MAINSKI FAKULTET

UNIVERZITET U ZENICI

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA

MATERIJALI U PROIZVODNJI
prof. dr. Naija Harai

NAUKA O DRVETU
I NJEGOVA PRIMJENA U MAINSTVU

Zenica, decembar 2007.

student: Lui Mirko

_ ___________________

1. UVOD

Iako su uvijek imali veliki znaaj u izradi proizvoda materijali su danas esto
kamen temeljac za uspjean proizvod u naem modernom svijetu visoke tehnologije.
Gotovo da se moe rei da su materijali kritini limitirajui faktor za postizanje visokih
performansi i pouzdanosti koje se zahtijevaju od dananjih proizvoda.
U progresu graevinske tehnike, graevinski materijal se sve vie zamjenjuje
novim materijalom, ali ipak drvo je zbog svojih dobrih osobina zadralo vanu ulogu i
mjesto i meu novim materijalima, te dokazalo svoju sposobnost za upotrebu u mnogim
novim savremenim konstrukcijama. Pojedine loe osobine drveta mogu se savremenim
sredstvima kakvih u prolosti nije bilo ukloniti i sprijeiti, pa je zbog toga drvo
prihvaeno i kao savremeni graevinski materijal. Drvo je prirodni materijal koji se u
tvorevinama graevinske tehnike upotrebljavao od pradavnih vremena do danas, a
vjerovatno e se upotrebljavati i u budunosti.

1.1. Openito o nauci o drvetu

U disciplini nauka o drvetu svrstana su ona znanja teoretskog i praktinog znanja
o drvetu koja su potrebna da bi se drvo to bolje upoznalo kao supstanca i kao materijal
za preradu i upotrebu. Nauka o drvetu sagledava karakteristike drveta putem upoznavanja
njegove grae, njegovih osobina, greaka i upotrebljivosti.
Sam naziv Nauka o drvetu je unekoliko nov i on obuhvata gradivo koje se
ranije pojavljivalo pod nazivom Tehnologija i anatomija drveta. Anatomija drveta
skraena je na najmanji obim, koji omoguava pristup i razumijevanje oblasti
prepoznavanja drveta i ispitivanja njegovih osobina. naziv tehnologija drveta esto
upotrebljavaju sljedei autori: A. Ugrenovi, F. Kollmann, L. Vorreiter, Tiemann,
Brown-Panshin, Lexa- Neesany i dr.

1.2. Razvoj discipline

ume predstavljaju znaajan faktor u razvoju ovjeka i ljudskog drutva uopte.
Slobodno moemo rei da je od postojanja uma uveliko zavisio i opstanak i napredak
ljudskog drutva od najdalje prolosti do danas. Drvo je jedan od prvih materijala za
stvaranje upotrebnih predmeta za svakidanje potrebe. Moglo bi se pretpostaviti da je
prije starog kamenog doba bilo drveno doba, to bi bilo logino s obzirom na
jednostavniju upotrebljivost drveta, ali, s obzirom na relativno malu trajnost drveta, nisu
se mogli odrati dokazi iz tog doba koji bi to potvrdili. Od prvih susreta sa drvetom
praovjek se susree i sa tehnikim osobinama drveta. Najprije upoznaje izgled i uzrast
stabla i osobine kronje, te se upoznaje sa jainom i ilavou grana i sa savitljivou
-1-

odnosno krutou. Paralelno sa tim upoznaje se sa vrstama drveta i njegovim glavnim

osobinama. Sama namjena drveta zahtijevala je i razlikovanje njegovih osobina, tj. koje
e se drvo za koje svrhe primjenjivati.
Razvoj zanatstva, a posebno industrije, ve je toliko izdiferencirao karakteristike
drveta, da se tano znalo koje vrste ili dijelovi drveta dolaze u obzir da bi se zadovoljile
osobine predmeta upotrebe. Znalo se koje su vrste drveta trajnije u upotrebi, koje su vrste
dobre za pojedine graevinske svrhe, za zanatstvo, te kako se pojedine vrste ponaaju
prilikom prerade, obrade i upotrebe.
Porastom potrebe za drvenim materijalima, dolazilo je s druge strane do sve vee
nestaice drveta. tako da je nauka morala da uskladi odnos izmeu mogunosti uma, sa
zadovoljenjem potreba za drvetom. Prvi pisani nauni i struni radovi nastaju jo u 17. i
18. vijeku. Meu poznatim stranim istraivaima moemo spomenuti: N. Grew (1682.),
P. Bogner (1861.), H. D. Tiemann (1906.), R. Trendelenburg (1931.), F. Kollmann
(1932.), Pereligin (1934.), L. Vorreiter (1943.), Giordano (1951.) i mnogi drugi. A to se
tie domaih istraivaa moemo spomenuti: A. Ugrenovi, I. Horvat, J. Hamanovi, M.
Kneovi, R. Beni, A. Karahasanovi i dr.
Prva razvojna faza istraivanja trpjela je od nesistematinosti rada i od razliitih
metoda istraivanja, to je rezultiralo potekoama da se izvrena istraivanja primjenjuju
i uporeuju s novim rezultatima. Zbog toga je 1906. u Briselu odran prvi kongres, koji je
imao zadatak da unificira metodologiju tehnolokih istraivanja o drvetu. Iste godine je
osnovana i Laboratorija za umske proizvode (Forest Products Laboratory u MedisonuUSA), koja otpoinje svestrana istraivanja standardnih metoda za ispitivanje osobina
drveta, a 1930. u Cirihu se formira Internacionalni savez za ispitivanje materijala koji
radi na unificiranju metodike iz oblasti tehnologije drveta. Sav taj napor koji je uloen na
istraivanju metoda za ispitivanje drveta, pokazuje od kolikog je znaaja ispravno
ocijeniti i kategorisati drvo da bi njegova upotreba i trajnost bili to ekonominiji i da bi
se uz to u najveoj mjeri ostvarila tednja, racionalizacija i funkcionalnost primjene
drveta.

