KONUTUN EKUHUM P0LT6.

1
Simo CLARKE
- Norman GNSBURG
eviren: H aldun E R T E K lN

SUNU

1 NEDEN KONUTUN EKONOM POLT?

K o n u t so ru n u n u n k im in so ru n u o ld u u tartm a s, u zu n c a bir iire

var li, artl y in e le n m iy o r. A n c a k , so ru n u n ya ln zca i i sn fn n
so ru n u o lm a yp , em e iy le g ein e n le rin tiimiinii y a k n d a n ilg ilen d i
ren bir sorun o ld u u a p a k g e r e in i srekli y in e le m e n in , zellikle
gniim iiz koullarnda, bu k o n u d a k i ne yapm al so ru su n u y a n tla
m ada y e te rli o lm a d da ak.

K apitalist t o p l u m d a k o n u t, bir m etad r ve M arks ta r a fn d a n ince

le nm i o lan m e ta n n zelliklerini paylar. A ncak k o n u t, kapitalist
t o p l u m d a , politik ve teorik n e d e n le rd e n tr, zel n em i o lan bir
m eta dr. zm lenm esi ise k arm ak ve nemli teo rik sorunlar i e
rir. Bu e r e v e d e k o n u t u n bir m e ta olarak ince len iinde , 'K o n u t u n
E k o n o m i Politii G ru b u 'n balca u so ru n ilgilendirm ektedir:

K a p ita lizm in e k o n o m ik k rizin in diiya l e in d e g id e re k a rla t

u sralarda, buna bal olarak a zg elim i lk e m iz e k o n o m isin in
her alanndaki 'ak'lar, 'd a rb o a zla r gii g e tik e e itle n e re k o
alyor. B u arada, o n yllarn so ru n u olan barnm a so ru n u da kalm e rlen iyo r. K o n u t k tl n n -bu insann en te m e l birka g e re k sin i
m in d e n birinin, to p lu m u n biiyiik bir k e sim i iin ka rla n a m a yn m gid erek a r tt ; k e n tle rin evrelerin d e g e c e k o n d u alanlarnn, o a
lan ve ka rm a kla a n sorunlarla b irlikte g id erek 'ka ln la t '; bar
n a b ilm e k iin kira olarak d e n e n tutarlarn a te p a h a s' haline g e l
d i i ve tiin bunlarn, g id erek daha g en i to p lu m sa l kesim lerce 'his
sedilir', 'yaanlr' hale g eld i i g nm zde, bu sorunlar ne d en li a p
a k ise, k o n u t sorununa , o n u n e m e k i y n la rn so ru n u o ld u u n u
sa p la m a kta n te ve 'daha y a k n d a n bir b a kn gerei de, ayt l
d e bir 'a p a kl a ' ka v u u y o r.

a) K o n u tu n fiyat nemli l d e bir r a n t esi i e r d i in d e n , k o n u

tu n bir m e ta o larak ta rtlm as da, im d iy e d e k o u n lu k la ihm al
edilmi b u lu n a n r a n t teorisinin ayrntl bir b i im d e ele alnmasn
gerektirir.

B u k o n u n u n sosyalistler ve so sya list rgtler asn d a n n e m i, ilkin

bu k o n u d a k i burjva-sosyal d e m o k r a t p ro gram larn eletirisinin
g erekletirilm esi ve onlarn bu k o n u d a k i savlar ve g iriim lerin in
zm szlnn sergilenm esi; geni em e k i ynlarca bir a lt e rn a
ti f o larak grlebilmesini n n n alnabilmesi olarak b e lirm e k te
dir.
A n c a k , to p lu m sa l olgularn m e v c u t kavran tarzlar g z n n e a ln
dnda, b ylesi bir ele aln zerinde te m e lle n ec e i id e o lo jik -p o li
tik e r e v e n in n iteli in in b elirleyici bir n e n e sahip o ld u u grl
y o r. im d iy e d e k sosyalistlerin, o ld u k a g en el bir d ze y d e ele a l
dklar bir m cadele alanta ilik in sorunlar, g e r e k te , s n f m ca d e
lesinin en s o m u t g rn m lerin d en biridir, ya da y le olm aldr. Barn a b ilm e m cadelesinin zgn n ite li iy le ve g e n eld e ki s n f m ca
d elesiyle olan ilikisiyle ilgili sorunlarn tartlm as, lk e m izd e g i
d e re k k e s k in le m e k te ve y a y g n la m a k ta olan s n f m iicadalesi a
sndan -k o n u t iin m cadelenin bu m ca d elen in bir paras olarak
rg tlen eb ilm esi asndan- belirleyici bir n e m tayor.
B y le si bir e reve i in d e d e erlen d irilm esi g evk e ve evirisinin
ilk blm aada y e r alan y a z ise, yazarlarnn da b elirtti i iizere
'k o n u t iin m cadele ile s n f m cadelesi arasndaki ili k iy i' d o la y
szca ele alnyor. A n c a k , bunu g e r e k le tire b ilm e k ve ta rtm a ya
bir n z e m in o lu tu rm a abasn tayarak, k o n u t k o n u su n u , p o li
tik ve id eo lo jik b o yu tla ry la b irlik te ve arlkl olarak da, e k o n o m i
p o litik terim leriyle ele alyor. B u alandaki 'devlet thiidalalesi'ni,
tm bu e r e v e d e ne anlam ta d n a a k lk g e tirm e y e a tyo r.
Y az, 1973 K asn'nda L o n d ra 'd a to p la n m olan S o syalist k tis a t
lar K on fera n s'd a o lu tu r u lm u b u lunan. K o n u tu n E k o n o m iP o liti i alm a G rub'n d a elde e d ilm i olan rnlerden biri. Bu
g ru b u n bir y llk tartm alarnn rnlerinin tiimii ise, 1975 yln d a ,
'E k o n o m i-P o litik ve K o n u t S o r u n u ' adl bir k ita p ta to p la n m b u lu
n u yo r. K ita p ta y e r alan d i er m aka lelerd en bir se m e , n m zd ek i
d n e m , M im arlar O das sresiz y a y n program na alnd. Burada ise,
um vrlfla m n g en elli i ve k o n u y u ka p sa yc n ite li i g z n iin d e
fat-ok, ta rtm a n n ilk i y e r alyor.
B u y a zd a k i ta rtm a n n ve baz kavram larn daha iyi anlalm as
iin M lM A R L IK 'n 7 8 /3 saysnda y a y n la n m b u lunan, E. A d a m
ve M. A d a m 'm In g iltere'd e T o p lu K o n u l adl yazlarnn o k u n m a s
yararl olacaktr.

H aldun E R T E K N
20

b ) K o n u t, em e k gcnn y e n id e n liretim m aliyetinin gerekli ve

nem li bir bileenidir. A n ca k , ii snf ta ra fn d a n d o r u d a n satn
alnam ay acak k adar d a pahaldr. Dolaysyla, e e r ii snf k o n u tlandrlacaksa, k o n u tu ii snf iin eriilebilir klabilecek, d o r u
d a n sat b i im in in d n d a baz m ek an izm a larn gelitirilmesi g ere
kir. O ysa, bu sektrdek i tem el m ek an izm ala r, tarihsel o larak , zel
mlk kiracl, y erel o to r it e kiracl ve faizle b o r l a n m a yoluyla
satn alm a olarak o rta y a k m b u lu n u y o r . F in a n s m a n bedeli ise,
ge r e k le tirm e bedellerinin byk bir o rann o lu tu r u y o r . te bu
n e d e n d e n trdr ki, k o n u t k o n u s u n u n incelenm esi, yeterli bir
faiz teorisinin varln gerektirir. K o n u t u n E k o n o m i Politii G ru b u
d a , bu e r e v e i in d e d ah a o k farkl kiralam a biim leri ve b un lar
arasndaki ilikiler zerinde alm alarn y o u n la t r m b u l u n u
yor.
c) K o n u t a lan n d a , retim in to p lu m s al doas ile dalm n zel n i
telii arasndaki e liki, ngiliz kapitalizm inin geliim srecinin h e
m en balarn d a g rlm eye b ala n m , devletin ii snfna k o n u t
tahsisi ve k o n u t koullarnn d e n e tim in e o lan mdahalesi, k o n u t
sektr n n n em li bir grnmn o l u t u r m u t u . Bu alandaki dev1let mdahalesi, stan da rtla rn d e n e tim i, yap y n etm elik lerin in d
zenle nmesi vb. gibi yollarla ve devlet ta ra fn d a n k o n u t sa la n m asy
la d o la ysz bir b i im ; farkl kiralam a kategorilerinin ilerlik sreleri
ve snrlarnn ay arlanm as yoluyla d a, d o la y l bir b iim alm tr.
Bugn ise devlet, k o n u t re tim in d e k i rolnn snrllna karn,
k o n u t u n d o la m srecinde, dolayl ya da dolaysz, nemli bir rol
o y n a m a k ta d r . 'K o n u t u n E k o n o m i Politii G ru b 'n d a ise bizler, g e
nel olarak bu devlet mdahalesini ak la m a y a a ly o ru z. Bu n e
denle d e, k o n u t k o n u s u n u n anlalmas iin, devlet ve devlet m d a
halesinin yeterli bir b i i m d e kavranm as gerektii gr ndeyiz.
G enel e k o n o m i k dzeyde bile birbirleri ile u y u m iin d e h a re k e t
e d e n tek bir kapitalist k a r g ru b u n u n b u lu n m am as , devletin k o
n u t alanndaki rolnn anlalmasn nemli l d e g le ti r m e k t e
dir. K o n u tu n po litik ve ideolojik anlam n g zn ne aldm zda
ise, bu glk d a h a da artar.
Politik o larak k o n u t u n tad n e m , ii ile m e ta s u n u c u s u n u n ,
bu alanda yalnzca tek bir iliki ere ve sind e kar k arya gelmey ilerind en ka ynaklanr. Bu s r e te ,i i; malsalipleri, finansrler
ya da devletin kendisi ile akdi bir iliki iin de dir ve bu d a, i in in
serm ayey le bir ii olarak deil, bir tketici olarak kar karya
geldii, siiregiden ve u z lam a z k artlk lar tay an bir ilikidir. A n
cak, y k len ilm ek te olan m aliy etin b o y u t u ve ilikinin doas, k o
n u t mcadelesinin, tarihsel o larak, kapitalizm k o u lla rn d a nemli
bir eliki ka y n a o lu t u r d u u n u g sterm e k ted ir.
Bu n o k ta d a karm za, m u t la k n e m d e bir soru k y o r: K o n u t m
cadelesinin, ne d erecey e k ad ar snf mcadelesi o ld u u sorusu. Snf
ve kiraclk kategorilerinin biim sel an la m d a a k m y o r olm as ise,
so ru n u k a rm a k la trm a k ta d r. B ylece k o n u t mcadelesinde ii
snfnn, genellikle, ii snf o larak deil, zel mlk kiraclar ve
yerel y n e tim mlk kiraclar o larak ; kapitalistlerin ise, s erm aye s
nf deil d e , malsahiplei ve yerel o to r ite le r olarak yer aldn ileri
sren grlere rastlanlyor. " K o n u t s n f " 1 gibi baz kavram larn,
M M A R L I K 79/3

