I HC VINH

TH VIN

611.071
NG-Y/01
DT. 005287

HQC

QUC

NGUyN

GIA

VN

HA

NI

YN

G i
phu
ng

NH X U T BN I HC Q U C GI A H NI

NGUYN VN YN

GII PHU Ndl

IN 1.N TH HAI

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI - 2001

LI NI U

Gii phu ngi l mt trong Iihng niii hc c s ca nhiu ngnh thuc

khoa hc t nhin, khoa hc k thut v khoa hc x hi. V vy, mn hc ny c
ging dy nhiu nni khoa Sinh. Triig i hc Khoa hc T Iihin-i hc
Quc gia H Ni. Chng ti bin son cun gio triih ny. nhm cung cp cho sinh
vin nhng kin thc c bn v hiih thi, cu to. chc nng cc c quan trong c
th Iigiii. v qu triih tin ho ph hp vi chc nng ca chug trong mt c
th ton vii thng uht. Mn hc s gip cho sinh vin hiu c v m t 8iih hc
ca c th ugi v h d dng tip thu cc mn hc khc Iih Sinh l hc, ng vt
hc, Sinh hc ngi...
Gio trnh Iiy cng c th diig trong cc trng i hc. Cao ng S phm.
Th dc Th thao. Ngh thut. X hi v Nlin vn. Khoa hc Hnh s...
Chiig ti xin chn thnh cni n GS.TS Nguyn uli Khoa cho php s
dng mt s ti liu ca gio s trong gio trnh ny.
Mc d chng ti ht sc c gng bin son, song chc chn cn c
nhng khim khuyt. Chng ti rt mong c s gp chn thuh ca bn c
ln xiit bn sau gio triih c hon ho hn.
T c gi

M U
1. NGHA V TM QUAN TRNG CA MN GII PHU

hc

Con ngi l nh cao nh t ca s tin ba sinh gii. Hot ng ca cc c quan

Lrong c f.h ngi va mang tili c lp tng i li va c s thng nht cao di
s iu khin ca h th n kinh tinmg Urtng. V vy, nhng kin thc Gii phu hc
khng ch c Iigha thc tiu thng qua hiu bit v hnh thi, cu to v <lic nng
ca cc c quau trong cd th, m cn mang tih l lun v qu trnh tin h; ca
chng. Tru c s . mn hc io.y c ngha ln trong vic h tr kin thc cho ngi
hc oc mii hc khc c lin quan trong v ngoi ngnh Sinh hc.
Bi vy Gii phu hc l mt trong cc mn lic c s ca ngnh Sinh hc c tm
quan trng khng ch vi n m cn i vi ahiu b mn khc. C th k ra mt s'
v d aau y:
- Mn Sinh l hc chuyn nghin cu chc phn cc c quan trong c th r t cn
nhng hiu bit v hiih thi, cu to cc c quan c th ngi.
- Trong Y hc, mt thy thuc khng th m x> khm, chn ou v iu tr
bnh nu khng hiu tng tn ahng kin thc v Gii phu hc.
- Kin thc v Gii phu hc cn gip cho cc ah gii phu so snh ngbin cu
cu to c th ca cc ngnh, cc lp ng vt khc liau, nhm chng minh qu ti-nh
tin ho ca gii ng vt m con ngi l ih cao nht ca bc thang tin ha ny.
- Trong uguh N hn hc v Khoa hc hnh 8. kiu thc Gii phu hc l mt
troiig nhng cng c c lc cho vic tm kim ci nguD ca loi ngi, xc nh
chng tc. u tranh chng ti phT., tni kim hi ct ca ngi m t tch, v.v...
Ngoi ra, nhiu b mn khoa hc khc khng th nghin cu tt nu thiu
nhng hiu bit v Gii phu hc. V d; Tm l hc, T h dc th thao, Gio dc Dn
s - Mi trng. Gio dgii tinh, iu khc, Hi ha, v.v...

2. I TNG V PHNG PHP NGHIN c u CA MN GII PHAU HC

y l mn khoa hc v hnh thi y cu to c th ngi. C nhiu cch nghin
cu v hc tp b m khoa hc ny. t m phn bit Gii phu hc h thng (
tntiig khoa hc c bn). Gii phu Hc nh khu ( ting Y). Gii phu hc to hnh
( cc trug Ngh th u t to hnh)... Phm vi n& dng ca Gii phu hc ngi cn
rng hu nhiu (khoa hc s phm, tm l, th dc th tliao...)
Phng php hghin cu v hc tp da trn quan st v phn tch tng b
pbii. tng c quan v cui cng l tng hp nhn thc y v v tr, cu trc v
chc Iiiig ca chug trong ton b c th vi cc h thng c quan hp thnh.

Mt vn c gi tr phng php lun trong nghin cu, ging dy v hc tp

Gii phu hc l lin h cu to vi chc nng, gn c th vi mi trng sng. l
th hin quan im tin ho tc s thng n h t cu to - chc nng, c th - mi
trng.
Hin nay. cng vi Gii phu hc i th ph t trin hng Gii phu hc vi
th cc c quan p ng nhu cu ngy cng cao ca thc tin.

3. VI NT V LCH s PHT TRIN c a m n GII PHU h c

Lch s pht trin ca Gii phu hc gn in vi Y hc. nn c ci nguu t
nhng th k tnc Cng nguyn, tnc ht c Hy Lp, t thi chim hu u l (th
k V-IV tr.CN). Nhng nh Gii phu hc thi ny thirng c nhc ti nh Hippcrat
(460-377), Arixtos (384-322), radixtrat (300-250). Hippcrat l mt thy thuc daiih
ting thi c i, ng nghin cu gii phu nhm vo vic cha bnh. Arixtos l mt
nh t nhin hc bch khoa, I^ nghin cu cc loi m khc uhau trn ng vt.
Hrophn c cng hin to ln cho Gii phu hc uu c coi l mt trong nhug
ngi sng lp ra khoa hc ny; ng c bit nghin cu v h th n kinh. radixtrat
nghin cu c v Gii phu v Sinh l hc v tp trung vo h tu n hon.
Sau Cng nguyn th th lc tn gio cc nc phng Ty km hm s pht
trin khoa hc, trong khi phng ng li sn sinh ra nhng nh Y hc v Gii
phu hc ni ting nh Hoa Trung Quc c i (khong 190 nm sau Cug
nguyn).
Sang thi Phc Hng (t th k XV), cng vi cc khoa hc khc, Gii phu hc
bc vo giai on pht tiin mi. Nhiu sai lm trc y v Gii phu hc c nh
chnh. i biu u t ca Gii phu hc thi k ny l ngdre Vdan (1514-1564) v
Uyliam Hacvay (1578-1657). Vdan, ngi nc B, c coi l ngi sng lp ra Gii
phu hc. n thi Vdan, Gii phu hc mi c nghin cu da trn vic phn tch
c th ngi. ng cng l ngi nh chiih lihng sai st ca ngi i trc, dc bit
v chc nng tun hon v h hp. Hacvay l li Y hc v Gii phu hc. Cng trnh
ca ng tp trvuig vo h tun hon; ng thay i nhng quan im sai lm v h
tun hon v ngy nay khoa hc xem ng ngi u tin khm ph ra s tn
hon. S pht innh ki hin v gip cho Gii phu hc i su vo nghin cu cu to
vi th cc c q\ian (quan st hng cu, s vn ng m u trong h mch, cu trc mao
mch v.v...).
Sang th k XIX hc thuyt tin ho ca ac-uyn ra i ch phing hng
cho Gii phu hc - nghin cu theo quan im tin ho v chc nng.
nc ta. Y hc v Gii phu hc cng c mt truyn thng lu i, c phn
nh qua nn Y hc c truyn vi Hi Thng Ln ng, Tu Tnh. Thi Php thuc, c
th ngi Vit Nam cng c nghin cu. c bit thi khng chin chng Php
kin thc Gii phu hc ng gp to ln trn chin trng. Ngy nay, Gii phu
hc c ging dy cc trng i hc, cng vi Y hc, gp phn vo vic phc v
nhu cu thc tin, tnc ht l cha bnh, ngoi ra l nhiu m t hot ng khc (bo
v sc kho, khoa hc chnh hnh, th dc th thao, s phm v.v...).
6

Chng 1

MT S KHI NIM CHNG

1.1. V TR CA NGI TRONG G I I T NHIN
Cng yi s ra i ca khoa hc phn loi vo th ^ XVIII, vn v tr con
Iigi trong gii t nhin cng c bn ti.
Nm 1735 nh bc hc Thy in l Li-n (1707 - 1778) xut ra h thng
phn loi ng vt. Trong tc phm ca mnh, ng xp ngi vo lp ng vt c v v
b liiih chng (primates) cng vi loi kh, cc loi bn hu v mt s ng vt khc.
Quan im phn loi ca Li-n gy nn s tranh lun si ni. Trong s nhng
ngi phn c B-lu-men-bac (1752 -1840) l nh y hc v t nhin hc ngi
c, Qui-vi- (1769 - 1882) l nh gii phu so snh v c sinh hc ngi Php. Thec.
h th ngi phi c xp vo b hai iay (bimane), s cn li xp vo b bn tay
(quadrumaiie) v Qui-vi- tch ngi ra khi b linh chng.
u th k XIX, La-mac (1744 - 1829) l nh bc hc ngi Php chug l.
qiiau im ca Qui-vi- v xut bn tc phm ni ting T ri t hc ng vt niii
1809, trong ng cho rng kh nhn hnh l t tin ca oi ngi. Trong thi giau
ny cug trnh ca Huc-Xly (1825 - 1895) ngi Anh phn kin ca B-lunien-bac v loi bn tay v loi hai tay, ng tn ng quan im ca Li-n v
kliug nh v tr ca b linh chng bao gm c ngi trong h thng phn loi ng v t
n nm 1871, c-uyn (1809 - 1882) Dgi Anh cho ra cun Ngun gc loi
ngi v chn lc gii tih. Da trn c s r t nhiu d kin, ac-uyn chng minh
rng loi ngi c pht trin t mt loi vn b tyt dit.
Vic xp ngi vo b linh chng bui u gp phi s phn mnh lit
ca gio gii dng thi. T t nhin nn nhn ca 8 phn ny l nhng nh bc
hc ni ting nh La-mac, ac-uyn. c mt thi gian di troBg lch s^ngi ta
cni cc sch bo ui v con vn. Thm ch vo thp k 50 ca th k XX, gio hong
La-m Pi XII cn dy cho gio gii rng Thng sinh ra con ngi;....
Cng vi Iihiig tin b v khoa hc, k thut ca loi ngi th k XX, nhng
k th u t mi nghin cu v huyt hc, sinh u hc, min dch hc, di truyn hc con
ngi v.v... ra i. Kt qu th u c cng chng minh tnh ng n ca nhng
lun im m La-mac, ac-uyn... ra.

Ngy nay v phn loi hc, khoa hc Sinh hc khng nh v tr ca ngi

um trong b linh chng (sd 1.1), thuc lp c v ca ngnh ng vt c xUng
sng. C s ca s phii loi riy l nhxig c im c th titng ng gia ngi v
VIII - ngi, cn s khc bit ca ngi ni ln mc tin ha v hnh thi, cu to ca
cc c quan ph hp vi cbtc ling ca chng trong mt c th thng nht.

Priinates
(Linh chng)

B ph

Nhm

Ho

Ging

Loi

S d l l Blinh chung

1.2. S LC V QU TRNH PHT TRIN

ph i thai ngi

Sau khi trug c th tinh th nhn t bo trng v tinh trng kt hp vi

nhau. Din bin ca qu trnh ny c minh ha hnh 1.1. Tip l s bin i
phc tp xy ra trong trng cui cng hnh thnh c th ngi hon chnh. Qu
trnh ny gm ba giai don^ h n h :
Giai on u l s phn chia trng xy ra ngay sau khi trng c th tinh,
ngiri,trng phn chia hon ton, nhng xy ra khng u, kt qu lm xut hin

mt khi t bo hih cu gm cc t bo c hnh dng tng t nhau. Sau jXut hin

mt khoang trong khi t bo do chng phn chia lm hai phn: phn ngoi l lp t
bo c cha nlin diah ddng phi gi l dng mc (trophoblastus), phn trong cc t
ho to th n h nt phi.

3 r

Hnh 1.1. Din bilii ca qu trinh th tinh

1. Vch t bo nang lc trhg rng (vch phng x); 2. Trhg khl gp tinh trng:
3 Tinh trng chui vo trhg; 4. Nhn i: v c chan k hp; 5. Nhn c v c ki
hp chun ^ ()hn chia mitose u tin

Giai on tip theo l s hnh thnh 3 l phi v nhng c quan nguyn thy.
Bt u l 3 xut hin trong nt phi hai bng nh nm k nhau: bng trong to
thnh l phi trong (entobasta) v ti hong th (saccus vtelinus), bng ngoi to
thnh ti i (ainnion) v l phi ngoi (ectoblasta). Phi (embryou) c hnh thnh
ti ni tip cn gia hai l phi trong v ngoi. f l phi ngoi hii thnh lp ngoi
b (ectoderma), t l phi trong hnh thnh lp ni bi (entoderma) v gia hai lp tru
hiih thnh lp t'ung b (mesoderma). ng thi ni gii hn bi ddng mc v xung
quanh cc yu t cu to trn y pht sinh mt m t bo to nn kh trung m
ngoi phi, ri cng vdi ddng mc to thnh mng m (chorion), t mc ra cc
gai rau n hhp vo thnh t cung m. Lc ny t ni b tch ra mt s t bo dc m t
lug ca phi to thnh dy sng (chordadorsalis), hai bn dy sng l nhng tm
trung b.
Qu trnh xy ra hai giai on trn ko di trong hai tun l k t sau khi
trng c th tinh, c minh ha inh 1.2.

Hlnh 1.2a. Mt s giiri on pht trin ca trng sau khi th tinh ( ng vt c v))
1 DiCng mc; 2. Nt phi; 3. Hai bng nguyn thy xut hin trong nt phi; 4. Trung m ngoi phi

Hlnh 12(x S m gi^ on pht trih sdm d phi ngM

1. Dong mc; 2. Xoang ngoi phi; 3. Ti hong th; 4. Trung m ngoi phi;
5. L taing b) phi; 6. LA ngoi bi phi; 7. Ti i: 8. Niu nang: 9. Dy rn; 10. Mng m

G on cu cng l s hnh thnh y cc c quan v h c quan. Sang

tun th ba, t ngoi b tch ra mt tm thn kinh lig, dn dn lm xung thnh
mt rnh dc ri bin i thni ng tin thn ca h thn kinh sau u (hnh 1.3).
Cng t ngoi b huh thnh nn nhng c quan nh biu bi da, cc tuyn da, b phn
th cm ca c quan cm gic. Ni b bin i thnh ng rut nguyn thy, t sinh
ra thng bi ng tiu ha, thng bi cc tuyn tiu ha, thing bi cc c quan h hp,
bi tit, v.v...T trun^ b pht trin thnh tng bi da, h c - xng, h tun hon,
phn ch yu ca h niu - sinh dc v cc loi m lin kt.
10

Bt u thng th hai th thit lp m quan h gia c th m v con. T on

savi ca hg rut nguyn thy mc ra niu nang (allantois), ri ln dn, di ra v cng
vi mch mu trn thnh ca n ti tip xc vi thai bn(placenta).Cc cht dinh dng
v xy t mu m qua thai bn vo nui phi - thai
v nhng cht thi t cd th phi - thai cBg qua
thai bu chuyn sang mu m a ra ngoi.
Nli vy mi quan h gia c th m v con c
thit lp. Khi ti hong th v niu nang thoi
ho dn, cui cng ch cn li di tch trong thnh
phn dy rii. Cc c quan v h c quan tip tc
pht trin.
Qu triih pht trin bo thai ngi din bin
lp li qu triih tng ng ng vt c v, trong
c linh chng. y li thm mt minh chng
na c tnh thuyt phc v mi quan h ngun gc
gia ngi v vn m Hec-ken (1834 - 1919)
Iigiti c khi qut thnh quy lut: qu trnh
ca th pht sinh ca ng vt lp li qu trinh
chng loi p h t sinh.

1 . Tm thn kinh lng;

2. ng thn kihh

1.3. CC LOI M
M mt tp hp nhng yu t c cu trc t bo v khng c cu trc t bo,
hnh thnh trong qu trinh tin ha ca sinh vt, t nhng l phi nht nh v m
nhim nhng chc nng nht nh trong c th, do mi loi m c cu to chung.
Da vo ngun gc pht .sinh, chc nng v cu to ngi ta chia ra 4 loi m:
/n thng bi, m lin kt, m c y m thn kinh. Bn loi m trn y c hnh
thnh t nhng l phi khc nhau v chng to thnh cc c quan v h c quan
trong c th. Hot ng ca chng c mi lin h hu c trong mt c th thng nht
di s iu khin ca h thn kinh.
1.3.1. M th ng b
C ngun gc c s, ph ln b m t mt c qan, gii hn c quan vi mi
trng xung quanh. V tr ca m thng b c lin quan n chc nng: hoc bo v,
che ch (thng b da), hoc qua thc hin qu trnh trao i cht gia c th v
ini triug.
M thng b c hnh thnh t 3 l phi: thng b cc c quan bi tit, cc
mc lt khoang (phc mc), cc mc ph mt s c quan nh tm mc c hnh
thnh t trung b phi, thng b ng tiu ho'a c sinh ra t ni b phi v thng b
da sinh ra t ngoi b phi.
Tuy nii loi m thng b c cu to c tnng, nhng chng mang nhng nt
chiing nht l: thnh phn ch yu trong m l cc cu trc t bo, cn phn khng c
cu trc t bo (hay cht gian bo) th t. Da vo c im cu to ca tng loi m
11

thng b, c th phii bit cc loi Iih thng b mt tng t bo. thng b nhiu
tng t bo hoc thng b c t' bo hnh dt, hnh tr, hnh lp phdng, v.v... Sau
y l mt s v d v cc loi m thng b:- Thng bi da l loi nhiu tng t bo (hnh 1.4) c trong thnh phn da v lt
on u ng tiu ha dioang ming). Mt 8
yu t nhit lng, mng, cc tuyn da l
dn xut ca thng b da. Tng su n h t ca
thng b da l tng t bo c kh nng sinh
sn.
- Thng b thn c mt tng t bo lt
th n h trong 'ng niu. Cc t bo c hnh nu,
hiih dt hoc hnh lp phng.
- Thig bi lt l loi c mt tng t bo
hih dt, c tby trong thnh phn, t t c cc
mc lt khoang, cc mc ph mt s' tng.
- Thig b rut c mt tng t bo hih
tr (hih 1.5) l t on gia v on

Hinh1.4. Thung bl da
1. T bo mt ngoi;
2. T bo tng sinh sn

sau ng tiu ho. Cc tuyn tiu ho cng thuc loi thng b ny, nhiig chng thay
i tu tng ni: c khi nm xen k v ri rc
ln vi cc t bo khc trong lp thng b
(iih rut non), c khi tp tran g thnli tug
vng (nh d y) hoc to thnh nhiig
m tch ra khi p thng b (nh gan,
ty).
1.3.2. M li n k t
C ugun gc t loi m m gi l
trng m (mesenchyma) nm gia cc
khaug gii hu bi cc phi nguyn thu.
c trng ca trung m l thnh phn cu
to ch yu gm cc cht gian bo.
a vo chc nug}C th phn ra hai H/n/i f.S.T'bo thing bl hlnh lng tr rut
loi m lin kt: loi c chc nng dinh
dng nh inu v bch huyt, loi c chc
nng m - c hc nh xng,-sn. S phn
chia Iiy cng ch c ngha tng i, v c loi m : c hai chc nng trn (m S'
xp, m si chc).
C th phn loi m lin kt theo s 1.2.

12

S d 1-z Phin k>fi m lin ki

Sau y l s lc mt s' m lin kt:

- Vng m l loi m lin kt t phn ha nht, to nn c s ca ini c quan to
huyt nh tu xUng, t, hch bch huyt. Ngoi ra vng m cn c chc niig bo v
c th, nh nhng t bo t do c kh nng thc bo c tch ra t khi hn bo.
Klii ny iic to thnh do cc yu t t bo c hnh sao n vi nhau bng nhng
nhnh nguyn sinh cht. Lin h vi cht nguyn sinh ca t bo c nhng si t
mnh lni thnh mt mng li, nn c tu gi l vng m.
- Mu v bch huyt l loi m lin kt c th n h phn ch yu l mt chit lng
l huyt tng, trong cc yu t hu hnh gm hng cu, bch cu, tiu cu (hnli
1.6). Trong c th, mu v bch huyt lu thng trong h mch, c chc phn dinh
dng qua trao i cht gia c th v mi
trng bn Iigoi.
- M lin kt si xp c m t t t c cc c
quan dc theo ng i ca mu, bch
huyt v lm thnh nhng lp m m
di da hoc gia cc c. V vy, loi m
Iiy ngoi chc phii m c hc cn tham
gia vo vic dn cc cht dinh ddng t
mch mu thm ti t t c cc m khc.
Khi cht dnh, nht, v nh hnh l
cc yu t gian bo ca m ny, trong
c nhng b c sinh keo v si n hi.
Yu t t bo ch yu gm nhng nguyn
bo si (fibroblastes) cc giai on pht
. - . . .
.
__
trin khc nhau to nn. Nhiig nguyn

Hnh 1.6. Cc th hu hinh trong

mu ng^
1. Hng cu. 2. Tiu cu; 3. Bch cu

13

bo si trug thnh biu i thiih t bo si (ibrocytes). Ngoi ra,cu c mt loi m

bo m khi b kch thch n tr nn i thc bo (marcophagus). Ri rc trong m lin
kt si xp c nhng t bo bch huyt thot ra t mch mu.
M ni (liiih 1.7) mt s' b phn ca c th nh di da l do m lin kt si
xp bin i in thiih, gn tou
b t bo cha m. cht nguyn
sinh v nhu t bo b y ra lm
thnh mt vin mng xung
quanh. M ni cng c chc uiig
m c hc v dinh diig.
- M lin kt si chc c cu
trc si l thiih phn ch yu
bn ciih yu t t bo km pht
trin. C th phn bit ra hai loi
l:
+ Si khng c cu trc xc
nh r rt uh in liu kt tng
b da. Triig hp ixy cu trc
si khng c iih hiig r.
+ Si c cu trc r rt nh
dy chng v gu. Trug hp
ny cc b si sinh keo gm
nhng t mnh song song thnh
b. chng cch bit nhau bi
nhng t bo nh loi t bo si.

Hnh 1.7. M md

Tu iihiUjSii phu cha r hi loi m lin kt si chc cn c v cu trc uh

hng ca cc yu t si uh trn ch c tnh cht tng .
- M sn l loi m c cu to kh c bit, troiig yu t giau bo rt pht
trin, CII cc t bo nm ri rc trong giaii bo hoc riug , hoc thuh tug Iihin 2
- 3 t bo trong mt bao uang. Cn c vo cu trc giaii bo m phn bit 3 loi sn:
sii troug, sn u hi v sn lin kt si.
+ Sn trong thng gp Iiht trong c th uh sn sn, sn mi. vng sn
thauh quu v ug h hp, su ph cc din khp xng. loi sn non th cht
gian bo km pht triu so vi yu t t bo. liiig v sau th giaii bo tr nn thnh
phn ch yu. Cht gian bo ca sii trong gm nhng si td r t muh, kh phn bit,
nm ri trong mt khi cht v iih hnh (hiih 1.8).

14

Hnh 1.8. M sn trong

Hinh 1.9. M sn n hi (sn vnh tai)

+ Sn n hi l loi c cht gian bo cu to bi nhng si u hi c dy.

mng khc Iihau to thiih miig ldi bao quanh mt khi cht v iih hnh
(liih 1.9). Trong li si c nhng t bo nang. Loi sn ny c mu vng nht v to
nn sn vnh tai. sn thnh ng tai ngoi, mt s sn thaii qun.
+ Sn lin kt si c cht giaii bo l nhng b si sinh keo song song hoc c
hng nlit nh, yu t t bo th hoc xp thnh hng hoc thnh tng uhm ri
rc. Mng sn gin hai lp: p ngoi cu to bi m liu kt si chc v lp troig tip
gip vi III sn th thuc ni liu kt si xp c kh nng sinh sn.
Trong m sn khng c mch inu. Cc
cht dinh ditiig t mch mu khuch tn
ti cc t bo su. lin nhng t bo su
ic nui ditug km hn. thoi ha dn ri
cht.
M xng (linh 1.10) c lp inng
xng hay ct mc (periostevim) ph ngoi.
Mng xng c hai lp: lp ngoi l m liu
kt si chc v lp trong gm nhng t bo
sinh xng (osteoblastes) c kh niig sinh
sn lin xUng ln lu v chiu dy.
Trong UI xng, cht gian bo do
uhiig si sinh keo cu to nn xp thnh
Iiling tin dp c cha nit khi lng mu
v c ln lm cho n va c, va chc li
va n hi. Cc t bo xng Iiin khong
gii hn cc tni xng. Khi nguyn sinh
cht ca iihCtng t bo ny pht ra nhng
uhnh rt mnh thng vi nhau.

15

1.3.3. M c
M c l m xut hin mun hn m thng b
v in lin kt. N c c im chung l kh niig co
rt. Troug c th c hai loi m c: n c vn v ;n
c trn, troug m c vii c th co r t theo mun
di s iu kliiu ca thu kinh ng vt tnh, cn
ni c trn co r t khng theo muu di s iu
khiu ca thu kiiih thc vt tiih (xem chug 3:
H c).
a) M c v n (hih 1.11)
C Iigun gc t trung b phi. Trong c th. c
vn to liu vch c tim v cng vi h xng to
thiih c quan vii iig.
Thnh phn c bn ca c vii l Iihng si c
c chiu di khc Iihau, mi si gm mt m ug bc
quaiih mt khi ngviyii sinh cht, trong c nhiu t
c uni dc cng hng vi si c v hng trm nhu
t bo du ra gn b mt ca si cd. Nliii qua kuh
hin vi thy td c gm nhng klioaiih hnh a c
mu t v sng xen k Iihau. lm cho si c cng c
hnh dng tng t. t c tn gi l c vn. Nhiu
si c gp li thnh uhug b c c lu thay i
tu theo v tr ca chiig trong c th.

Hnh 1.11. Slcvn

Nm troug cd cn c cc loi mch m u thc

hin chc nng trao i cht v cc loi dy th n
kiiih (vn iig. cm gic, iao cm) thc hin
phi x gia cc c quan ca c th vi mi trng.
bM c trn (hnh 1.12)
Gm uhug t bo hiih thoi nhn hai u, c
hnhthiiht tnuigm. Trong t bo c trn c cht,
ngiiyu siiih. nit nhu huh que v nhiu si t c
trn xp dc ciig hng theo chiu di ca t bo. C
tru tham gia vo thuh phu cu to cc ni quan
v thuh mch mu.
C tim l Itii c c bit: c cu to gn ging
cd vn, uhug cd cli hot ng ca n li ging c
trn. V vy c ugi xp c tim vo Iihm tch bit
vi c vn v c trdn.
1.3.4. M th n k in h
M thu kinh to u h thu kiiili l mt cd
quau.t5 qviau trug car th. N c chc phn qui
16

Hnh 1.1Z si ca n

nh v phi hp mi hot ng ca t t c cc c quan v h c quan trong c th.

ng thi ni bo mi lin h thng n h t gia c th vi mi trng bn ngoi.
Ciig Iia in c, m thn kiuh xut hiu sau ny do qu trnh phn ho cao ca
.cht hu c thch nghi vi iu kin sng. Thnh phn m thn kinh gm cc t bo
tRn kinh hay nron v nhng yu t h tr l thAn knh m c chc nng dinh
dng v nng (hnh 1.13A v 1.13B).

Hinh 1.13A. S cc loi no- ron thn kinh

T' bo thn kinh giao (t sng)

1.Mao mch; 2 T bo thn kinh giao

T bo thn kinh c hiih diig thay i (trn, sao, tri l. v.v...). t

plit ra uhiig si di Iigu khc nhau. C th phu bit nhiu loi: nron gi mt cc
(nit uhuh), t cc uy tch ra hai linh l linli trung tm v nhnh ngoi biu;
nron hai cc (liai nhnh), nron nhiu cc (uhu nhnh), v chc nng cng c 3
loi nron: cm gic, vn ng v tip hp (xem chng 7 : H thn kiiih).
Nron cm gic hay hng tm l loi gi mt cc hoc hai cc. Nhnh ngoi
bin thu nhu cc kch thch ca mi trng v truyn cc kch thch di hnh
tlic xuiig iig thn kinh qua nhiih trung tm ti cc uron khc.
N'on vn ng hay li tm thuc loi Iihiu cc nhn xung ug thn kiuh t
cc uron khc qua uhng linh ngn hay tua gai (dentritum) ca n v tip tc
truyn xung ng ny theo nhii di hay si trc (axon) ti c quan hiu ng (m c,
tuyn ui tit,...)Nron tip hp bao gi cng c nhiu cc. N nhii xiuig ng t cc nrou cm
gic qua tua gai v truyn xung ng ny ti uron vii ng qua si trc.
Ba loi ndron trn (cm gic, vn ng, tip hp) to thnh cung phn x (xem
chng VII: H thn kinh).
Dy thn kinh l tp hp nhng si trc ca cc t bo thn kinh. Ngi ta chia
si trc ra lm hai loi; si c bao myeliii v si khngfc03KnnSm7 C5?ftPBBi thn
17

kinh c kch thc khc nhau: ln nht th c ng knh khong

Iih hdn l|iin.

2 0 ^ 1.

C .9 oi dy tln kinh: vn ng, cin gic v dy pha (gm c

vn (tng v si giao cin).

si

nh nht -

cni gic, si

Cc loi in trn y tham gia vo cu to nn cc c quan hoc h c quan trong

c th. Mi c qiiaii hoc h c quan c hnh thnh t mt hay nhiu loi m khc
nhau, ni nhn mt chc phn nht nh trong s hot ng thng nht ca c tli.
Nlung chng tip theo s gii thiu chi tit v cc c quan v h c quan trong
crt the ugi.

18

C hng 2

H XNG
IV) xug Iigiti trng thnh (hnh 2.1) phn ln l cht xug. to lin khung
chng clio ton b c th. Cc xUiig - c trn 200 chic -ciig vikhp, dy chng
v c lm thnh li c quan vn ng, chiiig chim khong l/ trng lng c th v
c ngun gc t trung b phi.
Xt theo nh khu. b xing c chia ra 2 phn:
- Xng trc gm:
^ Xno thu mnh do ct sng v lng ngc to nu.
I XiiR s gm s no v's tng hay s int._
- Xng 1 reo hay xng chi bao gni xiig chi tru v xng chi di.
Cu to tng phn ca b xng u th hiu lc tiu ha cao so vi t tin
con Iigiti v ph hp vi chc nng ca chng, nht l xxig s v xiug chi.
2.1. DI TH V B XNG
2.1.1. Q u tr n h p h t tr i n c a xng
C 3 giai on pht triu: mng. sn. xng. Giai on mng xut hin bo
thai cui thng th nht. T bo mng c uguu gc t trung m. Saiig thng th 2
mng itc sn thay th. sau pht trin thuh xng c gi l xng th cp.
Mt s xing ii. mt v mt phn xng n b qua giai on sn gi l xng s
vp. Qua trnh hnh thuh nh sau;
a) X ng s cp
Diu tin xut hin nhng im ha xng, t hiih thnh cc tia ra xung
quanh, to Iiii nan xng ri thnh tm xng itc niug xitng ph ngoi. Vai tr
chuli y l cc t bo sinh xng.
b) X ng th cp
T giai on sin pht trin phc tp hn: ly mt xng di lm v d. () bo
thai, nhng t bo c kh niig sinli sn nm di mng sn. bao quanh thi sn. Vo
tuii th 8. thy xiit hin nhng ht mui vi ngy cng nhiu ti inin gia thi
sn. khin sn dn dn b tiii hy- Cng ti y. nhng t bo sinh sn ca mng
sn bin thiih t bo sinh xng lm cho Iiing sn bin thnh mng xitng. T bo
shih xng plin chia lm thii xng di dn. Tr nliQriig t bo sinh triig ca mng
xng sinh ra cc t bo tiu sn. dn ti hhili thnh ng ty xng di. Ciig vi
tiu sii l t bo sinh xiig biu thnh t bo xng v hiih thnh h
19

B xng (Nhn t trc)

1.CnC
2.
xungsun
3. Thn c
4. Mi t
5. Ct sng
6. Xung cng
7. Xng chu
6. XUng i
9. XUOr>g bnh ch
10. Xng chy
11. Xng mc
12. Xng c chn
13. Xting bn chn

lexong ngn tay

17. XUng mu
18. xong ct
19. Xng bn tay
20. Xng c tay
21. Xngtn
22. XUngquay
23. Xuong cih tay
24. xong vai
25. Xong n
26. Xutns hm di
27. Xng hm trn
28. Xng g m

14Xdng ngn chn

29. xung trn

15 Khp mu

30. Xng s

20

B xMng (nhln t sau)

9. XUdng cng
1. Xung inh
2. XUdng chm
3. i 8ng c
4. Xuong n
5. XUng b vai
6. 6t sng ngc
7. Xuong rih tay
e.t sng tht hg

10. xong quay

11. Xng ct
12. Xang tr
13. Xiidng di
14. Xng chy
15. Xng mc
16. Xng sn
17. XiiOnggt

thng ng bao quanh cc bi mch (ng Ha-ve) trong m xUdng (hnh 2.2).

I
HlnhZZ Qu trinh hinh thnh xuong t giai on sn
(trng hp mt xuong di)
1. Thi sn; 2 - 3 - 4 5. Qu trnh ct ha thn xung: 6-7. Qa trinh ct ha ha u xuong

S Ct ha hai u xUng bt u mun hdn, c ch ni chung ging thn

xvtng, ch khc l mng sn bin thnh mng xng sau khi sn thnh kdng v
xy ra u trn sm hn (lc tr mi sinh) u di (vo nm th 2).
Cui cng ch cn li lp n din khp v lp sn u xdng. Sn u xng
pht trin lin cho xdug di ra v lp t bo mng xng pht trin lm xdng ln v
cliiu dy.
S ct ho uhug xUdng ngn tng t nh sn u xng di. Nhng xng
dt c pht trin t mng (xdng hp s) hay t sn (xUng b). C oi nh xng
bm c hiih thnh bng ca hai cch ha xng.
2.1.2. H n h d n g c a xng
a) X ng d i
Vai tr xng di nh n by trong vn ng, thng c hnh ng gm mt thn
v hai u. Thn thon, trong cha ty. u phnh, c bc sn, bn trong l m xng
xp cha ty .
21

b) X n g ngn
Thng c hiih hp rng 6 mt, nh xng c chn, c tay.
c)X ng dt
C bn rng, nh cc xng b, c, hp s.
d)
X ng c h n h d n g p h c t p
Gm nhiu xng khc nhau trong c th, c hnh dng v chc nng khc nhau,
nh xdng sn, t shg, bnh ch, xiig u, xng viig.
Ngoi ra. khi m t xng, ngi ta cn dng ec danh t mt xng, b, klip,
mm (mu), li (ii), Iilim. gai. g, hm (h), riih, khuyt, l. khe, khoang (xoang), v.v...
2. .3. C u t o c a xng
a)C u to a i t h
C hai loi cht xng l xng c bn ngoi v xng xp bn trong. Cc
nan xiig xp theo hng ph hp vi hng tc dng lii nht ca lc. xng di,
hai u ch yu l khi xng xp bn trong, ph ngoi l lp xng c, mng. Thn
cu to bi xng c, dy, gia c ng tu. Gia thnh trong xng c v ug tu l
lp xing xp mng.
C hai loi tu xiig:
- Tu (medulla ostium rubra) l ni to huyt c trong hc xng xp (
toii b cc xUng ca thai nhi. tr s sinh v trong cc phn xng xp ca ngi ln).
- Tu vng (medvilla ostium flara) ch c troug cc ng tu thn xiug di
ngi lu, c cha nhiu m.
Ngoi cug c bc bi mng xng (tr sn khp), gm hai lp: Idp ngoi l m
iin kt. lp trong cha t bo sinh xdng c kh nng sinh sn.
Loi xng dt

eu to bi hai p xvtctog c ngoi, lp xxOng xp mng

gia.
Loi xug ugn c cu to ging u xiig di.
b)
C u t o vi h
M xng gm 3 h thng tm xng: h thng chung, h thng trung gian v
Have, trong h thng Have l phn chih ca xUng, n c to bi cc tm ng
tin ug vo uhau, gii hn cc ng Have. Khong 4-5 tm gii hn mt ng gi l
Oston (n v cu to ch yu ca m xUng). Gia cc Oston l uhug tm chm
lm thnh h thng ng tning gian. H thng chuug gm nhug tm ugoi bin bc
di mng xng hoc gii hn ng tu bn trong.
2.1.4. T h n h p h n h o hc c a xng
c tnh ca xidng l n hi (s b nn gim 10% kch thc) v rn chc (chu
ic sc nn 15 kg/mm^) tng dng vi gang.
C c tnh tru l do S phi hp gia cu to (mc 2.1.3) v thnh phn ho
hc ca xng. Xdng gm hai loi cht: hu c (chim 30%) v v c (CaCOa,
Ca;i(P0 4 )2 ) chim 70% ngi ln. c nhng th nghim ngm xng vo HCl v
22

nng kh xng chng ininh iu ny.