1.3. Cilj, znaaj i metod rada nauke o drvetu

Zadatak nauke o drvetu je da nam to temeljitije predstavi drvo sa svim njegovim
karakteristikama kako bi ga kao osnovnu sirovinu to potpunije upoznali. Poznavanje
svih osobina drveta omoguava nam da se koristimo dobrim i pozitivnim osobinama
drveta, a da izbjegavamo, ili ako je mogue eliminiramo negativne osobine
Upoznavajui osobine i greke drveta i poznavajui opte principe upotrebljivosti
drveta u razne svrhe, u mogunosti smo da preciznije donosimo sud o kvalitetu sastojina
iju masu procjenjujemo prije iskoritavanja. Takoer, ispitivanje osobina drveta daje
putokaz genetiarima i uzgajivaima da vre pravilan izbor metoda za uzgoj uma, te da
forsiraju rasplodni materijal od onih biljaka koje imaju najbolje tehnike osobine.

-2-

Nauka o drvetu ostvaruje svoj zadatak izuavanjem postanka i razvoja vrsta,

spoljanosti stabla, sastava i grae drveta, greaka drveta i tehnikih osobina drveta. Ova
nauka nam takoer daje upute kako se nauno i praktino ispituje drvo kao materijal da bi
se izvrila precizna ocjena njegove vrijednosti i osobina, te da bi se mogla provoditi
kontrola kvaliteta drveta i njegovih proizvoda koju nuno trai savremena proizvodnja i
industrijska prerada drveta. Jo moemo spomenuti da nas ova nauka ui koje su to
osobine svrstane pod naziv tehnike osobine, kako se te osobine razvrstavaju, kako se
ocjenjuju ili izraavaju, te od ega zavise pojedine osobine. Rezimirajui tako sva
saznanja o drvetu, ova nauka nam pokazuje karakteristike po kojima cijenimo kojoj
namjeni pojedina vrsta drveta najbolje odgovara.
Najvanija savremena djela u uoj i iroj oblasti tehnologije drveta i njihovi autori
imaju razliite poglede na sadraj, obim i raspored gradiva za ovu disciplinu. Pojedini
autori isto tehniki posmatraju i prouavaju drvo, dok drugi to rade isto bioloki. Zbog
toga emo dati primjere kakav je raspored gradiva tehnologije drveta kod nekih vanijih
savremenih autora:
F. Kollmann: Technologie des Holzes Berlin 1951.
- anatomija i patologija drveta,
- hemijski sastav drveta,
- fizike osobine drvta,
- elastinost i vrstoa drveta i proizvoda od drveta.
L. Vorreiter: Holztechnologisches Handbuch Wien 1949.
- anatomska graa drveta,
- izgled i spoljanje osobine drveta,
- fizike osobine drveta,
- osobine vrstoe drveta,
- hemijski sastav i osobine drveta,
- trajnost i tetnici drveta.
R. Trendelenburg: Das Holz als Rohstoff Mnchen 1955.
- drvo kao biljno tkivo,
- sastav drveta,
- drvo kao porozno tijelo,
- volumna teina drveta,
- godovi i graa drveta.
Pereljigin L. M.: Drevesinovedenie. Goslesbumizdat 1963.
- mikroskopska graa drveta i kore,
- hemijske, fizike i mehanike osobine drveta,
- uticaj raznih faktora na fiziko-mehanike osobine drveta,
- greke drveta,
- trajnost i zatita drveta,
- osobine i upotrebljivost drveta umskih vrsta bive SSSR

-3-

A. Ugrenovi: Tehnologija drveta Zagreb 1950.

- spoljanjost stabla,
- unutranjost drveta,
- kemizam drveta,
- tehnika svojstva drveta,
- greke drveta,
- kvalitet sastojina,
- nauna istraivanja tehnikih svojstava drveta,
- vrste drveta i njihova upotreba.
Posmatranje drveta sa tehnikog stanovita je posmatranje i ispitivanje tehnikih
osobina drveta kao graevinskog materijala, bez ulaenja u osvjetljavanje uzronosti
izmeu osobina i grae. Predstavnik tehnikog posmatranja drveta je F. Kollmann i
donekle Vorreiter, dok se Trendelenburg preteno orijentisao na bioloko prouavanje
drveta. Za A. Ugrenovia bi mogli rei da tretira drvo kao supstancu sa biolokotehnikog stajalita. Ovo stajalite prouava drvo kao materijal i sirovinu tehnikim
metodama, uz osvjetljavanje uzrone veze izmeu grae drveta kao proizvoda, cijelog
spleta inilaca zakona nasljeivanja, stanita, klime, fiziolokih, biolokih i mehanikih
upliva itd.

-4-

2. UME I DRVEE KAO IZVORI SIROVINA

2.1. Klasifikacija drvea
Pod drvenim rastinjem podrazumijevamo one odrvenjele biljke koje rastenjem i
odrvenjavanjem formiraju stabla ili grmove. Od dosad poznatih preko 300.000 vrsta
biljaka, detaljnije je obraeno oko 60.000 vrsta, a taj se broj svakodnevno dopunjava i
poveava. U ovladavanju ovim znanjima znaajnu ulogu ima sistematika, koja kao nauka
treba da nam prui najprihvatljiviji pregled biljnih vrsta, grupisanih po odreenim
karakteristikama i srodnostima. Danas se biljni svijet najee dijeli na dvije grupe:
Thallophyta ili nie biljke i Cormophyta ili vie biljke odnosno stablaice. Za nas je
znaajnija ova druga grupa, koja se dijeli na Gymnospermae i Angiospermae.
- Gymnospermae (golosjemenjae) u ovu skupino pripada za nas veoma
zanimljiva klasa Coniferae (etinari). Oni stvaraju drvee i grmlje najee zelenih
listova ije je drvo izgraeno iz jasnih godinjih prirasta, koje nazivamo godovima.
etinari su nastali jo u permu i glavni su sastojak fosilne flore proste grae i
sastavljeno je preteno iz jedne vrste elija traheida, koje slue i kao mehaniki i kao
proizvodni elementi grae. Danas ivi nekoliko stotina vrsta etinara, uglavnom u
umjerenoj i hladnoj zoni sjeverne hemisfere. Drvo etinara je veoma iroke primjene.
- Angiospermae (skrivenosjemenjae) ova skupina je mnogo mlaeg porijekla,
ija je graa komplikovanija, jer su se kod njih razvijali specijalizovani elementi grae
drveta. One su nastale u mlaim geolokim periodima, i to prvo Monocotyledonae ,a
kasnije u kredi i terciju Dicotyledonae.
Monocotyledonae (jednosupnice) koje ne izgrauju drvo u naem smislu rijei,
jer njihova provodna tkiva nisu prstenasto rasporeena po godovima, ve se nalaze
nepravilno rasporeena po poprenom presjeku. One nisu bogate vrstama. Poznati su
bambusi, koji u beumnim regijama zamjenjuju drvo, i palme, ije je drvo veoma teko
za preradu.
Dicotyledonae (dvosupnice) su grupacija u koju spada obilje vrsta liara u
umjerenoj i tropskoj zoni. One kao i etinari prirastaju putem tvornog tkiva kambijuma,
koji na unutranjoj strani stvara drvo, a na vanjskoj ivu koru liko. Liari imaju
pljosnato lie koje je uglavnom listopadno, ali ima i onih vrsta koje su uvijek zelene.