ta r t m a k apsam na alnmas ve k o n u t m cadelelerinin, snf nca

delesinden o k , kiraclk terim leri er eve sind e kavranm as gerekti
i de, ngrlenler arasnda. Biz ise, G r u p ola ra k , bylesi bir yakl.
m tarzn eitli n e d e n le rd e n tr kab ul e tm iy o r u z .
lk o larak, kirac ile malsahibi arasnda bir t k e tim maddesi zerin
deki mcadele, t o p l u m u n di er elik ilerin den , zellikle de k a p it a
listle ii arasndaki belirleyici m cadeleden ayr ele alnam az. c
r e t iin mcadele srecinde bir ii, nasl belli bir tip ii o larak ,
belli bir serm aye ile ilikiye giriyorsa, k o n u t iin mcadele srecin
d e de i i, ii snf iind eki kiraclarn belli bir tipi olarak, belli
bir serm a ye ile ilikiye girer. Her iki d u r u m d a da, po litik ad a n
can alc olan so ru n , mcadelenin zgl o lu p olm a d d e ildir; t e r
sine, bu zglln alp alam ayaca ve kirac ile malsahibi ara
sndaki elikinin , belirli bir sanayi dalndaki e m e k ve serm aye e
likisi gibi, belirli bir u rak o larak, genel snf mcadelesinin bir
paras o lu p olam ay aca so r u n u d u r. Nesnel olarak inc elen di in de,
k o n u t mcadelesi -bu mcadele hem serm ayenin hem de ii snf
nn p aralan m l dolaysyla dalm da olsa- k o n u t elde e tm e
temeli zerinde ykselen, em ekle serm aye arasndaki bir m cadele
dir.
kinci o l a r a k ; devlet politikasnn kiracy, snfsal bir b a la m d a ele
ald a k a gr lm ek ted ir. Devletin rol, ii snfn, u veya bu
b i i m d e k o n u tl a n d r m a olarak belirir ve belli bir kirac tr ile snr
l deildir bu rol. r n e i n , k o n u y la ilgili yasam a, kirac trleri ( in
de farkl snflar farkl b i im le rd e etkiler. zel mlk kiraclarn e t
kileyen y asam a ise, genellikle belli bir oransal deerin zerindeki
mlkler iin , kira k o n tr o l getirm ez.
B arbican m o d e lin d e o ld u u gibi, 'orta snf' iin kiralk k o n u t, y e
rel y n e tim le r ta ra fn d a n sa la nd n da ; bu salay, ii snf iin
o lan lard an o l d u k a farkl k oullard a gerek leir. "K end i mlknde
o t u r m a " n m * h akim o ld u u kesim de bile, finan sm an k o n u s u n d a s
nfsal farkllklar grlyor. rn e in , ii snfnn dk vergi d e
yen kesiminin a rta n vergi tasarruflarnn gvence altn a alnmas
am acyla, istee bal ip o te k bi im i, u y g u lam ay a k o n d u . Yerel o t o
rite ipotekleri d e, eski ve d ah a u cuz mlk satn alm aya ynelik bir
ip o te in , gvenceye alnmasn olanakl klyor.
Ve son olarak d a, ii snfnn finan sm an k ayn ak la rn n , farkllk
tad n g rm e k te y iz. B irm ing ham 'dak i S a ltley 'd e o ld u u gibi,
ke ntle rin y oksul k esim lerinde y aplan son alm alar, ii snfnn
yo ksu l kesim inin, yksek faizle kredi sa layan finansrlerin faaliye
tin e k ar, d ayanksz kaldklar y o lu n d a H ervey'in B a ltim o r'd a el
d e ettii bulgular d o ru lu y o r.
ncsii, her kiralam a b i im in in an lam , farkl snflar iin farkl
dr ve b u , snf bireylerinin zgr se im in d e n o k , serm aye ve em e k
arasndaki snf ilikisinin bir rndr. Bu n ed e n le , kiralam a b i i m
leri arasndaki ay rm lar, snfsal alt-blnmeleri y a n stm a eilimi t a
rlar. Blgesel e itle n m e le rd e n tr, b u rad a bir genellem eye g it
m e k o ld u k a gtr. A ncak yine d e, yerel o to r it e kiraclnn, ii
snfnn byk bir kesimi iin, o u n lu k l a en elverili b i i m o l d u
u sylenebilir. i snfnn byk o u n lu u i in , yerel o to r it e
kiraclna olan altern atifler ya kalabalk ve k h n e yerleim b lg e
lerindeki yksek rantl zel mlk kiracl, ya da faizci serm ay e k u
ru lular yolu yla satn alnan, ayn khn eliktek i k o n u tla rd r. Yerel
o to r it e k on u tlar ise, eitli n e d e n le rd e n tr, t o p l u m u n baz k e
simleri iin elverili d e ild ir; b u n la r balca, g enler, to p l u m u n di
na itilmi kiiler, ksa bir sre iin o t u r m a k is teyenler ve byik
ailelerdir ki, bu kiiler, t o p l u m u n en kt koullarla y e tin m e k z o
r u n d a kalan kesimini o lu tu ru rla r.
Kendi mlknde o t u r m a " id e a li"n e gelince, bu bile do al bir ideal
deildir. leride d e grlecei gibi b u , k u k u s u z , salt rastlantsal bir
so n u deil, d evletin k o n u t p olitikalarnn bir s o n u c u d u r. i sn
fnn varlkl kesimine yksek stan da rtlarla salanan yerel o to r ite
k o n u tla r, 1 9 2 0 'le r d e her y n d e n idealdi. O d n e m in LCC m lkleri
nin en geni kirac kesimini, g e r e k te " k k m e m u rl a r" o l u t u r
m a k ta y d . 1 9 3 0 'la rd a yerel o to r it e kiracl, giderek a rta n bir b i
im d e slum ** tem izlem e projelerinin ku rban laryla snrlanmaya
b a la n d n d a , bu grnt d e i m e y e balad. Yerel y n e tim miilku
artk ge r e k te o ld u u gibi, 'daha iyisini yap am a y an 'lar d o lu tu
ru ld u u am b a rlar o larak alglanm aya balan d.
1 9 5 0 'le rd e ise, evre ve k o n u t sta nd artlarnd aki bir dle birlikte
yerel o to r it e k o n u tla r, tek rar slum tem izlem e k urbanlar zerinde
y o u n la r. A n c a k te k farkla ki, izle n m ek te o la n p olitika , ii sn
fnn varlkl kesimini, kendi mlknde o tu ra n la ra d n t rm e d r
tsyle, dolaysz bir ba lan t iin ded ir. Bu drtnn a k politik
a m a la r vardr. Bu da, yine, ii snf ii ta b a k a la m a so r u n u n u ve
b u n a bal o larak d a, k o n u tu n ideolojik anlam n g ndem e g etir
m ek ted ir.
M M A R LIK

