yrm. Ayaklar bir
boannki gibi, beli bir kurdunki gibi, omuzlar bir samurunki gibi
ve gs bir aynnki gibiymi, tm vcudu kllarla kaplym. Son
ra, nce onu bir erkek geyikle, sonra bir ayyla son olarak da ken
disiyle cezbederek bir tek boynuzlu at avlam. Bir gn, Tanr'ya
dua ederken, gkten ortasnda gzel bir kzla mavi bir k inmi.
Ouz'un o kzdan olu olmu, Gne, Ay ve Yldz. Sonra bir
gn ava km ve bir gln ortasndaki bir aacn kovuunda ba
ka bir kz bulmu. Ouz'un bu kzdan da olu olmu, Gk, Da
ve Deniz.44
Sonra Ouz kavmini bir enlie davet etmi ve tm dnyaya ha
kim olma niyetinden onlara sz etmi, "mavi kurt"u da kavminin
sava nidas yapm. Bir komu hkmdar Ouz'a tabi olmay red
dedince Ouz savamak iin onun stne yrm. Ouz Dou
Trkistan'n batsndaki kutsal da Muztah Ata'nn eteklerine
ulam. Orada afak vakti adrna bir k girmi ve n iin den mavi bir post ve yeleyle byk bir erkek kurt km. Bu kurt
sonra Ouz'un ordusuna rehberlik etmi. Ouz dman hkm
dar yenmi ve onun topraklarn fethetmi. Sonra ar derecede
zengin bir hkmdar alt etmi ve son olarak bir bakasn ki onun
direnii korkun bir savala sonulanm. (Haliyle bu dman
hkmdar bir Hint-Avrupa lemesi oluturuyor gibi, nk sra
syla egemenlii, refah ve sava gcn temsil ediyorlar.)45
Akabinde Ouz'un baveziri doudan batya uzanan altn bir
yay ve kuzeye uan gmten ok grm. Ouz, kendisine bu
rya anlatlnca, olu Gne, Ay ve Yldz' douya, dier oul-

TRKLER

73

lan Gk, Da ve Deniz'i de batya avlanmaya gndermi. lk l

altn bir yay bulmu, Ouz onu e blerek oluna vermi ve
doruca ge oklar atmalarn istemi. Sonra ikinci l gm
ok bulmu ve Ouz usulnce oklar onlara datp ok gibi olmala
rn sylemi. Byk bir meclis toplam, sa tarafna bir aa di
kip, tepesine altn bir tavuk koymu, kklerine de beyaz bir koyun
yerletirmi; sol tarafna da bir aa dikip, onun tepesine gm bir
tavuk koymu ve kklerine kara bir koyun yerletirmi. Sana ilk
olu, soluna dier olu oturmu. Ouz sonra devletini onlar
arasnda bltrm. (Tavuklar ve koyunlar tabii ki gne ve ay ile
gece ve gndz simgeliyor: Ouz Kaan Destan'nn geri kalann
yanstan baka verilerin yannda ok benzer rnekleri de aada
bulacaz. )46

Dede Korkut Kitab

Ouz Kaan Destan'nn ardndan Trki efsanelerin en nem
li ant Dede Korkut Kitab'dr (Kitab- Dede Korkut). Bu kitap
erken Ouz Trkleri hakknda on iki yknn derlemesidir ve
onlarn Avrasya'daki hayatlarn aka yanstr, ancak bu der
leme Trkiye'nin dousunda XIV. yzyl balarnda derlenmi ve
orada XVI. yzylda yeniden dzenlenmi gibidir; bu yzden de
Grclerle ve Karadeniz kylarndaki baka Hristiyanlarla sava
an slamlam Trkleri bize sunar. Ancak slami rtc katmann
altnda eski Trk miti ve diniyle ilgili pek ok ey fark edilebilir.
"Dede Korkut" tarihi Rait El Din tarafndan 295 yl yaam ve
Ouz hkmdarna akl vermi biri olarak betimlenir. Hikayelerin
derlemesinde Dede Korkut her hikayenin sonunda hikayeyi anla
tann kendisi olarak ortaya kar ve derlemeye ilitirilen ek bir b
lmde "bilgelik" paralar ya da bilgece tavsiyeler sunar. Bu yzden
Dede Korkut bana tipik bir Hint-Avrupa "ereve figr" [benim
formlmde O ile gsterildi] olarak grnr; Hint-Avrupa dillerin
deki destanlarda herkesten nce ve sonra var olan, zellikle kral
lara dahiyane tavsiyeler veren ve ykde olaya bir "ereve" olu-

74

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

turma amacyla grnen -rnein Homer destanlarndaki Nestor

gibi- bir figr olarak.47
Hikayelerden birinde bir ehzade soylu bir doumdan gelen
bir kzla okulukta, at yarnda ve grete kar karya gelir ve
msabakalar kazanr. Sonra dnleri tertip edilir ama ehzade
bir Hristiyan kral tarafndan esir alnr. On alt yl sonra, nianls
bir kt adamla evlendirilmek zeredir, ancak bu srada ehzadeyi
esir alan kraln kz onun kamasna yardm eder. Tabii bir artla,
karlnda ehzade onunla evlenecektir. ehzade bir ozan kl
na girerek kt adamn dn ziyafetine katlr. Orada eski yayn
bulur ve baka bir okuluk yarmasnda onu kullanarak damadn
hedef olarak kullanlan yzn vurur. Nianlsyla anne babas
onu hemen . tanr. Sonra ehzade onu esir alan kraln kalesini ele
geirir, kilisesini ykar, oradaki rahipleri ldrr ve kilisenin yeri
ne bir cami diker. Kendisini serbest brakan kraln kzyla pazarl
srer (ama bu uyarlamada nianlsyla da evlenir).48
Burada Odysseia ile byk bir paralellik vardr. Daha nce de
tartld gibi, en olas aklama eski bir Avrasya halk hikayesi
nin hem Yunan destanna hem de Trk yksne girdii eklinde
dir. Dn msabakalarnda tipik bir Avrasya modeli bulunur:
Okuluk gkyzne oklar atlmasn ierir [ l ] , at yar gkle yer
yznn yzeyi arasndaki alanda yaplr [2] ve gre de topran
kendisiyle yakndan balantldr [3] . ehzadeyi karan kraln kz
Odysseia'daki Nausicaa'ya, Odysseus'un yurduna dnmesini sa
layan kral kzna, karlk gelir.
Baka bir ykde de lmle burun buruna gelen bir adam tema
s vardr. lm Melei'yle dvr ama yenilir. Tanr yine de ona
yerine lecek birini bulmas iin bir frsat verir. Kars onun yerine
lmeyi teklif eder ama Tanr onlarn ikisini de sa brakmaya karar
verir. Bu hikayeyle Yunanlarn Admetus miti arasnda aka bir
paralellik vardr. Orada da kars kendisi yerine lmeyi teklif eden
bir adam vardr ve Herakles kiilemi lm'le greip kazannca
kurtulur. Ancak bu, hasta ve lmekte olan bir insann baka birinin

TRKLER

75

onun yerine lmesiyle kurtulmas fikri Trklerde ve Moollarda da

grlr.49
Bir sonraki hikaye evlenmek iin bir Amazon arayan bir deli
kanlyla ilgilidir. Trabzon'un Hristiyan kralnn kz uygun biridir.
Kral kzna talip olanlarn gl hayvan ldrmesi konusunda
srar eder; bir aslan, siyah bir boay ve siyah bir erkek deveyi.
de birer canavardr. Gen kahraman hepsini ldrr. Kral d
n hazrlamak ister ancak kahraman nce kendi ana babasn
grmekte srar eder ve prensesle kendi lkesinin snrna gider.
Sonra uyuyakalr. Prensesin ailesi kzlarn verdiklerinden dolay
pimandr ve ifti takip eder. Kz kahraman uyandrr ve ailesini
tek bana bozguna uratr. Kahraman yaralanmtr ve dman
kovalayan bir sava grr. Utanr ve savann kars olduunu
anlar. Daha da utanm bir halde onunla tartr ve bir kavga kar.
Kz ona basz bir ok atar ve ok isabet eder, sonra da barrlar. (Bu
hikayede Trklerin tipik dnlerde hayvanlarla l dv gele
neine rastlarz ve aadaki bulgularda da rneklerini grrz,
ayrca yine eit derecede Trki olan bir dnde gelinle dvme
geleneiyle de karlarz ki sonraki bulgularda bunun da yans
malar vardr.)50
Sonraki hikayede bir oul, bir Hristiyan kral tarafndan on alt
yldr esir tutulan babasn kurtarmak zorundadr. Bir kahraman
onu kurtarmay dener ama baaramaz. Esirin olu babas yaka
landnda sadece bir yandadr. Bydnde babasn bulmak
zere birok kahraman eliinde yola kar ki o kahramanlardan
biri elli yedi kale fethetmitir. Baba planland gibi kurtarlr. Ar
dndan da devesinin, koyununun ve einin kz m yoksa olan m
dourduunu sorduu msralar okur. Olu onlarn bir aygr, bir
ko ve bir aslan dourduunu syleyerek cevap verir. Sonra Msl
man savalar Hristiyan kraln kilisesini ykp rahiplerini ldrr.
(ocuun kesinlikle on yedi yanda olduuna ve rehin alnan bir
babann kurtarlmasnn tipik bir Avrasya Trki destan temas
olduuna dikkat ekebiliriz.)5 1

76

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Bunun ardndan tek gzl, byynce stannesini ldren, k

k ocuklar sakatlayan ve sonunda srlen bir devin hikayesiyle
karlarz. Byynce gnde iki adam yer. Bir kahraman devi l
drmeye gelir ama dev onu yakalayp maarasnda esir alr. Kahra
man devin gzne kzgn bfr i saplayarak onu kr etmeyi baarr.
Sonra devin en sevdii kounu ldrr ve dev koyun srsn ot
lamaya karnca kendini koun postuna saklayarak kaar. Kendini
lanetleyen devle kahraman zdeleir ve onun kendi klcn kullanarak devin ban keser. (Burada, tabii ki Odysseia' daki Tepegz
hikayesiyle yakn bir benzerlik vardr. Ancak yk ok yaygndr
ve rlanda'dan Kore'ye, zlanda'dan Afrika'ya pek ok yerde kar
mza kar. )52
Sondan bir nceki yk yine esir alnp, bu kez ukura atlan
babasn kurtaran bir oul zerinedir. ukur bir mahzene alan
bir kuyu gibi grnr nk baba orada Hristiyan llerinin sr
tnda gezdiini iddia eder; ykye gre bu llere diriler tarafn
dan yiyecek verilmektedir. Burada Hristiyandan ziyade Trki bir
gelenekle kar karyayz. Son yknn banda da phesiz Trki
bir uygulama grnr: Hkmdar karsn dar kardktan son
ra, adrnn Ouz soylularnca yamalanmasna msaade eder.
Oxfordlu arkiyat Geoffrey Lewis 1 106-7' de, Dou Trkistan' dan
Trkiye'ye ve Arabistan'a kadar hkmeden Seluk Trklerinin b
yk hanedanndan bir sultan erefine ziyafet verildikten sonra, mi
safirlerin altn ve gm tabaklar talan etmesine izin verildiini ve
XIII. yzyl banda bunun aynsnn baka bir Seluk sultannn
dn ziyafetinin ardndan yapldn anlatr. Bu hikayede ya
maya dahil edilmeyen baz soylular isyan eder ve byk bir kah
raman ldrrler ki onun cenazesi baka bir kadim Trk gelene
ini simgeler: Atnn kuyruu kesilir. Lewis 1 5 13'te bir Osmanl
ehzadesi ldnde atlarnn kuyruklarnn kesilip, eyerleri ters
evrilmi halde geit treni yaptn, yaylarnn da krlp tabutuna
yerletirildiini aktarr. 53

TRKLER

77

Ebu Mslim-name
XIV yzyl Trk edebiyatnn baka bir nemli abidesi, slam'n
ilk hanedan olan am Emevilerinin (66 1 -750) yklmasnda rol
oynayan bir tarihi karakterin efsanesini bize veren Ebu Mslim
name'dir. (Ebu Mslim'in Maceralar). Muhtemelen ran kkenli
olan Ebu Mslim, Kuzey ran'da bu hanedana kar 747'de baarl
bir isyan ynetti. Onun yerine geen Abbasiler hanedan tarafn
dan tehlikeli bulunan Ebu Mslim, 755'te ldrld. O zamandan
bu yana hem ranllar hem de Trkler tarafndan nl bir kahra
man ve zalim gasplara kar Hz. Muhammed'in ailesinin destek
isi olarak sayg grr. Maceralarnn kutland Trke dzyaz
biiminde yazlm Eba Mslim-name XI. yzyldaki Farsa aslna
dayanr ama temelde bir XIV. yzyl metnidir. Bu yzden ateli si
lahlara ve dnemin hakim slami kurumlarna fazlaca odaklanr:
Ftvvet, genelde Avrupa'daki valyelikle karlatrlan ve ran
asll grnen, tarikatlar ve gen birliklerinin "merdanelik'' gelene
inde birlemesi. 54
Ebu Mslim-name, mehur "delikanlla'' giri ritellerine dair
bize kymetli bulgular salar. Anlatldna gre, Ebu Mslim bir
ergenken, ryasnda Hz. Muhammed'in onu kk bir tala, bir
gmlekle ve bir kemerle giydirdiini grmt. Sonra Hz. Muham
med ona yle demiti: "Bu sana verdiim ta Talih Tac'dr, gm
lek Cmertlik Gmlei ve kemer de htiam Kemeri'dir:'55
Buradaki leme aka Hint-Avrupaldr, [ l ] baa, [2] bedenin
st ksmyla kollara ve [3] de bedenin alt ksmna tekabl eder.
Baka yerlerde, yeni yenin beline kemer takma gibi "delikanlla''
giri ritellerinin merkezi esi itibaryla hem ranl hem de Hint
Avrupal olduunu savunmutum. Tala simgelenen "Talih" esi
ranllarn eski "Kraliyet zzeti" (khwarenah) kavramnn, ran ah
larnn onlara ahlk ltfeden "ansnn" bir yansmasdr. 56
Ebu Mslim' den nce on yedi baarsz isyan olduunu reni
riz. O isyanna baladnda rejim onun destekilerinin stne ya-

78

JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

ban srlar salar ama hayvanlar geri dnp hkmdarn birlikle

rine hcum eder. Ancak Ebu Mslim le doru ekilmeye mecbur
braklr. Orada ordusu susuzluktan krlmak zereyken bir ceylan
onlar bir vahaya gtrr. Sonra ran ah ona yardm etmeye gelir
ve ona "47 keli bir taht" ve eitli hediyeler getirir. Bu ahn ba
kumandan, nce deve srtnda isimsiz bir erkek sava klnda
grnen ve bir kz olduu anlalana kadar dmanla dven bir
Amazona, Ebu Mslim' in kz kardeine ak olur. Nihayetinde Ebu
Mslim, Nil zerinden ordusunu mucizevi ekilde geiren bir cey
lann yardmyla Msr' daki Emevileri tamamen malup eder. So
nunda, Abbasi lideri Ebu Mslim'i ldrmeyi baarmadan hemen
nce, hkmdarn astlarndan biri ona zehirli bir elma sunarak
baarsz bir suikast giriiminde bulunur; Ebu Mslim elmay ona
yedirir. (Roux'un dikkati ektii gibi, lm arac olarak elma mo
tifi Trklere zgdr: Bugn Trkiye' de Azrail'in ocuklara elma
sunduuna inanlr.)57

bn ed-Devadari: Bir Trki Yarad l Miti

ok nemli bir Trk miti baka bir XIV. yzyl kaynanda su
nulmutur, Msrl tarihi bn ed-Devadari tarafndan 1 336'da ta
mamlanan bir evrensel tarihte. Yazar bu miti o tarihten en az 500
yl ncesindeki ok daha eski konulara dayanan bir kitapta bulmu.
Mit "douya bakan, in dalarnn en uzak ucunda'' yer alan bir
"kara da"da geer. Dan tepesinde bir maara varm ve zamann
balangcnda sel ve yamur ieri dolmu, ieri de bir miktar top
rak srkleyip insan ekline sokmu. Gne ve rzgarlar bu ekilde
zerinde dokuz ay alm ve Trklerin asl atasn yaratm. Kars
da ayn ekilde olumu ve ocuklar olmu. Bu maarada bize an
latld kadaryla bu atalarn mezar vardr ve blgedeki Trklerin
hala hrmet ettikleri bir yerdir. lk ana babann en byk olu ba
basnn ardndan hkmdar olmu ve yakndaki bir dere kenarna
iki ehir kurmu ki bu derenin kollar hastalk nedir bilinmeyen
ok verimli topraklar suluyormu. Bu hakan ldnde olu yeri-

TRKLER

79

ne gemi ve babasnn bedenini altn bir heykel iinde bir tapnaa

yerletirmi. nsanlar bu tapnaa gelip her yl dua eder ve en m
reffeh hayat yaarlarm.58
Bu mit yukarda allan Trki mit ve dinle ilgili dier verilere
ok benzer ve hem Avrasya hem de Hint-Avrupa lemelerini
yanstr. 1 . dzeyde yamur ve rzgarlarn yan sra bir dan tepe
si ve dokuz ay boyunca alan gne vardr. nceleri bu dzeyde
ka, yaza, yamura ve rzgara rastlamtk. Bu dzey ayrca din ve
egemenlik eleri de barndrr. 2. dzeyde bir dere ve enerjik bir
etkinlik (iki ehrin inas) vardr. 3. dzeyde, derenin akt yolun
altlarnda, bir verimlilik ve hastalklara baklk arazisi vardr (bu
da Hint-Avrupa alannda 3. Kavram olarak retkenlie aittir).

slami Bir Tarikatn Hayali Hikayesi

zgn bir kitap, i Avrasya dinlerine biraz daha aklk getirir;
bugnk Krgzistan' daki zgn' den Ahmet adnda biri tarafndan
1 600 civarnda yazlan hayali bir slami bir tarikatn hikayesidir. Bu
tarih "veysiler Tarihi" (Tadhkira-yi Uwaysiyya) olarak adlandr
lr, nk "veysi" bir lden ya da fiziksel olarak kayp bir insann
ruhundan bilgi almaya alan slam mutasavvflar iin kullanlan
bir terimdir. Terim Hz. Muhammed' in efsanevi bir ada olan ve
peygamberle telepati yoluyla iletiim kurduu varsaylan veys'in
adndan gelir. Ahmet'in Tarih'i ou hi var olmam insanlara
ait bir dizi yaamyksnden oluur. Her yknn konusu belli
bir peygamberin "kalbinden" ya da "srtndan" gelir: Mutasavvf
lar peygamberlere benzemelidir, onlarn mucizelerini yeniden
yaratmaldrlar ve bu benzerlik mutasavvf sz konusu peygam
berin "srtnda'' ise zellikle kuvvetlidir. Bu yzden yaamykleri
slam'da peygamberler olarak sayg duyulan ncil karakterleri etra
fndaki slami efsaneleri yanstr. Buna ramen, efsanelerin derin
yapsnda Avrasya dininin baz zellikleri fark edilebilir.59
Tarih'in ilk blmnde yer alan biyografinin konusu "Musa'nn
srtnda''dr. Hz. Musa gibi asasyla topraa vurarak su karabilir,

80

TULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

baka bir durumdaysa Trki bir tavrla zel bir ta kullanarak bunu
yapar. ldkten sonra, bir ryada birine Tanr'nn "tm yaptkla
rn kabul ettiini" ve mezarnn yklp yok olacan syler; yani
ryada Avrasya motifleri grrz, l adamn lm sonras hali
nin ryada aa kmas (yukarda grld) ve nemli birinin me
zarnn saklanmas gibi (ncil karakteri Hz. Musa'nn mezarnn da
bilinmeyen bir yerde olmasyla birlikte) . kinci blm "Yakup'un
srtnda" bir mutasavvf gsterir: Bir tarikata kabul deneyimi s
rasnda uurunu kaybeder ve kendisine Hz. Yakup'un meleklere
ilikin grleri bahedilir (bu da ilerine bilin durumundan ka
rak balayan ve kendilerini ruhlarla zdeletiren amanlara ilikin
ada anlatlara benzer). Ayrca amanlara zg geceleyin btn
dnyay dolaabilme yeteneine de sahiptir.60
Yedinci blmde buna uygun olarak gl bir Trki lezzet var
dr: Tarih'in ithaf edildii Dou Trkistan'n tarihten bir hkm
dar, Satuk Bura Han (95 1 ) sunulur. Satuk Bura Han insana d
nen bir tavan tarafndan slam'a dndrlr. Burada Avrasya
dininin baskn zelliini grrz: insann rehberi olarak hayvan
ve ayrca Trklerin tavanlara zaten gsterdikleri sayg (sonradan
dehete dnmtr). Rehber olarak tavan motifine Ortaa'da
da rastlanr ve grdmz gibi Herodot'ta da izleri bulunur. Bu
blm (yine duruma uygun olarak) Trk bir avc ve okunun pek
ok hayvan ldrd iin btn hayvanlarn Tanr'ya taptn
savunan insanlarca eletirildii 1 7. blme yansr; sonunda si
tem dolu bir geyik tarafndan tvbe etmesi salanr. 27. blmde
Trkmenistan' dan bir eczac sunulur; bu eczac "iyi ruhlar': muh
temelen de Ouz Kaan Destan'nda karlalanlar ruhlarla zde
leenleri tasavvur eder. Eczacnn ad Abbas'tr ki aklamaya gre
kk Arapa yazda tersten okunduunda sab', yani "yedi" olur;
dolaysyla yedi kat gn melekleri gibi olacaktr, yedi gezegen
gibi dnecek, yedi kavmin insanlar gibi isyan edecek ve yedi gn
de bir yemek yiyecektir. 37. blmde yine bir avcyla karlarz,
bu avc insana dnen bir ylann rehberliinden nce bir papaa-

TRKLER

81

nn etkisiyle tvbe eder. Avcnn rehberi onu yle bir mistik yola
sokar: Avcnn stne "flenir" (tipik bir Trki uygulama), gs
kesilir, ierisi ykanr ve geri dikilir (bu da Hz. Muhammed'le ilgili
bir efsaneyi ve Avrasya amanlarnn yelik ritellerini yanstr).
Sonra bu mhtedi avc Dou Trkistan'a gider ve orada "Ok-Ne
fes" adl bir mutasavvfla tanr; ad Ok-Nefes'tir nk nefesi bir
ok gibi, her eyden dahahzl hareket eder. ki mutasavvf birbirle
rine ok atarak iletiim kurmaya karar verirler.6 1
Dolaysyla yedinci, on yedinci, yirmi yedinci ve otuz yedinci
blmler kitabn krk blmlk silsilesini Trklk motifinin Trk
ler iin kutsal olan yedi rakamyla ilikisi iinde birbirine balar.
Bu krk blme ek olarak kitapta ikincil karakterler ve kadnlara
ayrlan otuz ksm daha vardr. Bylece kitabn sonunda kadn mu
tasavvflara ait on biyografiyle karlarz. Bu biyografiler Su
riye ve Irak'taki ilk kadn Mslman mutasavvflarn efsanelerini
andrr. Bu efsaneler aseksel hayat (yukarda Hz. sa'nn annesi
Meryem Ana ile simgelendi) ve tvbekar fahie arasndaki Dou
Hristiyanlnda bulunan kartl yanstr. Ancak bu biyografiler
baz Avrasya motifleri de tar.62
19. ksmda kocas dn gecesinde len ve slami efsanedeki
Meryem Ana'y taklit ederek kurumu bir aac yeertip meyve
vermesini salayan bir kadn grrz. in ilgin yan, aalar ge
celeyin kadnn nnde secde eder ve zikir yapmaya balar. Kadn
dibine uzanmaya davet eden bir st, kadna ona gz kulak ol
duunu syler. Bu aada karlaacamz zellikle de kadnlara
atfta bulunan Mool malzemenin yansmas gibidir. 23. ksmda
tpk doulu Hristiyan seleflerine benzeyen tvbekar bir fahie, bir
dereyi geip yapraklarn kaybetmi bir aacn dibine varmadan
nce uzun zaman ibadete adad bir da tepesine yerleir: Aacn
dibinde ise ikinci benliini, orada doup bym bir kadn, bu
lur. (Yine tipik bir Avrasya lemesiyle kar karyayz: [ 1 ] dan
tepesi, [2] dere, [3] aacn dibi. Mool dinini incelerken, belli ki
kadnlarda grlen bir kltte, zel aalara giderken dere geilen

82

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

bir hac yolculuu esiyle karlaacaz.) 27. ksm 27. blme te

kabl eder, bir Trkmen kadn anlatr. Yedi yandan itibaren zikir
sesleri mucizevi olarak kzn gsnden ykselmeye balar ve kz
on yedi yana gelince le doru yola kar. Altm yedinci yann
sonunda lr. 63
Avrasya dininin baka zellikleri de veysi/er Tarihi nin b
lmlerinde bulunabilir. Havada uma heni Tarih'in hem de a
manlarla ilgili ada anlatlarn ortak zelliidir. Ebu Mslim
name'deki gibi elma insanlar ldrmek iin kullanlabilir. Bir
mutasavvf bir mridine btn dnyay trnanda gsterebilir.
Benzer ekilde, ada Macar amanlarna trnaklarna bakarak
gizli hazineleri bulabilme yetenei bahedilmitir.64
'

Strahlenberg: Avrasya Trklerinin

sveli Gzlemcisi
Trki geleneklerle ilgili daha fazla bilgiyi XVIII. yzyl yazar, ilk
blmmzde almasna deindiimiz sveli Strahlenberg ver
mitir. Volga'daki uvalar ve Kuzey Sibirya'daki Yakutlarn eitli
uygulamalarn kaydeder. Bu iki kavim baka Trki dillerden daha
erken ayrld sanlan diller konutuklar ve bu sayede dinlerinin
pek ok kadim zelliini koruduklar iin ilgimizi zellikle eker.
uvalar ekimde yaptklar biray arn erefine itikleri byk
bir enlik dzenler. Tm meyvelerini tanrlarna sunarlar (Strah
lenberg bu tanry skandinav sava ve yldrm tanrs Thor'la z
deletirir) ve ona sunmak iin zel bir ekmek piirirler. uvalar
atlara o kadar sayg duyarlar ki onlar neredeyse hi kullanmazlar,
sadece postlarn aa dallarna asarlar. Yakutlara gelince, Strahlen
berg gkteki grnmeyen bir tanrya kurbanlar verdiklerini syler;
onun bir resmini yapar, aaca asar ve evresini krklerle donatr
lar. Yakutlarda demir, pirin ve bakr taklarla sslenmi mukaddes
aalar da vardr. Yakut amanlar davul kullanr ve demir para
lar, ngraklar ve ziller tutturulmu zel kyafetler giyerler. Ni
sandaki yeni yl enliinde Yakutlar at ve kz kurban ederler ve

TRKLER

83

havaya ve zel bir atein stne kmz serperler. Yakutlarn cenaze

gelenekleri deiir. Topluluun nde gelenleri heybetli aalarn
altna gmlr ama pek ok insan lnce kulbelerinde terk edi
lir. Her Yakut boyunun yenmemesi gereken bir totem kuu ya da
hayvan vardr. 65

Gmelin: Bir Alman Doa Bilimci

1 733'ten 1743'e dek Sibirya seyahatleri yapan Alman doa bi
limci Johann Georg Gmelin ( 1 709-55) Trki dine dair deerli gz
lemler yapt. Gmelin'in Yakutlarla ilgili sunduu ayrntlar daha
fazladr. Arkadalaryla, ay, aslan, kedi, kpek haykrlarn taklit
ederken zellikle etkileyici olan ve havayla topran btn ruhlar
n arabilen, Yakutlarn nemli bir kadn amanla tantlar. An
cak iblisin yardmyla kendine zarar vermeden etine bak batrabi
lecei iddiasn gstermeye alrken baarsz olmu ve Gmelin'le
arkadalarnn ona haddinden fazla dikkatle baktn kabul etmek
zorunda kalmt: Normalde hemehrilerini ba kyafetlerinden
geirivererek kandryordu.66
Gmelin ayrca bize iki Yakutun dostluklarn gsterdii bir ritel
anlatr: Aralarndan biri uzun bir yolculua kacaksa ikisi birlikte
bir koruya gider ve evinde kalacak olan, bir aaca trmanp onun
dallarn keser. Aa ikisinin dostluunun mrlk bir ant olarak
kalr.67
Gmelin'in anlatsnda Yakutlarn bir trenlerinde hrmet ettik
leri eitli varlklar daha yakndan tanrz. aman, tanrlara, iblis
lere, l amanlara, nemli yerlere, derelere, gllere, ormanlara,
talara, topraa ve atee dua etme grevini yerine getirir ve adyla
yirmi iki varln hepsini arr.68
Baka yerlerde Gmelin, Roux'un zetledii amann Trklerdeki
rol zerine birok yorum yapar. Gmelin'in dediine gre Ob ve
Yenisey nehirleri arasndaki Tatarlar amanlarn kehanetlerinin ve
tedavilerinin her zaman gvenilir olmadn kabul ederler. uva-

84 JULIAN BALDICK

HAY VAN VE AMAN

lar arasnda, amann tledii zere, birinin salna kavumas

iin esas yollar kurban ve duadr. Bu, amanlarn tedaviyi transa ge
erek retme eklindeki yaygn ynteminden ok farkldr. Ancak,
Sibirya Trkleri hastalklara tam amanlarn bakt gibi bakarlar:
blis hasta insann ruhunu alkoymutur ve hemen iade edilmesi
gerekir. Bu, ou zaman, amann iblisle iletiim kurabilmek iin
elzem olan byl davul vastasyla sonu verir. aman ayrca kut
sal bir atn kutsanmasnda bir deyim mrldanp ona yavaa vura
rak araclk eder.69

G eorgi: Rus mparatorluu'nda Baka Bir Gezgin

Rus mparatorluu'ndaki kavimlerin genel bir aratrmasn
1 773'le 1 774'te oralar gezen St. Petersburglu gezgin Johann Gott
lieb Georgi ( 1 738- 1802) yapt. Georgi, Hive'de bir Mslman ma
bedinde ilkbahar gndnmnde gerekleen garip bir ayini an
latr. Bu mabette hrmetler sunulan velinin mezar yaknlarnda
stnde ipler bal yksek srklar vardr ve srklarn tepesinde de
byk bir kafes vardr. Ayinde mabedin dervileri iplerle trmanp
kafese girmeye alr. Sadece biri baarl olur. bu derviin oradaki
veliyi grd ve kerametle dllendirildii sylenir. Dervi kya
fetlerini aa atar ve oradaki insanlar kyafetleri paralayarak na
zarlk olarak eve gtrrler (Bu simgesel bir ge ykselmeyi ier
diinden ve aada sunulacak antropolojik veriyle de benzerlikler
tadndan aka bir aman ritelinin uyarlamasdr.)7
Gney Sibirya'daki Teleut Trklerinde grlen tavan kurbany
la ilgili Georgi'nin verdii bilgiler zellikle ilgi ekicidir. Ne zaman
bir talihsizlikle karlasalar bu riteli gerekletirirler ve kafayla
ayaklarn bal olduu deriyi kulbelerinin kaplarnn nne asar
lar. Teleutlar ayrca sansar ve baka kk drt ayakllar da kurban
eder ama byk felaketlerde daha byk hayvanlar kesip yine de
rilerini asarlar.71

TRKLER

85

Levin: Bir Rus Yneticisinin Gznden Kazaklar

1 832'de Rus ynetici Alexei Levin bugnk Kazakistan'a adn
veren Kazak Trkleri zerine almasn yaymlad. Bu alma a
manlar ve enlikler hakknda faydal bilgiler ierir. Levin bir gn
iki Kazaa "Dininiz nedir?" sorduunu anlatr. kisi de "Bilmiyo
rum:' diye cevaplar. Levin'in yorumuna gre pek ok Kazak ayn
cevab verirdi. ncecik bir slam kaplamasnn altnda, Kazaklar r
nein alelade insanlarn ruhlarnn lmden sonra yldzlarda ya
adna ve arldnda dnyaya geldiine inanrlar. Kazaklarda
amanlarnn yan sra eit eit kahin (yanm koyun kemiklerini
inceleyenler, koyun yann yanmasyla oluan alevin rengine ba
kanlar ve mneccimler) vardr. Bu amanlar genelde paavra giyer
ve kehanete dahil olur. Levin'in grdklerinden biri az kpre
rek gitgide vahileen hareketler yapmadan nce adrnda lavtas
eliinde ark sylyordu. Sonra ruhlar armaya balad. En so
nunda, duyular geri gelince, kendisine ayan olduunu iddia ettik
lerine dayanarak gaipten haberler verdi. Baka bir Kazak aman,
bir adrn ortasnda oturup bayraklar ve deiik renklerdeki ta
larla ssl uzun bir asa tutarken, l Mslman velilerini ard
ve bir iblis kovalamaya balad, dar kp atna atlad ve onu takip
etti. Geri gelince transa geti, yere dt ve yle vahi hareketler
yapt ki onu zapt etmek iin drt adam gerekti. On dakika sonra sa
kinleti ve kendisine ayan olanlar aktard, gelecek yl iyi geecekti
ve ne sava ne de musibet olacakt.72
Levin'in dedii zere Kazak aman bir eit tpla da urar.
Hastann nne oturur, lavtasn alar, syler, barr ve bedeninde
olaand eilip bklmeler olur. Sonra kalkp hastay krbalar
(kt ruhlar kovmak iin), onu yalayp srr, suratna tkrr ve
bir bakla stne atlar. Bu dokuz gn byle devam eder. Avrupal
hekimler bu tedavinin bazen psikosomatik temelli hastalklara iyi
geldiini sylerler.73
nem sralarna gre dzenlenen Kazak enlikleri dnlere,
cenazelere ve anma trenlerine elik eder. enliklerde oyunlar var-

86 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

dr: at yar, okuluk msabakalar ve gre. Bir eit at yarnda

kadnlarla erkekler karma iftlerde beraber yarr. Erkek kadna
yetiip gsne eliyle dokunmak zorundadr. Levin'in anlatt
kadaryla Kazak kadnlar sadece holandklar erkeklerin bunu
yapmasna izin verir ve bakalarnn ellerinden el abukluuyla ya
da krba kullanarak kaarlar. Okuluk msabakalarnda baz Ka
zaklar havaya atlan apka ve yzklere ok atar. Grelerde Kazak
erkekleri birbirini kemerinden yakalamada byk ustalk sergi
ler.74

Verbitskii: Bir Misyonerin Gznden amanlk cras

Bir aman icrasna dair en bilinen anlat 1840'ta Altay Trk
leri arasndaki gzlemlerine dayanarak Rus misyoner Vasilii
Verbitskii'den aktarlandr. Bu icra Altay Trklerinin yce tanrs
lgen'e verilen asli kurbann bir paras olarak gerekleti ve geni
bir kitle tarafndan izlendi. crann ilk akamnda aman bir hu
aldnda, trmanrken tutunabilmesi iin dokuz entik atlm bir
hu aacnn evresine bir adr kurdu. Kurban olarak bir at seildi
ve amann gveyi roln oynamas iin bir adam belirlendi.75
Tren baladnda aman atein yannda, aacn dibinde otu
rur. Davulu dumanla sarlr ve ruhlar davulun iinde toplanmaya
arr. Her ruh bir arkyla arlr ve geldiinde aman onu se
lamlamak iin onun yerine konuur. Sonra adrdan dar kar ve
samanla doldurulmu kumatan yaplan bir kaz heykeline biner.
Kollarn kanat misali rpar ve kaza gkyzne umasn syler.
aman ayn zamanda kazn adna da konuur, kendi kendine ve
kuklasna cevaben vantrilok misali gdaklar. Uu srasnda aman
kurban edilecek atn ruhunu yakalamak zorundadr. Sonunda bu
tamamlannca at gibi kiner ve ifte atar. lk akamn grevi aman
kurban kendi gerekletirince biter.76
Ertesi akam aman adrn iindeki ate vastasyla ruhlara yi
yecek ve iecek sunar. Davulunu ttsler ve kyafetini giyer. Davula
vurarak birok ruh arr. Sonra farkl gklere ykselmesi balar,

TRKLER

87

aacn stndeki her bir entiin zel bir g temsil ettii gs

tererek entiklerden yukar trmanr. (Burada kurban edilen at
lgen'e iletmesi beklenir.) Bu yzden altnc gkte aya ve yedin
cisinde gnee sayg duruunda bulunur. eitli komik olaylar ya
anr: aman bir kua ttn iirir, at sular ve gveyine bir tavan
kovalattrr. Nihayetinde lgen'e ular, kurbann kabul edilip edil
mediini renir ve vahiyler alr. imdi aman yklr ve bir sre
sonra kendine gelir.77

Krolu: Haydut Ozan

1 842'de Leh aratrmac Alexander Chodiko ( 1 804-9 1 ) Kuzey

ran'n Haydut Ozan Krolu'nun Maceralar ve Doalamalaryla

Hazar Denizi Kylarnda Yaayan nsanlarn arklarndaki Bii
miyle ran Halk iirinin Tahlili balkl bir cilt yaymlad. Bu eserde
Trkiye'yle Azerbaycan'da XVI. yzyl sonunda bir tarihi karak
ter, bir arkc ve bir ayaklanma nderinin ansna Krolu olarak
adlandrlan yaygn bir destann Azerice uyarlamasnn ngilizce
evirisi de bulunur. Chodzko'nun evirisi nesir ksmlar Farsa
nazm ksmlar Azerice olan bir uyarlamaya dayanr.78
rendiimiz kadaryla Krolu'nun babas, gzlerini bir fke
nbeti srasnda oymu bir soylunun emir eriydi; kahramann
ad bu yzden Krolu kald. Krolu byynce ekya olur ve
777 yanda bulur. stanbul'a gelince yal bir kadnn evinde ka
lr, nne koyduu her eyi yiyip ona hibir ey brakmad iin
bu kadnn cann epey skmtr. (Bu Dumezil ve arkadalarnn
Hint-Avrupa alannn eitli ksmlarnda bulduu ve dini ege
menlik, sava gc ve bereket temel kavramlarna saldrlar ieren
"savann gnah"ndan biri gibi grnyor: 3. Kavram olan
berekete kar ilenen gnah hemen her zaman bir kadna atfta
bulunarak ilenir.) Ardndan Krolu, sultann sarayna girmesini
mmkn klan taklit bir mektup hazrlayan bir din alimini ldrr.
(Bu da 1 . Kavrama kar ilenen gnaha tipik bir rnektir.) Kro
lu bu yaptklarna yaraacak bir ekilde sultann kzyla kaar ama