2.2. Prva pojava drvea na zemlji

Drvo je najizrazitiji predstavnik kopnene flore i ono se pojavljuje ve u najstarijoj
prolosti nae zemlje u obliku drvolikih paprati. Tokom geolokih perioda koji su bili pod
raznim klimatskim uslovima, pojavljivali su se i nestajali mnogi rodovi i vrste drvea.

-5-

etinari se javljaju na kraju paleozoika, a najvei uspon dostiu u mezozoiku.

Posljednji period u razvijanju biljnog svijeta oznaen je intenzivnom pojavom
skrivenosjemenjaa, koje se javljaju u tercijaru. U ovom razdoblju u Evropi su vladale
znatno povoljnije klimatske prilike, te je zbog toga velik broj naeg listopadnog drvea
dopirao i u polarne krajeve, dok su u naim podrujima rasli predstavnici tropskih i
suptropskih uma. Sa postepenim zahlaivanjem i pogoranjem vremenskih uslova dolazi
i do mijenjanja biljnog pokrivaa. Kada je na kraju tercijara dolo do jakog zahlaenja, tj.
do pojave ledenog doba poetkom kvartara, vrste drvea koje su bile prilagoene toplijoj
klimi poele su uzmicati prema jugu, gdje su jo mogle nai uslove ivota.

2.3. Geografska slika drvea na zemlji

Rasprostranjenost drvea na zemlji rezultat je velikog broja uticaja istorijske i
ekoloke prirode. Danas su velike povrine zemlje pogodne za rast drvea, ali izvan tih
povrina skoro da i nema uma ili se pojavljuju veoma malo, tj. tamo gdje mogu nai
uslove za svoj rast (npr. oaze u pustinjama). Velike koliine uma su nestale pod uticajem
ovjeka, sjeom, da bi dobio panjake, poljoprivredne povrine i prostor za naselja.
Postoje tri znaajne klimatske granice iznad kojih se ne razvija drvee, a to su:
1. Polarna granica uvjetovana je kratkim vegetacionim periodom, niskim
godinjim temperaturama, te niskim temperaturama u toku vegetacionog perioda. Ova
granica u znatnoj mjeri ovisi i od oceanskog i kontinentalnog karaktera klime. Polarnu
granicu ume sainjava crnogorica, a od liara prisutni su breza i neke vrbe.
2. Planinska ili alpska granica takoer je uvjetovana kratkim vegetacionim
periodima i niskim temperaturama. I ovu granicu ine uglavnom etinari. U Evropi,
planinska granica ume je najvie u centralnim Alpama, a na masivima sjeverne i June
Amerike ova granica se nalazi izmeu 3000 i 5000 metara.
3. Pustinjsko-stepska granica ova granica uvjetovana je suhom kontinentalnom klimom. Javlja se u tropima i u umjerenim krajevima, gdje je godinja koliina
oborina ispod minimuma potrebnog za rast drvea. U pustinjama i stepama drvee e se
nai u oazama, dolinama rijeka i visokim planinama, ili samo u obliku specifinog
rastinja.
Razne oblike uma moemo svrstati u sljedeih pet glavnih skupina:
1. Tropske i suptropske ume
Zovu se jo i kine ume, jer rastu u podrujima koja obiluju padalinama tokom
cijele godine, gotovo svakodnevno. Te padaline se kreu izmeu 2000 i 4000 mm
godinje, a u nekim podrujima one dostiu i 10000 mm (Kamerun, Havaji). Relativna
vlanost u ovim podrujima je veoma visoka, a srednje godinje temperature se kreu
izmeu 20 i 25 C. Tropske ume su najbujniji vegetacioni tip na zemlji i obiluju raznim
vrstama drvea, iji broj dostie i nekoliko stotina. Karakteristike ovih formacija su

-6-

uvijek zeleni liari, lijane i bogato raslinje. Na veim prostranstvima javljaju se u Africi,
Centralnoj i Junoj Americi. Veliki broj vrsta drvea ovih uma je slabo cijenjen u
industriji, ali ipak tu se nalaze neke dragocjene vrste iz kojih se izrauju plemeniti furniri
(mahagonij, ebanovina, palisander, te drvo balza koje je neobino lako). Najvanije vrste
drveta su: eukaliptus, cedrovi, palisander, ebanovina, mahagonij, makore.
2. Monsunske ume
Ove ume se prostiru u podrujima koja se nalaze pod uticajem vjetrova monsuna.
Jo se zovu i zimi zelene ume. Ova podruja imaju dva karakteristina godinja doba, od
kojih je prvi ljetni, suhi period, u kojem zbog nedostatka vlage, drvo odbacuje list. Drugi
period je kini, odnosno zimski. U ovom periodu drvee je ozelenjeno i vegetacija je
iznimno bogata. Posebna karakteristika ovih formacija je pojava palmi i bambusa. Ove
ume nalaze se u dunglama Burme, Laosa, Tajlanda, Vijetnama i u Indoneziji.
Najvanije vrste drveta su: tikovina, palisander, akacije, limba, palma, borovi.
3. Lovorove ume
Ovaj oblik uma nalazi se u podrujima koja se odlikuju vruim i suhim ljetima i
blagim zimama koje su bogate padalinama. Najvea rasprostranjenost ovog tipa uma
nalazi se u obalnom podruju Sredozemnog mora, Australiji, Kaliforniji i ileu.
Najvanije vrste su: lovor, empres, maslina, borovi, eukaliptus itd.
4. Ljeti zelene ume liara
U podrujima koja se odlikuju hladnim zimama koje obiluju oborinama, te
umjereno toplim ljetima, nalazimo ume liara. One su ljeti zelene, a zimi im opadne list
zbog niskih temperatura u kojima se ne moe odvijati proces transpiracije, tj. uzimanja
vode sa mineralnim supstancama iz tla. Ovaj proces se ne moe odvijati iz razloga to je
veoma hladno i voda je u vrstom stanju u tlu. Ljetne temperature se kreu izmeu 15 i
25 C, a zimi dostiu i do -5 C. Godinje koliine padalina se kreu izmeu 600 i 1300
mm. Ove ume se uglavnom nalaze u sjevernoj hemisferi i najpoznatije vrste su: hrast,
bukva, javor, jesen, brijest, breza, kesten, lipa itd.
5. ume etinara
etinari su rasprostranjeni uglavnom na hladnim podrujima sjeverne hemisfere,
a kod nas se javljaju na veim nadmorskim visinama, koje se odlikuju izrazito hladnim
zimama. Najvee podruje ovih uma nalazi se u sibirskim tajgama (duinom od 5000
km i irinom od 1000 km). Najznaajnije vrste ovih uma u sjevernim predjelima su
smra, sibirski ari, bijeli bor, evropski ari, limba, dok na jugu, na veim nadmorskim
visinama nalazimo jelu.