K o n u t, ideolojik a d a n byk n e m e sahiptir ve G ru p , b u grn

m gzard e tm e m e k te d ir . lk o larak, k o n u t u n biim i ve nitelii,
m addi o larak gnlk y aa n ty b i im le n d irir.3 Bu n eden le, k o n u tu n
ideolojik bir bask arac olm a gcnn, kap italizm d e ne lde
politik bir silah olarak ku llan lm a kta o ld u u n u n , ayrntl bir bi
im d e incelenmesi gerekir. Bu k o n u d a belirgin rn ek le re d e rastlan ak t a d r : Yerel y n e tim k o n u tla rn n i yap lam , yerel y n e tim
mlklerinin yerseim i ve planlan, o k katl k o n u t m odas vb. gi
bi...
t e y a n d a n , kiralam a trlerinin ay rm l , g nd em e snf m c ade
lesindeki bir ideolojik ayrm lk olasln d a getirm e k ted ir. Bu
nedenle z en aatk arla niteliksiz ii, 'k a b a ' ile 'saygdeer' arasndaki
klasik ay rm n, zellikle kiraclk ve mlk sahiplii arasndaki ay
rm da ne l d e srdrlm ekte ve d e ste k le n m e k te o l d u u n u , y a n t
lamaya a lm a k z o ru n d a y z . i snfnn k o n u t sahipliinin destekleniin in a rd n d a, k u k u s u z , bu ayrm srdrme ab as y a t m a k
tadr. Yine k u k u s u z , kendi evinde o t u r m a d u r u m u n a gelebilm enin
'beyaz yakal i ile r'* * * iin de ideolojik bir nem i vardr. Bu tr
ideolojik ayrm alarn politik anlam n , grup i in d e henz yeterince
ta r t m deiliz; ancak yine de b u n u n , k o n u t mcadelesiyle snf
mcadelesi arasndaki ilikiler sorun u a s n d an , nemli anlam lar
tad a k tr .4
Bu ideolojik p a r a la n m a , yksek nitelikli k o n u t u n ya da zerinde
b ro kratik bir d e n e tim b u l u n m a y a n k o n u tu n veya mlk sahiplii
nin, yalnzca gc y e te n le r iin eriilebilir olm as gibi m addi bir t e
mele sahiptir. Dolaysyla, kendi m lknde o t u r m a da, o u n lu k la
ii snfnn varlkl kesimi iin eriilebilir b irey dir. K o n u t sahip
lii, meslek adam lar ve kafa em ekileri iin 19 30 'lard a beri erii
lebilir d u ru m d a y d ; kol em ekileri iin ise, yaygn bir k o n u t sahip
lii an ca k 1 9 5 0 'le rd e olanakl d u ru m a gelm eye balad. Kol e m e k
isinin d u r u m u , kafa em ek isin in k in d e n bylesie farkl old u u
iin, biz de b u n d a n sonraki b l m d e , kol em ek ilerin in k o n u t d u
ru m u n u tartaca z.
A ncak, tartaca m z k o n u , kafa em ek ile riy le kol em ekileri a ra
sndaki iliki ve bu ilikinin geliimi sorunlar olm ay aca k tr. Yine
de, b u n u n k o n u t iin mcadele edenlerin kar karya b u lu n d u u
nem li bir sorun o l d u u n a , b u ra d a i aret e tm e k isteriz. S o n olarak
belirtilmesi gereken bir n o k ta da, bu ta r t m a d a meslek sahipleri
nin, ynetici ve yrtc k o n u m d a alan larn 'orta snf' olarak
ele alnacadr. A n cak bu kim selerin, nesnel olarak p ro lete r o l d u
u n u tartab ilec ekle r iin d e, h i b ir nyarg ta m y o ru z . 'K o n u
tu n E k o n o m i Politii G r u b u ', im d iy e de k sz edilen sorunlarn
tiimii ile ilgilenmektedir. B u n d an sonraki b l m d e ise, alm ann
a n a ko nu su olan, k o n u t tahsisinde devletin rolnn incelenmesine
bir giri o lm a k zere, ra n t teorisinin baz sorunlarn tartacaz.

2. KONUT VE RANT TEORS

K o n u t, e m e k gcnn y en id en retim b edelin in byk bir orann
o l u t u r d u u n d a n , k o n u t u n grece fiy atnd aki hareke tler, kapitalist
bir to p l u m d a byiik n e m e sahiptir. K o n u t fiyatnn belli bir oran,
to p r a k kiras olarak arsa sahibine g itti in d e n , in celem enin k
no ktas da, r a n t teorisi o lm ak z o ru n d a d r. A n c a k , r a n t teorisinin
k o n u t alanna uygulan, henz yeterli bir dze ye sahip o lm a d n
d an, biz, b u ra d a birk a n o k ta y a z e tle d e olsa, d e in m e k istiyoruz.
H ant teorisinin k n o kta s, farkllk (d ifferen tial) ra n t, m u tla k
r a n t ve tekelci r a n t arasndaki ayrm lara d ayan r. Her r a n t tr,
farkl bir k a y n a k ta n tredii iin, bu nem li bir ayrm dr. Bu a y
rm , kavram nn k o n u t arsalar k o n u su n a uygulanm as ise, ciddi so
ru n lar ierir.
Marks'n K apital'deki to p r a k rant analizi, h e m e n h em en tm yle
tarmsal to p r a a ilikindir ve bu v urg u n u n varl, Marks'n a l
masn y o r u m la m a k ta olan b ir o k kii ta ra fn d a n da d o ru la n m a k
ta d r.6
* T rk e 'd e lam ka rl b u lu n m a d n d a n , 'ow ncr-occupulio n ' kavram , 'tendi m lk n d e o tu r m a ' olarak evrildi. -.N.** K en tlerin m e rk e zin e y a k n blgelerde, orta ve orta st gelir
Uruplarnn o tu r d u u k o n u tla rn ve k o n u t alanlarnn, e itli
neden lerle bu gruplar tarafndan le rk e d ilip ; daha d k gelir
gruplarnn ve k e n ts e l m arjinal k esim lerin ku lla n m n a g e m e
siyle, bu k o n u tla rd a o lu a n y e n i ya a m b iim i, k e n t s o s y o lo
jisin d e "slum "lasna olarak ifade e d ilm e k te d ir . B u tr ku lla n
lan ko n u tla ra "slu m " , bu k o n u tla rn topluca b u lu n d u u alan
lara da "slum alan la r" d e n ilm e k te d ir . T rke olarak karl
b u lu n a m a d n d a n , o ld u u gibi brakld. - .N .*** 'B eyaz y a ka l i ile r ' ( w h ite collar w orkers) terim i bundan
sonra 'kafa e m e k ile r i' olarak g e e c e k . -.N.21