T l cht v c v hu c khug c nh v ph thuc vo tui. Xng no chu
tc ng c hc ln th giu cht v c. nh xng chy (rn nht), xng i. dt sng
th t lng, v.v... Xng tr em t cht v c nn mm, cn xng ngi gi rn, d gy
v nhiu cht v c (80%). Nu trong thc n thiu Vitain D v phtpho th tr em
d mc bnh ci xUng.
Phn bit 2 loi xng:
- Xug ti ( ngi ln) cha 50% nc, 15,75% m, 12,45% cht hu cd, 21,8%
cht v cd.
- Xng kh ( ly m v nc) cn 2/3 l cht v c, 1/3 l cht hu c. Cht
hu c (33,3%) ch yu l cht ct giao, gm cc si keo v t bo xng. Cht v c
(66.7%) ch yu l cc mui vi.
2.1.5. S lin k t gi a cc xng
S liu kt gia hai hay nhiu xug tip xc nhau gi l khp. Tu chc phn
ca mi khp m c s lin kt khc nhau v phn loi khp c th chia theo nhiu
cach, theo iig tc:
a) L in h b n g kh p bt n g (syuarthrosis)
Kliug c khe h gia hai xng, hn ch c ng. Kiu ny thy ba loi: lin h
bng in lin kt si (gia xdng hng - cng, gia cc xUng dt hp s), bng m
sn (xng sn vi xug c gia cc t sng, ...) v bng xdng (do hai loi trn
bin thnh ugi ln tui).
b) L in h b n g kh p n g (diarthrosis)
Vn iig t do nlit. To un khp c din khp ph bng sn khp, khoang
khp v bao khp bao quanh bo v v gi v tr ca khp. Thnh bao gm hai lp:
lp niiig s ugoi v lp mng hot dch bn trong, tit hot dch vo khoang khp.
Da vo s trc vn ng, chia ra ba loi:
- Khp mt trc: n gin, quay theo mt trc, c khp trc v khp rng rc.
l trng hp gia xng tr - xng quay v xng cnh - xng tr.
- Khp hai trc: trc vn ng thng gc vi uhau. Thuc loi ny c khp bu
(gia li cu chiii - t c I) v khp yu (gia xdug thang - t bn I)
- Khp nhiu trc: t do nht. C hai loi l khp qu (khp chu-i) v khp
hnh cu (khp vai - cnh ta y ).
c) K hp bn n g (amphiarthrosis)
Gia cc t sng t do, gia hai xug mu,...
2.2. CC PHN CU TO RING BIT CA B XNG
2.2.1. X ng tr c (skeleton axiae)
a)
X ng m n h
Gm ct sng v lng ngc.
* Ct sng (columna vertebralis)
+ Chng loi pht sinh
23

Dy sng l nguyn thy nht ca ct sug. Hng tin ha ca cc phn ct

sn^ u n ^ hp vi chc nng.
, c cc t sng ging nhau. Xdng sn nh vo cc t sng thn. Cha
phn bit on c, ngc. u gn bt nh vo ct sng.
ng vt trn cn, cc phn ct sng bt u phn chia. u c ng t do,
xUng sn on c thoi ho khin on c c ng d dng v phn bit vi on
ngc. B s t ch c mt t c, ldng th c hai t} nhng mm rng cha lin vi t
II. n ng vt c v v ngi th thn t I gn vo t II thnh mm rng. on c
v th t lng khng mang xdng sn.
on cng - ct lin h cht vi chi sau. u tin ai ch khp vi mt t cng,
sau khp vi hai ri nhiu t, kch thc ln. T chim cc t cng dih lin nhau,
ugi xng cng bin i nhiu (v phi trng lcjn) gm 5 t bt ng dnh
vi nhau, rng ngang. on ngc bin i t nhTgcau to nguy
nguyn thy: mang cc
i xng sn v vn ng hn ch.
+ c im hnh thi, cu to ca ct sng lin h 2.S)

A - Mt trc

B-Mt bn
Hnh Z3. Ct sng

24

C- Mt sau

- c im chung: nhn ton b, ct sng cong hnh ch s, gm 32-35. t. S

tng hay gim s' lng t sng t xy ra, nu c thng on cng - ct. N6 l ci
trc va mm mi, va vng cl^c cho ton thn, tham gia bo v ty sng v cc c
qumi k h c n h l h h ^ . tun hon, v.v... D ^ai khong 60 cm n, 7 cm nam.
C hai phn li (c. th t lng) v hai phn lm (ngc v cng) v pha trc. Cc t
sng xp chng lu nhau (gia cc a sn gian t) gii hn mt ng ct sng cha
ty sng.
Ct sng chia lm 5 on: c 7 t, ngc 12 t, th t Ivng 5 t, cng 5 t v
ct 5 t, trong ch c 24 t ca phn trn l t do. Hai bn ct sng, cc khuyt
ca hai t lin nhau khi chng ln nhau to nn l gian t, l ni thot ca dy thn
kinh tiy.
Thc t c th gp nhng trng ip cong vo ct shg. Mt trong-nhng nguyn
nhn l do thi quen ngi lch, nht l tr em i hc.
Do nhng c im hi thi, cu to trn y m ct sng ngi vn ng linh
hot hn hn so vi ng vt. C bn loi vn ng: vn ng xung quanh trc ngang
hng phi - tri, hng tnlc - sau, xung quanh trc thng ng v nhn kiu l xo.
V tnh n hi, cc a sn gian t m bo cho ct sng vn ng v mi pha. a
sn cng dy, vn ng cng t do. Cc khp v dy chng lm hn ch v nh hng
vn ng ca ct sng.
Xng ciig v ct khng vn ng c, cng vi cnh chu to nn chu hng,
bo v cc tng trong c th.
- Cu to chung ca mt i sng: c 1 thn cng vi mt vnh cxmg gii hn l
t sng. nh vnh cung c mt mu gai, hai bn vnh cung c hai mu ngang. T
vuh cuug mc ra hai i mm khp. Gia thn v hai mu ngang c hai i khuyt
t sng.
Nhng c im trn y th hin cc t sng ca tng on vdi mc khc
nhau. Ngoi ra, c nhng cu to Ihy cc t sng on ny, nhimg vng cc on
khc. Nh vyj c th lin bit c mt t sng no qua c im ca tng on
ct sng. Chng hn nh hnh 2.4.
i sng c (Vertebrae cervicales): th n nh, c l ngang trn mu ngang, u
tn ca gai ch i, m t trn lm, m t di li, mu khp hng xin, v.v... Ring t
I (atlas) v t II ( a x is) khc vi cc t cng on.
i I hay t i khng c thn t, mu gai v mu khp. Mt trn hai kh
bn c hin khp hnh bu dc khp vi i cu chm. Mt di c hm khp hnh trn
khp vi t II. v.v...
i II hay t trc c mt mm rng bt ngun t thn t I, chc nng xoay
u. Kling c mm khp trn. C hai din khp trn khp vi t c I.
t c VII: mm gai di nht (t c li).

2.

i sng tht limg (mt trn)

1. Mu gai; 2. M u ngang; 3. Thn di

i sng c (mt trn)

'f

tsngcll (mttruc)
t sng c I (mt tr6n)

1. Mu rang; 2. Din khp: 3. Din kh6p trn; 4 Mu ngang;

1.C truc; 2. Din khdp: 3. Vnh cung tnlte;

4. L ngng; e! C sau; 7. Hm Idip trdn
t Oin kMp v<fi lii ciu tMTm
'

26

HnA 2L4. Cc loi l ang

5. Oin khp doii 6. Thn t

t ngc (vertebrae thoracicales): bn thn c din khp sn (hai trn, hai

di, tr t IX-XII c mt din). Tru mu ngang c hm khp vi c li sn (tr i
XI-XII). mu khp hixg thng ng, mu gai hng xung di, mt thn t gn
nh phng...
t tht lng (vertebrae lumbalesj: kch thc ln, khng c l ngang, m u
ngang di. mnh, khng c din khp sn...
Xng cng (os sacrum): gm 5 t dnh vo nhau, c hmh tam gic nh hng
xung di, trong xitng c ng cng. Mt tnc lm. c hai hng l cng trc. M t
sau g gh. c g dc l di tch cc m u t sng v hai hng l cng sau. Din khp
chu - cug gi l din nh. Xng cng n rng ngang, ngn hn nam. cong t.
Xng ct (os coccygis): gm 4-5 t thoi ha v di vi nhau, t I c i
smg ct khp vi xng cng. Cc t ct khng c thn t, vnh cung v ng ct
sng.
+ Mi lin h gia cc phn ca cu to ca ct sng
Cc t sng liu h vi nhau nh cc a sn gian t v nhiu loi dy chng.
- a sn gian t liu kt cc t sng t do (tr gia t shg c I.II) v vi t
cng I. C 23 a. mng nht l on ngc (2 inm), dy nht l on th t lng
(lOmin), chng lm tng di ct sig 20-25%. Do tnh n hi, lm chiu cao ca
ngii gim 1-2 cm t sng n ti bi sc Iin ca trng lng c th.
- Dy chng dc ct sng gm: hai dy chy dc tnic v sau thn t sng.
Dy chng dc tric chy t cung trc t i n t cng I. Chc nng: hn
ch biu nga ngi.
Dy chug dc sau chy pha sau cc thn t sng, trong hg ct sng t
t c II n t cng I, km bn vng.
- Dy chng lin kt cc vnh cung hay dy chng vng n b di ca m t
trong viih cung Iiy vi b trn - ngoi ca vnh cung t k u.
- Dy chng lin kt cc mu gm dy chng gia cc mu ngang, gia cc inu
gai, dy chng gy (ni t c VII v u chm, mo chm ngoi, pht trin ng vt
c u ung. vn - ngi); dy chng ch thp ugaug. dc. ni t c I - II.
- Cc dy chng lin kt ct sng vi cc xing chm, chu v sn.
Lng ngc (thorax)
c to nn bi 12 i xng sn, on sng ngc, xng c v h thng dy
chng lin kt cc t sng. Chc nng: bo v cc ni quan vng ngc. N c dng
hnh chp rng ngang, dp trc - sau, iih hng lu, y hng xung di. T hnh
tritc l xng c v cc phn sn sii, thnh sau gii hn bi on sng ngc v cc
phn sn k vi II, thnh bu l cc on gia cuug sn. Ca trn nh. ca di
rng hdn, c ng kn bi tm c honh (hiih 2.5).
Lng ngc chnh thc xut hin t b st, c hnh dng thay i ty loi: b st
dp. b ngang; ng vt c v a s hp ngang, rng trn - di (hoc tntc - sau);
27

Hinh 15. L5ng ngc

1. xng n; 2. Mm cngI vai; 3. xng
xung b
D vai; 4. Xong
xuong sn
su thc; 5. XiiOng sdn gi:
6. XUng S14 lhg; 7. Xong c

bo th ai ngi ging ng vt c v, sau ny thay ph hp vi chc nng ng

thng ngi. Lng ngc n trn v ngn hn nam do nhp th ca n nhanh hn. Tp
luyn nhiu lng ngc n. B bnh ci xng lng ngc c dng bt thng.
Xng sn (costae) i xng tng i qua on sng ugc. l nhng tm
dt, cong, sn v pha tnc, thn pha sau. Xdng c gn trc tip vi sn ca 7 i
xdng sil trn cng, nn c gi xng sn thc, cc i xng 80n VI. IX, X
Hfnh chxmg vo mt on sn gi l xng sn gi. Hai i di cng (XI, XII) khng
c 9 n gi l xng sn ct.
Mi gi sn c thn di, cong. u trc ni vi sn, u sau khp vo ct sng
bi chm sn v c li sn (tr i XI, XII ch khp vi thn t bi chm sn).
T hn dt, cong, to nn gc sn. Cc i XI, XII khng th hin r gc v c li sn.
di cc i sn thay i, tng t i I n i VI-XIU, ri li gim dn.
Ngi u di n h t l i VII, VIII; ngi Vit - di n h t l i VI.
S lng cc i sn ngii c khi 13 i (6% ngi u, 3% ngi Vit) hoc
11 i (0,5 - 1%). Vn - ngi c th nhiu hn 12 i (G ri, Tinh tinh 13 i. i
di 12 i).
Xng c (stemum) hnh dt, di, nm i din vi on sng ngc, n vi
xdng n v 7 i sn thc. Khi cn tr thy r xdng c c 3 phn, gia chng
lp sn. T rn l cn c rng, dy, c khuyt cnh b trn, hai bn c hai khuyt n
v 2 i khuyt ni vi xdng sn. Gia thn c, hai bn c khuyt ni vi sn cc
i sn thc cn li. D cng l mm kim, nh khng ni vi xUdug sn.
V gi ba phn xng lin li.
28

Xng c nam di hn n khong 20 mm. S khc bit gii tnh biu hin ch
yn thu c.
b) X ng 8 ( cranium)
* i th v xng s
C ngun gc, cu to rt khc nhau, c qhc nng bo v cc b phn quan
trng bu trong. S gm nhiu xng chn v l kt hp li thnh 2 phn: s no
(crtiniuni cerebrale) v s tng hay s mt (cranium viscerale). S no gm 8 xng,
trong c hai i xUdng chn (thi dng, nh) v 4 xng l (chm, trn, bm,
sng). No b cha trong khoang s.
Di s no l s mt, c ca vo ca h tiu ha, h hp v bo v cho cc c
quan th gic, v gic, khu gicrthSE^acy S mt CT^S xdng, trong 3 xug l
(l ma. hm dTxug mng) v 6 i xng chn (hm trn, khu ci, g m,
xng inii, xng l, xng xon di).
V ngun gc: c xdng l s cp (cc xng mt) hoc th cp (xng y s)
hoc hn hp c hai (thi dng, chm, bm).
V cu to: mt ngoi l tm xdng c, dy; m t trong cng l tm xng c
uhitiig mng hn; gia l xng XP cha ty , giu mch mu n h mch ngoi
v trong s.
Chng loi pht sinh: phc tp. u tiu l s sn c sn, sau thay bng s
xitug c xdug, cc xdng s phn ha, tng thm s lng, m in h gia s no
v s nit cht hdn. Khi ln cn, cug vi s ct ho tip tc, s lng xUdng gim,
nht l s nit (lng th). n dng vt c v v ngi 8 lng xng gim n t
tlii, s no lii hdn s mt, ln chung pht trin ngi hon thin nht
(liili 2.6).

Hnh Z6. A. xng s nhn trc B. Xng s nhn nghing

1 Xuong trn: 2. Xung thi duong; 3. mt: 4, xng mi; 5. Xng l: 6. xng g m; 7. mi;
8. Xung hm trn; 9, xong hm di; 10. xung inh; 11, xng chm

29

Cc xng ca s no

+ Xng ch (os occipitale)

Hnh v*y en l gia r l lu. Lay l ln lm trung tni. xng chain c chia
lii 4 plin ring (hiiih 2.7)

____ - -O

Hnh z 7. Xuong chm A Mt trong

B Mt ngoi
1 Phn nn 2 Ph.^n bn, 3 L chm, 4. Mo chm trong: 5 Rnh ngang; 6 u chm trong;
7 Knh doc, 8 c hu, 9 Li cu chm; 10 ng chm di, 11 ng chm trn;
12. u chm ngoi; 13 Mo chm ngoi

Phn hii l thn xiriig. ly. Tn cng c diii khp vi thn xUng bm. Mt
tru liii. nhu. Mt di g gh. chnh gia c c hu.
J phn hn c hai li cu chm int di. 2 bu l chm. Pha tnc li cu c
II vinVii li ng vi li ra ca thn kinh di liti,
-

- Phn trai riig. lm. to nn thnh sau hp s. Mt ngoi c u chm ngoi,

mo chani ng( i. Hai bn mo l cc ug cong chm trn v ug cong chm di.
Mt trong c VI cliiii troiig. nio chm trong, cc rnh dc trn, hai rnh Iigang hai
bn u chm.
ngvti hin i,u chm trong v ngoi tlutiig diu, i khi u chm trong
cao hn. () ngi ha thch u chm trong thp hn.
+ Xng bm (os sphenoidale)
Nani gia nn rs. cu to phc tp. C th phn thnh thu, cnh v chn biiii
(hnh 2.8).
- Thn-, ging hnh hp su mt: mt sau, hai int bn. trc. di v trn.
Trong tln xng c hc gi l xoang bitm. M t trn thn c h' yn. Gia mt trc
l lu bm, hai bn mo c ca thng vi hc mi.
:i()

Hinh 18

Xng bm (mt trc)

1 Cnh ln: 2 Cnh b: 3 L trn; 4 Mo

bm, 5 Ca vo xoang bm: 6 Khe th gic

7 Tm bn mm chn bm: 8. Tm gia mm

Xuong bum (mt sau)

1 Cnh ln; 2 Cnh b; 3 L trn: 4 Thn
bm, 5 Khe th gic; 6 Tm bn mm chn
bm; 7 Tm gia mm chn bm

chn bm

- Cnh: c i cnli ln. i cnh b. Ni cnh ln dnh vo thn, t trc ra saii

c 3 l; l trii. l bu dc v l gai. Cnh nh trn cnh lu. cch cnh ln bi khe
m t t rn thng vi mt. gc cnh b c ng th gic.
- Chn bin: gin hai mii (troug v ngoi) diili vo liaii to thnh h chn biiin.
+ Xng sng (os ethmoidale)
Tham gia vo cu to hc mi v hc m t (hnh 2.9). Phn chnh l mnh sng.
11 lt (li thuc vm lic ini, mt trn thuc nn s no. C g dc cao v dy gi l
mo g v cc l sng. Mnh thng ti gia tm sng ngn i khoang mi. Hai bn
11 liih

Iiy l hai in l sng to n hiih hp. trong hp c nhiu xoang nh thng vi

II han v vi hc mi. Mt bn m l l tm mt. Mt trong tch ra hai mnh cong l
hai xng soau tru (pha sau) v gia (pha trdc). Cc b t do ni vi mo tr.-in v
XItng ini (pha trn), l ma (pla diti). vch sn nii (pha tntc). nio bni (pha sau).

31

Hlnh Z9
Xuong sng
A. Mt dui: B. Mt trn
1. Mnh thng: 2. Tn sng; 3. Mo g
4. Xoang sng trong m-l sng.

+ Xng thi dng (os temporale)

Cu to phc tp nht, gm 4 phn (hnh 2.10).
- Phn gia, hnh thp 3 mt. Gii hn gia m t tndc vi phn trai l khe
trai - . Gn nh thp c n tam thoa. Gia m t thp l li bn khuyn, m t sau
c l t trong. H cnh m t di^ trc h i mch cnh ngoi, dn qua ng mch
cnh ti l mch cnh trong. Cnh h cnh mc ra mm trm . Gia mm trm v
mm chm c l trm - chm.
- Phn nh to nn thnh ug tai ngoi, u ngoi ng l ug ta i ngoi, u
trong dn ti xoang nh. Ti th n h trn v trong xoang nh (phn to nn) c ca
tin nh v ca c tai thng vi hc tai trong.
- Phn chm pha sau. Ti y c mm chm (sau l ta i ngoi), khe nh -chm
( pha trc), khuyt chm ( pha sau). Trong mm chm c nhiu hc nh gi l t
bo chm, pha trc chng hp thnh xoang chm thng vi xoang nh. Mm chm
th hin s tin ha ngi.
- Phn trai pha trn, tm rng v thng. B di gip phn chm v , b
tru gip xng ii v mt phn xdng bm, c hnh cong, in quan ti b cao hp
S; Di m t ugoi c mm g m. M t ddi c hm khp hm di, gii hn bi c li
khp pha tnc.
32

Hnh 2.10

A. Xng thi dng (mt bn ngoi)

1 Phn trai; 2. Mm g m; 3 c li khp, 4 Mm khp h i dui;
5. Khe trai - ; 6. Phn nh; 7 Mm chm, 8. Mm ch&n;
9 L tai ngoi; 10 Khe nh - chm; 11 Khuy chm

B. Xng thi dng (mt trong)

1 L bn ktiuyn; 2. ih thp phn
3 L tai trong; 4. M m trm

c. Xng thi duong (mt dM)

1 Hm khp hm i;2.Mm chm;3.L tai ngoi;
4.Mm chm; 5 L chm chm; 6. H cnh;
7. L mach c -ngoi; 8. ^h thp (phn );
9 L mch c-trong.

33

+Xng nh (os parietale)

L mt xUng dt c 4 b. hai mt. B di khp vi b trai thi dng, b trc
vi xiiiig trn, b sau vi xng chm v b trn vi xdng iih i din (hiih 2.11).
Mt Iigoi cong li. Iihii, gia c u nh, pha di c ng cong thi dvtng trn v
di. Nt trong in cc rnh Iihuh ng mch miig no gia. Hai rnh rng ng vi
xoang tuh mch mug ciig l rnh xoang dc trn (dc b trn) v rnh xch-ma
( gc chm xug nh).

Hlnh Z11
Xuong nh
A. Mt ngoi; B Mt trong
1 B trung tuyn s: 2. u rh ; 3 ung cong thi dng
4. RSnh xoang trung tuyn dc; 5. Rnh xoang xch ma

+ Xng trn (os ontale)

Gm phn trai trn, int v phn mi (hih 2.12).
Phn tri hug gn thug ng, cong li v pha trc (rt khc ngi c i).
Gn gia mi bu c u trn ( n, tr em r hn nam). B di c khuyt trn int v
hai rm g m. t pht ra ng cong thi dng. Trn b m t l cung my, gia
hai cung my im glabella. M t trong c mo trn, tru mo ru h dc trn ng
vi v tr xoang tnh inch.

Hlnh Z12
Xuong trn
A. Mt ngoi; B Mt trong
1< Phn trai; 2. u trn; 3. mg cong thi dng; 4. Mm g tn; 5. Cung my
Phn mi; 7. u gia cung my: 8. Rnh xoang trn; 9. Mo trn; 10. Khuyt trn mt;
11. Huyt sg; 12. C& vo xoang trn; 13. Hc tuyn l; 14 Phn 6 mt
34

- Phn m t do hai xng mng hnh tam gic to nn. Mt trong c nhu.du
n ngn tay. M t ngoi pha ngoi, phn mm g m c 1 h gi l h tuyn l.
- Phn m i bao quaii khuyt sng, hnh mng nga, gia c gai mi, sau hai
bn gai l hai l vo xoang trn, ri n huyt sng.
*

* Cc xng s mt
+ Xng hm trn (maxiUa)
L xug chn c thn, t pht ra 4 mm (hnh 2.13).
Thn c 4 m t M t trc c khuyt mi. h nanh, l di mt. Mt thi dug
c i c xiig hm. Mt m t c riih di m t dn vo ng di m t ti l di
nit. M t hc mi c l thng vi xoang hm trn v rnh l, g nhm ca rnh l
ndi bm ca xng xon di. Mm khu ci pht ra t y.
*
Mm trn hiig ln trn, ti xng trn, c mo l tnlc.
Mm g m khp vi xng g m.
Mm cung huyt rng hng xuiig di c huyt rng.
Mm khu ci gp phn to nn vm khu ci xng.

B
Hnh 113
Xuong hwn tr*n
A. Mt ngoi; B. M trong
1. Mm trn; 2. L dui mt; 3. RSnh dui 6 nnt: 4. Mm g m
5. Li c xong hm; 6. H nanh; 7. Mm ojng huyt rng:
8. Xoang hm trn; 9. Mm khu ci; 10. RSnh l

+ Xng hm di (inandibula)
C mt thu v hai ngnh hm (hnh 2.14).
Thn cong li v pha trc, b di nhn, b trn c cung huyt rng. Mt
ngoi c li cm (ch ugi), cm, ng cho hin. Mt trong o gai cm (vi&^n-ng
hm cm) bm c Ii. St b y c h hai thu, tru na l h di li. din
ng cho hm l ug hm - mng, di c h di hm.
Ngnh hm to vi thn mt gc thay i theo tiii. chng tc. gii ti. C mt
troiig. nit ngoi v ba b t do. B trn c mm vt, mm li cu, gia hai mm l
khuyt. B trc v sau hi lm vo, trn ciih. u di b sau c din nhm bm
cc cd uhai - c cii (mt ngoi), c chn bm (mt trong). Mt ngoi phng, mt
35

trong c l hm di l ca vo ng hni di.

Xdng hm di c nhiu bin d tin ha. lin quan ti i sng x hi v lao
ug sn xut.

Hlnh 114.
Xuong hm dui
A. Mt ngoi; B. Mt trong
1. Mm v^: 2. Mm li cu; 3. Ngnh bn; 4. Gc hm; 5. Nhm ca cn
6 ung cho hmn; 7. Thn hm; 8. L cm; 9. C li cm; 10. Cung huyt rng11. L hm;
12. Nhm c chr, bum; 13. iAlng hm mng; 14. H d hm; 15, H di lui; 16. H hai thn

+ Xng khu ci (os platnum)

Khp v pha trn vdi xng hm trn, gm mnh thng v m nh ngang vung
gc vi uhau.
Mnh ngang amiua horizoutalis) ngn, rng hn m nh thng, b gia ni vi
mii Iigaug xug l diu to nn 1/3 pha sau vm khu ci xng.
Mnh thig (lam pipendiciaris. )cu to .nn m t phn iM n h bn hc mi,
m t ugo c rnh khu ci chy dc, m t trong c mo sng (trn) v mo xon (di)
gu soug song, hng ngang, tip khp vi c xng xon gia v di.
Xng khu ci c 3 mm: mm mt. mm bm, gia chng c khuyt bni khu ci, b di im thp.
+ Xng g m

(08

zygomaticum)

Thn xng c 4 b: b trc khp vi mm g m ca xng hm trn; b trn

tham gia cu to thnh bn mt; b sau bm cd thi dng v b di c bi c
cu. Hai inm: /nm trn tip khp vi cnh bm ln v mm g m ca xng trn,
mm thi dT-s khp vi mm g m ca xng thi dng to nn cung g m.
+ Xng (os lacrimale)
Nm gia mm trn xng hm trn v tm m t ca m l sng.
Dc xug c mo l, trc mo l ruh i, cng rnh l ca mm trn xng
hm trn to nn h ti l.
+ Xng mi (os uasae)
36

Klip vi mm trn hm trn b bn. b d tham gia gii hn ca vo hc

mi, b trong khp vi xng din. Xng mi thoi ha nhiu.
+ Xng l ma (vomer)
Tham gia to vch ngn hc mi. C 4 b: b trn gip vi mt di thn xdiig
bm, b di gip xng hm trn v xng khu ci. b sau ngn cch hai l mi
sau. b trvlc khp vi tm thng xUng sng v sn vch mi.

+ Xng xon di (concha Iiasalis inerior)

L xng mng, li lm. B t do un cong, b trn bm vo thnh bn hc mi.
b ny c 3 nim: l (trc), sng (sau), hm (gia).
Xng xon tru v gia o tch ra t xdng sng v thnh bn hc mi.
+ Xng mng (os hyoideum)
Hih thnh t cc cung tng, di li, gm mt thn v hai i sng (b v
ln), l ch bni nhiu c nh quan trng vng c.
* Xng s ngi trng thnh nhn ton b
Nhng xng ring bit ca s lin kt vi liau bng khp bt ng nh khp
riig. khp phng, khp vy. troii, khp rng phc tp hn c. khp phng c s
nht v mt khp ng duy u h t! la xdug hm di v xng thi dng. Khi Iihi
s theo cc pha hay chun s thy hnh dng ton b cng cc cu to bu ngoi ca
cc xng thnh phn nh m t mc trn (2.2.l.b), ng thi cng thy mc
tin ha ca s ngi so vi vn - ugi v ngi c i. C cc chun sau:
+ Chun rih (iiorma verticalis)
Nhii trii xung, thy ng khp gian i. trn - iih. s hnh trng, ng
knh ngang ln nht lui v pha sau v nh hn ng knh dc, khc chm s vn ugi. ngi c i c chm s v tr trung gian.
+ Chun chm (norma occipitalis)
Nhii pha sau. l ra xng chm, khp chm - nh, phn sau xug iih v
thi dng. im khc s vn - ngi; ngi. ni rug ugang nht cao hn. kiug
c g Iigang chm, s cao hn.
+ Chun trn (norma frontalis)
Nhii pha trc. r s no v s mt. hai mt, hc mi, khoang miug. mt
phii xng iih, cnh bm, thi dng. Nhng khc bit gia ngi v vn ngi; ngiti vng trn cao, u, khng vt. cuug my v im glabela r. phn s
nit thoi ha nhiu, c h Iiauh.
+ Chun bn (uornia lateralis)
Nhi pha bu c th thy nhig cu to l r l xng thi dng, khp thi
ddug-nh, cung g m. mm chm, l tai ngoi. v.v...Cc khp ca bn xdug (trn,
nh, thi dvng, cnh bm) to nn hiih ch H. S ngii hin i khc vn ngi l hp s cao. trn cao. n. mt khng d, s uo/s int l 2,5/1 (vii - ngi 1/1)

37

+ Chun y (norma basilars)

Nhn di ln (hnh 2.15), thy phn sau thuc s no v phn trc thuc s
mt. Ngii hiu i khc vn - ngi l: chm dch v pha trc, c mm chin.
nim chm pht triu, lin quan n i thug.

Hnh 2.15
Mt ngoii n<n s
1. L chm; 2. dng cong chm; 3. Licu chm; 4. Mm chm; 5. H cnh; 6. Mmt rm;

7. Hkhp hm dui; 8. L g; 9.L& bu; 10. L& rng ca; 11. Mm khu ci xuong hm trdrr,
12.Tm ngang xUDng khu ci 13. Cung g m; 14. H chdn bdm; 15. L mch c ngoi

+ Nhng bin i ca s tr em (hnh 2.16)

T s sinh n 6 -7 ti s bin i nhiu nht. Tr s sinh eha c rng nii
hm di thp, gc hm gn vung (khong 150). hm trn cha pht trin y .
Hc mt trn v ln. ugo s nhn, mu chm t pht trin, nhiu xng cha lin
hu. C 6 thp: thp trc ln nht (in vo khong 2 tui), thp sau v 4 thp bn
(hai thp bm. hai thp chm lin sm hn).
Khi mc rng kch thc s ln dn. u trn, u nh tr em r. chng gim dn
theo tui. Khong 20-30 tu cc khp ct ha, mt ngoi s nhm, g gh. v gi s c
nhiu nt ging s tr em do gi ha s.
Th tch s tr em so vi c th ln hn ngi ln. cao u tr em bng
'khong 1/4 cao ng, ugi trng thnh con s ny l 1/7 - 8.
Ngoi nhng sai khc theo tui, s cn bin i theo gii tnh. So vi s nani, s
n thauh miih, nh, nhn, hc m t tru, b tru m t sc, g m thp, gc hm nh,
th tch hp s b hdn.
Cn c s khc bit gia cc tc ngi v s.
38

H n h tlt

A.Hpstrssinh(nhlnduiln)

aHpstrs 0 sinh(nhlntrnxuhg)

1 L cung huyt rng: 2. Xdng

Khu ci, 3. Xng bm; 4. L chm
5 LI cu chm

C.HPs tr s nh (nhki bn)

1. Xung hii du;
2. Xuong hm trn 3 Xung.
thi dung; 4 Thp bn truc
5. Thp bn.sau;
6 Thp trn;7.Th6p chm

2.2.2. X ng chi hay xng tre o (skeleton appendiculare)

a) C h n g loi p h t sin h (hnh 2.17)
Cc i vy ca c tng ng vi chi ng vt c xng sng. Hin cha c dn
liu v s to thnh vy bdi, Iihvtng c nhiu dn chng chng minh rng,chi ca ng
vt c xiig sng cn bt ngun t vy ca mt s loi c ha thch.
Vy bi ca c sn nguyn thy gm ai v phn t do. Tri qua mt thi k di,
cc vy ny ii gin ho thnh chi ca ng vt c xng sng cn c cng
chc phn, nn diig nguyn thy kh phn bit.
Phu ai gm ba xng pht siiih t nhng tm sn. ai vai c xdng b, qu v
tiu qu. ai hng c xng hng, hng. ngi. Ch tip gip ca cc ai nguyn thy
l ni Ii'i lin vi phn t do ca chi, tnh cht uguyn thy ny cn thy ng vt
c v v ugi, nhng cc xdng ai dnh li vi nhau lm mt, nht l ai vai c
nhiu biu i. ai vai c c mt s xng mug, sau ny bin thnh xUdng n mt
s ng vt c v (di, chut chi, kh, v.v...) v ngi, xng b gi nguyn, xUdug
qu thnh inni qu, xng tin qu thuh c trn hm khp. Cc xng khc thnh
cc xng toug ng.
ai vai khiig gn lin trc tip vi ct sng, c ng t do .hn. ai hng khp
vi ct sng v cc xiig gn li vi nhau un vn ng km t do hn. S phn ha
cu to trn y ph hp vi chc nng.
Phn chi t do trc v sau phn ha tng t nhau. Chi tru gm xng cnh
tay. xng ciig tay (xng tr. xug quay), cc xng c tay. xng bn tay v
xitng ngn tay. Chi di gm xUng i, xng cng chn (xng chy, xng mc),
cc xing c chn, bn chn v ngn chn.
39

ar
Hnh 117
A. Xuong chi truc
I. B st: II Chim; III. Di;.IV. Ngi
1. Xuong chh tay; 2. XUng cng tey; 3, Xng c tay; 4. xng bn tay; 5. xng ngn tay

B. Xuong chi sau

I. Ngi; II. Ch: III. Nga
1 Xiing chu; 2. Xng i; 3. Xung cng chn; 4. xng bn chn

40

b)

X ng ch i tr n

Gm xng ai vai v chi t do.

* Xng ai vai
Gm xng b vai, xng n.
- Xng b vai (scapula): dt in hnh, hnh tam gic c hai mt ba b
(hnh 2.18). Mt trc (mt sn) khum thnh hm di b. Mt sau (mt ling) c
sng b (hay gai vai) chia xng b
vai thnh h trn gai (nh) v h di
gai (to). Tn cng gai sng l min
cng vai.
B gia hay b trong( din
nli) gn song song vi ct sng.
B trn c khuyt b vai.
Xdug b vai c 3 gc: gc trn,
gc diti v gc ngoi. Trn gc ngoi
c diu cho tip khp vi chm
xng cuh tay. Pha trn v di
cho c c trn v c di cho.
B bn dy hn ti iih c hc
khp vai - ciih tay. pha tru hc ny
K c trn hc khp.
Biu hin tin h<h\ gai vai
dug vt c v r t pht trin, c
I
_
_ II _ n
1 .' X Hm Khp vai - cnh tay; 2,
hng gn th n g ng (k h bc th p )
hoc xi u (vn - ngi), ngaug

'r "

dui sng; 3. B bn;

4. B gioa; 5. Sng b vai; 6. Hm trn sng; 7. B trtn;
8. Khuyl b vai; 9. Mm qu; 10. Mm b vai

(ngi). H' trn v di gai vn ngi xp x bng nhau, ngi h

trn nh hn.
- Xng n (clavicula) hnh ch s. c mt thn v hai u. Thn uhi, cong.
u c ty, khp vi xdug c, u vai dt, khp vi mm cng vai.
Vai tr: l gi treo chi t do, c nh khong cch khp cnh tay - lng ngc gip
chi vn ng d dng.
* Chi t do
- Xng cnh tay (humerus), l xng di in hnh, c mt thn v hai u.
u trn gin hc khp chm cu (khp vi xng b vai), c gii phu, c ln (bn
ngoi), c b (pha trc), t y pht ra mo c ln, ino c b. gia hai c l rnh
bm gn ca phn di c hai u cnh tay. Di hai c l c phu thut.
41

Thu xiig hiih lug tr tam gic c 3 m t trc - trong, trc - ngoi v sau.
l'ru mt sau c rnh quay v l diig ct. Thn c 3 b, trn b ngoi c c en-ta
cd en-ta bm.
u di c din rng rc (khp vi xitng tr), din li cu (khp vi xng
quay). Tng ng vi hai din ny, pha trn c h vt i din vi h khuu pha
sau v h quay. Trn na c mm trn rng rc (trong) v mm trn li cu ngoi
(hUih 2.19).

Hlnh Z19
Xng cnh tay
A. Mt truc ; B. Mt sau
1, Chm; 2. C ln; 3, C b; 4, Rnh
gia hai c li; 5. Mo c ln; 6 Mo c
b; 7. Hquay; 8. H' vt; 9. Rng rc:
10 Li cu; 11. C phu thut; 12. c
cu to; 13. Rnh thn kinh, 14. Mm
trn li cu; 15. Mm trn rng rc;
16. H khuu

Xng cng tay (ossa antebrachii) gm xng tr v xng quay khp vi nhau
hai u. Ha b i din hai xng ny sc ciih gi l b lin ct, gia chng c
niug liu ct (liili 2.20).
Xang tr (uhia) di hn xdug quay. Quau st t u trn xung thy khuyt
bn khuyn khp vi diu rng rc: ciih khuyt ny c khuyt quay khp vi xng
quay. Thn xng cong, thun v pha di. u di c chm khp tr, mm trm tr v din khp u xiig quay.
Xng quay (radiiis). u trn nh, c din khp lm vi li cu xng c iih .
Tip n l vuh ai khp vi khuyt quay xdng tr. Di c xng c nhm quay
(bni c hai u cuh tay). u di c mm trm - qiiay. Thn cong, u tru nh
hdii u di.

42

Hnh Z20. Xuong cng tay

A. Mt trc; B. Mt sau.
1 Mm khuu; 2. Khuyt bn khuyn;
3 Mm vt; 4 Vnh ai u xong
quay, 5. Nhm quay; 6. xng qua;
7 xng t; 8 M o t trm tr. 9'
Mm trm quay

- Xng bn tay gm phn c tay v t bn (hmh 2.21).

Hnh Z21.

xng bn tay (mt gan bn)

1 t ngn cui; 2. A ngn gia;
3 t nn; 4 XUOng vng; 5. XUdng
t bn, 6. xng th' 7. xwng thang
8 Xuiong thuyn; 9. Xng c
10 XiMng nguyt: 11. Xuong thp;
12 xng ; 13. Xing mc

43

 Xng c tay (ossa carpi) c 8 xUng xp thnh hai hng huh cung. K t ngn
ci. hng tru c 4 xitng (thuyn. nguyt, thp, u) v hng di c 4 xUdng (thang,
th. c. mc).
Cc t bn (nietacarpus) c 5 xUng. Mi xng c u trn to (nn) khp vi
xng c tay. u dvti (chm) khp vi cc ngn. Cc t c ln khng ging nhau.
Cc t ngn (ossa digitorium manus): mi Iign c ba t (nn, gia, cui) tr
ngn ci. Mi t c u un, chm. Ngn ci ch c t nn v cui.
Bn tay ngi c liiu bin i v cu to ph hp vi chc nng lao ng,
th hin ln khng u uhau ca cc t bn v ngu, khp yn nga vi xdng c
tay. ngn ci i din vi cc ngn cn li, v.v...
Cc phn ca xng chi trn liu h vi nhau Iih cc khp (vai - cnh tay. khp
tr. khp c. bu v Iigu tay), cc loi dy chng v mng lin kt.
c)

X ng ch i di

Gm ai chvi v chi t do.