-7-

3. DRVO KAO IVA I MRTVA SUPSTANCA

Drvo u naem jeziku je zajedniki termin za mnoge pojmove i stanja drvenaste
supstance, ak i za one koje u stranim zemljama imaju poseban termin. Drvenaste biljke
su vaskularne, one su trajne i sastoje se iz podzemnog i nadzemnog dijela. Drvee raste u
dva smjera, i to uzduno (visinski rast) i popreno (debljanjem). Drvenaste biljke
moemo svrstati u tri skupine:
a) drvenaste povijue oblik biljaka ije stabljike ne mogu samostalno stajati
nego se povijaju oko drugih nosaa (lijane, vinova loza).
b) grmovi biljke koje ne stvaraju deblo kao centralni nosa ve iz korijena
pruaju vie stabljika koje najee stvaraju prizemnu kronju.
c) drvee pravo drvee u tehnolokom smislu su drvenaste biljke koje poevi
od korijena stvaraju centralni stub, tj. deblo kao nosa kronje.

3.1. Stablo
Kompletna jedinka iz bilo koje grupacije drvea se u struci oznaava kao stablo.
Stablo je ui termin za stojee drvo sa svim svojim podzemnim i nadzemnim dijelovima.
Izgled stabla je uslovljen naroito karakteristikama debla, kronje i kore, po emu se
esto moe odreivati i vrsta drveta. Uzimajui u obzir uslove ivota stabala, moemo
izdvojiti dva tipina izgleda, bez obzira o kojim se vrstama radilo.
Prvi tipian izgled stabla nastaje ako ono raste iz gustog sklopa visoke
jednodobne ume. Ovakvo stablo je dobivalo neophodnu svjetlost odozgor i samim tim je
teilo visokom rastu, razvijajui tako malu i visokonasaenu kronju. Zbog meusobne
zasjene i zatite ova stabla nisu imali naroite potrebe za razvijanjem ilita, a grane na
niim regijama debla nisu imale uslove za razvoj. Ova stabla spadaju u elitnu grupu, koja
u svojoj zrelosti daju najvei udio i najkvalitetniju drvnu masu debla.
Drugi tipian izgled imaju stabla sa osamica. Suprotan je izgledu stabala prvog
tipa. Ona su morala razvijati ilite, jer su izloena stalnim nasrtajima vjetra, a velika
koliina svjetlosti sa svih strana razlog je jakom razvoju kronje, koja je zbog toga
sputena nisko na deblu.
Sve nae vanije vrste drvea mogu se grupisati u etiri kategorije:
I kategorija - od 30-40 m visine: smra, jela, ari, bor obini, hrast lunjak, hrast
kitnjak, bukva, brijest, jasen, javor, lipa i topola.
II kategorija od 20-30 m visine: omorika, bor crni, hrast sladun, kesten, grab,
breza, joha, jasika, bagrem i vrba.
III kategorija od 10-20 m visine: munika, jabuka, kruka, trenja, hrast
medunac, oskorua, brekinja, jarebika, sremza, klen, koprivi i tisa.
-8-

IV kategorija 5-10 m visine: borovnica, medvjea lijeska, mukinja, raeljka,

negnjil i crni jasen, a ispod 5 m su stabalca i grmovi.
Takoer moemo spomenuti i neke zanimljive podatke koji su poznati iz
literature, a to su najvee starosti, najvee visine i promjeri drvea. Pa tako najveu
starost ima cedar (7000 godina), baobab (5000 godina), empres (4000 godina), najveu
poznatu visinu ima eukaliptus (120 m), mamutovac (120m), jela (70 m), a to se tie
promjera moemo spomenuti empres (12 m), mamutovac (11 m), baobab (9,5 m), lipa
(9 m).
Stablo se sastoji iz podzemnog i nadzemnog dijela. Podzemni dio stabla je korijen
sa ilama i ilicama, dok nadzemni dio ini panj, ilite, deblo, kronja i kora. Svaki od
ovih dijelova ima svoje funkcije u ivotu stabla.
Korijen
Korijen sa ilama i ilicama je podzemni dio stabla koji slui mehanikim i
fiziolokim funkcijama, tj. uvrenju stabla u tlu i crpljenju vode i minerala iz tla. Neke
vrste drveta razvijaju povrinsko korijenje, dok druge vrste pruaju duboko ilu. Korijen
nema veliki znaaj za preradu, te se uglavnom ostavlja u tlu zajedno sa panjem da
prirodno propadnu. Jedino se iskoritavaju dijelovi korijena nekih vrsta, npr. korijen
starijih orahovih stabala u furnirskim trupcima i korijen borovih stabala za ekstrakciju
smole. Takoer u nekim podrujima korijen se vadi i kao ogrjevni materijal. U drvnoj
masi stabla korijen zauzima oko 10-20% zapremine.
Panj
Panj je donji dio debla koji ini prijelaz izmeu korijena i debla, koji nakon sjee
stabla ostaje na zemlji. Iako je drvo panja priblino iste grae kao i ostalo drvo, ipak su
mu u pravilu osobine manje povoljne za preradu i obradu. Za iskoritavanje panja vrijedi
isto to je reeno i za korijen.
ilite
ilite je donji dio debla koji predstavlja prijelaz izmeu korijena i debla, ali za
razliku od panja ono je sastavni dio prvog trupca. Anatomski gledano nema bitnih razlika
izmeu ilita i ostalog dijela debla, pa se i ne moe postaviti precizna granica izmeu
njih. Zbog svoje teksture i nepravilnog toka vlakanaca, taj dio u sastavu trupca moe da
ima veu ili manju vrijednost od ostalog dijela trupca, to i standardi uzimaju u obzir.
Deblo
Deblo je centralni nosa na kome se formira kronja. Uglavnom je cilindrinog
oblika, ali sa nizom osobina i karakteristika. Sa tehnoloko-komercijalnog stanovita
deblo je i po ukupnoj masi i po kvalitetu najvaniji dio stabla. Kvalitet debla se moe
utvrivati na razne naine, ali najee se to radi putem odreivanja njegove tri osobine:

-9-

a) istoa debla granica do koje se mjeri isto deblo je duina od prereza na

panju pa do prve jae ive grane koja je u sastavu kronje. Ova duina daje apsolutnu
duinu izraenu u metrima i decimetrima (H). Za opta ocjenjivanja ove osobine slui
mjera koja se naziva koeficijent istoe (K). Izraunava se odnosom izmeu duine
istog debla i totalne visine stabla (Hs). istoa debla je veoma znaajna osobina za
kvalitet proizvoda.
b) Jedrina - osobina debla da je to slinije obliku cilindra naziva se jedrina ili
punodrvnost. Ovu osobina nije jednako izraena na svim njegovim dijelovima u cjelini.
Najvea jedrina je na srednjim dijelovima, a smanjuje se na niim i viim dijelovima. to
je jedrina trupca bolja to ima manje otpadaka i proizvod je kvalitetniji.
c) Pravnost osobina debla da njegova geometrijska osovina bude to blia
pravoj liniji naziva se pravnost. Drvo u prirodi veoma rijetko zadovoljava ovaj uslov, te
je ono uglavnom zakrivljeno (u jednoj ravni) ili krivo (u vie ravni). Zakrivljenost je
ujedno i manja greka, dok je krivost moe totalno onemoguiti preradu.
Od navedenih osobina zavisi i usmjeravanje i prerada sirovine (npr. furnir,
pragovi, rezanje). Izraeni sortimenti iz debla nazivaju se zajednikim izrazom
deblovina.
Kronja
Kronjom nazivamo kompleks ivih grana i granica koje su izrasle iz debla i ine
jednu cjelinu. Pojedinane grane na deblu koje nisu u sastavu cjeline, ne spadaju u
kronju. Kronja je od posebnog znaaja za fizioloke funkcije, dok tehnoloki gledano
od znaaja su samo krupnije grane. Karakteristina je po debljini grana, po kutu inercije
grana i po njihovom razmjetaju.
Kora
Kora je vanjski zatitni omota oko drveta. Ona se sastoji iz unutranjeg, ivog
sloja (lika) i vanjskog, mrtvog sloja (lub). Kora moe biti specifina po boji, reljefu,
ljuspanju, tvrdoi i debljini. Kod nekih vrsta kora se iskoritava u industrijske svrhe (npr.
izrada pluta od hrasta plutnjaka). Debljina kore se poveava sa starou. Specifino je jo
da neke vrste zadravaju due vrijeme glatku koru (grab, bukva, jasen, breza), dok se ona
kod nekih vrsta ve u ranoj mladosti brazda (ari, bagrem, hrast).

3.2. Modifikacije vida stabla

Pod modifikacijama vida stabla podrazumijevamo sva odstupanja od normalnog
izgleda stabla. Modifikacije su izazvane vanjskim uticajima sredine u kojoj stablo ivi, ali
ima i onih nasljednih ili steenih osobina. Najei i najznaajniji su uticaji prirodnih
inilaca, a zatim dolaze oteenja od ovjeka i od ivotinja (stoke i dr.).

- 10 -

Meu najvanije prirodne uticaje ubrajamo djelovanje stanita kojemu je

podlona svaka vrsta drveta. Pa tako moemo spomenuti da na velikim nadmorskim
visinama uslijed djelovanja vjetra i pod pritiskom snijega dolazi do modifikacije koju
nazivamo klekovina. Tipian predstavnik ovakve modifikacije je bor krivulj, nazvan i
klekovina. Takoer moemo spomenuti i djelovanje vjetra na morskim obalama, koji nosi
estice pijeska i soli i tako djeluje na mlade biljke, izazivajui tako modifikaciju
zmijastog vida. Vjetrovi velike snage djeluju na grane tako da ih zakrive u pravcu
djelovanja ili ih ak lome, uslijed ega dolazi do modifikacije zvane barjak. to se tie
svjetlosti, ona omoguava jai razvoj grana na strani koja je osvijetljena. Modifikacije se
takoer javljaju uslijed djelovanja snijega koji pod svojom teinom lomi kronje ili pak
na strmim padinama on svojim klizanjem izaziva modifikaciju zvanu saoniast rast. Jo
moemo spomenuti i led koji u poplavnim podrujima obuhvati mlada stabla.
Djelovanjem ovjeka na stablo, recimo kada mu je potrebno tanko iblje ili
odsijecanjem vrha, javljaju se modifikacije zvane ubarak ili bajonet. Stoka djeluje na
stabla brstenjem na panjacima i tako onemoguava rast i stvara se grm.
Takoer moemo spomenuti jo neke promjene na stablu, kao to je uvijenost, to
je posljedica usamljenosti drveta izloenog vremenskim nepogodama. Ovakvo drvo nije
za graevinsku upotrebu. Uslijed izloenosti suncu javljaju se su sunane pukotine, tj. na
sunanoj strani iz drveta voda ispari pa se ono skuplja i puca. Ove pukotine su podue i
pruaju se sve do jezgre. Jo se javljaju i pukotine od mraza koje nastaju od zaleene
vode u stablu. Led se iri i dolazi do pucanja. Pukotine takoer nastaju i od naglog
suenja i one se pruaju od jezgre prema kori. Od promjena na stablu moemo spomenuti
i urasline koje se javljaju kao posljedica udara, zasijecanja, ivotinjskim glodanjem i sl.,
to izaziva trulenje. Do trulei dolazi i djelovanjem gljivica, to dovodi do potpune
trulei.