88

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

kzn kardei onlarn izini srer. Haydut ehzadeyi eyerini skmak

iin attan inme numarasyla kandrr ve kendi cann kurtarrken
onu omayla yere serer. (Bu yine Dumezil ve arkadalar tarafn
dan Hint-Avrupa alannda bulunan ve yine ana Hint-Avrupa
kavramna karlk gelen "savann snav" gibi duruyor: Bura
da sava bir prens klndaki egemenlie ve 1 . Kavramn paras
olan zekaya atfta bulunarak snanyor.) Krolu inine dnerken
sultann kzyla birlikte kz almak iin Trkiye'ye gelmi olan Av
rupal bir nazrn oluna rastlar. Tututuklar kavgada Krolu yal
nz bana hem onu hem de yedi hizmetisini yener. (Bu 2. Kavram
dzeyinde klasik bir snavdr.)
Sonra sultann kzyla haydut, kz satn almaya alan zengin
bir tccara denk gelir. Krolu bu hakaretten dolay akl almaz bir
tazminat demek zorunda brakmakla onu tehdit eder. (Burada
tccarla zenginlii 3. Kavram dzeyinde bir snav temsil eder.)
Ancak bu olayn ardndan Krolu baka bir tccarla karlar.
Bu tccar ayn zamanda ondan daha iyi savadr ve Krolu onu
namerte ldrr. (Bu sava ahlakndan kay, 2. Kavrama kar
ilenen gnahn tipik bir rneidir.)79
Sonra, Osmanl arazisinde daha derinlere ilerleme creti gste
rirken Krolu bir ihanet sonucu yakalanr ve skdar'da bir zin
dana hapsedilir. Orada valinin kz onu kurtarr ve o da kz sadk
yoldalarndan biriyle evlendirir. Ancak nihayetinde Krolu'nun
sevgili at bir ift katil tarafndan ldrlr ve at olmadan yaama
y reddeden Krolu onlara hi direnmez.80
Son iki olay benzer Trki motifler ierir: yerel bir yneticinin
kz tarafndan kurtarlma ve adamla at arasndaki ba. Burada
bulunan baka bir motifi zaten grmtk: gelinin ailesinin iftin
izini srmesi. Yine de bu enin " gnah" ve " snav" gibi Di
genes Akrites (ift Kanl Ubeyi) adl Bizans Rum destannda bu
lunduunu ve XIV. yzyldan bu yana yazmalara kaydedildiini
belirtmek gerekir. Orada da kahraman Krolu gibi (ama XVIII.
yzyla ait) bir tarihi karakterdir, Trkiye'nin dou snrnda d-

TRKLER

89

vr, kumandann kzyla kaar ve aabeyleri ile bir sr asker

tarafndan kovalanr. Takipileriyle atr ama aabeyleri ldr
mekten imtina eder. Bundan sonra Ubeyi ona ve geline kar yap
lan saldrda snanr (doast bir ejderha [ l ] , askerler [2] ve bir
kadn [ 3 ] ) ve n de engeller. nceden bir krala isyan etme ve
bir kza tecavz etme gnahlarn ilemitir; be sefer de bir askeri
korkaka ldrr. ki destanda da, Hint-Avrupa rntleri tarihsel
kiiliklere uyarlanm gibi grnyor.81

Kkty Ansna Ziyafet

1856'da gen bir prens, Chokan Valikhanov ( 1835-65) efsanevi
kahraman Kkty ansna yaplan bir ziyafet hakkndaki bir Kr
gz destann yazya dkt. Yaz 1977'de ngiliz biliminsan Arthur
Hatta tarafndan bolca notla yayna hazrlanp ngilizceye evrildi.
inde Krgz gelenekleri ve zellikle kadnn rolne dair etkileyici
bilgiler bulunur. Bu destanda grn( ...n mavilii sandaki bit
lerin rengini bile etkileyen mehur kahraman Manas'la karlarz.
Manas'n yle bir kams vardr ki
Aksi bir kadn iki bklm eder
Lakayt bir kadna "Kahramanm" dedirtir
Drdrc bir kadn adamn szne ak eder
Yardm sevmeyen bir kadna kucak atrr
Adamn yzne bile bakmayan bir kadn onunla tokalatm
tirazc kadn tatl tatl glmsetir
Sevgisiz bir kadna "Akm'' dedirtir
Srlar ifa etmeyen bir kadnn srlarn atrr.
(Fin iirinde de bu kadn dvme tutumuyla karlaacaz.)82
enlikteki msabakalardan birinde yarmaclardan biri Oronggu adnda bir Amazondur ve ad muhtemelen bir antilop trnn
adndan tremitir. Krgz soylularnn "plak bir kadnn eilerek
yere akl bir kancaya balanm bir devenin ban dileriyle z-

90

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

d ve baarl olursa deveyi ald" eski bir elencesinde gr

nr.83 Destanda Oronggu bunu yapmak iin ileri atlr ve erkekler
glerek onun taklidini yapar. Manas der ki
nin mangrla dolu seni irret
Otlan srla dolu seni irret.
Cinsel organyla ilgili mstehcen yorumlar yaparak devam eder
ve Oronggu ona byk kahramanlarn anas olduu cevabn verir.
Hatto, Oronggu'nun bir toprak-atas ve bir geyik-tanr olduunu
syler ve kutsal bir uurumun nnde amann "topran ruh-ca
riyesi" olarak adlandrlan kabile tanrasn avda yardma ard
bir Tunguz ritelini karlatrr. Tanra aman geyik klna
girmi baka bir tanraya gndermiti.84
enliin birka ay boyunca sren byk at yarnda Manas ba
langta dokuz gn uyuyakalarak tm ansn kaybeder. Yine de ka
zanr ama dl alnmtr. Manas gidip hrszla savamaya karar
verir ve bir kan kardeinden yardm ister. Arkada bunu yapama
yacak kadar korkmutur ve onun yerine Manas'a gitgide ykselen
nem srasna gre karsn, kzn ve olunu sunar. Manas KIRK
yoldan ona mthi bir kl yapan topal silahtar ustaya gnde
rir. Bu silahla hrsz ldrr. (nsan ister istemez lyada'daki topal
demirci Hephaistos'un Akhilleus'u silahlandrmasyla karlatr
yor.)8s

Radlov'un Manas Uyarlamas

Az nce andmz kahraman Manas'n adnn verildii mehur
Krgz destann byk Rus dilbilimci Vasilii Radlov ( 1 837- 19 18)
yazya geirdi. Radlov'un kopyas Hatto tarafndan, ngilizce e
virisi ve yorumlarla, 1 990'da yeni bir bask olarak hazrland. Bu
destanda Manas days Kk'yle bir delloya tutuur. Manas'n
zrhnn kurungeirmez olduu dnlr ama Kk'nn tfe
inden kan mermi zrh delerek onu ldrr. len sava yeral
tndaki dnyaya gider; ama kirk yoldan arr ve onlar bir ekil-

TRKLER

91

de Manas' hayata geri dndrrler. Hatto bu olayn Manas'n esas

amanlk grevini ve krk yoldann ruhlarnn zgn niteliini
yansttn anlatr. Sonradan Manas zehirlenip ikinci kez lr. At,
ahini ve kpei mezarnn banda alar ve Tanr ayet bu hay
vanlarn iyi bir efendisi varsa onu hayata geri getirme talimatyla
meleklerini yollar ve bu da beklenebilecei gibi gerekleir. Yine,
hayvan kurtarc olarak grrz.86

E r Ttk: Hayvanlar ve Karaaa

Radlov tarafndan yazya geirilen ve kahramannn ardndan
Er Ttk diye adlandrlan bir baka Krgz destan yine yeralt
dnyasndan bir geri dn anlatr. Er Ttk teki dnyada ona
sahip olacan syleyen doast bir kzla karlar. Sonra kt
bir ruhla kavga srasnda, Er Ttk atn srerken topraktan dibe
doru batar. Yeraltnda uzun ve olayl bir yaamn ardndan at
Er Ttk' geri dnme konusunda sktrr. Kahraman kkleri
dnyann merkezinden cennete giden bir karaaa bulur. Etekle
rindeki ejderhay ldrr ve minnettar bir kartal onu yaayanlarn
dnyasna tar. 1 300'lerde slam mimarisinde ejderhann (ylann)
topraa gml ve hayat aacn destekler ekilde tasvir edildiini
daha nce belirtmitik.87

ki amann Destan
amanik eler yine Radlov'un kaydettii, bu kez orta
Sibirya'daki Yenisey nehri kylarnda bulunan Abakan blgesinin
Ka Trkleri'ne ait baka bir destanda ne kar. Bu manzume iki
ana karakterine ithafen Kara Tigan ve Suksagal diye adlandrlm
tr. Destann ilk yarsnda kahraman Kara Tigan ve kaynbiraderi
Olanger iki adam hayata dndrmek zere yola kar. Kendilerini
krlangca, atlarn da kuuya evirirler. Altay Dalar'na utuktan
sonra bir aacn tepesinden beyaz bir ot koparrlar. Bu ot amala
dklar diriltmede ilerine yarayacaktr. Manzumenin ikinci bl
mnde Kara Tigan'n kara at der ve boynunu krar. Kahraman

92

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

eve Suksagal adnda bir adamla dner; bu adam by yoluyla, atn

lmn hayvan almak iin kullanmtr. Suksagal ve Kara Tigan
amanik glerini birbirleri zerinde denemeye kalkarlar: Suksagal
Kara Tigan'n gzlerini alar, o da Suksagal'n dilini. Sonra Suksa
gal Kara Tigan'a etkileyici bir neride bulunur. Anlattna gre iki
adamn da ocuu olmayacaktr ve bu yzden bir anlama yapma
lar gerekmektedir: Biri lnce dieri gelip onun kemiklerine gz
kulak olacaktr. ngiliz aratrmac Nora Chadwick Trk destanla
rnda lnn kemiklerine bakma grevinin oula yklendiini ve
iki kahramann da ocuu olmayacanna ilikin ifadenin Trki
kahramann aman olduu zaman baka yerlerde de ak biimde
karmza ktn belirtir.88

Evlilik ve Ay Postu
Radlov'un yine Abakan blgesinden, Kzl Trklerinden kaydet
tii bir destanda baka kadim eler de bulunur. Bu manzumede
Sday Mergen adndaki kahraman koca sr srsyle mallarla
dolu evinde rahat bir yaam srmektedir. ocuklar olmad iin
kars onu ldrtmeye alr, adam sadk ve akgz atyla kaar.
Sonra bir ay ldrp onun postuna brnr. Sday Mergen baka
bir lkeye gelir ve yeni bir e alr. At ona silahlarn getirir ve kah
raman, byk bir kula bir kaplan ldrr. Bunun ardndan Sday
Mergen'in kaynbiraderleri onu bir kuyuya hapseder ve yeni kars
atn bir kurtarc bulmaya gndermek zorunda kalr: Bu cennetin
kysnda yaayan ve olaanst uzunlukta salar olan bir kzdr.
Kzn sana aslarak Sday Mergen ukurdan kmay baarr ve
onu nc kars olarak alr. Tabii bu evlilik lemesi Hint-Av
rupaldr; refah [3], g [2] ve dini egemenlik [ l ] kavramlarna
karlk gelir; tpk Dumezil ve arkadalarnn inceledii dier ev
lilik lemelerinde olduu gibi. D grnyle ayya benzeyen
kahramann Avrasya yklerinde tandk bir karakter olduunu
belirtmek gerekir.89

TRKLER

93

Kazaklarn Mensur Bir Destan: Bir Gelini Kazanmak

Evlilik temas Radlov'un yaymlad, entay adndaki kahrama
nn bir ate duvarnn ardnda yaayan bir gelini bulmak zorunda
olduu bir Kazak destannda da baskndr. Kahraman bu yzden
onu alabilmek iin at yar ve gre msabakasndan oluan ikili
bir yarmay kazanmak zorundadr. entay dilenci klna girer
ve Sinsi Sar Ku adndaki bir zeki bir kzn tavsiyelerine uyar. Ya
rmann sonunda kz kimliini aklar (tabii onun yannda ken
di kehanet glerini de). Hakl olduunu gstermek iin entay'a
nce mavi bir gvercine, sonra bir atmacaya, sonra da yakkl bir
kahramana dnmesini buyurur. (Buradaki dnmleri ister is
temez Odysseia'da Athena'nn klk deitirip sonunda Odysseus'u
dntrmesindeki rolyle ve ilk hayvan, ikinci hayvan ve in
san eklindeki eski Trk lemesiyle kyaslyoruz.) Daha sonra
entay'n gelinini topran altnda yaayan bir iblis yutar. entay
kendi doast gleri sayesinde olan biteni anlar ve karsyla ibli
sin dier kurbanlarn kurtarmak zere topran altna iner. Sonu
ta tpk yukarda grdmz Krgz kahraman Ttk'n yapt
gibi kendisine minnet duyan bir kartaln tamasyla hepsi yeralt
dnyasndan kaar.90

Ejderha ve Zevce
Yine Radlov'un evirdii, Gneybat Sibirya'daki Tmen Ta
tarlarnn mensur bir destan da evlilik rnei sunar. Bir hann
olu kardeleriyle karsn terk edip bir ejderhaya teslim olmak
zorundadr ve bu ejderha onu bir delikten dnyann iine, kendi
hkmdarnn evine gtrr. Orada kahraman kza dnen bir
ylanla evlenir: Bu kz ejderha prensin kzdr. Kzan babas kahra
mana bir dizi grev verir ve kahraman hepsini gerektii gibi yerine
getirir. Bunlardan biri baka bir e, uzaklardaki bir hkmdarn
kzn almaktr. Bu grev hkmdar ve kz tarafndan yaratlm
zorluklarla ykldr ama alt yoldan eliinde, prensesin tavsi-

94

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

yeleri sayesinde sonunda hepsinin stesinden gelir: Kzn babas

ldrlr. Sonunda kahraman ilk karsna yeniden kavuur. 91
Bu hikayenin zgn hali muhtemelen M.. VIII. yzylda olu
turulmu olan mehur Hint destan Mahabharata'dakine (Bharata
Klannn Byk iiri) benzer. Orada bir prens karsyla kardelerini
terk etmek zorunda braklr ve ylanlarn kralnn kz tarafndan
Ganj sularnn altna ekilir. Birlikte olurlar ve sonra prens uzak
bir lkeye gidip orann hkmdarnn kzyla evlenir. En sonunda
ilk karsna yeniden kavuur. Oxfordlu antropolog Nick Allen da
ben de bu hikayeyi Odysseus'un Penelope'ye dnmeden nceki ak
dolu maceralaryla karlatrdk.92

Czaplicka: Yakut amanlarnn Genel Aklamas

1 9 1 4'te Leh antropolog Maire Antoinette Czaplicka lk Sibirya
almasn yaymlad. XIX. yzyl ve XX. yzyl bandaki ok sa
yda alan aratrmasnn sonularn birletiren bu yayn, Sibirya
toplumlar ve dini asndan paha biilmez bir aratrmadr. Bu
alma Kuzeydou Sibirya'dan dilleri ne Altay ne de Ural ailesi
ne dahil olan ufak Eski a kavimleriyle birlikte Trkleri, Mool
lar, Tunguzlar, Samoyedleri ve Finleri de kapsar. Bu blmde
Czaplicka'nn Yakut amanlar hakkndaki genel aklamasn
zetlemekle kendimizi snrlandracaz.
Czaplicka'ya gre Yakut amanlar, Sibirya'nn dier amanlar
gibi, genliklerinde . ounlukla akl hastal olarak kendini gs
teren bir grev ars alrlar. Garip gzlerle sinirli ve kolay heye
canlanr halde bulunmaya meyillidirler. nanlara gre isteyerek
aman olunmaz; ata-ruh gen bir adamn stne srar ve onu grt
laklar. Sonralar amanlamak ona iyi gelir. Yakutlarda amanlar
ylda bir karlar erirken ok hastalanr. O srada ad yekyna, "ana
hayvan" olan bir eit ruh gezinmeye balar. Birok eit yekyna
vardr, kpek, boa, aygr, geyik, kara ay ve benzer hayvanlarca
temsil edilebilir. zellikle kpek iini kemirip amann kalbiyle
bedenini paralar, kurtla ay da pisboazdr. Yakutlarda amagyat

TRKLER

95

adnda baka bir eit ruh daha vardr, bu l bir amann ruhudur
ve bir amana kazara ya da kaderinde yazl olduu iin gelir.93
Yakutlarda amanlarn byk ounluu "kara amanlardr':
yani insanlara "ak amanlar" kadar yardmc olsalar da kt ruh
larla ilgilenirler. Ak amanlar bahar enliklerinde, dnlerde, be
reket ayinlerinde ve ruhlarnn alnmad dnlen hastalarn
tedavisinde grev alrlar. "Kara amanlar" gelecei nceden grr,
ruhlar arr ve onlar ziyaret etmek iin yolculuklara kar. Kadn
gibi giyinir ve salarn kadn gibi yaparlar, uyku dzenlemeleriyle
ocuk doumlaryla ilgili tabularda da kadn muamelesi grrler.
Yakut demircileri de "kara" ve "ak" olarak ikiye ayrlr, nk de
mircilerin amanlara ok benzedii dnlr. Onlar da hastalk
lar iyiletirebilir, tavsiyelerde bulunabilir ve gelecei ngrebilir.
aman kyafetlerindeki metal ssleri (levhalar, plakalar ve ziller)
retmeleri nedeniyle demircilerin itibar daha da artmtr. zel
bir bakr plakann stnde bir adam resmi varsa: Bu plaka yukar
da geen, genelde l bir amann ruhu anlamndaki amagyat te
rimiyle adlandrlr. Bu yzden bu amanlarn en nemli ssdr
ve bir meslee kabul ritelinde ona hocas tarafndan verilir. Yu
murta eklinde ve dnr ad verilen metal ssler Yakut amannn
davulunu da donatr. "Evlilik sonucu akrabalk'' anlamndaki bu
sz belki de amanlar hem toplulukla hem de ruhlarla btnletii
iin kullanlr. amann kyafetine onun "at" ad verilir nk onu
gklere ve yeraltna kyafeti tar.94
Bir hastay tedavi etmek zere gerekleen bir arian icrasnda,
aman gece alr. Paltosunu giyip ttn ier. Beyaz bir ksran
derisi odann ortasna konur ve aman onun stne oturur. Sonra
davulunu almaya ve ku seslerini taklit etmeye balar. Sonra anla
lmas g paralar tekrarlayp durur, unun gibi:
Bozkrn at Grn ret bana
Topran tlsml boas Grn Konu bana
Gl efendi Buyur bana

96

)ULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

aman ruhlarla konumaya onlara sorular sorup, cevaplar vere

rek devam eder. Amagyat isimli ruh ona geldii zaman hiddetle ve
genelde az kprerek dans eder. Nihayetinde, hastann rahatsz
lnn nedenini bilir ve bu "nedeni" tkrerek ve fleyerek kovar.
Ruhlara hangi kurbanlarn verilmesi gerektiini bulur. Son olarak
orada olanlara dansna karlk gelen yolculuu srasnda grdk
lerini belli eder verir ya da anlatr. Ayaa kalktnda bu daha da
yukar, gklere ykseldii anlamna gelir, dtnde ise dnyann
yzeyinden aa indii anlalr.95

Potapov: Altay amannn davulu

1 968'de St. Petersburglu aratrmac Leonid Potapov, 1 925'ten
1955'e dek yrtt bir alan almasna dayanarak, Gney
Sibirya'daki Altay amanlarnn davullar zerine nemli bir ma
kale yaymlad. Bu davullar zerindeki ekillerin genelde evrenin
aamal grntsn yansttn gzlemlemiti: g, yeri ve
yeraltn. 1946'da Potapov altm yedi yandaki bir Altay amany
la, Roman Kaidarakov'la grt. Roman davulundaki "yay kirii"
adndaki beyaz izginin ruhlara uarken ona yolunu gsterdiini
anlatt. Davulun stndeki siyah eritler yamur armak iin
gerekli bulutu temsil ediyordu. Davulun erevesindeki boynuzu
Roman yukar alrken kullanyordu. Davulun stndeki eitli
resimler farkl farkl amalara hizmet ediyordu. Orion Takmyl
dznn bir temsili de amann hem yerde hem gkte yolunu bu labilmesi iin lazm oluyordu. Kular, kzlar ve olanlar da ayr
ca temsil ediliyordu. Bunlar uuunda ve trans srasnda amana
yardm ediyordu. Tedavi edecei hastaln kklerini bulmak iin
amann ziyaret etmek zorunda olduu hu aacnn da bir izi
mi vard. Ykseldiinde amann yolunu aydnlatan gne ve ay
da resmedilmiti, "yedi mavi kurt" karadaki kurtlarn yamasn dan srleri koruyordu, "dokuz kara kpek'' de ruhlar hastadan
uzaklatrmaya yaryordu. Bir ylan, bir kertenkele ve bir toprak

TRKLER

97

solucan kadn hastalklar tedavisinde kullanlyordu, kurbaa ise

zhrevi hastalklar iin.96

Di6szegi: Tofa amanlar

1 968, ayrca nde gelen Budapeteli aman uzman Vilmos
Di6szegi'nin uzun bir makalesinin yaymland yl oldu. Makale
de 1958 ylnda Gney Sibirya'da Trki bir dil konuan kk Tofa
kabilesi zerine yrtt alan aratrmasnn sonularn sundu.
Aratrma insanlarn nasl aman olduuna dair rnekler salar:
Bu durum insanlar hasta etmek iin uraan ve genken onlara
ikence eden ruhlarn.iradesiyle ortaya kyormu gibi grnyor.
Bu ruhlar gllerin, dalarn ve kularn efendileridir. aman olma
ya karar verilince zel bir elbise dikilmesi gerekir. Bu elbisenin ss
leri insan iskeletini simgeler ama zerine dikilmi kurun rgler
ve boncuklar kuun "kuyruu" ve "kanatlar" olarak adlandrlr.
Biri hastalannca, kaybolunca ve (rnein bir av srasnda) ne ola
can renmek maksadyla amana gidilir. Ancak aman sanatn
kendisi iin de icra edebilir. Ruhlar ziyaret etmek iin ona "krat"
ya da "erkek rengeyii" diyerek davuluna "biner': Davulun eitli
blmleri eyerlenmi bir hayvann -davulun erevesini kaplamak
iin derisi kullanlan geyiin- uzuvlarn simgeler.97
Bir aman Di6szegi'ye nasl uygulama yaptn anlatt. Ruhla
r armak iin ard dallar bir adrn iindeki bir atee atlrd.
Sonra aman davulu stnde kutsal dalara doru yolculua kar
d ve orada "topran efendisi" ya da kabilenin "byk aman efen
disi" gibi nemli ruhlarla buluurdu. Kk bir aman olduu iin
sadece 8-9 metre yksekten uabiliyordu, halbuki byk amanlar
bulutlarn stnde gidebiliyordu. Deiik kularn tylerinden ya
plm bal vard (yaban kazlar, baykular ve turnalar), bu
balklar yln farkl dnemlerinde ve icrann farkl blmlerindeki
uma ihtiyalarna karlk geliyordu.98

98

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Roux: Trkiye'nin G neyindeki Gebeler

1 970'te Roux Trkiye'nin gneyindeki iki gebe airet arasn
da yrtt alan aratrmasnn sonularn yaymlad: birinci
si oban! Yrkler, ikincisi de oduncu Tahtaclar. Yrkler Hz.
Muhammed'in rnek davranlarna (snnet) vurgudan tr
snni olarak adlandrlan slam'n ana akmna mensuptur. Karlk
olarak Tahtaclar Hz. Muhammed' in ailesine adanm bir hizip (ia)
oluturduklar iin ii olarak adlandrlm, toplam iinde aznlkta
kalan ii kola mensuptur. Tahtaclar Kuzeybat ran' da 1 300'lerde
Hac Bekta olarak anlan bir velinin kurduu iddia edilen Bektai
tarikatndan etkilenmilerdir: Bektailerinkine ok benzeyen bir
kabul trenleri vardr, bir kuaa dm atlarak edilen ve u
l emre karlk gelen l bir yeminden oluur: "Eline, beline,
diline sahip ol!" (Bu Hint-Avrupal ba [ l ] , st gvde ve kollar [2]
ile alt gvde [3] lemesini yanstyor gibi grnyor.) Bektailer
gibi Tahtaclar da eie hrmet eder: Bir Tahtac evinin giriindeki
tahtaya baslmamaldr ve Tahtaclar birbirlerini ziyaret ederlerken
eik plr. Hz. Muhammed'in kz Hz. Fatma ile ilgili bir mitleri
vardr; bir erkek mdahalesi olmadan kendi kzna hamile kald
dnlr. Hz. Muhammed'in sahabesinden birinin bu kzla Trk
lerin Kaz Da adn verdikleri, Trkiye'nin kuzeybatsndaki da
Da'na katna inanlr. Orada lr ve ldkten sonra Sar Kz
olarak anlmaya balar. Burada Roux Avrasyal nceleyiciler bul
du: mucizevi hamilelik, kla gnei simgeleyen sar renk ve yar
kaz yar insan olduu dnlen dii varlklarca kutsal mekanlarn
ziyaret edildii fkri.99
Tahtaclar ayrca Avrasya'daki suyu tkrk, re ya da kanla
kirletmeyi yasaklayan tabuyu da korudu. Tahtaclar slam'n gerek
tirdiinin aksine tuvaletten ya da cinsel ilikiden sonra ykanmazlar.
Yrkler her ne kadar slam'n art olan gusl abdesti kuralna uy
salar da suya byk sayg gsterirler ve bir musluu aarken bala
rn kapatrlar. Atee gelince, Tahtaclar Avrasya'dan kaynaklanan
metal ba atee sokma yasana uyarlar. Bunun yannda, odun-

TRKLER

99

culukta ok byk ya da ok yal aalara zellikle sayg gsterir

ve onlar kesmekten kanrlar. Kiri karmak iin su kullanmaya
ynelik yaygn tabularnn aksine aalar kesmeden nce ayinsel
bir banyolar vardr; plak bir adam be ya da alt kadn ykar.100
Tahtaclar evcil hayvanlara byk efkat gsterir. Krsalclar
olarak Yrkler kei ve koyunlarnn yllk dnglerine dair pek
ok ritele sahiptir. Bunlardan en nemlisi austos ortasndaki ko
katm enliidir ve o zaman dii hayvanlarla erkek hayvanlar ift
lemeleri iin bir araya getirilir: nsanlar da bugn ak yapmadan
geirmez, ehvetli danslar edilir. Baharda Yrkler hayvanlar ara
snda dvler dzenler: Kolar, develer, horozlar, tekeler ve atlar
gretirilir. nceleri erkekler de birbirleriyle ya da ko veya boa
larla greirlerdi. Bir kou ya da boay yenmek bir olan erkek
adam yapar ve evlilie hazr hale getirirdi, baka bir olan yen
mekse o olann ailesinden bir kzla evlenme hakkn verirdi. Tfek
atlarnda kzlarla erkekler birbirlerini yenmeye alr. Tahtaclar
da geleneksel olarak kzlarla erkekleri dvtrme vardr; erkekler
kzlarn gslerini ellemeye alr. Hem Tahtaclarda hem de Y
rklerde erkek danslarn turnalarn iftlemesini canlandrd
bir "Turnalar Semah" vardr. Ergen erkeklerde hayvanlarla iliki
yaygndr ve yetikinlie kadar ho grlr. 101

Basilov: Avrasya amanlarnda Travesti lik

1978 ylnda Moskoval antropolog Vladimir Basilov Avrasya
amanlarnn travestilii zerine etkileyici bir makale yaymlad.
Basilov "Eski-Sibirya'' halklar arasnda ruhlarn sk sk, erkein her
adan kadn gibi grnmesini hatta baka bir erkekle evlenmesi
ni istediklerine deinir. 1909'da erkek bir Trkmen aman ka
dn klnda grld ve sonralar Kazak amanlaryla Kuzeybat
zbekistan'n Karakalpak Trklerinde benzer olaylar kaydedildi.
Karakalpak amanlarndan biri evle ilgili konularda ve kadnlarn
geleneksel etkinliklerinde bir kadn gibi davranyordu: Baz arka
dalar onu ift cinsiyetli olarak gryordu. 1968'de Basilov Dou

100

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

zbekistan'dan yal bir zbek amanyla bulutu. Tasmat adndaki

bu aman 1886'da domutu. Kyllere genken "ruhlarn deme
siyle" aman olduunu anlatrm; hastalannca bir kadn amana
gtrlm. Kyllere gre onu kadn gibi giydiren ruhlaryd ama
kendi aklamas da "Byle seviyorum:' eklindeydi. Kyller ona
grnen ruhlarn kadn olduunu sylemilerdi. Tasmat ziyafetlerde
kadnlarn arasna oturmay ve onlarla ark sylemeyi tercih ediyor
du. Bir kadn gibi oturup kalkyor, svyor, selamlayor, vedalayor
ve yry, jestleri hatta konumasyla bir kadn gibi oluyordu. An
cak sakal, eleri ve ocuklar vard. Kyller davranlarn uygun
suz bulmuyorlard: Tasmat ayn zamanda arkc ve mzisyendi.102
Basilov Herodot'un bahsettii mehur skitli "kadns erkek ka
hinlere" (enareeler) byk Yunan hekim Hipokrat'n (M.. yakla
k 460-3 77) da deindiini syler. Hipokrat onlarn "kadns ilerle
megul olduklarn ve kadn gibi konutuklarn" syler. Hipokrat
skitlerin bu davran bir tanraya atfettiklerini ve kahinlere hr
met ettiklerini belirtir. Basilov da bu hallerini at srmelerine at
feder. Basil ov Kuzey Amerika'daki Pueblo Kzlderililerinin "dini
alemler" iin cinsiyet deitirmek zorunda kalan erkekleri hadm
etmek iin at srme altrmalar kullandklarn gzlemlemiti.
Ayrca X. yzyldan Buharal bir Mslman tarihinin yerel bir ge
lenee ilikin kaydn ekler: Her erkek, ergenlikten evlilie kadar
belli bir erkekle cinsel tatmin bulur ve bunun karlnda gelinle
"ilk gece hakkn" evlenince ona devreder.103

Zhornitskaya: Yakut amanlarnn Dans

Basilov'un Moskoval meslekta Mariya Zhornitskaya da
1 978'de faydal bir makale yaymlad, Yakut aman dans zerine
bu makaleyi 1 950'lerdeki alan aratrmasna ve daha nceki gz
lemcilerin yaynlarna dayandrd. amanlarn icralarnda hareket
lerinin genelde drtnala koan ya da trs giden bir at tekrarlad
n gzlemledi. Danslar genel olarak kinemeleriyle, horuldamalar
ve yakalanm gibi yapmalaryla pratikte bir at dansdr; aman bir

TRKLER

101

atn yularn giyer. Bu yzden bir at gibi denize ya da daa gidebilir,

orada da dalabilmek ya da uabilmek iin kua dnmesi gerekir.
Zhornitskaya'nn grt eskiden amanlk yapm yallar ren
geyiklerinin ve kuularn hareketleriyle seslerini nasl taklit ettik
lerini gsterdiler. Hasta bir kadna mdahale eden bir aman hasta
ruhu kovalayabilmek iin rengeyiine dnr. Sonra bir atmacaya
dnp uar, ruhu birdenbire bulur, sonra yine bir rengeyiine
dnr ve kadnn hayat iin kt ruhun rengeyiiyle dvr.
Zhornitskaya Yakut aman danslarnn iki gruba ayrlabilecei so
nucuna varr: Hayvan taklitleri ve icrann sonunda, aman transa
geiren sermest danslar. 104

ason Efsanesinin Gney Sibiryal Bir Benzeri

1986' da talyan aratrmac Ugo Marazzi, Altay Trklerinin kah
ramannn babasnn adn verdikleri destans iir Maaday-Kara'nn
erhli bir ngilizce evirisini yaymlad. Bu iir Gney Sibirya' daki
Gorno-Altaysk'ta 1 964'te kayda geirilmiti. Bana yle geliyor ki
bu destan M.. yaklak 700'den M.S. il. yzyla kadar Yunan ve
Latin kaynaklarnda korunmu olan Yunan kahraman ason'un
efsanesine ar derecede benziyor. Bu iki hikaye arasndaki ben
zerlikleri, ikisinin de prototipini salayabilecek eski bir Avrasya
halk hikayesinin varlna atfetme eilimindeyim.
Trk destannn banda bir hkmdar, Maaday-Kara'nn ma
kam kt bir adam, Kara-Kula Kaan, tarafndan gasp edilmi
tir. Benzer ekilde, Yunan destannda tahtn hakl varisi, ason'un
babas, tahta bir gaspnn getiini grr. Maaday-Kara'nn olu
bir dada terk edilir ve bir atla yal bir kadn tarafndan byt
lr. ason bir maarada yar at yar insan bir stbaba tarafndan
bytlr. Olun ad Kgdey Mergen'dir. Bydnde gaspya
saldrmak zere yollara der. nnde tipik bir Avrasya modeli
oluturan engel vardr. lk olarak dan eteklerinde dikilen ve
bacaklarnda eklem olmayan iki kara kahraman yeraltndan [ 3] ge
lir. Kgdey Mergen gerektii gibi ikisini de ldrr yoluna devam

102

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

edip ikinci engele varr: Uzun sar bir deniz [2] . (ason ve dostlar
Karadeniz'e doru ilerlemeden nce "topraktan doan" ve kollar
omuzlaryla yanlarna sabitlenmi adamlar ldrmek zorunda
dr.) Bu denizin kysnda ilerlerken birbiri ardna kahramanla
karlar ve onlara denizi nasl gemesi gerektiine dair bo yere
akl danr. Son olarak, denizde besbelli anlamszca
-n
k deniz zehirlidir- balk avlayan bir kahramanla karlar ve bu
kahraman Kgtey Mergen'e tehlikeli kularn atna saldracan
syler. (Benzer ekilde, ason Karadeniz'i gemek zereyken nce
kendine bir ey tavsiye edemeyen bir kahramanla, sonra da karn
doyurmak iin bo ilerle uraan ve tayfasna lm saan kula
rn saldracan syleyen bir kahinle karlar.) Kgdey Mergen
kular ustaca ldrr ve (ason'un gemisi gibi hikmetli konuma
yetenei bahedilmi) at byk bir sramayla onu denizden ge
irir, ason ise akllca gemisini tehdit eden kular uzaklatrr ve
gemisi de onu Karadeniz'in karsna geirir. nc engel alp
kapanan ve topraktan ge ulam salayan [ 1 ] iki kara da eklin
de gelir. Kgdey Mergen atn dalarn arasndan srer ve dalar
kapanrken atnn kuyruunu kstrr, topk ason'un gemisinin k
n arpan Kayalar'a sktrmas gibi. 105
Bu engellerin ardndan Kgdey Mergen kendisini arad yer
de, Kara-Kula Kaan'n lkesinde bulur. Burada gasbn kars, bir
dii iblis, kahramann geldiini fark eder. Kocasna bunu haber
vermez nk Kgdey Mergen'in kazanmasn ve bylece onunla
evlenebilmeyi istemektedir. (Ayn ekilde ason Karadeniz'in br
uzak ucuna vardnda ona kars olmay arzulayan bir cad olan,
blgenin kralnn kz Medea yardm eder.) Kgdey Mergen nce
yeni bir snavla karlar: ki byk kara hayvan, bir boayla de
veyi ldrmek zorundadr ve tpk ason'un iki koca boay boyun
durua koma eklindeki bir sonraki snavn gemesi gibi bunda
baarl olur. Sonra Kgdey Mergen iinde Kara-Kula'nn ruhu
olan altn bir sandk ele geirmek zorundadr ve yine baarl olur,
ayn ekilde ason da Altn Post'u bulma grevini baaryla yerine

TRKLER

103

getirerek gasbn ruhunun kaderini balar. Kt giyimli bir serse

ri klna giren Kgdey Mergen, bir aman tarafndan katilinin
geldii sylenen kt Kara-Kula Kaan'n huzuruna kar. (Benzer
ekilde, Yunan gasp tek sandaletli bir adama kar dikkatli olma
s gerektii eklinde bir kehanetle uyarlr ve ason karsna tek
sandaletle knca katilinin geldiini anlar.) Kara-Kula Kaan K
gdey Mergen tarafndan ldrlr, tpk Yunan gasbn ason'un
emriyle Medea tarafndan ldrlmesi gibi. 106
Dii iblis imdi Kgdey Mergen'e onunla yaamak istediini
syler ama reddedilir ve ason onu terk edince Medea'nn yapt
gibi deiik bir ktlk kariyerine balar. Kgdey Mergen baka
bir kraln kzyla evlenmek istediine karar verir (ason'un yapt
gibi) ve onu almaya gider. Dii iblis zehirli bir ikiyle onu ldrme
ye alr ama kadeh krlr. (Medea Atinal kahraman Theseus'u
zehirlemeye alr ama kadeh dudaklarndan frlar.) Kadn sonra
gelini karr ve onun d grnn yal bir kadnnkine dn
drr. (Medea ason'un gelininin yanc bir zehire baslm bir
kumaa sarldndan emin olur.) Son olarak dii iblis Kgdey
Mergen'in anne babasn ldrmeyi baarr. (Medea ason'un kar
sn, kaynpederini ve ocuklarn ldrr.)107

Reichl: Trk Destanlarna Genel Bak

1 992 senesinde Alman biliminsan Karl Reichl, Trk Szl Des
tan iiri balkl nemli bir kitap yaymlad. Bu alma eski Sov
yetler Birlii'nde ve Kuzeybat in'de kendi yrtt alan ara
trmasyla koca bir birincil ve ikincil kaynak listesine dayanyor.
Bu kitabn kayda deer konular Trk destannn kahramanna eit
nemdeki at ve destan syleyenle yakndan ilikili olan amandr.
Bu amanla ak arasndaki ba bir Krgz an zyaamyk
sne yansr: ark sylemeye bir destan kahramannn ucunda ate
yanan bir mzrakla onu yaraladn grd ryasndan sonra
balamtr. Bundan sonra ak uzun bir hastalk geirir. Reichl'in
dediine gre genelde ak icra srasnda bir ilham haline girer ve

104

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

kendini telli algsn kheylan misali drtnala kotururken anlatr.