*Xng ai chu (pelvis)
Cu gi l chu hng do cc xng cng - ct. i xdng chu hp thnh
aiih 2.22).
/
Cc xiing cng v ct (thuc ct sng) xt mc 2.2.1 a) traiig 2 3 chng ny.
Xng cnh chu mi bn gm xng hng, hng. ngi. H khp chu - i l
ch phn ranh gii gia chng.
- Xng hng (os iliuin) ln n h t trong ba xng. C mt thn tham gia cu to
h khp chu - i v cnh chu lu. b trn hnh ch s gi l mo chu vi ba ug
nhm bm cc c vng bng. B trc v sau c cc khuyt v 4 gai chu: hai trc
(trn, di) v hai sau (trn, di). ng cho chu m t trong chy ti din nh.
phii ii h chu iii v b. Mt ugoi l cc diu nhm bm cc cd mng.
- Xng hng hay xng m u (os pubis), thn tham gia cu to h khp chu i. hai ugiih hug trn v di ct Iihau to nu diu khp hng, gu din ny c CI
li hug. ri n u hng - hug. Gia c v u l g hng. Cc xng ngi v hng gii
hii i bt.
- Xng ngi (os ischii) c mt th n ngn v mt ngnh. Ni tip gia thn v
ngnh l u ngi. Trn b sau ca th n xng ngi c gai ngi. Gai ngi l ranh gii
gia khuyt ngi ln ( trn) v khuyt ngi b ( di).
Nlin txjn b. ai chu c chc uug cha ni quaii, l mt vng kn, trn l h
chu lu, di l h chu b cch nhau b ug cho chu.
c trng gii tnh: chu hng Ii thp v rng, ca vo chu b rng ngang, c
hnh bu dc, gc hng thug hay t. Chu hng uam cao v hp. ca vo chu b
rng trc - sau, c hnh tini, gc hng nhn, ca ra chu b hp hn n.
44

Hinh 1221
Xng cnh chu; A. Mt ngoi; B. Mt trong
1 Mo chu; 2. Gai chu sau trn: 3 Gai chu sau dul: 4 Khuyt ngi ln; 5. H khp chu i; 6. Gai
ngi; 7 Khuyt h khp; 8. Din bn khuyn h' khp: 9 Ngnh hng_dui; 10. Ngnh hng trn; 11. Gal
chu trc - dui; 12, Gai chu uc trn: 13^ Cnh xiASng hng; 14. ng cho chu; 15. u hng hng;
16. G hng; 17.

c hng, 18

Din khp hng: 19 L bt; 20. Ngrth ngi dui;

21. Ngnh ngi trn. 21 Din nh

Hnh Z22ll
Chu hng dn ng (A) v chu hng n b (B)

45

* Chi t do
-

di nh t ca b xng, c mt thn v hai u

Xng i (femur) l xng

(hnh 2.23).
Thn hnh tr. cong li v
pha tnlc c 3 mt: m t tnc,
ngoi v trong. C 3 b, b sau li
gi l ng rp. ng rp c hai
mp: inp ngoi v mp trong, gia
hai mp c l ca ng mch nui
xdng.
u trn c chm i, c i,
cc mu chuyn ln v b. Ni hai
mu chuyn ug lin mu
(trc) v g lin mu (sau).
u di rng, ty, khdp vi
xdng chy bi li cu trong v
ngod, gia hai i cu pha sau c
h lin li cu v din khp vi
xug bnh ch pha trc. Pha
trn l hai mm trn li cu (trong
v ugoi).

|n

B
Hlnh Z23
xng i

A. Mt truc; B. Mt sau
1. Chm; 2. c xuang; 3. ung lin mu; 4. Mm trn
Xng cng chn (ossa li cu ngoi; 5. Mm trn li cu trong; 6. Din khp vi
xuong bnh ch; 7. Xong bnh ch; 8. Mu chuyn ln;
cruris) gm xng chy v xdng 9. Gd ln mu; 10. Mu chuyn b; 11. ung nhm dc
thn xuong i; 12. Mi trong ; 13, M ngoi; 14. Dn
mc (huh 2.24).
kheo; 15. Li cu ngoi; 16. Li cu trong:
17. Hn lt cu

* Xng chy (tibia) chc nh t b xdng. u trn n, c hai l cu khp vi

u di xng i, gia chng l u lin li cu, trc v sau u ny c din liu li
cu. Diu khdp vi xdng mc pha sau v di li cu.
T hn xng hiih lng tr tam gic, c 3 m t v 3 b.
u di nh hu c m t c trong. M t ngoi u di c khuyt mc tip
khp vi u di xdng mc. Mt di khp vi xdng sn.
Xng m (fibula) nh hn X itdng chy. Thn c ba b sc cnh. u trn cn
gi l chm mc c din khp khp vi xUng chy. u di nh hn u trn, to
lin m t c ngoi, int trong m t c ngoi c din khp khp vi xng su.

46

Xng bn chn gm phn c

chn, cc t bn v ngii (hnh 2.25).
Xng c chn (tarsus) gin 7
xng xp thxih 2 hpg: hng sau 2
(sn. gt), hng trc 4 (chm I. II, III
k t ngn ci v xUng hp), gia hai
hng l xng thuyn.
Xng bn (nietatarsus) v
Iigii chn (ossa digitorium pedis) c
cu to tng t xitng bn v ngn
tay. ch khc nhau v ln. di ca
cc xidng tdug iig v mt vi c
im hiih thi lm ph hp vi chc
nng nng . v n chviyn ca chi

di.
Cc phu ca xng chi di ni
vi Iihau bi h khp chu - i, khp
u gi. khp c chn v cc khp
phn bu chn. C nhng sai khc v
nii lin h ny vi mi lin h ca
cc xitug chi tru.

Hlnh 124

Xang cng chte

Mt trc; B. Mt sau
1. xuong mc: 2 xng chy; 3. Li cu ngoi; 4. L
cu trong, 5 u lin cu li; 6. BtrUSc xuong chy;
7 - 8 B lin ct: 9 Mt c ngoi; 10. Mt c trong;
11 ng nhm chy; 12. Ranh mt c

Hlnh Z25.
Xu0ng bn chn
1 xng i bn; 2. Xdng chm trong; 3.
xng chm trung gian; 4. xong chm
ngoi (III), 5 XiMng hp; 6. Xuong thuyn;
7 Xuong sn; 8. XUdng g

47

Chng 3

H C

C trong c th ngiti c hai loi; c vn v c trn, chng c cu to, chc nng

r t khc nhau. C trn tham gia vo thnh phu cu to ca cc tng, thnh mch
mu, co r t khng theo mun ca con Iigi. Hot ng ca c trn di s iu
khin ca b phn thn kinh thc yt tnh, hot ng chm chp, nhp nhng (xem
mc7.3 chng 7). C vn troiig c th nhiu v s lng (trn 400 c ln, li). ln v
khi lng (chim khong 2/3 trng lng c th), cng vi b xng lm hon chih
hih dng b ngoi c th v to thirii c quan vn ng. C vn chu s iu khin
ca b phn thu kinh ng vt tnh, co r t theo mun ca con ngi, hot ng co
rt mau l, a dng, chi xc. Chng c ngun gc t trung b v hnh dng rt thay i.

3.1.S LC V S PHT TRIN c

ng vt c xug sng, trung b lc u c hai phn: phn lng hai bn dy
sng v ng thn kiuh; phn bng um di lng.
Tip theo m t lng phn ct thnh liiu th tit, mi th gi l x-mit (khong
40 i thai 4-5 tun). Th tit c dng hp. Sau tch ra thnh tm ngoi (nguyn
b) hiih thnh b da sau ny v tm trong: na di cho ra nguyn ct, kt hp vi
dy sng hi thnh b xdng v na trn cho nguyn c, ri thnh c vn. cc
giai on ny. c mi liu h gia s phn tit c vi phn chia t sng v cc dy
thn kinh vn ng xut pht t hai bn ty sng.
''rong qu trnh tin ho, c nhng c tiu biu hoc km pht trin, c nhng c
thay i ln, hnh dng. Ngha l chug c bin d theo hng tin ho hoc thoi
ho. Theo hng bin d tin ha c c mc th ba (93% ngi, vn - ngi thiu),
c di gp ngii ci, cc cd biu hiu tnh cm, lin quan n pht m, v.v...
Bin d tly i ho nh c gan tay di, c thp, c nhai, c tai, v.v...

3.2.CU TO V HNH DNG CA c

Mi c gin phn th v phn gn.
Phn tht do nhiu si c xp song song thnh b nh. ngoi bc mng lin kt
48

si xp. Nliiu b nh gp li thnh nhng b ln hn ri chng to thiih c, cng

ph ngoi bi mng lin kt si xp.
Phn gn nl vi xng. C loi c c hai u gn, c loi mt u gn. u kia
l tht (hay gp cc chi). Trong hai u, c mt u bm gc (origo) coi nh im ta.
u kia bm tn (iusertio) coi nh im vn ng. Thng thng thn muli, bm
gc gn mt phng trung tuyn dc trc - sau, bm tn xa hu. Ti cc chi. bm gc
thng cao. bm tn thp hn. Cc gn dt ca cc cd rng c gi l cn
(apoiieurosis).
Trong phn tht, r t giu mch mu v thn kinh. Phn gn t mch mu.
khng c thn kiiih.
Hih dng c r t thay i: di, rng, ngn (hnh 3.1).

Mn/1 3.1 Htoih dfng c

A C bp; B.C hnh lng 0n;C. C hkh I6r^ kp; D. C nh u; . Cd rng;
E. C nh thn; G. C di chia t

C di hay gp chi, c bng cd hnh thoi v hai u (phn ln l gu) ng vi

cc im bm gMC. bm tn.
C rng thng ph n ngc, lng, bng.
C ngn thng su, gia cc t shg, d sn.
Cn gp cc dng phc tp khc nh c nhiu u (2,3,4). uhiu ui, nhiu
thn.
Cc si thng song song vi trc ca c, cng < khi hng xin nh c hnh
lng chim (tr gp bn, gp ngn ci), khi lc c ln hn.
Cu to gip cho c hot ng d dng l mc (fascia). C hai loi mc: nng
v su (mc chnh thc). Mc nng nm troug m di da l th m lin kt si xp
Mc su l th m lin kt si chc, bc quanh c. mch mu, thn kinh. Mc phi
trin khng u trong cc phn c th.

49

3.3.VAI TR CA c TRONG c THE

Mi s vn ng ca c th u l kt qu ca s co n t c. Tc co rt Iihng
ug vt khc uhau khng uh nhau (ra 1. ch , ong, rui 300 lu trong 1 giy). Lc
ngh ugi, c trng thi cr^ c, c vai tr ln i vi ng thng. Khi co r t c sinh
ra cug, khoug 1/3-1/4 ha nng bin thnh c Iing v nhit nng.
u im ca s co c: bo m chc nng u tranh sinh tu, sinh su, dinh
ddiig, trao i cht v ung ug, pht ting ni, th hin trng thi sc khe, tnh
cm. ch, v.v...
C co r t lm vn ng xUdug qvianh khp theo nguyn tc n bv c hc
(hih 3.2). C hai loi.

Hnh 1 2 Nhng loi n by ca c th* ngui

A. n b/ loi 1; B. n by toi 2 (Tam gic; iAn ta; Mi tn lin; lb tc dng ca c;
MI tdn ch&n; lis n hay trng lc; ng chm: Cnh tay n)

- Loi mt c im ta nm gia lc v lc, bo m cn bng tnh. t gp.

V d gia cc t sug. chu - i. s - ct sng.
- Loi hai c im ta nm ngoi lc v lc, c hai kiu: kiu n lc c vai
lc di hn vai lc, v d vn ng bn chn khi i v kiu n vn tc c i lc
nm ngoi im ta v lc, v d co cng tay quanh khuu. Loi hai thng gp hn.
Khi vn ug. lc c ph thuc vo s lug v hng cc si c. Si cng nhiu
hoc c hng xin (tit din sinh l ln hn tit din gii phu) lc c s ln. 1 cm^
tit din siuh l git c nng lOkg.
50

3.4.CC VNG C RING BIT

Di y l cc c m t ngoi, c nng v c su ca ba vng: thn miuh, u - c
v chi.
3.4.1.Cc c th n m n h
Gm cc c lng, c ngc v c bng.
a) Cc c l n g
* Nhm c int ngoi v c nng (hnh 3.3)

^ ' T '* '

'

'

-
NI

'V - V m
.

-tt' ' T "-

M -

Hlnh 13
A.Nhm ca lng
Cc Cd rng ; lp ca nng
1 C gi, 2. C rng sau trn; 3. C gian sitn ngoi;
4 C rng sau di; 5. C ngang bng

B. Nhm e Itmg
Cc C0 rng; lp mt ngoi (bn tri) v lp c
nng (M n p h i)
1. G thang; 2.CgiS u; 3. C nng b v; 4. C
en- ta; 5. ^ trm ln v b; 6 C trn shg; 7. C
dui sng; 8. Cd thng ltig: 9. C rng sau dui; 10.
C lng ln; 11. C mng nh; 12. Ca mng ln

+ C ai vai
- C thang (m. trapezivis) ph phn gy v *phn trn liig. Bm gc: u chm
ngoi, ng cong chm trn, mm gai cc t sng c, ngc. Bm tn: mm cng vai.
gai vai, u ngoi xng n. Chc nng: vn ng vng ai vai.
- C lng rng (m. latissimus dorsi) ph na di v hai bn sn ngc. Bm
gc: phn sau mo chu, mu gai cc t sng liig pha di, cho ti xdng cng, 4
xvrng sin cvii. Bm tn-, rnh gian c xug cnh tay. Chc nng: h v lt sp
cnh tay.
51

- C nng vai (mievator scapulae) l c nng. Bm gc: mu ngang bn t sng

c trn. Bm tn\ gc trn b vaL Chc nng: vn ng xng b vi.
- C trm ln v b (m. rhomboideus major et minor) nm di c thang. Bm
gc: mu gai t c VI. VII, v 5 t ngc trn. m tn: b gia xdng b vai. Chc
nng: vu ug xug b.
+ Cc c bm sn
- C rng sau trn (m.serratiis posterior superior). tim gc: mu gai hai t c
di. hai t ngc trn. Bm tn\ cc i sn II - V. Chc nng-, nng sn.
- C rng sau di (m. serratus posterior inferior). Bm gc: mu gai hai t
ngc di, hai t th t litng trn. Bm tn: bn i sn di. Chc nng: h sn.
* Nhm c su
Gm nhng c di v nhng c ngn.
+ Nhm c ngn

Hnh 3.4. Nhm c lng

(Idp d su): Cc c ngn
1. C thng u; 2. C xoay;
3 C nng aii ngn;
4. Cd nng sun di; 5. C gin
ngang tht lhg

52

Hinh 3.5. Nhm c limg

( lp su): Cc ai vai
1. Cd gai sng: 2. C lhg di;
3. C chu sun

Hkih 16. Nhm co lng

(Idpsu); Cc c di
ngang sng

Cc c ngn cng nm dc hai bn ct sng (hnh 3.4) t gy ti xng cng.

Chng hp thnh nhm c chc nng vn ng u hoc ct sng
+ Nhm c di (hih 3.5)
- C gi c v u (m. spleniiis cervicis etcapitis) nm di c thang, c tarm v
cd rng sau trn. Bm gc: t dy chng gy ngang mc t sng c III - VI v t
liiig mu gai ca 6 t shg ngc trn. Bm tn: mm chm xng thi dudng v
cc mu ngang ca 4 t sng c trn. Chc nng: ko nga u ra sau khi co c hai
bn . lm xoay v nghing u khi co mt bn.
- C thng lng (m. erector spinae) nm dc hai bn ct sng t gy n xng
cng. Bm gc: t mt ngoi xng cng, phn sau mo chu, mu gai cc t sng
th t lng v cc cn vng lng - th t lng, sau i ngc ln trn v tch thnh 3 c
ring bit l c chu - sn (m. iliocostalis) ngoi cng, c di (m. longissmu) nm
k bn c chu - su v c gai sng (m. spinals) nm dc trn ct sng. Chc nng:
dui ct sug v gi th cu bng cho th n minh. Ngoi ra, mi on li c chc nng
ring. ou th t lng co li lm h xng sn, on u - c co lm thng u.
- C ngang sng (m. tranverso - spinalis) l mt c di (hnh 3.6) nm cc lp
svi. lp su nht gip vi ct sng. C ny gm nhiu c nh. Bm gc: t cc mu
ngang n cc mu gai t sng. Chc nng: dui ct sng. Ring lp su nht c chc
niig xoay ct sng.
b) Cc c ngc
* Nhm c m t ngoi v c nng (hnh 3.7)

Hnh 3.7

A. Nhm c ngc (lp mt ngoi)

1. C en - ta; 2. C ngc ln;
3. C rng tritc

a Mim co ngc (lp nng)

1. C gian sn ngoi; 2. C gian SU1 trong; 3. C IM ln; 4. C
rng tnldc; 5. C cho bng ngoi; 6. C thng bngr7.'Co thp

53

- C ngc ln (m. pectralis major). Bm gc: phn trong xdng n, trc xdng
c. sii stn I-VI, thnh ngoi bao cn c thng bng. Bm tn: .mo c ln xng
cnh tay. Chc nng: vn ng cnh tay, nng sn.
- C ngc b (m. pectoralis minor) di c ngc ln. Bm gc: cc xUdng su
III - V. Bm tn: mm qu. Chc nng: nng sn, ko ai vai xung v ra
pha trc.
- C di n (m. subclavius). Bm gc: sn sn I. Bm tn: m t di xng
n. Chc nng: vn ng xng n.
- C rng trc (m. serratuis anterior) ph sn hn ngc. Bm gc: 8-9 gi sii
trn. Bm tn: b trong xing b vai. Chc nng: ko b vai ra tnc, sang bn.
* Nhm c su (hnh 3.8)
Mi khoang gian sn c
ph ki bi cc cd gian sn:
- C gian sn ngoi (m.
intercostales externi) ph pha sau
t c li sn ti gii hn sn sn
pha tnc. Bm gc: vo b di ca
mi gi sUn. Bm tn: b trn cc
gi sn k ngay pha di. Chc
nng: nng xng sn ln khi th
vo.
- C gin sn trong (m.
intercostales m tem i) gm nhng
tm c iiMng r t cc gc sn ra
pha trc ti b xng c. Bm gc:
t b di ca mi gi sn. Bm
tn: b trn cc gi sn k ngay
di n. Chc nng: h xung sn
xung khi th ra.
- C gian sn trong cngim.

Hlnh X8.
Nhm C< ngvs (1^ *ftu)
1. C t gip; 2. C c mng; 3. C gian sn trong, 4 C
ngang ngiA:. 5. C honh

intercostales intim) c xem l

mt phn ca c gian sn trong, ngn cch vi c gian sn trong bi b mch thn
kinh gian su.
- C ngang ngc (m. transversus thoracis) l tm c mng tri m t sau cc
phn sn sn t i III - VI. Bm gc: t b di thn xUng c, mm kim. Bm
tn: min gii hn sn sn t cc gi sn III - VI. Chc nng: h xng sn
khi th ra.
54

C honh (diaphragma) l mt tm ngang, m t li hng ln trn ngn gia

liig ngc v klioang bng. Bm gc gm 3 phn: phn th t lng (cc t sng), phn
sn (m t trong ca 6 i sn di) v phn c (mm kim). Ti phn th t ling, c
honh bm vo m t trong ca 4 t th t lng trn bng 2 i tr c r t khe. Trn c
c hai l rng thc qun v ng mch ch i qua. Chc nng: tham gia chnh vo
h hp.
c) Cc c b n g (hi 3.9)
Gm hai nhm l tnlc - bn v
sau.
* Nhm trc - bn
- C thng bng (m. rectus
abdoniinis). Bm gc: mm kim, m t
ngoi su su V - VII. Bm tn: b
tru th n xng mu. Chc nng: ci
thn, nng chu hng.
- C thp (m. pyramidalis) nm
troug bao cii o thng bng, tioi ha.
- C cho bng ngoi v trong
(in.obliquus externus et intenius
abdominis). C cho bng ngoi: bm
gc ti gi sn V - XII. Bm tn vo
nio chu, ng trng bng, dy
chng bn v xing mu. Khi co vn
ug lug ngc. C cho bng trong:
bm gc vo mo chu, cn ngc - th t
htng. on Iigoi dy chng bn. Bm
tn vo 3 i sn di, ng trng
b iig . xng m u. M t s si i xung
t o n n c n ng b u nam . d y chng

t .

Hlnh 3.9
Cc'c bng
1. Cn o ngang bng; 2. C ngang bng;3. Bao cn c
bng (VKI sau); 4. Dy chr^ bi; 5. C thng

ngc.
- C ngang bng (m. transversus
abdomiuis) su hu c. Bm gc: sn V gi sn cui, cn ngc - th t lng, mo chu,
mt phn ngoi dy chng bn. Bm tn: ng trng bng.
Cc c bng thng hot ng phi hp v lin quan ti cc hin tng sinh l
(th. nn ma. a i, sinh , v.v...).
* Nhm c sau
C vung tht lng (m. quadratus lumborum) nm hai bn ct sng. Bm gc:
sau nio chu, cc m u ngang ca 3-4 t th t lUng cu. Bm tn: gi sn XII, t
ngc XII, mu ngang 4 t th t lng trn. Chc nng: h sn, ko ct sng ra sau v
sang bn.
55

3.4.2.Cc c vng u - c
a) Cc c vng u - mt (hnh 3.10)

-1

-4
. i
H --

A. Cc c bm da mt
1 C trn; 2. C vng lit; 3. C nng gc ming;
(c nanh); 4 C g m; 5. C cue; 6 C h gc
ming; 7. C h mi di (c vung mi dui): 8. C
vng ming; 9. C nng mi frn (c vung mi trn)
; 10. C mi (phn ngang mi);
11. C mi (phn cnh mi)

B. Nhm c nhai v c ic c vng ming

1. C thi dung; 2. C nng gc ming (c naiih); 3
C vng ming: 4. C h mi dui; 5. C h gc
ming (c tam gic); 6. C mt:
7. C chn bum bn

Gm nhm C nhai v c nt mt.

* Nhm c nhai
Gm 4 i c:
- Cc c m t ngoi t:
+ C nhai (m. inasseter) ph gc ngoi ngnh hm di. Bm gc: cung g m.
Bm tn: uguh hm. Chc nng: kh co nng hm, a hm ra pha trc.
+ C thi dng (m. temporalis). Bm gc: din h thi ddng. Bm tn: mm
vt v b trc ugnh hm. Chc nng: nng v ko hm di ra sau.
- Cc c su gm c:
+ C chn bm gia (m. pterygoideus medialis). Bm gc\ m nh ngoi chu
bm, mm thp xdng khu ci v c xng hm tru. Bm tn: m t trong ngnh
hm v gc hm. Chhte nng: a hm di ln trn v ra trc, xoay hm.
+ C chn bm bn (m. pterygoideus lateralis). Bm gc: cnh ln xng bm,
muh ngoi chu bm. Bm tn: c xng hm di v bao khp thi dng hm.
Chc nng: a hm ra tnlc, gip cho chuyn ng xoay.
56

* Nhm c nt mt
Cc cd mt c cc c im ring: thng mt u .bm vo xng, vo cn, u
kia bm vo da. khi co r t to nn nt mt. Cc cd ny u do mt dy thn kih chi
phi (thu kinh mt: dy VII) v thng bm quanh cc hc trn s, c nhng vng c
thoi ha (c tai). Chc nng ca chng a dng, ngoi vic biu hin nt mt cn
tham gia vo cc ng tc mt, b, h hp, pht m...
Cc c mt gm:
- Cc c chm s (m. epicranius): c chm - trn (m. occipito - frontalis), cd thi
dng - iih (m. temporotemporalis).
- Cc c tai (trc, trn v sau) (m. auricularis ant.sup.et post).
- Cc c quanh hc mt: c vng mt (m. orbicularis oculi). c cau my (m.
corriigator supercilii), c h my (m. depressor supercilii).
- Cc c mi: c mnh khnh (m. procerus), c mi (m. nasalis), c h vch mi
(in. depressor septi).
- Cc c ming-. c nng mi trn cnh mi (m. levator labii sperioris alaque
Iiasi), c ung mi trn (m. levator labii superioris), c nng gc ming (m. levator
augulioris), cc c g m ln v nh (m. zygomaticns major et minor), c ci (m.
risorius), c h mi di (m. depressor labii inferious), c h gc ming (m. depressor
angularis), c cm (m. mentalis), c ngang cm (m. transversus menti), c mt (m.
buccinator) v c vng ining (m. orbicularris oris). Trong c cm v c mt l
Iihiig c su, cn li l lp c m t ugoi v lp gia.
h)Cc c c (hnh 3.11)

Hlnh 3.11. C vng c

1 C hai thn; 2. C hm mng; 3. C
mng li; 4, Thn XLOng mng: 5. C
gip mng; 6. C c mng: 7. Ca vai
mng; 8. C t n chm; 9. C bc
thang trc; 10. C thang; 11.C bc
thang sau; 12. C bc thang gia;
13 c nng b vai; 4. C g u;
15. C chm; 16. Ctrm mng

57

* Nhm c mt ngoi v c nng

C ngiin gc khc Iihau. Hoc t cc cung tng (cc c hm - mng, hai thn,
bm da c) hoc t cc cung mang (c - n - chm) hoc t h c thn (cc c mng).
C ba nhm:
+ Nhm int ngoi
Gm hai c:
- C bm da c (m. platysma) di da, ph hai bn v trc c. Bm gc: cn c
ngc ln. c b. Bm tn: vng hm nhai, gc ming. Chc nng-, ko ming xung, da
c ln. Thoi ha so vi ng vt.
- C c - n - chm (m. stemocleidomastoideus). Bm gc bng hai u: b trn
cn xng c, pha trong m t trn xUng n. Bm tn: mm chm. Chc nng: xoay
v nga u.
+ Nhm di mng
- C x: - mng (m. stemohyoideus). Bm gc: b trn cn c, u trong xng
n. Bm tn: thn xng mng. Chc nng: h thp xng mng.
- C vai - mng (m. omohyoideus) chy t b trn b vai ti thn xng mng.
C hai thn. Chc nng: h thp xng mng.
- C c gip (m. sternothyroidevis). Bm gc: m t sau cn c. sn sn. Bm
tn: m t ngoi sn gip. Chc nng: h thp sn gip v thanh qun.
- C gip - mng (m. thyrohyoideus) ni sn gip vi xUng mng. Chc nng:
ko su gip ti gn xng mng.
+ Nhm trn mng
C nhiu, ch nu mt s cd chnh.
- C hai thn (m. igastricus) c hai bng. Gia hai bng l gn trung gian.
Bm gc: khuyt chm. Bm tn: h hai thn xng hm di. Ch: nng: h v
ko hm di ra sau. ung cao xng mng.
- C hm - mng (m. mylohyoideus) gia hm di v xdng mng, chy t
ug hm mng ti b trc thn xng mng. Khi co nng xdng mng, h thp
hm di.
- C cm - mng (m. geniohyoideus) di li, trn c hm - mng, i t gai
cin ti mt trc thn xdng mng. Chc nng: vn ng xng mng, h hm di.
- C trm - mng (m. stylohyoideus), chy t mm trm n bn thn xng
mng. Chc nng: ko xUng mng ln v ra sau.
* Nhm c su (hnh 3.12)
Nhm ny chia thnh hai nhm nh: nhm bn v nhm gia.
+ Nhm bn
Gm cc c bc thang trc. gia v sau (m. scaleui anterior. medius e t
posterior) nm hai pha bn ct sng. Bm gc-, vo mu ngang cc t sng c II-V.
58

m tn-, vo m t trn gi sn I (c thang

trc v gia) v m t trn gi sn II
(c bc thang sau). Chc nng: nng cc gi
sn I, II. Nu co mt pha v c nh gi
SIU th gp v xoay on sng c sang bn,
co c hai pha th gp u v pha trc.
+ Nhm c gia
Gm mt s c:
- C c di (m.longus coUi) nm tnlc
thn cc t shg c v ko di xung ba t
sng ngc trn. Bm gc: cc t c di v
ngc trn. Bm tn: cc t c trn.
- C u di (m. longus capitis) ph
phn trn c c di. Bm gc: t mm ngang
t sng c III - VI. Bm tn: m t di nn
xng chm.
- Cc c thng u (m. rectus capitis
anterior et lateralis) l nhng c ngn. Bm
gc\ khi bn t shg c I. Bm tn: vo
phn nn (cd thng u trc) v ng gy
diti (Cd thng u bn) xong chm.
Chc nng: cc cd trn khi co lm u

Hlnh 3.11 Nhm c sau vng c

, X ^ e l^ :2 c 0 ^ n 3 t u u 8 c ; 3.c
thng u bn; 4. t sr^ I (t i). 5. C

ci v pha tn l& hoc nghing sang bn.

3.4.3.Cc c vng chi

a) C eh i trn
Cc c ai vai
- Thuc lp nt ngoi ch c cen-ta (m. deltoideus), cn li l cd su. cng vn
ng cuh tay.
C en-ta (xem hnh 3.3B) ph ln hc khp vai - cnh tay. Bm gc: 1/2 ngoi
b tritc xng n, gai vai, mm cug vai. Bm tn: nhm en-ta. Chc nng-, nng,
dng, a cnh tay ra trc hoc sau.
Vn ng ai vai l do s tham gia ca cc cd bm vo y nh: c nng b.
trm, ngc ln,'ngc b, di n, rng tritc, lng n v c thang...
- Thuc lp su gm 5 cd (hnh 3.13)
C trn gai (m. supraspinatus). Bm gc: hm trn gai. Bm tn: phn trn c
li ln xng cnh v bao khp vai - cnh tay. Chc nng: nng v dang cnh tay nh
c den-ta.
C di gai (m. inaspinatns). Bm gc: hm di gai. Bm tn: phn gia c
li ln xvtng cnh v bao khp vai - cnh tay. Chc nng: xoay cnh tay ra ngoi.
59

 C trn b (m. teres mior). Bm gc: 1/2 trn b ngoi xng vai.Bm tn:
phn di c li ln xng cnh, bao khp vai - cnh tay. Chc nng:xoay cnh tay ra
ugoi.
C trn ln (m. teres major).
Bm gc: 1/2 di b ngoi v gc
di xdng b. Bm tn: rip trong
rnh gian c, xdng cnh tay. Chc
nng: ko enh tay ra sau v xoay
cuh tay vo trong.
C di vai
(m. subscapularis). Bm gc; mt
sn xng b. Bm tn: c li b .
xng cnh tay. ChiSc nng: xoay
cnh tay vo trong.
Cc c cnh tay (hnh 3.14)
Gm nhm tntc (gp) v
nhm sau (dui).
- Nhm trc c cc c:
C hai u cnh tay
(m. biceps brachii). Phn trn bng
c c hai u: u di bm vo din

Hlnh 3.13. C ai y v co cnh tay (nhln mt sau)

n h m b tr n h khp vai^ - cnh

ta y . u ngn h m vo m m qu.

1 c tr i flai; 2 C qua cnh tay: 3. C trn ln; 4, C

du b; 5. CodUi gai ; 6. C trn b; 7. Co ba u (u

Bm tn: ti c li xng quay. C_

r t khoe, c chc nug gp v
nga ciig tay.

u (u di)

C q - cnh ty
(m. coracobrachialis), chy t
mm qu ti 1/3 trn m t
trc xiag cnh tay. Chc
nng-, nng v a cnh tay ra
pha tnlc.
'C cnh tay
(m. brachialis) chy t 2/3 di
- tnc thn xng cnh tay
ti mm vt xng tr, mt
phn mng liu ct, c chc
ung p cng tay.
- Nhm sau gm cc c:
,C ba u cnh tay
(m. triceps brachii). u trong
v u ngoi bm vo int sau
thn xdng cnh tay. u di
60

Hnh 3.14. C cnh tay (nhn mt tnic)

1. C hai u; 2. C ngc b; 3. C di n; 4. Co qu cnh tay;
5. Co cnh tay

bm vo b di hc khp vai - cnh tay. Bm tn: mm khuu xng tr. Chc nng:
dui cng tay.
C khuu (m. anconeus) nh, chy t mm trn li cu ngoi xng cnh ti
mm khiiu v m t sau thn xng tr, khi co lm dui cng tay.
* Cc c cng tay
+ Lp c it ngoi v c nng (hnh 3.15A, 3.15B)
p, I

Hnh 3.15A C cng tay^hm c gp mt

ngoi)
1 C hai u cnh tay; 2. C quay dui bn di;
3 C cnh tay quay: 4. C quay dui bn ngn:
5 C quay gp bn; 6 C di gp ngn ci; 7. C
di dng ngn ci; 8 Cn vng ngn ci; 9. C gan
bn, 10 C gan tay ngn; I I .Dy chng trn; 12 Co
gp chung nng; 13 C tr gp bn; 14. C gan tay
di: 15. C sp trn; 16. C cnh tay;
17 C ba u cnh tay

Mn/iaf5B. Ccngtay
(nhm c dui mt ngoi)
1. C ba u cnh tay (u bn); 2. Mm trn l cu
xuong cnh tay; 3. C khuu; 4. C tr ji bn; 5.
C dui ngn t; 6. Ca dui ngn tr; 7. u gn ca
c di dui ngn ci; 8. Dy chng trn;
9. C ngn dui ngn ci; 10. C di dng ngn ci;
11. C quay dui bn ngn; 12. C quay dui bn
di; 13. Co cnh tay quay; 14. C cnh tay:
15. C hai u

61

c chia thnh nhm trc (gp) v nhm sau (dui), tham gia vii ng cng,
bn v Iign tay.
- Nhm trc c cc c:
C cng tay quay (m. brachioradialis). Bm gc: vch lin cd bn. mm trn li
cu ngoi xdug cnh tay. Bm tn: mm trm - quay. Chc nng: gp v xoay cng
tay.
C sp trn (m. pronator teres), ngu. chy t mm trn li cu troiig xng
cnh tay ti gia thn xng quay. Chc nng: gp v lt sp cng tay.
C gp c tay quay (m. Aexor carpis radialis). Bm gc\ nh c sp trn. Bm
tn: uu t bn II. Chc nng: gp v xoay bn tay. cng tay vo pha trong.
C gan tay di (m. paiiiaris longus) i t mm trn li cu trong ti cn gan
tay. L c thoi hoa ngi.
C gp cc ngn tay nng (m. Aexor digitorum superficialis). Bm gc\ mni
trn li cu troiig, mm vt xng tr. xng .quay. Bm tn: bng bn u gu (tch
t phn di bng c) vo t gia cc ngn II-V. Chc nng: gp bn v cc
Iign II-V.
C gp c tay <r(ni.flexor carpi ulnaris)btrongcngtay.C mt u bm gc
vo nini trn li cu trong, u kia vo mni khiiii v b sau xng tr. Bm tn:
xitdng u. xng mc v nn t V. Chc nng: gp v a bn tay vo pha trong.
- Nhm sau c cc c:
C dui c tay quay di (m. extensor carpi radialis lougus) cnh c cnh tay
qiiay. i t mm trn li cu ngoi xng ciih ti mu nn t bn II. Khi co lm dui
bn tay.
C dui c ty qy ngn (ni. extnsor carpi radials brevis), m cnh v bm
gc: nhi c trn; bm tn: ti mu nii t bn III. Chc nng: dui bn tay.
C dui chung cc ngn (in. exteusor digitoruin). Bm gc-, mm trn li cu
ugoi xng cnh tay v mu cng tay. Bm tn bng bn u gn pht ra t bng c.
nii ii gn ch ba bm vo mu cc t ca cc ngn II-V. Chc nng: dui ln lt
cc t v c ngn. Dy chng u gn cc t hn ch c ng, ngn dui c lp.
vn - ngvti dy ny pht trin, ngn dui ciig lc.
C dui ngn t (m. extensor digiti miiiimi). Bm gc: cng vi c trn. Bm
tn: nui t gu xUiig ngn tay V. Chc nng: dui ngn t.

C dui c tay tr (m. extensor carpi ulnaris) i t mm trn li cu ngoi

xng cnh tay v bao khp tr ti nn xng bn V. Chc nng: dui v a bn tay
vo pha troiig.
+ Lp c su (hnh 3.15C, 3.15D)
Gni hai Iihin.
- Nhm trc c cc c:
62

Hinh 115C
C cng fay
(nhm c dui su)
1. Mm khuu; 2. C khuu;
3. C tru dui bn; 4. C di du
ngn ci; 5. C dui ngn tr; 6.
C khp ngn ci;
7 C gian c& (mu bn); 8. Dy
chng trn c tay. 9. C ngn
dui ngn ci; 10. C di dng
ngn ci; 11. C nga; 12. Mm
trn li cu; 13. C cnh lay
Hnh3.1SD. C cng tay
(Nhm c gp lu)
1 C ng; 2. C gp chung su;
3. C di gp ngn ci;
4. Cc c gian

C gp cc ngn tay su (m. Oexor digitorum profondus). Bm gc: m t tnlc

v trong xng tr, mg lin ct. Bng c pht ra 4 u gn xuyn qua nhng u
gn tng ug ca c gp cc ngn tay nng. Bm tn vo nn t cui (t mng) ca
cc ngn II - V. Chc nng: gp t mng v c bn tay.
Hai c gp chuiig nng v su phn ha rt hon' thin ngi. gip cho bn
tay. ngn tay c ng lanh li, chih xc, tinh vi hn hn cc loi vn - ngi.
C di gp ngn ci (m. Aexor pollicis longus). Bm gc: mt trc thn xUng
qiiay. Bm tn: liu t mng ugn ci. Chh nng: gp t mng ngn ci.
C sp vung (m. pronator quadratus) c hnh dp t gic nm pha di thn
cc xitng cng tay. Bm gc\ m t trc thn xng tr. Bm tn: mt trc xng
quay. Chc nng-, xoay xng quay vo trong, ng thi lt xp bn tay.
- Nhm sau gm cc c:
C nga (m. supinator) l mt cd ugii nm su ti phn trn thn xng
quay. Bm gc: inm trn li cu ngoi xdng cnh tay. mo nga xUdng tr v bao
khp cii - tn. Bm tn: mt ngoi v b sau xvMng quay. Chc nng: lt nga bn tay.