3.3. Oblici sirovina

Posmatrajui bilo koje stablo sa njegovim podzemnim i nadzemnim dijelovima,
moemo uoiti vie razliitih vrsta sirovina koje su u njemu sadrane: korijen, panjevina,
deblovina, krupna i sitna granjevina. Sirovine koje se nakon sjee i izrade pojavljuju na
tritu dolaze u raznim oblicima, koji se nazivaju sortimenti umskih proizvoda. Ovi
sortimenti imaju niz karakteristika: vrsta drveta, oblik poprenog presjeka, dimenzije,
nain izrade, kvalitet. Oblik poprenog presjeka moe biti krug (oblo drvo),
pravougaonik (tesano drvo), mnogougaonik ( pragovi), kao i drugi oblici (fli, planson,
veslo). Po nainu izrade imamo tri grupe: oblo drvo, tesano drvo i cijepano drvo. Dok
prema namjeni moemo izdvojiti neke glavne grupacije: tehniko drvo, drvo za hemijsku
preradu i drvo za toplinsku energiju.

- 11 -

Oblo drvo - drvo koje se izrauje iz oborenih stabala samo poprenim

prerezivanjem i odsijecanjem grana. Kod nekih sortimenata dolazi do skidanja kore (kod
etinara), kod nekih do prstenovanja (radi mjerenja promjera), a neki ostaju sa korom
(uglavnom liari). Oblo drvo moe sluiti za dalju preradu (trupci za furnir, trupci za
ljutenje, za rezanje, trupci za ibice, za rezonans drvo, za pragove ili trupci za olovke) ili
za neposrednu upotrebu (jarboli, piloti, stupovi za vodovode, rudniko drvo, obla kriva
brodska graa, tapovi, motke).
Tesano drvo ono se tehnikom tesanja oslobaa potpuno ili djelomino prirodne
obline i dobiva razne oblike poprenog presjeka. Glavni sortimenti ovog drveta su: greda
i gredice; fli, planson i vanes; poligonalno tesano drvo; eljezniki pragovi i skretnika
graa; tesana graa za brodove; vesla i dr.
Cijepano drvo dobiva se tehnikom cijepanja, te se direktno koristi ili se
dorauje. Meu glavne cijepane sortimente spadaju: duice za bave; indra i imla za
krovove; cjepanice tehnike, celulozne i ogrjevno drvo.

- 12 -

4. GRAA I SASTAV DRVETA

Drvee koje nastanjuje naa podruja raste u visinu i debljinu. Taj istovremeni
rast u visinu i debljinu, za razliku od palmi, bambusa i jednogodinjih biljaka, najbolje se
moe okarakterisati formiranjem kompletno novog sloja drveta, kao omotaa oko cijelog
stabla zajedno sa granama, kojeg nazivamo godinji prirast ili god. Na osnovu ovakvog
mehanizma rasta, mogue je na presjeku drveta, brojanjem godova odrediti priblinu
starost stabla, dok je po karakteristikama godova mogue zakljuiti o uslovima ivota u
odreenoj dobi i priblino o osobinama drveta. S obzirom na ovakav tok ivota i rasta,
kod debla imamo karakteristine smjerove i presjeke, a to su:
- aksijalni ili longitudinalni smjer ravan koja okomito presijeca ovaj smjer daje
popreni (eoni ili frontalni) presjek.
- radijalni smjer ravan koja deblo sijee aksijalno u radijalnom smjeru, daje
radijalni presjek.
- tangencijalni smjer ravan koja deblo sijee aksijalno u tangencijalnom smjeru,
daje tangencijalni presjek.
Grau drveta moemo podijeliti na makroskopsku grau, mikroskopsku i
submikroskopsku grau drveta.
- Makroskopska graa drveta ovdje svrstavamo one karakteristike koje su
vidljive golim okom, a manifestacija su unutranje grae drveta. Makroskopske
karakteristike drveta nam slue za determinaciju vrsta drveta, te za ocjenjivanje i
odreivanje odreenih osobina drveta. Presijecanjem drveta poprenim, radijalnim ili
tangencijalnim presjekom otvaramo njegovu unutranjost i time na presjecima uoavamo
vei ili manji broj razliitih dijelova drveta. Najvaniji karakteristini dijelovi su:
- Godovi svake godine starosti izgrauju se na ranije stvorene godove. Vide se kao
koncentrini krugovi na poprenom presjeku, na radijalnom presjeku su kao aksijalne
paralelne linije, dok su na tangencijalnom presjeku vide kao parabole.
- Srika i bjeljika pojava da neke vrste drveta imaju unutranji (stariji) dio drveta
tamnije boje sr, jedro, a periferni (mlai) dio svjetlije boje bjel, bakulja.
- Drvni traci su poprena tkiva koja ivu koru spajaju sa godom u kome su nastali.
- Mikroskopska graa drveta svaka biljka ne samo da se obrazuje od elije nego
se i u svim svojim dijelovima sastoji iz elija koje se po odreenim procesima mnoe,
slau, metarmorfoziraju i poprimaju razne oblike i funkcije u jednom sloenom
organizmu. Osnovni element grae drveta, tj. eliju, direktno ili indirektno proizvodi
kambij. Primarne elije su uglavnom nepravilnog rasporeda, dok su sekundarne pravilno
rasporeene. Elementi grae drveta su: parenhim, traheje, traheide, vlaknaste traheide i
vlakanca, te razne modifikacije i prelazni oblici izmeu parenhima, vlakanaca i traheida.
Drvo etinara je jednostavnije grae i sastoji se uglavnom iz traheida (specijalni
oblik izduenih elija) i parenhima (imaju oblik cigle), dok je drvo liara kompleksnije
izgraeno, i u njemu su barem tri vrste elija.

- 13 -

Elementi grae drveta formiraju skupove funkcionalno izgraenih sistema koje

nazivamo tkivima. Po smjerovima protezanja tkiva dijelimo na aksijalni (uzduni) sistem
i radijalni (popreni) sistem. Postoje razne vrste tkiva, kao to su: sprovodna tkiva
(sprovode vodu, biljni sok i asimilate), mehanika tkiva (slue pri izgradnji vrstoe
drveta), tkiva za skladitenje rezervnih tvari, tkiva za luenje, zatitna tkiva i dr.
- Submikroskopska graa drveta struktura samih membrana, odnosno zidova
elija, u stvari, predstavlja prijelaz i kombinaciju hemizma i mikroskopski vidljivih
sastavnih dijelova drveta. Ova submikroskopska graa, kako je danas nauka vidi, rezultat
je dugotrajnih istraivanja biohemijskim metodama, hemijskim, rendgenospektroskopskim i polarizaciono-optikim metodama.