Bazen gergin ve bouk bir telaffuzla, bir Avrasya aman gibi
syler.108
Reichl kahramannn ardndan Alpam diye adlandrlan me
hur Trk destanna byk yer ayrr. Alpam'n hikayesinin hem
mensur hem manzum pek ok uyarlamas vardr ama en iyi bilineni
1 927-S'de Semerkant yaknlarnda ak Fazl Yoldaolu'ndan der
lenen zbek manzumesidir. Bu uyarlamada bir hkmdarn olu
olan Alpam, karsn gidip Kalmuk kavmiyle savamak iin terk
eder. snavdan geer ki bence onlarda merkezi Hint-Avrupa
kavramna karlk gelen tipik bir Hint-Avrupal "savann s
nav" modeli var ve burada 3-2-1 sralamasyla karmza kyor:
Verimlilik, kadnlar ve cazibeyle, g, bir ordunun savayla ve din,
zekay mant kullanmadan gsterme greviyle temsil edilir. nce
Surkayl adndaki bir cad 40 kle kz hazrlar ve Alpam'la 40 yol
dan batan karmaya alr. Adamlar cazibeye direnir ve ikinci
bir snavla karlarlar: Bir Kalmuk ordusu gelir ve onu malup
ederler. nc snavda Alpam ve dostlarn kanyakla faka bas
trrlar. Sarho olurlar ve uyuduklar saray atee verilir. 40 yolda
lr ama Alpam hala uyuklasa da hzla kendini bir yeralt zinda
nna yuvarlar. Haliyle bu hikaye Odysseia'ya ok benzer: Odysseus
cazibeli Sirenler [3] tarafndan, bir canavarn, Skyyla'nn gc [2]
tarafndan ve Gne'in srlarn yemekten kanmaya dair dini
emir [ l ] tarafndan snanr -dostlar son snavda geemez ve l
me mahkum olur. (Baka yerlerde bu Homer hikayesinin ran milli
destanyla Mahabharata 'ya ok benzer olduunu savundum.)109
Alpam'n hikayesine dnecek olursak, bu zaman zarf iinde
gasbn kahramann lkesini ele geirdiini grrz. Alpam'n
olu babasn kan kardeinin kurtarmas iin ayarlama yapmaya
alr ama baarl olamaz. Yedi yl sonra Alpam, Kalmuk h
kmdarnn kz tarafndan kurtarlr. Eve tam kars gaspla evlen
mek zereyken varr. Bu noktadan sonra Odysseia'ya d benzerlik
ler ok kuvvetlidir. Alpam, ailesi ve nl bir srtma tarafndan

TRKLER

105

fark edilir, kendini gizler ve tek bana dn ziyafetindeki oku

luk yarnn byk yayn kaldrmay baarr. Gasb ldrr ve
halkn yeniden birletirir.110
Alpam'tan bir kesit baka bir arpc leme modelini sunar,
kahramann atn srmesini betimlerken bu kez tipik Avrasyal
bir leme:
Daa geldi mi atn arr
Dereye geldi mi stnden geirir
Yamaca geldi mi drtnala koturur.111
Reichl Trk destanlarndaki atn nemli zelliklerini kayda ge
er. Grntsn insana dntrebilir ya da insan gibi konua
bilir ve kahramana tavsiyeler verebilir. At mucizevi ekilde byr,
genelde kahraman kurtarr ve hatta bir kartala dnp gklere
uarak onu lmden dndrr. Kahramanla ayn anda doup
onun "ikizi" olabilir.112
Sonra Reichl Alpam'n eitli uyarlamalarnda karmza kan
sorunlara ve kronolojilerine bolca dikkat eker. Bu uyarlamalarn,
yukarda tarttmz Dede Korkut Kitab'ndaki okuluk msaba
kalarnda galip gelen ehzadenin hikayesine ok benzediine vurgu
yapar. Hikaye ayndr ve Ouz Trklerinin Avrasya'dan bugn
k Trkiye'ye doru glerinden yani XI. yzyldan daha ge bir
vakitte ortaya km olamaz. Bakurtlardan bir Avrasya uyarla
masnda Odysseia'yla benzerlikler ok daha barizdir: Alpam'n
kars ikinci kocas olmak isteyen her erkein yayn gerip bir yz
n iinden ok geirmesinde srar eder. Alpam sadakatsiz iki o
ban cezalandrdktan sonra gasb akta gvenle otururken bulur,
snav geer ve ikinci bir okla kamaya alrken onu vurur. 113

Trki Dinin Mant

Tekrar tekrar vurguladmz gibi yntem, karlatrmalar yap
madan nce bir kavmin dininin i mantnn incelenmesini ge
rektiriyor. Ancak Trk kavimleri iin hibir durumda btnlk

106

JULIAN BALDICK

H AYVAN V E AMAN

iinde bir din oluturmamza yetecek kadar ok kant bulamadk.

Sonu olarak Trkleri tek bir halkm gibi deerlendirmek en iyisi
olacak gibi duruyor: Pek ok Trk halknn eski konfederasyon
lardan yeni birlikler oluturduu ve zellikle incelediimiz Trki
malzemenin yksek btnlk ve tutarll gz nne alnnca "tek
halk" yaklam makul grnyor.
Bu malzeme iinde amanlar ne kmtr. Gktrklerde onla
rn "lgnl;' gelecei ngrme ilevleri dorulanr ve bn-i Sina
onlarn ar hzl soluk alp vermeyi bir trans hali oluturmak ve
kehanetleri dile getirmek iin kullandklarn belirtir. Yakutlarda
kadn amann etkileyici sramalarn ve feryatlaryla aylar, as
lanlar, kedileri ve kpekleri taklit ettiklerini grdk. Altay Trk
leri arasnda bir amann at gibi kineyip ifte atmadan nce nasl
kaz gibi uup gdakladna ahit olduk. Yine Yakutlarda kpek,
kurt ve ay ruhlarnn amann kalbiyle bedenini nasl kemirip par
aladklarn kefettik. Ayrca zbek amanlarnda travestilii ve
amanlarla aklar arasndaki ilikiyi grdk: Krgz ann bir
kahramann ucu yanan mzrayla delindiini ryasnda grmesi
tabii ki bir ey anlatr. Ancak amanlarla ilgili bu malzemede ge
nelde baskn olan hayvann roldr ve hayvan Trk dininin genel
olarak en nemli motifidir.
Hayvann rol ata, kurtarc, rehber ve hanedan amblemi olarak
grlen kurt rneinde dikkate deerdir. Bu noktada gk-ara alan
yer emasyla bir balant sz konusudur: Kurt bal amblemiyle
Gktrk hakan gklere aittir, oullar onun altndaki bolua,
torunlar da yerin yzeyine. Bu ema grdmz gibi gk dze
yindeki k, yaz, yamur ve rzgar drtlsnn yannda Bakurt
Trklerine yansr. Ayn ema bn ed-Devadari'nin Trki yaradl
mitinde de karmza kar: Bir dan zirvesi, ilk Trkn en b
yk olu bir dere kenarnda ve halefleri de onun altndaki dzlkte
yaamadan evvel mevsimlerden, yamur ve rzgardan etkilenir.
Benzer ekilde, veysiler Tarihi kitabnda bir dan tepesinden, bir
derenin iinden geip bir aacn dibindeki yere gitmesiyle karla-

TRKLER

107

tk. Kahraman Kgtey Mergen yerin yzeyinde, bir dan etein

de, yeraltndan gelen kahramanlarca snand ve sonra ge alan
kapdan gemeden evvel bir denizin stnden atlad.
Bu dzeyin arasnda gidip gelmek iin insanlarn hayvanlar
veya kularca tanmas ya da onlara dnmesi gerekir ama hay
vanlarla kular kendileri birer deiim geirmek zorundadr. Bu
yzden kabark tyl bir kpek bir akbaba yumurtasndan kar
ve eitli hayvanlar Ouz Kaan' yaratr. Yakutlarn aman de
nize ya da daa gitmek iin ata dnr ve daha ileri gidebilmek
iin kua dnmek zorundadr; baka bir seenek olarak da hasta
bir ruhu kovalamak iin rengeyiine dnr ama yolculuunun
bir blmnde atmacaya dnmesi gerekir. Trk destannda at
len kahraman ge getirmek iin kartala dnmek zorundadr.
Bu yzden Trki dinde insanlarn hastalar iyi etmek ya da nem
li ruhlarla grmek amacyla evrenin baka yerlerine gitmesini
mmkn klan bir dnmler mant vardr.

Karlatrmal Bak Asyla Trki Din

Bu gl i manta karn bu blmde sergilenen pek ok
malzeme yalnzca daha geni bir karlatrmal erevede, kar
lnda daha keskin bir odak salayacak baka bulgularla karla
trldnda anlam kazanr. Bu durum zellikle skitlerde ve sonra
Gktrklerle Krgzlarda, ayn zamanda bir amann icrasna dair
Verbitskii'nin anlatsnda karmza kan ate ve dumanla temiz
lenme iin byledir: Temizlik suyla yaplmamaldr nk bu suya
saygszlktr. Semavi ve kutsal olan temsil eden mavi renkteki
sembolizm de zellikle dikkat ekicidir, tpk ve gnei ia
ret etmek iin kullanlan sar renkteki gibi. Bu allagelmi Hint
Avrupa renk sisteminden ok farkldr: dini egemenlik iin beyaz,
sava gc iin krmz ve bereket iin "koyu" bir renk, siyah, yeil
ya da mavi. Bu ayrca Afro-Asyatik dil ailesinde (Semitik, Msrl,
Berberi ve Hausa dillerini kapsar) bulunan renk sisteminden de
farkldr: siyah yce frtna tanrsn, krmz onu ldren gen

108

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

savay ve beyaz da uruna yartklar gne tanrasn temsil

eder.114
te yandan, Trki yaradl destanlaryla Bakurt tanrlarna
baklnca Hint-Avrupa modelleriyle byk benzerlikler bulunur.
Biraz yukarda hatrlattmz gibi, en tepe dzey, yani dini egemen
liin dzeyi drt zellie blnmtr: k, yaz, yamur ve rzgar.
Bunlar Dumezil ve arkadalarnda bulunan, benim de 1 . l a, l. lb,
1 .2 ve 1 .3 diye numaralandrdn Hint-Avrupa egemenliinin
drt zelliiyle ilikilendirmek mmkndr: Bylece k uursuz,
yaz dost canls, yamuru hayat gvencesi ve rzgar da istedik
lerini datan bir g olarak olarak grmek mmkndr. Trki
malzemedeki ikinci dzey dereler ve da yamalardr: Burada,
Avrasya dalarnda genelde olduu gibi, dere hzlca aa akar ve
bu Hint-Avrupa alanndaki ikinci kavram olan gce karlk gelir
ama Hint-Avrupa alannn kendisinde dereler sakindir, bereketin
huzurla akan tecessmleridir. nc Trki dzeyde, Hint-Avru
pa dinlerinde olduu gibi toprak gelir ama konu sonraki malze
melerden gelen yeralt grntsyle biraz karmtr. Uzmanlar
yeraltnn Avrasya'nn gneyindeki tarihi dinlerden bir Ortaa
konusunda uzlamaya vardlar: Asl Avrasya inancnda llerin
ruhlar ge ya da yeri bilinmeyen (bizimki gibi) baka bir dnyaya
giderdi. Bu asl inancn izlerini Ouzlarda ve Kumanlarda grdk.
VIII. yzyl Krgz yaztnn "Evrenin katnda dolat" eklinde
evrilmesi gvenilmezdir ve Krgzlarn zaten bir yeralt dnyasna
inandklarn kantlamaz.115
Trki dinin baka eleri giri blmmzde ve ilk blm
mzdekilerle benzerlik gsterir. Hanedan ve asillerin, insan ve at
kurbanlaryla, byk mezarlar yine nemli zelliklerdir. Bir Krgz
kahramann kurtarmak iin havada szlen kartal tarih ncesi i
zimleri ve Hun oklarnn kartal teleklerini anmsatr. Benzer ekil
de, travesti Trki amanlar skitlerin kadnslaan erkek kahinlerini
ve skit "kan kardelerini" anmsatan, birbiriyle ok atarak iletiim
kurmaya karar veren Mslman mutasavvflar hatrlatr.

TRKLER

109

Ancak Trki dindeki en nemli Avrasya zellii "hayvan

olma" temasdr. Burada, Deleuze ve Guattari'nin de iaret ettii
zere, icra srasnda amann radikal "hayvan olma'' ekli hayvan
atalara dair alelade mitlerde bulunandan ya da hayvanlarn onlar
avlayabilmek iin yaplm basit taklitlerinden ok daha gerektir.
Bunun yannda, Ouz Kaan'n hikayesinde sadece kahramann
bir ebeveyni olarak kz yoktur, baka hayvanlarn zelliklerinin
retilmesi de sz konusudur: Hayvanla cinsel iliki sonucu insan
ve hayvan dnyalar birbirine bular. Dvmek, avlanmak ve a
man saaltcl, hepsi ayn anda her yerde olabilme yetenei ve hz
kazanmak iin "hayvan olmay" gerektirir. Bu yzden Trkiye'nin
gneyindeki gebe airetler hayvanlarla ayn anda iftleir, tur
nalarn birlemesini canlandrr ve hayvanlarla cinsel ilikiyi ho
grr.116

111.

Bl m : M ool l a r

Mool dini zerine aratrmamzda, Trklere dair sonular

mzda bahsedilen birok eyle karlaacaz. Moollarn Gizli
Tarihi'ni ve onun Cengiz Han'la atalar hakkndaki hikayelerini
incelerken, kutsal bir da ve kan kardeliinin yan sra yine mavi
ve sar renklerine yklenen nemi greceiz. Cengiz Han'n ha
lefleri hakkndaki Mool, Avrupal, ranl ve inli yazarlarn sa
lad, bolca bulgu, adaklar ve tabularla ilgili ayrntlarn yannda
bize amanlarn kahin ve saaltc olarak oynad rolleri gstere
cek. Ruhlarn amanlarla anal yoldan ilikiye girdii ve onlardan
yiyecek ald fikirlerini bulacaz. Hayvanlar erken dneme ait bu
malzemede ok n planda ve evrenin yapsn yanstan ve onu in sanlara balayan l bir ablonda karmza kyor. Hayvan ve in
san arasndaki paralellik, Mool av geleneklerinde olduka aktr.
XV. ve XVI. yzyl Mool metinleri bize ilahlar listesinde ve
atee tapmada ran etkisini ama sancaa sayg ve dokuz rakamna
verilen nem konusunda zgn Mool geleneklerini gsterecek.
XVII. yzylla ilikilendirilebilecek sonraki Mool metinleri yine
hayvanlarla insanlar Mool amanlarnn esas ilevinde yan yana
getiriyor: Hastalklardan ve felaketlerden koruma. XVIII. yzylda
Buryat Moollarnda amanlarn nasl hayvan postuna brnd
n ve atlar nasl kutsadklarn greceiz. XIX. ve XX. yzyl
bulgular Buryat amanlarnn ritelleri ve ilahlaryla ilgili ayrntl
tasvirler sunacak ve ikincilerin belirgin ekilde bir Hint-Avrupa
modeline uyduu grlecek. Son olarak, yakn dnem antropo
lojik almalardan aalarn nemine, Mool aman etkinliinin

MOGOLLAR

lll

askeri karakterine ve kadn amanlarn rolne dair biraz daha bilgi

aktarlacak.

Mool/arm Gizli Tarihi

Mool dinine dair ilk kaynaklarmzdan en nemlisi Cen
giz Han'n 1 227'deki lmnden hemen sonra yazld sanlan
Moolca alma Moollarn Gizli Tarihi' <lir (Mongqolun niucha
tobcha'an). Kitab muhtemelen Cengiz Han'n evlat edindii oul
lardan biri yazmtr. Kitap ou diyalog olan ksa manzum me
tinler iermekle birlikte dzyazdr; daha ok farazi konumalar ve
folklor elerini kapsayan bir destan gibidir. Cengiz Han'n hayat
hikayesi Gizli Tarih?in genel konusudur ve mehul yazar fatihin
Mool geleneklerinden defalarca kopmasn onaylamadn gizle
mez. Bu noktada Mool biliminsan Urgunge Onon'un aklamal
ngilizce evirisine ve Alman arkiyat Paul Ratchnevsky'nin ken
di Cengiz Han biyografisindeki yorumlarna atfta bulunabiliriz. 1
Gizli Tarih bize Cengiz Han'n ve asl atasnn kaderlerini
Gk'n (Tengri) belirlediini syleyerek balar. Bu ata, annesi dii
bir geyik olan mavi bir kurttu. Bir gl geip Moolistan'n kuze
yinde, Burkan Kaldun Da'nda bir nehrin kaynana yerletiler.
Orada soylarndan gelen birinin sadece bir gz vard, bu gz al
nnn ortasndayd ve onunla ok uzaklar grebiliyordu. Bu gzle
kk kardei iin uygun bir e olduunu dnd bir kz, Alan
Goa'y grd. Alan Goa onun iki olunu dnyaya getirdi, sonra da
bu kk karde ld. Daha sonralar Alan Goa'nn olu daha
oldu ve bunlarn ilahi bir mdahaleyle dnyaya geldiini iddia etti.
Sylediine gre her gece parlak sar bir adam dumanlarn arasn
dan adrna giriyordu. I, sar bir kpek eklinde adrn terk
etmeden nce karnna dyordu. Haliyle bu oul Gk'n o
cuklaryd ve halka hkmedebilirdi. Alan Goa ldnde ilk drt
olu miras blt. En ke pay vermediler, nk onun salak
olduunu dnyorlard (ad, Bodonar, "Budala'' demekti). Cen
giz Han onun soyundan geldi.2

1 12

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

On drt ya da on beindeyken Cengiz vey kardelerinden bi

rini alaka ldrd. Sonra, ailesinin dmanlarndan kaarken
Burkan Kaldun Da'na sakland. Sonra da, bize anlatldna gre,
unlar syledi:
Burkan Kaldun'da
Hayatm bir bitinki gibi
Avlandm katm
Hayatm, tek mrm kurtuldu
ok korktum. Her sabah Burkan Kaldun Da' na kurbanlar ve
receim. Her gn ona dua edeceim. Torunlarm ve onlarn torun
lar bunu byle bilsin.
Sonra metinden Cengiz'in kemerini boynuna astn, gnee
baktn ve baln kolunda sallandrrken gsne vurduunu
reniriz. Gnee dokuz kez eildikten sonra ikiler sunup dualar
etti. 3
Bu gizlenme srecinin ardndan Cengiz andas (kan kardei)
Camoka'yla arkadaln yeniledi. 1 1 yandayken ak dei toku
u yaparak bu "kan kardelii" ilikisini balatmlard ve ksa bir
sre sonra Camoka bunu Cengiz' e uuldayan bir temren vererek
glendirdi, Cengiz de karlnda ona boynuz bal bir ok verdi.
Bu bir hayat paylatklar ve birbirlerini sonsuza kadar koruyacak
lar anlamna geliyordu. Sonra kemerlerini ve atlarn deitirdiler,
bu da birbirlerine sonsuz sevgilerini ilan etmeleri demek oluyor
du. Gece ayn yorgann altnda uyudular. Ancak bir buuk sene
sonra iki adam ayrld. Sonra Camoka'nn adamlarndan bazlar
Cengiz'e katld, onlardan biri Camoka'y ryasnda bir beyaz ine
in boynuzlarnda grdn syledi ve o srada bir beyaz kzn
brdn: "Gk ve Yer de onaylasn ki Cengiz bu halkn h
kmdar olacak!"4
Giderek daha fazla Mool Cengiz'e tabi oluyor, onu hanlar ilan
ediyor ve ona ganimetle av getirmeye sz veriyordu: gzel kadnlar,
gzel sarl beygirler ve bozkrlarla yamalardan vahi hayvanlar.

MOGOLLAR

1 13

Cengiz' in en iyi komutanlarndan biri olacak olan yanda Subutay,

Gizli Tarih'te Cengiz iin ganimet toplayan bir san, zafer kazanan
bir ku ve adrna kee olacan sylerken takdim edilir. (Burada
tabii ki Trki malzemeden aina olduumuz bir yapy iki kere g
ryoruz: ilk hayvan, ikinci hayvan ve insan.) Artk iktidar yolunda
Cengiz'in rakibi haline gelen Camoka onun baz destekilerini ka
zanlarda kaynatt. Ratchnevsky byle bir infazn, kurbann ruhla
rnn yaamasn durdurmak ve intikam almak iin kullanldn
syler. Bunun ardndan Cengiz kendi klanndan iki kiiyi onu des
teklemeyi beceremedikleri iin (Mool geleneine ters dtkleri
iin) infaz etti: Bouldular (bu kez asillerin kann dkmeyi yasak
layan Mool adetlerine gre). Baz kabileler Cengiz'e kar kmak
iin bir araya geldi, bir aygrla ksra kesip bititirerek kardelik
yeminleri ettiler. Camoka'ya desteklerini aklayarak Cengiz' e ve
onun birliklerine saldrdlar. Rzgara hkmetmek iin zel bir
ta kullanmasn bilen iki komutanlar frtna kardlar ama fr
tna kendi birliklerine dnd ve onlar bozguna uratt. Sonraki
bir savata Cengiz yaraland ve destekilerinden biri olan Celme
ona iki hizmette bulundu: Yarasndaki phtlaan kan emdi ve ona
dman kampndan suyla lor getirdi. Cengiz bylece Celme'nin
ona hizmette bulunmu olduunu sylyordu: Onu sakland
Burkan Kaldun Da'ndaki tehlikeden uzaklatrarak hayatn "e
kip alm", phtlam kandan onu kurtararak hayatn "boaltm"
ve onu besleyerek hayatna "girmiti". (Bu leme Hint-Avrupal
kokuyor: 1 . Kavram [tipik bir Avrasya tavryla] kutsal bir dala,
2. Kavram olan sava gc savata alnan bir yarayla ve 3. Kavram
olan bereket de beslemeyle temsil ediliyor.)5
.
Bu srada Cengiz'in ba baka yerel yneticilerle beladayd,
zellikle de Ong-khan unvann tayan ve Avrupa'da kafir snrla
rn ardndaki gerek inancn ampiyonu, Prester John olarak nam
salm, Hristiyan Kerait lideriyle. Ong-khan Cengiz'in babasnn
"kan kardeiydi" ve Cengiz iki adam arasndaki baka bir tipik
Mool ilikisiyle onun himayesine girmi ve evlatl olmutu. im-

1 14 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

di Camoka'nn yannda olan Ong-khan Cengiz'e kar savayordu

ama Cengiz Ong-khan'n grev bilincine hitap etmesini iyi bildi.
Ong-khan onun kann dkmenin acs iinde, imdi bakla kendi
parman kesip simgesel olarak biraz da olsa kann dkerken ve
Cengiz'e yollayaca hu aacndan bir kaba koyarken, kafasnda
Cengiz'e dair kt dnce barndrmamaya yemin etti. Ancak
Cengiz Ong-khan'a savunmaszken saldrd ve Ong-khan ld.6
Sonra Cengiz blgedeki dier rakiplere kar baka zaferler elde
etti. zellikle ilgimizi eken, Subutay'a malup bir ift dmann
takip etmesini buyurduu emirlerinden biridir. Cengiz Subutay'a
eer ku olup ge uarlarsa onlar yakalayacak bir ahin olmasn,
eer dasan olup topran altna gizlenirlerse topra delip onla
r bulacak bir demir levye olmasn, balk olup denizde yzerlerse
onlar toplayacak bir a olmasn syler. (Buradaki leme tipik
Avrasyaldr; gkle yer arasndaki deniz, ikincisinin yzeyinin s
tnde olmas itibaryla, orta konumda bulunmaktadr.)7
Sonunda kendi dostlarnn aldatt Camoka Cengiz'e teslim
edildi. Gizli Tarih iki "kan kardein'' birbirini takip eden diyalou
nun romantize edilmi bir resmini sunar. Camoka'ya asl yeminle
rinden "Beraber sindirilmeyecek yemei birlikte yedik" dedirtilir.
Onon bunun bir miktar svyla kartrlm ve iki "kardein" birbir
lerinin kanndan biraz itikten sonra yuttuu altn tozu olduunu
syler. Camoka sonradan Cengiz' den kann dkmeden onu ldr
mesini ve kemiklerini yksek bir yere gmmesini isterken sunulur:
Camoka ldkten sonra sonsuza dek Cengiz'in soyunu koruya
caktr. Cengiz bunu kabul ederken gsterilir ama Ratchnevsky'nin
dikkati ektii zere ranl tarihi Rait El Din' den, Camoka' nn
Cengiz'in kuzenlerinden birine teslim edildiini ve onun elinde
paralanarak strap dolu bir lme sevk edildiini reniriz.8
Moollar birlemitir. Cengiz, Moollarn dokuz keli byk
beyaz sanca gkte ykseldikten sonra, byk bir toplantda Han
olarak tahta geer: Sancan keleri birleen boylar, kendisi de
kavmin koruyucu ruhunu simgeliyordu. Yeni hkmdar desteki-

MOGOLLAR

1 15

lerini dllendirdi. En kk kardei zellikle cmert olduu iin

seilip ayrld ve dokuz sua kadar cezalara kar dokunulmazlk
ald. Bakalarna verilen hediyelerin numaralanmasnda Onon'un
"en yksek meziyet" olarak evirdii nemli jld terimiyle kar
larz (burada bir olann hayatn kurtarmaktan dolay dlden
pay almak isteyen iddiaclar itiraz eder). Onon Gizli Tarih'in baka
yerlerinde bunun hayvann "en iyi yerini" oluturan "kafa, kalp ve
cierler" anlamna geldiini, hatta hayvan ldrldnde burala
rn ruhlara adanp geri kalannn yendiini ama baka balamlarda
"ampiyon grei" ya da bir avda yakalanan ve avclarn liderine
verilen ilk hayvan anlamna geldiini syler.9
Cengiz Han'a hemen sonra "Teb-tengri" (en semavi) adyla an
lan bir Mool aman meydan okudu. Cengiz Han'n pek ok yan
da besbelli kendisi yce hkmdar olmaya alan bu aman iin
onu terk etti. Cengiz Han Teb-tengri'ye bir tuzak hazrlad ve orada
omurgas krlan aman ld. 10
Gizli Tarih'te Cengiz Han'n hayatna dair kalan detaylar Mool
diniyle ilgili kayda deer bilgi vermiyor. 1 227'deki 9lmnden he
men nce Cengiz Han, topraklarnn kuzey snr Mool lkesine
komu olan Tangut kavmine kar savayordu. Tangut hkmda
rnn teslim olmasyla Cengiz Han, Gizli Tarih'e gre, ona infazn
dan sonra Mool hkmdarnn soyuna hizmet etsin diye idurku,
"Sadk" adn verdi ve sonra onu bodurdu. Cengiz Han'n kendi
lmne (nedeni net olarak bilinmiyor) Tangut kavminin kadnla
rnn da erkeklerle beraber katledildii bir soykrm elik etti.11
Gizli Tarih'te Cengiz Han'n halefi geday'la ilgili arpc bir
blm okuruz. in'le savarken geday hastalanm ve konu
amaz hale gelmiti. Mool amanlar ruhlarna bavurdu ve ha
kim Curen kavminin topraklarnda ve sularndaki yerel ruhlarn
geday'a ok fkelendiini rendiler nk ehirleri yamalan
yor, topraklar ve sular mahvediliyordu. amanlar karlnda bu
ruhlara her trl kurban sundular ama nafileydi. Sonunda aman
lar geday'n z akrabalarndan birini kurban etmeyi nerdiler ve

116

JUUAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

geday gzlerini ap su istedi. Kk kardei Tuluy uzun boyu ve

yakkllyla uygun bir kurban olduunu syleyerek orada lme
ye gnll oldu. amanlar zel bir dua mrldandlar, Tuluy zehir
ierek kendini ldrd ve geday iyileti.12
Mool dininin aratrmasna dair baka malzemeler Giz
li Ta rih 'in iine dalm halde bulunur. Cengiz Han'n, halefleri
gibi, baarsn ve maiyetini srekli "Bengi" (Meng) olarak nite
lendirilen ge (Tengri) atfettii aka belirtilir. Mool liderleri
bazen Yer'i ya da yce hkmdarn talihini, onlara baar bahe
den Gk'le ilikilendirirdi. geday vahi hayvanlara, kaderlerinin
onlara doutan Gk ve Yer tarafndan verilmi olduuna inanrd.
Bir anlatda Cengiz Han ayn 16. gn, bir sefere kmadan ev
vel, sancana adakta bulunurken gsterilir: Onon bunun sancan
stne kmz ya da normal st aktmak anlamna geldiini syler.
Cengiz Han Camoka'yla "kan kardeliini" yenilerken bunu "ok
yaprakl" bir aacn altnda gerekletirir. Ayrca atalara adak ola
rak zerine bir kzn, bir atn ve bir koyunun derilerinin, kafa
larnn ve toynaklarnn konulduu bir srn kullanldndan da
haberdar oluruz. Bu l atalarn gkte yaad dnlr: Cengiz
Han'n lnce "Ge gittii" sylenir. Bir Mool, lnce sada ve
yayyla gmlr. 1 3

Carpine: Mool Dini ve Geleneklerine Genel Bak

Mool dini ve gelenekleriyle ilgili bolca bilgi 1245-47'deki mis
yonerliine dayanarak Giovanni da Pian del Carpine'den (Kuman
dinini incelerken yukarda karlamtk) alnabilir. Carpine'nin
dediine gre Mool erkekleri gleri yettii kadar ok kadnla
evlenebilir ve lm babalaryla aabeylerinin dul elerini alabi
lir. Her eyi yaratan ve balayan tek bir tanrya inanrlar. Ancak
Mool adrlarnn kaplarnn yannda insan eklinde kee heykel
cikler de bulunur; bu heykelciklere srlerin koruyucusu ve bere
ketin kefili olarak byk sayg gsterilir. Bu heykelcikler yaplnca
bir koyun kurban edilir: Kurban, bir ocuk hasta olduunda yeni

MOGOLLAR

1 17

yaplan heykelcik ocuun yatana balanrken kesilir. Mool

hkmdarlarnn her biri adrnda orta yerde zel bir kei postu
bulundurur. Kavmin hayvanlarnn ilk st heykelciklere sunulur,
ayrca ldrlen hayvann kalbinin yannda yemein ilk blm
de ayn ekilde sunulur. Pek ok adak bir Cengiz Han heykelciine
yaplr. Atlar ona adanr ve lene kadar hi binilmeden braklr;
baka hayvanlar da ona kurban edilir ve kemikleri krlmadan bra
klr. Ziyarete gelen bir Rus prensi iki atein arasndan geirildikten
sonra bu heykelcie sayg gsterisinde bulunmak zorunda brakl
mt ve reddedince lnceye kadar tekmelenmiti. Moollar ayr
ca gnee, aya, atee, suya ve topraa hrmet ederler ve sabahlar
daha kendileri yiyip imeden onlara yiyecek ve iecek sunarlar.14
Carpine'ye gre Moollarda hibir ibadet ve ahlak kanunu yok
tur ama kesinlikle geleneksel yasaklar vardr: Atee bak atmak
(nk bu atein kafasn kesmekle ayndr), bir kamya yaslan
mak ya da oklara onunla dokunmak, yavru aylaklar yakalamak ya
da ldrmek, bir ata dizginle vurmak, bir kemii baka bir kemikle
krmak, yere yiyecekle iecek dkmek ve birinin adrnn iinde
iemek yasaktr. ayet bu hareketler bilerek yapldysa lmle ce
zalandrlr; istemeden olduysa sulu, adr ve iindeki her eyi iki
atein arasndan geirerek temizleyen bir amana ykl bir deme
yapmak zorunda kalr. Eer biri verilen yemein birazn tkrrse
ya da eie basarsa o adrn altna diri diri gmlr.15
Carpine'nin dediine gre Moollar ldkten sonra baka bir
dnyada tpk burada olduu gibi hayvan besleyeceklerine, yiyip
ieceklerine ve bu dnyada yaptklar her eyi yapacaklarna inanr.
Kehanetlere, byye ve efsuna candan baldrlar. blisler kendile
rine cevap verince Moollar cevaplarn Itoga adnda bir tanrdan
geldiini dnr. Her ie yeniayda ya da dolunayda balanr; aya
n verdii iin gnein onun annesi olduunu sylerler. Yld
rm arpan ya da baka bir felaketten mustarip olan insanlar ve
srlerin yan sra eliler ve hediyeleri de amanlarca iki ate ara
sndan geirilmek zorundadr.16

118

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

lm sz konusu olunca, Carpine len adamn karantinaya

alndn, topraa da siyah keeye sarlm bir mzrak dikildiini
syler. Bir soylu adrn iinde oturur halde, yiyecei ve ieceiyle,
bir ksrak, bir tay ve eyerli bir aygrla gizlice gmlr. Baka bir at
yenir ve derisi doldurulup tahta paralarnn zerine yerletirilir,
kemikleri l adamn ruhuyla onu birletirmek iin yaklr. Ruhun
hatrna bir al da yetitirilebilir ve cenazenin yanna altnla g
m de gmlebilir lnn at arabasyla evi yerlebir edilir ve iki
kuak boyunca adnn anlmamas gerekir. Bazen bir soylunun en
sevgili klesi onun altna diri diri gmlebilir. Hkmdarlar evre
si istilaclara kar titizlikle korunan zel mezarlklara gmlrler.
lnn yaknlarnn atele temizlenmesi gerekir.17
Moollarn dind gelenek ve tutumlarna gelince, Carpine h
kmdarlara dier tm uluslardakinden daha fazla hrmet ettikle
rini syler. Bit ve san dahil her eyi yerler. Zina lmle cezaland
rlr. Baz kadnlar okudur. Moollar 18 yln ardndan dnyann
her yerini fethedeceklerine inanrlar, ta ki baka, bilinmeyen bir
kavim onlar fethedene kadar: Hayatta kalanlar galiplerin kuralla
rna uymaldr.18

Rubruk: Adaklar, nanlar ve amanlar

1253-SS'teki seyahatlerinin ardndan Rubruk baka bilgiler de
sunar. Moollarn adrlar ve heykelcikleriyle onlara sunulanlara
dair baz ayrntlar, Carpine'nin verdikleriyle benzerlikler gsterir.
Moollar imek iin biraraya gelince nce adrn bandaki teme
lin stnde asl duran kee heykelciin zerine biraz iki dkerek
balarlar. Sonra kahyalar adrdan dar kp atein hatrna g
neye, havann hatrna douya, suyun hatrna batya ve llerin
hatrna kuzeye doru kez iki dker.19
Rubruk'un dediine gre zengin Mool kadnlar balklarna
tavuskuu tyleri takar. Mool kadnlar hibir zaman amar
ykamaz nk bunun Tanr'y kzdrd ve Moollarn lesiye

MOGOLLAR

1 19

korktuklar gk grltsne sebep olduu dnlr. Kadnlar

dzmece bir kz karmann ardndan parayla alnr. 20
Rubruk kendi deneyiminden bize unu aktarr: Eer biri ba
n ne emi oturuyorsa ve zgn grnyorsa, hele ki yana
ya da enesi eline dmse Moollarda bu hayra alamet deildir.
Papann 500 yanda olduunun doru olup olmadn sorarlar
ve Rubruk'un okyanusun ucu buca ve kys olmad iddiasn
anlayamazlar. Moollar da koyunlarn yanm krek kemiklerini
okuma eklindeki Avrasya kehanetini uygular. Rubruk ayrca
Mool imparatoru Meng Han'n elerinden birinin hanesinde
"byclk'' diye adlandrd eye dair iaretler de bulur: klle
doldurulmu, siyah bir tan stne oturtulmu bir kupann yan
sra ikisi hanmn yatann karlkl ularnda, ikisi de giriin iki
yannda duran, yars knnn dnda drt kl. Moollarda gel
dikled yoldan dnmelerini engelleyen bir batl inan vardr ve hi
kimse hibir zaman, daha nce yaklm bir atein izleri durduu
srece, konaklama yerlerinin yaknndan gemez.21
Meng Han'n kendi dini inanlar Rubruk'la bir konumasnda
ifade edilir. "Biz Moollar': aklar, "kendisinden can bulup kendisi
araclyla ldmz tek bir Tanr olduuna inanrz ve kalpleri
mizi ona dndrrz:' Az sonra devam eder: 'l\.ma Tanr nasl ki
ele birka parmak verdiyse insanoluna da birka yol sunmutur:'
Meng Han'n aklamasna gre Hristiyanlara Tanr'nn kutsal
kitaplar verilmitir ama onlar gnahkarca bunu grmezden gelir
ler, buna karn Tanr Moollara amanlar vermitir ve Moollar
onlarn tavsiyesine uyarak mutlu yaarlar.22
Rubruk Mool amanlarnn rollerini de betimler. Baka baz
meslektalar gibi astronomi bilen ve tutulmalar nceden kesti
rebilen bir reisleri vardr. Tutulmalara hazrlanrken Moollarn
hepsi, dar kmak zorunda kalmamak iin, yiyecek depolar. Tu
tulmalar srasnda insanlar davullar ve baka enstrmanlarla b
yk bir grlt yapar ve sonrasnda byk ziyafetler dzenler. a
manlar tm giriimler iin hayrl gnler bildirirler ve onlarn izni