63

 C di dng ngn ci (m. abductor poUicis longus). Bm gc: m t sau hai

xng cng tay v niiig lin ct. Bm tn: xift)ng t bm I. Ch nng: diig ngn ci.
C ngn dui ngn ci (m'. extensor polcis brevis). Bm gc: m t sau xng
tr xng quay v mng lin ct. (di ni bm ca c trn). Bm tn: nn xng t
gn ngn I. Chc nng: va dng, va dui ngn ci.
C di dui ngn ci (m. extensor pollicis longus). Bm gc: mng lin ct v
mt phn m t sau xug tr. Bm tn: nn t mng ngn ci. Chc nng: ko ngn
ci ra sau v dui cc t ugn ca n.
C dui ngn tr (m. extensor indicis). Bm gc: m t sau thn xng tr v
mng lin ct. Bm tn: vo gn dui ngn tr ca c di cc ngn tay. Chc nng:
dui ngn tr.
*Cc c bn tay (liiih 3.16)

Hlnh 3.16

A. C vng gan bn tay (mt ngoi)

1. C ngn '(hhg ngn ci; 2. C ngn gp ngn ci;
3. C khp ngn ci: 4. Bao cn hnh ng phn u
gn ngn tayf 5. u gn c gp chung nng: 6. C
giun: 7. u gn c gp chung su; 8. C i chiu
ngn t: 9. Dy chng trn; 10. u gn cc c gp
bn v gp ngn t cng tay xung

64

B. C bn ta ( su)
1. Cc c gian ct; 1 C i chiu ngn t; 3. im
bm gc ca c dng ngn t: 4. in bm gc ca
c ngn gp ngn c i: 5 C i chiu ngn ci:
6. Mt u cd mt ngoi ca c ngn gp ngn ci,
7. C khp r^n ci; 8. Cn mu bn

Cc c ny phn ho phc tp ph hp vi chc ung, gm ba nhm:

- Nhm bn - ngoi tham gia c ng ngn ci. T lp m t ngoi vo c cc c
ngn dng ngn ci (m. abductor pollicis brevis), c ngn gp ngn ci
(ni. Aexor pollicis brevis), c i chiu ngn ci (m.opponens pollicis), c khp ngn ci
(in. adductxir pollicis).
- Nhm bn - trong tham gia c ng ngn t. gm cc c: c gan tay ngn
(in. palmaris brevis), ngn dng ngn t (m. abductor digiti minim brevis); ngn gp
ngn t (m.Aexor digiti minirni brevis), chiu ngn t (m. opponens digti minmi).
- Nhm gia gm 4 c giun (mm. lumbricales) v 8 c gian ct, trong 4 c
thuc mu bn tay (mm.interossei dorsales) v 4 c thuc gan bn tay (mm. interossei
pahnares). C giun khi co th gp t un cc ngn II - V. C gian ct lng bn khi co
th khp cc Iign II. IV. V. CkJ gian ct mu bn khi co lm dng cc ngn II v V.
b)
C chi di
* Cc c ai chu (hnh 3.17)

^ llL
r

A. C vng mng (mt ngoi)

1 C mng nh; 2 C mng ln

Hi nhXI
B. Cc c vng h chu b
(nhln t mt ngoi)
1. C cing- i; 2. C bt trong:
3. C bt ngoi; 4. Cc dy c h ^

p*

c. Cc c ai chu
1. C vung tht lung;
2. C al ln; 3. C hng:
4. C ai b

<ng- ngi

Khng c c ring vn ng ai chu v n vn ng hn ch, ph thuc vo ct

sng. Chc nng ch yu ca cc c ny l vn ng i. Theo nh khu chia ra hai
nhm trc - trong v sau - ngoi.
Nhm trc - trong c mt c: c ai chu (m. iliopsoas) h chu ln, c ny
gm hai cd Iih: c ai (m. psoas), bm gc\ b bn thn t ngc XII, cc t th t
iig v c chu (m. iliacus) bm vo mt trong h chu ln. Bm tn\ mu ohuyn b
xng i. Chc nng: gp i vo bng v on sng th t lng.
65

- Nhm sau - ngoi c cc c (t su ra nng):

C hnh qu l (m. piriormis) i t m t trong xdng cng, qua khuyt ngi ln
ti nh mu chuyn ln. Khi co xoay i ra ngoi.
C bt trong v ngoi ( m. obturatorius internus et extrnus). B m gc: mt
troug v ngoi chu vi l bt v mng bt. Bm tn: pha trc h' mu chuyn. Chc
nng: xoay i ra ngoi.
C sinh i (mm. gemelli). Bm gc: c trn ti gai ngi, c ddi ngi. Bm
tn v chc nng ging cc c bt.

C vng i (m. quadratus fermoris). Bm gc: ngi. Bm tn: g lin mu.

Chc nng nh cd bt.
Cc c mng ln, nh v b (m. gluteus maximus, medius et miiiimus). Bm
gc: c mng ln vo din mng mo chu, b xUng cng, gai chu sau trn; c mng
nh v b bm vo din mng xng chu. Bm tn: c mng ln bm vo ng
nhm xng i, hai c sau ti mu chuyn ln. Ch: nng: c mng ln ko i ra
sau, dui thng thn; hai c sau dng i.
C cng mc i (m. tensor fascia latae), i t mo chu ti di chu - chy.
Chc nng: cng mc i.
Cc c i
Gm nhm trc, nhm sau v nhm bn - trong (hnh 3.18)
- Nhm trc (gp) c cc c:
C may (m. sartorius) di nht c th. i t gai chu trc trn ti m t trong
u trn xng chy.-Chc nng: gp, xoay cng chn vo trong.
C t u i (m. quadrceps femors) c bn u: c thng i (m. rectus
emoris), rng gia (m. vastus intermedins), rng bn - ngoi v bn - trong (m.

sts liris et medias). Bm gc: gai cbu trc di, b trn h khp chu - i
(c thng i); m t tnc thn xng i (c rng gia) v mp ngoi, mp trong nhm
i (hai c sau). Bm tn chung: bnh ch, li c chy. Chc nng: dui cng chn,
gp i, gi th ng thng.
- Nhm sau (dui) c cc cd:
Hai u i (m. biceps emoris). Bm gc\ u di ti ngi, u ngn vo
gia nhm i. Bm tn: chm xng mc. Chc nng-, dui i, gp v xoay cng
chn ra ugoi.
C bn

gn

(m.

semitendinosus),

na

gn

bn

mng

(m. semmembranosus), na l mng. Bm gc: ngi. Bm tn: m t trong u trn

xng chy. Chc nng: gp, xoay Cng chn vo trong v du& i.
- Nhm bn - trong c cc c:
C lc (m. pectineus). Bm gc; mo lc xng mu. Bm tn: ng lc
xng i. Chc nng-, khp v gp i.
66

Hlnh 3.18

A. Cc co int trc)
1 C cng cn i; 2 C may; 3. Gii cn chu cng chn: 4. C rng ngoi; 5. C rng trong; 6. Co
thng i: 7. C mnh; 8 C khp i ln; 9. C khp
i di; 10 C lc; 11. C ai hng

B. Cc c i (m|t sau)
1. C bn mc; 2. C bn gn; 3. C ba u cng
chn; 4. Dn h kheo; 5. C hai u i (u ngn);
6. Cd hai u i (u di)

C khp i ngn v di (m. adductor brevis et longus). Bm gc: ngnh di

xitdng mu (c ngii), thn xdng mu (c di). Bm tn: g nhm i. Ch: nng: khp
v gp i.
C thn (m. gracilis) nm dc m t trong i. Chy t b di xng mu ti
pha di li cu trong xng chy. Khi co khp i, gp v xoay cng chn vo trong.
C khp i ln (m. adductor magnus) c hnh tam gic, su, rng v khe.
Bm gc\ ngi, ngnh ngi, mt phn ngnh di xng mu. Bm tn: dc mi trong
g nhm i, mm trn li cu trong xng i. Chc nng: khp i.
*Cc c cng chn (hnh 3.19)
Tin ho ph hp vi chc nng. C ba nhm: trc, sau v bn.
- Nhm trc (dui) gm cc c:

67

/4'* *

HMi 3.19
A.C cng chAn
1 Chm xuong mc; 2. C sinh i; 3. C dp;
4. C mc ngn; 5. B6 y chng bn (o mc);
6. B co chng nhm ca du&: 7. C di dui ngn
ci; 8. C di dui cc ngn; 9. C chy trdc;
10. C mc di

B.C0 cng chAn (nhm mt sau su)

1. C gan chn; 2. C kheo: 3 Co dp; 4 u gn
gt; 5. C di gp ngn ci; 6. C di gp cc ngn:
7. C chy sau

* C chy trc (m. tbialis anterior) chy dc khp m t bn thn xng chy v
mng lin ct ti xng chm I v nn xng t bn I. CASc nng: dui, lt nga bu
chn, vn - ngi c ny tch i, lin quan ti ngn ci vn ng t do.
* C di dui cc ngn chn (m. extensor digitorum lougus). Bm gc: li cu
ngoi xng chy, m t trong xng mc v mng en ct. Bm tn: t gia v cui
cc ngn II-V (bng bn u tch ra t u gn di ). C khi c ny tch ra mt
nhnh gi l c mc th ba (m. peroneus tertixis, c ny khng c vn - ngi) ri
bm tn vo nn t bn V. y l du hiu tin ha ngi.
* C di dui ngn ci (m. extensor hallucis longu^). Bm gc: m t trc xng
mc v mng lin ct. Bm tn: nn t cui ngn ci. Chc nng: dui ngn ci, gp
bu chn.
- Nhm sau (gp) gm cc c:
Thuc p m t ngoi c 2 c:

68

 C ba u cng chn (m. trceps surae) r t pht trin ngi, gm c bng

chn v c dp (m. gastrocnemns et soleus). Cd bng chn c hai u (trong v ngoi)
bm vo hai li cu trong v ngoi ca xng i. C dp bm vo chm xng mc v
itiig nhm. Bm tn-, m t sau xng gt. u di c dp v cbng chn to thnh
gu gt (gn achillis). Chc nng-, gp, xoay bn chn ra ngoi.
C gan chn (m. plantaris) gia c dp v bp chn, thoi ha, chc nng
khng ng k.
Thuc lp su c 4 c (hiih 3.19):
C kheo (m. popliteus). Bm gc: li cu ngoi v ti khp u gl. Bm tn:
nit sau xng chy. Chc nng: gp v xoay cng chn vo trong.
'C di gp cc ngn chn (m. exor digitorum longus). Bm gc: gia m t sau
thu xng chy. Bm tn: nn t mng ngn chn II - V. Chc nng: gp cc ngn
II - V v bn chn.
C chy sau (m. tibialis posterior). Bm gc: m t sau xng chy, xng mc
v mng lin ct. Bm tn: c xng thuyn, xng chm v cc xng bn chn.
Chc nng: khp v lt nga phn trc bn chn, gp bn chn.
C di gp ngn ci (m. exor hallucis longxis) l c khe n h t trng nhm cc
c m t sau su, c th coi l phn cd tch ra t c di gp cc ngn. Bm gc: 2/3
di nit sau thn xUng mc. Bm tn: t mng ngn ci. Chc nng: gp v lt
nga bn chn, gp ngn ci.
- Nhm bn c hai c:
C mc di (m. peroneus longus) c hnh lng chim. Bm vo chom v 2/3 trri
thn xdng u m t c ngoi, cho qua gan bn chn ti nn t bn I, xift)ng chm I.
Chc nng: dug v l t sp bn.
C mc ngn (m. peroueus brevis). Bm vo 2/3 di thn xidng mc, vng
qua sau m t c ugoi v b ngoi xdng gt. ti nn xng t bn V. Chc nng:
ging c inc di.
Cc c bn chn (hnh 3.20)
Chia ra uhm c mu v c gan bn chn.
- Nhm c mu c chc nng dui v a ngn chn ra ngoi, gm cc c: c ngn
dui cc ngn chn (m. extnsor digitorum brevis), c ngn ui 'ngn ci
(m. extensor hallucis brevis).
- Nhm c gan bn chn chia thnh 3 nhm nh:
Nhm bn - trong c chc nng vn ng ngn ci. gm cc c: c dng ngn
ci (m.. abductor hallucis), c ngn gp ngn ci (m. exor haliucis brevis), c ngn
khp ngn ci (m. adductor hallucis brevis)...
Nhm bn - ngoi c chc nng vn ng ngn t, gm cc c: c dng ngn t
(iii. abductor digiti minimi), c ngn gp ngn t (m. exor digit minim brevis).


'Nhm gia gm 4 c giun (m. lumbrcales pedis), 8 c gian ct tng t Iih
bn tay (m. interossei pedis), c ngn gp cc ngn chn (m. Aexor digitoruin brevis)
v c vung gan chn (m. qiiadratus plantae).

Hnh X20

A. C icym u biKhan
1. C ngn dui cc ngn; 2. Cc
c gian cA (mu bn); 3. u gn
ca o di du i ngn ci; 4. C
ngn dui ngn ci; 5. u gn
ca c chy trc

70

B. C iccagan binchn
1. Cc 00 gian 0&; 2. C ngn gp ngn t; 3. C khp ngn ci (u
cho); 4. C i chiu ngn t: 5. Dy chng gan chn; 6. Ca dng ngn
t; 7. C vung gan chn; 8. C ngn gp ngn ci; 9. u gn c di
gp cc ngn; 10. C
ngn cl; 11. C ngn gp ngn ci:
12. Ckhp ngn ci; 13. Eu gn c ngn gp cc ngn; 14. u gn
Cd di gp ngn ci; 15. u gn c di gp cc ngn

Chng 4

CC H NI QUAN

Ni quan hay tng (spalnchna, viscerO gm nhng c quan nm trong khoang

ngc v bng. C bn h ni quan l: tiu ha, h hp, bi tit v sinh dc, chng u
c ngun gc t m t bvuig.
V hnh thi c th chia thnh hai nhm: nhm h tiu ha - h hp, phn ch
yu c ngun gc ni b, chc nng hp th v nhm h niu - smi dc, phn ch yu
bt ngun t trung b, c chc nng thi ra ngoi c th nhng sn phm ca s hp
th. Tuy chc nng nhng c quan ny khc nhau v khc vi c qiian khc trong c
th. ling s hot ng ca t t c cc c quan ny thng n h t vi nhau di s u
khin ca h thn kinh trung ng, bo m cho hot ng sng a dng ca c th
con ugi.
4.1.H TIU HA

4.1.1.i cng
u tin ch l mt ng n giii c ngun gc ni b, sau phn thnh phn u s v thn - mih. bo thai c khe mang vi CC c quan hai bn u - s. Tip c
quan h hp thay th khe mang. Khe mang I thnh ng tai ngoi v - sta t (thng
hc tai - khoang hu).
Phn u - s ban u l ng ki. Khoang ming nguyn thy pht snh t
ngoi b, sau thng ra thng vi ng pha di. Tn cng ng ny lm li ri thng
thnh hu mn.
ng tiu ho (hnh 4.1) gm ba phn c ngun ^ c khc nhau: phn trc
(khoang ming, thc qun, d dy) c ngun gc ni b (tt thng b lt tin nh
khoang, men rng c ngun gc ngoi b). Chc nng: ly, nghin, chuyn thc n.
Phn gia l rut non (gm cc on t trng, hng - hi trng, gan, tu) bt ngun t
ni b, c chc nng bin i ha hc v hp th thc n. Phn cu (manh trng, rut
gi. trc trng) c ngun gc ngoi b, c chc nng thi cc cht cn b. ng tiu ha
ca ng vt c xng sng di v c nhiu khc un.
Thnh iig tiu ho cu to bi ba lp: mng nhy (lt trong ng) ba tng
(thng b, mng nhy chnh thc v di mng nhy), lp c hai tng (vng, dc)
trong t ming n phn trn thc qun l c vn, cn li l c trn v mng xt
ph ngoi ng tiu ha.
71

Hlnh4.1
1. Hu

2. Thb qun
3. D dy
4 . T
5. Ty
6. i trng ngang
7. i trng xung
8. Hng trng
9. Hi trng
10. trng xlch - ma
11. Trc trng
12. Trng trng (rut tha)
13. Manh trng
14. trng I6n
15. T trng
16. Gan
17. Thanh qun
18. ming

t9. HCmi

4.1.2.Cc p h n c u t o c a h ti u h a
a) K h o a n g m i n g (cavum oris)
Pha tnlc tin nh khoang (hnh 4.2). C nhiu tuyn nc bt, ln n h t
tuyn mang tai.
Tip theo l khoang ming chih thc. Gia b t do c tiu thit. Hai bn tiu
thit l nhng np m n hu vi khi tuyn hnh nhn khu ci. Tit nc bt vo
khoang ining ngoi 3 i tuyn ln l tuyn mang tai, tuyn di hm, tuyn di

72

li, cn c cc tuyn nh ri rc vng mi. phn mm khu ci. Trong khoang

ming c rng v li.
* Rng (dentes)
C ngun gc ngoi b v trung
in. Mi rng gm vnh rng (nh
vo khoang ming), chn v c rng
(gii hn vnh v chn). Phn ch
yu ca rng cu to ging xng gi
l ng rng (dentiue). Ph ngoi ng
(vnh rng) l th meu cng v cht
x - niug (chn rng).
C ba loi rng (hnh 4.3): ca
(i). nanh (c). hm gm tin hm (p) v
hm (m).
Rng sa xut hin khong
thng th su n 3 tui, cng thc:
.2

i-

1 2_0
c - p m -

12

Riig vnh vin thay rng sa

t 7-14 tui, rng khn (rng hm 3)
mc khong 17-25 tui hoc mun
hn hoc khng mc. Cng thc:
Hnh 4.2 Khoang ming
1 M trn; 2 Li; 3, Vm ctg (khu ci); 4. Vm mm
.2
1 2 3
i c - p m (khu ci); 5 Tiu thit; 6. Tuyn hnh nhn khu ci; 7.
2 r 2
3
L ; 8.
ui

<

Hnh 4.1 Na hm rng bn phi (mt trong)

I. Hm trn; II. Hm di
1- 2. Rng ca; 3. Rng nanh; 4-5. Rng tin hm; 6-7-8. Rng hm

73

Chc nng ca rng: tiu ha c hc thc n.

Rng ngi khc rng vn - ngvri nh rng nanh, hih dng cung rng do
tiu gim hm Iiliai.
*Li (liugua)
C chc nng uho trn
thc n, pht m (hiih 4.4). D l
khi c ph ugoi bi mng nim
inc, giu mch mu, thn kinh,
cc cu to bch huyt. M t di
c hni li ph nim mc, hai
bn hm c cc li, trn c l
in ca tuyn di hm v di
li.
Mt liig nhm, c 5-6 loi
nh gai v gic; ch ,nm, i,
Iin, l. Chng c v tr, hnh
dng khc nhau. Ngoi ra cn c
hch bch huyt (hnh nhn
li), tuyn nhy. Sau li c sn
thanh thit.
b)H u (pharyiix)
Di khong 12cin, gip nn
s (trn), ta vo ct sng (sau),
thng vi lUi, ming, thaiih qun
(trc).
Hu gm 3 phn: t hu c
chc nng h hp. thng vi
khoang mi. thnh bn thng vi
hm tai qua vi nh (iig -stat);
khu hu thng vi khoang
ming bi eo hu, hai bn c hnh
nhu khu ci v thanh hu
thng vi thanh qun, trn l sn thanh

Hnh 4.4. L (mt lng)

1 Thung lng np thanh qun
2, Np np thanh mn

3 L tt
4. Gai lUOi
5 Rnh gia li
6. u I9i
7. Thn loi
8 Cung li

thit (hnh 4.5).

Klii nut thc n th tiu thit ng t hu. thanh thit y thanh qun thc
n lt vo thc qun.
c)

Thc q u n (oesophagus)

Tip theo hu. ngang mc t sig c VI ti tm v ca d dy. Cu to tng t

nh cu to chung ca hg tiu ha. nhng khng c phc mc ph.
74

Hnh 4.5 Hu
1 Khoang mi; 2. Khoang ming: 3. Vm khu ci chg; 4. Vm khu ci mm; 5. Phn t hu; 6. Phn
khu hu; 7. Phn thanh hu; 8. Thanh thit; 9. Li; 10. Thc qun; 11. Kh qun

d) D dy (veiitriculus, gaster)
Th tch gn ba lt ngi ln (hnh 4.6). Chc nng: cha, nho, tiu ha mt
phn thc n. D dy c hai ng cong ln v b. Thn phnh to, tm v (trn), mn
v (di).
Thnh d dy gm 3 lp t ngoi vo trong l thanh mc, c trn (t ngoi vo
trong l c dc. vng v cho) v nim mc. Trn m t nim mc c nhiu tuyn nhy
v mt loi tuyn hii ng - tuyn v - tit ra dch nhy v dch v tham gia vo tiu
hoa thc n. Ri rc y cn c nang bch huyt.
e) R u t non v ru t g i
Rut non (intestinum tenue) c chc nng hon thnh tiu ha v hp th
dinh dng. Gm ba on: t trng (gip d dy) nhn thc n t d dy, dch gan,
tu. Cc on tip theo l hng trng v hi trng. T trng l on ngn, rng v
tiu ha quan trng nht.
Thng b mng nhy c tuyn tit dch nhy v tuyn trng. B m t mng
uhy c np vng, lng rut l c quan hp th. Di mng nhy l cc nang bch
75

hiivt. Lipit vo ng bch huyt, prtit v

gluxit vo mu. xy ra ln nht hng
trng.
- Rut gi (iiitestinum crasum) l
on cui. gm 3 phu: inanh trng
( trn, ti y c rut tha), kt trng v
trc trng, tn cng bi hu mn. Chc
uug vn, thi cht b ra ngoi.
g)
v t y

-3

Cc tu y n ti u h a ln: g a n

- Gan (hepar) quan trrig trong ng

ho prtit. gluxit. lipit, gii c, huy hng
cu gi, d tr glycogen. Gan c hai thy
(hiih 4.7): phi ln, tri b. M t di c ba
rnh: rnh ngang l li qua ca tiih mch
ca, cc ng gau, ng mch gan. Hai
rnh dc gii hn hai thy phi, tri vi
hai thu vung v thy di gia, ti
m t Iini troiig phu trc rnh dc phi
dn ti ug ti mt, ng gan
gp ng ti m t to thnh ng
mt ch vo t trng. Mt
kch thch nhu ng rut v
iig ha lipit. Cc qu trnh
ha hc xy ra ti cc tiu
thy gan c hiih a gic l
n v cu to trong gan.

Hnh 4.6. D dy
1. y: 2. C xin; 3. B cong ln; 4. C vng;
5. Mh v; 6. C dc; 7 Tm v

- Ty (pancreas) hnh
di, u Iim lt vo khuug t
triig. Cvr to bi nhiu thy
ln. uh cch nhau bug vch
lin kt (iii cha mch mu.
thn kinh, ng tit). Cc ng

Hlnh 4.7. Gan

ti t ti t d ch vo ng t y nm

1. Dy chng lim; 2. Mt honh; 3. Mt tng: 4. Ti mt; s.ng

dc trc ca tuyn ri vo
t trng cng ch vi hg m t
ch.

^ 9

7.ng gan

4 ..3 .h o a n g b n g v p h c m c
Khoang bug (cavum abdominis) lu nht c th, cha phn ln h tiu ha
(t d dy n trc trng) v niu sinh dc. Trong khoang c m ng thanh mc lt m t
76

trong khoang (phc mc thnh) v phc mc tng ph ln cc ni quan, gia hai l

thnh v tiig l khe hp cha mt t dch.
Nhng m ng dn x u t ca chng: mc chng, mc treo, mc n. Do v tr ca
cc c quan trong khoang bng v cu to ca phc mc nn c nhng tng c bc
bi phc mc nh rut non. rut gi, d tiy, t. ty, gan. Cc tng ny nm trong
phc mc. Li c nhng tng ch c phc mc thnh ph pha trc (thn, niu
qun) hoc pha trn (cc tng trong chu hng b: bng quang, cc tng sinh dc,
trc trng). Cc txig ny c coi l cc tng nm ngoi phc mc.
4.2.H H H P

4.2.1.i cng
Chc nng h h hp l cung cp xy v thi C02.
ng vt c xng sng c quan h hp hnh thnh t ng tiu ha s cp. T
thnh bn on c ca ng mc ra mt chi ri pht trin thnh h h hp, trong
phi l c quan chii thc.
bo th ai ngi, n xut hin t tun th t, hnh thnh vo thng th su.
Tng thng b lt trong ng h hp c ngun gc ni b. phn cn li t trung m.

4.2.2.Cc phn cu to ca h h hp
a) Hc m i (cavuin nasi)
c cu to t cc xng v sn (hiih 4.5), c vch dc ca i thnh hai hc.
Pha trc l tiu nh mi, l t bng lp da mng, c lng, tuyn nhn, tuyn m hi.
Hc mi thng ra ngoi bi hai l mi trc v thng vi hu bi hai l mi sau.
Nim mc lt m t trong hc mi c chia thnh hai vng: vng trn - khu
gic v vng di - h hp. tng thng b, nim mc c cc t bo thn kinh th

cm khu gic (vng khu), t bo tit (h hp) tit dch nhy (bo v) v long Gm
m khng khO, cc lng (gt bi, dch nhy khng ly vo ng h hp). Trong
nim mc c cc mch m u (si m khng kh). Tnh mch y c th thay i
kch thc iu ha lng m u i ti. Kh lnh lm chng trng, mng nhy n
to. Ba i xng xon lm rng thm nim mc. Di mi i xng xon l ngch
mi c cc l thng vi cc xoang trn, hm trn, sng v bm gip h hp c
tng cng.
h )T h a n h q u n (Larynx)
Cu to phc tp c lin quan n pht m. N gm cc vng sn lin h vi
Iihau bng c v dy chng. Lt m t trong bng nim mc tip theo ming v hu
Giiih 4.8).
Trn cng l sn gip: to, gm hai tm to nn gc khong 120 li v pha trc,
to nn li th an h qun, di li th an h qxn l khuyt sn. B trn c i sng ln ni
vi xng miig v di c i sng b khp vi sn nhn. Tip theo l sn nhn.
77

Hkih4.8
A.Thanh qun (mt trdc)
1 Thn xUng mng; 2. Sng ln jfi gip; 3 Sn nhn;
4. Khi qun; 5. C nhn gip; 6. Sn gip; 7. d gip
mng; 8. c te mig

B.Thanh qun (mt bn)

1. Shg ln sn gp; 2. Sn phu; 3, Mu sau
sn phu; 4. Mu tnic sn phu; 5. Sig nh
sn gip; 6. Sn nhn; 7. Dy thanh m;
8. Sn gip; 9. Xuong mng; 10. Sn thanh thit

Sn phu gm hai m nh b trn sn nhn. y mi mnh c hnh tam gic m

fc trc l mm thanh m c y m thnh biii, gc iigoi l mm cc c bm.

Gia hai dy m thauh i khe thanh mn: m rng khi th, hp li khi ni.
Sn thanh thit nm sau cung ld, ch c ng vt c v.
Cc sn trn ha xdng dn dn t 25-40 tui theo th t: sn gip, sn nhn,
sn phu. Sn n hi (to nn thanh thit, nh trn sn phu) khng ct ha.
Nim mc lt thanh qun c tuyn chm tit dch v lng th t rung ng hng
ra ngoi, khi c vt l s gy phn x ho y n ra.
Khoang trong thanh qun hp, chia ra lm 3 phn: tin nh (trn), thanh th t
( gia) v di thanh mn (di).
Cc dy thauh m tham gia vo pht m. Tn s m thanh ph thuc cng
ca dy.
c) K h qu n , p h q u n (hnh 4.9)
K h qun (trachae) tip theo sn nhn, gm 16 - 20 vng sn m v pha sau.
Ngang mc t ngc IV-V kh qun tch lm hai p h qun chnh phi v tri, c cu
to ging kh qun. n phi ph qun chnh phi tch lm 3, ph qun chnh tri
78

tach lm 2 ph qun thiy. Cc ph qun thy chia nh dn thnh cc ph qun tiu

thy. Tii thy l n v c s ca phi gm cc tiu ph qun h hp, dn kh vo
ng ph nang ri vo ti ph nang, cui cng l ph nang. C khong 350 triu ph
nang vi din tch khong 150
Ph nang c thnh mng gm cc si n hi v sinh keo. M t trn l lp thng
b mt tng t bo. c mng li mao mch bao qvianh. Trao i kh thc hin ti y.
Cng phn nhnh vi cc ph qun l ng mch phi.
d)P hi (hiih 4.9)
C cc l phi v l
tri (pulmo dexter et
siixister). Mi l phi gm
v s cc ph quu v ph
nang cha y kh. C 3
mt: m t di (honh),
m t gia (trung tht) v
m t ngoi (mt sn).
Gu chnh gia ca m t
trong l rn phi l ca
vo ca ph qun, ng
mch phi v ng mch
ph qun, thn kiiih. Ni
y cng l ca ra ca
tnh mch phi, mch
bch huyt. Gii hn cc
nit l 3 b: b di gii
hn cc m t honh - sii.
Hnh 4.9.
sc cnh; b tnc v sau
Khi
qun,
p:.jqun
v phi (nhin t mt sau)
gii hn cc nit truug
1. Kh qun; 2. Ph qun; 3. Tiu ph qun; 4 L phi tri;
th t - svtn. m t gia
5. L phi phi
phi tri c cc du n
ca cung ng mch (pha
trn rn phi), tim. Phi tri nh hn phi phi.
Cc thy phi (phi ba, tri hai) c ph bng lp mng s hai l: l thnh (st
lng ngc) v l tng (dnh vo m t phi), gia l khoang mng cha dch nhn.
C ch h hp : khi c h hp co (c gian sn, nng sn. thang) lm u sn
trc thp hn sau v niig ln cng vi xng c lm ngc rng ra. Lc c honh
co li. vm c dp xung di, y lng ngc rng thm. Kt qxi th tch lng ngc
tng lm hai l phi cng ra. p lc ph qun v ph naug gim, thp hn ngoi
khng kh; khng kh trn vo phi (ht vo). Sau . cc c trn gin cng vi s co
cc c i lp (gian sn trong, vng bng...) khin lng ngc hp li, th tch phi
gim, p lc trong phi cao hn ngoi: khng kh ra khi phi (th ra).
79

4.3.H NIU - SINH DC

4.3.1.S lc v s pht trin ca h niu- sinh dc
C quan tit niu gm thn, bng quang, ng i (niu o), bo thai, pht
trin qua 3 giai on: nguyn, trung v hu th n (hnh 4.10).
a) N guyn th n (pronephros)
L giai on thp nht, thy u
trng mt s loi c. lng th.
Cu to: gm nhiu i ng n thn
nm hai bn khoang thn t u n ui,
m mt u. u kia thng vi i ug
thot chng dc hai bn thnh khoang v
cng vo cui rut.

n ~^

b) T ru n g th n (mesonephros)
Nm dch xung di, phc tp hn.
di hn nguyn thn v c khc uu. bo
thai, IC u l ig kii. T th n h ng pht
ra cc chi, sau lm thnl nang bc ly
bi mch cun li gi l tiu cu. Tp hp
nang v tiu cu thnh th th n Iih (tiu
th Malpighi). Tip cu vi mch mu 1^.
s khc bit gia trung v nguyn thn.
Cc hg trung th n thng vi nt
thot chuug (ging nguyn thn) gi l ng
Volf. T trung b khoang mc i ng lii
song .song vi ng Voif gi l ng MUller m
ra khoang c th v thng vi xoang niu sinh dc. x u t hin bo th a i vo tu n
Hlnh 4.1OA. S nguyn thn
th 3.
1. ng on thn; 2. ng thot chung; 3. Khoang c
Tip con c, ng MiiUer thoi th; 4. Rut; 5. Bi mao qun; 6. ng mch ch
ho. ng VoK thnh ng dn tinh, con
ci, ng Vof thoi ha, ng Miller thnh
ng dn triig.
c) H u th n (metanephros)
Cn c gi l thn chnh thc (vnh cu), lui li phn ui, bo thai, hnh
thnh vo thng th 2-3.. T gc ng Vo mc ra hai chi hng ti m t bo thng
b sinh th n vch khoang, u chi hnh thnh xoang thn, thn thnh ng niu.
Trong khi thng b sinh thn, hnh thnh nhiu ng nh, mt u thng vi xoang
thn, u kia bt kn, c nang bc tiu cu (tiu cu Malpighii). i nhng ng h u
thn, cht th i t m u vo ng hu th n lc th n h nc tiu v c dn ra
ngoi
80

Hnh4.10B
S trung thn

Hlnh 4.10C.
S hinh thnh hu thn

1 Di tch ng n thn; 2. ng trung thn,

3 Khoang c th; 4 ng vnph; 5. Rut; 6.
Nang v tiu cu; 7. ng mch ch

1 ng mch ch; 2. Khoang c th; 3. ng Miiner;

4. m t bo thUdng b sfi pht trin thnh tvi sinh dc;
5 ng vnph, 6. Hu thn; 7. Rut; 8. ng niu;
9 Huyt niu sinh dc

4.3.2.C quan tit niu

a )T h n (renes)
Gm mt i nm st thnh sau khoang bng, hai bn ct sng. Thn phi nh
hn thn tri v nm thp hn mt t (hnh 4.11).
Thn c hai m t trc v sau (dt hn), hai cc trn (rng, dy hn) v di, hai
b ngoi (hnh cung) v gia (lm, l rn thn).
Bc ngoi l v thn, trn m t v thn l nc thn. Gia v thn v mc th n l
lp m quanh thn. Cc trn c i tuyn trn thn. Thn c c nh nh lp mc
to nn thn v cung mch thn.
Nhii m t b dc thy xoang rng - xoang thn, kh c bn ngoi xoang
l nhu m thn. Nhu m thn gm 2 tng v v tu. Tng v hng thm c nhiu tiu
th thn. Tng tu di tng v c mu nhi hn, c cc thp thn (15-20 hay hn).
Gii hn cc thp l nhng ct trung m, qiia y c cc mch mu ln phn nhnh
vo phn v. Xoang thn gm nhiu phn: b thn (rng) v cc i (ln, nh). nh
thp l gai thn, ni m vo b thn ca vi chc ng thng.
81

Hinh4.11
A.S C quan ti4 r^u

B. Cu to thn (b dc)

1. Tuyn trn thn; 2. Thn; 3. ng mch ch; 4. Tnh

1 V thn; 2. i thn tn; 3. B thn;

mch ch; 5. ng dn niu; 6. Bng i

4 Ty thn; 5. i thn nh; 6. ng dn niu

Cu to vi th (hnh 4.12) thn dc cu to bi cc nphxtn uc ooi l n v q^c nng.