Farkllk ra n t, belirli bir to p r a k parasn n ya k o n u m u ve verimlili

i, ya d a stnde farkl serm aye tu ta rla rn d a y atrm barndrm as
nedeniyle, sahip b u lu n d u u greli av an ta jlardan kay n aklan r. A n
cak farkllk ran t, yalnzca to p r a n d o a l n iteliklerinden k a y n a k
la n m a k ta k alm az. A y n za m a n d a o to p r a k zerindeki evvelki k ulla
nm ve d e erlen d irm elerin bir birleimini d e ierir. Bu d u r u m , k o
n u t arsas iin byk an lam ta m a k t a d r ; z i r a , belirli bir k o n u t y e r
leim ind e a ra n a n zelliklerin o u n u , hepsi b a k a b a k a y atrm la
rn rn olan 'd e tk e n le r' o lu tu r u r . rne in bir giriimci, bir
yerleim blgesi y a kn n da, kendi b a n a , y a a n ty h o klc, iste
ne n trde bir y atrm a girierek, o rta snf k o n u t u n u n t o p r a k r a n t
n ykseltebilir. O ysa, yalnzca arazinin d ah a fazla talebe sahip b
lmlerinin greli av antajlarnd an d o a n farkllk ran t -o arazi ze
rinde b u lu n a n ve en az talebe sahip d i e r herhangi bir arazi zerin
deki rnn retim fiyat ta ra fn d a n belirlenm i olan- rnn fiy a t
n hibir b i i m d e etk ilem ez. Dolaysyla farkllk ran t, rnn asl
reticiden malsahibine ak srecindeki bir sper-kr aam asn
o lu tu ru r .
t e y a n d a n , m u tla k ra n t, serm ayen in t o p r a k zerinde zgrce y a t
rm a girimesini engellem ek zere, to p r a k sermayesi tarafn d a n
o l u tu r u l m u b u lu n a n engellerden d o a r. Bylesi bir engel, to p r a k
sahibi snfn gcn y a n sta n yasal kstlam alar b i im in d e o rta y a
k abilir; an cak gelim i k ap italiz m d e b u , d a h a o k , t o p r a k sahibi
ta ra fn d an , t o p r a k ku llanm a a lm a d a n n c e , bir asgari d e m e n in t a
lep edilmesi b iim ini a lm ak tad r. Dolaysyla yasal kstlamalar bir
an dlarsak, u n u syleyebiliriz ki; m u tla k ra n t, a n cak yeni arsala
rn retim e girmesinin z o ru n lu o ld u u d u ru m la rd a o rta y a k a r ve
bu d u r u m d a bile, to p ra k ran tn n yalnzca kk bir bileenini
o lu tu ru r .
B un un la berab er, m u t la k ra n t , farkllk ra n tn n tersine, fiyat e t k i
ler. Bu serm a y e n in , s z kon usu alandaki serm ayeler ( to p ra k se rm a
yeleri - N ) ile genel serm ay e arasndaki k r o rann eitle m e k a m a
cyla, to p r a k zerinde zgrce yatrm lara girim ek o lan a n a sahip
o lam a y n d a n ileri ge lm ektedir. Bu ne d e n le m u tla k ra n t, genel ser
m a y e d e n to p r a k serm ayesine olan ak srecindeki bir art deeri
ifade eder.
Marks, tarm serm ayesinin organik bil eim in in , o rta la m a n n altnda
o ld u u ve dolaysyla rnn fiyatnn d a de erin altn d a b u l u n d u
u savndan yola k a r a k , m u tla k ra n tn , rnn fiyat, retim fiyat
ile d e e r arasnda y e r aldnda o rt a y a k t grn ileri srer.
Bu nedenle, s z ko nu su alandaki retim , o rtalam a organik bileim
d e n dk o lm a d k a , m u t la k ra n tn arta m a y a c a ileri srlebilir.
B unu n d a nedeni olarak , M arks'n, serm ayen in an cak k r oram n
eitle m e k iin to p r a a ak t y o lu n d a k i varsaym grlebilir. A n
cak, e e r kapitalizm srekli yaylrrakta ise, serm ay e d e, bu d u r u m
d a tarm d a k i organik bileim , o rta la m a n n stnde bile olsa, yine
to p r a a akabilir. Dolaysyla, M arks'n, rnn fiyat deerini a t
n d a, k arm za k ac a k olann m u tla k r a n t o ld u u y o lu n d ak i id
dias7 belirsiz k alm akta dr.
M arks'a gre tekelci ran t belirleyen, ne retim fiy atdr, ne de re
tilen m etalarn d e e rid ir; tekelci ra n t, sadece satn alanlarn gereksi
nimleri ve d e m e gleriyle belirlenir. Dolaysyla tekelci bir ra n t,
zel bir arazi trnn d e n e tim altna alnmas s o n u c u , tekelci bir
fiyatn g arantiye alnm asn d an o rt a y a kar. M arks bu k o n u d a , e n
de r kalitede bir a r a p reten b a rn e in i verir. B urada tekelci ra n t,
em e k gcnn y en id e n retim i bedelini ykseltmesi d n d a , dier
serm ayelerin z ararn a deil, t keticin in zarar hesabna elde edilir.
Farm s z k o n u s u o l d u u n d a , herey y e t e r i n c e a k t r ; a n c a k , k o n u
tu ele ald m z da, d u r u m u n g le m e k te o ld u u n u gry oruz, li
zim ra n t teorisini ta rtrk e n k i k n o k ta m z , H arvey 'in , a l m a
sna d a y a n m a k ta y d .* Harvey, finans kapitalin p e k de belirlenmi
o lm a y a n bir b i im d e , m u tla k ya d a 'snf-tekelci' bir r a n t elde el
m ey e hazrland so n u c u n a v a rm ak tad r. H arvey in, Marksist ve
m arjinalist kavramlar birletiren analizi, son d erece k a rm a k tr
Bu e r e v e d e vard son n o k ta ise, k o n u t mcadelesinin, iin d e
'finan s kap ital'le 'h alk 'n kar k arya geldii snf mcadelesinin
belirleyici bir an haline gelm i b u lu n d u u d u r , t e y a n d a n Harve y'ln alm as, k o n u t k o n u s u n d a , farkllk ran ty la m, m u tlak
ran tla m, y o k sa tekelci ra n tla m u ra m a m z gerektii nem li s o
ru s u n u , t a r t m a d b rak m ak ta d r.
K o n u m sa l avantajlarn, esas olarak, farkl toplu m sal niteliklerde altpazarlar o lu t u r a n giriimci fin ansrlerce yaratldn n e sren
Harvey, bu finansrlere o a la ra k geri d n e n ra n tn , m u tla k ra n t
o ld u u so n u c u n a varr. A n c ak m u tla k r a n t s o ru n u , bir alt pazarlararas farkllam a s o ru n u o lm a k ta n o k , t o p r a k sahipliindeki bir s
nf tekelcilii ta ra fn d a n , yap serm ayesinin to p r a a zgrce e ri
mesinin n lenip n le n e m e d i i s o r u n u d u r ki, bu ak n le n d i in d e

27

k r o ra nn n eitlenm esi m m k n o lam ay acak tr. M arksn szn

ettii engel; t o p r a k sahibinin to p r a n k ullan m a a m a d a n n c e bir
m ik ta r d e m e talep etm esi engeli ise, t o p r a k ran tn yalnzca o k az
bir t u t a r d a artrr. B u n u n d n d a (Harvey ta r a fn d a n - .N ) ileri s
rlm ekte olan te k engel, p lanlam a den etim leridir. Ne var ki, bu
tr d e n e tim le r yap serm ayesinin genel olarak arsaya eriebilmesini
kstlayam az; a n c ak belli k o n u m lard a k ilerin e ulam asn k stlayab i
lir. A y rca, b u tr d e n e tim le r, g e r e k te p ek d e kat d eillerdir; z e l
likle zel ku lla n m a ayrlacak alanlarn tu ta rn n saptanm as k o n u
su n d a, o l d u k a byk esneklik gsterirler. Bu ned enle bu d e n e t i m
ler, m u tla k ra n tn k ay n a olan arazinin tm n deil, ancak belirli
parala rn , zellikle de alte rn a tif k ullanm lar asn dan , u y u m a z
lklarn k t paralarn etkilerler. Planlam a d ene tim lerin in , k o
n u t k o n u s u n d a t m yaptklar, arazinin k o n u t kullanm zararna,
ta rm sal retim iin sakl t u t u ld u u k e n t d blgelerdeki m ev cu t
arz d rm e k ; arazinin, ticari kullanm zararna k o n u t iin k o r u n
m a k ta o ld u u k e n t ii alanlarda ise, m ev cu t arsa arzn a rtrm a k ta n
ibarettir. B ylece, bu kstlam alar, arsa arznn farkl k o n u m la r iin
farkllam asn salayarak, a n cak t o p r a k sermayesi tarafn dan elde
edilen ra n tn to p la m tu ta rn e tkilerler; m u tla k r a n t o lu tu rm a z la r .
Belirli bir k o n u m u n avanta jlarnn, bir k o n u t iin bir farkllk a v a n
taj o lu t u r d u u her ne k adar a k ise d e, t o p r a k ran tn farkllk
rant o larak ta n m la m a d a yine nem li sorunlarla k arlalm ak tadr.
T a rm d a farkllk rant, te k te k t o p r a k para larnn greli n itelikle
rinin bir son uc u o larak o rt a y a k ar. Bu da, belli bir m e ta n n retim
fiyatnn, farkl to p r a k p a r alarn d a farkl olm as anlam na gelir.
K o n u t retim in de ise, bir k o n u t u n retim fiyat, farkl blgelerde
d e olsa, aa y u k ar ayn o ld u u n d a n , d u r u m tarm dak i gibi d e il
dir. K o n u t arsasnda farkl arazi paralarn n farkllk zellikleri,
arazinin nesnel zelliklerine bal deildir. B unlar, belli bir fiziksel
k o n u m u n , tketici tara fn d a n yaplan ve talep edilm e temeli ze
rin de b i im le n e n de erlen dirm e lerin so n u c u d u rla r. Bu ned enle,
farkllklar nesnel ve niceliksel o lm ak y erine, znel ve nitelikseld ir
ler. D aha n ce de belirtildii gibi, farkllk rant k o n u su n d a en
nem li n o k ta , farkllk ran tn n , s z k on usu m e ta n n fiyatn etk ile
memesi zelliidir. K o n u t arsas ran t ise, t keticin in talebi gznne a ln m ad an belirlenem ez ve z n d e , tk eticin in belirli bir k o n u m
daki bir k o n u t iin dem esi gerekli klnm b u lu n a n bir deiim
deeri farkn ifade eder. D u ru m b yle o lu n c a da, k o n u t arsa-rantn, "satn alann gereksinim leri ve d e m e gleri" tara fn d a n belir
le n m e k te olan , bir tekelci r a n t o larak kabul edebiliriz.9 K u k u su z
k o n u t arsas ra n tn n varlk ned enin i, an cak satn alann tercihleri
k o n u s u n u g ndem e aldm zda a k la y a b ilm e k te y iz .10 E n iyi
z m le m en in ; t o p r a k ra n t, tem e ld e b ir farkllk ran t olarak m,
yoksa tekelci r a n t o larak m ele alnd nd a yaplabilecei sorusunu
n y a rg la tr m a d a n ; en azn da n u n u syleyebiliriz ki, to p r a k ran t
yalnzca greli retim fiyatlarnn incelenmesi ile belirlenem ez.
E e r serm ay enin to p r a k ta k i bir y a trm a giriinde, serm aye sahib i
nin kendi ataleti d n d a bir engel b u lu n m u y o rs a , ra n t , farkl yerlerin
(lo catio n ) farkllk a vanta jlarndan tryor d e m e k tir . Bu ran tn b
ykl d e her fiziksel k o n u m u n , arz ve talebinin karlkl e tk ile i
mi ile be lirle nm ek d u ru m u n d a d r .
*
i snfnn k o n u t talebi a sn da n b ak t m z d a , farkl k o n u m l a
rn farkllk avantajlar, ncelikle a lm a olan aklarn a ulaabilirliktcki fark llktan kay nak lanr. Dolaysyla, belirli bir k o n u m d a k i bir
arsaya olan tale p , o blgedeki cret dzeyine, isizlik dzeyine, tan m a-ulam a ve a lm a blgelerine olan uzaklklara baldr,
b u n la r d a n etkilenir. Alveri ve dinlence tesislerine eriebilirlik,
grlt ve evre kirlenmesi dzeyi, yerleim alannn sosyal zellii
vb. gibi d i er e tk e n le r ise, ikincil bir n e m tarlar. S on tahlilde
farkl k o n u m la rn farkl deerlere sahip o lu u n u belirleyen e tk e n ,
istihd am o lanaklarnn m ekansal y o u n la m a d u r u m u d u r .
S o ru n a arz a s n d an b a k t m z d a , k apitalizm de istih d am o la n a k la
rnn m ek ansal olarak belli yerlerde y o u n la m a eilim in de o l d u k
larn grrz ki, bu da, kitlesel istih dam o lanak larn n ellerindeki
to p ra k la rn k o n u m la rn , fark llatrm b u l u n d u u an lam n a gelir.
K apitalizm in eitsiz geliime olan bu sregiden eilimi, istih dam
o lan aklarn a y ak n yerlerd e y a a m a k isteyenlerin saylar a rta rk e n ,
bu olan ak la rn , belli yerlerd e giderek d ah a d a y o u n la m a k t a o l d u
u n u g ste rm e k te d ir. Dolaysyla, belirli k o n u m la rd a k i k o n u t ta le
bin in, h e r z a m a n bu alanlardaki arzn o k o k n n d e gidecei ger
eini belirleyen e tk e n , k apitalist geliimin eitsiz niteliidir. U la
m d aki gelimeler, bir sre iin b u eilimi dengeleyebilirler. A n
cak, a rtk bylesi bir d engelem e de, etkili o lm a k ta n k m tr. S o
n u olarak diyebiliriz ki farkl t o p r a k p aralar iin olan r a n t fa r k
ll, son tahlilde, H arvey'in iddia e tti i gibi, 'finans kap ital'in t e z
gahlarna deil, kapitalizm kou llarnd aki e k o n o m i k b y m enin sa
hip o ld u u m ekansal y o u n la m a la ra baldr.
T o p r a k piyasas, ra n tn dzenli o larak y en id e n ciro edildii b ir p a
zar o lm a d n d a n , k o n u n u n tartlm as, d ah a b ir o k glkleri de
M M A R L I K 79/3