120

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

olmadan Moollar savaa girmez. Macaristan'a dnmelerini engel

leyen de amanlar olmutu. Maysta, in takviminin 4. aynn 9.
gnnde, amanlar biraraya gelir ve btn beyaz ksraklar kutsar,
topraa kmz dker ve yeni yln ilk kmznn iiliini kutlamak
iin byk bir ziyafet dzenlerler. amanlar bir olan doduunda
kaderini ngrmeleri ve biri hastalandnda hastaln doal m
yoksa by kaynakl m olduunu sylemeleri iin arlr. Baz
amanlar geceleri oturumlar yapar ve adrn ortasna pimi et
koyar. Grevli aman efsunlar syler, yerdeki bir tefe vurur, transa
geer ve kendini balar; bir iblis grnr ve eti yesin diye ona verir,
sonra kehanetler syler.23
Son olarak Rubruk bize Meng Han'n Fransz kralna yazd
mektubun metnini iletir. Burada Meng Han, kendini gc Cen
giz Han'a aktarlm "ebedi Tanr" adna konuur ekilde tantr.
Frenkler Mool imparatoruna uymak isterlerse eli gndermeleri
istenir ve itaatsizlikle savan tehlikeleri hakknda uyarlr. Tanr
zor olan kolay, uzak olan da yakn klmtr.24

Cveyni: amanlar ve Hayvanlar

Mool diniyle ilgili pek ok iaret ranl tarihi Cveyni'nin (yu
karda Uygur mitiyle ilgili incelememizde gemiti) almasnda
dank halde bulunur. Cveyni bize Moollarda anal yoldan ili
kiye girme arzusuna kaplm, sama sapan konuan ve onlara her
eyi anlatan iblislere ait olduklarn iddia eden amanlar olduunu
syler. Mool kaynak kiiler Cveyni'ye iblislerin amanlarn a
drlarna duman deliinden girdiini, onlarla konuup anal yoldan
ilikiye girdiini sylemilerdi; amanlarn gleri bu birlemeler
yaandktan hemen sonra zirveye kyordu. Baaman Teb-tengri
ok souk havalarda lde ve dalarda plak gezerdi ve Tanr'nn
dnyann btn yzeyini Cengiz Han'la ocuklarna bahettiini
haber vermek zere geri dnerdi. 25
Cveyni Moollarn su ve yldrmla ilgili tabularna dair Av
rupal bulgular dorular. lkbahar ve yazn gndz vakti suda

MOGOLLAR

121

oturmak, derede ellerini ykamak ya da amarlar kurutmak iin

dar asmak yasaktr zira bunlar gk grltsn eker. Bunun
sebebi Moollarn anavatannda yamurun bu mevsimlerin byk
blmnde yamasdr. Birini yldrm arparsa kabilesi yllk
bir srgne yollanr ve hi kimse o ayn geri kalan boyunca hibir
ey yemez. Moollar ayrca hayvanlar gslerini yararak ldr
me konusunda diretirler.26
Cveyni'nin almasnda yeni imparator seimlerine dair be
timlemeler de buluruz. geday'n seiminde, katlmc soylula
rn her gn farkl bir renkte giyindii krk gnlk bir ziyafet ya
plmt. Sonra hepsi apkalarn kard, kemerlerini srtlarndan
frlatt, geday' tahta geirdi ve ona biat olarak gnee doru
kere diz kt. Daha sonra geday soylu ailelerden gelen krk k
zn gzel kyafetler ve sslerle donatlp Cengiz Han'n ruhuna ka
tlmak zere seilmi atlarla birlikte kurban edilmesini buyurdu.
Meng Han tahta getiinde o gn J- _jmsenin tartmayaca,
vahi hayvanlara yk tatlmayaca ve hibirinin kesilmeyecei,
toprakla suyun rahatsz edilmeyecei emrini yaymlad. (Yine bir
hayvan-hayvan-insan lemesiyle kar karyayz, Cengiz Han'n
yandalarnn hediye szndeki srayla (ve benzer bir snflandr
mayla: kadnlar, atlar ve vahi hayvanlar.)27
Bu emir geday'la ilgili bir hikayede de karmza kar: geday
barsaklarnda bir zayflk hisseder ve bir hayvan lmden kurta
rrsa Tanr'nn onun hayatn balayacan dnr. Dolaysy
la yeni yakalanm bir kurdun serbest braklmasn emreder ama
baz kpekler onu parampara eder ve geday kendi sonunun da
yakn olduunu anlar.28
nsan ve hayvan arasndaki paralellik sava ve av arasnda da
bulunur: Bir Mool imparatorunun k mevsiminin bandaki "b
yk av'', askeri bir sefer havasnda gerekletirilir. Birlikler av ev
relemek iin byk bir halka oluturur ve hayvanlar dar salan
kumandanlar genelde idam edilir. Vahi hayvanlar bir araya geti
rildiinde imparator bizzat kendisi katli balatr. Sonunda birka

122

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

yal adam geri kalan birka hayvann can iin imparatora yalvarr.
Bir keresinde, anlatldna gre, pek ok vahi hayvan geday'a
yalvarp yakarmaya balam ve imparator hayvanlarn serbest b
raklmasn buyurmu. Cveyni'nin gzlemlerine baklrsa Mool
ordusu bir grup a av kpei gibi idare edilir: Savarken askerler
vahi hayvanlar gibidir, bar zamanysa koyun gibidirler, vergiler
ve posta atlar eklinde faydal katklar salarlar.29

Rait E l Din: Bir Soylu Cenazesi

Cveyni'nin halefi Rait El Din, Moollarn soylu cenazeleriyle
ilgili dzenlemelerinin baz boyutlar hakknda yegane bulgular
salar. Rait El Din'in dedii zere, Meng Han ld zaman ta
butu her biri soylu bir Mool hanmnn adyla anlan drt konak
yerine (ordolara) gtrld. Takip eden drt gnde bu yerlerde s
rasyla Meng Han iin yas tutuldu ve her gn tabut baka bir ko
nak yerinde tahta konuldu. Sonra Burkan Kaldun Da'nda Cengiz
Han ve olu Tuluy'un yanna, byk dokunulmaz mezar alanna
gmld. (Herodot' a gre bir skitlinin bedeninin lmnden
sonra krk gn boyunca, ailesi arkadalarn ziyaret ederken, bir
yk arabasnda tandn ve cenazenin nne yiyecek konduu
nu halihazrda belirtmitik.)30

Marco Polo: Tanrlar ve Ziyafetler

Marco Polo bize Mool inanlar ve uygulamalarna dair bol
miktarda bulgu verir. Dediine gre Moollar fethettikleri lkeler
de hangi tanrya tapldna bakmaz; imparatora uyduklar srece
dini konularda istediklerini yapabilirler. Ancak bir imparator lp
de bedeni mezarla gtrlrken yolda karlalan herkes ldr
lr ve imparatora teki dnyada hizmet etmeleri buyrulur: Meng
Han'n cenaze treninde yirmi binden ok insan bu ekilde ld
rld. Moollar yce ve semavi bir Yksek Tanr'ya inanrlar ama
ocuklar, hayvanlar ve mahsul koruyan Natigay adnda dnyevi
bir ilahlar da vardr. Bu tanryla kars ve ocuklarnn kee hey-

MOGOLLAR

123

kekikleri adrlarda bulundurulur. Roux bu noktada Polo'nun ka

rtrdna iaret eder: Carpine'nin "Itoga''s gibi Natigay, Mool
larn toprak-tanras Itgen'<lir ve ad phesiz Trklerin kutsal
da tken' den tremitir.31
Polo'ya gre Moollar kk hrszlklar suun ciddiyetiyle
orantl olarak sopayla cezalandrr: 7, 1 7, 27 ve 107'ye kadar. At
almann cezas klla ikiye blnmektir. Ancak alnan nesnenin
deerinin dokuz kat para deyerek cezadan kurtulmak mmkndur.
.. 32
Polo ayrca bir Mool erkei bebekken bir olunu kaybederse ve
baka bir adam da kzn kaybederse, iki ocuk arasnda lmden
sonra bir evlilik ayarlandn aktarr. Nikah akdi duman olarak
teki dnyaya gitsin ve ocuklara evli olduklarn sylesin diye ya
klr. Dn ziyafetinde yine ocuklara gittii dnlerek yiyecek
salr ve klelerin, atlarn ve baka mal ve eyalarn resimleri yak
lr. ki baba arasnda smsk bir dnrlk ba oluur. 33
Austosta, ayn 28. gnnde, imparator beyaz atlardan oluan
zel srsnden bir ksran stn tanrya sunar. Onlarn stn
imparatorluk ailesi dndaki insanlar ya da Cengiz Han tarafndan
zaferlerinden biri hatrna bu ayrcalk tannan boylar iemez. Bu
atlara byk sayg gsterilir. Bu trende stleri ruhlar iin havaya
ve yere frlatlr, bylece ruhlar imparatorun btn mlkiyetini ko
ruyacaktr.34
Mool amanlarna gelince, Polo artc bir mucize yarattkla
rn syler. mparator yerden buuk metre yukarda yemek ma
sasnda otururken, iki dolu kadehleri de yerde on adm uzaktay
ken, amanlar byk bir izleyici kitlesinin nnde dokunmadan
kadehlerin imparatora ykselmesini salarlar.35
Polo ayrca Mool ordular bir savaa girmek zereyken, ku
mandanlarnn savan baladn iaret eden davul sesini bekle
dikleri srada mzik aletleri alp ark sylediklerini anlatr. Ku
bilay kendisine isyan eden amcasna kar sava kazanp amcasn
esir aldnda adam bir halya sarm ve lene kadar fkeyle s-

124

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

rklemilerdi: nemli olan, asil kann yere dklmemesi ve g

nele havann lme tank olmamasdr. Kubilay'n kendisi resmi
Hristiyan ziyafetlerinde ncilleri per ve yln uygun gnlerinde
Musevilie, slam'a ve Budizm'e sayg gsterisinde bulunurdu. a
manlarnn, kendisi Hristiyanla dnmesin diye kadehlerini ona
ykselttiini ve baka mucizeler yarattn sylemiti. Polo'nun
babasna ve amcalarna, papadan amanlarn bu mucizeleri ger
ekletirecek glerden yoksun klacak bilge Hristiyanlar gnder
mesini istemelerini syler; ancak o zaman vaftiz olacaktr.36
Yeni yl enliinde Kubilay ve tebaas beyazlara brnr. Herkes
eilir, alnlaryla topraa dokunur ve Kubilay'a drt kere secde eder.
Adn tayan krmz bir levha bir sunaa yerletirilir ve ona sayg
gsterisinde bulunulur. Her biri kameri aylarn biri iin on zi
yafetleri vardr ve her birinde farkl renk kyafetler giyilir. Kubilay,
ksmen amanlar aa dikilmesini salayan birinin ok yaayaca
n syledii iin, pek ok aa diktirir. Ayrca Mool geleneinin
aksine bolca sadaka verir. Daha nceleri fakir bir dilenciyi "Tanr
belan versin, git! Tanr beni sevdii kadar seni sevseydi sana da
zenginlik bahederdi!" diyerek kovarlard.37

in'in Resmi Mool Hanedam Tarihi

in'de hkm sren Mool hanedannn 1368'deki yklnn
ardndan inli yneticiler her zaman olduu gibi Mool hkm
darlarnn saltanatn kapsayan bir hanedan tarihi hazrladlar. Bu
tarih bize Mool amanlarnn nemli ailelerin ocuklar dodu
unda, yeni doanlar hakknda kehanetlerde bulunduklarn an
latr: bu yzden Meng Han' a byk bir gelecek ngrld ve bu
yzden ona "sonsuz" anlamna gelen ad verildi. inli tarihilere
gre Moollar hayaletlerine canllarmasna hizmet ederdi. Her
yl 12. ayn ilk gnnden sonra, askeri memurlara yanlarna a
manlar almalar ve adaklarn, iinde (et, likr ve st) sonradan
yaklaca bir hendek amalar buyurulurdu. Biliminsanlar bugn
baz Moollarda ller iin benzer bir trenin bulunduuna dikkat

MOGOLLAR

125

eker: hendek aarlar ve iinde stne likr dklm et ve un

yakarlar. Grdmz zere Hitaylar da Curenler de lleri iin
yiyecek yakard. 38

XV. Yzyl
XV. yzylda Mool dinine dair neredeyse hi kaynak yoktur.
143 1 civarnda Moollarn Budizm'e ilgisi geici olarak ortadan
kalkm olsa da in' de onlar iin Moolca Budist mantra derle
meleri retilmeye devam etti. Byle bir derleme "Kormusta Han
Tengri" (Tanrlarn Han Kormusta) adndaki bir yce tanrdan
bahseder. Baz biliminsanlar Kormusta adnn ranllarn eski ba
ilah Ahura Mazda' dan, "Bilge Tanr"dan geldiini dnr. nde
gelen ada Alman Moolbilimcisi Walther Heissig'in gzlemleri
ne gre bu ranl tanrnn ne zaman ve nasl Moollara ulat ak
deildir. Kormusta ok daha sonraki bir dneme ait bir malzemede
otuz tanrlk bir grubun reisi ve popler dini inantaki Mool
panteonunu oluturan doksan dokuz tanrnn kral olarak karm za kar. Heissig'in XVI. yzyla dayandn dnd bir Mool
ataszleri derlemesi der ki:
Tanrlarn en yksei Ebedi Gk'tr (Mngke Tengri),
Onlarn kral Kormusta Tengri'dir.
Heissig Kormusta'nn zellikle atein kkeniyle ilikilendirildi
ini ekler; bu yzden Mool ate ilahileri, her ne kadar ilk kibriti
Buda akm olsa da atein kendisini yakann Kormusta olduunu
syler.39
XV. yzyl Mool gelenekleriyle ilgili baka bir kaynak annesi
bir Mool olan Hindistan'daki Babr mparatorluunun kurucu
su Babr Han'n ( 1 526-30 yllar arasnda hkmetti) adna olutu
rulmu "zyaamyks"dr. "zyaamyks"nn Babr Han'n
lmnden ok sonralar kaleme alnm olmad bellidir ve Ba
br Han'n anne tarafndan Mool atalaryla ilgili baz zgn ge
lenekler ierir. Bylece annesinin, kendisi de bir hkmdar olan
babasnn tahta geerken eski Altay tavryla bir para beyaz kee

126

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

kaldrp havaya gsterdiini okuruz. Babr Han'n "hatralar" ay

rca Moollarn "yak tu treni"nin bir anlatsn sunar. Bu trende
hkmdarn attan indikten sonra nne dizilen dokuz tu olurmu.
Bir memur bir inein kaval kemiine uzun bir para beyaz kuma
balarm. Sonra tularn etrafna uzun para daha balarm.
Hkmdar ve iki ehzade bunlarn ularnda durur, sonra memur
ilk paray elinde tutarak Moolca bir ey sylermi ve tulara ba
karak bir iaret yaparm. Herkes tularn zerine kmz dkermi.
Davul ve borazanlar alnr ve sralar halinde dizili askerler bir sa
va l atarm. Bu kere yaplrm. Sonra askerler atlarna
binip, sava l atarak bir halkann evresinde atlarn drtnala
kotururmu.40

Bir XVI. Yzyl Mool Yasas

Mool hkmdar Altan Han'n ( 1 507-82) yasalarn Mool
aratrmac Sagdarin Bira aratrp sundu ve sonraki yasalarla kar
latrd. Altan Han'n yasas "Dokuzluk" ve "Belik" diye anlan
cezalara atfta bulunur. "Dokuzluk" bir sonraki yasalarda drt s rla be koyundan ya da iki at, iki kz, iki inek, iki koyun ve iki
yanda bir buzadan oluuyor eklinde aklanr; "Belik'' ceza ise
yanda bir attan, yanda bir tosundan ve tane iki yanda
koyundan ya da bir kz, bir inek, bir koyun ve iki tane iki yanda
buzadan oluur. Ancak Altan Han'n yasasnda bir "Dokuzluk''
iki at, iki tosun ve be koyun ya da keiyken bir "Belik'' bir tosun,
bir at ve koyun ya da keidir. Dokuz "Dokuzluun'' bir lnn
kemiklerine dokunduktan sonra tts adamamann cezas oldu
unu reniriz. Eer biri cesetlerin konulduu bir yerden gelip bir
eve girerse evdeki herkesin ondan bir at alma hakk olur. Bir lye
adanm bir at almak "Dokuzlukla'' cezalandrlr. ( 1640'tan
bir Mool yasasnda yksek rtbeli bir kiinin mezarn bozma
nn bir "Dokuzlukla': orta rtbeli bir kiinin mezarn bozmann
bir "Belikle': sradan bir kiininkini bozmannsa ayak tabanlarna
vurularak cezalandrldn reniriz.) "Belik" cezalar antilop,

MOGOLLAR

127

yabandomuzu, da keisi ya da porsuk gibi korunan avlarn ld

rlmesinde kullanlrd. ( 1 640 yasasndan belli hayvanlarla kula
rn ayn S'inde, l S'inde, 20'sinde ve 30'unda ldrlemeyeceini
reniriz.) Ulaklarn korunmas iin daha byk cezalar ngr
lrd.41

XVI. Yzyl Moolistan'na Dair inli Bir Anlat

Altan Han'n yasasna dair ayrntlarla, in'in kuzey snrnda
hemen hemen O yl geirdikten sonra 1 595'te yazan inli ge XVI.
yzyl yneticisi Hsiao Ta-Heng'in ( 1 532- 16 12) Mool gelenekle
rine ilikin anlatsnda da karlarz. Btn kavimlerin in im
paratoruna tabii olduu kurgusuna dayanan almasnn bal
Kuzey Klelerinin Gelenekleri'dir (Pei-lu Jung-su). Ta-Heng Mool
kurumlarnn (evlilik, miras, kanun, cenazeler, misafirperverlik,
avclk, tabular ve askeri yaplanma) muhteem bir incelemesini
sunar.
Hsiao Ta-Heng Mool evliliklerinin Gk ve Yer'e sunulan iki
lerle korunduunu ve bir kz karma dzmecesi ierdiini anlatr.
Soylularn evliliklerinde damat, ei dourana kadar gelinin evinde
kalr. Doumdan sonra ebe gbek ban bir okla keser. Miras ko
nusuna gelince, en byk pay en byk ve en kk oullara gider.
Zinann cezas ok ardr. Eer bir reisin kars alelade biriyle zina
yapmaktan sulu bulunursa reis karsn bir yayla boar ve zinaya
karm erkein kars esir alnp tm mlkiyetine el konulurken
ailesi sadece bir erkek sa braklarak ldrlr.42
Kuzey Klelerinin Gelenekleri bize Moollarn hkmdarlaryla
soylularnn mezarlarn, muhafzlar iin adrlar dikip bu adrlar
mezarlarn kendisini kapatyormu gibi davranarak gizlediklerini
anlatr. Yas sadece yedi gn srer. Eer evli bir adam babas saken
lrse, hayattaki zrhn giyip bir kl alr ve klc adrnn girii
ne doru kez saplar; sonra da olunun karsyla evlenir.43
Hsiao Ta-Heng'e gre Moollar remeleri iin hayvanlarn ra
hat braklmas konusunda anlay gsteririr; bu nedenle ilkba-

128

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

harda avlanmaz ve yazn ancak kk gruplar halinde avlanrlar.

Sonbaharda av yz gn srer ve binlerce adam ve atn katlmyla
gerekleir. Av hayvann ldrenler postunu, toynaklarn ve boy
nuzlarn alrken avn eti paylalr. Kayp oklar almann cezas
ok ardr. Erkeklerin av dnda bir etkinlii olmad iin kadn
larn geri kalan her ey zerinde mutlak kontrol vardr.44
rendiimiz kadaryla Moollar iek hastalndan ok kor
kar. Eer elerden biri bu hastala yakalanrsa ift gk grlt
s duyana kadar beraber yaayamaz. Moollar ayn 1 ., 10. ve 15.
Gnlerini kutsal ve seyahatler iin elverili addederler; bu gnlerde
cezalar askya alnr. Eer bir hayvan yldrm arparsa bunu kt
bir alamet olarak alrlar ve hemen bir kap oluturacak biimde iki
srk dikerler: dier hayvanlar kapya doru srer ve srklarn ara
sndan geenleri talihin koruduuna inanarak onlar yanlarna alr,
geidin dndan geenlerinse uursuz olduunu dnp onlar
terk ederler.45
Hsiao Ta-Heng genel olarak Moollarn saf ve basit insanlar
olduklar sonucuna varr. Muhtalar kolayca desteklerler ve ak
szllkle samimiyeti her eyin stnde tutarlar. Erkeklere arpc
cesaret ve glerinden tr kymet verilir. Moollar yaylarn her
eyden ok sever ve iyi kpeklerle atlara insanlardan daha ok ef
kat gsterirler. Nadir kulara ya da olaand hayvanlara deer ver
mezler. Erkekler daha be yanda ata binmeyi renir ve hemen
sonra bir yay kullanp avlanabilirler. Sonu olarak bydklerinde
kusursuz, mkemmel okular olurlar. Mool savalar kurtarc
larn en kymetli varlklaryla dllendirecek yarallarla, tehlike
deki yoldalarn yardmna yetimek konusunda hzldr; ama kur
tarclar sadece nam kazanmak iin byle davranr. Moollar iin
nam kazantan daha nemlidir.46

XVl l . Yzyl Bulgular

1 953'te Heissig XVII. yzylda amanlarn Budist basks alt
na girmeleri hakknda uzun bir makale yaymlad. Esas kayna

MOGOLLAR

129

Dou Moolistan boylarna giden bir Budist misyonerinin, Neyii

Toyin'in ( 1 557- 1653) Moolca biyografsiydi (Bu biyografiyi byk
ihtimalle kendisi de Budist bir kei olan Prajfta Sagara adnda biri
yazmtr). Heissig yerel Mool dininin Budizmin zaferi ncesin
deki haliyle bir resmini izmek iin ayrca XIX. yzyl Mool vaka
yinamelerini ve antropologlarn aratrmalarn kulland. Grnen
o ki ruh imgeleriyle erkek ve kadn amanlara muazzam sayg gs
teriliyordu. ttifaklar Gk'le Yer'e srasyla beyaz bir at ve siyah bir
inek kurban edilerek kuruluyordu.47
Heissig'in kulland bir vakayiname erken XVII. yzyl aman
geleneklerini rnekler grnr. Kara Vasi Ruhun mgesinin Tarihi
adyla anlan bu kaynak amanln bir yaradl mitini bize verir.
Anlatld zere nce babas pek ok by bilen ve lmnden
hemen nce kendisine ona dua etmesi karlnda lmden sonra
koruma salamay nermi, ngdakay adnda bir adam vard. Ba
bas lnce ngdakay onun bedenini Kzl Kaya denilen yksek bir
yere gmd. Her ayn birinci, yedinci ve dokuzuncu gnlerinde
babasna ay, su ve st kanya sundu. Babasnn ruhu yerel ruhlar
la birlik olup dolu, gk grlts ve "dehetli belalar" retti. Sonra
ngdakay'n annesi de ld ve oul onu da ayn yere gmd. An
nesinin ruhu da yerel ruhlarla birlik oldu ve "ihtiyar Nine" adyla
bilinmeye balad. O da pek ok bela retti, insan ve hayvanlarn
kann zehirledi. Kabile yattrc adaklar sundu ve ngdakay'n
annesiyle babas srasyla bir adamla bir kzn bedenine yerleti.
Adam "Kara Vasi Ruhun'' ele geirdii "Kara mge" olarak nam sal
d, kz da "ihtiyar Nine" olarak kendini esir alan ruhun adyla anl
maya balad. Bir gn adamla kz vecde gelip belay defettiler. Kzl
Kaya'ya utular, zel davullarn buldular ve adaklar karlnda
kavimlerini koruyacaklar szn vererek geri dndler. Kavimle
ri, bu iki ruh adnda heykelcikler yapt. Heissig, amanlarla aman
etkinliinin ncelikli ilevinin insanlarla hayvanlar hastalk ve fe
laketlerden koruma olduu sonucuna varr.48

130

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Yaamyksn yazann grne gre Neyii Tayin, amanlar

kendi oyunlarnda yenerek Budizm'e amanlara kar zafer kazan
drmt. Bir Mool aman Noyichi Toyin'in adrnn etrafnda
beyaz aygrn koturup gk grlts olutururken bunu usuln
ce sona erdiren Budist misyoner amandan daha byk bir by
gc gsterdi. Neyii Tayin ayrca kr bir kadn aman iyiletire
rek stn tbbi maharetini de gstermiti.49

G eorgi: Buryat Dini ve G elenekleri zerine

Gezgin Georgi (Trki din hakkndaki blmmzde karla
mtk) XVIII. yzyl Buryat dini ve geleneklerine dair ksa ama
faydal bir alma hazrlamtr. Georgi eskiden bildirgelerin Bur
yatlar arasnda bir kad bir oka tututurup bu oku bir kamptan
dierine atarak dolatrldn syler. Dediine gre Georgi'nin
zamannda bile adaletten kaanlarn yakalanmasn salamak
amacyla bu yaplrm. Buryatlar akla hayale gelebilecek en byk
lm korkusuna sahiptir ve hibir zaman geceyi bir lyle geir
mezler nk onun kt ruhlarca sarldna inanrlar. l bir
adam btn eyalaryla beraber hemen adrndan dar tanr.
Gmlrken en iyi at mezarnn evresinde birka tur dndrlr,
bir tokmakla kafasna vurulur ve efendisiyle birlikte mezara konur.
Buryat amanlar genelde demir heykelcikler ve deri eritlerle, hat
ta demir maskeler ve boynuzlarla sslenmi deri kyafetler giyerler.
(Heissig deri eritlerin en belirgin aklamasnn bir kuun tyle
riyle kuyruunu temsil etmesi olduunu ama Buryatlar arasnda
bunlar ylan olarak grmenin yaygn olduunu gzlemler.)50 An
cak baz amanlar sadece paavralar ve hayvan derisi giyerler. Bu
amanlar davul yerine yaklak bir metre uzunluunda ve zerine
heykelcikler balanm olan iki ubuk kullanr ve icralar srasnda
kk bir bayrak dalgalandrrlar. 51
Genelde Buryat heykelcikleri (ongonlar) yaklak 20 cm. uzun
luundadr ve bunlara olaan aman kyafetleri giydirilir. Sklkla
keeden yaplrlar. zel bir heykelcik btn tanrlarn bulutuu

MOGOLLAR

131

meclisi temsil eder. Bu, 2 0 cm2 boyunda bir para hayvan derisi
dir ve kenarlardan tarak gibi kesilmitir. Dier heykelcikler insan
figrnn anahatlarn oluturabilmek iin boyanr ve kanla renk
lendirilirken kafaya camdan gzler taklr ve bayku tyleriyle ss
lenir. Bu heykelcikleri yerletirmek ve frtnalar srasnda tanrlara
snak olmas iin dalarda kulbeler yaplr. Sonbahar enliinde,
Beyaz Ay ziyafetinde, dualar heykelciklere yneltilir. Sonra atlar,
kzler, koyunlar ve keiler kurban edilir ve iskeletleri kendi de
rileriyle kaplanabilsin ve srklara yerletirilebilsin diye dikkatlice,
krlmadan braklr.52
Bir ate yakp st, peynir ve st kanya sunan aman seilmi
atlarn zerine st dkerek onlar kutsar. Kk bir bayrak sallayp
onu atee atar ki at dumann soluyabilsin, sonra atn yelesinden ve
kuyruundan kllar koparp gneye doru frlatr. Son olarak atn
yelesine krmz bir ip balar ve iinde st olan kab hayvann sr
tna koyup onu koturur. Kasenin ne ekilde dtne baklarak
tanrlarn at kabul edip etmediklerine karar verilir.53

Buryat aman badetinin Bir Tasviri

1879'da Rus arkiyat Alexander Pozdneyev, bir Buryat kyn
de aman badetine Dair balkl Moolca ksa bir incelemenin
bir yazmasna ulat. (nceleme 1875 ylnda Wangdan Yumching
adnda biri tarafndan yazlan bir vakayinamenin ekinden oluur.)
nceleme Fin aratrmac Jorma Partanen tarafndan 194l 'de ak
lamalar eklenerek ngilizceye evrildi. Bu inceleme Mool tanr
larnn faydal bir numaralandrmasn ve bir amann iine nasl
baladna ve pratiklerine uygulama yaptna dair bir anlaty
ierir.
Yazar Buryat amanlarnn hibir zaman bir kitaplarnn olma
dn aklayarak balar; tm eitim szlyd. Elli bei batda,
krk drd de douda bulunan doksan dokuz tanrya taparlard.
Batnn tanrlarndan beine kurbanlar verilirdi: Kuzeybatda yaa
yan ve ak doru bir ata binen, "Kzl Resmi Tanr" (Ulagan Kihan

1 32

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

Tengri) adyla anlan sevecen "refahn ve ruhlarn koruyucusuna";

Gneybatda yaayan ve beyaz bir ata binen gk grltsnn kor
kutucu "Beyaz Tanrsna" (agan Tengri'ye); "Yldz-Kaderi Tanr
s" (Odun Cayagan Tengri) adndaki "btn canllarn koruyucu
suna': "insanlara refah ve 'sr-ans' verene" ve "Takdir Tanrsna''
(Cayagag Tengri). Sonuncusu Heissig'in de dikkati ektii gibi
aslnda "Yldz-Kaderi Tanrsyla" zdetir ve ondan her eyden
nce insanlar yaralanmalardan, zellikle de ktrm brakan ya ralanmalardan saknmas, ana baba, e ve ocuklar korumas iste
nir. Bu yzden gerekte batnn drt yce tanrs vardr ve bunlar
Dumezil'le arkadalarnn bulduu Hint-Avrupa modeline 1 . Kav
ram olan dini egemenlii oluturmas ve alt kavramlara karlk
gelmesi itibaryla uyar: 1 . la (korkutuculuk), 1 . lb (sevecenlik), 1 .2
(topluluu koruma) ve 1 .3 (mallar letirme).54
Dounun tanrlarndan drdne kurbanlarla ibadet edilir: "Be
sin-ans" salayana, hastalklardan koruyana, krmz bir "at-an
s" bahedene ve krmz bir "sr-ans" verene. Burada yine bir
Hint-Avrupa modeli karmza kyor; bu kez gda, ila, at ve sr
besiciliini ieren 3. Kavram, bereketi temsil ediyor.55
rendiimize gre bu tanrlara ek olarak "kuzey topraklarnn,
liderleri Qormusda'nn olu olan on prensi" de vardr. Bilimin
sanlarnn dikkati ektii zere Qormusda aka eski ran dininin
yce tanrs Ahura Mazda, "Bilge Tanr"dr. Bu "prensler" bazen
koruma, bilhassa lmden koruma fikirleriyle ilikilendirilir: Bu
adan 2. Hint-Avrupa Kavram olan sava gcne karlk gele
bilirler. Yazar "gney topraklarnn krk drt prensinin" adlarn
bilmez. Ayrca iek ve dier hastalklara kar koruma salayan
"birok dinin efendileri" olduunu da belirtir. "Gn oklar" ad
n alrlar. Bunlar arasnda "gneybatdaki karl ak dalarda binei
zamann Ak Aslan'yla birlikte yaayan ak ihtiyar Zaman Adam"
(ag'y) sayabiliriz . Bu byk ihtimalle ran'n aslanla simgele
nen ve kahraman ak sal yal bir adam olan bir destana da yan
syan Zurvan (Zaman) adl tanrsdr.56

MOGOLLAR

1 33

Yazar bir amann iine nasl baladn anlatarak devam eder.

aman olmak isteyen bir adam usta bir amana kabul edilip edile
meyeceini sorarak balar. Bu gerekleirse aday eve gider ve evinin
gney cephesine hu aacndan nar ad verilen perdeyi andran
bir sra diker. nar szck anlam itibaryla "doa'' demektir nk
Doa'nn kendisini temsil eder. Bu nar kuzey ve gney yanlarna
ok daha byk iki aa konulmu, gneye bakan dokuz aalk
sradan oluur. Kuzey yanda duran "Ana Aa" adndaki aa
ayn beyaz bir resmini tar, gney tarafta, "Baba Aa" adndaki
aa da "Gne" adn alan krmz bir amblem tar. (Partanen Ja
pon imparatorluk trenlerinde bir sancan, mparator'u kavminin
"babas" olarak temsil eden krmz bir gnei gsterdiine, bir ba
kasnnsa mparatorie'yi kavmin "anas" olarak simgeleyen beyaz
bir ay tadna dikkati eker.) Bu aa srasna''.Ana-ak nar" ad
verilir. Batsna dokuz aalk baka bir grup dousuna da yirmi
yediden biri yerletirilir; kuzeybatya drt aalk iki grup sralanr
ve her grubun ortasna bir masa konur. Bir masaya "Yaayanlarn
Ykanma Tezgah" (amann aralar) dierine de ''.Adayn Ykanma
Tezgah" ad verilir. imdiye kadar bahsi geen tm aalara hay
van derileri ve kurdeleler balanr. Ana Aa'la ev arasna yedi aa
konur ve evin drt kesine drt tane daha konur. Evin iinde, bir
masann stne ilerinde kaymak, tereya ve peynir olan tabak
larn yan sra dokuz mumla iinde alkoll ikiler, st ve ay olan
dokuz tas konur. Tavandan bir kuma sarktlr ve baca deliinin
iine bir hu aac yerletirilir.57
Bu hazrlklarn ardndan aday kabul eden usta aman kendi
aralarn getirir. Bu aralar, arkasna asl bir mzraktan ve ylan
lar temsil eden kurdelelerin yan sra iki boynuzu olan bir demir
kaptan, stne metal yzkler taklm hayvan derisinden yapl
ma bir nlkten, geyik derisinden bir paltodan, atlar temsil eden
sslerle bezenmi iki sopadan, minyatr silahlarla sslenmi bir
krbatan, iki davul ve bir tokmaktan, biri bir kemere dieri de bir
aynaya taklm, yine ylanlar temsil eden kurdeleleriyle iki tas-

134

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

madan oluur. "Baba ve Ana" ad verilen bir yal adamla yal bir
kadnn refakatinde dokuz gen adam yardmc olmalar iin sei
lir. Ard ve kekik dallar kaynatlr ve on ikier siyah ve beyaz ta
atete stlr. Seher vakti eitli erkek ve kadn amanlarn yan sra
imdiye kadar bahsi geen tm insanlar evin iinde dua edip tran
sa geer. Sonra dar karlar. Talar Ykanma Tezgahlarna yerle
tirilir ve iinde ard ve kekik dallarnn kaynatld su amann
aralaryla katlmclarn zerine dklr. Kzl-kahverengi bir kei
ldrlr, piirilir ve yenir. Sonra adaya aralarn sorumluluu ve
rilir (davullar dnda) ve ortamdaki dier amanlarn yapt gibi
ustasnn talimatlar dorultusunda amanln uygular; srayp
derek tm gn boyunca dierleriyle birlikte her aacn etrafn
dolar. aman icralar ve ziyafet, ilemler bitmeden nce iki gece
ve iki gn boyunca srer.58
Sonralar aday baka amanlarca gerekletirilen aylk trenlere
katlr. yl sonra kabul treni tekrarlanr ve aday alt yl sonra
kendi aralarn edinir. Aalar yine nceki gibi dikilir ve adayla
dier eski katlmclar at srtnda civar evleri gezer. nsanlar ona
enstrmanlarna taksn diye ylan eklinde sarlm hayvan derileri
verir; artk tam anlamyla yetkindir.59
aman hastalar ziyaret eder ve hastann rahatszlna gre bir
koyunun krek kemiini yakarak ya da az tamburas alarak ke
hanetlerde bulunur. Sonra belli bir ruhun bir koyun ya da kei kesi
lerek teskin edilmesi gerektiini buyurur nk hastay o ruh hasta
etmitir. Ruhun heykelcii, korunmas amacyla, masann stnde
ki minyatr bir kulbeye konulur. Sonra aman transa geer ve or
tamdaki insanlar kurban edilen hayvann etini yer. Hastann lm
tehlikesi varsa amann onun ruhunu "lm Efendisinin" elinden
geri almas gerekir. Bu da tehlikedeki hayat yerine bir vekil bulun
masyla gerekleir: Samandan bir insan kuklas yaplr ve bozkrda
yaklr. Ayrca kurbanlar srasnda bir aman blgenin gvenlii ve
refahn salamak iin treni ynetir. Bu trende bir koyun kurban
edilir ve yksek bir yerde bayla kemikleri yaklr. amanlar bere-

MOGOLLAR

135

keti teminat altna almay amalayan kurban trenlerine de katlr

- bu trenlerden en nemlisi Ate tanrsna adanandr.60

Curtin, Czapl icka, Klementz ve Sanzheyev:

Buryat lahlarna likin rntler
1900'de Amerikal aratrmac Jeremiah Curtin Buryatlar ziya
ret etti ve dinlerini inceledi. Sonular lmnden sonra 1 906' da
yaymland ve bu sonular Buryat ilahlaryla ilgili ilgin bir bak
as sunar. Genelde Esege Malan olarak anlan yce tanrlardan
birinin adlarndan biri "Dnyann Beyaz Tanrs"dr. Onda fark
l tanr ya da ruh vardr, birincisi elli be, ikincisi krk drt tengri
retmitir, ncsnn de yedi olu yedi kz vardr. Bu nc
ruh zellikle yamur, iyi mahsul ve ocuklar iin arlr.61
Curtin'in verileri Czaplicka'nn yukarda geen Sibirya dini ve
toplumuyla ilgili aratrmasnda da karmza kar. Sylediine
gre batnn "ak tengriler" diye de adlandrlan elli be tengrisinin
reisi baz Buryatlarda Zayan Sagan Tengri'<lir (Yaradan Ak Tanr).
Dounun insanlara hastalk ve lm gnderen krk drt tengrisi
"kara'' ve fesattr. Ayrca karlk geldii tengrilerin ast olan ve yine
batl ya da ak veya doulu ya da kara olarak blnen "demirciler"
adnda ruhlar vardr. Bu demirciler dnyaya indiinde ilk ak de
mirci gkyznde kald.62
1 910'da Rus biliminsan Demetrius Klementz, Buryat diniyle il
gili uzun bir makale yaymlad ve orada yce tanr Esege Malan'n
oban olduuna inanldn belirtti. Bunlardan Makita Mang
ri adndaki ilki, tanrlarla insanlar arasnda bir arac olarak grev
yapyordu ve ayrca amanlarn hamisiydi, onlar kt ilahlar ve
ruhlardan korurdu. kinci oban Badshindai'ye gelince, insann
yaradl srasnda orada olduunu reniriz. Bu nedenle insanlar
doulu kt tanrlarn gnderdii hastalklardan koruma eklinde
srekli bir grevi olmutur. nc oban Debetsoy adndayd ve
koyun ve sr srlerinin efendisiydi. Bir ata biner; yay, sadak ve
bir kement tard. (Buradaki leme aka Hint-Avrupaldr: lk

136

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

oban dini temsil eder, ikincisi dardan gelenlere kar koruma

salayarak sava gcn ve ncs de bereketi.)63
1 927-28'de Buryat aratrmac Garna Sanzheyev kendisinin de
bir yesi olduu Kuzey Buryatlarnn diniyle ilgili genel bir taslak
yaymlad. Burada tengrilerin altnda hanlar (yneticiler) denilen,
batl doksan dokuz ltufkar ruh olduunu, ama sadece nn
bir isim ve ayr bir kiilikle zdeletiini kaytlara geti. Bunlar
bu gruplamann dnda duran yce tanr Esege Malan'la balant
lyd. Bu nden biri Esege Malan'n erkek kardei ve doksan do
kuzun yneticisiydi, Han argay Hoyon, "Hkmeden Kula Prens"
adndayd. Her eyden nce iyi bir ruhani lider ve hakim olarak
grlrd. kincisi Esege Malan'n oullarndan biriydi, ad ara
Teke, yani "Sar Teke"ydi. Oullarn koruyucusuydu. ncsne
gelince, o da Esege Malan'n bir oluydu ve Bukha Noyon, "Boa
Prens" adndayd; boa eklinde tahayyl edilir, bir ata olarak
hrmet gsterilir ve "btn Buryatlarn doumunu nasip eden"
olarak bilinirdi. Burada yine motifin Hint-Avrupal olduunu g
ryoruz: Dini egemenlik kavramnn iinde Esege Malan uzaktaki
yce hkmdardr [ l . la], "Ak-Doru Prens" adaletin hayrsever
simgesidir [ 1 . 1 b], oullarn koruyucusu topluluun ve onun gen
sava gcnn muhafzdr [ 1 .2] ve "nasip eden" herkesin payn
veren, mallar letirendir [ l .3].64

H eissig: Moolistan'daki Dine Genel Bir Bak

Mool ilahlarn ve ruhlarn aratrmada karlalan sorunlar,
Heissig'in 1 970'te yaymlanan paha biilmez Mool dini aratr
masnda uzun uzadya ele alnr. Heissig Moollardaki aman et
kinliinin atalara tapnmadan kaynakland grn benimser:
Yaayanlar atalarnn gl korumasna ihtiya duymutu. aman
sadece bu hayatta canllara yardmc olmak iin harekete geer ve
lmden sonraki dllerle ilgilenmez. Bu yzden gelecee deil,
gemie ve bugne bakar.65

MOGOLLAR

1 37

Bu adan bakldnda eski tanrlara tarihi ve destans ahsiyet

lerle birlikte ibadet edilir. En tepede Ebedi Gk (Mngke Tengri)
vardr. Halk dinindeki dualarda ve amanlarn arklarnda Ebe
di Gk, elli bei batda krk drd douda bulunan doksan do
kuz tanrnn reisidir, bunun yannda kuzeyde tane daha vardr
( 1870'lerdeki Buryat incelemesinde olduu gibi on tane deil).
zellikle ilgi ekici olan Heissig'in Buryat incelemesinde buldu
umuz, doulu, krmz "at-ans baheden'' (Atagha Tengri) hak
kndaki gzlemleridir. Heissig bu tanrnn atlar korumak dnda
pek ok ilevi olduunu syler: Srlara bakar, llerin ulakla
rna elbise, yiyecek ve yardm balar. Gk grltsne benzer
bir sesi vardr ve uzmanlk alanlar sk sk zdeletirildii Ebedi
Gk'nkine ok benzer. Bu nedenle at besiciliinin ilah olan Yu
nan tanrs Apollo'ya olaanst derecede benzer. Bununla birlikte
Apollo, Hint-Avrupal 3. Kavramn (bereket) baka zelliklerine de
karlk gelir: Yankl sesiyle Apollo bir saaltcdr ve genelde Yu
nan tanrlarnn kral Zeus'un roln stlenir.66
Heissig Moollarn ate kltyle ilgili de aydnlatc bilgiler verir.
Ate ilahna yln son gnlerinden birinde, ilahiler ve koyunun ka
burga kemiinden adaklarla ibadet edilir. Yln baka zamanlarnda
baka trenlere de bu ilah arlr; dn trenlerine olduu gibi
ilkbaharda develeri kutsamas istendiinde ve yaz gndnmnde
yere dklerek tanrya ikiler sunulurken. Tapnlmaya balad
ilk zamanlarda ate ilah diiydi ve ad "Ate-Kralie Ana''yd (Ga
lakan Eke); "Ocak Ana'' (Gholumta Eke) adn aldna da rastlanr.
Dalarn, aalarn ve hayvanlarn yan sra Gk ve Yer tanrlar
henz tam anlamyla olumamken o meydandayd. Ona edilen
dualarda, zelikle dokuz olan, kz, gelin ve damat talepleri ne
kar. Tpk eski Hintlilerin ate kltnde olduu gibi ona gelenek
sel olarak tereya sunulur. (Hintlilerin ate tanrs Agni'nin de
dnlerde nemli rol stlendiini ve benzer ekilde tanrlarn en
eskisi olarak grldn gzlemleyebiliriz.)67

138

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Heissig'in dikkati ektii zere Moollar at srtnda silahl kah

ramanlar olarak tasvir edilen eitli koruyucu ilahlara da tapm
lardr. Burada Cengiz Han dneminde "talih iareti" ve ayn za
manda nderin sanca anlamnda kullanlan slde kavram nem
tar. Slde sancakta cisimleen koruyucu ruhtur ve yakn zaman
lara kadar ona taplmtr. Savalara sava srasnda koruma sa
lamann yan sra aileleri ve srleri hastalklardan ve kurtlardan
saknr. Nitekim yneticinin sldesi atl ve silahl bir tanr, Slde
Tengri olur. Sava esirleri sancak eklindeki sldeye 1 9 1 1 'e kadar
kurban edilmitir. Onunla balantl Dayiin Tengri, "Dman
Tanr" adnda bir sava ilah vardr.68

Chab ros: "Talihi arma" Riteli

1 992'de Londra temelli aratrmac Krystyna Chabros Talihi a
rma: Moollarn Dalalgha Ritelinin Bir ncelemesi balkl nemli
bir kitap yaymlad. Bu kitap birinin ok ve baka bir nesne kullana
rak havada emberler izdii, "Qurui" diye bard (bu feryadn
anlam ak deildir) ve arzulanan "talih" eitlerinin sraland
bir metni ezberden okuduu bir riteli inceler. Chabros'un al
mas bu metinlerin rneklerine, bu ritele ilikin nceki anlatlara
ve Moolistan'daki kendi alan aratrmasna ( 1988-9'da) dayanr.
Ritelin yl iindeki en nemli icras sonbaharda gerekletiri
lendir. adrn dnda, "adrn ba" tarafndan, gnbatmnda
icra edilir. Bir koyun kurban edilir ve yetkili kii atn konak yerinin
etrafnda zel bir ok sallayp metni yksek sesle okuyarak srer. Bu
metin bir dua deildir ve hibir tanry armaz; sadece aadaki
rnekte olduu gibi beklenen "faydalar" sralar:
Kesilmemi yelesiyle aygr ve
Akp giden admlaryla atlar
Kvrlan boynuzlaryla ko ve
Salam bedenleriyle koyunlar.

MOGOLLAR

1 39

Bu sonbahar riteli mevsimin aa yukar austosa tekabl

eden ilk aynda gerekleir ki austos ay XIII. yzyla kadar Mool
ylnn ilk ayyd. Bu st rnlerinin salad art deer ve koyun
larn besililii sayesinde ziyafet iin en iyi zamandr. Buna karn,
ar derecede souk rzgarlar ve frtnalarn alktan zayf dm
srlerin yeni doan yelerini tehdit ettii ilkbahar yln en kt
zamandr. Baharda develer iin zel bir "arma" gerekletirilir
ve bu Moollarda iki sebepten tr zel neme sahiptir: Birincisi,
"scak-azl" koyun ve atlardan farkl olarak "souk-azldrlar':
haliyle insandan uzaktrlar; ikincisi, azgn bir erkek deve destans
fkeyi simgeler.69
"arma'' ayrca avclar bir hayvan ldrdkten sonra yaplr ve
bunun amac aka yeni ldrlen hayvann yerinin doldurulma
sn salamaktr. Benzer ekilde ritel srlar kestikten sonra da
ayn amala gerekletirilir. Chabros, Mool ritellerinin genelde
hayatn kendisinin devamlln salamaya ynelik olduu gr
n benimser. Bu nedenle Buryatlarn bir boa-ata zikirlerinde
ruhu temsil eden aman, ortamdaki erkeklerin kasklarn sser
muhtemelen yaam gcnn sonraki nesillere aktarlmasn temsil
etmektedir.70
"arma'' treni ayrca bat Moollar tarafndan sonbaharn
son aynda ocak tanrs iin verilen yllk kurbanla birleir. Bu l
ker takmyldz grndnde (yaklak 7 Kasmda) av sezonu
nun balamasn iaret eden ok eski bir Trk-Mool yeni yl en
liini artrr. Sibirya' da avlanma bataklklarn donmasyla bu
dnemde mmkn olur nk bu avclarn donmu toprakta av
kovalamasna elverir; bu donma ayn zamanda srtmalar iin
se bu donma yllk hayvan kesiminin balamas iin bir iarettir.
XIV. yzylda kaytlara geen, Moollarn atalara et biimindeki
bir ada, gnmze dek ocak kurban eklinde sregelmitir. Bu
ocak kurbannda ezberden okunan metinlerden biri zellikle ilgi
ekicidir:

140

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Bat blgesinden
Mukaddes bilgelik kutsamas dilerim
Dou blgesinden
reyen atlarn kutsamalarn dilerim
Kuzey blgesinden
Kara Kpak develerinin kutsamalarn dilerim
Gney blgesinden
Byk in mparatorunun mlklerinin kutsamasn isterim
Chabros bu drt blgeyi Moollarn fethettii kavimlerin temsilleri olarak alr. Ancak bana yle geliyor ki bu resim Hint-Avru
paldr. Mukaddes bilgelik batda ve bereket de doudadr. Genelde
Moollarda develerle simgelenen fiziksel g burada kuzeydedir.
Gneydeki in, byk bilinmeyeni, yabanc ve tehlikeli ama
Moollarn gebe ekonomisinin kendi bana salayamayaca
maddi zenginlie sahip "tekiyi" ifade eder. Metnin geri kalan "a
drn ba"nn bak asyla bu gebe ekonominin arpc grn
tlerini verir:
Benim yoksulluumu gideren mukaddes faydalar
lmmde yerimi tut . . .
Geni bozkrlar kadar geni bir aile
Yatak rts kadar geni bir rahim . . .
Bol kll boa-develerin yaam gc ve mukaddes faydalar . . .
adrn eiindeki kle ve kpekler.71

Hurnphrey ve Onon: amanlar, Aalar ve Bir Tanra

1996'da Cambridgeli antropolog Caroline Humphrey tara
fndan, yukarda Gizli Tarih 'in evirmeni olarak karlatmz
Dagur Moollarn inceleyen aratrmac Urgunge Onon'un i
birliiyle yaymlanan amanlar ve Yallar balyla kapsaml bir
kitap ortaya kt. Bu kitap Onon'un Kuzey Manurya'daki Dagur
hemehrileri arasnda geen nceki hayatndan hatralar inceler

MOGOLLAR

141

ve Humphrey'in alan aratrmasyla birlikte baka aratrmaclarn

yakn dnem aratrmalarndan da yararlanr.
Baz aratrmaclar Dagurlarn Mool olmad ve Hitaylar
dan geldii grn benimsemitir. Ancak Dagurlar kendileri
ni Mool olarak grr ve pek ok Manuca szck ierse de bir
Mool lehesi konuurlar. Dier Moollardan Cengiz Han'n yk
selmesinden nce ayrlm gibi grnyorlar. XVII. yzylda Man
u imparatorluuna dahil oldular.72
Onan 1 9 1 9'da dnyaya geldi. Be yalarndayken saln ko
rumak amacyla Gk'e adand. Ailesinin en kk olu olarak
babasnn tarlasn miras almas bekleniyordu. Kynn yaknla
rndaki bir dan tepesinde bulunan bir ayin kurgann hatrlyor;
bu kurganda Gk, da ve ormanlara taplrm. Kydeki bir am
barda ruh heykelcikleri varm. Kadnlarn bu ambara girmesine
izin verilmezmi ve bu heykelciklerin orada saklanmasnn nedeni
asl evde cinsel birliktelie ahit olmalarnn onlar kzdraca fik
riymi. Onan ayrca toplumdan eitli ekillerde ayrlan amanlara
gsterilen saygy hatrlyor: rnein ldklerinde gmlmezler
ama aa dallarnda ruhlar dnyaya daha abuk dnsn diye ser
gilenirlermi. Ayrca amanlar ava katlmazm nk Onon'un
dedii zere onlar gn paras ve dolaysyla vahi hayvanlarn
"kuzenleridir".73
Ancak amanlar hibir ekilde Dagur toplumundaki tek nem
li insan grubu deilmi. Ayrca "yallar" (utaachiler), szck an
lamyla tra olmay brakm ve lm bekleyen "yal adamlar"
varm. badeti ynetir ve ruh heykelciklerine sunulan adaklar
denetlerlermi. Trenlere zellikle dahil edilen yal kimseye bagc
("trenci") denirmi ve bu kii atlar kutsayp koyunlarn yanm
krek kemiklerinden kehanetlerde bulunurmu. Av seferlerinin ri
tellerine bakanlk eden "yal bir adamd". Bu yzden Onon'un
dncesine gre Dagurlarn hayatnda amann ok da byk
bir etkisi yoktu; genel uygulamada sradan bir ngiliz hekimden
farkszd. Humphrey'in gzlemledii kadaryla, genel olarak a-

142

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

manlar canl varlklara (vahi hayvanlar-ama av srasnda deil

kular, balklar ve bcekler) ynelik ritelleri, "yallar" da canl
olmayan varlklara (dalar, tepeler ve ate) ynelik ritelleri yne
tiyordu. Canl olan ama hareket edemedii iin durumu belirsiz
olan aalara tm topluluun katld ayinlerde ibadet ediliyordu.
(Humphrey'in Mool bir arkada, babasnn tek bir aac olan bir
blgeye giderken una karar verdiini anlatt: "Bu gzel aa tap
maya deer:')74
Dagurlarn aalara yaklamlar, yal bir karaaacn altnda
dinlenen bir avcnn hikayesinde daha ayrntl olarak incelenir. Bu
karaaa yanndaki st gibi eildi ve iki aa konumaya bala
m. St bir aman olan karaaacn gidip annesini iyiletirme
sini istedi ama karaaa avcya gz kulak olduu iin bunu kabul
etmedi.75
Aalarla ilgili baka bir yky, eserini 1 99 1 'de yaymlam
Odongowa adndaki kadn bir Dagur antropologda buluruz. Alts
bir derenin kenarnda alts da bir dan tepesinde byyen on iki
aalk zel bir grubu anlatr. Gemite insanlar bu aalara gidip
bakarlarm nk aalar kurursa insanlar zorluklarla mcadele
etmek zorunda kalrm. Gnlerden bir gn baz aalarn kuru
duunu grmler ve bu aalarn hayvan kanyla beslenmesi ge
rekiyormu. Dadaki aalara ulaabilmek iin semavi dnyann
iinden gemek ve llerin kayksnn kreini ektii bir salla
bir dereyi amak gerekiyordu. (Humphrey bunun muhtemelen de
bir kadn klt olduunu syler.)76
Yukardaki gibi dehetli yolculuklar amanlarn ar derecede
cesur olmasn gerektiriyordu. Humphrey ve Onan amanlar cesa
retleri ve korkutucu olaylarn getirdii geici delilikten hzla kur
tulma yetenekleri-eitli ruhlara hkmedebilmeden gelen bir yete
nek-dolaysyla sayg duyulan varlklar olarak gsterir. amanlarn
askeri donanm olmas gerekir; aman kyafetinin en ne kan
paralar silahlar, zrh ve aynayla kemer gibi ok iyi korunan bir

MOGOLLAR

143

kalenin simgeleriydi. Aynalar ayrca dnyada olup bitenler hakkn

da bilgi verir ve k yanstarak iblisleri korkuturdu.77
Humphrey ve Onon, Dagurlarda Ome Barkan ("Rahim Ruhu")
adyla yeniden karmza kan antik tanra Umay hakknda da
bilgi verir. Bir ocuk hastalanrsa ruhunun kaybolduu dn
lrd ve bir aman ocuun sann bir ksmn, iine ruhunun da
arlaca bir antaya koyarak onu Ome'ye adar, sonra anta bir
Ome resmine balanrd. Tanra ruhlarn yeniden doumundan
da sorumluydu. Ome klt neredeyse tamamen kadnlara ayrl
mt. Bir Dagur destannda yeralt dnyasna giden bir kadn a
man anlatlr. Ome ona yeraltn gezdirmi, yeil bir aacn ocuk
larn bymesini simgelediini, kurumu bir aacnsa insanlarn
srlere ayrlm ayrlar bilinsizce yakmalarndan dolay ortaya
kan verimsizlii temsil ettiini anlatm. Baka bir Dagur metni
Ome'yi ya da onunla btnleen bir kadn aman dnyamzdan
ge dnerken canlandrmtr; cmlelerin znesi olmad iin bu
yolculukta kimin ge ktn anlamak imkanszdr.78
Dagur malzemesinde sunulan zorluklar bariz ekilde inli olan
etkilerle iddetlenir; dolaysyla Dagurlarn bir adamla dii bir til
kiden geldikleri inanc inlilerin bir tilkinin gzel bir kadna d
nmesi eklindeki eski inanlarn yanstr gibi grnr. Benzer
ekilde, Onon'un Dagur dncesinde ikilik ve "denge"nin baskn
olduu konusundaki srar, Humphrey'i bunun inlilerdeki yin ve
yang kuramndan alnm olduundan phelenmeye itmitir.79

Mool Dininin Mant

Mool dini, insanlarla hayvanlarn sava ve bartaki koutlu
una dayanr gibidir. Dokuz says da nemli bir edir; Mool
kavminin dokuz boyu, koruyucu ruhlarn simgeleyen sancan
dokuz kesinde temsil edilir. Bu ruh hem aileleri hem de srleri
hastalklardan ve kurtlardan korur. Kan da ayn ekilde nem tar:
Soylularn ya da kurban edilen hayvanlarn kan dklmemelidir.

44

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Kann paylalmas, Moollardaki ok nemli ilikilerden biri

ni, kan kardeliini yaratr ve bir dierinde, manevi babayla oul
arasndaki ilikide, kan bir sadakat nian olarak gnderilir. Kan
dkmekten kanma geleneine benzer biimde, insanlarda oldu
u gibi yeri doldurulmas gereken hayvan kaynaklarn tketmek
ten de kanmak gerekir. Bir insann lm kendini kurban ederek
nlenebilir, ve bir hayvann hayatn kurtarmann da insann kendi
cann kurtaraca dnlebilir. Bir hayvan ldrdkten sonra
onun yerini yenisi alsn diye "talih arlr": Hayat devam etmek
zorundadr. Bu yzden ok sayda ocuk ve deve "adrn efendisi
nin" yaamnn srmesinin diyeti olur.
Moollar iin, grdmz gibi, sava avlanmaya benzer ama
sadece avclk tekniklerinin askeri alana aktarlmas anlamnda de
il. Daha ok Deleuze ile Guattari'nin dikkati ektii zere, sava
lar hayvan zelliklerine brnrler -avc kpekler ya da vahi ca
navarlar. Bu yzden bazen anlalmaz bir vahet, bazen de garip bir
efkat ve merhamet sergilerler (nk savann fkesi toplumun
allagelmi balarn koparr).80 Genel olarak, Moollar fethet
tikleri kavimlerin dini inanlarn umursamazlar (genelde yanl
biimde hogr olarak alglanan bir aldrmazlk). Sadaka vermek
mantkszdr, nk yoksullarn kaderini Gk yle belirlemitir.
Moollar iyi hayvanlar insanlara tercih eder. Tehlikedeki yoldala
r kurtarabilmek iin hemen koup olaand kahramanlk sergi
lemelerinin saiki nam salma arzusudur. Bu amann da gsterdii
bir kahramanlktr nk amann, hayat tehlikedeki bir canly
kurtarmak iin hemen harekete gemesi gerekir. Onun esas rol
insanlar ve hayvanlar korumaktr ve bu yzden daha geni bir
dini balamda nemsiz grnebilir nk gelecekle deil gemile
ve bugnle ilgilidir: Uzmanlk alan dalar ya da ate deil canl
varlklardr. Mool aman bir eit hava tabip subaydr ve aletleri
modern askeri teknolojideki gibi alr.

MOGOLLAR

145

Karlatrmal Bak Asyla Mool Dini

Mool dininin bu blmde karmza kan dier eleri
Avrasya ve Hint-Avrupa koutluklaryla daha iyi anlalr. Cen
giz Han'n atalar arasnda dii bir geyikle iftleen mavi kurt ve
sar bir kpekle iftleen kadn hem Altayl renk modelini hem
de trler arasndaki snrlarn yklmasn rneklendirir. Cengiz
Han'n biyografisindeki baz lemeler Trki malzemeden zaten
alkn olduumuz eittedir: lk hayvan, ikinci hayvan ve insan
modeli, "san-ku-Cengiz Han" ve "vahi hayvanlar-idi edilmi
beygirler-kadnlar" sralamalarnda bulunur. Ayrca tipik Avras
yal gk, deniz, dnyann yzeyinden aa doru genileyen alan
lemesinin ahin-balk-dasan lsyle karland grlr.
Bu Avrasya modeli kutsal da-sava yaras-beslenme lsnde
Hint-Avrupal bir modele dnr.
Mool amanlar, kadnlam skit kahinleri ve baz Avrasyal
Trki meslektalar gibi ecinsel olarak grnrler, ruhlarla anal
yoldan ilikiye girerler. amanlar, Osetlerin sihirli kadehi ve Hitay
larn tanklk ettii gizemli "kadehlerin uurulmas" trenindeki
kadehler misali kupalarn mucizevi ekilde ienlerin dudaklarna
gitmesini salarlar. Bir Dagur metninde, bir tanrayla birleen bir
kadn aman ya da yalnzca tanra Trki bir aman gibi gky
znde yolculua kar. Cmlelerin znesi olmad iin hangisi ol
duunu syleyemeyiz. Nietzsche'nin belirttii gibi, Altay ve Ural
dilleri konuan kavimlerin dnceleri kendince bir zglle
sahip olmaldr nk dilleri bir yklemin znesine ok az nem
vermektedir.8 1
Mool ilahlar ve ruhlarnn listesindeki Hint-Avrupa modelleri
karlatrmac iin zel nem tar. Ak doru atn kuzeybatda ya
ayan sevecen binicisi (muhtemelen "Ynetici Kula Prens"e tekabl
eder), canayakn Hint tanrs Mitray andrr, onun gneybatdaki
korkun beyaz karl da (muhtemelen "Yaradan Ak Tanr"ya kar
lk gelir) Mitra'nn orta, uzak ve yce Varuna'ya benzer. Benzer

146 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

ekilde, doudaki "at ans" ve "sr ans"nn krmz bahedicile

ri, biri at besicilii dieri de sr besiciliiyle ilikilendirilen me
hur Hint-Avrupal ya da Hintli "ilahi kizler" gibi grnr. Burada
pusula ynlerinin, ocak kurbannda ezberden okunan metindeki
Hint-Avrupa modelinde zel nem tad grlyor: Orada kut
sal bilgelik [ l ] batya, develerle simgelenen g [2] kuzeye, "reyen
atlarla" temsil edilen bereket [3] douya ve in mparatorunun
yabanc sureti gneye yerletirilmitir. Bu noktada Oxfordlu antro
polog Nick Allen, Hint-Avrupa dininin drdnc bir kavramnn,
yabanc ya da "teki" olduunu ve bu drt kavramn, bunlar koru
yan drt Hint tanrs rneine kout olarak, drt ana yne karlk
geldiini iddia etmiti: Varuna (dini egemenlik) batda, ndra (g)
kuzeyde, Kubera (zenginler) douda ve Yama (br dnya, lle
rin dnyas) da gneydeydi.82 Byle olunca insan aslnda Mool
ilahlarnn, ran tanrlaryla birlikte Budizmle gelen Hint tanrlar
olup olamayacan merak ediyor. Burada Partanen'in 1870'lerdeki
Buryat incelemesine atfta bulunarak kayda getii, Mool ve Ja
pon sembolizmlerindeki benzerlikler ve ayrca Japon ilahlarnn
listesinde bulunan Hint-Avrupal modeller akla geliyor.83 Dolay
syla, Hint-Avrupa ve Hint-ran modellerinin Japonya'ya muhte
mel aktarmyla ilgili Mool listeleri ok kymetli bulgular sunuyor
gibi grnyor.
Humphrey'in sunduu, aalarla ilgili Dagur malzemesi de
byk nem arz eder ve benim Trki blgede, hayali veysi/er
Tarihi'nde bulduklarma ok benzer. Burada da kadnlarn dindar
lyla gl bir ban yan sra kurumu ve yeil aalar, konuan
ve insanlarn bakmn stlenen aalar biiminde bir sembolizmle
karlarz. Ayrca bir aaca ulamak iin dere aan bir kadnla ve
tipik bir Avrasya modeliyle karlarz: Dan tepesi-dere-aa
cn kkleri.

iV. B l m : Tunguzlar

ve

Man u l a r

Tunguz dili konuan eitli kavimler (dilsel adan onlara bal

olan Manularn yan sra) bizi deiik bir hayvan eitliliiyle ta
ntracak: rengeyikleri, Kanada geyikleri, kaplanlar ve aylar, ayr
ca turnabal ve alabalk. Hitaylar gibi in'i fethetmek zere or
mandan kan bir n-Tunguz kavmi olan Curenlerle ilgili Ortaa
bulgularna bakarken, amanlarn aratrlmasna ynelik nemli
erken malzeme ve beyaz renge kuvvetli bir vurgunun yannda
"gzyan kanla kartrma'' eklindeki yeni bir mantkla karlaa
caz. XVIII. yzylda, bu kez Tunguz yeminlerinde, yine bir l
yap bulacaz. XX. yzyl bize "amanizm" ve "kutsal" hakkndaki
akademik fantezilerin temelini rten, Tunguz ve Manu dini
nin fevkalade ayrntl antropolojik betimlemelerini verecek. Bir
Tunguz amannn adrndaki ayrntl ku ve balk tasvirleriyle
karmak sembolizmi dneceiz. Kanada geyiiyle ilgili mitleri
inceledikten sonra Tunguzlarn cenaze trenlerinin Kzlderilile
rinkine benzediini greceiz. Daha sonra hayvanlarn muskalar
daki yansmasyla ve ay avn evreleyen zengin tabular ve trenler
kompleksiyle karlaacaz. Son olarak yeraltn ziyaret eden bir
kadn aman hakkndaki bir Manu destann tartacaz.

Curenler
Curen gelenekleri ve dininin aratrlmasna ynelik inli kay
naklar Alman arkiyat Her bert Franke tarafndan 1 970'lerde e
virildi ve incelendi. Bu kaynaklardan biri, n-Tunguz fatihlerinden
Hung Hao'nun ( 1 088- 1 1 55) uzun sreli esirlerinden birinin nceki

148

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

bir almasn kullanan Hs Meng-hsin'in ( 1 1 26- 1207) Curenler

zerine yazd monografidir.
Hs Meng-hsin, dier inli yazarlar gibi, Curenlerin ar alkol
dknlne deinir. 1 125'te in'in gneyinden gnderilen bir
eliye gre Curen saraynda gnde , be ya da dokuz kez arap
servisi yaplrd.1 Hs Meng-hsin ayrca Curenlerin giysilerini sol
dan baladklarn belirtir (Franke'ye gre bu, inlilerin gznde
bir barbar geleneiydi) . Moollar gibi Curenler de beyaz giyinme
yi tercih ederdi. Yln ilk gnnde gnee dua ederlerdi ve beinci
ayn beinci gnnde st aalarna ok atarlard. Franke, bu ok
atnn bol ya elde etmeyi amalayan bir Hitay gelenei oldu
unu syler. Hs Meng-hsin Curen evlilik geleneklerini anlatarak
devam eder: Zenginler nian hediyesi olarak kzler ve atlar verir
di, fakirlerse kzlarn koca bulsunlar diye sokaa salar ve kocala
rnn evine tren yapmadan gitmelerine izin verirdi. Erkekler iip
atlarn srer ve setikleri mstakbel gelinleri alp gtrrlerdi. 2
Hs Meng-hsin'e gre, Curenler hastalklara hekimler ya da
ilalarla deil amanlar ve dualarla are ararlard. aman bir do
muz ya da bir kpek kurban ederdi. Hasta dalara gtrlp terk
edilirdi. Bir soylunun lmnn ardndan en sevgili kleleri ve at
lar yiyecekle birlikte diri diri yaklrd.3
Ayrca Curenlerin lm takiben alnlarn kesmelerinin gz
yan kanla kartrma amac tadn ve buna "kanl yalarla
veda etmek'' dediklerini reniriz. Franke, Curenlerin bunu baka
zamanlarda da yaptklarn syler: Bir hkmdar bir savatan nce
"alnna bir kesik atp Gk iin alam" ve Curen beyleri bir zafer
den sonra kanlarn gzyayla kartrmlard. Baka bir hkm
dar bir ehre saldrmadan nce ve beyaz bir atla bir kadn kurban
ettikten sonra, yine Gk' e dua ederek, ayn treni dzenlemiti.4
Hs Meng-hsin bize Curenlerin XII. yzyl balarnda, Curen
cede kadn aman anlamna gelen shan-man adnda bir ba yasa
koyucu olduunu anlatr. "Bu, onun deien koullar bir tanr gibi

TUNGUZLAR VE MANULAR

149

anlamasndan kaynaklanyordu:' Biliminsanlar bunun "aman''

szcnn zgn haliyle bulunduu bilinen ilk metin olduunu
ve ok sayda kadn amann varlnn ak bir yansmas olduu
nu gzlemlediler. 5
Franke ayrca 1 344-45 yllar arasnda bir komitenin derledii,
Curen hanedan hakkndaki resmi in tarihini, Chin shih'i incele
di. Bu tarih bize iki kabile arasndaki anlamazl zen kii olarak
sunulan, Curen kurumlarnn kurucusu Shih-tsu'nun efsanesini
sunar: Shih-tsu bir cinayeti izleyen bir kavgann diyet denerek
(Otuz ba at veya kz) bitirilmesini emretmi. Minnettar kalan
kabileler Shih-tsu'yu nian hediyesi olarak gri bir kz ve gelin ola
rak 60 yanda bir kadnla dllendirmi ve Shih-tsu'nun o kadn
dan iki olu olmu.6
Franke hanedan tarihinde Curen amanlar hakknda da bilgi
buldu. Bir erkek ya da kadn aman, ailesine gidip unlar syleye
rek bir katili lanetlesin diye arlrm:
Bir boynuzu ge dieri yere bakan kzn al
Ve nden baknca yz alacal
Arkadan baknca kuyruu beyaz
Yanlardan baknca sa ve sol kanatlar olan
Adsz atn.
Sonra aman yeri bir klla iaretleyip katilin hayvanlarn alr
m. Bu anlatnn, az nce bahsi geen diyet uygulamasnn balan
gc efsanesine tam oturduunu grrz. Franke'nin dedii gibi,
szler katilin gelecekte sadece ekli bozuk hayvanlara sahip olmaya
mahkum edildii anlamna gelebilir.7
Franke, Curenlerin bir ocuun geleceini renmek iin a
mana bavurabileceklerini kaydeder: Bu amanlar "tanrlarn dilini
konumaya" muktedir kimseler olarak betimlenir. Burada arlan
tanrlar, Curenlerin douya bakan arap kadehleriyle dua ettikleri
Gk ve Yer'dir.

150

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

Besbelli len bir adamn atlarn yakma gelenekleri atalarna,

Mo-ho adndaki bir kabileye dayanyordu. Bir cenaze treninde,
kaydedildiine gre, bir Curen imparatoru beyaz bir ata binmi
ti. Franke bunu Hitay pratikleriyle ilikilendirir ve XII. yzyldan
inli bir alimin, stlere ok atma eklindeki Curen geleneini
Hunlardaki sonbaharda (atlar imanken) orman etrafnda at sr
tnda yarma ritelinin bir devam olarak grdne dikkat eker.
Sonu olarak Franke, Curen geleneklerinin byk lde Hitay
lardan alnd ve bu yzden Hitay kltr iinde gl Tunguz
elerin bulunmasnn muhtemel olduu grn benimser.8

Gibert: Curenlerin Kutsal Da

1 934'te Fransz misyoner Lucien Gibert Curenlerin kutsal da
yla ilgili in kaynakl deerli bir bulgu sundu. Daa Curenlerin
selefi olan Mo-ho kabilesi zaten hrmet ediyordu. Sz konusu edi
len, Gneybat Manurya'daki Baekdu Da'dr ve ad "Byk Ak
Da" anlamna gelir. Mo-holar, bu dada yaayan hayvanlar kut
sal sayard ve Manuryallar tepesindeki btn hayvanlarn beyaz
olduuna inanrd. Curen imparatorlar, ruhunun hanedanlarn
koruduuna inandklar zel bir da kltne taparlard. mpara
torlardan biri bu ruha "milletin refahn salayan ve ona yalvaran
insanlar koruyan kral'' adn, bir dieri de "Gk' yaratan byk
ve kutsal imparator" adn vermiti. Curen hkmdarlar ayrca
kuzey yamacna dan ruhu iin bir tapnak ina etmilerdi ve ora
da zel gnlerde, bu ruhu kavmin tarihine dair nemli olaylardan
haberdar ederek, ruha kurbanlar verirlerdi.9

Stein: Bir Curen Kurban

1 940'ta Rolf Stein bir inli gzlemci tarafndan anlatlan, beyaz
bir kpein uzun bir kaza oturtulduu bir trene dikkat ekti.
Ba baka bir sra taklm ve araba bastrlmt. Akland
na gre bu ritelin amac Gk'e kurban vermek ve hastalklar
uzaklatrmakt. Stein bu riteli Hitaylarn kafas topraa gmlen

TUNGUZLAR VE MANULAR

151

beyaz kpek kurban eklindeki hanedan riteliyle karlatrr ve

burada gn Curenlerin soylu atalarnn evini temsil ettii gr
n benimser.10

Tao: Curenlerde Evlilik ve Miras

Curenlerin evlilik gelenekleriyle ilgili bilgi inli aratrmac
Jing-shen Tao tarafndan 1 976'da baslan bir almada bulunur.
Curenler ok eliydi ve bir erkein lmnn ardndan hayatta
kalan e, erkek kardelerinden birine verilirdi; odalklar da oulla
rndan ya da yeenlerinden birine verilebilirdi. Evlilikler damadn
gelinin evine hediyelerle gitmesini gerektirirdi (genelde atlar ya da
srlar). Dnn ardndan damadn gelinin evinde genelde
yl sren bir dnem boyunca hizmet etmesi beklenirdi. Miras ba
badan oula gemekten ziyade aabeyden kardee geerdi ve en
byk aabeyin miras byk zorluklarla tespit edilebilirdi.11

Roux: Curenler ve Hayvanlar

Roux Curen dininde hayvanlarn rolne dair in kaynaklarn
da saklanan bir miktar bulgu derledi. Av srasnda beyaz bir erkek
geyik yakalamak Curenler iin hayra alametti (tpk Hitaylarda
beyaz kerkenez yakalanmas durumunda olduu gibi). Curen
imparatorlar tanrlara yazl niyazlarla av sezonunda yakalanan
ilk hayvanla ilk bal adard. Curen enliklerinde vahi danslar
avlanma ve savalar canlandrrd. Ktlk zaman, yamur yasn
diye, kraliyet emriyle bir dada hayvanlar kurban edilirdi. Ylda
iki kez gerekleen esas Curen kurbanlarndan nce, kurbanlarn
ruhlarn cennete yada gkteki atalara gndermek amacn belli
eden bir srk dikilirdi. 12
xv .