Thn lc cc cht thi t mu do ng mch thn mang ti. C hai h mao qun
tng v: h mao qun tiu cu c chc nng tit niu v h mao qun chnh thc c
chc nng dinh dng thn. Thn ngi c ti hn 1 triu tiu th, trong khong
1/3 hot ng tit thng xuyn, s cn li c huy ng khi cn.
b) ng d n niu
Gm ug uiu, bng quang, ng i.
* ng niu (ureter)
Hiih tr. i t chu thn ti bng quang. Thnh ng cu to ba lp: mng lin
kt ugoi, lp c trn ba tng gia (t ngoi vo l dc - vng - dc) v nim mc
trong cng.
82

* Bng quang
(uesica u rin aria)

Nm chu hng b,
thnh cu to ging ng niu,
nhvfng sp xp cc c th khc:
c vng, dc an vo nhu
thnh li, giu mch mu,
thn kinh.
C 3 l thng t bng i:
hai l y thng vi ng niu
v mt l c bng quang thng
vi ng i. Pha sau bng
quang nam l trc trng v
cc bng tinh, n l t cung v
phn tru m o.
Th tch bng i khong
300-500 cni'^. Iigi gi nh hn.
Klii bng quang cha y nc
tiii, kch thch lu thnh bng
quang, vau trn ng nc
tiu khng ngtc v ng niu, cd
vng l thng vdi ng i dn,
nc tiu phng ra ngoi qua
iig i. Hot ng trn di s
iu khin ca thn kinh thc
vt tnh.
* ng i (urethra)

Hnh 4.1 z ng thn v vi th th ^

1 ng thng; 2 Khc un tticp; 3. NgNih thng dn
ti khc un Henl. 4 )ng mch gian thp thn; 5. Mao mch
ti tiu cu: 6 Mao
xui ttiu cu; 7. Tiu cu;
8 Nang boc tiu cu: 9. Khc un s cp

L on cng, khc nhau

gia Iiam v Ii. c hai u bt
ii t l thng c bng quang, n tn cng ti l i, nam ti u ddng vt.
ng i n ch dn nc tiu, nam c dn tinh v c l m phn tuyn tin lit thng
tinh qun - ng i. di ng i n ngii hdn nam.
4.3.3.C quan sinh dc nam
Gm tih hon, ctng dn tiiik cc tuyn smh dc ph, bhi v ddng vt
(hili4.13)
a )T in h ho n (testis)
C chc phn sinh tinh trng v hocmn testosterinum pht trin gii tih
nam th cp. N nm trong bu. bao ngoi bng mng lin kt hai tng trng c,
mng ny dy ln pha b sau tinh hon, t tch ra cc vch si chia ti hon
thnh 200-300 tiu thy. Trong mi tiu thy cha ng sinh tinh hdng v b sau v
thng vi mt mng tinh trong mng bc tinh hon. T mng tinh pit ra 15-20 <5n^
tinh i vo mo tinh (pha trn - sau tinh hon). Mi ng trong mo tinh u un
khc, chuiig vo ng mo tinh, ng ny i t chm xung ui mo. khi ra khi
mo tr thnh ng dn tinh.
83

A. Tinh hon v utmg tinh

1. ng sinh tinh; 2. Vch lin kt trong tinh hon: 3
Mng tinh; 4. ng mo tinh; 5. ng dn tinh:
6. ng tinh

B. B phn sinh dc n ng
1 ng niu; 2. Bng i; 3 ng dn tinh; 4. Bu ng tinh;
5. Kh) hng; 6. Bg tinh; 7 Dixuvst; 8. Tinh h<5m; 9.
Hu mn; 10. Trb trng
Hkth4.13

84

C.Tinh trng ngudi

1. u; 2. C; 3. ui

Tinh trng c hiih th n h trong cc ng siiih tinh, c u. c, ui, di 60^m,

chuyn ng 3-3,5 nini/pht. Hocmn c tit ra bi cc t bo c bit gia cc
ug sinh tinh.
b) ng d n tin h
Tiuh trng t mo tinh qua ng dn tiiih vo bng tinh, ri ti ng phng ra
Iigoi qua ng i khi phng tiuh.
* ng dn tinh (ductus deerens)
Di 40-0 cm. on tru tinh hon tham gia cu to thng tinh, on gia qua
ng bji. on ciii nm trong chu hng b, khi ti mt sau bng quang th phih ra
to thnh biig ng dn tinh.
* Bng tinh (vesicula seminalis)
Nm sau biig quang, trn tuyn tin lit, nm ngoi phn tn cng ca ng dn
tinh, bng tinh c coi nh mt chi mc ra t bn ng ny.
Chc nng: cha mt phn tinh tr n g trc khi phng v tit dch nhn kch
thch hot iig ca tiiih trng.
* ng phng tinh (ductus ejaculatorius)
Gm 2 ng, di 2 cm, tip vi ng du tiiih. xuyn qua tuyn tiu lit. u tru
thng vi bng tin h u di vo u on ng i.
c) Cc tu y n s in h d c p h
* Tuyn tin lit (prostata)
Nm troiig chu hng b, nng l g. l di tch kt hp hai ng MiiUer. Tuyu tit
Iit hiig tinh dch ch yu vo ng i. hot ng tui dy th. Ngoi ra cn gp
phn ngu mc tiu klii xut tinh nh cc c mng.
* Tuyn hnh niu o (glandula bulbo urethralis)
CII vc gi l tuyn C-pd (covvperi), c mt i hnh chm hai bn niu o.
di tuyn tiu lit. Chng tit dch nhn, nhiu nht l lc giao hp.
d) B u h a y h n a n g (scrotum)
L mt cu trvc nhiu lp, chia thiih hai ngn, trong cha tinh hon, nhit
bu thp hn c th. ph hp vi tinh trng.
e) D ng v t (penis)
C chc uiig xut Iiiu, x ut tiii.
Cu to: gm iig i, v t cng ciig, lp bc ngoi. Vt cug gm hai th hang
v mt th xp.
T h hang c hih tr, i t ngnh di xng mu ti quy u (tn cng ca
diig vt), nm pha htng dng vt. M t di l th xp bao quanh ng i, cng
c hib tr. u trc ca th xp phnh ra to nn quy u.

85

Mi th trn c bao bi int mng m lin kt u hi. Bao ny pht vch chia
chng thnh nhiu . coi nh liug dng biu i ca h mch, c kh nng dn n.
Klii cha y mu s lm dng vt cug ciig.
Pha ngoi dng vt c mc, da bao bc. Lp da ph quy u gi l bao quy u.
Quy u c dng cy nm.
4.3.4.C q u an sin h d c n (liih 4.14)

H M t .u

A. B phn sinh dc n
1 y t cung; 2. Dy chng t cung: 3. Vi t cung; 4. Dim
phu; 5. Nang trng; 6. Bung trng; 7 Dy chng trn; 8.
Khng tCf cg: 9, Lp c r: 1Q. G t.cng;. 11 m o

B. Cu to bn ngoi c quan
sinh dc n
1. Mi ln; 2, Mi b; 3. Tin nh m o,
4. Hu mn; 5. Ga vo &rro.
6 m vt

Gm hai phn; phn ngoi c m vt. cc mi ln, b, cc tuyn sinh dc ph v

phn trong c buMg trng, iig dn trng, t cung, m o nm trong chu hng b
gia bng quaug v trc trng.

a) B u n g tr n g (ovarium)
Bung trng c mt i hih bu diic. di 3-4cm, Iiug 5-6g. T 35 tui gim
kch thc. khi t t kinh (45-50 tui) th teo li. Bung trng treo vo t cung bi dy
chug v mc treo bung trng.
Cu to: ngoi l lp biu b hih tr. Bn trong gm phn v v ty. ln vi loi
in liu kt si xp. phn v c nhiu nang trng nguyn thy, l tp hp trng
non vi cc t bo thug b xuiig quanh. Nang ny s tr th n h nang trng chiu
(nang De Graff). Ngi n ang tui sinh mi thiig c mt trng chn, lc ny bao
uou v biu b tch ra trng lt vo phu gi l "s rng trng".
Sau khi triig rng, cc t bo nang De Graff phn chia to nn th vng, c tc
dng lm bin i nim mc t cung chun b n trng. Nu trng c th tinh
86

th th vng hot iig n khi . nu khng n ch tn ti 14 ngy sau khi trng

rng ri thoi ha. cng vi lp nim mc t cung bong ra gy nn hin tng kinh
nguyt.
\

Chu k kinh nguyt thng l 28 ngy, c khi hn. Chu k ny gm nhiu giai
oii. mi giai on c nhiig din bin c trng trong t cung v tm, sinh l
ngi ph n. Nm c quy lu t diu bin ny, s c ch trong sinh c k hoch.
Chc nng: dng trng v tit ra hocinn sinh dc nh hng ti nhng c
im gii tnh n th cp v tc iig ln hot ng t cung.
b) n g d n tr n g h a y vi t cu n g (tuba teriiia)
C mt i. chy t gc t cung v diih vo phc mc to nu dy chng rng
ni t cuiig vi th n h bu chu hng b. u tn cng c hnh phu trc
bung trng.
Chc nng: hng ri dn trng vo t cung t 3-10 ngy.
c) T c u n g (iiterus) L do kt hp hou ton hai phn cui ng Mller (ch ngi v kh). N c
clc nng thu nhu, nui dng trng, thai, y thai ra khi . Hnh dng, kch thc
thay i t uhiu khi .
Cu to: bn troiig l khoang rng, hp li l vo t cung. Ngoi khoang l
tliiih t cung, t ngoi vo trong c cu to ba lp; lp thanh mc, c trn ba tng
dy. an vo nhau (c dc, c ri v c vng trong cng) v cng vi cc si u hi
c sc co, gin lii v lp nim inc. Trn nim mc c cc t bo tr ln t bo c lng
rung ng, cc t bo tit cht long kim tnh, c c t bo tit dch nhy c ngn
vi khun xm nhp.
d) m o (vagiiia)
Di 8 cm, c sc co. gin ln.
Thnh trong lt lp nim mc dy, ph ugoi l lp biu b dt nhiu tng, ri
rc c nang bch huyt. Trn m t nim mc thiih trc v sau c cc up uhn
ngang, tc dng tng c s t v kch thch khi giao hp. Ti l m o cng mng triiih,
gia c l nh.
e) Cc b p h n c u t o bn ngoi
- i I ln (labia majora pudendi-): uhiu m v tuyu uhii, m t ngoi c da
ph, trn da c lng tha. M t trong nhn, m.
- i mi b Oabia miiiora pudendi): nm di v mng hn mi ln. Mu hng,
c tuyu nhn.
- m vt (clitoris): nm trn l i, tug ng vi dng vt nam. Ti y c
nhiu thn kinh kch thch dc tih. Ngoi ph bao m vt.
- Hnh tin inh (bulbus vestibuli): l hai th xp hai bu ca vo m o. Khi
giao hp II cng y mu. Chc nug uh m vt.
87

Tuyn tin inh (glaudula vestibularis): tit cht nhn lm in ca vo m o.

C mt i hiih chm, nm cui hnh tin nh. L m ra m t trong mi b. Dch
mu trug. c mi c bit.
g) Tuyn v (mamma)
C mt i trc ngc. Ngun gc l do svt bit ha ca tuyn m hi. Tuyn ny
lin quan m t thit vi hot ng sinh dc, th hin tui dy th v hot ng chnh
thc vo thi k sinh . C th xem n nh b phn sinh dc ngoi.
Cu to (hnh 4.15): mi tuyn gm 15-20 thy xp xung quanh nm v. Mi
thy c uhiu uaug tuyn v mt ng tit thng ra ngoi nm v. Xung quanh nm
v cc ng ny rng ra thnh cc xoang sa, sau hp li v mt s ng tit c th
uhp lm int. ra ngoi qua l u nm v, nn s l c th t hn s' tuyn.
Gia cc thy tuyn l m m lin kt v m m. Da v mng, d co gin v
cha nhiu thn kiiih cm gic, nht l nm v. Hocmn bung trng kch thch
pht trin v. Tuyu yn iu khin tit sa.

Hinh 4.15. Tuyny/

1. Thy tuyn sa; 2. Xoang; 3. Nm v; 4. Vnh thm nm v

88

Chng 5

H NI TIT

5.1.I CNG V TUYN NI T l T

c im chung ca tun ni tit l nh. khng c ng tit, c mng li dy
cc mch mu v thn kmh tip cn vi cc t bo tit. Khc vi tuyn ngoi tit,
tuyn ni tit cht tit ra ngoi khng qua ng dn m thm thng vo mu
n cc c quan.
Cht tit gi l hocmn, c vai tr r t ln. Ch cn mt lng r t nh cng
kch thch hoc kn hm s hot ng ca mt c quan no . Cc qu trnh sng
(tng tritng, pht trin, trao i cht, pht dc. ...) u ph thuc vo ni tit gi l
iu ha th dch, di s kim sot ca thn kinh tning dng. Tuy nhin, cc
hocinu n lt muh li tc ng ln cc tn cng thn knh cng nh trung ng
thn kinh. Ngha l c mi quan h cht ch gia cc tuyn ni tit v h thn kinh,
gia cc tuyn ni tit trong s iu ho hot ng sng ca c th - iu ha thn
kinh - th dich.
Da vo Iiguu gc v v tr cc tuyn, chia ra 5 nhm sau:
1 . Nhm pht sinh t no b, c ngun gc ngoi b: mu no di (tuyn yn)
v mu no trn (tuyn tng).
2. Nhm pht sinh t khe mang tc t thng b ca on tnlc ng rut
nguyn thy: tuyn gip, cn gip, c (ngun gc ni b).
3. Tuyn trn thn v h o quan xa Crm c ngun gc va ngoi b, va tnmg b i
4. Phn ni tit ca tuyn tu c ngun gc ni b.
5. Phn ni tit ca tuyn sinh dc c ngun gc trung b.
5.2.CC TUYN NI TIT (hnh 5.1)
5.2.1.T uyn yn (hypophisis)
Nm trong h yn xng bm, thuc no trung gian, hnh cu hoc bu dc. C
hai thu trc v sau m cu to, chc nng, qu trnh hnh thnh khc nhau. Thu
trc ln, pht sinh t thng b mt chi hnh tui ca vm hu, sau ny mi nh vo
89

Hlnh 5.1. V trf cc tuyn nl ti trong ca th

1. Tuyn tng
2 Tuyn yn
3 Giao thoa th gic
4 Thn kinh th gic
5 Thy trc
6 Thy sau
7 C phu
8. Tuyn c

90

9. Tu
10. Tinh hon
11. Bung trng
12. Tuyn thng thn
13. Ty
14. V
15. Tuyn gip v tuyn cn gip

16. Tuyn cn gp di
17 Tuyn cn gip trn
18. Thy phi tuyn gip
19. Thuthp
20. Eo tuyn gip

no b. Cu to ch yu bng m lin kt c vch nan, bn trong c nhiu mch m u

bch huyt. Thy sau nh hn, pht trin t y no th t III. Cu to bi thn kinh
giao, bn trong c si v t bo thn kinh kch thc ln.
Thy trc tit ra cc hocmn nh hng n qu trnh pht trin xng, chiu
cao. phn hoa tuyn sinh dc, thiu hocmn ny b bnh ln. tha hocmn ny s b
biih khng l. Cc hocmn th sau lm co c trn thnh mch, tng huyt p, gim
tit niu (vazopresin), co t cung (oxitoxin), thiu chng s gy suy nhc c th do
chng bi tit Iivtc qu nhiu.
Vai tr ca tuyn yn l trung tm c ch ni tit. Hocmn ca n, ngoi nh
hiiig k tru cn c nhng loi tc ng ti hot ng ca t t c cc tuyn ni tit
khc.
5.2.2.Tuyn t n g (corpus pineale)
Thuc no trung gian, su di hai bn cu no, phn sau no th t III, pha
trn c no sinh t. tr em, tuyn ln, ngi ln teo li, nam nh hn n.
Hocinu ca tuyn tng cha c bit y . Mi ch bit c n tham gia
kni hm hot ng ca tuyn yn. iu ha trao i nc, mui, kali. pht trin chc
nng sinh dc.
5.2.3.Tuyn g ip (glandula thyreoidea)
Lii nht trong cc tuyn ni tit, nng 35 g, nm trc kh qun v hai bn
thanh qun. C hai thy, mt eo ni gia. T eo mc mt chi thng ln trn c th ti
xing mng hm. Hai thy ph ln mt phn phi, tri sn gip, pha sau gip thanh
hxi. thc quii. hai bn l ng mch gc cnh chuiig. Tuyn tr em ln, v gi thoi
ho du. n lu hn nam, to thm theo chu k kinh nguyt.
Hocmn tuyn gip kch thch trao i cht, tng tntng cc m, nht l m
xug, m bo hot ug bnh thng a h thn kinh. Tbdu bm siii hocmn
Iiy gy chng ph uim, n. Thiu i-t lm tiyn hot ng m t cn bng, tit
khug hocmn gy bnh bu c (toxin cha 65% i-t), tng t vong 8d sinh,
tha s gy bnh Basedovvn vi cc biu hiu: mch nhanh, tay nm , st cn, mt mi,
kh tnh, s nng, kht nc. da tay nng v nhp m hi.
5.2.4.Tuyn c n g ip (glandula parathyreoides)
Gm hai i nh m t sau hai thy tuyu gip. Hocmn ca chng
(paratyroxin) iu ho trao i can-xi, pht-pho. Tuyn ny b tn thdng s gy co
git, du ti cht.
5.2.5.Tuyn c (thymus)
Nm phn truiig th t tru pha sau xng c. ph ln kh qun v mch mu
t tim ra. C hai thu phi, tri ni vi nhau bng m lin kt si xp.
Tuyn c bc bng mt mng lin kt, t mng ny tch ra cc vch vo trong
chia tuyn thnh nhiu thu nh, mi thy nh c phn tu mu sng v v thm
hn. Trong phu v c nhiu t bo limph. Kch thc tuyn thay i theo tui.
Chc nng: tit hocmn iu ha trao i prtit nhn t bo, bn thn l kho
d tr prtt, bo v c th (nht l tr em).
91

5.2.6.Tuyn trn thn v th a crm

a) Tuyn trn th n (glandula suprarenalis)
Gm mt i nm tru hai cc trn ca thu, bc bi mng lin kt mng.
Cu to: gm hai phn c ngun gc t nhng l phi khc nhau v c chc phn
khc nhau: phn v t tnm g b, ty t ngoi b. Tuyn c coi l c quan a crm, v
tu cha cc t bo la crm.
T l cc phn v v ty thay i theo tui: tr s sinh v ln, tnng thnh vty xp x i gi hai ty mt v. Lng mu qua int pht gp 5-6 n th tch chnh n.
Chc nng: v tit cc lipit (nht l lxitin. clextGrin) trung ha c t do
hot ng c sinh ra. Ty tit adrnalin kch thch hot ng c tim, co thnh mch,
tug huyt p.

b)Cc th a crm
Ngoi cc t bo a crm ty tuyn trn thn nh trn, cn c cc th a crin
ri rc khp c th km theo nhng m nang bch huyt. Tp hp chng gi l
paraganglia.M uy c ba nhm; cn ng mch ch. vng ng mch cnh v vng
xug ct.
Chc nng: lm tng huyt p.

5.2.7.Phn ni tit ca tuyn ty

Ngoi chc ung ngoi tit l tit ra dch tuy tham gia vo qu trnh tiu ha
nh c m t chng 4 (mc 4.1.2), tuyn ty cn c chc nng ni tit tit ra
hocmu iusuiu iu ha trao i guxit. Chc nng ny c thc hiu bi m t
bo ni tit nm cng vi cc t bo ngoi tit thnh tng im trong m mm ca ty.
Nhng m t bo ny c mu sng, ri rc v tp truug liht ti phn ui ca
tuyn. Mi m c bc trong mt mng lin kt. Trong mi m t bo ni tit nm
bu troug. l uhng t bo thng b, khug lin h vi ng tit v c bao quanh
bi mt mng ldi mch mu dy. Chng c nguu gc t ni phi b. hnh thnh t
uhug t bo thiig b ca t trng ^ c h ra.

5.2.8.Phn ni tit ca tuyn sinh dc

tinh hon, uhng t bo a gic xen k nhng ng sinh tinh tit ra
teatosteronum nh hdug ln biu hiu gii ti nam th cp, kch thch thn kiuh
gy dc tnh, tc ng n trao pt. C kin cho rng chmh bn thn uhng t
bo thng b ug suh tinh m nhu chc nng ni tit, cn cc t bo a gic c
chc uug dinh (dug.
Bung trng tit hocmn nh hng n biu hin gii ti th cp n. gy dc
tnh, iu ha kinh nguyt, thc y nang trng chm. Th vng tit progesterinum c
tc dng gip gn chc t bo trng th tinh vo t cung, kch thch hot ng
tuyn VI. km hm trng chn khi c mang.

92

Chng 6

H TIM MCH

H tiin mch to nn mt h thhg tun hon vn chuyn cht hu c trong c

th. Trong h ny, tim hot ng ging nh chic bm y mu vo cc ng mch
i n cc c quan. Tip mu li theo tnh mch v tim. Hon thnh chc nng
ny l do tim v mch (ng, tnh mch) c cu to tinh vi hp l.
Trong c th, ngoi tun hon mu ra cn c tun hon bch huyt do h bch
huyt m nhn. Hai h ny phi hp v b simg cho nhau trong qu trnh thc hin
chc nng ca mnh.
6.1.I TH V H TIM MCH
H tim mch bao gm tim v mt s ln mch cc c ng knh, trong lu
thng mu hoc bch huyt. S lu thng ny cung cp nhu cu v cht dinh
ding v xi cho cc t bo, ng thi chuyn cc cht thi do kt qu hot ng ca
t bo ti cc cd quan bi tit. ng lc ca s liu thng ny l tim. Tim c to
nn, trong cc ngn v van tim c sp xp r t hp l. Khi tim co bp. mu c
y vo ng mch. Cu trc ca thnh ng mch thch nghi vi vic cha mu di
p lc cao v dao ng do tim gy nn. Thnh ng mch ngoi lp ni m l c
trvtng cho cu to ca t t c cc mch, cn c b sung thm lp c trn v m lin
kt n hi qun thnh lng lp ng tm rt vng chc. Lp m n hi m bo
tiih co dn ca thxi mch, cn c trn iu khin dn mch di s kim sot
ca thn kih vn mch thuc h giao cm.
Klii tip cn vi cc c-quan, ng mch c chia*nh dn vo t t c cc m.
Ti y ng mch nh nht c gi l mao mch, to nn mt mng li gm cc
ng ni vi nhau, quan h cht ch vi cc t bo trong c quan. Thnh mao mch l
mt lp ni m r t mng, d thm cc cht ho tan v xi do mu a n v cc cht
thi cng kh CO2 t cc m vo mu. Khi i qua mng li mao mch, mu vo
cc tnh mch ln dn v tim. Mu tnh mch di c p lc tng i thp hn
inu ng mch. ng knh tnh mch ln hn, thnh ca n mng hn. c t m n
hi v c trn hn ng mch trong cng mt vng cd th. Qu trnh vn chuyn trn
y ca mu to nn vng tun hon.
93

 ngi c hai vng tun hon: vng tun hon nh dn mu t tim ln phi ri
li tr v tim v vng tun hon ln dn mu t tim ti cc c quan ri li tr v tim.
Tim cng c chia lm hai na cha mu tham gia vo vng tun hon cch bit
nhau: na tri cha mu ng mch () v na phi cha mu tnh mch (en).
6.2.TIM
6.2.1.H nh d n g n g o i c a tim (hmh 6 . 1 )

Hlnh 6.1
A.Cu to bin ngoi tim (mt fr6c)

B. Cu to bn ngoi tim (mt sau)

1. Tnh mch ch trn; 2. Quai ng mch ch;

1. Thh mch ch trn; 2. Tnh mch phi; 3. Tm nh

3. ng mch phi; 4. Tm nhtri; 5. RSnh lin tht

phi; 4. Tnh mch ch dui; 5. ng mch vnh

truc; 6. Tm tht tri; 7. T&ti th phi;

phi; 6. Tm tht phi; 7. Tm tht tri: 8. Thh mch

8, Ranh vnh tm; 9. Tm nh f* i

vnh; 9. Tm nhtri; 10. )ng mch phi;

11. E)ngmchch

Tim (cor) nm trong lng ngc, c chia lm 4 ngn v c ph ngoi bi bao

tim l mt th m lin kt. Nhn b ngoi tim ta hnh nn c y hng ln trn, hi
chch sang phi v ra sau, nm gia hai l phi trong tnm g th t trc, trn c
honh, sau xng c. Tim c c nh trong lng ngc nh cc dy chng u tim vo
ct sng; xng c v c honh.

94

Trng lng tim ngi Vit Nam trng thnh nam l 267 g, n l 240 g.
Trng lng ny ph thuc vo s pht trin c th v la tui. T 50 tr i c hin
tng teo tim. Chc nng ca tim nh mt chic bm va ht va y.
Tim c hai m t trc v sau v hai b phi tri. C mt rnh vnh tim phn
tch phn tm nh v tm th t c hai m t trc v sau. Gia hai tm th t c rnh
lin tht trc v sau. Ti cc rnh ny c ug mch v tnh mch vnh. Gia hai
tm nh c rnh lin nh. Tm nh phi c phn mc di ra gi l chi nh. tm nh
phi c l vo ca hai tnh mch ch trn v di. tm nh tri c l vo ca 4
tnh mch phi t hai bn phi. Tm th t phi c l thng vi ng mch phi v tm
th t tr i c l thng vi ng mch ch.

6.2.2.cu t o b n tr o n g c a tim
a) C c vch n g n c a tim (hnh 6.2)

Hnh 6.z
Cu to bn trong tim
1. Tm nh tri
2. Phn mng vch
3 Van nh - tht tri
4. Tm tht tri
5. Thng gn
6 Vch gian tht

7, C gai
8. Tm tht phi
9. Van nh - tht tri
10. Vch nh - thft
11. Vch gian nh
12. Tm nh phi

Tim c ba vch ngn: nh - tht (septum atrioventriculare), lin nh (septum

interatriale) v lin tht (septum interventriculare), chia th n h 4 bung l hai tm
nh (phi, tri) trn v hai tm th t (phi,tri) di. Tm nh v tm th t cng bn

95

to thnh na tim. Na phi nh hii (chim 1/3 tim) cha mu tnh mch, na tri
ln hn (chim 2/3 tim) cha mu ng mch.
Tm nh v tm th t thng vi nhau nh cc l nh - tht. Trn l nh - tht
phi c van ba l (valvala tricuspidalis), l nh - th t tri c van hai l (valvula
bicuspidalis). Cc van ny ng li th mu s khng tr li c tm nh khi tm tht
co.
Tm nh phi (atrium dextrum) thu hi mu t hai tnh mch ch (trn.di) v
xoang tnh mch vnh. Tm nh tri (atrium sinistrum) thu hi mu t bh tnh mch
phi. Tn tht phi (ventriculus dexter) y mu tnh mch n t tm nh phi vo
ng mch phi. Tm tht tri (ventriculus sinister) y mu ng mch thu hi t
tm nh tri vo ng mch ch. V vy, trn thnh cc ngn tim c cc l thng vi
cc ng mch v tiih mch dn mu n v i. gc cc l thng ny c van bn
nguyt cn gi l van xch-ma hay van t chim (valviila sigmoidalis). Cc van ny gm
ba l hih ti c ming quay v pha lng mch, nn khi tm th t co mu dn vo
ug mch ch theo mt chiu v khng tr li khi tip th t dn.
b) C u t o th n h tm
Thnh tim c dy cc ngn rt khc nhau. Thnh tm th t (tri dy 15 mni.
phi dy 6 mm) dy hn tm nh (2,5 mm).
Thnh tim do ba lp cu to nn: ngoi tm mc hay mng ngoi tiin
(pericardium), trung tm-hay p c (myocardium) v ni tm mc (endocardium).
- Lp ngoi tm mc l mt ti ki gm hai bao: bao s (ngoi tm mc si)
ngoi v bao thanh mc (ngoi tm mc thanh mc) trong. Bao si bc ngoi tim v
dnh vo cc c quan ln cn (c honh, ct sng, xng c, kh v ph qun, thc
qun). Bao thanh mc c hai l: l thnh v l tng, gia hai l l ngoi tm mc c
cha dch tm co bp d dng. L tiig drih vo c tm.
- Lp c tim tm nh tng i mng so vi tm tht, nht l tm th t tri,
gm hai loi l cc si c co bp v cc si c km bit ho hn mang tnh cht thn
kinh gi l h thng dn truyn ca tim (hnh 6.3).
Cc si c co bp gm 4 vng si c coi nh b khuiig c tim bm vo. vy
quanh 4 l ln ca tim: hai l nh - th t v hai ng mch ch v thn ng mch
phi. Phn si gip r anh gia l ng mch ch v hai l nh - th t r t dy, chc gi
l tam gic s (trigona fbrosa). C hai loi c bm vo cc vng si: mt loi ring cho
tng tin nh hoc tm tht v mt loi chui^ cho c hai tm nh hoc hai tm tht.
H thng dn truyn nm trong cc si co bp v c chc nng duy tr s co bp
t ng ca tim. H thng ny bao gm mt s nt v cc b si nh nt xoang nh
(nodus sinuatrals) nm trn thnh nh phi pha ngoi l tnh mch ch trn, nt
nh - tht (nodiis atrioventriciilaris) nm thnh tm nh phi gia l trong ca van
ba l v l xoang tnh mch vnh.
T n t nh - th t tch ra b nh - tht nm m t phi ca vch nh - tht, khi
ht phn mng ca vch gian th t th chia lm hai tr: tr phi phn nhnh trong
96

thnh tm tht phi v tr tri

chui qua vch tx) vo tm tht
trai. C hai tr tn cng ti chn
cac cd gai.
C tim c ngiin gc t c
rii, Iihiig c vn v co rt
nhanh. Tuy nhiu,cng khng
phi ging hn c vn v cu to
v hot ng. C th coi c tim c
v tr triing gian gia c vn v
c tr 11.

- Lp ni tm mc rt
mng, ph v dnh cht ln mt
trong cc ngn tini v lin tip
vi ni mc ca cc mch mu ra
hoc vo tim. Cc van tim l
nhng np c sinh ra t lp
ny.
c)

M ch v th n k n h tm

- ng inch: tim c nui

dng bi hai ng mch vnh
phi v tri (a.coronaria dextra
et sinistra).

Hnh 6.
S h thng dn truyn ca tim
1 Tnh mch ch trn; 2. Tnh mch phi; 3. NCrt xoang nh;
4. Nt nh- tht; 5^ B6 nh tht; 6. Tm th tri; 7. Tr tri;
8. Tr phi; 9, Tm tht phi; 10. Tlih mch ch du

ng mch vnh phi

tch ra t cuug ng mch ch
ngay pha trn van ng mch ch, i theo rnh vnh tim ra m t saxi, tip i theo

riih liu tht sau ti iih tim, trn iig i n pht ra cc nhii nui tim, trong
ln Iiht l nhnh gian tht sau.
ng mch vnh tri cng tch ra t cung ng mch ch pha trn van ng
mch ch v chia lm hai ngnh: ngnh lin tht trc chy theo riih lin tht tnc
xiiug iih tim v ngnh m nh hn. vng sang tri theo rnh vnh tim dfh mt sau.
- Tnh mch ca tim gm nhiu c ln, nh khc nhau. Cc tnh inch tim ln
thu hi mu vo xoang tnh mch vnh (sinus coronarius) nm trong rnh vnh
tim mt sau ri vo tm nhl phi. Ngoi ra c nhng tnh mch nh thng thng
Vco tm nh phi.

- Thn kinh tim chi phi hot ng ca tim l cc nhnh ca dy ph v v dy

thn kinh giao cm. Chng to thnh cc m ri tim (plexus cardiaque). Tuy nhin,
tim cn c kh Iiug t co bp nh nhng ca irc c bit nm ngay trong thnh tim.
l si Pc-kiu-gid (Purkinje) c si cd sng mu. kch thc tng ln, c t t c
trong t bo v giu dch c. Cc si ny an vo nhau to nn cc b si v nt
(nhn), c gi l h thng ni (hnh 6.4) bao gm nt xoang nh (nodus sinuatrialis)
97

nni pha ngoi ch vo ca tnh mch ch trn lin h vi khi c ca c hai tm

nh v nt nh - tht (nodus atrioventricularis) nm thnh tni nh phi, pht
nhnh ti vch lin tht, ri ti tng c ca c hai tm tht.
Cc b si xut pht t cc
Iit m bo mi lin h gia cc
phn tm nh v tm tht. Nhv vy
cc tm nh lin kt vi nhau nh
cc b si ca nt xoang nh. cn
cac tm nh v tm th t lin h vi
Iiliau Iili cc b si ca nt l - tht.'
H thng ni c chc phn
quan trng troug s phi hp hot
ng Iihp nhng ca cc ngn tim.
Cac xung ng xut hin nt
xoang c truyn ti nt nh tht, ri theo cc b si Pc-kin-gi
.->1' lan truyn n cc si c tim.
gy co bp phi hp nhp nhng
gia tm nh v tin tht, mc d
c tim ca hai phn uy c hih
thnh khc Iihaii.
Hnh 6.4.

6.3.CC LOI MCH MU

H thng ni co tim
1 Tnh mch ch trn; 2. Nhn xoang nh: 3. Xoang tnh
mch vnh; 4. Van nh tht phi; 5. Tnh mch ch di; 6
B si Purkinje; 7. Tm tht tri; 8 Van nh tht tri,
Nhn nh tht; 10. Tm nh tri

H thng mch gm cc mch

ln. Iiji dii niu t tim ti cc c
quan ri li dn v tim, gm hai
loi: ng mch dn inu (tr ng mch phi dn mu en) t tim n cc c quan
v tnh nch dn mu en (tr tnh mch phi dn mu ) v tim (hnh 6.5).
6.3.. n g m c h (arteria)
() ngi sng c mu vng n h t hoc xaiih xm, c c trug bi mch p.
Da vo cu trc ngi ta chia thii ng mch ln (n hi), ng mch phn phi
(c). tiu ng mch, mao mch, mch dhg xoang v m hang,
a) ng m ch ln hay n g m ch n hi
Bao gm ng mch ch. thu tay u. ng mch cnh chung v ng mch
diti n. Nh tnh n hi ca ng mch ch nn n c th du ra nhiu v c tc
dng nh bn cha, bin i lung mu gin on t tim thiih dng mu liri tc.
Tnh n hi ny quyt iih huyt p tm thu, y mu i trong k tm trng, ng
van ng mch ch v y mu vo cc ng mch vnh. ng mch phi cng l
98

1 Thn cnh tay u

2 Tnh mch cnh trong tri
3 ng mch cnh chung (gc) tri
4 Tnh mch cnh tay du phi
5 Tnh mch cnh tay u tri
6 E)ng mch v Thhirich diAi n tri
7 Quai ng mch ch
8 ng mch phi tri
9 Thn ng mch phi
10 n mdj ch ngt
11 ng mfch thn tng
12 )ng mch t
13 ng mch mc treo trng trn
14 Tnh mch tinh tri
15
16
17
18
19
20
21

)ng mch mc treo trng di

ng mch cng g
ng mch chu trong
ng mch chu ngoi
ng mch chu chung (chu gc)
ng mch tinh phi
Tnh mch tinh phi

22 ng mch thn phi

23 Tnh mch thn phi
24. Tnh mch ch di
25 Cc tnh mch gan (thh mch trn gan)
26 ng mch ch trn
27 Tnh mch ch trn

Hnh 6.5. Cc mch ln ca c th

99

ng mch n hi. tuy nhiu,thnh ca n rt t khng vi dng mu. p lc ng

mch phi ch bng 1/ 6 p lc ng mch ch (20 mm Hg).

b) ng mch phn phi hay ng mch c

L cc Iihiih ca ng mch i hi. Thnh mch cha t m n hi v nhiii
c trn. Hu ht cc ng mch ca c th u thuc loi ny. Cc uhnh xut pht t
cc thu ng mch ln to nn mt gc c th nhn nh ng mch mc treo rut
trn (a.inesenterica superior) hoc vung nh ng mch thn (a.renales) hoc t nhit
cc ng mch qut ngc. Dng mu trong cc gc vung hoc t thiig yu hii
dng mu trong cc gc nhn.
c) T iu n g m ch (arteriola)
L cc nhnh Iih ca ng mch c ng knh khoug 100 micrn. c thnh
mch hu ht l c trn. Tiu ng mch khng m nh n h t i vi dng mu. c
tc dng lm gim p lc Jtiu trc khi i vo mch. p lc tiu ng mch khong
50-60 inni Hg.
d) M ao m ch (vascapillare)
Bao gm mt mng li mch mu phc tp gn vi cc tiu ng mch. Thnh
mch c tc dug bn thm, cho php nc, tiiih th v mt vi prtin huyt tng
i qua, Iihiig khng cho cc phn t ln i qua. xi v cc cht dinh dng i qiia
thnh ca mao mch ng mch vo m. Kh CO2 v cc cht b t m tr vo mch
mu qua thnh mao mch tnh mch. Mao mch c nhiu cc m hot ng nh III
c. tuyn, gan. thn. phi, cc m t hot ng th s mao mch t hn nh gn. dy
chng. Kt mc mt, thng b da v sn trong th khng c mao mch. Klii i qua
mng li niao mch, mu c th ch i qua mt vi mao m ch gi l mao inch u
th.
e) M ch d n g x o a n g
Rng v un khc nhiu hu mao mch. Chng thay th cho mao mch gan.
lch, tu xng, v thng thn, tim. tuyn cn gip. T bo ni b ca mch dng
xoang c th thc bo v c nng bi m li.
g) M h a n g
Dng ch cc khong cha y mu troug v t hang v v t xp ca dng vt
v vt hang ca m vt. Ni b ca cc khoang ny th. ging mao mch. M hang cn
c ni b hc mi.
6.3.2.Tnh m ch (veiia)
0
ngi sug mu xanh sm, thng khng p. S lng tnh mch nhiu hn
ng mch, thiih mng hn v ng knh thng ln hn ng mch tng ng.
Cc tnh mch su thng i km vi ng mch v m ang ciig tn, tr mt vi
trng hp ngoi l. Cc tnh mch di khuu, gi v mt s" v tr khc thng c
nit cp gi l tnh mch i km v thng ni vi nhau sut l triih. Cc tnh mch
nng thng khng i km vi ng mch.
100

H tnh mch ca l mt h m trong mu sau khi ra khi mt h thng

mao mch li qua mt h thng mao mch khc, trc khi tr v h thng tun hon.
C nhiu van tn h mch, khi van ng th khng cho mu chy ngc tr li.
Van c to nn t np ca lp ni b, thng c hai l, i khi c ba l. Thng thy
van xut hiii gn ch m n vo tnh mch khc, c nhiu chi, cn thn v
Iihng tnh m ch gn tim (cc tn h mch cnh trong, di n, i) th khng c.
6.3.3.C c m c h n i (vas anastomoticun)
c gp mt s v tr nh bn tay, bn chn, y no, quanh khp, trong
tim,... l cc mcA ni n g m ch.
Ta cn gp mt loi mch ni ng - tnh mch, trong mu khug- qua mao
mch m i t tiu ng mch n tiih mch nh (venula) qua mch n ny; Thnh
ca ng mch n ny dy hn mao mch v khng trao i cht c. C th thy
mch ni ng - tn h m ch mi, mi, in mt. lng bn tay, u li, rut.
Ngoi ra CII c nhiu mch ni khc r t phc tp v c th l c quan tu cng
ca thn kinh - mch. Khi m ra, cc mch II ny cho mu "i tt" m khng qua
mao mch. Khi tri liih chng gip gi nhit qua da.