i e rm e k te d ir. T o p r a k , arazi sahibi ta ra fn d a n , m lkiy et devri olarak

satlmasa bile, u z u n dn em li bir kiralam a ile elden k a rlm a k tad r
ve r a n t d a, az o k sabittir. B ylece, arazi sahibine o a la ra k d n e n
to p r a k ra n t, ray i kira bedeli ile p ek ilintili olm ayabilir ve b u n u n
so n u c u n d a d a, s o r u m lu lu u stlenm e a snd an arazi sahibine ait
olm as gereken k a z a n ve kayplarn, g e r e k te , m te a h h ite ya da
to p r a kiralayana ait olm a d u r u m u o rt a y a kar. Kimileri bu y z
d e n , k o n u t u n , bir kez in a e d ild ik ten sonra, to p r a k la birleik bir
se rm aye geliimi o larak ele alnmas gerektiini ileri srerler. Oysa
Marks, 'zellikle arazi sahibi ile yap speklatr ayr ayr kiiler o l
d u u n d a , bylesi bir d u r u m u n olanaksz o l d u u n u ' a k a belir
t i r . 11 M arks kendisi, b u k o n u d a speklatrn elde ettii k r n , ina
etk in li in d e n d o a n k r d a n o k , byk bir o ra n d a t o p r a k rantn n
gelierek a rty la o l u t u u n u b e lirtir.12 Bu tr saptam alarn y ap la
bilmesi ve b y lece eksik d e olsa, yapyla arsann birb irin d en ay rla
bilmesi, k an m zca byk n e m ta m a k ta d r.
S e rm ay en in to p r a k t a yatrm lara girimesini nle yec ek belirgin bir
engel b u lu n m a m a s n a ra m e n , yine de o n u n serbest akn sekteye
u ratab ile cek baz engeller vardr. Bunlarn varl, k o n u t fiy atla
rndaki e n fla sy o n u n arsa ktln da n o k , k o n u t k tl n d an o rta y a
k t gereini ifade e tm e k te d ir. Yeni k o n u t ina e tm e sreci,
u zu n sren bir sre o ld u u n d a n , b u a k bir sre iin d a h a varl
n k o ru y ac ak tr. A n cak , k o n u t fiyatlarndaki en flasyo n byk bir
olaslkla kalc olm ay aca k tr. nk, serm ayen in yap sektrne
girmesi iin , am as gereken b irk a engel k alm tr o rta d a . D o lay
syla, k o n u t a ve fiyatlarndaki art, u z u n d n e m d e , elverili
arsa ktln yan str b iim alacak ve bu kiralam a d n e m i b o y u n c a
elde edilen k az a n la r, arsa sahibine deil d e to p ra kiralayana aksa
bile, b y le ola caktr.
zerinde d u ru lm as gereken bir b a k a n o k ta da, k o n u t k o n u su n u
ele ald m zd a, i in d e srekli cl d e i tire n hatr saylr bir k o n u t
s t o k u n u n b u l u n d u u bir pazarla u ra y o r o ld u u m u z gereidir.
D olaysyla, kullan lm am k o n u t pazarnn yansra, bir d e, geni
ve etkili bir kullanlm k o n u t piyasas b u lu n m a k ta . Biitn k u llanl
m m allarda o ld u u gibi, eski bir k o n u t u n fiyat d a, eski m a liy e ti
ne gre deil, yeni bir k o n u t u n retim fiyatna gre belirlenir. B y
lece bu d u r u m , yalnzca arsa fiyatlarnn artn salamakla kal
m a z, m ev cu t bir yap nn fiyatn da artra rak , mal sahibine ev ze
rind en bir serm aye kazanc salar. B u n d a n d a grlebilecei gibi,
m e v c u t k o n u tla rn fiyatlar, yeni k o n u t fiyatlarna sk skya bal
bir d u ru m d a d r. kisi arasndaki iliki ise, varolan k o n u t u n ve y a
nn, yeni k o n u t u n sta n d artlar ile ka rlatrlm asn da n ve k u k u s u z
m ev c u t talebin y a ra tt bask dan do ar. Nfusun byk bir blm
yeni k o n u t kiralayacak ya d a satn alacak d u r u m d a deilse, bu k u l
lanlm korut p azarp a girmek z o ru n d a kalac aklardr k i ; b u da, es
ki k o n u t fiyatlarnn, yenilerinin fiy atn a gre ayarlanaca a n la m
na gelir. Bylece u n u sylem ek m m k n : V arolan k o n u tl a r zerin
d e n serm a ye k azan larn n elde edilebilmesi, yeni k o n u t elde e tm e
gcmde o lam ay an grece geni bir kesimin varlna dayanr.
T e o rik so ru nlara henz bir aklk g etirebilm i deilsek d e, bu b
lm de; kapitalist gelim enin m ekansal eitsizliinin, tarm sal ya da
b a k a k ullanm larca belirlen m ey en , bir to p ra k ra n tn n ka ynan
o lu t u r d u u so n u c u n a vardk. B u n d a n b a k a , kap italiz m in geliim i
ne t o p i a k ran tn d a k i eilimsel bir artn elik edeceini ta rttk .
A nc ak b u ra d h em en belirtilmesi gereken bir n o k ta , k o n u t fiyat
nn te k bileenin in, to p r a k ran t olm addr. G id e re k a rt a n top rak
rt, k o n u t retim in in , fiyatnn kendisi dnlerek d en g ele n e b i
lir.
Aslnda, yap malzemeleri endstrisi ile bin a yap m n dak i t e k n o l o
jik ilerleme o ra m ve se rm a y e n in organik bileimi dk o l d u u n
da n , k o n u t retim fiyat d ier mallara oran la, grece olarak artacaca b e n z e m e k te d ir -m utlak d e er o larak d e cek olm asna ram en-.
Daha sonra ise bu eilim , k o n u t retim fiyatn m u tla k d e e r olarak
da artra bilecek olan , k o n u t niteliindeki bir ykseli izleyecektir.
Ne var ki, bu ykseli tketicinin 'zevklerinin' gelim esine a tf e d ile
mez. Zira ii snf kitlesinin k o n u t ko ullar, asgari yasal s t a n d a r t
larn ya altnd ad r, ya da ta m s ta n d a r t d zeyindedir. Devletin k o n u t
s tan dartlarn gelitirm e abalar, ilk olarak , igcnn niteliinin
gelitirilmesini ve burjuvazinin snf ta n m a y a n hastalklardan k o
runm asn a m a la y a n , k a m u salnn dzeyini y kseltm e a b a la r
nn bir son uc u olarak o rta y a kar. kinci olarak da, ii snfnn
ya 'to p lu m sal ka rga a', ya da d aha dolaysz bir politik bask b i i
m in d e o rt a y a k a n basklarnn bir s o n u c u d u r.
S o n u olarak, k o n u t u n retim fiyatn incelediim izd e, k a p ita liz m
de k o n u t fiyatlarnn srekli a rtm a e ilim inde olaca d o r u l t u s u n
daki n ceki b u lg u m u z u n , ye n id en d o ru la n d n gryoruz. Devle
tin ii snfna k o n u t salanna mdahalesini ise, ite bu balam
da, em e k gcnn y enid en retim m aliyetin in bir esinin fiyatnda
beliren sabit art b a la m n d a ele alacaz.
M M A R L I K 79/3