Yzyl

XVII. yzylda in'in Manularn eline gemesiyle inliler tara

fndan Manu efsaneleri ve dini pratikler kayda geirildi. Gibert ve

152

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Rom:, Manularn yaradl destann ksaca kaydetmilerdir. "B

yk Ak Da"n dousunda, stnde gl olan baka bir da varm
ve Gk'n kz oraya ykanmaya gelmiler. Bir saksaan en k
nn stne krmz bir meyve atm ve kz mucize eseri hami
le kalp Manu imparatorlarnn atasn dourmu. Gibert ayrca
1 677'de bir Manu imparatorunun "Byk Ak Da"n zirvesinin
kefedilmesi iin emir verdiini ve ardndan onun ruhu onuruna
oraya bir ant diktirdiini kaydeder. Gney Manurya' da Kirin
ehrinin gneybatsndaki kk bir daa ina edilen bu tapnak,
ilkbahar ve sonbaharda kurbanlara sahne oluyordu. 13

XVl l l . Yzyl: G melin ve G eorgi

Gmelin 1 730'larda Tunguz amanlarna dair bilgi salamtr.
Bir amann pek ok demir ssn yan sra omuzlarnda demirden
boynuzlar olurdu ve bir ay, kpek ya da kedi gibi sesler karr
d. Bir Tunguz aman, gvdesinden ok gemi gibi yapmak iin el
abukluundan faydalandn kabullenmi, yine de emrinde pek
ok "iblis" olduunu iddia etmiti. Tunguz aman, "iblis"in emrin
deki bir kuzuyu kurban ederek ifaclkla megul olurdu: Hayvann
gsn yarp kalbini dar karrd. Bunun ardndan deri, kafa
ve ayaklar "blis"in istedii adak olarak bir srn tepesine yerle
tirilirdi. Bu yntemin alternatifi olarak aman, hastann alnm
ruhunu kurtarrken, onu alan ruha bir at kurban edecei szn
verirdi. 14
Ayrca Gmelin bize Tunguzlarn yzlerini, tpk Kzlderililerin
ki gibi, mavi desenlerle kapladklarn anlatr. Dnyevi ihtiyalarn
karlayan, boyu bazen bir metreyi bulan, aa ya da bakrdan put
lar vardr. Tunguzlar onlara sabah ve akam, avda ve balkta baar
getirsinler diye, dua ederler. Yakalanan ilk hayvan "blis"e adanr.
Av baarl geerse puta sayg gsterisinde bulunulur ve kanla mes
hedilir; ama baarl gemezse put yere atlr ya da suda boulur.
ller aalarda ya da yerde sergilenirler, ancak zellikle sayg
gsterilen biri lrse yay, oklar ve aletleriyle yksek bir iskeleye

TUNGUZLAR VE MANULAR

153

konur. Uygulama, yollardan hayli uzakta ve yabanclarn ziyaret et

meyecekleri arazilerde yaplr nk yabanclar aletleri alabilir. 15
Georgi, 1 770'lerde Tunguz dinine dair daha fazla ayrnt sala
mtr. Tunguzlarn davalarnda tr yemin vardr. En nemsiz
yemin trnde sank, gne istikametinde bir bak savurarak g
nee seslenip, suluysa barsaklarna bir bak yaras kadar ld
rc hastalklar gndermesini syler. Yeminlerin daha ciddi olan,
kutsal bir daa trmanrken edilir; sank masum deilse leceini
ya da ocuklaryla hayvanlarn kaybedeceini veya avda ve balkta
tm baarsn kaybedeceini syler. En ciddi yeminse kaza otur
tulmu, yaklm ya da paralara ayrlm bir kpein kann ier
ken edilir: Sank eer suluysa ayn kaderi paylaacan syler. Bu
radaki leme bana ksmen Hint-Avrupal, ksmen de Avrasyal
geldi: Barsaklar Hint-Avrupa modelinde 3. Kavrama (bereket)
karlk gelir; dan yamac, av ve balksa Avrasyal 2. dzeye; ve
kaza oturtulan kpek de anlayabilecr ,iz gibi 1 . dzeye, Gk'e
karlk gelir; hayvan kurban etmek de dini temsil eder (Hint-Av
rupa alannda 1. Kavram).16
Georgi'ye gre, Tunguzlar ocuklarnn beiklerinin stne
demir putlar asard. Dindar kimseler bir adam, hayvan ya da
kuu temsil eden byle putlar gsnde tarm. Georgi ayrca
Tunguzlarn yzlerine dvme yapma geleneine deinir ve bunu
Herodot'un bahsettii benzer bir Trakyal geleneiyle karlatrr:
Herodot bunun Trakyallarda bir soyluluk iareti olduunu syler
(Yunanlar iinse bu esaret alametiydi). Georgi'nin verdii bilgiye
gre Tunguzlarda trenlerini gerekletirirken arpc kyafetler gi
yen hem erkek hem de kadn amanlar vard. Bu kyafetler genelde
deriden yaplr ve kartal peneleriyle doldurulmu ylan derilerinin
yan sra demir putlar, ziller, halkalar ve incik boncukla sslenirdi.
Dn ziyafetlerinde Tunguzlar bazen bir kurt veya tilki, bunlar
dan yakalayamamlarsa kpek yerlerdi. Bu ziyafetlerde kou ya
rlar, binicilik yeteneklerinin sergilendii gsteriler ve okuluk
msabakalar yaplrd. Tunguzlarn pek ok tanrs vard, bunlarn

1 54

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

arasnda salk, av, gezginler, kadnlar, ocuklar ve rengeyikleri ko

nularnda uzmanlam ilahlar da vard. Avclar kurban edilen ku
lar dallarn glgeliklerine ya da armhlara asarlard. Kehanetler
uan oklarn ya da titreyen yaylarn sesini dinleyerek yaplrd.17

Czaplicka: Tunguz Dinine Genel Bir Bak

Tunguz aratrmalarna dair on dokuzuncu ve erken XX. yz
yl kaynaklar Czaplicka tarafndan zetlendi. Onun kaynaklarna
gre, lmden sonra beden bir rengeyii derisinin iine dikilip bir
aaca aslrd ve kemikleri bir aaca ya da diree balanmak zere
bir rengeyii ve bir kpek ldrlrd. Yas tutanlar evlerine d
nerken lnn ruhu tarafndan takip edilmemek iin izlerini kapa
trlard. XX. yzylda topraa gmme benimsendi: len bir aman
olduunda tahtadan kei, at ve deve figrlerinin mezarn stne
yerletirilmesi gerekirdi. Yeni aman dindar ve duyarl genler ara
sndan seilir ve yal bir aman ona ruhlarn srlarn retirdi.
Bu ruhlar arasnda nde gelenleri ylan eklinde olup hastalklara
hkmeden biri ve kartal kanatlaryla insan eklinde olup aman
havada tayan bir dieriydi. Czaplicka'nn grne gre amann
kyafetleri ve donanm insan yz tasvirleriyle ay postu parack
larn ylesine birletirirdi ki atayla ayya ortak biimde ibadet edil
diini dndryordu. Czaplicka ayrca kartala gsterilen byk
saygy ve bir tilkinin aznn kesilip dikkatlice korunmas eklin
deki zgn gelenei kayda geirmiti.18

Shirokogoroff: Tunguzlar ve Manularn

Etrafl B i r Aratrmas
1 935'te baarl Rus antropolog Sergei Shirokogoroff, Tunguz
dini ve kltr zerine Tunguzlarn Karmak Psiko-Mental Yaps
balkl muazzam ve srad almasn yaymlad. Bu kendisinin
de bir aman yardmcs olduu 1 9 12 - 1 9 1 8 yllar arasndaki alan
aratrmasnn sonularn kapsar. Genelde baka yazarlarn yayn
larna kar polemie ak atflarn yannda Manulara dair byk

TUNGUZLAR VE MANULAR

155

miktarda aratrma ve yazarn geni apl kuramsal zmlemesini

ierir. Yazarn elindeki malzemeye ve eitli disiplinlere hakimiyeti
karsnda hayrete dmemek elde deildir.
Shirokogoroff'un dediine gre Tunguzlar ve Manular "ger
ek hikayeler" ve "hayali hikayeler"i birbirinden kesin snrlarla
ayrrd ama bu ayrm sz konusu insanlarn tavrna ok baldr.
amanlara inanmay srdren Manular bir amanla ilgili bir des
tan "gerek" olarak grrken bir savan tarihsel anlatsn masal
olarak grp reddedebilirler. Benzer bir ayrm insann grnen ve
grnmeyen paralar iin de yaplr: Grnmeyen ksma ruh de
nir (Manu dilinde fajanga) ve blmden oluur: (i) esas e
olan "gerek" ruh; (ii) insan trnn devamlln temsil eden ve
fizyolojik ilevlerden sorumlu olan, ayrca lmden sonra doum
ruhuna (baz Tunguzlarda bu ruh Umay ve Ome'nin muadili olan
Omi'ye karlk gelir) dnen "ncl" ruh; ve (iii) lmden sonra
yeralt ruhuna giden ve ayrca yeniden doabilen "d" ruh. 19
ShirokogoroffTunguzlarn usta ve kendini bu ie adam hayvan
gzlemcileri olduuna iaret eder. Bir Tunguz fark ettirmeden bir
hayvan izleme frsat bulursa onu gzlemeyi saatlerce srdrr ve
sonra bilgilerini herkesle paylar. Tunguzlar her zaman, avn n koulu olarak hayvanlara dair doru bilgi sahibi olma konusunda
srarcdr. Hafzadan hayvanlar izmeleri istendiinde bunu ok
iyi yaparlar ama kendi resim sanatlarnda geometrik desenleri ter
cih ederler.20
Shirokogoroff'a gre Tunguzlar Bugha, "Gk" adndaki, insan
biimli olmayp ruhlardan biri de olmayan bir yce varl kabul
ederler. Bu ruhlarn arasnda hayvanlar avcya gnderen yal bir
adam olan, avn efendi ruhu Bajan Ami'yi ("Zengin Baba") be
lirtmek gerekir. Ayrca ruhlar ocuklara datan dii ruh Omi de
vardr. Bunlara ek olarak, kuzeybatya yerlemi olan, l atalarn
yeraltndaki ruhlar vardr. Topal bir kayk tarafndan bir kanoy
la, bir derenin karsna geerek oraya gtrlmlerdir. Hayvanlar
ruh olamazlar (ruhlar hayvan ekline girebiliyor olsalar da) ve bu

156 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

yzden Shirokogoroff, byle hayvanlarn Tunguz amanlarnn et

kinliklerinde hi rol oynamad konusunda srar eder. Tunguzlar
hayvanlar sadece belli fiziksel beceriler konusunda insanlardan
stn tutar, zihinsel g konusunda deil. Haliyle amann hayvan
ve ku ekillerini taknmas sadece aynn gc ya da kartaln sald rlarnn etkililii gibi belli fiziksel zelliklerin hatrnadr.21
Ruhlarn ve hayvanlarn kadnlarn gebeliine sebep olabilecek
lerine inanlmaz. Tunguzlar ve Manular bunun mmkn olabile
ceini dnemeyecek kadar iyi doa gzlemcileridirler ama yine
de diplomatik gerekelerle bir ruhun evlilikd anne olma duru
munda rol oynad kabul edilebilir. Halk inanlarnda kaplanlar
ve aylar kadnlarla cinsel ilikiye girer ama bu gerek olarak kabul
edilmez. Ancak Shirokogoroffun belirttii gibi: "Kendi aralarnda
olmasa bile komu kavimde ya da baka kavimlerde hayvanlarla
cinsel ilikiye girildii tm Tunguzlar tarafndan bilinir:' Bunun
yannda, Manurya'nn Rengeyii Tunguzlar, Tunguzlarn dii bir
kpekle 70 yalarnda, gkten inen ruhani bir adamn soyundan
geldiini sylerler. Yine de, Tunguz ve Manular kpee bir ata ola
rak sayg gstermezler.22
Tunguzlar tpk misafire nereye oturacann gsterildii gibi bir
ruhun da onunla ilgilenebilmeleri iin fiziksel bir bedene "yerle
tirilmesi" gerektiine inanrlar. Shirokogoroff bir fiziksel bedene
"yerletirme'; ifadesini zellikle "put" ya da "feti"e kart olarak
kullanr: Byle bir "yerletirme"de kutsal hibir ey yoktur. Bir hay
van, insan, ta ya da aa bir "yerletirme" olabilir, ya da aatan,
pirinten veya samandan bir hayvan, bal ya da insan temsil
eden bir yerletirme yaplabilir. Ruhlarn ayrca kendilerine adan
m rengeyikleri ve atlar vardr. Ruhlara onlar etkilemek iin kur
banlar verilir: Hayvanlar ldrlr ve kanlar "yerletirme''lerin
azlarna srlr ya da ruhlara pimi hayvanlar, bitkiler, ekerle
meler, kekler, ttsler, kurdeleler ve iekler verilir. Ruhlarla ilgile
nirken Tunguzlar onlar genelde aptal, korkak, faydasz ve pisboaz
grrler.23

TUNGUZLAR VE MANULAR

157

Shirokogoroff Manulardaki "kabile ruhlar" ya da atalarn ruh

lar kltn de ele alr. Bu kltten sorumlu olan din adamlarnn,
her ne kadar adlar saman olsa da, aman olmadklarn, sadece
kurbanclar ve ritellerden sorumlu memurlar olduklarn belirtir.
Bu zellikle yln esas treninde, sonbaharda klan ruhlarna yap lan kurbanda belirgindir. Baka kurbanlarda Shirokogoroff, Amur
nehrinin kylarndaki arkeolojik kalntlarda olduu gibi, bir ocak
oluturmak iin be ta kullanmn kayda geer.24
Akademideki modern "amanizm'' kavram ile ilgili olarak Shi
rokogoroff amanlarn tedavi ettii eitli psikolojik ilev bozuklu
u rneklerini anlatarak balar. Bu rnekler arasnda tipik histeri
nbetleri ve ayrca genelde Sibirya'da grlen "taklit delilii" be
lirtileri vardr. Bu rahatszlkta insanlar duyduklar szcklerin so
nuncusunu tekrarlar ya da bakalarnn hareketlerini taklit ederler.
Baka rnekler arasnda mstehcen dil kullanm ya da davranlar
vardr. Bunlardan Shirokogoroff "amanizm'' szcnn kendisi
ne dner ve szcn Avrupa'da dilde temeli olmayan genelleme
ler iin kullanlmasna saldrr. Tunguz dilindeki saman szc
ve onun eitli biimlerinin nasl kullanldna odaklanma konu
sunda srar eder. Bu terim ruhlar konusunda uzmanlam ve on
lar iine alabilen, bylece gcn onlar zerinde kullanabilen ve
zellikle de bunu bu ruhlardan mustarip baka insanlara yardm
c olmak iin yapan birine iaret eder. Bir aman, yetileri arasn
da ruhlarla ilgilenmek iin bir zel yntemler manzumesi barn
drabilir. Uygulamay braktktan sonra artk bir aman olmad
sylenir. zel donanm vazgeilmez olduu gibi eitlidir de: Bir
amana zel bir kyafetin yan sra en azndan bir davulla sallantl
ssleri olan pirin bir ayna lazmdr. Davul aman vecde getirmek
iin gereklidir ve aynaya da ruhlarn bir "yerletirmesi" olarak ih
tiya duyulur. Manularda kyafet elzem deildir. Btn amanlar
iin gerekli olan ruhlarn varlna ve onlarn nasl hareket ettirilip
haklarndan nasl gelineceine dair genel bir anlaytr. aman iin
bunun yannda gerekli olan, toplulukta zel bir toplumsal konumu

158

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

olduunun kabul edilmesidir. Shirokogoroff znde aman etkin

liinin Budizmden oka etkilendii ve Tunguzlarla Manular ze
rindeki aratrmalarla kantlanm olduu gibi, ok da eski olmad
grn benimser.25
Tunguz amanlarnca kullanlan iki eit kyafet vardr: rdek
kyafeti ve rengeyii kyafeti. rdek kyafeti yukardaki dnyann
ruhlar iin kullanlrken rengeyii kyafeti yeralt dnyasna git
mek iin kullanlr. (Tunguzlarn yukar dnyadaki aman etken
lii, daha nce anlatld gibi yirmi yedili gruplar halindeki aa
dzenlemeleriyle Buryatlardan alnma benziyor.) Bir rengeyii
olarak aman kendisini hzl ve tetikte hisseder. Ayna farkl Tun
guz gruplarnda farkl amalar iin kullanlr; dnyay grmek iin,
ruhlara bir "yerletirme" grevi grmesi iin ve aman ruhlarn
oklarna kar korumak iin. Shirokogoroff bir amann donan
mnn "kutsal" olduuna dair Avrupal gre iddetle kar kar.
Tunguzlarn donanma yaklamnn ruhlarla ilgili tamamen pratik
nedenlerce belirlendiinin altn izer. Kyafetini giyerken Tunguz
aman ince metal paralar ngrdatarak ve ar demir ngrakla
r, konik oyuncaklar, zilleri ve aynalar sallayarak pek ok deiik
ses karabilir. Sanat bu eitli eleri bir mzik aleti gibi kullan
masnda yatar; iyi amanla kt amann fark da ite bu noktada
ortaya kar.26
aman hastasnda ve seyircilerinde onlar etkilemek amacy
la vecd hali yaratarak alr. zellikle halsinasyonlar retir. Bu
nedenle amanlarn havada uabildiine inanlr. Seyirciler ruhlar
iitebilir, hatta grp koklayabilir. Toplu halsinasyon anlarnda o
olguyu alglayamayan bireyler hatay kendi fiziksel kusurlarnda
bulur. amanlar davul alp ark sylemeyi hastalarn hipnotize
etmek ve tedaviyi telkinle sonulandrmak iin kullanr. Ancak a
manlar hipnotizma ve telkini kullandklarnn bilincinde deildir
nk yntemleri uzun deneme yanlma sreleriyle geliir. Birok
psikolojik rahatszlk durumunda amanlar ok etkilidir. Pratik y
nelimleri sayesinde ritellerin iinde "kutsal" hibir ey yoktur ve

TUNGUZLAR VE MANULAR

1 59

belirli amalar iin deitirilirler. Bir aman, topluluu iin "emni

yet sbab" ilevi grr.27
aman konumu iin adaylar gemite yanan kmrn stn den yrmek ya da buzdaki deliklerden srekli suya dalp yeniden
yzeye kmadan nce deliin altndan gemek gibi zel testlere
tabi tutulurdu. amanlar yalannca icra srasnda girdikleri vecd
hali onlara olaand bir g ve genlik verir, 30 ila 40 kilo e
ken kyafetlerine ramen bedenleri son derece hafifmi izlenimi
verir: Shirokogoroff 86 yandaki zayf bir aman gen bir adam
gibi zplayp dans ederken grmt. cralar srasnda amanlar
gerilip komadan bir metre kadar yksee srayabilirler. Kendile
rini atelenmi hissederler ve bazen bir kadn aman ksa sreliine
hamile gibi grlr.28
Tunguzlar amanlarn, genellikle geceleyin ryada birbirleriyle
savatna inanrlar. Bu savalarda bir aman genelde hem sava
mak hem de casusluk etmek iin eitli hayvanlarn klna girer.
Haliyle bir aman kendi bedeni iin bir ayy, kuu ya da bcei
"yerletirme" olarak kullanabilir. Byle "savaan amanlar" insan
larla hayvanlara saldrmak iin cisimsiz yaylar ve oklar kullanrlar.
Shirokogoroff bu "savalarn'' amanlardaki ikence hezeyanlarnn
temsilleri olduunu ve bazen alkoliklikten (her ne kadar pek ok
Tunguz aman arya kamadan iiyorsa da) ileri geldiini gz
lemler.29
Baz amanlarn kaplanlarla aylar kendi ruhlarnn "yerletir
meleri" olarak kulland inanc baka amanlarn bu hayvanlar
avlamaktan kanmasna yol aar. Shirokogoroffun grt bir
aman Kanada geyii gibi byk hayvanlar ldremiyordu. Birok
aman ateli silahlar kullanmakta zorlanr. Tm bunlar amanl
srdrmede sorunlar ortaya karr nk avclk Tunguzlarn ana
ekonomik etkinliidir. amanlar para alamazlar ve zenginleemez
ler. Tunguzlarn topluluun tm yelerine gsterdii hayrseverli
e bamldrlar. Manularda bir aman kendi topluluu dndan
mterilerini deme yapmaya zorlayp greli bir refaha kavuabilir.

160

JULIAN BALDICK

HAYVA N VE AMAN

Ancak bir Tunguz amannn zor bir yaants vardr; meslei ne

deniyle srekli gergindir, icralardan sonra yorgun der, insanlara
yardmc olmay reddedemez, sorumluluklarn arl altnda ezi
lir, dmanla maruz kalr, istemeden insanlara zarar verme endi
esi tar ve ruhunun kaderiyle ba beladadr (ldnde ruhlar
nn onu bu dnyaya hapsetmesi tehlikesi yznden). Bu nedenle
Tunguzlarn mizacndaki needen yoksundur.30

Anisimov: Evenk amanlarnn adr ve Riteli

1952'de Sovyet Rus tarihi Arkadii Anisimov, Orta Sibirya
Yaylas'nn ortasnda yaayan avc ve balk kk bir gebe top
luluk olan ve gnmzde krk retimi ve rengeyii besiciliiyle
uraan Evenklerde aman adr ve riteli hakknda uzun bir ma
kale yaymlad. Bu makale Stalinci tarih kuramyla doldurulmutur
ama 192'ler ve 1930'larda yrtlen faydal bir alan almasn
sunar.
Anisimov'un anlatt gibi Evenk amannn adrna byk bir
karaam aac elik eder, bu aa adrn tam ortasna yerletirilir
ki tepesi duman boluundan gesin. amann topluluunun ye
leri, aman oru tutup srekli sigara ierek kendisini icraya hazr
larken adr kurar. Bu, bir asl adr (yaadmz "orta" dnyay
simgeler) ve biri douya biri batya bakan (srasyla yukardaki
dnyay ve yeralt dnyasn simgeler) iki "galeriden'' oluur. Ka
raam aacnn dibine yakn kk bir ate yaklr. Ayrca ieride,
giriin karsnda, somon ruhlarnn tahtadan heykelciklerinden
oluan bir sal vardr. Bunun her yannda baklar, mzraklar ve
baka balklar temsil eden baka tahta heykelcikler vardr. Asl a
drn dnda, giriin karsnda, bir sra canl karaam aac ve ruh
heykelciklerinden oluan dou galeri vardr. Buna karn, llerin
dnyasn temsil eden bat galeri l aalardan yaplr. ki gale
rinin etraf da bir sr karaamla evrilmitir: Dou taraftakinin
aalarnn kkleri tepedeyken (Evenk inancndaki yukar dnya
aacndaki gibi), bat taraftakilerin kkleri yerdedir. Doudaki

TUNGUZLAR VE MANULAR

161

aalarda srtlarnda alabalk ekilleriyle tahta rengeyii heykelleri

vardr; bunlarn yukar dnyadan aadakine akan kozmik bir ne
hirde yzd dnlr. Baka bir baln, turnabalnn deva
sa heykelleri asl adrn giriini korur. Bat galerinin yannda ku
heykelcikleri yeralt dnyasna giden yolu korur ve adrn bitii
inde insan atalar simgeleyen iki put ller lkesine girii kontrol
eder. Bunlara takviye olarak iki ylanbal heykelcii vardr ve bat
galerinin ortasnda, iki yanna erkek geyikleri temsil eden ekil
ler konmu, srtnda baka bir byk alabalk tayan kocaman bir
Kanada geyii heykeli vardr. Bunlarn yanna, tepelerinde ku e
killeri olan bir sra kurumu karaam aac dizilir. Burada nemli
olan tm yapnn bir balk sava gibi iliyor olmasdr: Kt ruhlar
bir kapana kstrlr. Bu kt ruhlar gelincik ya da kurt eklinde
grnrler ve baka topluluklarn amanlar tarafndan gnderil
milerdir. Onlar darda tutmak iin bat galerinin en ucunda in
san eklinde ve mzrak tutan kmrlemi heykeller durur; bunlar
derenin azn korumaktadr.31
cra esnasnda aman salda oturur ve davulunu alar. Ruhlar
n orada bulunanlarn tekrarlad msralarla arr. Sonra onla
ra kendisine muhafzlk etme ya da baka buyruklar iin yannda
bekleme emirlerini vermeden evvel onlarn sesini (hayvanlarn ve
kularnkini) taklit eder. nemli bir ruha, khargisine yani kendi
hayvan ikizine, baka ruhlarn eliinde yeralt dnyasna gidip
iyiletirilmek istenen hastann rahatszlnn nedenini bulmasn
syler. aman bu yolculuu ruh seslerinin taklitleriyle anlatr, iyice
kendinden geer ve dans etmeye balar. Sonunda az kprerek
yere der; ller dnyasndaki khargisini temsil etmektedir. Yar
dmcs onu geri dnmeye ikna eder ve aman yavaa mrldana
rak kendine gelmeye balar. En sonunda aman srar ve kharginin
orta dnyaya dnn temsilen yine dans eder. Olup biteni akta
rr ve ata ruhlardan hastala sebep olan kt ruhla nasl mcadele
edilmesi gerektiine dair ald tavsiyeyi tekrar eder.32

162 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Ksa bir dinlenmenin ardndan aman kt ruhu hastadan

kovmaya alr. Hiddetle dans ederek etrafta dner ama baarl
olamaz. Khargisinin tavsiyesi zerine, hastann etkilenen yerlerini
eitli hayvan ve kularn paralaryla svazlar. Bu da ie yaramaz
ve bylece kt ruha, kurban edilecek olan rengeyiine geme
si gerektiini syler. Rengeyii getirilir ve boynuna ip dolanr ve
ip hastann eline verilir. Hasta, ipi burarken yardmc bir bakla
hayvan ldrr; buradaki fikir kt ruhun ip boyunca ilerleyip
rengeyiine getiidir. aman rengeyiinin kalbini srr, kalpten
kopartt bir paray putlarndan birinin zerine tkrr ve bu
putu bat galerisine, yani yeralt dnyasna gtrr. Yine de bazen
kt ruh hastann iinde kalr ve daha ileri mdahaleler gerektirir.
Dar karldnda izleyicilere saldrabilir ve yakalanmas gere
kir. Yakalandktan sonra, hapsedildii put iinde amann ruhlar
bu kt ruhu alt eder, hatta zerine idrar ve dklarn yaparlar.
aman .lgnca dans eder, kt dmana zulmeden ruhlarn ses
leriyle barr. Son olarak, ku ruhlarndan bir tanesi kt ruhu
yutar, yeralt dnyasnn uurumundan uarak geer ve kt ruhu
ansnden oraya atar. aman her zamanki yerine dner ve baar
sn anlatr. Sonra kt ruhu gnderen amann topluluunu belir
ler ve intikam olarak kendi ruhlarn saldrsnlar diye o toplulua
gnderir.33
crann sonunda yukardaki dnyann tanrlarna baka bir ren
geyii kurban edilir. Bu, dou galerinin gneydousundaki bir
karaam srnda gerekleir. aman onun tepesine yani deiik
gklerin iinden yce tanrya trmanr ve hastasnn ruhunu insan
eklinde kk tahta heykelciin iinde ona emanet eder. Sonra
adra dner ve kehanetlerde bulunur; topluluk yelerinin sorula
rna ngran havaya atp ne tarafa dtne bakarak ve kurban
edilen rengeyiinin krek kemiindeki krklar inceleyerek cevap
verir.34
Anisimov'a gre bu icrann altnda yatan temel fikir Evenklerin
kt ruhlar baka topluluklarn gnderiini dnmesidir. Byle

TUNGUZLAR VE MANULAR

163

ruhlar uzakta tutabilmek iin her aman kendi topluluunun top

raklarn kolcu ruhlardan hayali bir itle evreler. amann ykle
rinde bu it her bayrdan, dadan ya da dereden dierine uzanrken
ku ruhlaryla balk ruhlar havayla suyu korur. aman ayrca ruh
lardan oluan asker ktalarn baka bir toplulua saldrmas iin
gnderir: Donanm bir yandan hayvan sembolizmini temsil eder
ken bir yandan da silah ve zrh gibi aka askeri ilevler grr.35

Vasilevich: Evenk Mitleri

1959'da Rus antropolog Glafra Vasilevich, birka Evenk miti
nin zetlerini yaymlad. Tunguz dilindeki nimngakan szcnn
hem "mit" hem de "amanlk icra etmek" anlamna geldiine dikkat
eker. Gemite mitleri anlatmak amann grevlerinden biriydi.
Hem ykclk hem de amanlarn icralar hayvan seslerini taklit
etmeyi gerektiriyordu.36
Baz Evenk mitlerinde bir Kanada geyii gibi grnen Byk
Ay takmyldz geer. Bir mitte avc bir Kanada geyii avlama
ya hazrlanr: Birincisi bbrlenip durur, ikincisi etin piecei kab
tar, kk ve zayf olan ncs de onlarn peine taklr. An
cak Kanada geyiini grnce palavrac koup dierlerinin arkasna
saklanr ve kab tayan da kk avcnn arkasna. Takmyldzda
drt yldz Kanada geyiini, dier de avclar temsil eder. Va
silevich, Byk Ay'nn avc tarafndan kovalanan bir Kanada
geyii olduu fikrinin Finlerde ve Hantilerde (Macarlarn Sibiryal
kuzen kollarndan biri) bulunduunu vurgular. Baka Evenk mitle
ri, kayak stnde semavi bir Kanada geyii avlayan bir kahraman
anlatr: Kayann brakt iz Samanyolu'na dnr. Baka mitler
de gnele ayn oluumundan bahseder. Anlatld kadaryla as
lnda onlar insanm ama kt sonulanan gnl maceralar y
znden ge ykselmiler. Gne bu yklerde bazen dii, bazen
erkektir. 37
Evenklerde ayrca dnyann yaratlyla ilgili yaygn bir "toprak
dalgc" miti vardr. Dediklerine gre balangta iki erkek karde

164

JULIAN BALDICK

HAYVA N VE AMAN

varm ve biri suya dalp toprak karsn diye bir ku gndermi.

Bazen de bu iki karde Tanr ile eytan olarak grnr. Evenklerde
bir de aatan doan bir adama ilikin bir mit vardr. Baka bir
mit de mucizevi bir ekilde dnyaya gelip kavminin cn alan
bir olann mitidir: Evenkler Kerendo adndaki canavar bir kuun
saldrsna urayp yutulurlar ama yal bir kadn kurtulmay ba
arr. Kadn birka kaz yumurtasna gz kulak olurken bu yumur
talardan bir olan dnyaya gelir. Kerendo'ya ve ailesine saldran
Unyany adndaki olan pek ok Evenki kurtarr.38

Lopatin: Goldi Kabilesinde ller

Tunguzlar inceleyen bir baka nemli aratrmac, alan al
masn 1 9 1 3 ile 1924 yllar arasnda dou Sibirya'daki Amur neh
rinin kuzeyinde yaayan ve Tunguz dilini konuan Goldi kabile
sinde yrten Rus antropolog lvan Lopatin'di. Lopatin Sovyetler
Birlii'nden ayrldktan sonra 1 930'larda ngiliz Kolombiya'sndaki
Kitinat Kzlderilileri arasnda da alan aratrmas yapt. 1 960'ta
Amur Havzasndaki Yerliler Arasnda l Klt balkl bir kitap
yaymlad. Kitap, Amerika Kzlderililerinin gelenekleriyle kar
latrmalarn yannda Goldi kabilesi hakknda bol miktarda bilgi
salar.
Goldi kabilesinde, yeni len birinin ya da drt yl sonra ger
ekleecek olan son cenaze ziyafetine (kaza) kadar hala canl oldu
u dnlr. Byle birine yemek ve ttn vermeye devam edilir.
Gerek lm annda adamn ruhu iinden kan ve deneyimli bir
aman tarafndan yakalanp zel bir yasta hapsedilmesi gereken
bir "glge"ye (fania) dnr. lmn yaratl, dnyay ok ka
labalklam gren ilk kadna atfedilir. Zamanmzda ise Goldiler
lm tanrlardan, kt ruhlardan ve ahlaksz amanlarn by
lerinden bilirler. Tunguzlar yal babalar ldrrler ama annelere
dokunmazlar. Babalar ldrmek bir saygszlk gstergesi deildir
nk sonraki hayat mutlu bir hayattr. Goldi kabilesinin Buni ad-

TUNGUZLAR VE MANULAR

165

n verdii ller lkesi, dnya yzeyinin ok altnda derinlerdedir;

balk ve av bolluu olan, huzur dolu bir yerdir. l birinin ruhunun
son ziyafette bir aman tarafndan oraya gtrlmesi gerekir.39
Goldi kabilesi, gmlmemi llerin ve intihar eden insanlarn
ruhlarndan korkar. Bir lnn geri gelmesini engellemek iin be
deninin kulbesinden olaan kap dnda bir yoldan karlmas
gerekir -bu yzden genellikle pencere kullanlr. (Bu tren Nor
velilerde, erken Ruslarda, Eskimolarda ve Kaliforniya'nn Kuruk
Kzlderililerinde de grlr.) Definden nce gerekleen ilk ziya
fet srasnda lye tte bulunularak tevikler fsldanarak yaa
yanlardan uzak durmas ve onlar korkutmamas sylenir. Bunun
ardndan l, s bir mezara kada izilmi hayvan resimleriyle
gmlr. En sevdii kpek mezarn yannda ldrlr ve ahsi e
yalar da onun stne yerletirilir.40
Yedi gn sonra, adamn "glgesi" iin zel bir yastk hazrla
nr. "Glge"nin kendisi gibi bu yasta da fania ad verilir. Beyaz
renklidir (yas rengi) ve her kesinde ok renkli desenler vardr.
aman baka bir ziyafet srasnda ruhu arar, bulur ve onu yastn
iine "yerletirir''. (Orta Amerika' daki Miskito Kzlderililerinde de
benzer bir gelenek vardr; bir bycnn l bir insann "glge
sini" yakalayp kurtarmas gerekir.) l iin son ziyafet yaplana
kadar ayda bir baka anma trenleri gerekletirilir. Son ziyafet ok
masrafldr ve genelde lmden be-alt yl sonrasna kadar erte
lenir. Ziyafetin en nemli annda aman ruhlarn kendine arr
ve sonra onlar temsil eden vahi hayvanlarla kular taklit eder.
Ardndan bir merdivenden trmanr ve ller lkesine giden yolu
aramak iin evresindeki alana dikkatle bakar. nsanlar ona av ve
balkla ilgili beklentilerini sorar, o da yant verir. Aa inerken Bu
chu adnda bir ruhu arp ona yol gstermesini ve "glge"yi yeni
evine gtrrken onu tasn diye Koori adnda sihirli bir kuu ge
tirmesini syler. lgnca dans ettikten sonra hayali kpekler ko
tuu kzaa binip yast yanna alr. Yolculuunu gerekletirir,

166 JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

geri gelir ve insanlara gelecek yl nasl avlanacaklarn anlatr. Son

ra yast byk bir atee atar. O andan itibaren l unutulur: Goldi
kabilesi hibir zaman atalara ibadet etmez.41
Lopatin, Goldi kabilesinin cenaze geleneklerinin Kzlderili
lerinkine ok benzedii sonucuna varr. Bu gelenekler zellikle
Alaska Eskimolarnnkilere ok yakndr; azalan bir arlk sra
syla ngiliz Kolombiyas'ndaki, Washington'daki, Oregon'daki
ve Kaliforniya'daki Kzlderililerin cenaze trenleriyle de benzer
lik tar. Ayrca Trklerin ve Finlerin cenaze gelenekleriyle de sk
benzerlikler sz konusudur.42

Di6szegi: Goldi Kabilesinde Hayvan Tlsmlar

1 968'de Di6szegi, Goldi kabilesinin akcier rahatszlklarna kar
kulland tlsmlar hakknda ok baarl bir makale yaymlad.
Gzlemlediine gre bunlar g ve etkililie gre artan trden
oluuyordu ve her tlsma bir hayvan karlk geliyordu: ay, kaplan
ve panter. Goldi kabilesi, bir zamanlar bir kadnla birleen bir ata
olarak grdkleri ayya ok sayg gsterir. Tunguzlarda -Goldi ka
bilesinin en yakn akrabalarnda- da benzer efsaneler vardr. Goldi
kabilesinde kaplana daha da byk bir sayg gsterilir. Komulary
la kaplana kurbanlar verirler; gemite aalara balayarak insan
kurbanlar verdikleri bile grlm. Goldi kabilesi kaplanlar avla
maz ve kazara bir kaplan ldrrlerse ok zlrler: Kefaret olarak
ok pahal adaklar sunulmas gerekir. Bir kaplann yaralad ya da
avlad hayvanlar ldrlmez. Kaplan bir arkada olarak grlr.
Baz topluluklar soylarnn (bazen erkek bazen dii bir) kaplandan
geldiini sylerler; bazen bu atann ay olduu da sylenir. Panter,
adndan dolay saaltc bir hayvan olarak grlr; iarga fonetik
olarak "hayat ruhu" anlamndaki erga yerine geebilir. Goldi kabi
lesi iin hastalk, kt bir ruh tarafndan karlp zulmedilen erga
dan kaynaklanr ve ergann aman tarafndan kt ruhun elinden
kurtarlmas gerekir. Deeri artan ay-kaplan-panter sralamasna