6.3.4.Cc ng m ch tn
c phn lm hai loi.
a) n g m c h t n g i i p h u
L uhug ug m ch cung cp mu cho mt vng gii hn m hoc cd quan,
khng II vi cc ng mch ln cn. V d: ng mch cp mu cho vng mc mt,
khi tc s b m.

b) ng mch tn chc nng

L ng mch c n vi ng inch ln cn uhvtug vn khng duy tr tun
hn sau khi b tc. Cc ng mch ny c gp no, thn, lch. rut.
6.4.C TO MCH MU
6.4.1. n g m c h
c cu to bi 3 lp:
a) Lp tr o n g (tunica intim a)
c lt bi ni b, c nng bi mt s m lin kt lng lo v c gii hn
bn ngoi bng mt ng m n hi (mng n hi trong).
b) Lp g i a (tuiiica media)
Dy nht, gm Iihiu si n hi, l thnh phn ch yu ca ng mch ln. Khi
cc ng mch nh dn th liig m n hi gim, lng c trn tng. Cc si c trn
sp xp theo vng trn hoc xon c. C mng n hi' ngoi ugn cch lp gia vi
lp ngoi.
101

c) Lp n g o i (tuica extera)
Chc chu nht, gm nhiu si n hi v si keo. C nhiu mch m u nh gi l
mch ca mch, i khi xuyn t lp gia.
Cc tiu ng mch n c cu trc nh trn cn cc tiu ng mch nh hn th
cu to ba lp dn dn khng r. Cc tiu ng mch nh n h t ch gm mt lp ni b
c bao bng mt lp c trn. Mao mch ch c mt lp ni m.
6.4J.T nh m ch
Cng c ba lp nh ng mch nhing mng hn nhiu, thnh mch cha t c
trtu v s n hi hdn. Tinh mch nh ch gm mt lp ni b c tng cng bi
mt t cht keo. Cc tnh mch ln hdn th i c thm mt vi si c trn.
6.5.H MCH CA CC VNG TUN h o n (hnh 6 .6 )

Hlnh6.9.
S cc vng tun hon mu v bch huyt
1. Mao mch n trn oa i; 2. Mao mch phi; 3.
Tlhh mcti phi: 4. ng mch ch; 5. Tm nh tri;
6. Tm t ^ tri; 7. na mch gan; 8. Mao mch
ru t; 9. ng mch fu; 1. Mao mch na dui
c th: 11. Mch
huyk vng tht kmg; 12
T iih mch ca; 13. tW mch gan; 14. T&ih mch
ch dui; 15. Tm VhA phi; 16 Tm nh phi; 17
ng jngc j(mch bch lu ^ ) ; ia Tnh mch ch
trte; 19. C ^ mch ph: X . Mch bch huy
vCmgo

6.5.1.Vng tu n h o n n h
a) ng m c h
T hn ng mch phi (truncus pulmonalis) xut pht t nn ng mch ca tm
th t phi, i lu chch sang tri, ti ngang mc t sng ngc IV th chia m hai
ugnh i ti hai l phi phi, tri. T rii phi, mi ngnh li phn nhnh ti cc
102

thu phi (ngnh tri - hai nhnh v ngnh phi - ba nhnh). Ti ndi thn ng mch
phi phn i c mt dy chng ng mch ti mc vo cimg un ch mch. l di
tch ca ng B-tan. Theo cc ng mch phi, mu c dn ti li mao mch bao
quanh cc ph naiig. Nh chc nng h hp. qu trn h xi ho m u xy ra
y.
b)
T n h m ch
Tnh mch phi (venae piimonales) dn mu t hai l phi v tm nh tri.
Cc mao qun tp hp li thnh tnh mch ln dn v bt u t ca vo ca
l
phi th tr thnh hai tnh mch mi bn, thu hi mu vo bn l m tm nh tri.
Cc tii mch phi khng c van.

6.5.2.Vng tun hon li

a) ng m ch
Mu t tm th t tri theo ng mch ch (aorta) phn phi ti cc phn c th.
y l ng mch ln nht ca c th, phn gc rng ra gi l hnh ng mch, u
c chia lm ba on: ng mch ch n (aorta ascendens), quai ng^ mch ch
(arcus aortae) v ng mch ch xung (aorta descendens), trong on xung l di
nht.
- ng mch ch ln xit pht t hnh ng mch i n, nm trong bao tim.
T on ny pht ra cc ng mch vnh tim (arteria coronaria) i trong cc rnh lin
th t v li - tht.
- Quai ng mch ch hng sang pha tri - sau. T y pht ra ba ng mch
cp mu cho u, c v chi trn. l:
Thn ng mch tay - ithi l ng mch n. T thu chiing c phn ra lm
hai nhnh l ng mch di n phi v ng mch cnh gc phi.
' ng mch cnh gc tri: ng mch ny cng ng mch cnh gc phi i ln

ti Iigaiig b trn sn gip th chia thnh hai nhnh; ng mch cnh ngoi v troi^.
*ng tnch cnh ngoi n n c khp xi] hm dd th chia ra cc nM nh
tn l ng mch thi dng nng v ng mch hm trn. Trn ng di n cn p h t
ra cc uhuh bn cp m u cho vng ln cn.
*ng mch -cnh trong i dc theo pha bn ca hu, ti nn s th chui qua ng
ug mch cnh trong ca xng vo s, chy dc theo mt bn thn xilng bm,
ri cug vi cc nhnh ca ng mch nn cung cp mu cho ton b no.

ng mch di n tra. xut pht t quai ng mch ch. N cng vi ng

mch dii n phi (xut pht t th n ng mch tay - u) em mu n hai bu
u, c. ngc v chi trn. Cc nhnh chi ca ng mch di n gm:
*ng mch t sng qua S ngang ca 6 t sng c trn vo chm, sau
hai bn nhp m mt to nn ng mch nn ri phn m hai nhnh tn v cng vi
cc uhnh ca ng mch cnh trong to nn c gic Uy-is (cciilus arteriosus
cerebri-Willisii). Trn ng i, ng mch t sng pht nhnh ti ty sng, hnh
no. tiu no.
103

*ng mch ngc trong i xung pha di v pht ra cc nhnh ni vi ng

mch lin su sau v uhnh ddi v, ba tim, c honh. N tip tc i theo cd thng
bng pht ra nhnh ng mch thng v trn (. epgastrica superior) v nhnh n
ti ug mch thng v di (a. epigastrica merior).
*ng ich thn gip c (trimcus thyrocervicalis) phn thnh ng mch gip
di cp mu cho tuyn gip v cc nhnh c cp mu nui c.
ug mch di n chui qua khe sn n xung nch, i tn l ng mch
nch. Khi xuug cnh tay, ng mch nch i tn l ng mch cnh tay. di np
gp khuu 3 cm. ng mch cnh tay chia thnh hai nhnh tn: ng mch quay v
ng mch tr. Cc ng mch trn phn nhuh cp mu cho ton b chi trn.
ng inch ch xung c chia thnh cc on ng mch ch ngc v ng
mch ch bng. Ni ngn cch hai on ny l l ng mch ch ca c honh.
* ng mch ch ngc pht ra 10 i ng mch lin sn sau (t sn III-XII).
Ngoi ra cc uhuh ny cn phn nhnh cp mu cho c, da lng, ty siig, thc
qun, ph qiin, mt phn cd honh cng trung th t sau.
ng mch ch bng l phn tip theo ng mch ch ngc t l ng mch ch
ca cd honh. N phn uhnh em mu n ton b cc tng trong khoang bng gm
cc ug mch sau:
*ng mch honh di phn b' mu cho c honh.
*ng mch thn tng chia lm 3 nhnh i ti gan, d dy v t gi l ng
mch gan, ng mch viih v tri v ng mch t.
*ng mch mc treo rut trn xut pht t ng mch ch bng pha di ng
mch thn tng, phn phi mu cho rut non, on phi ca manh trng, on ln v
na on ngang ca rut gi.

m<c n i ti hai qu thn.

*ng mch tinh hay ng mch bung trng tch ra pha di ng mch
thn v i ti tinh hon hay bung trng.
* t^ mch mc treo ru^dti xut pht pha di ng mch thn, a mu
ti nui on cn li ca rut gi, trc trng.
* >ng mch chi di', i^ mch ch xung i ti ngang t sng th t lng IV
th chia lm hai uhuh ln: ng mch chu chung phi v tri. ng mch chu
chimg i ti khp cug - chu hng li phn ta hai ng mch chu trong v ngoi.
ng mch chu trong c phn th n h cc ng mch nh hn i ti cc c
thnh chu hng v cc tng trong chu hng, nh ng mch chu - tht lng, ng
mch cng ngoi, ng mch bt, cc ng mch mng trn v di, ng mch thn
troT^, ng mch bng quang di, ng mch t cung, ng mch ng dn tinh,
ng mch trc trng gia.
ng mch chu ngoi l ng mch chi cp mu nui chi di. T ch chia
i ca ng mch chu chung, ng mch chu ngoi sau khi tch ra ng mch
thug v di th lun qua di dy chng bn xung i i tn l ng mch i.
104

Tip , ng mch i chy ra pha sau khp gi, i tn l ng mch khoeo. Ti b

di c khoeo. ng mch khoeo chia thnh hai nhnh tn: ng mch chy tr ^ ,
chy ra khu cng chn trc, ti mu chn i tn l ng mch mu chn, ng mch
chy sau, chy trong khu cng chn sau. ti pha trong c chn chia thnh hai nhnh
tn xung gan chn, l cc ng mch gan chn trong v ngoi. Cc ng mch
trn phn nhnh cp mu cho ton b chi di.
b) T in h m ch
Sau khi hon thnh chc nng trao i cht mao mch, mu ng mch
() tr thnh mu tnh mch (en) theo cc mao qun tnh mch thu hi vo cc tnh
mch nh. ri tnh mch ln n tnh mch ch trn v di vo tm nh phi.
- Tnh mch ch trn (v. cave superior) di khong 7-8 cm, rng 20-22 mm, thu
mu tnh mch t na thn trn ca c th (u, c, chi trn, thnh ngc).
- Tnh mch ch di (v. cave inferior) do hai tnh mch chu chung to thnh,
bt u t ngang mc t th t ling V i ln dc theo sn phi ct sng ri vo
tm nh phi. N thu hi mu t phn di c honh tr xung. ng knh tnh
mch ch di trung bnh l 20 mm, gn tm nh th rng hn (33 mm).
Nhii chung cc tnh mch c'cng tn vi ng mch km tng ng v i khi
r Iihng tiih mch khng c xig mch km.
- Tnh nch n (hnh 6.7) xut pht
t trong khoang bng, n vi cc tnh mch
th t lng phi, i dc pha phi ct sng ln
trn vo khoang ngc. N nhn mu t cc
nhnh tnh mch lin sn v t cc tnh
mch bn n trn v di pha tri ng
mch ch. Cc tnh mch ny uhn m u t
cc tnh mch lin sn tri. Mu t cc
tnh mch dn v bn n tp tning vo
tnh mch ch trn.
- H tnh mch ca (v. portae) di
chng 5cm, l mt h tnh mch ring ca
h tiu ho (hnh 6 .8 ). H ny th u hi mu
t t t c cc tng l trong khoang bng (tr
gau) gm t, thn, ti mt, d dy, rut nn.
rut gi qua cc tnh mch t. tnh mch
inc treo-rut trn v di. Tii mch ny
tham gia vo cu to cuhg gan. Khi ti gan
th tiih mch ca tch ra lm hai nhnh
phi v tri i vo cc thu gan ri phn ra
cc nhnh nh dn cu cng th n h li
mao mch to vo trong cc tiu thu gan.
T liti mao mch ny mu li c th u hi
vo tnh mch trn gan (v. hepatica) v

Hnh 6.7
H thng tnh mch n
1. Tihh mch bn n ph
2. Tnh mch bn n
3. Tnh mch tht lng bn
4. Tnh mch ch di
5. Tnh mch gian sun
6. Tnh mch n

7 Tnh mch ch trn

105

vo tnh mch ch di.

H tnh mch ca nm gia hai h
li mao mch: mt bn l h mao mch
Iim trong cc tng l, bn kia l cc
mao mch nm trong gan. nn h ny
cn c tn l h tnh mch gnh.
iBAH BCH HUYT (hnh 6.9)
Trong c th, ngoi mu v cc
cht dch trong t bo cn c dch m l
cht lng cha trong cc khong gian
bo v k h trong cc m. Dch m l
trm trung chuyn ca mu n v i
khi t bo. Dch ny l ngun to nn
bch huyt, chng thm qua cc mao
mch bch huyt ri tp hp li v vn
chuyn trong h mch bch huyt. Sau
y ta im qua cc cu thnh ca h.
6 .6 . 1

.B ch h u y t (lympha)

C thnh phn tug t nh

huyt tng, uhng hm lng prtt
km hdn, khng cha hng cu v tiu
cu, ch cha bch cu (ch yu dng
lymph). Cc cht dch cha trong cc

Hlnhe.a. H thh m^ch cn

1 Tih mch ca
2. Tihh mch v tri (tm vnh v)
3. Tih mch v
(tm mn v)
4. Thhmcht
5. Tihh mch vi mc ni tri
6. Tihh mch vi mc ni phi
7. Tihh mch mc treo trng trn
8. T&ih mch mc treo trng di

khoang gian mc (phc mc. ph mc, tm mc, gia mng no - tu), trong cc ngn
trc v sau lng en ca nhn cu mt, trong hc tai trong u nhng dch m c
lin h vi bch huyt.
H bch huyt lin h m t thit vi h tn h mch ca vng tun hon mu v b
suiig cho n. Chc phn chnh l vn chuyn bch huyt t cc m vo h tnh mch,
to nu cc yu t bch huyt v chng cc vt l lt vo c th.
v cu to. h bch huyt gm c hai phn:
- ng bch huyt gm cc mao mch, mch v ng bch huyt.
- C quan to bch huyt gm cc nang bch huyt (foUiculi lymphatici) tp
trung tng m trong cc phn c th v t (lien) nm trong khoang bng (xem mc
6.7.3 chiig ny).
6.6.2.Mao m c h b c h h u y t
Klic vi h mch mu, h bch huyt c im xut pht v im tn cng.
im xut pht l t cc mao mch bch huyt. l nhng ng r t nh kn mt u,
thy hu ht cc c quan tr no b, nhu m t, thng b da, nim mc. nha,...
Thnh mch r t mng do lp ni m to thnh. Chng pht nhnh thng vi nhau,
106

lm thnh mng liti dy, t tp hp

li thnh mch bch huyt. im tn
cng vo h tnh mch.
6.6.3.M ch b c h h u y t (vasa
lym phatica)
C cha cc van ging tnh mch.
Thnh mch l mt lp ni m, ngoi l
lp si lin kt. si n hi v cc t' bo
c trdn. Cc mch bch huyt thng
chy soug song vi nhau, t khi ni tip.
Trn ng i chng thng qua cc
m ri bch huyt trong c quan, ri ti
cc m hch bch huyt. Ra khi hch,
bch huyt c thu vo cc mch ln
hn thu hi bch hiiyt t cc phn
titng ng ca c th, nh on thn
tht lng (trimcus lumbalis), thn p h
qun
trung
tht
(truncus
bronchomediastiualis), thn di n
(trvuicus subclavius), thn cnh (truncus
jugalaris)...Cu cng cc thn bch
huyt tp trung thnh hai ng bch
huyt: ng ngc v ng bch huyt phi.

6.6.4.ng bch huyt

C qu to ging tnh mch.
- ng bch huyt ngc (ductus
thoracius) di chttg 35-40 cm. thu hi
khong 3/4 lng bch huyt ca cd th.
ng ny do cc th n bch huyt tht
ling phi v tri cng thn rut hp
thnh. Ti y n thng phnh ra gi l
b ddng chp (cistema chyli) c v tr
bt m h.ng ny i t khoang bng qua
c honh ln n ugaug mc t ngc
IV-V th chuyn sang tri v vo tnh
mch cnh trong tri hoc vo gc tnh

Hnh 9.9.
H bch huy4 trong khoang ngc
v khoang bng
1 TTnh mch nch phi; 2. ng b ^ huy phi;
3. Tnh mch cnh frong (phi); 4. Tih mdi tayu phi; 5. Tnh mch tay - u tri; 6. Tnh mch
cnh trong (tri); 7. Trih mch
tri; 8. ng
ngc: 9 Tih mdi ch trri; 10. Tiih mch dn;
11 Tihh mdi bn n; 12. B bch huyt;
13. ~nhhmch ch dui:
14. H mch bch huyt chi di/N

nch khi n hp vi tnh mch di n tri. Trn iigi "ng ngc cn nhn thm
mt s th n bch huyt: ph qun - trung th t tri, di n tri, cnh

tri.

- ng bch huyt phi (ductus lymphaticus dexter) do ba thn bch huyt hp

thnh: cnh phi, di n phi v trung th t phi. y l mt on ngn (trn di
107

Icm). vo gc tiih mch phi. C nhiu trng hp thin ng ny, khi y cc thn
bch huyt trn thng vo tnh mch di n.
6.6.5.H ch b ch h u y t (lymphonodi)
L nhng th hnh di hoc trn, hi
dp. c ln thay i t 2-30 mm
(hnh 6 .10). Chiig hnh thnh trong nhng
b phn nht iih ca c th, c bao bc
bi m lin kt si xp v thng nm trn
ng i ca cc mch mu t thnh
nhng ni ln li khc nhau. Cc m
hch ny nh mt my lc khi bch hiiyt
chy qua. Trong c th, cc hch tp trung
nhiu nht cc vng c (dc cc inch mu
ln), hc Iich. trc v sau tn m g tht, mc
treo rlit, gc gia hai ph qun, th t lng,
troiig h chu b, bn. khuu tay. h kheo
c mt t hch nh ri rc.
Hlnh 6.10

6.7.C QUAN TO HUYT

_

6.7.1.Tu xng

Hch bch huyt

1 Xoang bch huy; 2. Nang bch huyt;
3. Mch xut; 4. Vch lin kt; 5. Bao lin kt; 6.
Mach nhp

L mt cd quan to huyt thy ph bin trong xng. giai on pht trin thai
v tr nh. ngi ln. tu trong cc hg xng di c thay th dn bng ni m
nn bin thnh tu vng.
Trong tu xUdng c th quau st thy bch cu cng vi hng cu nhug
giai on pht trin khc nhau nm trong vng m. Trong cn c nhiu mao mch
bch huyt to ra, m c im ca chng l c nhng phn phnh lm ,thnh xoang
mch. Thnh xoang l mt lp ni m mug. nhng hng cu v bch cu trng
thiih s t vng m xuyn qua thiih xoang lt vo trong ng mch.

6.7.2.Hch bch huyt

Hch ny c bc ngoi bug mt nang lin kt si chc, pht vch vo trong
hch, chia thnh ngn cha cht tu v v hch u l vng m. Gia vch v m
vng m c xoang bch huyt. Cc mch thu hi bch huyt i yo xoang hch gi l
tnch nhp (vasa efferentia). Cc mch thot ra khi hch gi l tnch xut (vaea
afferentia).
S phn b cc mch v hch bch huyt trong c th thng theo mt s quy
lut chung: mch ca b phn c th no th i qua cc m hch ca vng tng ng,
nhng m hch tng thng tp trung ca vo cc tng hc gn cc vng khp
m s vn ng gp phn y bch huyt vo trong hch (c. khuu, th t lng,...).
108

Hch bch huyt c tc dng nhxl mt my lc. Nhng vt l (vi khun, t bo

khi Ii) lt vo c th u b gi li. V vy y thng tp trung nhiu yu t gy
bnh, c th da vo chn on v iu tr bnh.

Thuc c quan to bch huyt cn c cc nang v th hnh nhn bch huyt. y

l nliiig th nh. c hnh thnh trn cc liii mc, ch c mch xut m khng c
nich nhp.
6.7.3.T (lien)
Cn gi l lch c dng hiih thp ba mt Oiih 6 . 1 1 ).
T lin h mt thit vi h
mch niu. ln ca n ph
thuc vo ling niu trong cc
mch t: di khong 10-12 cm.
rng 7-8 cm, nng khong 200 g.
V tr ca t pha tri dvti c
honh, mt pha p vo cc xng
sn pha di; m t trong gip d
dy. m t gi v thn tri. C hin
tvng teo t t 40 tui.
T itc bc trong nt inng
lin kt si c lu c trn v cc si
n hi. Mng pht vch vo pha
trong chia thnh cc ngn cha
vng m l mt th ty v
iniii. trong c nang bch huyt
huyt
iniii.
t l c quan to bch cu. Bn
troiig t khng c mch bch
liuyt, Iiii c th coi t ulii mt
hch bch hiiyt
huyt c bit trn
1 '
1 4
ng i ca nitii.
Hinh dng ngoi ca lch (nhln mt trc trong)
Ty t l int m chn
^ ^
da dy: 3 B trn; 4. Kha; 5. u trc; 6
tling xuyn cc 1hng
cu gi v 1 u sau: 2 Mt ^
^;
^^.
gii phng st cung cp nguyn
9 Mtthn; 10 Rn lch; 11 Bdui
liu cho to hng cii nii.
1

6.8.H TIM MCH PH I, THAI (hnh 6 12)

Trong qu trnh pht trin ca phi thai t cung m. tim c hiih thnh v
bt u co bp t ciil tun l th 3.
V i th (cii to v chc nng) ca h tim mch phi thai ging nh h tim
mch sau khi sinh c trm h by ling phn u chng ny. Nhng khi
trong t cimg ni th phi phi thai cha hot ng, dn n mt s khc bit nh tim
c l bu dc trn vch lin - nh. c cu ni Btan v Aranti, nhau m bo chc
109

Hnh 6.12
S stun hon mu trong bo thai
1 Cung ch mch; 2. cu ng mch B - tan; 3. Tm nh tri; 4. Tm tht tri; 5, Tm tht phi;
6 ng mch ch xung; 7, Tnli mch ca; 8. T&ih mch ch di; 9. Rut non; 10. ng mch rn, 11
Thai bm (nhau); 12, Thh rnch 1^ ; 13. Gan; t4. cutih m<^ Aranti; is: Tm nhphi;
16. )ng mch phi gc; 17. Tihh mch ch trn

nng trao i cht v kh cho phi thai. Mu chy trong h mch phi thai phn ln l
mu pha.
Nhau hay thai bn (placenta) c hnh thnh t lp dng mc ca phi kt
hp vi s bin i ca lp mng nhy thnh t cung. Cc mch mu i ti nhau c
ng inch t CUP^ (a. a. uteriiiae) t c th m v ng mch rn (a. a. umbilicales).
tnh inch rn (v. umbilica) t c th cou. hai mch sau nm trong dy rn.
Cc cht giu diiih dng v xi t c th m theo ng mch t cung ti nhau.
Ti y thc hiu trao i cht vi mu ca con n t ng mch rn. ri chuyn
sang tnh mch rii tr v c th con. Khi tnh mch rn n gn gan th tch lm hai
nhnh: mt nhnh vo tnh mch ca, nlinh kia vo tnh mch ch di qua
iig tuh mch Aranti (ductus venosus Arantii). Phn nh mu vo nui gau. phn
lii mu trong tnh mch rn vo tnh mch ch di tr thnh mu pha ri vo

110

lani Iilil phi, qua l bu dc sang tni nh tri ri xung tm tht tri, vo ng
m^ch ch phn phi mu i nui c th.

Mii t tnh mch ch trn v xoang tnh mch vnh cng vo tm nh phi,
xung tin tht phi, ri vo thn ng mch phi nhng khng ti phi,m dng mu
ny qua ng B-taii sang on ng mch ch xung v phn phi ti cc phn c th
thuc ngitc, bng v chi di.
Nh vy. na phn trn ca c th plii thai irc nui dng tt hn nu pht
trin tt hn so vi na phn di nh dng inii titng i giu cht dinh dng v
xi liii. Saii khi trao i cht ti cc m. mu theo cc mao mch vo tnh mch
ch trn v dvi v tim. Klii tim co bp, mu tnh mch c dn vo ng mch
rii ri ti nhaii. Ti y,qu trnh trao i cht v kh gia mu m v con xy ra.
Theo di tun hon mu ca phi thai ta thy, thiili phu mu troiig h mch
khng ng nht: cc ng mch u cha mu pha ntc klic nhau: tnh mch
rn cha niii ca ng mch, tnh mch gan v on cu ca tiih mch ch di
cha inu pha. phn tiih mch cn li u cha mu tnh mch.
Kl lt lng ni th mi lin h trc y gia cd th m - con chm dt v phi
ca tr bt u hot ng. Mc d l bii dc ic bt kn mun hn (khong 1 nm
saii khi sinh), nhitng niu t phi theo tnh mch phi v tm nh tri lm ho p sut
hai bn tin nh Iigang bng, nn chm dt s lu thng mu t tm nh phi sang
tm nh tri. Cc ng mch v tuh mch rn. ri n ng B-tan v Aranti teo dn
v bin tt c thnh dy chng. Sau nhng bin i trn y. h tun hon ca tr
ging Iiliit cia ngi trng thnh.

111

Chng 7

H THN KINH
mi c th sng/h thn kinh c chc phn bo m lim quan h thng nht
gia co th vi mi tnng xung qu^nh, ng thi iu ho v phi hp mi s hot
ng c cc b phn bn trong G th thng nht tuyt i gia chng. Thc hin
c chc nng ny l nh vo mt tiih cht c bit ca h thn kinh thng qua kh
Iiiig tip thu nhng kch thch t mi trng bn ngoi v bn trong c th. ri phn
ng li theo mt cch nht nh i vi tiig loi kch thch di s ch o ca h
thn kinh trung ng l no b, tu sng v s tham gia ca thn kinh ngoi bin
phn b ti khp cc phn ca c th. Hai phn thn kinh ny khc nhau c v gii
phu v chc nng.
Ml quan h thng nht gia c th vi mi trng bn ngoi c thc hin nh
cc gic quan v cc b phn th cm thn kinh tng ng. Mi quan h thAig nht
gia cc b phn trong c th thc hin c nh cc cu to thn kinh thm nhp ti
tn cc m ca mi c quan.
7.1.I TH V H THN KINH
H thu kiii bao gm hai b phn: b phn thn kinh ng vt tinh c chc
phn iu khin mi hot ug ca c vn v 6 phn thn kinh thc vt tnh iii
khin mi s hot ng ca c trn (trong cc tng, tuyn v mch) v c tim; b phn
ny gm hai phn: giao cm v ph giao cm. S phn chia
lm hai b phn thn
kinh trn y ch c tnh cht tng i, v chng lin h mt thit v thng nht vi
nhau.
Cc b phn thn kinh ng vt tnh v tht vt tnh u c phn thn kinh
trmig ng l lo b v tu sng v phn thn kinh ugoi bin l t chc hch v dy
thn kinh cng cc m ri thn kinh phn b khp c th.
T .l.l.T ho th n k in h
n v cu to c bn ca h thn kinh l t bo thn kinh hay nron (hih 7. 1 ).
T bo thn kinh c mt thn hnh sao, gia l mt Iihn hnh cu, bo tUiig c th
Nissl v t thn kinh. T cc cc ca thn t bo, tch ra hai loi; tua gai nhn cc
kch thch v si trc. Mi t bo thng c nhiu tua gai, nhng ch c mt si trc.
Ni tip xc gia si trc ca nroli th nht vi tua gai ca nrou th hai c gi l
112

Syiiap. Trong mt Synap thng c cc ti cha cc cht ho hc trung gian gip cho

s dn truyn thn kinh. a s cc si ca nron c bc bi bao mylin, to nn

cht trng. Mt s t v nht l thn nron khiig c bao mylin to lin cht xm. Do
vy h thn kinh c cu to bi hai cht: cht trng v cht xm.
Nlinh trc c hai dng: si c bao
mylin to nu cht trng v si khng
c bao mylin to lin cht xm ca h
thn kinh.
Bii cnh cc nron cn cc t
bo thn kinh m khc nhau: t bo
thng m m ri mng inch nm
trong no th t c chc nng tit dcli
n o tu ; t bo th n k in h m c h n h

thc c dng hnh sao gi chc nng

dinh dng uron. thc bo cc t bo
thn kinh b thoi ho v t bo thn
kinh m ngoi vi to thnb v Schwan
bo v si thn kiii.
C 3 loi nron thn kinh: nron
th cm c t bo thn kinh nm ngoi
trung ng to iin hch thn kinh, si
trc th i vo truiig ng; cn tua gai
tn ht trong cc c quan th cm.
nron tip hp nm trong trung ng
v nron phn ng (tit dch hay vn
iig) th t bo thn kinh nm trong
trung ng (hoc trong cc hch thn
kinh thc vt tnh), cn si trc th
hiig ti cc c quan gy nn phn
ng.
Ngy nay c ugi cho rng cc
nron mi c kh nng c sinh ra
(khc vi quan nim c) do thn kinh
m bin thiih thu kinh chnh thc
hoc do nron chnh thc phn bo
nguyn phii hoc gin phn. Tuy

Hlnh 7.1. Nron thn kinh

1, ui gai (tua); 2. Thn nron; 3. Nhnh ngang:
4. Si trc; 5 Bao Mylyn; 6. T' bo c

nhiu vn cn aiig c bn ci.

113

7.1.2.Cung p h n x
C s sinh l ca hot ng thn kinh l phn x c thc hin nh cc cung
phn x. Mt cung phn x n gin nht gm 3 loi nron (hnh 7.2): nrou cm gic
nhn kch thch t mi trng, nron tip hp v Iiron vn ng i ti cc c quan
hiu iig (cd. tit dch. ...). Ngoi ra cn c nhng cung phn x phc tp gm nhiu
nroi nm cc mc khc Iihau ca thn kiiih truiig ng t ty siig a v bii cu uo.
Ngoi cung phn x
(m) ngi ta cn pht hin
vng phn x (khp kn)
th hin trong m lin h
ngc chiu t c quan
phu ng ti trung ng
thn kinh bo co v kt
qu thc hin trong tng
thi im v tiig s vic.
7.1..S ti n
c a h th n k in h

h a
Hlnh 7.2

H thu kiiih c
S cung phn x thn kinh
hiiih thuh t l phi
1, Da; 2. Hch ty sng; 3. R sau: 4. Ty sng; 5. Noron tip hp;
ngoi. u tin phi l
6. Rtrc; 7, C vn
int tm thn kinh lng,
sau bin i thnh ng
thu kinh. S tiu ha ca n theo hng ngy cng tp trung v c qui iih bi s
hon thin ca c quau th cm.
C b giai o trong qu trnh tin ha thn kinh :
- Giai oii li thii kiiih (thy tc): nhng t bo thii kinh nm ri rc khp c th.
- Giai on lich thn kinh (giun): xut hin chui hch v dy thn kiiih.
- Giai oii ng thn kinh (bn c dy shg): hg thn kinh xut hin nhng
iig vt c dy sng (c lng tim), ng vt c xng sng v n ^ i, ng thn
kiiih ca phn thn mnh pht trin thnh tu siig lin quan n hon thin c quan
vii ng. V sau. s hon thin cc c quaii th cm s dn ti hnh thnh no b.
bn c bc thp, no b gm 3 phn: no trc, no gia, v no sau, trong
no sau pht trin nht c lin quan n i sng nc. pht trin c quan th cm
thi gic v thng bng. Tip theo no sau phn ho thnh hnh ty v no sau
chnh thc gm tiu no v cu no.
Khi chun t i sng nc ln cn . no trc ca con vt tip tc pht trin
v sau cng phu ho thnh no trung gian v no tn. Ti uo tn, hmh thnh
nhng trung tm ca t t c cc loi cm gic. Lc u no trc ch l mt phn r t
nh gi l no khu (rhiencephalon) c ph ngoi bi lp v cht xm nay gi l v
no c (palaeocortex). v no xut hin t khi con vt ln cn. n ng vt c v th
cng vi no tn, v no rt pht trin; no tn bin i thii 2 bn cu vt ln tt
c cc b phn khc ca no b, ph ln chng nh mt o v c coi nh mt phii
114

no ni (neencephaloii)..V no ph kn khp mt ngoi bn cu no gi l v no mi

(ueocortex). v no mi l tin cho s xut hin thn kinh cp cao ngi. No
khu ch cn phn nh nm di bn cu no. ngi. s pht trin tip theo ca
no b cn ph thuc vo nhng qui lut mi lin quan ti mi trng x hi m
ng vt khng c. H thn kinh ngi pht trin r t sm, t lc phi mi c hai
tun rvti.
7.1.4.Pht trin no b bo thai
Cng vi s hon thin cc c quan th cm, no b cng c hnh thuh t
phn trc ca iig thn kinh. Ti y lc u ch l mt on phnh, sau hnh thnh
ba biig nguyn thy: bng trc (prosencephalon), bng gia (mesencephalon) v
bng sau (rhombencephaon).
Tip cc bng no phn ho nh sau: bng trc sinh ra no tn
(telencephlou) v no trung gian (diencephalon). Khoang rng ca uo trung gian
pht trin thnh no tht IU. Vch bn dy ln thnh i th (thalami) cng vi cc
yu t cu to khc nh hm th gic (recessius opticus). tm tn cng Gamina
teriiiinalis). Vch bng hnh thnh vng di th (hypothalamus) vi mt chi hnh
phu (infundibulum), thu sau ca mu no di hay tuyn yn (hypophysis). c xm
(tuber cinereum), cc th nm v (corporamamillaria). Vch lng mng, pha sau mc
ln niu no sau hay tuyn tng (corpora pineale).
No tn pht trin hu c to nn hai bn cu ni vi nhau bng phn gian bn
cu hay gian no tn. Khoang rng bn trong hai bn cu l hai no tht bn (I v II)
thng vi no th t III nh hai l gin no tht. Thnh trc ca phn gian no tn
pht trin thuh th trai v cu n tric. Phn uu ca mi bn cu pht trin thnh
th vn. M t di bn cu xut hin nLo khu vo tun th nm. Cui cng bn cu
no pht trin y . ph ln m t lng v cc int bn ca no trung gian, no gia
v tiu uo vi cht trng trong v cht xm (v no) ngoi, m t ngoi bn cu
no hih thnh ngy cng r cc khe, rnh (s cp, th cp. tam cp), hm, hi, thy.
Thu trn c hnh thnh sm uht, mun nht l th^ thi dng.
No gia (meseiicephalon) hnh thii t bng gia, l phn t bin i hn c,
pht trin u cc mt: m t bng c cc cung no, m t ling hnh thnh tm c
no. Gia c mt ng hp gi l cng no (Cng Synvii) Phn gii hn gia cc bng
Iio sau v gia pht trin thnh eo trm no.
Bng no sau pht trin thnh no sau (metencephalon) v hnh no
(niyelencephalon). Tip m t liig no sau pht trin thnh tiu no. m t bng
thnh cu no l tin thn ca hnh tu. Cn khoang rng ca bng no sau bin i
thnh no tht r v c u di thng vi ng tu.
Cng vi s phn ho cc phn no l s hnh thnh cc khc un. nh khc
un in h t i n o gi a, u n c h m v u n c u no.

Tc tiig trng v pht trin ca cc phn no b khng ng u. Trong bo

tliai v sau khi lt lng m th no b tng nhanh. Tr s sinh trng lug no b
trvuig bih l 330 - 340g; sau mt nm, 6 nm tng trng gp i, gp ba v t ti
hn tui 2 0 -2 5 .
115

7.2.B PHN THN KINH NG VT TNH

7.2.1.B phn thn kinh trung ng

a) Ty sng
* Cu to bn ngoi (hih 7.3)
Gii hn trn ca ty sng ngang
mc t sng c I. gip vi hnh ty. u
di tht li thnh hii nn gi l nn t
(conus medullaris) ngang mc t sng
th t lng I - II. T nn ty c dy tn cng
ko di ti t sng ct.
bo thai, ty sng di bng ct
sng. Kt qu l cc r dy thn kinh ty
sng on cui (tht liig, cng, ct)
bung thng xung quanh dy t n cng lm
thnh ui nga (cauda equina).
Tu sug di khong 40 - 43 cm, hnh
tr, hi dp tritc - sau. c hai phn phnh
l phnh c ng -'i phn th n kinh chi
phi chi tru, nu pht trin v phn ho
cao hu v phnh tht lng ng vi phu
thu kinh chi phi chi di.
Dc pha trc ty sng c khe gia
r t su. dc pha sau c rnh gia nng
hu chia ty siig thiih hai na. Mi na
li c chia thnh ba cfc trc. bn v
sau. Ring on tru ca ct sau li c
thm hai rnh ph tch n lm hai b: b
mnh (Golli) v b chm (Burdachi), chng
i vo phu sau ca hnh ty.
Mi t ty sng c hai r thn kinh:
r tritc gm nhng si trc ca nron vn
ng hay li tm v r sau gm nhng si
trc ca nrou cm gic hay hng
tni.Thii cc uron vn ng nm bn
Hnh 7.3. Ty sng
trong ty sng, thn t bo cc nron cm
A. Mt truc; B. Mt sau
gic th tp trung ti cc hch ty sng
nm ngoi. Thot khi tu siig th hai r
I. on c; II. on ngc; III. on tht lng,
trn tp hp li thnh dy thn kinh ty IV. on cng ct; 1. Phnh c; 2 Hch ty sng,
s iig r i

c h u i ra Iig o i ct sig qua ec l

giau t sng tng ng (c 32 i dy thn

kinh ty sng). Cn cc r thn kiiih
116

3 Mng cng; 4. Phnh tht lng; 5 Nn ty:

on ciii th ko di ra v trc khi t ti l gian t sig cng s th nm trong ct

sng lm thnh ui nga.

* Cu to'bn trong

Trn thit din ngang th thy cht xm trong v cht trng ngoi, gia c
nit ng hp (di tch ca ng thn kinh nguyn thu) cha ch no tu, gi l ng
trung tm.
Cht xm (substautia grisea) do thn cc t bo thn kinh to nn. N to
thnh hai khi dc (phi, tri) ni vi nhau bng mt tm ngang. Mi khi dc li chia
thnh hai ct (trc, sau). Trn thit din ngang ca ty sng (hnh 7.4) th phn cht
xm c hih ch H. Ct trc rng lm thiih sng trc (cornua anterius), ct sau
hp v nhn lin thnh sng sau (cornua posterius). on t t tu ngc I n t
tlt lng II c thm sng bn (cornu laterale) gia hai sng trc - sau. Ngoi ra
cn c uhtng nan cht xm lm thnh mt cu trc mng li ti min gip ranh ca
cht xm v cht trng gia sng trc v sau ca on c, ngc.