4.1. Hemijski sastav drveta

Drvo je organska supstanca, koja se stvara ivotnom aktivnou biljke tokom
veoma dugog vremenskog perioda. Tokom ovog perioda drvo se nalazi pod raznim
uticajima sredine, koji se ogledaju u sastavu grae drveta i rezultiraju kao specifinosti
svake pojedine vrste drveta.
Drvo koje se koristi u graevinarstvu (posjeeno drvo) u najveim se procentima
sastoji od celuloze, a to je visokomolekularni ugljik iji se sastav moe prikazati
formulom (C6H10O5)n , a koja se odlikuje vrlo sloenom graom makromolekula. Pored
celuloze u sastav drveta ulaze i druge supstance kao to su: lingnin, smole, ulja, krob,
tanin, voda i dr. Zastupljenost navedenih supstanci je priblino sljedea: celuloza i
lingnin do 80%, voda (hemijskim vezama) oko 17%, dok su smole, ulja, krob i tanin
otprilike 3%. Prosjean sadraj pojedinih hemijskih elemenata u apsolutno suhom drvetu
svih vrsta je sljedei: ugljik 49%, kisik i duik 44%, vodik 6%, i kalcijum u obliku
mineralnih soli 1%.

- 14 -

5. TEHNIKE OSOBINE DRVETA

Tehnike osobine drveta su pokazatelji koji karakteriu drvo kao materijal za
preradu, obradu, i upotrebu. Drvo nije mogue jednostavno kategorisati, niti prostim
mjerilima prikazati njegove osobine, nego je nuno, irim prikazom osobina, davati
njegove karakteristike. Izraena potreba kategorisanja drveta radi njegove raznovrsne
primjene iziskuje vrlo razliito ispitivanje velikog broja osobina. Za normalnu iroku
upotrebu, drvo karakteriemo na osnovu etiri glavne grupe osobina: estetske, fizike,
mehanike i upotrebne osobine.
Estetske osobine
Osobine koje su zapaene vidom, dodirom i mirisom. U ove osobine spadaju;
boja ona je prirodni ton drveta, vidljiva je prilikom obrade i zavisi od anatomske grae
drveta i hemijskog sastava; tekstura izgled obraene povrine drveta, zavisi od naina
obrade i da li je drvo glatko, fino ili hrapavo; sjaj osobina odbijanja svjetlosti, a zavisi
od obrade i grae drveta; miris ova osobina zavisi od teksture, to je drvo homogenije
to je i finije. Prirodne estetske osobine drveta zadravaju visoko cijenjeno mjesto u
umjetnosti, npr. u tokarstvu, u izraivanju intarzija i u kiparstvu. Meutim u irokoj i
masovnoj upotrebi prirodne estetske osobine sve vie gube pravi znaaj jer ih zamjenjuju
uspjene tehnike intervencije povrinske obrade.
Fizike osobine
U fizike osobine drveta se ubrajaju one koje karakteriu drvo kao fiziko tijelo, a
dolaze do izraaja u njegovoj interakciji sa okolinom. Ove osobine su zavisne od
prirodnih sila (zemljine tee, protoka vode kroz drvo, zrak, toplota, elektricitet, svjetlost i
dr.). Neke od glavnih fizikih osobina za drvo su zapreminska masa , poroznost i vlanost
drveta.
a) Zapreminska masa pod ovom masom drveta podrazumijeva se masa jedinice
zapremine drveta sa porama. JUS D.A1.044/79 predvia utvrivanje zapreminskih masa
drveta u prosuenom i suhom stanju, te nazivnu zapreminsku masu, to je opravdano za
komercijalne potrebe i praksu. Na formiranje zapreminske mase drveta djelovali su razni
uticaji koji su uslovljavali izgradnju zbijenijeg ili rastresitijeg drveta, koji su stvarali
debelozidne ili tankozidne anatomske elemente drveta, ire ili ue godove, te ako se tome
dodaju greke drveta i fizioloke pojave osravanja i zasmoljavanja, dolazimo do raznih
uticajnih faktora koji rezultiraju odreenom zapreminskom masom drveta. Zbog uticaja
vlage, zapreminska masa drveta se odreuje u stanju suhoe ili stanju standarde vlanosti
( po JUS-u 12%). Takoer jo moemo spomenuti i odreivanje zapreminske mase kod
iste drvne supstance, kod prirodnog drveta sa porama, kod napojenog drveta, kod
prosuenog, sirovog i provelog (drvo koje nakon sjee neko vrijeme odlei u umi)
drveta.