1. R E X , J., ve M O O R E , R ., Race, C o m m u n ity a n d C o n flic t, LON

DON , CUP.
2. H A R V E Y , David. 'Class-M onopoly R e n t, F in a n c e Capital and
T h e U rban R e v o lu t io n 1, R eg io n a l S tu d ie s, 19 74 .
3. Baknz: M cC U TC H EO N , R ., 'High F la ts in B ritain 1 94 5 to
1 9 7 1 , P olitical E c o n o m y and th e H ousing O u estio n , C am bridge
O c top ress, 1 97 5; JO N E S , M. ve IIL L , R., 'T h e Political E c o
n o m y o f Housing F o r m ' , P olitical E c o n o m y and T h e H ousing
O u estio n , 1975.
1. B aknz: B R U E G E L , I., 'T he M arxist T h e o r y o f R e n t and T h e
C o n te m p o ra ry C ity ; A Critgue o f H a rve y', P olitical E c o n o m y
a n d T h e H ou sin g O u estio n , 1 9 7 5 ; C O R R IG A N , P. ve GINSB U ItG , N., 'T e n a n t's Struggle and Class Struggle'. P olitical
E c o n o m y and T h e H o u sin g O u estio n , 19 75 .
5. Bu k o n u iin bak n z, M A R X , Karl., K a p ita l, A n k a ra , Sol Y a
ynlar, Cilt 3, 3. K itap , 6. ksm , s. 6 4 9 -8 4 0 . -.N.6. rn e in M A N D E L , E rnst., M arxist E c o n o m ic T h e o ry , L o n d o n
Merlin Press, C h a p te r 9.
7. M A R X , Karl, Capital, Vol 3, L o n d o n , L aw rence and Wishart,
s. 756.
8. H A R V E Y , D., a.g.e. ve S o cia l J u stic e and T h e C ity, L o n d o n ,
1 9 7 3 ; ve B R U E G H E L a.g.e., B Y R N E , D., and B IE R N E , P.,
'T o w a rd s A Political E c o n o m y o f Housing R e n t ', P olitical E c o
n o m y a n d T h e H ou sin g O u estio n , C am bridge, O cto press, 19 75
9. M A R X , a.g.e., s. 756.
10. E er to p r a k ran t tekelci bir ran tsa, piyasaya k o n u t salayan
ile tketici arasnda sren bir mcadele ile belirleniyor d e m e k
tir ki, bu da, ya r e k a b e t i bir mcadele, ya d a bir snf m c a d e
lesi biim i altn da gerekleir.
11. M A R X , K a.g.e., s. 755-6.
12. M A R X , K., a.g.e., s. 75 5.

KOKUTUN EKUNUM POLT 2

Simon CLARKE, Norman GINSBURG
eviren: Salih K k sa lan, H aldun E rte k in

3. KONUT VE DEVLET*

Yzylmzn ak iinde devletin konut alanndaki rolii, son derece

nemli bir ykselme gstermitir. Konut standartlarna olan mda
halesinin yansra devlet, retilen konutlarn dolam srecine de el
atm; bunu yaparken de, ya arsa sahiplerini, konut kurulularn
(Housing Associations) ve finans rgtlerini (Building Societies) et
kileyen yasamalarla konut retimini dzenlemek, ya da konut reti
mine dolaysz olarak mdahale etmek grevini stlenmitir. Kapita
lizm, i i snf iin, yeterli standartlara sahip konut retemediinden, bu. mdahale bir zorunluluk haline gelmitir. Devlet, baka
alanlarda olduu gibi, bu alanda da, retim aralar ve retim iliki
leri arasndaki elikinin kapitalizmin varln tehlikeye sokmasn
nlemek amacyla mdahale etmek zorundayd. Bu eliki ekono
mik dzeyde kendini ortaya koymutur ve zellikle de zel mlk
sahipliljinin ii snf iin kabul edilebilir fiyatlardan, kabul edile
bilir nitelikte konutu retememesinde aa kmaktadr. Politik
dzeyde ise bu eliki, konut fiyatlarndaki art drmeye ya da
en azndan arta kar koymaya alan ii snfnn basksnda
kendini ortaya koym u bulunuyor. Greceimiz gibi, bu ikisi ( e
likinin ekonomik ve politik grnmleri - N) birbiriyle yakndan
ilintilidir. i snfna konut kiralayan zel mlk sahipliinin gerile
mesinin nedeni, zel rantlarn denetlenmesi yolunda ii snfnn
oluturmu olduu baskdr.
Ancak, devlet mdahalesini incelerken, malsahibi ve ii snfnnkilerden baka karlar da hesaba katmak ve ekonomik olmaktan
ok , dolaysz politik nitelik tayan olgulara da deinmek gerek
mektedir. Konut retimi, hem kapitalist sistemin btn iin, hem
de dolayszca onun (konutun - CN) salan ile Uraan kapitalist
ler iin nemli bir ilgi konusudur. Bizim iin ise bu eitli etmenler
arasndaki iliki, yalnzca bir ilgi alan olmakla kalmamakta, ayn
zamanda kapitalist toplumda devlet etkinliinin aklanmas soru
nunu da gndeme getirdiinden, teorik bir nemi de iermektedir.
Kolayca bir zm leme, konut tahsisindeki devlet mdahalesini sa
nayi sermayesi ile topraa bal sermaye arasndaki bir eliki ola
rak ele alr. Buna gre de, sanayi sermayesinin hakimiyeti, devletin,
emek gcnn yeniden retim maliyetini drmek iin, topraa,
bal sermayeyi denetlem eyi stlenmesiyle ifade olunur. Ancak bu
zmleme baz noktalar gzard ettiinden, konuyu basitletir
mektedir. Bunlar, kabaca be balk altnda ele alnabilir.
tikin; topraa bal sermaye kavram olduka-farkl karlar kap
sar. Bu nedenle topraa bal- sermayeler iinden bir blmn di
erlerinden farkllatrarak ak seik bir biimde ayrmak mm
kn deildir.

Yaadmz yzylda finans kapital toprak mlkiyetine nfus ettik

e, toprak sahibinin ayr bir kar temsil etmesinde bir gerileme
grlmeye balanmtr. Bununla birlikte, toprak sahibini, mlk sa
hibinden kesin bir biim de ayrdedebilmek ok nemlidir. Mlk sa
hiplii hakknda yeterli bir bilgimiz yoktur ve karmza homojen
bir grup olarak kmad da bir gerektir. Az sayda mlk olan ge
leneksel kk burjuva mlk sahiplerinin byk mlke sahip irket
lerin yannda yer almas, mlk sahipliini gelime karlar ve dier
mali karlarla birletirmektedir.
kincisi, byle bir zmleme finans kapitali gzard etmektedir.
Yine, finans kapitalin konut alanna nasl girdii hakknda da yeter
li bilgimiz yok. Bir kart uta kent leinde yerel otoriteye bor
lanma veya faiz oram gibi sorunlar varken, dier uta da yap ir
ketlerine yatrm yapan, mteahhitlere, mlk sahiplerine, konut al
clarna bor para veren ok sayda kk tasarruf sahibi kiiler bu
S

lunmaktadr. Ancak, ne finans kapitalin farkl alt blmlerindeki

farkl karlar, ne de bunlarn politik olarak nasl eklemlenebile
ceklerini, henz bir akla kavturabilmi deiliz.
ncs, bu tr bir zmleme, devlet mdahalesinin gerei ve
bunun biiminin belirlenmesinde ii snfnn roln gzard et
mektedir. lerde de greceimiz gibi, ii snfnn konut tketicisi
olarak bu konumda elde ettikleri, onun dier kazanmlar ile ak
maktadr. Bu konumdaki gerileyiler ise ii snfnn politik g
szlk dnemlerine rastlamaktadr. Sanayi sermayesinin emek gc
nn yeniden retim maliyetinin drlmesindeki kar ne olursa
olsun, devletin konut alanndaki etkinlii ile de zorlanm bulunan
bu d gerekletiren, ii snfnn kendisidir. Bu da, konut fi
yatndaki bir d ile emek gcnn yeniden retim maliyetindeki
bir d arasnda dorudan bir iliki bulunmadn gsterir. Dola
ysyla elde edilen kazan.belki de sermayeden ok ii snfnn
elinde toplanmaktadr.
Drdnc olarak bu zmleme, kapitalizmin ekonomik olduu ka
dar politik de olan ilgilerini gzard etm ekle, ar ekonomistik bir
eilim tamaktadr. Sermayenin devleti domine etm ekte olan ilgi
lerinin farknda olmamas da mmkn deildir. Bundan dolay
Marks'n da ortaya koyduu gibi, rantn artk deerden bir sapmay
ifade edii, kapitalist snfn toprakta zel'mlkiyete kar kaca
anlamna gelmez. nk bylesi bir saldr, retim aralarnn zel
mlkiyetinden oluan kurumsal yapnn ideolojik meruiyetini sar
sarak sermayenin kendisini politik olarak gsz durumda brakabi
lir. Ayn ekilde, sermayeyi oluturan belirli kesimlerin ekonomik
karlarndan, devlet politikasnn nasl yrtldne sramak da
yanltr. nk b ikisi arasnda, sermayenin farkl gruplarnn po
litik teslimiyeti ile, devletin kapitalist sistemi srdrme sorumlulu
u yer alr.
Beinci olarak ve yukarda saylan noktalar da zetlersek u syle
nebilir; Bu tr bir zmleme yeterince somut deildir. Devletin
herhangi bir giriimi, ancak belirli bir ekonomik, politik ve ideolo
jik konjonktr iinde, bu konjonktr iindeki glerin birbirlerine
eklemleni tarzlarnn zmlenmesiyle anlalabilir. Bu gler; ii
snf, kapitalist snf ve bu snfn farkl blmleri ve szkonusu so
runla dorudan ilintili zgl gruplar -belirli kirac trleri, yerel o to
riteler, mlk sahipleri, finans rgtleri vs- eklinde sralanabilir. Y e
terli bir zmleme iin varolan en nemli sorunlardan biri de, bu
tr zgl glerin snf gleriyle olan ilintisini kurup, belirli bir
alandaki mcadelenin geneldeki snf mcadelesiyle nasl eklemlen
diini kavrayabilmek sorunudur. Sanayi sermayesi, topraa bal
sermaye, finans kapital ve ii snfnn bu mcadeledeki yerleri ko
nusunda genelleme yapmamz, ancak bu tr bir zmlemeden son
ra mmkn olabilir.
almann bundan sonraki blmlerinde, iinde yaadmz yz
ylda devletin konut alamndaki mdahalesinin nasl gelitiini zet
le ele alacaz. Marksist aratrmann gnmzde iinde bulunduu
aamada, yukarda tartlan trdeki varsayma dayanan genelleme
lerle, ounluu burjuva tarihileri tarafndan salanm bulunan
bol miktarda zmlenmemi malzeme arasnda geni bir boluk
bulunmaktadr. Bundan sonraki blmlerde ele alacaklarmz ise bu
boluu kapatmak yolunda bir adm olamayacaktr. Ancak mit
ederiz, Konutun Ekonomi Politii Grubunun yapt bu alma,
Marksist aratrma iin yeni bir alan aar.