Hinh 7.4
Cu to ty sng trSn mt th i din ngang .
1 Rnh sau gia; 2. Rnh sau bn; 3. Cht xp; 4. Cht keo; 5. Ct sau; 6. Nhn ngc (Ct Clark
stillingi) : 7 Dy chng ty: 8. Nhn trung gian bn ; 9 Nhn vn ng ca sng trc; 10. Khe truc
gia: 11 B v no tu sng trc; 12. Ct trc; 13. B ty tiu no trc; 14. B ty tiu no sau;
15. B v no ty sng trn; 16. Cu trc mng li;
17 Mng mch ty sng; 18. B chm (Burdachi) 19. B mnh (Golli)

117

. Trong miu cht xm, cc t bo th n kinh hp li th n h n h n xm, chng

titdng iig vi s phn t v cung phn x 3 ndron.
Sig sau gm nhng t bo th n kinh cm gic, kch thc nh. Ti y c cc
uhn chnh l nhn ngc v nhn chnh thc ca sng sau. Ti iih ca sng sau l
mt s vng c tnh cht trung gian gia cht xm v cht trng nh vng cht keo,
vng cht xp. Cc vng ny gm nhng t bo th n kinh nh, lin h bng si trc
ca chng vi cc t ty k cn.
Sng trc gm nhng t bo th n kinh vn ng c kch thc ln. si trc di,
i vo cht trng qua r tnlc. Ti y c nhiu nhn vn ng pht trc i ti cc c
-xug (nhn trc - trong v Iihn trc - ngoi).
Sng bn cha nhng tn m g khu giao cm di dng cc m t bo nh, pht
si trc i ra trong th n h phn r tnc,
to nn cc uhn trung gian bu.

Trong khi cht xm, gia cc Iihn cn c nhng t bo tip hp gia nron cm
gic ca siig sau v nron vn ng ca sng trc thuc cng mt t tu v mt s
t bo vng cht keo v cht xp tip hp gia cc t khc nhau.
Cht trng (substantia alba) bao quanh cht xm l phn khng phn t, gm
nhng si trc i ln (hng tm) v i xung (li tm) to thnh b, lin h cc phn
tu sng vi Iio b. B phn dn truyn thn kinh ca tu sng ny gm 3 loi si;
si tip hp l b phn nguyn thy ca ty sng c phn t, si hng tm (cni
gic) v h li tm (vn ng). Mi na bn ca ty sng, cc b cht trng to thnh 3
ct (hli 7.)

Hnh 7.5
Cc b si cht trng ty sng
(trdii thi't din ngang)
1. B mnh (Golli); 2. B chm (Burdachi);
3. R sau; 4. Cht x6p: 5. Cht keo; 6 B cht
trng ca ct sau v ca nhn ngb: 7 B v
no tu sng bn; 8. B ty - tiu no sau.
9. B - ty sng; 10. B ty - th: 11 B6 ty tiu nSo triic: 12. B cht trng chnh thc; 13
B trm ty sng; 14. B v no - ty sng
trc: 15. Khe truc gia: 16 ng trung tm

118

 Ct sau gm nhng b si ca r sau dy th n kinh ty vi hai h thng b i

ln l b m nh (asciculus gracilis GoU) v b chm (fascilus cuneatus Bidachi).
l nhng b cm gic c thc v xc gic nhn bit cc vt.
Ct trc gm nhng b si xut p h t t cc phn khc n h au ca no b i
xung nh b thp trc (tratu s pyram idalis anterior) i t v bn cu no. b th ty sng (tratus tectospinalis) l ng phn x bo v vi cc kch thch th gic
v thnh gic.
Ngoi ra cn nhiu b si th n kinh xut pht t cc n h n xm khc nhau ca
hnh ty i n sng trc ca ty siig, c chc Iing kt hp cc vn ng thng
bng.
Ct bn c cu to phc tp, gm cc b si i ln v i xung: b i ln gm
cc b ty - tiu no sau v ty - tiu no tnlc ct bn tmc. Chng ln tiu no
in khiii phi hp cc vn ng v thc; b ty - th i ln no gia; b ty - i
'th bn dn cm gic n h it v au n; b ty - i th trc dn cm gic xc gic. C
hai b u i ln no tru n g gian.
B i xung gm b thp bn x u t p h t t v bn cu no v truyn vn ng c
thc; b - ty sng i t no gia truyn vn ng v thc; b trm - ty sng
xut pht t hnh ty.
b)

N o b

No b c p h t trin t phn trc ca ng th n knh, lc phi 2,5 thng. u

tin phn uy phiih ra, sau hiih th n h 3 bug no nguyn thu: bng trc
(proseucephalou). bng gia (mesencephalon) v bng sau (rhombencephalon). Tip
xut hin phn ch yu ca uo b l no t (telencephalon). no tru n g gian
(dieiicephalou). no gia (mesencephalon), no sau (metencephalou) v h n h no
(inyeleiicephaloii). Trng lng no b khong 1.300 gam. C th chia no b thih
hai phii:
- Thn no (truncus encephali) gm t t c cc phn no b, tr nhng b phn
mi hnh thnh ca hai bn cu i no.
- o no (pallium) gm phn cht trng ca hai bn cu v v no ph bn
ngoi.
Sau y l s ktc xem xt cu to gii phu ca hai phn trn
Hnh tu (niedulla oblongata)
- Hnh dng ngoi: hnh ty c p h t trin t hnh no, nn n c cu trc
trung gian gia ty sng v no b. Pha di gip ty sng ngang mc l chm,
pha trn Iihi nit bng l b sau cu no. H nh dng nh c hih vi cc khe. rnh
i ln t ty sng; mt khe trc, mt rn h sau v 4 rn h bn (hai tnc, hai sau) gii
hn cc m t trc. m t sau v m t bn.
Mt trc (m t bng) c khe dc trc vi hai b cht trn g - b thp - l cc b
vn ng. Ti ni gip vi ty sng, phn ln si th n kinh ca b thp b t cho nhau
to nn cho thp. Cc si khc i th n g xung to nn cc b thp trc. K vi b

119

thp c hai th trin (oliva) rt pht trin ngi. chng phn cch vi cc b thp bi
nhng rnh bn trc (hnh 7.6).
Nhn mt bn, t rnh bn trc i ra dy thn kinh XII. t rnh
bn -sau i ra cc dy thn kinh IX, X, XI.
Mt sau (mt bving) c rnh dc
sau. Hai bn rnh dc c cc b mnh
(Golli) v b chm (Burdachi) t ty
sng i ln ri tn cng ti cc nhn
xm. Nhng b cht trng xut pht
t cc Iihn ny i chch xin sang hai
bu. gii hn gia mt hm hnh tam
gic l na di ca h trm tc nn
y ca uo th t IV (hnh 7.7).
Cx to bn trong Onh 7.8). S
xut hin hnh ty c lin quan n
chc Iing thng bng v trao i cht.
PhAn cht xm gm cc nhn
1
, ^ ,
tnan kinh Iih:
,

3 trc) 4

Nhn trm l m t tm cong l i ng mch nn; 5. B6 thp; 6. Th trm; 7. Tiu no; 8.

Cho thp; 9. Dy thn kinh ty (III, IV, XII; cc dy
thn kinh nao)

Hlnh 7.7
Hnh ty v h m (Mt sau)
1. No tht; 2. Tuyn tng; 3 i th; 4 c
no trc; 5. c no sau; 6. Dy rng rc
(dy IV); 7; Cu6g tiu nflo trn; 8. Th i
mt; 9. Cung tiu no dui; 10. Tia ngang h
trm; 11. Th tam gic dy thn kinh di
lUOi; 12. Rnh trung tuyn dc; 13. c li ca
nhn xm b mnh; 14. B mnh (Golli):
15. B chm (Burdachi); 16. Din tin inh;
17. Cung tiu nao gia; 18. Cung no

120

ra ngoi to nn th trm. Nhn ny nm mt bng ca hnh ty. c chc phn

iu khin hot ng thng bng, lin h vi tiu no .
N h n ch m v n h n

mnh nm pha mt lng

ca hnh ty. y l nhng
nhn cm gic.

Nhn ca 4 i dy
thn kinh no b t IX -

XII. y l trung khu iu

khin Iii tng v cc c
qiian c ngun gc t cung
mang. C nhn ng ca
dy X l trung khvi thc vt
tiih iu khin tun hon,
h hp.
Ngoi ra cn c cu
trc mng li lin h vi
cu trc mng li ca ty
sng qua b si i xung l
b li - ty sng.
Phn cht trng
gm cc b si thn kinh
di. ngii khc nhau.

Hnh 7.B
Hnh ty ct ngang
1. B trung tuyn dc; 2. Dy dui li (dy XII); 3. Nhn v b n
c; 4. Nhn chm (Burdachi); 5, Th thng; 6. Nhn ghp; 7. Cu
trc mng li; 8 B ty - tiu nflo truc (Gowersi) v b - ty
sng (Monakowi); 9-11 B trm - tiu no; 10. Nhn trm di;
12. B thp; 13. Nt gia

Cc b si ngn lin
h cc Iihu xm trong
hnh tii hoc vi cc phn
khc ca no b; b trm - tiu no, b trung tuyn dc.
Cc b si di gm cc b i ln v i xung. B i ln c b mnh, b chm i t
int liig tu sng ti v tn cng ti cc nhn xm tng ng. T cc lin ny li
pht ra cc b hnh th i ln cu no to thnh nt gia. Mt bng c cc b i
xiing l b thp.
Mt bn c cc b bn t tu sng i ln. n y cc b ny vng ra sa cc th
trm, phih ra to nn c xm. Sau cc b bii i vo thnh phn ca th thng to
nn cuiig tiu no di.
* Cu no (pons varolii)
Pht sinh t thnh bng no sau, chia ra phn nn, phn lng v phn bn.
Hnh thi bn ngoi', chnh gia phn nn (hng v mt bng) c rnh dc
cha ng mch nn. B di gii hn vi hnh tu bng mt riih su, t i ra cc
dy thn kinh VI, VII v VIII. B trn gip cung no v gii hn no gia.
Phn bn c cc b si i vo tiu no lm thnh cuhg tiu no gia. Pha trn
b trn c dy thn kinh V i ra.
121

Phn lng nm khut di tiu no tham gia cu to phn trii ca h trm.

- Cu to bn trong (hii 7.9). Trn thit din ngang c th nhii thy:
Phn nn gm nhng b si
dc. ngang, gita c m nhn
cu. Nhng si dc thuc cc b
thp i t v bu cu xuhg ty
sng. Iihug si ngang i vo
tiu no t nhn cu.
Phn lng c nhn xm ca
cc dy thu kinh V n VIII v
cu trvc .mng li ging hnh
tu v ty sug.
Gii hn gia phn lng v
phn nn l gii hn cc sdi
ugang thuc b thiih gic to
nn th thang trong c nhn
lng th thang.
*Tiu no (cerebelum)
Hih thuh t phn ng
ca no sau. N nm pha sau
cu no v hnh ty. khut di
thu chm ca bn cu no. Tiu
uo gm mt thy giun (vermis)
gia v hai bn cu tiu

Hnh 7.9,
c u no ct ngang
1. Mng mi trc; 2. B trung tuyn dc: 3. Nhn cm gic ca
dy tam thoa; 4. Nhn vn ng ca dy tam thoa; 5 Nt bn;
6. Th thang; 7. si ngang; 8. Nt gia: 9. B thp

iio(heinispheria cerebelli)
hai bu (hii 7. l). Bn
cu tiu uo cn gi l tiu
no mi v n xut hin
mun trong qu trnh tin
ho ca ng vt c xdng
sng. Trn bu cu c
uhiu ri gii hn cc hi
uo hp, tp hp li thnh
cc thy nh. Thy dip
(Aocclilus) l thy c sd
um ti mi bn cu v
tch bit vi cc thy khc
ca tiu no. Thy My ni
vi thy giun bng mt
cung mnh.

122

Hnh 7.10. Tiu no (nhn mt di)

1. Bn cu tiu no; 2. Rnh ngang tiu no; 3. Cung tiu no gia:
4. Cung tiu no trn; 5-7. Thu giun; 6. Mng mi trn; 8 Thy dip

Bn cu tiu no v thu giun gm v cht xm ngoi v li cht trng bn

troiig cha 4 i nhn xm (hnh 7.11): nhn rng (nucleus dentatus) l trung khu
(iii khiu thng bng, n xut hin sau cng, c lin quan n vn ng bng chi v
cac nhu xin c s l nhn nh (nucleus fastigii) thuc thy dip, nhn cu (nucleus
globiisus) v nhn nt (nucleus emboliormis) u thuc thy giun.
Trong khi cht trng c
Iihiu loi si thn kinh khc
Iihau; c loi lin h gia cc
thu v tiu thu.c loi n v
tiu no vi cc nhn xm hoc
lin li vi cc phn khc ca
Iio b. Loi sau cng to thnh
ccc i tiing tiu no (i trn,
i gia v i di), trong
i gia ln hn c. Cc si thn
kinh trong b gia i t nhn
cvi ti v bn cu tiu no lin
h vi cc b si i t v no
Hinh 7.11
xung. i di (hay th thng)
Cc nhn xm tiu no
ni tiu no vi huh ty. trong
1. Nhn rng; 2. Nhn nt; 3. Nhn inh; 4. Nhn cu
thnh phn ca n c b gai tiu no sau. i trn i ti no
gia (c no sinh t) trong c cc b si i t ty sng ti tiu no v t nhn rng
ti no gia. Nhng b ny sa khi bt cho th tn cng ti nhu (no gia) v i
th (gian no).
Trong khi v cht xm, cc t bo thn kinh xp th i ba lp: p ngoi l
nhng t bo b hih sao, lp gia gm nhng t bo nch lii hn v lp trong gm
nhng t bo ht hih trn v hiih sao xen k.
* No tht IV (ventriculus quartus)
L khoaug cn li ca bng no sau. pha di thiig vi ng ty sng, pha trn
thng vi khoang no gia (mesencephalon). N gm mt np v mt nn (hnh 7.12).
Np no tht r v c hai mng mi: nng ty trn, ni lin vi tiu no v mng
tu di (velum medullare iiiferius) l mng mng nm gia hai cuhg tiu no di,
Iii vi tiu no v pha sau. Trn mng ty di c ba l (mt l gia Idn nht v hai
l hai bu) thiig vi khoang di nhn ca mng no. Mng ty di cn c b
sung thm mt mng mch l mng c tch ra t mng nhn.
Nn no tht IV gi l h trm (fossa rhomboidea) v n c hnh trm bn cnh,
Iiin m t lng ca hnh ty. Ti y c nhiu trung khu cht xm lin h vi cc
khi cht xm ca tu sng, hnh ty chng to nn cc nhn miih, nhn chm,
nhn trm. Phn cht xm cn li tri ra trong h trm hoc ri rc lm thnh nhng
uhn ring l ca cc dy thn kinh no b. phn h trm thuc hii ty c nhn
ca cc dy thn kinh IX. X, XI, XII; phn h trm thuc cu no c nhn ca cc dy
V. VI. VII. VIII.
123

Hlnh 7.12
No th t IV
1. No th ; 2. Mng mi; 3. L gia; 4. L i bn

* No ga hay trung no (mesencephalon)

L phn t bin i n ht ca bng no (hnh 7.13).
- Cu to bn ngoi: c dng mt ng ngn, c cu to t cc phn sau:
Tm no gia (tectum meseucephali) cn gi l tm c no sinh t, nm khut
di bn cu Iio, gm bh c li, hai c di ln hn hai c trn. C di l trung khu
thnh gic di v no v di hai c ny tch ra dy thn kinh IV, cn c trn l
trung kliu th gic di v Iio. Mi c pht trin ra pha trc - bn mt cung
G)rachium coUiculi, gi l ciih tay li no,chng to thnh i cung trn i n th
gi bu v i cung di (r hn) i n th gl gia.
, Cung no (pedunculus cerebri) gm mt i i xng nm m t bng. Gia
hai cung no l mt hm c l gi l khoang thiig sau, nhiu mch mu xuyn qua
cc l ny. Hai bu khoang thng thy i dy thn kinh III i ra.

124

cu to bn trong (hih 7.14).

Trn thit din ngang gm cc phn:
Tm no gia to thnh mi
p pha tru ng vi phn cu to
cc c no. Mt ngoi l cht trng
mng, bn trong l cc nhn xm c
no. Cc nhn uy l tnuig khu thn
kinh th v khu gic.
Cung no gm phn np v
cung chnh thc, gii hii gia hai
phii l th cht en (substantia
nigra) m v chc nng th cht ny
thiic h ngoi thp. Phn cung no
chnh thc (crus cerebri) gm cc b
sdi chy t v bn cu i no ti
hnh tviy. Ti phn np (tegmentum)
c cc nhn xm nh nhn
(nucleus ruber). t y xut pht cc
b - tu sng v c cc b si xut
pht t tiu no v cc nhn nn ca
bii cu i no i qua. Ngoi ra cn
c cc nhn xm ca thn kinh
III. IV...

Hnh 7.13
No gia vi tm c no
1. No tht III; 2. Tuyn tng; 3. C no sinh t.
4 Mng mi trn; 5. Cung tieu no trn; 6. No tht
IV; 7. Cung tiu no di; 8. Cung tiu no giCte; 9.
Tam gic nt; 10. cu no; 11, Dy rng rc; 12. B6 th;
13 Cung no; 14. Th gi gi; 15. Th gi bn;

16. i thi

Hlnh 7.14. Cc cung ti u no vi nhn xm no gia phn ti p cn vi no tru n g gian

1 Phu, 2. Cho t h , 3. Dy t h ; 4. c xm; 5. Th nm v; 6. B th; 7. Th gi bn; 8. Th gi gia;
9 Np cung no: 10. cu no th ; 11 Nhn : 12 Th cht en; 13. Cung no;
14 Khoang thng sau; 15. Khoang thng trc; 16. Tam gic khu

125

* cng no (Sylvii) l mt ng hp. thng vi no th t IV v pha di v thng

vi no th t III pha trn, c cht xm bao quanh. Cc b cht trng c b thp
on gia v hai b v cu no hai bn.
* No trung gian hay gin no (diencephalon)
C ngun gc t bng no trc, nm k h u t di bn cu i no. N gm phn
lng l no th (thalam encephalon) v phn bng l phn di th (hypothalaimis)
bao quanh no th t III (hnh 7.15).
- No th bao gm cc
vug i th (thalam us), trn
i (epithalamus). sau i
(m etathalam us) v di i
(subthalamus).
* i th mt khi
cht xm ln. hi trng,
pha tnc thun, pha sau
rng v dy gi l i chm.
i th c mt i n vi
nhau bng mp gian i th,
c bn Tit v hai u: mt
bn - ngoi dnli vi mt b
si t bn cu i no xung
gi l bao trong, m t di
chuyn vo vng di i th,
pha m t t o l m t bn -r
troiig to nn th n h bn ca

no tht n i v mt trn i
i lu, c cnh bu phn cch
Hnh 7.15
vi phn n h u ca nn bn
No trung gian v i nSo gia (Mt trn)
cu bi mt r n h t n cng 1. Th chai; 2. Nhn ui; 3. Vch trong sut; 4, Ct vm; 5. Mp
n btndc; 6. Cu gian thi; 7. Mp ni sau; 8. Tuyn tig;
(sulcus terunalis), hai u
9. Tm no gi(c nio); 10. >i th; 11. N tht III
ca i th u trc trn,
nh, nh ra th n h c tixc
i th (tubercxUum anterins
thalami) v u sau to hu gi l i chm (puvnar).
Trong i th c cc n h n xm cch n h au bng ling gii cht trng. Ngi ta
chia cc uhn xm i th th n h hai nhm:
- Cc nhn chuyn bit gm cc nhn trc (n.anterores thalam i), nhn trong
(n.medialis thalaini) v nhn bn i th (n.laterais thalam i).
- Cc nhn khng chuyn bit gm cc n h n li i th (n.reticularis).
V m t chc Iing, i th l mt trung khu ca Iihiu loi cm gic, trohg c
nhn xm ca phn i chm l mt tru n g khu th gic di v no.
126

 Vng trn i g 111 c tuyn tng (corpus pineale) v tam gic cuhg (trigonum
habeuulae).
Tuyn tng hay nu no trn c hnh nn. nm trn c no trn, m t sau no
gita. N c chc nng ni tit, c ch hot ng ca luyn sm h dc. Sau 16 tui tuyn
ny thoi ha.
Tam gic cung c nh trc v hai cnh bn l hai cuug tuyn tng, trong
c cc nhn cung tng trong v ngoi. Cc nhn ny. hai bn n vi nhau qua
mp cung tug v cho th i xung to th n h b phn chiu n n h n gian cung
m t trvc cung i no (pedunculus cerebri).
'Vng sau i gm 4 th gi nm m t sau - di ca i chm. Hai th gi
ngoi Hi vi c no trn qua cnh tay c no trn, c chung chc phn l trung khu
th gic di v. Hai th gi trong ni vi c no di qua cnh tay li no di l
trung khu khu gic di v.
Vng di i gn y c xem nh mt vng no ring bit, l thnh phn
sa II - ngoi ca no th. Pha trc - trong ca vng ny l vng di th. C ht trng
ca vng di th l nhng th i xung t cu n h t (globus palldus) qua cung i
th di n i th. C ht xm tp trung vng bt nh (zona incerta) v nhn di
i. Vng ny c chc nng iu khin vn ng.
- Vng di th vc chia th n h hai phn:
Phn trc c c xm (tuber cinereum) hdi li ln t mt tm cht xm thuc
nit bng no th t III. c xm nm trc cc th nm v v sau cho th. Bn trong
II l uhng uhii xm tic vt tnh c chc Iing iu ho nhit v trao i cht.
Pha sau tm cht xm l khoang thiig sau. pha trc l tm tn cng, phn gia
lin xiiug to th u h phu (invmdibilum); gn vi u phu l m u no di
(hypophysis) c chc ung ni tit. Nm trc c xm l cho th (chiasma opticum)
ko di ra to th n h cc b th. Mi b ny vng qua pha bn - ngo cung no ri
tn cng ti th gi bn, c no trn v phn i chm ca i th vng bn.
Phn sau c mt i th nm v (corpus inam illare) sau c xm v trc
khoang thng sau. Trong mi th m v c hai nhu xm l trung khu khu gic
di v. y l ni t n cng ca hiih khu. Cc si th n kinh t th nm v to nn
b nm v - th truyn xung ng t c quan khu gic n i th. Thuc phn sau
vng di th c n hn xm (nhn di th) l nhn thc vt tih v phn tn cng ca
nhn v th ch t en ca no gia.
No tht III (ventricukis tertius)
L khoang hp (hnh 7.16). Kch thc khong chng: 2,5 - 4 cm (di), 0,5 - 1,0
cm (rng) v 2,5 - 3,0 cm (cao).
Thnh di no th t III hay nn l vng di th, th n h bn l cc m t gia ca
i th. n vi nhau bng mt di xm i ngang qua khoang no gi l cu gian th.
Gii hn trc c tm t n cng pha di, cc ct vm v mp n tntc pha trn.
Gii hn sau c cu ni cung tng v mp ul sau. Gii h n trn l m t m ng mch
c dng hiih tam gic nh hng ra trc, y c l gian th t thng no ih t III vi
no tht bn.
127

* Bn cu i no
(hemispheria cerebri)
c pht trin t no tn. y
l phii no mi (iieeiicephalon), xut
hin sau trong qu triih tin ho ca
no b v vt hn hn no c c v
kch thc, trng lng v chc nng.
Hinh th bn ngoi: Bn cu
i no gm hai na phi v tri i
xng nhau qua mt khe dc trc sau. nhng phn gita khe ny ch
n th trai. Mi bn cu c 3 mt:
trn - ngoi, trong. di,ngn cch
Iihau bi 3 b; tru, di, trong. Cc
mt U(^ chia ra lm Iihiu thu,
thu li c chia thnh nhiu hi bi
cc rnh no (sulci cerebri). C th
phn bit ba cc ca bn cu: trn,
chm v thi dng.
Mt trn - ngoi bn cu no ^

Hinh 7.19. No th t III

2 Vch trong sut; 3. Tam gic no; 4 Mp

trng; 5. Mp xm; 6. C no sinh t. 7. Tuyn tng;
8. G th; 9. NSothA III; 10. Nhn ui

(hnh 7.17): c dug i p st vo

thnh s. C hai rnh tng c
o
i l riih trung tm (sulcus
centralis) i t gn gia b trn bn cu xung pha di - tnc v rnh bn
lateralis) i t h yn chch ln trn - sau. Hai rnh ny cng vi rnh nh - chm
(sulcus parietooccipitalis extemiis) gn cc sau bu cu chia nit trn - ngoi ra lni
5 thy: tru. thi diig, chm, iih v o. Mi thy li c chia ra cc hi nh cc
rnh.
- Thu- trn (lobus ontalis) nm trc rnh truiig tm v trn rnh bn. u
trc c cc trn. Ba rnh (trc trung tm, trn trn v trn di) chia thy thnh 4
hi: hi trc trung tm, hi trn trn, hi trn gia v hi t n di.
- Thu thi dng (lobus temporalis) nm di rnh bn, pha trc thy chm
c cc thi dng. Hai rnh thi dng trn v di chia thy lm ba hi: thi dng
trn, gia v di. Ngoi ra, thuc thnh di rnh bn cn c nhiu rnh thi dng
ngang gii hn cc hi thi dng ngang.
- Thu chm (lobus occipitalis) c gii hu bng rnh iih - chm. Ruh
chm ligang chia thy ny ra hai nhm hi chm trn v di vi s lng bin i.
i khi cn thy thm rnh nguyt v u sau rnh ca gii hn vug th gic.
128

3 .10> 1

Hinh 7.17. No b (nhin nghlng)

1 Khe trung tm (Khe Rolando)

2 HI sau trung tm (nh n)
3 Khe sau trung tm (sau Rolando)
4 Khe thng gc ngoi (phn ngo khe <fnh chm)
5 Thy chm
6 Tiu no

7 Thy thi dng

8 Khe no ngoi (khe Sylvus)

I I Thy trn
12. Thy lih
A- Hi trn trn
B- Hi trn gia
C- Hi trn di
I. Hi thi dung trn
II. Hi thi dng gia
III Hi thi ddng dui

D- Hi inh trn
E- Hi inh di
F- Hi chm trn
G - Hi chm bn
H - Hi gc
I- Hi trn vin

9 Khe trc trung tm (truc Rolando)

10 HI trc trung tm

- Thu nh (lobus parietalis) nm pha trn, gia thy trn (tnc) v thy
chm (sau). Rnh sau trung tm v rii gian nh chia thy tinh hi sau trung tm
v hai tiu thy ih trn v di. u sau rnh bn. di tiu th nh di c
hai hi l hi trn vin m ly u sau rnh bu v hi gc vng quauh u sau ca
rnh thi dng tru.
- Thy o (insula) c hnh tam gic, nh trc - di, ni ny to thnh mt
np lim n tluy trn vi cc thi dng gi l thm thy o. C 2 rnh l^rnh
tning tm o chy t nh chch lu saU/phn cch cc hi o ign vi hi o di
v ruh vng 7130 chy vng quanh cc hi (hi 7.18).
* Mt trong bn cu i no (hnh l.ld ) gm cc phn cu to sau:
- Rnh th trai vin st b trn th trai.

129

- Rnh ai gii hn m t
litog ca hi ai. Khi i n
viig li th trai th vng ln
b trn bn cu to thnh tr
vin.
- Rnh di nh n
tip riih ai v cng vi rnh
ny chia thy trn ra hai
phn:
Phn di l hi ai eo
li pha sau to thnh eo hi
ai.
Phn trn k t trc ra
sau c: hi trn trong, tiu
thy cnh truiig tm. hi
trc chm, phn chm
(cmieus).

Hnh 7.18. Cc hi o
1. Rnh vng o; 2. Rnh tm o; 3. Hi thi dng ngang;
4.Np thi dng; 5. Np lim (Thm thy o); 6. Np trn;
7. Np trn - inh; 8. Cc hi o ngn; 9 Hi o di

- Rnh nh - chm i
t pha sau b trn bn cu
ti ruh ca.
- Rnh hi m ni tip
u sau ca ruh th trai,
vng xung di v phn cch
hi rng troug vi hi cnh
hi m ngoi.

* Mt di bn cu i
no c chia m hai phn
(hnh 7.20).
- Phn chm
dilng gm c:

- thi

Hi cnh hi m c u
trc un li thnh mc v
phn sau gi l hi ldi, c
gii hn bi rnh mi (tnlc)
v rnh bn ph (sau).
Hi chm - thi dng
trong v ngoi c ngn cch
bi rnh chm - thi dng.
- Phn it ca thy
trn gm hi thng trong v
cc hi mt ngoi, gia hai
130

Hinh 7.19. Mt trong bn cu i n io

1. Tr vin; 2. Hi tnc chm; 3.ranh dui iih; 4. Rnh lnhchm; 5. Hi chm; 6. Di xm; 7,*Rnh ca; 8. Rnh bn ph; Q.
Hi lui; 10. Hi l; 11.Eo hi ai; 12 Hi cnh hi m; 13. Hi thi
duong chm; 14. Ranh hi m; 15. Hi rng; 16. Mc hi m:
17. Ranh m i ; 18. Th v: 19. L tn cng; 20. Hi cnh l tn
cng; 21. Vng di 1ai; 22. Hi thng: 23 Mp trc; 24. Vm
no; 25. Vch trong sut; 26. Th trai; 27, Rnh th trai;
28. Rnh vnh ai; 29.H trn trong, 30 Hi cnh trung tm;
31. Ranh trung tm

hi ny c rnh khu. Ngn cch gia

cc hi m t c cc rnh mt. Mt
phn no c cng c thy nh no
khu gm hnh khu, b khu v tam
gic khu.
Cc mp gian bn cu i no
l nhng phn dnh lin hai bn cu
vi nhau (hiih 7.19) gm c:
T h trai (corpus callosum) l
mnh cht trn g gm 4 phn: m, g,
th n v li th trai c to nn bi
cc b si ngang ni hai v bn cu vi
nhau.
Vm no (fornix) l vm cht
trng hiih tam gic chy un .quanh
nhn ui v i th, c to nn bi
cc b si chy t hi m ti th nm
v. Ngoi ra cn c cc si n lin to
nn mp vm no.
Mp trc (cominisia anterior)
thuc thnh trc no th t III, gm cc
si cht trng chy ngang qua l tn
cng n lin hai hi thi dng gia
ca hai bn bn cu.

Hnh 7.20. Mt du6i bn c<u

nio

1. Rnh khu; 2. Hnh khu; 3.

thhg: 4. Tam gic
khu; 5. Khoang thng truc; 6. c xm; 7. Th nm
v; 8. Trung na; 9. Th g trong; 10. Th gi ngoi;
11. Cc chm; 12. HiiM; 13. Hi c ih hi mS;
14. Ranh bdn p ^ ;1 5 . Rnh chm - thi (AMng; 16.
Rnh thi duong dui; 17. Hi c: lm - thi duong; 18.
Mc hi mfl; 19. Ranh ml; 20. Cb thi duog;
21. H & m t;22. Cstrn

Vch trong sut (septum pellucidum) gm hai l v mt nm trn m t phng

dc gia, ni lin th trai n vm no to nn thnh trong ta hai no th t bn.
No tht bn (ventriculus lateralis).
No th t bn l mt khoang rng nm trong mi na bn cu i no, thng vi
Iihau qua l gian no tht. No th t bn c hii mng nga, m xung pha dili
trc uu quanh Iihn ui v i th, gm phn trung tm v ba sng trc, sau v
di.
- Sng trc (cornu anterius) nm trong thy trn. Phn trng tm (pars
centralis) l ni hi t ca 3 sng no tht.
- Sng sau (cornu posterius) nm trong thy chm.
- Sng di (cornu inerus) t tam gic bn un xui^ tnlc - di i vo trong
thu thi diig.
- Cu to bn trong ca bn cu i no.
Cht trng chim t t c nhng phn nm gia v no, no th t bn v cc
Iihn bn. C ba loi b si:
131

- B to ng gm cc si n v i xut pht t t t c cc phn ca v no i

vo bn trong (hnh 7.21). y chng to rng thnh vnh tia. bn di hi t li
gia uhu ui v i th pha trong, nhn bo pha ngoi, phn ny gi bao
trong ( sula interua). Trn thit din ngang, bao trong c hnh ch V m ii hng
vo trong gi l g (genu
sulae internae) v hai nhnh gi l tr trc nm gia
nhn bo. nhn ui v tr sau nm gia xihn bo, i th. Phn sau - di ca tr
sau cn ,c chia ra lm hai phn: phn sau bo c cha tia th gic i t th gi
ngoi n v khe ca v phn di bo cha tia thih gic i t v gi trong n v
thu thi ddng.
- B lin hp dc ngoi pht
trin r t mnh. Nhng b ny c th
ch thy troug lp v xm (th trong
v) hoc vo troiig cht trng (th di
v). B di v gm hai Iihm si ngn
hay si cung i o nl cc phn no
k cu nhau trong cng mt thu v
uhm si di ni cc thu khc nhau
trong mt bn cu. nh b mc ni
phn int thu trn vi cc thi
dng, b ai i t thu trn vng st
th trai ti thu thi dng v b dc
trn, b dc di n th trn, thy
chm vi thy thi dng.
Bao troug v bao ngoi u l p
cht trug mug nm gia m t trong
y goi nh trc tg c c
to t cc b liu hp ny.
- B lin hp tigang thuc v cc
mp gian bu cu, gm mp trc v
th trai, hai bn th trai, cc th to
rug thnh tia th trai i n khp cc
vng ca v no.

Hlnh 7.21
ThiAlt din ngang ca bn cu l nio

1.
trong sut; 2. Bao trong; 3.
sm; 4 Bo
nht; 5. N.
6. v thuy o; 7. Bao ngoi;
8. Bao ngoi cng; 9. Gi bao trng: 10. Tia th: 11.
Shg sau nSo thft bn; 12. RSnh ca: 13. Li th trai,
14. ui N. ui vn cng; 15. i th; 16. No tht ba:
17. Ci vm no; 18. u N. ui vn cng; 19. Sng
Cht xm tp trung ch yu truc
no th bn; 20. Gi th trai; 21 Cht trng:

*
v bn cu i uo v cc nhn un, c
th quan st thy qua thit din
ngang (hnh 7.21).

22. V xm i no

- Cc nhn nn gm c th vn, nhn tnc tng v th hnh nhn.

T h vn (corpus striatum ) gm nhn ui v lin bo. Hai Iihn ny dnh nhau
u trc, phn sau tch ri bi bao trong.
Nhn ui (nucleus caudatus) un cong hnh mng nga v tn cng ti th
hii uhn.
132

Nhn bo (nucleus lentiformis) c hiih tam gic, c chia ra hai tp bi l ty

ngoi: khi ngoi ln gi l bo sm (putamen) v khi trong nh gi l bo nht hay
cii nht (globus pallidus). v m t pht trin th Iihn ui v bo sm thuc v th
vn mi. CII bo nht v th hnh nhn thuc th vn c. Th vn l trung khu ca
ng vn ng ngoi thp di v, iu ha c ng v sc cng c. V vy, khi b
tn thng s b bnh c ng ri lon (bnh ma vn v ma git).
Nhn trc tng (claustrum) c tch ra t v thy o, hin cha r chc
Iiiig v mi lin h.
Th hnh nhn (corpus amygdaloideum) nm trong mc hi m, c chc nng
khu gic.
Cht xm to thnh v no hay v no mi l lp bao ph ton b m t ngoi ca
hai bn cu i no (cortex cerebri), l Iiti tp trung ca cc c quan phn tch, c
chc nug phii tch, tng hp cc kch thch t bn ngoi v bn trong ri bin cc
kch thch thnh thc. Nh to nn kh nng thch nghi ca c th vi mi
triig bu troiig v ngoi c th.
Din tch ca v uo khong 2.200 cm^ (trong c 2/3 nm trong cc khe. rnh)
trong cha khong 14 t t bo v xp thnh 6 lp.
dy ca tiig lp v s cc khe, ruh trn v no thay i ty theo tiig
ngi.
Cc phn khc nhau ca v no m uhu uhng chc phn khc Iihau.
Brodmann chia v no ra 52 din (area corticades) tp hp trong 11 vng (regiones
corticales) khc nhau (liih 7.22). n nay ngi ta xc uh c tru 200 din
tng t.
S phn tch v tng hp v no tp trung ti cc truug tm gi l nhu. Ngi
ta chia ra ba loi sau y:

- Cc trung tm phn tch mi trng bn trong bao gm:

Nhn phn tch vn ng h c - xng hi trc - gia (diu 4.6) v tiu
thy i gia.
N/in phn tch vn ng kt hp theo thi quen hi vin trn ca tiu thy
nh di (vng 40).
Nhn phn tch vn ng quay u v a cu int v pha' dih hi trn
gia (din 8).
Nhn phn tch thng bng c gi thuyt thy thi dng (din 20, 21).
Nhn phn tch thc vt tnh i vi cc xung ng t tng v mch phn di
hi gia trc v sau.
- Cc trung tm phn tch mi trng bn ngoi gm cc nhn ch yu sau y:
Nhn phn tch thnh gic hi thi dng trn (vng 41, 42, 52).
Nhn phn tch khu gic phn mc hi hi m.
Nhn phn tch th gic din no vn thuc thy chm (din 17,18.19).
133

Hinh 7.22
Cc vng chc nng v no
Cc vng chte nng v no theo B-rt-man
1 Mintrn (regk) fiT0ntalis) gm cc din 8.9,10,11,12,44,45, 46,47
2 Min truc - gi (r. praecentralis) gm cc din 4. 6
3 M^n sau - gi (r. postcentralis) gm cc din 1, 2. 3,43
4. Min - o (r. insularris) gm cc din 13.14^ 15,16

5 Min hh (r par^alis) gm cc dih 5. 7, 39, 40

6 Min thi dUdng <r temporaHs) gm ce din 20, 21, 22. 36 37,38,41,42. 52

7 Min chm (r. ocpitalis) gm cc din 17, 18, 19

8 Min vnh ai (r n^lais) gm cc din 23. 24, 25, 31, 32, 33
9. Mln sau gi (r. retrosplenialis) gm cc din 26, 29, 30
10 v 11. Min khu v min hi m (r. olfactoria et r. hippocampi) gm cc din 27,28, 34, 35,48

Nhn phn tch xc gic, cm gic nhit v au n hi saii - gia (din 1,2,3)
v tiu thy iih trn (din 5,7). Do cc ng cm gic bt cho ti ty sng v mt
phn ti hnh ty. nn cc Iihu ca bn cu Iiy liu h vi b phn th cm ca na
phn c th i din.
Nhn phn tch v gic dng Iih gn uhn phn tch khu gic.
-Cc trung tm phn tch ngn ng (bng li ni hay ch vit).
Nhn phn tch vn ng m tit phn sau hi trn di (din 44. Broc).
Nhn phn tch ting ni (trung tni Wernike) phn sau hi thi dng trn
(din 42).
134

Nhn phn tch ch vit hi trn gia (i vi vn ng ngn ng) v hi gc

ca tiu thy nh di (din 39) khi phn tch th gic vi ch vit.
Tt c nhng trung tm phn tch ngn ng u thy c hai bn cu i no.
nhng mc pht trin khc nhau, ph thuc vo thi quen thun chi phi hay tri
m pht trin tri ngc nhau. Vic phn ra cc tnm g tm trn y ch l tdng i.
Theo Paplov thjcc trung tm v no l mt h thng lin hp, nh cc kh nng
v ngn ng v ch vit mi c hnh thnh. Nhng cng trnh nghin cu gn y
ca Sperry (1981) cho thy: ngiti thun tay phi th bn cu tri c qyn v tn
hiu ngn ng v ch vit, cn bn cu phi th c Itu th hn v biu hin cc cm xc.
c) N h n g ng d n truyn ch yu
H thu kinh thc hin c nhng phn x i vi cc kch thch t bn ngoi
v bu trong cd th l nh cc ng dn truyn. Da vo chc nng ca cc ng
dn truyn, c th phn bit hai loi: ng dn truyn cm gic (hay hng tm) v
ng dn truyn vn ng (hay li tm).
* Nhng ng dn truyn cm gic
Truyn cc kch thch t bn ugoi hay bn trong c th ti tnm g ng thn
kinh. Cn c vo cc th quan nhn cm gic, c th chia thnh cc ng dn truyn
cm gic xc gic, th gic, thnh gic, khu gic, v gic v cm gic t bn trong c
th (c. u gn. khp).
ng dn truyn cm gic xc
gic (linh 7.23) nhn cc kch thch t
nit da v xc gic, au n. nug, lnh,
gin 3 nrou.
- Nron th nht nm trong cc
hch tu sng r sau. T pht ra hai
nhnh; nhnh ngoi biu i ti b phu
th cm v nhnh trung tm tham gia
vo cu to cc b sng sau ty sng, a
s cc sdi i ln tn cug ti viig cht
keo. cn mt s t i tip ln hnh ty v
tu cng ti cc nhn mnh v nhu
chm (n.cuneatus et gracilis).
- Nron th hai xut pht t vng
cht keo (thuc tu sng) hoc t cc
uhn mnh. Iihn chm. Sau khi bt
cho, cc ndron i t vng cht keo to
thnh b ty - th v cc Iiron i t hai
nhu trn to thnh b huh - th. Tt c
cc Iiron trn tn cng ti i th.
- Ni'on th ba i t i th qua
nang trong ti v uo ti din 1, 2, 3 v
din . 7 lni thnh b th - v no.