- 15 -

b) Poroznost drveta osobina da razne vrste drveta pa i razni dijelovi jednog istog
drveta imaju u strukturi razliit udio upljina, a time i razliitu gustou, ini drvo
specifinom supstancom i dovodi do velikih meusobnih razlika kod raznih vrsta drveta.
Ovom osobinom se drvo bitno razlikuje od homogenih materijala (metal, staklo i sl.).
Poroznost je drvetu neophodna, jer se drvo u toku svog ivota izgrauje kao iva
supstanca u kojoj svuda moraju postojati prostori i upljine radi njegovih ivotnih
funkcija. Poroznost je odnos izmeu ukupne zapremine pora prema zapremini drveta.
Izraena je u procentima i ini oko 55-75% zapremine drveta.
c) Vlanost drveta veoma je promjenljiva i ima velik uticaj na mehanike
osobine drveta. Izraena je u procentima, a izraunava se pomou formule n = (Go-G)/G
x 100%, gdje je Go teina drveta prije suenja, a G je teina poslije suenja. Uzima se
prosjek iz tri kontrole mjerenja i to na svakih 20 m primjene grae.
Imamo etiri vrste vlanosti: svjee odsjeeno (neograniena vlanost), polusuho (sa
max. 30% vlage), vazduno suho ( sa max. 20% vlage) i suho (sa max. 17% vlage).
Moemo spomenuti da se za krovne konstrukcije koristi drvo sa 13-17% vlage, sueno na
vazduhu, ili 10-12% vlage, sueno vjetaki.
Osim ovih glavnih osobina drveta moemo jo spomenuti i neke druge osobine:
- skupljanje drveta - to je posljedica suenja drveta u pravcu vlakana 0,1- 0,35%, zatim
radijalno 2-8,5% i tangencijalno od 4-14%, ukupno smanjenje se kree od 7-21%.
- provodljivost toplote drvo je slab provodnik toplote, tj. dobar je izolator, zavisi od
procenta vlanosti i pravca provodnosti od pravca vlakana. koeficijent provodnosti
etinara je 0,15%.
- teina drveta zavisi od specifine teine, zapremine i upljina, te uslova rasta.
Mehanike osobine
Mehanike osobine drveta su njegove najvanije osobine, poto ono mora pri
raznim nainima upotrebe da izdri razna mehanika optereenja. Drvo je nehomogen
materijal, te ono nema iste osobine u svim smjerovima. Pri ispitivanju mehanikih
osobina drveta treba voditi rauna da li se ispitivanje vri uzdu vlakana, radijalno ili
tangencijalno. Najbolje je ispitivanje vriti pod uslovima koji odgovaraju uslovima
sredine u kojima e drvo biti upotrebljavano.
vrstoa je otpor dejstvu vanjskih sila, koje stvaraju: pritisak, zatezanje,
savijanje i smicanje. vrstoa zavisi od vrste i klase drveta, od vlanosti, od presjeka u
rastu drveta, od naina obrade i dr.
- vrstoa na pritisak pritisak moe biti u odnosu na smjer vlakana, i to
paralelno sa vlaknima sila djeluje paralelno sa vlaknima, radijalni pritisak kada je sila
pritiska upravna na pravac vlakana i sila moe djelovati pod uglom na pravac vlakana.
- vrstoa na smicanje javlja se kada je pravac sile pritiska paralelan vlaknima,
pa je smiua ravan paralelna vlaknima- tangencionalno smicanje.
- vrstoa na zatezanje javlja se u tri vida, kao i kod pritiska. To je naprezanje
koje proizvodi max. zatezna sila prije nastupanja loma na jedinicu povrine prvobitnog

- 16 -

presjeka epruvete. ispitivanje se vri na maini kidalici prema JUS-u D.A1.048/79. za

vrstou paralelno sa vlaknima i JUS D.A1.052/1958. za vrstou okomito na vlakna.
- vrstoa na savijanje drvo je u najvie sluajeva izloeno trajnim ili
promjenljivim optereenjima na savijanje, te je zbog toga ovo ispitivanje jedno od
najznaajnijih. Epruveta za ispitivanje jaine na savijanje je gredica dimenzija
20x20x320 mm.
- Koeficijent sigurnosti (n) predstavlja odnos izmeu naprezanja pri lomu i
dozvoljenih naprezanja. Kree se n = 3-10, a za krovne konstrukcije n = 3.
- Modul elastinosti ovo je osobina drveta da se po prestanku djelovanja sile
vrati u prvobitni poloaj. vorasto drvo ima malu elastinost i koristi se samo kod
pritisnutih proizvoda.
Tvrdoa je otpornost drveta pri prodiranju kroz vlastitu masu. Suho drvo je
tvre od vlanog, ljetno ili kasno drvo je tvre od ranog drveta, a donji dio je tvri od
gornjeg drveta, te su liari tvri od etinara.
Od ostalih osobina vrijedno je spomenuti jo i savitljivost i ilavost drveta,
vrstoa uvijanja (torzija), otpornost na habanje (abrazija), vrstoa dranja eksera i
vijaka i trajnost drveta.

- 17 -

6. PRIMJENA DRVETA U MAINSTVU

Drvo je prvi materijal koji je ovjek sa razvojem svoje svijesti poeo koristiti za
razne potrebe. Moglo bi se tvrditi da je prije najstarijeg kamenog doba postojalo drvno
doba koje je postojalo paralelno sa kamenim dobom. Mnoge vrste drveta, po svojim
osobinama, univerzalne su upotrebe, dok pojedine vrste imaju usku namjenu. Za pojedine
domene upotrebe presudna je samo jedna kljuna osobina, dok se kod nekih vidova
upotrebe zahtjeva zadovoljavanje vie osobina (estetske, mehanike, fizike, trajnost).
Mainska industrija, pored redovite potronje drveta za zgrade, barake, namjetaj
svih vrsta i drugo, troi drvo za izvjesne specifine namjene (drvena kaldrma, drveni
kalupi kao modeli za odlivke), te za izvjesne mainske dijelove (leajevi, zupanici,
remenice, konice, drala i sl.).
- drvena kaldrma u proizvodnim halama mainske industrije je trajnija,
otpornija na habanje od drugih materijala, spreava ili umanjuje buku i oteenja od
eventualnog pada obradaka ili gotovih proizvoda. Radi se uglavnom od kocki stranice
100 mm iz drveta hrasta, bora ili impregnirane bukve i graba. Postavlja se aksijalno u
bitumen i zalijeva bitumenom.
- kalupi - ili modeli za odlivke, rade se iz grabovine, lipovine, johovine,
jovorovine, orahovine i krukovine.
- podloge maina izrauju se radi smanjivanja buke i amortizacije vibracija.
Rade se iz borovine, hrastovine i impregnirane bukovine i grabovine.
- zupanici koriste se u mainstvu i izraeni su iz najtvrih vrsta: ebanovine,
gajakovine i drenovine.
- klizajui leaji koriste se posebno za osovine mjeaa u bazenima sa kiselim i
bazinim tekuinama. Rade se iz tikovine koja sadri ulje koje titi od korozije, a vri i
tzv. samopodmazivanje.
- palete koriste se pri mehanizovanom transportu, a izrauju se iz manje
vrijednih rezanih sortimenata smrevine, jelovine, bukovine, topolovine i vrbovine.
- drveni grubi sanduci koriste se za pakovanje raznih vrsta proizvoda (vijci,
matice, ekseri), dok se za dragocjenije proizvode uzima specijalna drvena ambalaa kod
koje je sanduk od vrstog drveta, a unutranjost mu je obloena balzovinom, radi
smanjenja ribanja ili udaraca tokom transporta. Za pakovanje se takoer koristi i drvena
vuna iz smre, jele, topole ili vrbe, radi zatite prilikom transporta.

- 18 -

POPIS LITERATURE

Alija Karahasanovi, Nauka o drvetu, Svjetlost, Sarajevo 1988.

Enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, Zagreb 1967.
http://www.drvo.hr
http://www.gradimo.hr
http://www.korak.com.hr

- 19 -