TUNGUZLAR VE MANULAR

67

gelince, bu sralama ayn zamanda bu hayvanlarn sergiledii artan

tehlike derecesi ve rktcl de yanstr.43

Paproth: Ay Ritelleri
Uppsala kkenli aratrmac Hans-Joachim Paproth, 1976'da
Tunguzlarn ay ritelleriyle ilgili nemli bir aratrma yapt. Bu
alma Tunguzlarn ayya dair inanlaryla, ay avndaki ritellerle
ve aylarn ldrlp etlerinin yenmesi etrafnda gelien trenlerle
ilgilenir. Baka kavimlerden toplanan pek ok malzeme karlatr
ma amacyla ortaya koyulur nk Paproth'un gzlemledii gibi
ayyla ilgili benzer riteller Laponya'dan balayp Avrasya ve Ku
zey Amerika zerinden Grnland'a kadar uzanan bir corafyada
grlr.44
Tunguzlarda, dier Sibirya kavimlerinde olduu gibi, aynn te
lepatik gleri olduuna ve insanlarn kendisiyle ilgili syledii her
eyi duyabildiine inanlr. Bu yzden sulularsa gelip onlar yesin
diye ay zerine yemin edilir. Aydan ya da onu avlama srecinden
bahsetmekten kanmak iin ok sayda rtmeceli sz tretilmitir.
Aynn kendisi iin belirlenmi zel bir alan da vardr. ykler
ayy hem ok zeki hem de aptal olarak gsterir.45
Kuzey Tunguzlar (dier kavimler gibi) ayy esasen sonbaharn
sonunda ya da ilkbaharn banda avlarlar. Arada kalan dnemde
ay k uykusundadr. Avc aynn inini bulunca bir iaret koyar ve
byk bir sessizlikle hazrlklar yapt evine gider. Arkadalaryla
geri gelip ayy ldrr ve sonra aynn ruhunu, bedenini yaban
clarn ya da kuzgunlarn ldrdne inandrmaya alrlar. Ya
kutlardan bir kaynak kii bir zamanlar iki Evenke elik ettiini ve
onlardan birinin bir ay ldrdn anlatr. Muzaffer avc aynn
stne km ve l ayyla cinsel ilikiye girer gibi yapm ve di
er Evenk ile Yakut'tan da yle yapmalarn istemi. Yakut itiraz
etme gerei hissetmi nk bu hareket ona son derece ters gelmi.
Bunun stne onu zorla hayvana doru srklemiler, o da du-

168

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

ruma raz olmu. Ay eve gtrldnde yal bir Evenk kadn

barmaya balam: "Dede neden ldrld?" ten ie sevinirken
alar numaras yapm (kaynak kiinin bak asna gre onun bu
zgn hali ritelin bir gereiydi). Paproth bu anlatdan kukuludur
nk Evenklerde cinsel trenler grlmezken Yakutlarda pekala
grlr. Yakut avclar bir ay ldrdklerinde yal avclar ilk ay
avna km olan genleri hayvanla cinsel ilikiye girme taklidi
yapmaya zorlarlar. Bu onlar sonraki ay avlarnda daha cesur ve
gl klmay amalar (aynn kann tatma ve etini yerken kuz
gunlarn lklarn taklit etmede olduu gibi). Baz Yakutlarda
yal avc genlerin arkasna yerleir ve onlar penisine dayanm
bir dalla ittirir. Bize anlatldna gre bu genlerin bacaklar kor
kuyla burkulmasn diye yaplr. Benzer trenler, at kurbannda g
rlene benzer bir ritelle birlikte baka Sibirya Trkleri arasnda da
grlr (bu, aka aynn sempatisini kazanmak iin yaplr nk
aynn bir zamanlar bir kadn olduu dnlr).46
Tunguzlarda aynn derisinin yzlmesi iini onu ldrenle ya
knl olmayan biri yapmaldr. Baka bir tabu da hayvann etinin
yenmesiyle ilgilidir; hayvann st taraflar erkeklere, alt taraflar da
kadnlara ayrlmtr. Ay avna ek olarak, Gney Tunguzlarda esa
ret altnda byyen bir aynn ldrlmesi iin de bir ritel vardr.
Bu ritelde hayvan vurulmadan nce ona doru atlan bir okun
simgelenmesi vardr. Ritel kadnlarn mzik yapmasn da ierir.
Tunguzlarla ilgili bu blm ayrntl bir ekilde anlatlmamtr;
Gilyaklarda (Sibirya'nn kuzeydousundaki "Paleo-Asyatik" ka
vimlerden biri) bu icrann bir blmn olduka erotik arklarn
sylenmesi oluturur. (Gilyaklarn aylar evcil ev hayvanlar ola
rak yetitirmeleri de takdire deerdir.)47

Bir Manu Destan

Nisanl Kadn amann Hikayesi balkl, 1 977'de Margaret

Nowak ve Stephen Durrant'n ngilizce evirisiyle sunulan bir
Manu halk destannda da aman etkinliklerine dair bilgiler bulu-

TUNGUZLAR VE MANULAR

169

nur. Bu destanda bir gen hastalanp lr ve onu hayata geri dn

drmek iin bir aman aranr. Gencin babas, insanlar kandrp
yiyeceklerinin stne konan ve birinin lm tarihini doru bilip
yeterliklerini ispat edemeyen sahte amanlar aka sular. Son
ra Manurya'nn gneyindeki Nisihai Nehrinin kysnda yaad
iin ad "Nisanl Kadn aman'' olan gl bir kadn aman gr
meye gider. Kadn lm olaylarn bulmak iin duruma uygun bi
imde kehanet almalarna dalar. Tts koklayp bir tefe vurarak
bir ruh tarafndan ele geirilir ve gencin nasl ldn mrldanr:
Olaylar doru anlatarak adamn gvenini kazanmann yan sra
(lmun Han adndaki) Yeralt Dnyasnn Piri'nin olunun ruhunu
karan kt ruhu gnderdiini anlatr. Kendine geldikten sonra
kadn gencin evine gelir ve ruhu kurtarma hazrlklarna balar.
Putlar yerletirilir, tts yaklr ve tef almas iin becerikli bir yar
dmc getirilir. Sonra kadn aman zillerle ssl kyafetini ve dokuz
ku heykelciiyle donanm apkasn giyer. Yine bir ruh tarafndan
ele geirilir ve eline bir horoz, ayana da bir kpek balanmasn,
yanna da fasulye sosu ve kaba kat konulmasn (karlaaca
ruhlara vermek iin) syler.48
Kadn aman imdi de doast yolculuuna geer. Nehir kys
na gelir ve topal bir kayk onu karya geirir. Sonra ikinci nehre
gelir ve hayvan ruhlar karya gemesinde ona yardm eder. Muzr
ruhlarn koruduu iki kapya gelir ve ikisinden de gemesine izin
verilir. nc kapda gencin ruhunu alan kt ruhla karlar.
Bu ruh, arkadalaryla birlikte genci snava tabi tuttuklarn an
latr. lk olarak, yksek bir srn tepesine bir altn para asp gence
bu parann ortasndan geirmek zere bir ok attrr; ikinci olarak,
"mavi greiyle" bouturur; nc olarak da, "aslan greiyle''
boutururlar. Gen baarl olur ve Yeralt Dnyasnn Piri onu
olu olarak yanna alr. Oraya giremeyen kadn ieri girip genci
kurtarsnlar diye kular ve hayvanlar arr ve onlarn ruhlarna
uyacak biimde kanatlanr. Byk bir ku gencin ruhunu yakalar
ve ona getirir. aman, geri dnerken yolda l kocasyla karla-

170

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

r, onu hayata geri gtrmeyi reddeder ve onu dnemeyecei bir

ehre atsn diye bir turna arr. Bundan sonra ahlakszlara veri
len cezalar grmesini salayan doum tanras Omosi-mama'ya
hrmetlerini sunar. Kadn aman ve gen yaayanlarn dnyasna
geri gelir. Yardmc, kadn kendine getirmek iin su serpip tts
flemeye balar ve bunun ie yaramalarn salamalar iin kular
ve hayvanlar arr. aman yaananlar anlatp kendine gelir, gen
cin l bedeni de hayata geri dner.49

Tunguz ve Manu Dininin Mant

Yine eldeki malzemenin kendi iinde ok gl bir mant var.
Beyaz renk ok baskndr; Curenlerin kyafetleriyle atlarn ve k
peklerin kurban edililerinde karmza kar. Bir cenaze treninde
Curen imparatoru beyaz bir at srer ve (Manularn da hrmet
ettikleri) beyaz bir dan tepesindeki btn hayvanlarn kendile
rinin de beyaz olduuna inanlr. Burada aka Curenlerin soy
lu atalarnn evi olarak grlen Gk'e kurbanlar verildikten sonra
beyaz bir kpein ba bir srn ucuna taklr. Benzer bir ekilde,
Goldi kabilesi yas iin ve l birinin ruhunun iine transfer edildi
i zel yastkta beyaz rengi tercih eder.
Bir Curen hkmdar Gk'e dua etmeden nce beyaz bir atla
bir kadn kurban eder. Bu ift, Curen kurumlarnn kurucusuna
verilen gri kzle kadna karlk gelir. Belki Curenlerin iki nemli
ilah olan Gk'le Yer' e de karlk gelebilir. Beyaz bir kpek kurban
edilirken iki srk kullanlr; biri ba, dieri gvdesi iin. XVIII.
yzyl Tunguzlarnda, yeminlerin en ciddisinde bir kpek kaza
oturtulur; muhtemelen Gk'n kendisi arlmaktadr. XVIII.
yzylda, dn ziyafetlerinde kpek bir kurt ya da bir tilkinin ye
rine kullanlr ve Czaplicka'nn XIX. ve XX. yzyl malzemelerinde,
cenaze trenlerinde bir rengeyiiyle bir kpek kurban edilir. Tilki
nin azn koruma gelenei de muhtemelen kpein bana verilen
nemin bir kalntsdr. Ba-gvde ikicilii de ay bedeninin st ta
rafn erkeklere, alt tarafn da kadnlara ayran tabuya yansr.

TUNGUZLAR VE MANULAR

171

Kpekler, Curen amanlarnn hastalara mdahale etmek iin

gerekletirdikleri kurbanlarda da grlr. XVIII. yzyl Tunguz
amanlar demir boynuzlar takar ve ay, kpek ya da kedi sesleri
karr. Shirokogoroff'un aklad zere, Tunguz amanlar tama
men pratik kayglarla, onlarn belirli fiziksel zelliklerinden fayda
lanabilmek iin, hayvan ya da ku olduunu farz eder. Anisimov'un
gzlemledii gibi, dman amanlar gelincik ya da kurt klndaki
kt ruhlarla hastalk gnderirler. Onlarla savamadan nce saal
tc bir aman, hayvan ikizine yeralt dnyasna gidip neler olduu
nu renmesini syler. Bu icrada aman kendi hayvan ikizine d
nr, gezer ve geri gelir. Benzer ekilde, Vasilevich'in vurgulad
gibi, ayn szck hem "mit" hem de "aman icras gerekletirmek"
anlamlarna gelebilir. Nisanl Kadn amann Hikayesi nde grd
mz gibi, amann icrasnda, yolculuk, yolculuun yks ve
yknn anlatl hep i iedir. Yolculuk srasnda ve kadn ama
nn bilincini geri getirmek iin pek ok vahi hayvan ve ku a
rlr; tpk Goldi kabilesinde pek ok hayvan ruhunun, avlanma ve
balk tutmadaki baary ngrmek ve llerin ruhlarindan kurtul
mak iin arlmas gibi. Goldi kabilesi iin hayvanlar arasnda bir
hiyerari vardr: "Hayat ruhu"nun kendisine karlk gelen panter,
saaltc bir hayvan olarak grlr nk hastalklar "hayat ruhu
nun'' karlmasndan kaynaklanr.
'

Karlatrmal Bak Asyla Tunguz ve Manu Dini

Tunguz ve Manu dinlerinin incelenii, kant olarak kullanlmak
zere ok geni bir malzemeler dizisinin ele alnmasn gerektirir.
Curenlerde gze arpan, dini egemenlii simgelemek iin beyaz
rengin kullanm, Hint-Avrupa alannda tipiktir. te yandan, er
kek ve kadn ikicilii baka dil alanlarnn, inli ve Afro-Asyatik
(Nijerya'dan Arabistan ve Irak'a kadar uzanr) ailelerin zelliidir.
Curen damadnn gelinin evinde yl hizmet etme zorunluluu,
damadn gelinin evine dahil edilmesi eklindeki, ilk ve az gelimi
toplumlarda grlen "igveylik" zerine kurulu evliliin kadim

72

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

bir kalnts gibi grnr. badet iin bir ift srk kullanma da M
sr ve Arabistan' da grlen eski bir uygulamadr.50
Tunguz ve Manu dinlerinin baka zellikleri de halihazrda
aina olduumuz eylerdir. zellikle sayg gsterilen birinin cese
dinin gizli bir yerde sergilenmesi Avrasya'daki soylularn gizli
cenazelerine karlk gelir. Dn ziyafetlerinin oyunlarnda tipik
bir Avrasyal dzen grnr: [ l ] Okuluk msabakalar, okla
rn iine atld ge aittir, [2] binicilik becerilerinin sergilenmesi
gkle yer arasndaki alana aittir ve [ 3] ayak yarlar yerin yzeyine
aittir. Burada daha nce sz geen Trki dn msabakalaryla
yakn bir paralellik vardr, tpk Nisanl Kadn amann Hikayesin
de gencin tabi tutulduu snavda olduu gibi: yksek bir sr
n tepesindeki altn parann deliine ok atma ve takip eden iki
gre msabakas. br taraftan Tunguz yaamnn birok yn,
Kzlderililerle balantlara iaret eder: dvme ekilleri, hayvanlar
srekli gzlemleme, insanlarn gne ve aydan geldiine dair yara
dl mitleri ve ay avyla lleri evreleyen tabular ve riteller.51
Shirokogoroff'un almas bir karlatrmacnn bak asndan
zellikle zengindir. Yazar, amanlarn genelde kurban trenlerine
dahil edilmediine dikkat eker -bunu Moollarda da grmtk.
Shirokogoroff amanlarn nasl toplu halsinasyonlar rettiklerini
gsterir. Bu yntemler tabii ki modern sahne hipnotizmacsnn
numaralardr ama Mool amanlarnn mucizevi biimde kadeh
uurmalarn da pekala aklayabilir. aman donanmlarnn "kut
sal" olduu fikrini reddederken Shirokogoroff, kendilerinden n
ceki tarihilerin srekli olarak "kutsal ve dnyevi" arasndaki farka
bavurmasn temelsiz bulan gnmzn din tarihilerini ncele
mi olmaktadr.52
Anisimov'un amann adrn ve icrasn betimleyii son derece
deerlidir. Aacn (adrn dou galerisindeki ters evrilmi kara
am aalaryla simgelenen) yukardaki dnyada kklerinin oldu
u fikrini, Fin destanlarnda da grrz. amanlk icrasna gelirsek,
bu "hayvan-olu"un arpc bir rneidir. Deleuze ve Guattari'nin

TUNGUZLAR VE MANULAR

173

gzlemledii gibi bu birinin bir nesne veya nesnelerle bir karma

girmesini gerektirir: bazen bir davul ve bir salla bazen de demir
boynuzlar ve zel bir kapla. Bu karma hayvan ya da ku sesleriy
le sonu verir. Bir insan, hayvan zelliklerine brnr, lk atar,
dklar ve kt bir ruhla savanda kanatlanr. 53

Sonular

B u sonu blmnde her eyden nce, Avrasya bulgularnn

daha nce alm olduum Altay malzemesiyle paralelliklerine
bakma eilimindeyim. O nedenle Kuzey Kutbu kysndaki Samo
yedleri ve bir Samoyed destannn konusunu inceleyerek balaya
caz. Sonra Macarlar ve onlarn Sibiryal kuzenlerin:i ele alaca
z, bir yandan da Kzlderililerle benzerlikleri kayda geireceiz.
Ardndan Finlere ilikin bulgularla devam ederek Fin ve Estonya
destanlarna ilikin yeni yorumlar reteceiz. Son olarak, Av
rasya dini mirasnn genel olarak dnya edebiyat iin nemini
tartacaz; bu mirasn en belirgin zelliklerini ve baka alanlarn
miraslaryla ilikisini genie gzden geirerek almaya son nok
tay koyacaz.

Samoyedler
Kk Samoyed kavimleri Beyaz Deniz'le (Finlandiya'nn ku
zeyinde) Sibirya'nn kuzeyindeki Hatanga rmann arasnda ya
arlar. Ya yar-gebe rengeyii avclar ya da yerleik balklardr.
Dilsel adan Finlerle Macarlara yakndrlar ama Tunguzlarla da
akraba gibi grnrler. amanlar eitli destanlarla ilgili genel so
nulara ulamamz salayacak yklerde ve icra betimlemelerinde
karmza kar.
Bir ngiliz denizci, Stephen Borough ( 1525-84), bize 1 556'da
tank olduu bir aman icrasna ilikin bir anlat miras brakm
tr. aman bilincini kaybedene kadar lgnca bararak byk bir
davul alm. Ortamdaki Samoyedlerin Borough'a sylediklerine

SONULAR

1 75

gre bir ruh amana ne yapmas gerektiini anlatyormu. amana

seslendiklerinde ayaa kalkp icrasna devam etmi. Be rengeyii
kurban edildikten sonra aman baz numaralar gstermi. Kendine
bir kl saplam ama yaralanmam; klc stp bedeninin iinden
geirmi ve son olarak kendini geni bir kuma parasyla kaplayp
onun arkasnda ban, omuzlarn ve sol kolunu kesmi gibi yap
m. 1
XVIII. yzylda Georgi, Samoyedlerin sanrlar yaratan bir man
tar, sinek mantar (Amanita muscaria) yediklerini kayda gemiti.
Erkekler karlarn baka airetlerden seer ve balk parasn de
dikten sonra kadn zorla gtrrlermi. Karlarna ok zalimce
davranrlarm. llerin adrlarndan duvara alan bir delik yo
luyla dar karlmas artm. Definden sonra bir amann, onu
en ksa srede unutmaya alan hayattakileri rahatsz etmesin diye
lnn ruhunu teskin etmesi gerekiyormu.2
1 9 1 3 yl, bir Samoyed destannn Fin dilbilimci Kai Donner ta
rafndan hazrlanan zetinin yaymlanna ahit oldu. Bu destan
da Itte adnda bir kahraman insan yiyen bir dev tarafndan ksz
braklm ve yal bir kadn tarafndan bytlmtr. Byynce
garip bir gle gider ve orada kr bir amandan bir balk alar. Bu
aman, Itte'yi, kpeini ve yal kadn getirsinler diye ruhlarn sa
lar ve onlar btn btn yutar. Itte amann karnnda o uyurken
bir delik aar, kaar, onu ldrr ve yal kadnla kpeini kurtarr.
Sonradan Itte kocaman bir balk avlamak iin iri bir kula ibirlii
yapar. Onu yakalayabilmek iin yedi telli bir alg yapar ve o kadar
gzel alar ki ormann, denizin ve havann tm canllar ona gelir.
Koca balk kzn Itte'ye e olarak nerir ve Itte kabul eder. Sonra
Itte ormann ruhunun yedi oluyla karlar ve onlarn sava
larca karlan kz kardeini bulup getirir. yle de evlenir ve
kadnlardan biri bir olan dourur, ocuun ad Ay Ruhu koyu
lur. Ket nehri kysndaki Samoyedler soylarn ona dayandrr. Son
olarak Itte, anne babasn yalayp yutan insan yiyen devi bulur. Itte
devin hastalndan faydalanp onu kandrarak ona zrhn kart-

176

) U LIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

trr. Sonra devi kendi komularna ldrtr. Dev lyken dirilir

ama itte onu yine kandrp bir tuzaa drr ve onu ldrp be
denini yakar. Tm bunlardan sonra itte mutlu bir ekilde halkn
ynetir, ta ki blis'le sa bana bela olana kadar. Geri dnecei s
zn vererek lkesini terk eder; dnecei vakte kadar avarece gezip
uyuyacaktr (bu uyku esine zellikle vurgu yaplmtr). 3
1. Dnya Sava'n takip eden yllarda, ileri aratrmalar Samo
yed dininin ilgin ayrntlarn bize sunar. Czaplicka, kabile ina
nlarna gre rengeyiklerinin kan dklmesini nlemek amacyla
boularak kurban edilmesi gerektiini belirtir. Ayrca Samoyed
inancna gre insanlarn devrilmi aalarn stnden atlayp bel
li bir deyim telaffuz ederek ayya dnebildiini de kaydetmitir.
Baka bir Fin dilbilimci, Toivo Lehtisalo, Samoyedlerde amann
srasyla gkten, yerden ve yeraltndan gelen ruhlarn simgelemek
iin l bir renk emas olduunu gzlemler: beyaz, yeil ve siyah.
Lehtisalo'nun iaret ettii gibi, aman (ate ya da demir gibi) eyle
rin kkenini bilen ve bu yzden onlara hakimiyeti olan ve kendisi-
ni desteklemeleri iin onlar arabilen kiidir.4
Samoyed amanlarnn incelenmesi bakmndan en ilgin me
tinlerden biri, St. Petersburglu aratrmac Andrei Popov'un l
mnden sonra 1 968'de yaymlanan bir makalede sunulmutur.
Popov, Sibiryal amanlarn genelde, kendilerini yolculua karan
ruhlar tarafndan amanla alndklarn yazar; amanlar bu yol
culuklarda sonralar icralarna aracaklar baka ruhlarla kar
larlar. Popov'un yaymlad metinde, Samoyedlerin Nganasan
kolundan Sereptie Caruskin adnda bir aman, aatan frlayan bir
adam klndaki bir ruhla yolculuunu anlatr. Beraber bir delik
ten yerin altna inerler ve nce bir nehre, sonra da dokuz adra
ularlar. kinci adr, orta yerindeki siyah bir urganla bir Tunguz
adrdr. Caruskin'in yaverinin aklad zere bu urgan onun ka
rnla ilgili hastalklar tedavi etmesine yardmc olacak; adrn te
pesindeki krmz kuma da baarsndan kaynaklanan delilikleri
iyiletirecektir. kisinin arasndaki baka bir urganla da salgnlarla

SONULAR

177

mcadele edecektir. nc adrn iinde plasentann ruhu olan

yal bir kadn vardr. Sonra baka bir dereye ve hastalklarn k
kenini simgeleyen iki adrl bir tepeye varrlar. Burada baka bir
kadn Caruskin'e kere fler ve ona tler verir. 5
Samoyed dininin ksa bir derlendirmesi 1987'de Amerikal
aratrmac Robert Austerlitz tarafndan yaymland. Austerlitz,
Samoyedlerin ba tanrs Num'un genelde insan ilerine karma
dn belirtir. Buna karn, byle bir mdahale Ilibemberti, "var
lk ya da (rengeyii veya av halinde) rzk baheden ruh", adndaki
ruhta gze arpar. Ruhlar snflk bir hiyerariye gre ayrlrlar:
Elementler ile ava ait olanlar, insan eklindekiler ve (ou zaman
hayvan eklindeki) amannkiler. Samoyedlerde rengeyii, ay ve
turnabal zel bir biimde yceltilir.6

Macar ve Ob-Ugor Dini

Macarlarn ve onlarn "Ob-Ugor" kuzenlerinin (adlarn k
ylarnda yaadklar, Sibirya'nn batsndaki Ob Nehri'nden ve
"Macar"n Latince karl olan "Ugor"dan alrlar) dinine dair fay
dal bilgiler 1927'de Fin aratrmac Una Harva tarafndan salan
mtr. Bu bilgilerin bir yn katlettikleri dmanlarn kalplerini ve
cierlerini yemeleri hakkndadr. 889 tarihli bir yllk bize Macar
larn sava esirlerinin kalplerini kesip kardklarn ve yediklerini
anlatr. Ayn uygulama erken Ob-Ugorlar ve Finlerde de kaydedil
mitir. Ama, aka dmann gcn alp yeniden dirilmesini
nlemektir. Ob-Ugorlarda dul kalan kadn, len kocasn temsilen
bir hatra kuklas yapar ve kocasnn lmnden sonra birka yl
boyunca ona yemek verir. Vahi bir hayvan tarafndan ya da savata
ldrlenler dorudan cennete, normal bir ekilde lenler yeralt
dnyasna giderler. Ob-Ugorlarda bir ay ldrld zaman zel
enlikler dzenlenir. Aynn hayat bir piyes gibi anlatlr. Ayrca
aile tanrlarn zel bir kutuda saklarlar. Ob-Ugorlar br tanr
larn kutsal alanlar oluturan zel snrlar iinde bulunduklarna
inanrlar. Plasentayla zdeletirilen doum tanras Ob-Ugorlar-

178

JULIAN BALDICK

HAYVA N VE AMAN

da da buluhur. Transa gemek iin davul kullanan ve br dnyaya

giderken yardmc olmalar iin hayvan ruhlar bulunduran tipik
Sibiryal amanlar vardr.7
1 954 yl, en nemli Macar antropolog ve psikanalistlerinden
Geza Roheim'in ( 1891 - 1 953) lmnn ardndan Macar ve Vogul
Mitolojisi (Vogul, Ob-Ugorlarn gnmzde Mansi olarak adland
rlan koluna eskiden verilen addr) isimli kitabn yaymlanmasna
tanklk etti. Roheim, Ortaada yaam bir Macar reisinin, an
nesinin ahinden hamile kald bir rya grmesinden sonra dn
yaya geldigi sylentilerine dikkat eker. Ayrca Ob-Ugor mitinde
iki avcnn hamile bir Kanada geyiini Samanyolu boyunca takip
ettiklerini ve Macar efsanesindeki Samanyolu'nun ilk Macar isti
laclar Asya'dan Avrupa'ya ynlendirmi olabileceini gzlemler.
rendiimiz kadaryla bu istilaclar ldrdkleri insanlarn br
. dnyada kleleri olmak zorunda kalacana inanyorlard. Ob
Ugor, Fin ve Trki inanlarda Samanyolu ayrca gmen kularla
ilikilendirilir: Estonya folklorunda bu kularn iki adamn onlar
durdurmaya alt, iki tepe arasndaki dar bir geitten gemeleri
gerekir (tpk Kzlderili mitinde kularn birbirine arpan kayala
rn arasndan umalar gerektii gibi).8
1 959'da Rus antropolog ve arkeolog Valerii Chernetsov Ob
Ugorlarn ruh kavramlar zerine bir makale yaymlad. Ob-Ugor
larn erkeklerde be, kadnlarda drt ruh olduuna inandklarn
aktarr; bu rakamlar genelde iki cinsiyetle ilikilendirilir. Ruhlardan
biri mezarlkta yaar. Bir bakas ku eklindedir ve onu bedende
tutabilmek iin ku dvmesi yaptrlr (bunun yannda, baka bir
eit dvme de aclardan kurtulmak iin yaplr). Ku dvmeleri
biri lmek zereyken, ruhuna br dnyaya yolculuk srasnda
yol gstersin diye de yaplr. nc bir ruh da ku eklindedir;
buna zellikle keklik ekli verilir, insanlara uyku srasnda gelir.
Drdnc ruh reenkarnasyon ruhudur ve kafa derisinde bulunur;
bu yzden Ob-Ugorlar dmanlarnn yeniden dnyaya gelmesini
nlemek iin onlarn kafa derilerini yzerlerdi (bu bilgi, 1235-6'da

SONULAR

179

bir Hristiyan gezgin tarafndan kaydedilmitir). Erkeklerde olup

kadnlarda olmayan beinci ruha gelince, bu Ob-Ugorlar tarafn
dan ikinci bir reenkarnasyon ruhu olarak, bazen de "g" olarak
aklanr. 9
Macar aratrmac Bela Gunda, 1 968'de ada Macaristan'da
bulunan ve taltos diye adlandrlan zgn bir insan tipi hakknda
ilgin bir makale yaymlad. Genelde erkek olan bir tciltosta insa
nst bir g ya da baka arpc zellikler bulunur. ocukluu
kederli geen bu insan yalnz yaar, sadece stle beslenir, keha
netlerde bulunur, saaltcdr ve havay kontrol edebilir. Trnakla
rndan birine bakarak gizli hazineleri bulabilir. Taltos transa girer
ve gaipten grntler grr. Yedi yana gelince, boa ya da aygr
eklindeki daha gl bir taltosla savamas ve tciltoslua kabul edi
lirken de bir aaca ya da merdivene trmanmas gerekir. Bir davul
kullanarak ruhlar arr ve eitli hayvanlara dnr. Bu neden
le baz biliminsanlar onun bir aman olduunu savunmaktadr.
Ebeveynlerinden birinin bir hayvan olduuna inanlr ve genelde
zihinsel bir rahatszl vardr. 1 0
Baka bir Macar aratrmac, halkbilimci Tek.la Dmtr, Or
taadan gnmze gzlemlenen Macar halk gelenekleriyle ilgili
bir dizi aratrma yapmtr. 1 977'de kan bir kitab, beyaz bir atn
kurban edilmesinin yannda zellikle atlar ieren eitli oyunlar
dan bahseden Ortaa belgelerine deinir. Macarlarn bugnk
topraklarn fethettikleri zamanlardan kalma mezarlarda kllarn
yan sra at kemikleri bulunmutur. XII. yzylda bile Macarlar,
gen yata len bekarlara trensel bir dnle gelin ya da damat
salanan Avrasya geleneini srdryordu. Yaknlar lnn
meziyetlerini sayarken at syleme adeti de varln srdrmek
tedir. Ortaada bu nder bir sava iin bu atlar birinci tekil
ahsta sylenir, adeta savaya kendi yiitlikleri anlattrlrd. 1 1
Kaliforniya'dan bir dilbilimci, Otto Sadovszky, Ob-Ugor dille
riyle Kaliforniya Penuti dil ailesinin ilikisini savunan bir dizi ara
trma yapt. 1 989'da dini terimler zerine bir makale yaymlad;

so

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

"aman'', "saaltma' ve "dua etme" gibi ifadeler iin kullanlan sz

ckleri karlatrd ve iki dil ailesindeki terimlerin ilikili olduunu
iddia etti. Sadovszky ayrca hem Ob-Ugor hem de Penuti dillerini
konuanlarn, iftleme mevsiminde kekliklerin transa gemi gibi
dans ederken kardklar davul sesine benzeyen bahsettiklerine
iaret eder. Ob-Ugor avclar ellerinin tersinde (Kaliforniya Kzl
derililerinde de dvme bulunan bir nokta) dans eden keklik tasvir
leri tamaya baylrlar. Sadovszky ayrca Penuti dilleri konuanlar
arasnda amanlarn by ilerinde melekotu kk kullandklarn
kaydeder. Bu kk Ob-Ugor mitinde de nemli yer tutar; insann
atalarn melekotu kk yedikten sonra hamile kalan dii bir ay
dnyaya getirmitir. 12

Fin Dini
"Fin'' terimi btn Finlerden bahsetmek iin kullanlr ve La
ponlarla Estonyallar da kapsar ama "Finlandiyal" terimi sadece
Finlandiya Finlerini kapsar. Literatrdeki kaynaklar Fin amanlara
M.S. 1071 kadar erken bir tarifte atfta bulunur. Bir Rus yll o
tarihte ruhlar arrken amann yerde "sessizce uzanmasndan''
sz eder. XIII. yzyldan itibaren Lapon amanlarnn kehanet ve
saaltclktaki fevkalade marifetlerinden bahsedildiini duyarz.
Norveli tccarlar stnde balina tasviri bulunan elee benzer bir
davul kullanan bir aman anlatrlar. aman bir nehri geip lm
olduu anlalan birinin ruhunu kurtarmak iin balinaya dnr.
Ortaa kaynaklar, Fin amanlarn ayrca uzak yerlerde olup bi
tenlerden haberdar olduklarn anlatr.13
1 5 5 1 'de Finlandiyal piskopos Michael Agricola lkesinin yerli
tanrlarnn listelerini derledi. Bunlar genelde l bir kalba uyu
yor: [ l ] Tepede gklerin ve havann tanrlar; [2] ortada av ve balk
salayan, ormann ve suyun tanrlar; [3] en altta da rnlerin14
tanrlar vardr. Bu emann hem Avrasyal gkyz-aradaki
alan-yer, hem de Hint-Avrupal dini egemenlik-g etkinlii (bu
rada avlanma ve bala kma)-bereket lemelerini ierdiini fark

SONULAR

181

edebiliriz. 1672'de sveli gezgin Johannes Scheffer Lapon aman

lara dair biraz daha bilgi salar. Anlattna gre bu amanlar rota
snda ilerleyen bir gemiyi durdurabilmeleriyle nldr. Scheffer'e
gre Laponlar, melekotunu her derde deva olan bir ila olarak kul
lanrlar. 15
XX. yzyl biliminsanlar daha da nemli bulgular salad. Es
tonyal aratrmac Ivar Paulson ( 1922-66), lkesinin saunalarnn
dinsel nemine dikkat ekti; saunalar kutsama trenleri, her trl
hastal iyiletirmek ve yaam dngs ritelleri iin kullanlrd.
Sauna kiiletirilir ve buharyla g ihsan eden biri olarak grlr
d. Kendi ruhlar vard ve nl Hristiyanlarn ruhlarnca ziyaret
edildii dnlrd.16 Finlandiyal halkbilimci Anna-Leena Sii
kala, Finlandiya'nn M.. yaklak 3000 ila yaklak 100 ylan ara
sndaki tarih ncesi ta resimleri inceledi. almalarnda, Yontma
Ta Devri sanatndaki "amanca" yorumlarn varlna ilikin yay
gn phecilii yanstt. Ancak Kanada geyiklerini tasvir eden Fin
landiyal ta resimlerin, bu hayvann ruh-koruyucusunun kutsal
meskenini gsteriyor olabileceini dnr. Kayak zerinde Kana
da geyii avlamak Finlandiya'da ok eski bir avlanma eklidir ve
Yunan miti Orion'un Fince bir versiyonunda bulunur. Orion ilahi
fkeye maruz kalan ve bir takmyldza dnen bir avcdr. Siikala,
boynuzlu ya da bayku maskeli insanlar tasvir eden Finlandiya
l ta resimlerin amanl temsil ediyor olabilecei grn be
nimser. Ayrca bir balk, bir ylan, kular ve ayyla kertenkelelerin
simgelerinin hi phesiz amann ruhlarn gsterdiini dnr
nk bunlar Kuzey Avrasya amanlarnda en yaygn olarak gr
len ruh-yardmclardr.17

Kalevala: Bir Yeniden Yorumlama

Finlandiya ulusal destannn ad olan Kalevala, "Kaleva adndaki
devasa atann topra" demektir. Destanda bu toprak Finlandiya'nn
kendisiyle zdeletirilir. Bu destan sonradan niversitede hoca
olacak bir blge salk memuru, Elias Lnnrot derledi. lk halini

182

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

1 835'te, bugn bilinen ve burada ele alnan geniletilmi basky

da 1 849'da yaymlad. Lnnrot, halk iirlerini birbiriyle ilikili bir
anlatya dntrrken fazlaca cretkar davranmt. iirleri uyar
lam, kendi msralarn eklemi ve bir kahramann yiitliklerini
bir bakasna atfetmiti.
Kalevalann ilk 1 O ktasnda destann esas kahraman olan, anne
sinin rzgar tarafndan hamile brakldktan sonra dourduu ( 1 .
kta) Vainaminen adnda bir aman baskndr. Yal bir adam ola
rak Vainaminen, arpa ekmek amacyla aalar keser ama kular
tneyebilsin diye bir hu aacn brakr (2. kta). Rakibi olan gen
bir aman ona yaklar ve onu bir ark syleme yarmasna da
vet eder: Vainaminen onu yerin altna "arklaryla gmer" ki kz
kardeini kendisine vermek zorunda kalsn (3. kta). Ancak Vaina
minen onu almaya gittiinde kz kendini boar ( 4. kta). Onu
bir somon bal eklinde yakalar ama kz kaybolur (5. kta). Bu
kez yeni bir e arayna giren Viiinaminen, "saman aygr" ya da
"mavi Kanada geyii" gibi eitli tasvirleri olan bir binek hayvan
nn srtnda Kuzey'e (Laponya) gider ama gen rakibi altndaki bi
nei vurarak onu denize drr ( 6. kta). Bir kartal Vainaminen'i
kuzeye, Kuzey lkesinin Sahibesi'yle karlaaca yere gtrr.
Kadn ona bereketi getiren gizemli nesne Sampo'yu ekillendirme
si karlnda kzn vermeyi teklif eder. Vainaminen bunu ya pamaz ama eve gidip Ilmarinen adnda bir demirci gndereceini
syler (7. kta). Eve giderken yolda bir kzla tanr ve ona evlenme
teklif eder. Kz l bir sralamayla ona artlar koar: ilk olarak,
bir sa telini ortadan ikiye ayrmak ve bir yumurtay bir dmn
iine sokmak; ikinci olarak, bir ta soyup yere kymk drme
den buzu kesmek; nc olarak da bir eirtmeci yontarak ondan
kayk yapmak. Viiinaminen ilk iki gln stesinden gelir ama
sonra kendini ok fena yaralar; koturup kendini iyiletirebilecek
yal bir adam bulmas gerekir (8. kta). Adama demirin kkeniyle
ilgili kendi bilgisini verir ve bilgisi demirin at yarann iyileme
sini salar (9. kta). Memleketine ulanca sihirli bir aaca "ark