lk iki blm iin, M M A R L I K 7 9 / 3 'e baknz.

M M A R L IK 79/4

4. ZEL MLK SAHBNN GCN YTRMES

19. yzylda ii snfna konut kiralayanlarn byk ounluu
zel mlk sahipleriydi. zel mlk sahiplerinin ii snfnn konut
gereksinimini karlamay srdrememeleri, devletin konuya el at
masna yol amtr. Bur&da, devlet mdahalesinin kapitalizmin ko
nut salamaktaki yetersizliinden kaynaklandn tartacaksak,
nce zel kiracln neden zayfladn kavramamz gerekir.
Mlk sahibi kiracya evi kiralayabilmek iin konutu, araziyi ve para
y bir araya getirmiti. Grnrde, mlk sahibi malnn deerini ip o
tek yoluyla 2/3 orannda artryordu ki, bu da mal sahibinin konut
la ilgili maliyetlerin faiz oranndaki deimelere sk skya bal o l
duu anlamna geliyordu. Bu nedenle, mlk sahibi bu tr artlar
kiray artrarak karlayamyorsa, kr azalyor demekti. 19. yzyl
da, mlk sahiplerinin ou kk kapitalistlerdir. Burjuvaziye ko
nut yapan byk bir inaat firmasnn sahibi olan Thomas Cubitt,
1840 ylnda yle yazmtr: "i snf konutlar, ilerinde bir
miktar sermaye biriktirebilmi snrl saydaki kk esnafa aittir...
Bence snrl saydaki byk sermaye sahiplerinin ise bu tr ilerle
hibir ilgileri yoktur." Bu tr mlk sahipleri, zellikle kk serma
ye birikimleri iin gelime olanaklarnn kstl olduu 19. yzyl
balarnda, kk krlarla yetinmilerdir. Sermaye iin, kamu ve
yerel otoriteye borlar, yap irketleri, borsa gibi alternatif k
olanaklarnn gelimesiyle, Cairncross'un da belirttii gibi, mlk sa
hibinin iine olan ball, ekonomik durumundaki bir deiimi
gerekletirmek ynnde daha bir glenmitir.
19. yzyln sonlarnda, mlk sahiplerinin ounluu kk kapita
listler olmasna ramen konuta, kiraya vermek zere, byk kapita
listler de yatrm yapmlard ve bylece kiraclarn nemli bir b
lm byk mlk sahiplerinin konutlarn kiralamaya balamlard.
Bununla birlikte, Birinci Dnya Savandan hemen nce 1000 ngi
liz liras ile 20.000 ngiliz liras arasnda sermayesi olan kiiler, ulu
sal gelirin % 36,2'sine, toplam konut ve iyerlerinin ise % 53'ne sa
hiptiler. Yine ayn yllarda kk bir ii konutunun ortalama fiya
t 250 ngiliz liras idi. ok sayda kk mlk sahibi olmas demek,
bu alandaki byk firma saysnn snrl oluu nedeniyle, mlk sa
hibinin krnn dk olmas demektir, bunun sonucu olarak da
mlk sahiplii, krllk oranlarndaki dlerinden ok fazla etkile
nen bur ura haline gelmiti.
19. yzylda, genel olarak fiyatlarda bir d olmasna ramen ve
ii snfnn konut standartlar korkun derecede ktleirken,
zellikle 1780 ile 1918 yllar arasnda, konut kiralar srekli olarak
artt. 19. yzylda ortalama geliri olan bir ii ailesi gelirinin % 1 6
sn kiraya verirken, orta snf bir ailenin kiras, gelirinin % 8 - 9 unu
gemiyordu. Kiralardaki artlar sonucu, yaam dzeyinin dmesi
tehlikesine kar, zellikle ii snfnn hassas olmasna amamak
gerekir ve zel mlk sahibinin gcn yitirmesi de, ii snfnn
glenerek sanayide rgtlenmesini yanstan direnci sonucudur.
i snfnn artan kiralara kar koyduu tavr sonucu olarak,
1915 ylnda gndeme gelen kira kontrol, zel mlk sahipliine in
dirilen kesin bir darbe olmutur, sava srasnda, gerek yap faali
yetlerinin durmas, gerekse sava endstrisinde alacak iilerin
belirli kentlere akmas, konut ktlna yol am , bu durumdan en
ok yararlanmaya alanlar da mlk sahipleri olmutur. Bu srada,
mlk sahiplerine ait yap maliyetlerinde de, faiz oranlarna bal
olarak, savan getirdii bir art olm utur ki, bu da kiralarda % 50
bir art salamtr. Buna en byk tepki Glasgow'da gl ve mili
tan bir biim de gelien Shop Stewards Hareketi oldu. Bu srada,
Clyde'da, sava endstrisinde alan iiler, kira kontrol salan
mad takdirde, genel greve gideceklerini belirtince, hkmet he
men taviz vermek zorunda kald. Bu direnite iilerin yalnz olma
dklar grlmektedir; nk sava endstrisi iverenleri de, kirala
rn denetimini salamak zere hkmete temsilciler gndermilerdi.
Bylece, 1915 ylnda "Kira ve potek Artlar - Sava Kstlamala
r Kanunu" yrrle girmitir. potek oranndaki artlar snrla
madaki ama da, zel mlk sahipleri zerindeki basky hafiflet
mektir.
Ancak, kira denetiminin, mlk sahiplerinin karlarn ne ekilde et
kiledii ak deildir. Kira snrlamas, her ne kadar mlk sahibinin
savan getirdii konut ktlndan fazlasyla yararlanmasn engelle
mise de, ipotek oranlarnn denetimi ve mlkn srekli olarak kul
M M A R L K 79/4

lanm, mlk sahibinin kr orann ciddi bir zarara sokmamtr.

Mlk sahibi zerindeki ekonomik etkisi ne olursa olsun kira deneti
mi, savan olaanst artlarnn bir gerei olarak getirilmiti ve s
recekti de. Birinci Dnya Savandan bu yana beliren, yatrmcla
rn kiraya vermek amacyla i i konutlarna yeni yatrmlar yapma
ya kar isteksizlikleri, kr oranlarnda ortaya kabilecek nemli
bir dten ok , kira denetiminin varlndan kaynaklanmaktadr.
Ancak, daha geni bir balamda bakldnda, tm dier sava zen
ginleri arasnda bu kstlamann, ok az da olsa, ykn ekmek du
rumunda kalann, yalnzca mlk sahibi olduu grlmektedir. Kira
denetiminin ortaya kmas, kira vurguncilarna kar bir muhalefet
olarak balayan ii snf hareketinin, giderek devrin tm dier
vurguncularna, zellikle de sava endstrisi vurguncularna ynel
mesi sonucudur. Byle bir politik* kriz karsnda hkmet hemen
harekete gemi ve bunun kurban da mlk sahibi olmutur. Grl
d gibi, kira denetiminin ortaya ilk knda sz konusu olan,
ekonomik bir drt deil, tehlikeli bir politik ortamn rtbas edil
mesi abasdr.

5. KAMU KONUTLARININ GELMES

Kira denetimi her ne kadar savan olaanst artlarnn gerei ola
rak gndeme getirilmise de, 1915 ylndan bu yana deiik biim
lerde varln srdrmtr. Kriz aka gstermitir ki, mlk sa
hiplerini mevcut stokta, ii snfnn ihtiyalarn karlamaya y e
tecek bir oranda artta bulunmaya tevik edebilmek iin gerekli
olan kira/rant dzeylerinin salanmas; mevcut cret dzeyleri er
evesinde mmkn deildir. gcnn yeniden retim maliyetini
drmek iin devlet mdahalesi, bu anlamda kanlmaz olmutur.
Ne var ki, burada bir ekonomik tevik henz sz konusu deildir,
nk, devlet hzinesinden konut iin bir fon ayrlmas, ancak en
dstrideki huzursuzluklar aratrmakla grevli bir komisyonun, in
celenen sekiz yreden yedisindeki huzursuzluklarn temel kayna
n konut koullarnn ktl olarak belirten bir raporu Bakanlar
Kuruluna sunmasndan sonra, Temmuz 1917'de onaylanmtr.
Savan sona ermesi ve "sava kahramanlar iin konut" sloganyla
Lloyd George'un seilmesi, konuya acillik kazandrmt. 1919 y
lnda ilk ulusal konut yapm programna giriilerek, ylda
500 000 konut yaplmas ngrlmtr. Bu programn uygulanma
sndan ilkin yerel otoriteler sorumlu tutulmu ve bu noktadan son
radr ki devlet, i i snfna konut salamada etkin bir rol oynama
ya balamtr. Bundan nceki elli yl sresince devletin konut ala
nndaki giriimleri gecekondu (slum) temizleme ve yenileme alanla
rnn dna hemen hemen hi km amt. Bu nedenle, sava bala
madan nce yerel otoriteler, lkedeki tm konutlarn ancak % 2'sine sahiptiler.
Sava sonrasnda yerel otoritelerin sorumluluu, bu sorumluluk
bata geici olarak ele alnmakla birlikte, kiralar ykseltmeden ko
nut saysnn artrlmasn salamakt. Devletin grevini yerine getir
mesini salamak iin, 1919'da kan Addison Yasas ile yerel yne
timlere her konut iin snrsz yardm fonu verilmi, bunu 1920'de
zel giriimlere verilen toplu yardmlar takip etmitir. Bundan da
anlald gibi devlet, zel mlk sahibini eski varln yitirmi ola
rak grmemektedir; ancak yine de mlk sahibinin bu yardma tep
kisi snrl olmutur.
Bu politika deiikliinin nemi, o devrin snf mcadelesini yanstmasmdadr. Devlete konut iin salanan yardm, her ne kadar sa
nayi sermayesinden tepki grmediyse de, yine de ii snfnn bir
zaferidir. Yeni konut yapmndaki sorumluluun devlete gemesi
ynndeki etkin karar, mlk sahibinin gszlnn ak bir gs
tergesidir. Dier bir gsterge de mlk sahibinin kiraya verdii ko
nutlar iin Gelirler Dairesinin (Inland Revenue) demek istedii
amortisman bedelini srarla reddetmesidir.
Mlk sahibine, yeni yapaca yaplar iin her ne kadar para yardm
yapldysa da, bu hibir zaman yerel otoritelerin elde ettikleri kar
larla kyaslanamaz, nk konut sahibinin mevcut mlk iin bir
yardm sz konusu deildir.
Yaplan yardmda bir st snr olmadndan, Londra i evreleri bu
yeni kanundan honut kalmadlar. Bu nedenle, bugn de olduu gi
bi, finans kapitalin beyni olan Londra'da, hkmetin harcamalarn
9

kstlamak ve bylece hkmeti kendi kendisinden korumak ama

cyla yeni giriimlere baland. 1921 krizi, Londra i evreleri iin
1919 nlemini, dolaysyla da yaplan para yardmn kaldrma fr
satn dourdu. i snf da sadaka niyetine verilen paralarla geici
de olsa pasifize edilmiti.
Ancak devlet yardm prensibi terkedilmemi, mali kriz atlatldk
tan sonra, 1923'te Chamberlain ve 1924'te Wheatley yasalaryla her
yl ve her konut bana olmak zere, gerek yerel otoritelere, gerekse
zel iletmelere toplu denekler salanmtr. Bunun yannda sos
yal konutlarn kiralarn denetleme grevi de yerel otoritelere dev
redilerek; bu tr kurumlara, para yardm yapma yetkisi verilmitir.
Bylece yerel otoriteler, kapitalist sistemin mali snrlamalar iinde
zgrce hareket edebilme olanan kazanmtr. zellikle i
Partisinin nayak olduu Wheatley Yasas, tm yasalar iinde enok yardm hakk tanyan yasa olmutur.
Konutun yerel olarak denetlenmesi, farkl yerel otoritelerin farkl
konut politikalar izlemelerine neden olmutur. i Partisi nemli
oranlarda para yardm yaparak, sosyal konut yapmna ve bunlarn
kalitesine arlk vermitir hatta birok i i, ok sert tepkilere kar
n, evlerini kendileri yapmaya alm tr. i Partisi, 1951 ylna
kadar sosyal konutu, yksek standarta sahip, gzel bir evrede, d
k m aliyette konut olarak deerlendirmekteydi. Konut yapmnda
ve mali adan desteklenmesinde yerel otoritelere verilen yetki de,
bunlarn (yerel otoritelerin - N) beledi sosyalizmi en etkin olarak
sergileyebilecekleri alann, konut alan olduu anlamna geliyordu
ve gerekte olan da budur. 1950'lerden sonra, i Partisinin kalite
li ve ucuz konut salama abalarnda lke apnda nemli bir d
grlmtr. Ancak, eski ideolojinin kalntlar, yreler dzeyinde
de olsa, 1950'lerde yksek yaplarn yaplmas ynndeki basklara
kar kta, daha sonra da Clay Cross mcadelesinde kendisini
gstermitir.

Konut iin ayrlan para fonunun ortadan kaldrlmasndan ve konut

yenileme abalarnn gndeme gelmesinden sonra ve bunlara paralel
olarak yeni konutlara yerletirilenlerin karlatklar yksek kira
larda belli indirimler salanmtr. Bu tr uygulamalara ii gruplar
her ne kadar kar ktysa da, 1930'da 112 ayr otorite, benzeri
tedbirlerle ortaya kmtr. 1930'larda kiraclarn mcadelesinin
temelinde yatan nemli etkenlerden biri de bu differansiyel rant
tedbirleridir.
Konut politikasndaki deiim sonucu, orta snfa satmak ya da ki
ralamak iin yaplan konutlarn saysnda byk bir art olmutur.
Konut fiyatlarndaki patlamalarn yannda, konut kurulularnn
saysnda da art olmutur; yle ki parann deerinin az olduu bir
dnemde kk tasarruf sahiplerini konut sektrne kanalize et
mek ve bylece konutun maliyetini dk faiz oranlaryla karla
mak mmkn olmutur. Yine bu dnemde, ii snfnda konut sa
hibi olanlarn orannda bir artma grlmtr. Yaygn yap faaliyeti
ise, 1930'larda hakim olan ve sanayi sermayesindeki organik kom
pozisyonun dk olmasyla ortaya kan isizlii nlemek iin de
en uygun yntem olarak grlmtr.
(D evam ed ecek)

Bu dnemde, Muhafazakar Parti ile, i Partisi arasnda keskin e

likiler ortaya kt. Muhafazakarler sosyal konutlarn etkinliini
azaltmaya, ihale yoluyla dk standartta konut yaptrmaya ve pa
ra yardmn dk tutmaya alyorlard. Muhafazakarlarn sosyal
konuta kar klar, zellikle yerel ynetimler dzeyinde etkin
olmutur, nk zel mlkle ilgili kk burjuva kar gruplar Mu
hafazakarlarn encmenlerinde, kk mteahhitler, emlaklar.
avukatlar ve mlk sahipleri olarak youn bir biimde temsil edili
yorlard. Yerel otoritelerin konuya yaklam tarzlarnn farkllklar
gstermesine karn, merkezi otoritenin konut politikasn belirle
medeki rol, parasal denetimi elinde bulundurmas nedeniyle hl
geerli idi. Bugn, sosyal konutun tarihesinden, ulusal bir tarih gi
bi sz etm ek, gerekten mmkndr.
1920'lerde, devletin stlendii kiraclk sistemi olduka yaygnlat:
1919 ve 1934 yllar arasnda, yeni konutlarn % 3 1 'i, yars ya sat
a karma ya da iindeki kiracya satlma amacyla da yaplm bu
lunsa, yerel otoritelerce yaplmtr. 1920'lerde sosyal konut stan
dartlarnda bir iyilem e olm u ve bu tr konutlar, ii snfnn da
ha fazla cretli kesimi ile militan kadrosuna ayrlmtr. Ancak, bu
nun ne dereceye kadar politik bir karar olduu, ne dereceye kadar
da "szge prensibinin" etkisini yanstt kesin deildir. Konuta
gereksinim duyanlar, durumu daha iyi olanlarn boalttklar konut
lara yerletirilmilerdir. Kaliteleri daha yksek olduundan, devle
tin sahip olduu konutlarn kiralar, zel sektr konutlarnn dene
timinden gemi ortalama kiralarndan daha yksekti.
i snfnn gelierek 1926'da doruuna varan korkun yenilgisi,
konut sorununa, bu alandaki kazanlarnn srekli gerilemesiyle
yansmtr. Kira denetimsizlii devam etm i ve zel mlk sahibinin
durumu gittike dzelmitir. 1930'larda z e l Arsa Komisyonu, m i
litan ii konseylerine konut yapm iin denek aymadndan,
skoya z e l Konut Kuruluu ve Kuzey Dou Konut Kuruluu ad
l dernekler ii snf konutlarna kendi blgelerinde kredi sala
makta nemli bir rol oynamak iin kurulmulardr.
1920'lerdeki yeni konut yapma politikasna karn, 1930'larda bu
politikada bir deim e olm u, slum temizleme ve yeniden yerletir
me politikas tekrar hakim olmutur. Bundan byle devlet gereksi
nim duyanlara konut salama iinin zel giriimciler tarafndan ba
arlabilecei fikrini savunmu, Wheatley ve Chamberlain yasalarn
iirrlkten kaldrmtr.
MMARLIK 7