SONULAR

1 83

syleyerek can verir", Ilmarinen'i bu aaca trmanmaya ikna eder

ve rzgarn onu Kuzey'e gtrmesini salar. Vard yerde Ilma
rinen demiri ileyerek Sampo'yu ekillendirir. Sampo'ya "kk"
verilmitir, yerde, bir nehir kenarnda ve bir dada ( 10. kta). 1 8 (Bu
rada aina olduumuz bir Avrasyal [ l ] da, [2] dere ve [3] yer
modeli gryoruz: Dadaki kk, Evenk amannn adrndakiyle
paralellikler gsterir, orada da baaa duran bir melezam, aacn
kklerinin gkte olduu fikrini simgeliyordu.)
1 1 . ve 15. ktalar arasnda Lemminkiiinen adnda bir serseri tr
l maceralara dahil olur. Pek ok kz ifal eder ve onunla evlenme
yi kabul eden bir tanesini karr ( 1 1 . kta). Sonra Lemminkiiinen
Kuzey lkesi'ne gider ve z kzkardeine tecavz etmek ve atlarla
cinsel ilikiye girmek sulad yal bir srtma dnda oradaki
btn adamlar "arklaryla utan dolu bir hezimete uratr" ( 1 2.
kta). Bunun ardndan serseri Kuzey lkesinin Sahibesi'nden kz
n ister ama bunu yapabilmek iin kzakla blis'in Kanada geyiini
avlamas buyurulur ( 13. kta). (Bu, snavn ilkidir ve bu snavlar
Avrasyal [ l ] da, [2] gkle yer arasndaki alan ve [3] dnyann
yzeyinden aa uzanan alan modeline uygundur.) Dalarda ka
yakla dolanp sonunda Kanada geyiini yakalar [ 1 ] ve sonra ikinci
snama olarak, douda gnein altnda grm olduu blis'in at
n dizginlemesi gerektiini renir [2]. kinci grevi de tamamla
dktan sonra Lemminkiiinen'e, Tuonela'nn (llerin yeraltndaki
lkesi) kuusunu vurmak art koulur [3]. Grevi iin yola koyul
muken kk drd srtma tarafndan ldrlr ve para
lara ayrlr ( 14. kta). Lemminkiiinen'in annesi lgnca onu arar ve
sonunda bedeninin paralarn Tuonela deresinden toplayp onlar
birbirine diker. Anne, bir ary menzilden ( Avrasyal [ l ] gk,
[2] deniz, [yer] modeli iinde) bal bulmas iin gnderir. Ar nce
iek ve imenlerden [3], sonra denizdeki [2] bir adada bir kul
beden, son olarak da gkten bal toplamaldr [ 1 ] . Baln yardmyla
Lemminkiiinen hayata geri dndrlr ( 1 5. kta). (Aratrmaclar
bu yknn kaynann Bizans mparatorluu zerinden Msr'a

184

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

uzandn gstermitir: Osiris'in Seth tarafndan ldrlp para

lara ayrld ve sis tarafndan bulunup, paralar birletirip, yeni
den hayata dndrld nl mitin bir uyarlamasdr. Lnnrot'un
ulaabildii malzemede, Lemminkainen'in katili Vainaminen'dir.
Mzmin bekar haliyle Vainaminen, biseksel bir tecavzc olan
Seth gibi, kurald bir cinsel fgrdr.)19
Bu yky izleyen 16-25. ktalar bizi Vainaminen'e geri g
trr. Yal aman, ller dnyasna girip bir tekne yapmak iin
byler edinme niyetiyle kaykla Tounela'nn deresinden kendi
bana geer ama byleri alamadan geri dner ( 1 6. kta). Hala bu
bylerin peinde olan Vainaminen, baka bir amann mezar
n ziyaret eder ve o aman tarafndan yutulur. Kendisini avlayann
karn iinde byk skntlara sebep olduktan sonra byleri
renir ve amann azndan kar ( 1 7. kta). Vainaminen kayn
bitirir ve Kuzey lkesinin Sahibesi'nin kzn elde etmeye almak
zere yola kar ama kz Ilmarinen'le evlenmeyi tercih eder ( 1 8 .
kta). Ilmarinen'den grevi baarmas istenir (yine Avrasyal
[ l ] gk, [2] nehir, [3] yer modeli iinde): Ylanlarla dolu bir araziyi
srmek [3], bir ay ve bir kurt yakalamak -bunu nehrin iinde me
talden bir gem yaprak baarr- [2] ve bir turna yakalamak -bu son
grevi havada bir kartaln srtnda uarak tamamlar [ l ] ( 19. kta).
Ardndan gelen dn ziyafetinin hazrlklarnda birann kkenini
reniriz: indekiler yerden toplanr (ki bunlar da Avras
yal bir model oluturur): gkteki bir aacn tepesi [ l ] , bir aynn
yeraltndaki maaras [3] ve deniz zerinde bir ada [2] (20. kta).
Ziyafetin kendisi esnasnda Vainaminen ark syler ve Tanr'nn
arky berekete vesile klmasn salar (2 1 . kta). Kadnlar, baka
bir ailenin evindeki bir gelinin katland ilelerin arksn syler
(22. kta). Geline tler verilir: ok almal ve meyveleri ko
casn nasl mutlu edeceini ona retecek olan, bahedeki kutsal
vez aalarna sayg gstermelidir (23. kta). Damada karsna akl
verip retmesi ve eer kendisine kulak asmazsa omuzlarn ve kal
asn kamlamas tembihlenir; kadn dvmek onu sevecen yapa-

SONULAR

1 85

caktr (24. kta). Ilmarinen karsn eve getirir ve oradaki karlama

treninde ark syledikten sonra Viiinaminen kzan krar, yeni
bir tane yapmak zere bir mil yrmek ve bir delgi getirmek iin
Tuonela'ya gitmek zorunda kalr (25. kta).20
26-30. ktalar arasnda Lemminkainen yeniden esas karakter
olarak karmza kar. Dn ziyafetine davet edilmedii iin
sinirli olan kahraman yine de oraya gitmeye karar verir. Annesi
yolda engelle karlaaca konusunda onu uyarr ( [ 1 ] gk, [2]
gkle yer arasndaki alan ve [3] yer eklindeki Avrasya modeline
uygun olarak): nce bir kartalla [ l ] , sonra alev dolu bir geitle [2]
ve nc olarak Kuzey lkesi'ne giden yolu tutan bir kurt ve ayy
la [3]. Kuzey lkesi'nde de bir dizi ylanla karlaacaktr ve Kuzey
lkesinin Efendisi'nin barakasnda adamlar onu "arklaryla kl
larna ekecektir". Lemminkiiinen by, dualar ve g kullanarak
engelleri aar ve barakaya girer (26. kta). eride Efendi'yle tartr
ve amanlara zg bir atmaya giren.1 .rbirine saldran hayvan
lar yaratrlar. Sonra klla arprlar ve Lemminkiiinen Efendi'yi
ldrr (27. kta). Bir kartala dnerek evine uar; orada annesi
ona bir adaya gidip saklanmasn syler (28. kta). Bu adada "ark
syleyerek zenginlikler yaratr" ve neredeyse btn kadnlar ba
tan karr. Eve doru yelken amken bir deniz kazas geirir ve
iyi kapli bir kadn ona yeni bir kayk verir. Eve dndnde Kuzey
lkesi insanlarnn evini yerle bir etmi olduunu grr (29. kta).
Lemminkainen intikam almak iin yine kayna atlar ama Kuzey
lkesinin Sahibesi, denizi dondursun diye ayaz gndererek kay
n hareketsiz klar (30. kta).21
3 1 -36. ktalar yeni bir dng sunar. Bir kartal tane kuu
yavrusu yakalar; birini bir tacir olaca Rusya'ya, birini byyp
Kalervo adnda bir adama dnecei Finlandiya'nn dousuna
gtrr ve sonuncusunu da byyp Untamo adnda bir adam
olaca evinde brakr. Untamo Kalervo'nun ailesinin byk bl
mn katleder ama Kalervo'nun Kullervo adndaki olu hemen bu
olaydan sonra dnyaya gelir ve daha beikteyken olaand bir g

s6

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

gsterir. Untamo bo yere onu bomaya, yakmaya ve asmaya al

r. Kullervo bir ocuk ldrp aalar, bir iti ve ayr mahvede
rek faydasz bir kle olduunu gsterir ve Untamo onu Ilmarinen'e
satar (3 1 . kta). Ilmarinen'in kars Kullervo'yu ineklerini otlatsn
ve onlar zellikle de aydan korumak iin msralar okusun diye d
ar gnderir (32. kta). Kadnn ekmeine bir ta koyduunu fark
eden Kullervo inekleri ldrr, yerlerine kurtlarla aylar doldu
rur ve kadn katleder (33. kta). Sonra anne babasnn hala hayatta
olduunu renince, onlarla yaamaya gider (34. kta). Vergi me
muru olarak dolarken bir kz zorla kzana alr. Onun ne kadar
ok paras olduunu grnce kz onunla gnl rzasyla birlikte
olur ama sonradan Kallervo'nun erkek kardei olduunu renir
ve kendini suya atp boulur (35. kta). Kullervo Untamo'nun ai
lesini katletmeye devam eder ama eve vardnda kendi ailesini
lm bulur. Tesadfen ensest suunu iledii yere gelir ve orada
klc onu cezalandrmak ister; kendini onunla ldrr (36. kta).
(Kullervo'nun hikayesini anlamak iin aada incelenen Estonya
ulusal destann dikkatle gzden geirmek gerekir.)22
37-38. ktalarda sevdii elinden alnm Ilmarinen'e geri dne
riz. Kendine altndan yeni bir e yapar ama mutlu olmaz ve onu
Viiinaminen' e vermek ister. Ama Vainaminen kz istemez ve
insanlara souk altna eilmemelerini syler (37. kta). Ilmarinen
sonra Kuzey lkesinin Sahibesi'nin dier kzn zorla kzana alr,
onunla evlenmeye kararldr. Kz, tipik bir Avrasya modeli iinde
kendisini denizdeki bir bala [2] , bir tan deliindeki kakma [3]
ya da gkteki bir toygara [ l ] dntrmekle tehdit eder. Sonun
da Ilmarinen onu "ark syleyerek bir martya dntrr" (38.
kta).23
39-49. ktalar gizemli Sampo'nun alnmasn anlatr. Vaina
minen, Ilmarinen ve Lemminkainen hrszl gerekletirmek
iin alrlar (39. kta). Kayklar byk bir turnabalnn srtna
taklr ve Vainaminen onu ldrp kemiklerinden Finlandiya
ulusal telli algs kanteleyi yapar (40. kta). Onu alar ve hayvan-

SONULAR

187

lar, kular ve balklar onu dinlemeye gelirler (41 . kta). l Kuzey

lkesi'ne ular ve Viiinaminen lkedeki insanlar uyutur. Lem
minkainen Sampo'nun kklerini ortaya karmak iin bir kz
ve saban kullanr. Hrszlar Sampo'yu yurtlarna doru gtrr
ama Kuzey lkesinin Sahibesi uyanr ve onlarn kayn dualar
ederek durdurur (42. kta). Bir kartala dnerek kayn direi
ne konar ve Sampo'yu denize drr, Finlandiya'nn verimlilii
de Sampo'nun paralarndan gelir (43. kta). Kantelesini kaybeden
Viiinaminen hu aacndan yeni bir tane yapar (44. kta). Sahibe
imdi de Vainaminen'i snava tabi tutar ve srayla [3] tp (bere
ketin bir boyutudur), [2] g ve [3] dini egemenlik ieren bu snav
lar Hint-Avrupa modelindedir. nce Sahibe Finlandiya'ya (Tuone
lal bir kadnn dourduu) salgnlar gnderir ama Viiinaminen
onlar bir sauna yapp Tanr'y dumana davet ederek karlk verir
(45. kta). kinci olarak, Sahibe Finlandiya'nn hayvanlarna saldr
mas iin bir ay gnderir ama Viiinaminen onu ldrr ve insan
lar onu tipik Kuzey Avrasya ritelleriyle yerler. Kahraman, aynn
Byk Ay'nn omuzlarnda doduunu anlatan arksn syler ve
onu ldrdn inkar eder (46. kta). nc bir snavda, Sa
hibe Finlandiya'nn gneini, ayn ve ateini alar ama Tanr bir
gle ate gnderir, onu da bir turnabal yutar (47. kta). Viiina"
minen bal yakalar ve Finlandiya'ya ateini geri verir (48. kta).
Ilmarinen altndan bir ay ve gmten bir gne yapar ve onlar
iki aacn tepesine koyar ama yapay ay ve gne parlamaz. Akaa
a kymklaryla kehanetlerde bulunan Viiinaminen gnele ayn
Kuzey lkesi'ndeki yerini tespit eder ve onlar yle korkutucu bir
gle kurtarmaya gider ki Sahibe onlar brakmak zorunda kalr
( 49. kta).24
Son olarak, son ktada yabanmersini yiyerek hamile kalan baki
re annesine ilikin bir anlatmla, ardndan da sa'nn doumuyla
karlarz. Yeni doan sa'nn alay ettii Viiinaminen geri dne
ceine sz vererek uzaklara doru alr (50. kta).25

188

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

imdi Lnnrot'un elindeki malzemeyi nasl muhteem bir e

kilde organize edilmi bir edebiyat yaptna dntrdn g
rebiliriz. 1 . ve 50. ktalarda destann semavi bir mucize doum
eklindeki Avrasya temas zerine oturtur. Destann kendisi bir
kahramann l snava tabi tutulmas zerine kurulmutur. 2- 10.
ktalarda yal olmasna ramen evlenmemi ve aresizce kendine
bir e arayan Vainaminen'i grrz; nc snav geemez. 1 1 1 5. ktalar da kendine aresizce bir e arayan ve (burada Avrasya
modelinde) snavn sonuncusunu geemeyen Lemminkiiinen'i
gsterir. 1 6-25. ktalarda Vainaminen baarsz cilveleme giriim
lerini yinelerken Ilmarinen (yine Avrasya modelinde) snav
da geer ve baarl olur. 26-30. ktalar Lemminkainen'i (tekrar
Avrasyal bir yap iinde) l bir snavn stesinden gelip Kuzey
lkesinin Efendisi'ni ldrrken gsterir, bu intikam alnacak bir
gnahtr. 3 1 -36. ktalarda ise Kullervo daha da fazla gnah iler
ki aada greceimiz gibi bu Estonya uyarlamasyla paraleldir ve
"savann gnahn" oluturur. Bu ok bilinen bir Hint-Avrupa
lemesidir ve bazen "savann snavyla" birlikte karmza
kar.26 Ardndan yine misilleme gelir. 39-44. ktalar baka bir gnah
anlatr, bereketin teminatn veren bir eyin alnmasn. (Burada
biliminsanlar lmszlk baheden bir iksirin ya da kazann a
lnmasn ieren Hint-Avrupa geleneklerine ait Norve efsanelerini
karlatrr. Bu noktada bu efsanelerle ncil'deki Ahit Sand'nn
alnmas hikayesi arasndaki koutluklara dikkat ekmek istiyo
rum.27) Bu gnah da pei sra, 45-49. ktalarda grdmz gibi
Vainaminen'e (bu kez Hint-Avrupa modeline gre) yeni snav
halinde intikam getirir.

Estonya U lusal Destan

Estonya ulusal destannn ad Kalevipoegdir ve "Kalev'in
Olu" anlamna gelir. XIX. yzylda, Estonyal aratrmac Fri
edrich Kreutzwald tarafndan Kalevala'y izleyerek derlenmi ve
1 857 ve 1861 yllarnda baslmtr. Destann kahraman aka

SONULAR

189

Kalevala'nn Kullervo'suyla zdetir. Kalevipoeg'in ilk kta

s kahramann anne babasn tantr. erkek karde Kuzey'i
farkl yne doru terk eder. (Bunu Hint-Avrupa dillerindeki dier
destanlarda olduu gibi aka Hint-Avrupal kavraml bir ya
pda gerekletirirler.28) Kardelerden biri Rusya'ya gider ve tccar
olur [3], ikincisi Laponya'ya gider ve sava olur [2]; ncs,
Kalev de bir kartal tarafndan Estonya'ya tanr ve kral olur [ 1 ] .
Kalev Linda adnda bir kzla evlenir ( 1 . kta). Birok ocuklar olur
ama Kalev henz domam olan en gen olunun, Sohni'nin on
dan sonra tahta geecei kehanetinde bulunur. Sonra Kalev lr ve
Linda daha beikteyken olaanst gl olan Sohni'yi dnyaya
getirir (2. kta). Bir byc Linda'y karmaya alr ama tanrlar
onu taa evirir (3. kta).29
4-6. ktalarda Sohni "savann gnahn" iler, srasyla
Hint-Avrupa kavramna kar gnah iler: cinsel anlamyla bereke
te [3], dine [ l ] ve savann ahlakna [2] . Bir kza tecavz eder [3]
ve kz onun kim olduunu renince dehete kaplarak denize d
p kaybolur (kz Sohni'nin kz kardeidir) (4. kta). Sonra anne
sini karmaya alan bycy ldrr ve imdi af dilemektedir
(ldrd bir din uzman olduu iin bu dine [ 1 ] kar ilenmi
bir sutur) (5. kta). Son olarak bir kavga srasnda gen bir adam
kafasn byk bir klla keserek ldrr, ona adilane bir dv
hakk sunmamtr [2] (6. kta).30
7- 1 9. ktalar Sohni'nin maceralarndan bahseder. ncelikle "sa
vann snavndan" getii sylenebilir. Bu snavlar Hint-Av
rupal modele uygundur ve kavramn standart srasyla karm
za kar: [ l ] egemenlik, [2] sava gc ve [3] bereket (sonuncusu
yeraltndaki kzlarla temsil edilir). lk olarak, evde kalan erkek kar
delerinden ikisiyle kimin tahta kacan belirleyecek bir snava
girmek konusunda anlar (7. kta). Sohni bu ta frlatma yarnda
baarl olur (8. kta). kinci olarak, Estonya'nn dman ordusu
nun saldrsna urad bir savala snanr (9- 10. ktalar). Byk
klc ikinci bir byc tarafndan alnr ve bir dereye braklr.

190

JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

Sohni, tam olarak anlalamayan bir ekilde, klca onu oraya atan
adam geri gelirse bacaklarn kesmesini syler ( 1 1 . kta). Bunun ar
dndan byc onu yedi haftalk uzun bir uykuya sokar ( 12. kta).
Bundan sonra, nc snavnda Sohni esir alnm kzla tan
aca yeralt dnyasn ziyaret eder ( 1 3 . kta). Yeralt Dnyasnn
Efendisi'ni yener ve kzlar slaya dn yolculuunda yanna alr
( 14. kta). Kzlar Sohni'nin akrabalaryla evlenir ( 1 5. kta). Soh
ni bu kez Kuzey'in derinliklerine doru uzun bir yolculua kar
( 1 6. kta). Dnte Estonya'nn dmanlarn hezimete uratr ( 1 7.
kta). Sonra annesiyle buluaca yeralt dnyasn ziyaret eder ve
Reis'ini yine yener ( 1 8-19. ktalar). Son olarak kralln igal eden
baka istilaclara kar da zaferler kazanp tahttan ekilir. Gafla
ne, byk klcnn yatt dereye gider ve kl hakszca ldrd
gen adamn intikamn almaya karar verir. Kl Sohni'ye lmcl
bir yara aar ama bir gn geri gelecektir (20. kta).3 1
Bylece Estonya ulusal destan ardndan intikam getiren " g
nah" ve " snav" bize sunmu olur. Avrasya motifleri de sun
maktadr: Kahramann yedi haftalk uykusu aynn k uykusunu
temsil ediyormu gibi grnr, ve yeralt dnyasn ziyaretler Trki
destanlarda da yank bulur. Bunlar doal olarak Odysseus'un eve
dn yolculuundaki uykusuyla ve annesiyle yeraltndaki bulu
masyla karlatrlr.32

Avrasya Miras ve Dnya Edebiyat

Bu karlatrmalar bizi daha genel anlamda dnya edebiyatnn
Avrasya'ya ne kadar ok ey borlu olabileceini sormaya iter.
Burada sorunlardan biri, ller iin bir yeralt dnyas fikrinin
Avrasya dinlerine aka sonradan eklenmi bir e oluudur, g
neydeki byk "tarihi" dinlerden Ortaada gelmitir. Esasnda
Avrasya kavimleri llerin Gk'e ya da ok uzak bir mesafedeki
bilinmeyen bir yerdeki bir lkeye gittiine inanyorlard ama l
ler yerin altna girmiyordu. Ancak Avrasya anlatlar, llerin
toprak altndaki lkesinden bahseden Avrupal yklerden nce

SONULAR

191

geliyordu; ya bu lkeyi baka bir yere atarak ya da bir kahramann

deiik ekillerde yerin altna gndererek: Kahraman (bir ay gibi)
yeralt maarasna, ukura, zindana ya da gerekten bir mezarlk
taki mezar ya da mezarlar kompleksine girebilirdi. 33
Bu bak asyla Odysseus daha da youn bir Avrasya havas
kazanr. zerine kurulduu halk hikayesinin M.. 3000'ler civarn
da, refleks yayn (Odysseus'un ve Trkmen kahraman Alpam'n
kullandklar cinsten) icat ettikleri dnemlerden, Orta Asyal g
ebe Trkmenlerden geldii ortaya kar. Bundan sonra tahminen
Hint-Avrupal ya da Hint-ranl araclarca Yunanlara ve Hintlile
re tanmtr.34 Bu halk hikayesi Yunanlara ulatnda aka
Avrasya'nn tipik kahraman "aynn olu"yla ilikilendirilmiti.
Bu kahraman Yunanistan'n kuzeyinde bulunan Trakyal barbar
gelenei ve onun uyuyan ay kltn temsil eden Odysseus'tu.
Odysseus'a dair Homeros harici veriler, onun Trakya'da bir yerle
im blgesinden geldiini ve isimleri "ayms" ya da "ay yavrusu"
anlamna gelen akrabalarla evrili olduunu gsteriyor. Bize anla
tldna gre Odysseus yalannca, tpk olunun ad "ay ruhu"
olan Samoyedlerin atas itte gibi, ok uykucu bir hale geldi.35 Bu
balamda Odysseus'un l kahin Teiresias'tan t alabilmek iin
ller lkesine yapt amanlarnkine benzer yolculuk daha an
laml hale gelir.
Avrasyal [ 1 ] gk (ya da bir dan tepesi), [2] ara blge ve [3]
yeryz (ve onun altndakiler) dzeylerinden oluan model, gr
dmz gibi " grevle" ilikilendirilir. imdi bu model, ran'n
ulusal dini olan Mazdek dininin efsanevi ya da yar-efsanevi kuru
cusu olan Zerdt'n ve sa'nn batan karlma giriimlerinde de
ortaya kar. M.. iV. yzyldan M.S. III. yzyln balarna kadar
uzayan dnemin ranl bir metninde Zerdt'n ruhu, henz do
madan, blis'le grmtr.
nce Avrasyal 3. dzeyde bir karlama olur: Zerdt' e neden
dnya yzeyinde iri talar tad sorulur. blis'in yaratklarn (ta
rma zarar veren ylanlar, akrepler vs.) yok etmek istediini syler.

192 JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

kinci olarak, Hint-Avrupal 1. Kavram olan dini egemenlii a

rtrarak, blis Zerdt'e dininden ayrlmasn, ayrlrsa dnyaya
hakimiyetle dllendirileceini syler. Zerdt reddeder. nc
olarak, Hint-Avrupal 2. Kavram olan sava gcn artrarak,
blis Zerdt'n onunla savamak iin hangi silah kullanacan
renmek ister. Zerdt silahlarnn byk meleklerce yaratlm,
kurbanda ve duada kullanlan nesneler olduunu syler.36
Bu dzen ayrca Luka ncili'nde sa'nn blis tarafndan snan
masnda da vardr. Orada Hint-Avrupa ideolojisinin 3. dzeyine
uygun olarak blis yeryzndeki talar ekmee dntrebilecei
ni syler. Sonra 1 . dzeye kout olarak, yksek bir dan zirvesinde
blis, sa'nn ona tapmasn ister ve kendisine uyarsa egemenlikle
dllendirileceini syler. Son olarak 2. dzeye uygun olarak, blis
sa'y alp Mabet'in tepesine karr ve bir g snav sunar: iddias
na gre sa meleklerin gcyle fiziksel ykmdan kurtulabilecektir.
Bu ncil hikayesinin ranl ve Avrasyal kklerinin bulunduunu
savunuyorum. 37
Kahramann l snan, M.S. VIII. yzylda yazld dn
len Eski ngiliz destan Beowulfta da karmza kar. Aratrmac
lar uzun zamandr destann 'f\.ynn Olu" adndaki yaygn bir halk
hikayesinin bir uyarlamas olduunu savunmaktadrlar. iirin kah
ramannn ad da 'l\.r-Kurt" anlamna gelir ki bu da aynn adn
telaffuz etmeye ynelik tabuyu krmamak iin ay yerine retilmi
bir ifadedir.38 Ancak bana sorarsanz en arpc olan, Beowulfun
snavlarndaki Avrasyal yapya sahip l modeldir. nce, 2.
dzeyde, gkle yer arasndaki alan dolduran grkemli bir salonda
insan eklindeki gl bir canavarla dvr ve onu ar yaralar.
Sonra 3. dzeyde, ayn canavarn annesini ldrmek iin bir yeralt
maarasna iner. nc olarak 1. dzeyde, doast bir yarat,
bir dan tepesine denk gelen yksek bir mevkiyi -bir hyk tepe
sini, "yayla fundaln"- igal eden bir ejderhay ldrr.39 Ancak
bu model ayn zamanda Hint-Avrupaldr ve Yunan kahraman
Herakles'in on iki iinde grlen lemeye benzer: [ l ] Doast

SONULAR

193

hayvanlar ieren drt ii dini simgeler; [2] drt ii saf gle ilgili
dir ve [ 3] dier drt ii ise kadn hasmlar zerinden baka bereket
simgelerini ierir.40
Avrasya'nn dnya edebiyatna etkilerine dair baka bir rnek
de yazarn cennete, cehenneme ya da her ikisine birden yolculu
undaki motiflerde bulunur. Burada halihazrda bir Samoyed a
mannn hocasnn eliinde yerin altna yapt amanla kabul
edilme yolculuunun hikayesinden bahsettik; Popov'un dedii gibi
bu anlat Sibirya aman hikayelerinin tipik bir rneidir. Baka
aratrmaclar, "Ural" ya da "Fin-Ugor" amanlarnn uygulama
larn Avrasya'daki kendi topraklarnda Hint-ran kkenlilere
aktarm olabileceini savundu ve Zerdt rahiplerinin cennetle
cehennemi ziyaret ettii, M.S. 1 11. yzylla VII. yzyl arasna ait
ran metinlerine dikkat ektiler. Mazdek rahipleri psikotropik bir
ila aldktan sonra transa geer ve ruhlar bedenlerinden ayrlr,
cennete ve yeralt dnyasna uar, sonra da geri dner, kendilerine
geldiklerinde yolculuklarn anlatrlar. Bu anlatlarn Ortaa s
lam metinlerinde ve (slam etkisinin sezildii) lahi Komedya'da
da yank bulduu kaytlara gemitir.41

Avrasya Dini Mirasnn Belirgin zellikleri

Avrasya dini mirasnn belirgin zellikleri bizim iin artk
daha tandktr. Yaz ve k arasndaki kartla vurgu erken Av
rasya kavimlerinde ve Trki blgede grld: Avrasya'daki de
vasa scaklk farklar dnlnce bu beklenir ve Moollarn hay
vanlar "scak-azl" ve "souk-azl" diye ayrmalar da bunun bir
yansmasdr.42 nsanlarn savata yaptklar gibi hayvan zellikleri
takndklar av ritelleri gze arpar. Atlar gizli tutulmas gereken
soylu mezarlarnda insanlarn yanna gmlr ve cenazelerin ar
dndan arnma ate ve dumanla yaplmaldr. l dmanlarn kafa
derileri yzlr ya da kafalarndan kadeh yaplr ve br dnyada
onlar ldren savalarn klesi olurlar.

194

JULIAN BALDICK

HAYVAN VE AMAN

Hepsinin merkezinde hayvan figr yer alr. Soylunun kan d

klmyorsa, kurban edildiinde hayvann da kan dklmeme
lidir. Hayvanfar insanlara dnr, insanlarla cinsel ilikiye girer
ve onlarn atas olurlar. nsan hayatnn yan sra hayvanlarn da
devamlln salamak gereklidir: Bazen insanlarn da hayvanlar
tarafndan tketilmesi, bazen de insanlarn onlar ldrmekten
kanmas gerekir. Karlnda, her eyin tesinde, hayvanlar reh
berlik baheder: Gler srasnda insanlara yol gsterirler ve onlar
gzlemlemek insanlara byk miktarda bilgi salar. Hayvanlar in
sanlar kurtarr ve onlarn hanedan armas ve totemi olurlar.
Hayvanlarn nemi, insanlarn gkte uabilmek, dnyann iin
de hzlca hareket edebilmek ya da topran derinliklerine inebil
mek iin hayvanlara dnme ihtiyacnda aka grlr. Kartallar
atalarn evi, kurbanlarn alcs ve yce tanr olan Gk'e ulamak
iin gereklidir. Gk'n kendisi hayvanlarn ya da kularn yediler
ve dokuzlar olarak gruplanmalarna yansr nk bu rakamlar g
rnebilen gezegenlere karlk gelir. Gk ayrca srasyla ge, de
nize ve yere karlk gelen kular, balklar ve yeri kazan hayvanlar
lemesinde ve insanlar da ieren lemelerde (ku-san-Cengiz
Han) karmza kar.
Evrenin bu l grnts, amann sanatn ortaya koyduu
kaytlar salar. Hayat boyunca aman, "ku-olu': "balk-olu':
"hayvan-olu" yannda skitlerdeki kadnlam kahinlerde, XIII.
yzyldaki ecinsel Mool amanlarnda ve XX. yzyldaki traves
ti Trkmen amanlarnda olduu gibi "kadn-olu"a da giriebilir.
Sonuta ok gelimi bir aman etkinlii olduu apak olan icra
snda Tunguz aman, nbet tutan ruhlardan oluan bir set yaratr.
Deleuze ve Guattari'nin dikkat ektii gibi, "hayvan-olu" ve "ka
dn-olu" olgular "alglanmaz-olu"a doru bir eilimdir. aman
topluluunu korumak iin doann her koulunda kendini kamuf
le eder ve grnmez olarak, ruhlar biimine girerek, bakalarna
saldrmak iin harekete geer. Dolaysyla aman, Moollarda da
grdmz gibi, askeri srlara sahip bir savadr.43

SONULAR 195

Karlatrmal Bak Asyla Avrasya Dini Miras

Avrasya dini mirasnn baka gze arpan eleri karlatr
mal bir bak asyla daha belirgin bir ekilde ortaya kar. Ba
ndan sonuna kadar grdk ki bu miras Hint-Avrupa mirasy
la yakndan baldr: Avrasyal gk, ara blge ve yer lemesi
genelde dini egemenlik, g ve bereket eklindeki Hint-Avrupal
lemeyle birleir. Trki malzeme iki mirasn farkn aka gs
terir. Avrasya'da da ve aa tepeleri g ve dini egemenlii
temsil etmek iin kullanlr. Da yamalar zellikle de avclkta
g etkinliinin yeridir ve bu alan Avrasya'da alma etkinli
ini olutururken Hint-Avrupa alannda 3. Kavram olan bereketin
bir parasna, elenceye aittir. Avrasya'da nehirler da yama
larndan iddetle akar ve haliyle gc simgeler ama Hint-Avrupa
dillerindeki anlatlarda nehirler genelde huzurla akar ve topra
bereketli klar. Avrasya'da balklk da avclk gibi almann
bir parasdr.
Bu konuda Samoyed kkenli olan Caruskin zellikle retici
dir. Tepesinde ba arsndan kaynaklanan delilikleri tedavi edecek
olan krmz kumala bir Tunguz adr grr: Bu mantk ve delili
i ieren ve baa karlk gelen Hint-Avrupal 1 . Kavram yanstr.
Krmz kuman altnda salgnlarla kar karya gelecek bir urgan
vardr. phesiz bu salgnlar dmanlarn yrtt biyolojik bir
sava olarak gren Avrasyal bak asn yanstr -Hint-Avru
pal 2. Kavram olan sava gcnn bir uyarlamas. Daha aada,
adrn ortasnda yuvarlanm halde, karnla ilgili rahatszlklara
iyi gelecek olan siyah bir urgan vardr, bu da besin tketiminde
cisimleen 3. Hint-Avrupal kavrama, berekete karlk gelir. ema
Hint-Avrupaldr ama adrdaki sembolizm ve amann etkinlii
zerinde Avrasyal bir eilim de vardr.
Avrasya mirasn Hint-Avrupal mirastan ayrmak genelde
zor olsa da bu ikisinin Irak ve Arabistan'dan Nijerya'ya uzanan ve
Afrika Boynuzu'yla Kuzey Afrika, Msr ve Suriye'yi iine alan bl-

196 JULIAN BALDICK

H AYVAN VE AMAN

gedeki Afro-Asyatik diller konuan insanlarn arasnda bulunan

Afro-Asyatik mirastan farklarn tehis etmek kolaydr. Burada
kurbanlar kansz deil aksine kanldr. Bu miras blgesinde her ey
lemelere gre deil, ikilemelere gre dzenlenmitir. Avras
ya blgesinde de baz ikilikler bulmamza karn bunlar genelde
souk klar ile scak yazlarn kartlyla snrldr ve daha geni
kapsaml olduunda, Onon'un Dagur dncesine dair sunumun
da ya da Curenlerde olduu gibi, bu durum pekala in etkisinden
kaynaklanyor olabilir. Afro-Asyatik blgede erkek-dii ikilii bu
naltc derecede youndur ve doann glerinin tarmn baaryla
srdrlmesi iin birlemesini simgeler. Dolaysyla su ve bereket
ok nemlidir, zellikle de su kaynaklarndaki istikrarszlk d
nlrse: Kuru-slak kartl da k-karanlk kartlnda yank
bulur.44
te yandan, Avrasya amanlaryla Afrika saaltclar arasnda
arpc benzerlikler vardr. Bir Afrika "kahinesi': Manu meslekta
gibi, hastasna tavsiyeler vermeden nce ruhlardan ne olup bitti
ini renebilmek iin tts koklar ve hafif bir transa geer; daha
baka translarla kehanet ve tedavi baheder. Aday, ruh-sahiplii
kltne hastalanarak dahil olur. ( Avrasya amanlarnda da sk
sk grld gibi) ve duhul aamas duman ekip sanrya sebep
olan bir ila ierek ruhlar hakknda bilgi sahibi olmaktan ibarettir.45
Bu benzerlikler "ruh-sahipliinin'' "amanizi''in kart olmadn
gsterir. ddia edildii zere aman ruhlarn efendisiyken bir Afrika
"kahinesi" ruhlarn klesi deildir. "amanizm' kavram, yaygn bir
ekilde kullanlan tedavi ve kehanet yntemlerine ilikin modern
bir yanlsamann rndr. Avrasya dinlerinin btnln
gsterme gayretiyle amanln baka bir tarzda istismar edilmesi
daha da yanltc sonulara yol aacaktr; nk grdmz gibi
aman genelde dini etkinliklerinin merkezinde bulunmaz.
Peki o zaman daha geni bir perspektiften ele alndnda
Avrasya amannn miras nedir? phesiz, bu bir sanatnn, bir
icracnn mirasnn bir parasdr. aman urandan ya da aman-

SONULAR

197

lktan bir zanaata greli bir hakimiyet balamnda sz etmeliyiz.

"Hayvan-olu" ve demir donanm ngrdatmada aman bir bes
teci gibidir, yaratc bir gelime hattn takip eder. Dolaysyla a
mann miras ksmen XX. yzyl mziinde bulunur. Sibelius'un
ounlukla Kalevala'dan etkilenmi olan kasvetli orkestrasyonlar
amanlarn savat kt ruhlar yanstr: Ormanlar dman ve y
kc glerle, Sibelius'a gre yzleilmesi gereken tehlikeleri temsil
eden korkutucu tanrlarla doludur. Benzer ekilde, hem bir etno
mzikolog hem de besteci olarak Bart6k'un almasnda Avras
yal gemie bir dn grrz: Macar halk mziindeki orijinal
Avrasyal katman bulurken Bart6k ayn zamanda kendisini yerle
ik varolutan koparacak esini de kefetmiti. Can tala profana'da
bu kopuu anlatmt: Dokuz olan geyie dnr ve ormana ve
daa gitmek iin evi terk eder. Babalar onlara geri dnmeleri iin
yalvarnca en bykleri artk sadece dan temiz pnarlarndan su
iebileceklerini syler.46
Bu eit bir "hayvan-olu" Hristiyanln bir insann hayvan
olamayaca ve bir hayvann da insan olamayaca eklindeki
dogmatik srarna aykrdr. Bu srar Hristiyanln kendisinden
nceki dinlerin hayat mcadelesinde hayvan klna girenler iin
ngrd ar cezalara yansmtr. Byle bir dogma slamda bu
lunmaz; insan-hayvan-insan dnmlerinin gemite vaki oldu
u Kuran'da aka anlmtr. Bylece slam, hayvana dnp
onlarn zelliklerini alan insanlara dair efsanelerin yan sra
Avrasyal rehber hayvan motifini de rahatlkla kabul edip kendine
uyarlamtr. Sonu olarak amann miras zellikle mcahit slam
tarikatlarnda grlr. Bu tarikatlarda amann srlarnn ve d
nmlerinin yan sra askerlie ve savaa ynelik ilevleri korun
mutur. aman, hayvanlarn tkenmez niteliklerini edinmekten
Tanr'nn sonsuz sfatlarn edinme dzeyine sramtr.47