Hnh. 23
udng cm gic xc gic
1. B hnh th; 2. Nhn chm v nhn mnh
(hnh ty);3. B ty - th

135

Riiig ng dn truyn cm gic xc gic vng u - mt th do cc nhnh cm

gic ca dy tam thoa (V) to nn. im xut pht ti hch tam thoa bn ngoi no
b v tn cng ti hi sau - gia.
ng dn truyn thnh gic (hnh 7.24) gm 3 nron:

Mn/t 7.24. udng d in truy<n thnh gic

1, Hi. thi(lUtHig.trdn ;2. Thgibn; 3. Cnotrn4. Tia nganghtrm; 5. Nhn c tai lUhg;
6. Nhn c tai bng ; 7. Phn c tai ca dy tin nh - c tai; 8. Hch xon ; 9. Thang tin (Tinh .
10. ctai-mng; 11. Thang mng nh: 12. Cc noron tip hp, 13. cu no; 14. Nhn trm ca nSo sau:
15 Mi lin h ca dy thn kinh no b vd nhn vn ng; 16. Nttin xm ca dy thn knh no b:
17. Nt bn; 18. C nSo dN; 19. Th g gia;
Nron ti hi thi dng trn

- Nroi th nht nm ti hch xon (ganglion spirale) ca c tai. Nhnh ngoi

bin i ti c .quan cooc-ti, nhnh trung tm lm thnh dy c tai. tn cng ti nhn
c ta cu uo.
- Nron th hai khng ng nht. Phn ln trong s chug bt cho sang pha
i din, ri nhp vo lim bu v tn cng ti th gl gia hoc c di thnh gic.
- Nron th ba tham gia vo thnh phn nang trong v i ti hi thi dng.
ng dn truyn th gic gm t Iiht 4 uron (hiih 7.25).
- Nron th nht l nhng t bo th gic hnh que v nn nm tng II
viig mc.
- Nron th hai nm tng y i vng mc. chng pht ra cc nhuh ti uron th
nht v si trc ca nron tht ba.
136

- Nron th ba nm tng VIII vng

mc. l loi t bo nhiu cc. Sau khi thot
ra khi cu mt th si trc lm thnh dy
th gic (II). ri bt cho i tip ti cc b th
v tn cng ti cc th g bn hoc c trn
th gic.
- Nron th t xut pht t th gi
bn, i vo Iiang trong ti trung tm th gic
v no (thy chm).
ng dn truyn khu gic (hii 8.2)
gm cc uron sau:
- Nron th nht xut pht t cc t
bo th cm khu gic nim mc hc mi
(ti xitiig xon tru vch mi). Si trc ca
chng xuyn qua l sng v tn cng ti
hnh khu.
- Nron th hai i t hnh khu ti
tam gic khu (phu v). Phn ny to nn
r khu ngoi v r khu trong.
Cc xung ng i t r khu ngoi ch
yu n hi mc v hi hi m. Cc nron
tip theo ca ng ny l:
- Nron th ba i t hi mc v hi m
ti th nm v.
- Nron th t truyn xung ng thn
kinh t th nm v ti i th hoc cc hch
d phn Iin cuug no.
Cc si i t r khu trong vo v no
c ca th g'i v y rnh quanh th trai,
ri chuyn saiig nrou tip theo n siig
Ainni (cornu Amoiiis) hay cn gi l hi m
Oiippocampus).

Hinh 7.25
udng dn truyn th gic v cung phn x
tfon ngiioi
I. Th trng; 2. Mng vng; 3. Dy th; 4. Cho
th; 5. B th; 6. Th gi Mn; 7. Gi i th;
8. Din no viin; 9. Cc c nSo trn; 10. Nhn
ph ca dy vn nhn (y III)
II . Dy vn nhn; 12. Si thn kinh i ti cc c
khp con ngii; 13. Hnh mi

ng dn truyn v gic do mt s dy thu kinh m nhu.

Nhnh cm gic ca dy VII i t gai li 2/3 trc li.
Dy li - hu i ti cc gai li 1/3 sau li. Cc xung ng thn kiiih t li
qua cc hch Iigoi bin ca hnh tu v cu no, ti i th v t y ln phn cui
ca thu iih trn, hi hi m v sng Amni.
ng dn truyn t cc b phn ni th cm ca c quan vn ng. Nhng
itiig ny xut pht t c, u gn. dy chng, khp v tn cng ti v bn cu no
hoc tiu no
7.26).

137

- ng ln ti v bn
cu no dn nhug cm
gic su ca thn mnh v
cc chi gni 3 ndrou.
Nron th nht nm
hch gai. Nhiih si ngoi
biu i ti b phn th cm.
nhnh trving tm nm trong
thnh phn r sau to nn
b mnh (truyn xung ng
t na di c th) v b
chm (truyn xung ng t
na trn c th) cu gi l
b hch - ty siig v tn
cng ti nhu mnh v
nhn chm hnh tvly.
Nron th hai xut
pht t cc nhu trn i ti
i th lm thnh b hnh th.
Nron th ba i t i
th qua nang trong v tn
cng ti hi trc - gia
(din 4.6).
Truyn cm gic t
vng u - m t do cc dy
Hnh 7.26
thn kinh no b (V. VII.
Nhng ng cm gic ch yu ttu sng ln tiu nSo
IX. X. XI. XII) m Iihn.
v i no
- ng ln ti tiu 1 R dy thn kinh ty; 2. B ty - tiu no sau v triic; 3. Tiu no;
.

4. Nhn rng; 5. )i th; 6. Nhn ; 7 B6 nt gia;

nao gm cac Ii ron x u t

0 Mhn mnh v nhn chm (hnh ty); 9 B6 ti^ - th

pht t hch ty sng, cc

nhnh i ln to thnh b
ty - tiu no trc (liay b tiu no cho v b.t cho hai ln) v b ty - tiu no sau
(hay b tiu Iio thng v si trc ca n i thng v ch b t cho thy giun).
* Nhng ng dn truyn vn ng (hnh 7.27)
Gm cc b si thuc h thp (xut pht t v bn cu no) v h ngoi thp
(xut pht t cc nhn nn di v no).
H thp iu khin nhng vn ng c thc, gm c b v no - ty sng (b
thp) v b v no - hnh ty tch ra t b trc. xut pht t nhng t bo thp
hi trirc - gia ca v uo.
138

B thp c cc nhnh
si u b t cho gm cc
Iiron:

- Nron th nht pht

si trc i vo nang trong,
i xiing qua cung no. cu
uo ti hiih ty.
- Nron th hai um
ti Iihn vn ng cc dy
thn kinh ty sng v thn
uo, pht nhnh ra ngoi
bin ti cc vng cd.
B v no - hnh ty
c tch ra t b thp, c
lin h vi nhn vn ng
ca cc dy thn kinh no
b. Mt s' nhnh si thng
bt cho sang pha diu
hnh ty.

H ngoi thp c
chc nng gi vng tih
cng c, iu ho v phi
lip nhiig c ng v
thc. Trung tm ch yu
ca h ny l th vn
(striatum) v th nht
(pallidum). Thuc h ngoi
Hnh 7.27
thp cu c i th, th hnh
ng vn ng h thp v ngoi thp
1.
1.
Nnan
Nhn
oo:
:
2. bo
B ao
- tuy
tu song
sng (MonaKowi);
(Monakowi); 3. bo
B tnap
thp truoc
truc (tnaf
(thp
nhn, th cht en, nhn ,
thng); 4. B thp bn (thp cho); 5. R trc dy thn kinh ty
nhn di th v cc ng
lin h gia chng vi cc b
phn ca no b.

.1

.1

H ngoi thp l phn no c, cn h thp l phn no mi. H ngoi thp tc

ng ti tu siig v phn c tng ng trong c th phi qua trm tnuig chuyn l
nhn . Sau khi tip nhn cc dn truyn khc nhau ca h, cc hron i t nhn
xuug siig trc ty sng to nn b - ty sng.
d)

M n g no - tu

Tu sng v no b c ngn cch vi thnh xng bi cc mng no tu: mng

cng, mng nhu v mng nui. Cc mng ny ch yu c ugun gc t trung b.

Mng cng (dura mater) l mng dai. khng n hi. Mt ngoi x x. c nhiu
mch mu. cch thnh xUng bng khoang ngoi mng cng (khng c mng no)

139

trong cha in m v. m ri tnh mch. Mt trong nhn bao ly cc xoang tnh

mch cha v dn lu mu tnh mch.
Mng nhn (arachnoidea) mng v trong sut, gm hai l p vo nhau to lin
mt khoang o. Gia mng nhn v mng nui c khoang di nhn cha dch no
tu. Klioang ny thng vi h thng no th t qua l gia v l bn mi no th t IV
v lin h vi xoang tnh mch mng cng nh cc h t mng nhn. Cc h t ny c tc
dng tiu hy dch no ty.
Mng nui (pia mater) trong cng c cu to bng m lin kt lng lo,
cha nhiu mao mch nui no b v tu sng, nn gi l mng nui. Mng ny
cng vi cc t bo thn kiiih m (iiui diig cc Iidron) to nu mng nui - m l
c s vt cht ca hng ro mu - dch no ty.
e) D ch n o - tu
c cha trong cc khoang rng ca no b v tu sng. Trong thiih phn dch
c mt t l nh cc cht prtit, gluc, niu v axit uric, mt s t t bo bch cu
dng limph.
Dch no ty do th mch v m ri mch cc no th t tit ra. Dch cc
khoang c th lu thng vi nhau uh cc l gian no th t v cng no th t IV. C th
ly dch no t bng cch chc d di l chm, di t th t lng II.

7.2.2.B phn thn kinh ngoi bin

a) D y th n k in h t y sng
C 31 i (8 c 12 ngc, 5 th t
lng, 5 cng v 1 ct). Mi i thot ra t
mt t tu sng bng hai r: r trc
(vu ng ) v r sau (cm gic ). Mi r
sau c mt m t bo lm thnh phii
li ln gi l hch ty sng hay hch gian
i (hmh 7.28).
ngi. ngay khi ra khi l gian
t hai r nhp lm mt dy hn hp
gm cc b si vn ng v cm gic, sau
mt on ngn, dy ny li phn ra lm
hai Iihuh:
Nhnh trc hay nhnh bng
(ramus ventralis) to ra thnh bng v
cc chi.
- Nhnh sau hay nhnh lng (ramus
dorsalis) to ra phn c v da lng. Cc
nhnh (tr nhnh c I, cng IV v V, ct)
li phn thnh hai nhnh nh (nhnh
gia v nhnh bn).
Ngoi ra cn hai nhnh ph l
140

Hnh 7.2.
S cu to mt dy thn kinh ty sng
1. R trc; 2. Nhnh mhg no; 3. Min giao cm,
4. Nhnh da; 5. Nhnh trc:
6 . Nhnh n; 7 Nhnh sau ; 8. R sau

nhnh ni (ta vo cc tng v ni vi ngnh thn kinh giao cm) v nhnh mng no
(1 vo ng ty sng.
() cc nhnh tntc thuc on ngc tnh phn t th hin r nht. l cc dy
thn kinh gian sitn. T y pht ra cc nhnh da ti m t bn. m t trc ngc v
bing k c tuyn v.
Nhng on cn li th tnh phn t m t i. Ti nhng ni lin quan n pht
trin chi th cc nhnh trc an vo nhau to nn m r thn kinh. C cc m ri
c, cnh tay, th t lng v cng.
m ri c (plexus cervicalis) do ngnh trc ca 4 i dy thn kinh c trn
ciig to nu, uin trong cc c c su. T pht ra cc dy i ti da, c tng ng,
nhn cm gic ca da vng c v u. iu khin hot ng ca c thng u, nng'
b. c - n - chm...
y c dy thn kinh honh (n.phrenicus) l dy hn hp r t quan trng. N
pht ra cc si i ti c honh, mng tim v dy chng gan.
m ri cnh tay (plexus brachialis) c to nn bi cc nhnh trc ca 4 i
dy thu kinh c di v phn ln nhnh trc ca dy ngc I. Ngi ta chia ra hai
phn: trn v dvti xug n.
Phn trn xng n pht ra cc nhnh ngn i ti cc vng cd ai vai, lng v
ngtc. Trong s uy c dy ln nht l dy nch.
Phn di xng n (hnh 7.29). T m ri phn ra cc nhnh di iu khin

Hlnh 7.29
S d phn di n ca m ri cnh tay
1 Thn knh da - c; 2 . Thn kinh gia; 3. Thn kinh tr; 4. Thn kinh quay

141

nhm c gp v lt sp. gm cc dy hn hp nh dy da - c, dy gia, dy tr. iu

khin nhm c dui v lt nga c dy quay (hn hp). Ngoi ra cn c dy thn kinh
da - cnh tay gia v da - cng tay gia (cm gic).
m rt tht lng (plexus lumbalis) do nhnh trdc ca i ngc XII v bn i
dy th t lng to nn^nm su trong vng c th t lng. T m ri ny pht ra nhiu
nhnh.
Nhng nhnh ngn xm nhp vo cc c chu - i, c vung th t lng.
Nhng nhnh di (hnh 7.30) i ra b ngoi - di cc c th t lng, trong c
hai nhnh xm nhp vo thnh bng pha trc v pha ngoi c quan sinh dc. Cc
nhnh cn li i xung da, c vng i, cng chn v bn chn, l cc dy thn
kinh da i ligoi, dy i, dy bt.
m r cng (plexus
sacralis) do nhng nhnh
trc ca cc dy th t ling IV,
V v cc dy cng I. II, III to
nn. y l m r ln nht
ca c th nm trong h" chu
b. t pht ra nhiu nhnh
i ti cc vng da. c ca chi
di:

ll
B'

Nhng nhnh ngn i ti

cc c v da vng ai chu v
phii ugoi c quan sinh dc.
Nhng nhnh di

(hnh 7.30) i xung d gm

c cc dy da i sau. dy
ngi, dy chy, dy mc (nng
v su).
b)
(hih 7.31)

4t

i io

Dy th n kinh no b

C 12 i trong 5 i

vn ng a n . IV, VI. XI. XII).

3 i cm gic (I. II. VIII) v 4
i hn hp (V VII, IX, X)
Cc i III, VII. IX, X c cha
si thn kinh ph giao cm
thuc b phn th n kinh thc
vt tnh.
i I
dy khu
(u.olfactorius) c coi nh
mt chi ca no trc, khng
142

Hnh 7.30. Cc dy thn kinh di xung chi dui

(t m ri tht lung v cng)
1. Thn kinh i; 2. Thn kinh da i ngoi; 3. Dy mc chung;
4. Dy mc nng; 5. Dy mc su; 6. Nhng nhnh mu chn;
7. Dy thn kinh da- cng - bn; 8. Thn kinh bt; 9. Thn kinh
ngi; 10. Thn kinh bp chn; 11. Nhng nhnh gan bn chn; 12,
Thn kinh chy; 13. Dy mc chung; 14 Thn kinh i sau

Hnh7.31. S mt s dAy thn kinh n o b

1 Th trai; 2 D tam thoa (Dy V); 3 Tiu no; 4. Dy mt (dy VII); 5. Dy luoi hu (dy IX );
6 Dy ph v (y X); 7 Dy ph (dy XI); 8 Dy dui li (dy XII)

c nhu xin. Cc si xut pht t cc t bo khu nm trong nim mc khoang .mi;

xuyn qua l sng v tn cng ti hnh khu.
i II - dy th (n.opticus) khng c nhn xm, xut pht t vng mc cu mt.
Sau khi ra khi mt,dy ny qua ng th vo hp s to nn cho th v i vo no.
i III - dy vn nhn (n.oculomotorius) xut pht trc cu no gia hai
cung Iio, i qvia khe bm vo m t tham gia vn ng c m t (tr cc c thng
ngoi v cho ln). Trong thnh phn dy ny c cc si ph giao cm i ti c mi v

c co ng t.
i r v - dy rng rc (n.troclilearis) xut pht t m t lng no gia, vng quanh
cung no ra pha trc v vo m t qua khe bm chi phi c cho ln.

143

Dy V - dy tam thoa (n.trigminus) c 3 nhu thuc cu no, mt nhn thuc

no gia. Cc si xut pht t nhn vn ng lm thnh r vn ng, cc si i ti
nhn cm gic hp thnh r cm gic. Hai r ny nhp li thiih dy V thot ra khi
cu no. Dy Iiy c 3 nhnh; dy mt,.dy hni trn l dy cm gic,dy hm di l
dy hn hp. Ba dy uy ra khi hp s qua khe bxtm v l trn (hai dy u) v l
bu (dy cui) ca xUng bm th phn lm nhiu nhnh ta vo cc vng iu khin
tng ng. Dy V vn ng cc c nhai.
Dy VI - dy vn nhn ngoi (n.abducens) xut pht t nhn vn ng cii
no, i ra khi cu no vo mt trn ti c thng bn cu mt.
Dy VII - dy nt (n.facialis) c 3 nhn xm; nhu vn ng v hai nhn cm
gic v tit dch thuc dy trung giau tch ra t dy VII. Dy trung gian (n.
iiitermedius) l dy hn hp. c mt nhn cm gic, mt Iihn tit dch (i giao cin).
N ra khi no b cng vi dy VII, i c mt on th nhp vi dy uy lm mt v
phn nhnh theo dy VII ti mng nh v phn thi dng. Phn cm gic ca dy
trung gian tham gia vo dn truyn v gic. Trn ng i (trong v ngoi s no) dy
VII phn thiih nhiu nhnh ti cc vng c. li v cc tuyn tit tng ng (tr
tuyn mang tai).
Dy VUI - dy thnh gic (n.stato-acusticus) gm hai phn: phn tin iih
truyn kch thch t cc c 4uan th cm thng bng v phn c tai truyn cc kch
thch v m thanh. Cc dy ca hai phn ny nhp lm mt i vo hp s qua ng tai
trong ri vo tiu Iio.
Dy IX - dy li hu (u.glossopharyngeus) gm cc si vn ng i ti cc cd
ca khu ci mm (c trm - hu), cc si cm gic to thnh nhnh li thu nhu
cm gic Iiim mc gc li v cc nhnh i ti xoang ng mch cidi, ti mng nh.
Ngoi ra cn cc si thn kinh thc vt tnh i ti tuyn mang tai. Tt c cc thnh

phn trn hp thnh dy IX xut pht t hnh tu v tn cng ti cc vng khc

nhau.
Dy X - dy p h v hay m tu (n.vagus) l dy thn kinh no b di Iiht, xut
pht t hnh tu i ti c, ngc, bng. Dy ny c 3 nhn: Iihii vn ng pht nhnh
ti cc c ca hu v thanh qun: nhn cm gic dn kch thch t cc tng, mch v
nhn thc vt tnh ( giao cm) i ti c tim. c trn thnh mch, kh qun, ph
qun, ng tiu ha. V vy,*nhn thc vt tnh ca dy X c xem l ti quan trng
ca c th.
Dy X I dy ph (n.accesorius) c hai nhu xm nm trong hnh ty v ty
sng. Sau khi ra khi hp s (l cnh) cng ni vi dy X, phn no b to nhnh vo
c thanh qun, phn ty sng ta nhnh ti vng hu. c thang, c c - n - chm.
Dy X II dy di litdi (n.hypoglossus) c coi l dy chuyn tip gia no b
v tu sng. Sau khi thot ra ngoi qua ng di li ca phn bu xng chm th
vng v c di li. N cn pht nhnh ti mt c trn niug (c cm - mng) v
nhm c di mng.
144

7.3.B PHN THN KINH THC VT TNH

7.3.1.i cng
Klic vi thn kinh ng vt tnh, chc nng ca b phn thu kinh thc vt
tiih l iu khin hot ng ca c trdn v c tim. tham gia vo iu khin dinh
ditng cc t bo v m trong s thch ughi vi nhng thay i ca mi trug bn
ngoi. Da vo nhng c im khc nhau v hnh thi v chc nng snh l ca cc
phn thuc b phn thn kinh thc vt tnh , ngi ta chia ra lm hai phn giao cm
(pars synipathica) v phn ph (i) gu) cm (pars parasympathica). Hai phn ny
hot ng theo Iiguyn tc
i lp nhau. V d kch
thch phn giao cm lm
tng co bp ca iig tiu ha,
kch thch phn ph giao
cin th c tc dng ngc
li.
B phu thn kinh
thc vt tnh cng gm phn
truug ng v phii ngoi
biii (hiih 7.32).
a) P h n tr u n g ng
Gm uhiig Iihii xm
uin Iio b v ty sng.
Ti y c 4 trung tm.
- No gia c Iihn ph
ca dy III ( giao cm).
- Hiili no v cu no
c nhu i giao cm ca
dy VII. IX. X.
- Cc nhu giao cm
uni siig bn t sng t
t ngc I (hoc c VIII) n
t tht lng II hoc III.
- on cng t t II
n it IV c nhn i giao
cni.
Cc trung tm ny u
chu s ch huy ca trung
tm thc vt tnh cao hn
uni tru thn uo cho t
no tn.

Hlnh 7.3Z So b phn th n kinh thiB vt tinh

(nhng ung chm biu th cc si sau hch ca h giao cm i ti
cc h n quan)
1. Mt; 2. Tuyn nuc bt; 3, Cc mch nrvu u; 4. Phi; 5. Tvn; 6.
D dy; 7. Gan; 8. Ty; 9. Tuyn trn thn; 10. Thn; 11 ^ t non;
12. Rut gi; 13. Bng i; 14. C quan anh dc; 15. Trung ng
giao c& ty sng; 16. Trung nong giao cm; 17. Trung (Amg di
giao cm ( no b); 18. Th vn

145

b) P h n ngoi bin

Gm uhiig hch v si thn kinh lin h phn tning dng vi cc tng.

c) C ung p h n x
Cuiig phn x ca b phn thu knh thc vt ti c cc c trng sau y:
- Nron hng tm cng nm trong hch tu sng (hch hn hp) nh thn kinh
ng vt tnh
- ng li tm gm hai nron: nron th nht (tip hp) nm trong sng bn ty
sug tu cng ti chui hch giao cm. hoc hch trung gian giao cm, hoc hch tu
(gm cc hch gn tng v hch tng) thuc phn i giao cm v nron th hai xut
pht t chui hch giao cm, hch trung gian, hch tn ti cc tng. Cc udron i
t trung lng ti chui hch giao cm, hch trung gian v hch tn c bao mylin gi
l si trc hch. Cn cc nron xut pht t chui hch giao cm th i theo hai
hiig; hoc i vo cc tng, hoc to nn nhtng nhnh ri xm (rami communicantes
grisei) lin h vi cc dy thn kih ng vt tnh. Sdi trc ca nron th hai ny
mu xm, khng c mylin, gi l si sau hch.

7.3.2. Phn thn kinh giao cm

T truug Udng ca h giao cm i ra c hai chui hch giao cm chy hai bn ct
sng t nn s ti t sng ct, gm bn on: c, ngc, th t lng v cng.
on c gm ba hch l hch trn, gia v di. T y tch ra dy thn kinh
tim i vo m r tim. Hch c trn ln nht trong chui. T hch ny cn pht ra
cc si i n kh qun, phi, ln u v to nu mt s m r (v d m r c
troiig). t pht ra cc si i ti cc phn khc nhau ca no b.
on ngte gm 11-12 hch, c mt s si trc hch khng tn cng ti cc hch
giao cin tng ug, chng vt qua cc hch ny to nn dy thn knh tng ln v
b, xuyn qua c honh vo khoang bng v tn cng ti m r m t tri (plexus
solaris ) l m r giao cm ln nht ca c th. T m ri ny ta nhnh ti cc c
quan trong khoang bng.
on lng v cng cng c nhng si tnlc hch i n m ri ng mch ch
b\ing v m r h v (thuc on cng). T m r h v, cc si sau hch phn
nhiih vo phn di ca cc c quan nm trong h chu b.

7.3.3. Phn thn kinh ph giao cm

T trung tm thc vt ttth no b (no gia v hnh no), cc s trc hch
i theo dy thu kinh X n cc hch tng nm trong tuyn gip, tim, kh qun, phi,
gan, thn, phn trn rut,...T cc hch ny to ra cc s sau hch ti cc c quan
tng ng. Trong cu no v hnh ty cn c cc. nhn nc bt ca dy thn kinh
mt v dy li - hu c si tnlc hch n tn cng ti hch tai, hch di hm v
di ldi. si sau hch i ti cc tuyn mang tai, di hm, di ldi.
146

T trung ng ph giao cm no gia, cc si trc hch i vo thnh phii ca

dy vn nhn chuiig n cc hch m m t Iim troiig mt. T y pht ra si sau
lich n cc c trdii co ng t v c ni mt.
Cc si tritc hch thuc phn ph giao cm ca on cng ty sng i vo ni
ri h v ti cc hch nm trn thnh cc c quan trong h chu b. Cc si sau hch
i n c trn v cc tuyn phii di ng tiu ha. hg uiu. b phn bn ugoi v
bu trong ca cd quan sinh dc.

147

Chng 8

CC GIC QUAN
H cc gic quan c vai tr cc k quan trng trong s thng nht gia c th v
mi trug bn Iigoi v bn trong. Ty tng loi kch thch m mi c quan trong h
c b phn th cm c tnlug
Thuc vo h cc gic quan s c trnh by trong chng ny gm c:
- Da l c quan xc cm, cm gic uhit v au n.
- M t l c quan th cm nh sng.
- Tai l c quan th cm m thanh v thng bng.
- Mi l c quau khu gic.
- Li l c quan v gic.
8.1.I CNG
Hot ng ca h cc gic quan do cc loi kch thch (cd - l - ha hc) t mi
trug a ti. Chug tip uhn cc kch thch ny di hnh thc cm gic. Mi gic
quan gm ba phu: phn ngoi bin (phn th cm), phn dn truyn thn kinh v
phn trung ng (no b).
B phu th cm l c tnng cho mi gic quau, nh c quan thih gic ch
uhi c tu hi 9ug m thanh, cd quan .khu gic y y gic ch nhu cc kch
thch ca cc cht ho hc ho tan. c quan xc gic ch nhn cc cm gic xc gic,
nhit, au n. p lc...B phn th cm gm u tn cng ca cc si thn kinh cm
gic kt hp vi mt s t bo c tnng cho tng loi cm gic, nh t bo hnh nii
hay huh que mt, t bo Corti tai,...
Ng ta phu bit hai loi cm gic:
- Cm gic phn nh nhng s vt v hin tng t mi tnng bn ngoi c th
(m thanh, nh sng, nhit,...).
- Cm gic phn nh bng nhng bin i t bn trong c th* (khp, mch mu,
thng biig....).
Tiig ug vi hai oi cm gic trn y hai loi cd quan cm gic bn ngoi
(ngoi cm) v bn trong (ni cm) c th. v m t cu trc ca cc c quan th cm
bu ugoi th xung quanh cc gic quan (da, mt, tai, m, i) hnh thnh nhng b
phn h tr hoc bo v c ngun gc ch yu t l phi gia.
Ring v cc gic quan (s c trnh by di y) c chia lm hai loi: cm
gic chung (da) v xc gic, nng, lnh, au n. p lc, v cm gic chuyn ha bao
gm khu gic, v gic, th gic, thnh gic v thng bng.
148

8.2.CC C QUAN CM GIC

8.2..C quan xc gic - Da

Da ph bn ngoi c th, cu to m hai lp: biu bi bi. Trn da c cc loi
tuyn tit, lng, mng. Da c chc phn bo v, bi tit, iu ho nhit v c bit l
xc gic. Din ti ca da trung bnh khong 2 m2, dy chng 0,5-8 mm.
a)Lp biu b (epidermis)
Ph lit Iigoi da. c cu to bi m thng b nhiu tang t bo. T ngoi vo
trong l tng sng, tng trong, tng ht, tng gai v tng y hay cn gi l tng sinh
trng (linh 8.1). Ti tng y c cc sc t melaun c tc dng cn tia cc tm ca
int tri. Lp biu b dy nht lng bn tay, bn chn v mng nht vng da mi,
A.*

inoi.

b) Lp b (dermi, corium)

Hnh 8.1
Cu to da
A. Biu b; B. Da chih th; c. Di da
1. Lng; 2. Gai da; 3. L md tuyn m hi; 4.Tng sii trng; . Mao mch da
(Tnh mch); 6. Tuyn m hi; 7. Mao mch da (ng mch): 8. T chc m di da;
9. Tuyn m hi (cun thnh bi);
10. Hnh lng; 11. T chc lin kt; 12. C dug lng (c trn); 13. Tuyn nhii;
14. u m t thn kinh (c quan th cm)
149

Nm ngay di lp biu b. trong cha cc mao mch v hu ht u tn ciig

ca cc dy thn kinh cm gic. Tng ngoi l tng nh (hay gai), tng tron l tng
li. Cc li gai ui trn mt ngoi biu b to nn Iihng ng g. ti y l l in
ca tviyu nhn v tuyn m hi. Trn bn tay v bn chu, cc ng g hnh thnh
nlug iig vn (lioa vn) c trng cho tng ngi. Trong lp b c cc tiu th thn
kinh tn cng nhn cm gic da. nh tiu th hnh, l, xc gic, sinh dc, khp.
c) Lng (pili)
Ph trii c th c tc dng bo v v iu ho thn Iihit lm d thot ni hi
v c tc dng nh mt gic quan. Trong sut cuc sng con ngi, c 3 loi lng xut
hin; lng s cp (hay lng phi), lng th cp (thay lng phi vo thng th 8) v lng
tam cp mc tui dy th. Tc, lng my. lng mi cng thuc lng th cp.
V cu to. lng gm c r lng (radix) nm di da trong bao lng, ti y bao
phnh ra gi l hnh lng (bullbus pili), gn c c diig lng bm vo. Phn trn
lng l thn lng. Tru thit din ngang, lng gni ba lp t ngoi vo trong l mang
bc. v v tu lug. Sc t melanin c cha trong phn v.
d) M ng (ungiiis)
L nhng b phn ciig hoa siig ca thng b nm m t mu ca cc ngn tay
v ngn chn, chng va c tc dng bo v ngn, va gi hoc co cu. Mng c
phn r nm su di da v thn l ra ngoi. Gia da v r c mt phn rnh gi l
lp sig trn mng, u xa pha di mug c mt vng da b siig ho gi l lp
sig di nng. Hai b mng c cc lp sng quanh mng. Pha trc lp sng trn
mng c hiih bn nguyt mu trng c. Cc chm trng thy mng l do s siig
ho cha y .
e) Cc tuyn ca da
Gm tiiyn uhn. tuyn m hi. tuyn sa.

- Tuyn Ha itc irai by phn tuyn v (mc 4.3.4.g, chng4).

- Tuyn m hi (gl. sudoriferae) c hnh ng, u di cun li thnh bi nm
min su nht ca tng li, i khi tn lp di da. u trn m m t da. Trn
khp mt da c khoug 200 triu tuyn. Mt tuyn cao nht lng bu tay. lng
bu chn, hc nch, phn da ini mng, u diig vt v mt trong ca lp da bao
n khng c tuyn m hi.
- Tuyn nhn (gl. sebaceae) cn gi l tuyn b vo nang tuyn; ch ni no
khug c ng thi u mi ra da. Hot ng ca tuyii nhn lm cho da lun m.
mm mi v t thm nc.
- Cc tuyn quanh hu mn v tuyn dy tai cng thuc tuyn da.

8.2.2.C quan v gic - Li

Li (lingua): phn Iigoi bin ca c quan th cm v gic nm trong khoang
Iiiing. l nhng vi th thn kinh tp trung ch yu ti cc gai liti (nht l cc
gai i v gai l). Ngoi ra cn gp cc vi th ny vm ming, cc np bn ca inn
hu v mt s sn thanh qun (xemmc 4.1.2.a. chng 4).
150

Cac dy thn kinh tham gia dn truyn kch thch v gic gm; dy ph v (X)
to vo vng thaii qun, nhnh mng nh ca dy m t (VII) i ti vng 2/3 trc
lii: dy li hu (IX) t ra 1/3 sau li, ti mn hu. Vn ng cc c li do dy
thn kinh di li m nhn.

8.2.3.C quan khu gic - Mi

Mi ngoi cc chc nng si m v lc sch lung khng kl i qua, cn c
clic nng khu gic (hnh 8.2). Phn khu gic nm trong hc mi (xem hnh 4.5,

Hnh &2
udng d n truy<n khu gic
1 Sn xon dui; 2. Sn xon gia;'^. Sn xon trn. 4. Si khu; 5. Hnh khu; 6. ) ^ khu xuA
pht t hnh khu; 7. Th trai; 8. Vm no; 9. Hi vnh ai; 10. B si vm n&) ti hi mS; 11. )i th :
12, B si t hi mc ti th nn v; 13. Hi hi ma; 14. Hi mc; 15. Thy thi dung;
16. Vng phn tch khu v no; 17. B6 khu

chng 4). V cu to tfc?c gii thiu chng 4 (mc 4.2.2.a). Phn khu (phn
trn hc) hp hn phu h hp (phn di hc). Phn khu c mu vng v i xdng
xon tru. Nhug t bo th cm khu gic nin tng thng b ca nim mc.
Chng pht ra si trc nron th nht xuyn qua l sng ca xng sng lm thnh
dy khu v tn cng ti hnh khu. Nron th hai t y v nhp thuh b
khu, trong mt s' t tn cng ti tam gic khu, khoang thng trc v vch
trong sui: CII a s' i ti phn v no ca hi hi it ti mc hi m.

151

ng dn truyn khu gic r t phc tp. V ngoi ng lin h thng t hc

mi ti v no cn c mi lin h qua cu: trung tm khu gic di v no nh
vng trn th (pithalainus). vng di th (hypothalamus), c xm (tuber cinerium),
th nm v (corpus mainiUare). Ti cc ng ny c mi lin h gia ng dn
truyn khu gic vi cc trung tm cm gic khc,k c nhng trung tm ng, thc
vt tiih.
8.2.4.C q u a n th n h gic v th n g b n g >Tai
Tai cn gi l c quan tin nh c tai (organum vestibulocochleare) c cu to
rt phc tp. Tai c hai chc nng l cm gic m thanh v thng bng. Tai c ba
phn: tai ngoi, tai gia v tai trong Chih 8.3).
a) T ai ngoi
(auris extenia)
Gm c vnh tai
(auricula) v ng tai
ngoi (meatus acusticus
externus). Trn vnh tai
c b lun, i lun, bnh
tai v i bnh tai. di
vnh tai l di tai. ng
tai ngoi di khong trn
2 cm. gm hai phn: sn
phn ngoi chim 1/3
v phu xdug pha
trong chim 2/3 b di
ng tai. Gii hn gia tai
ugoi v ta i
g i a l
m n g n h (m em brana
ty m p au i) c h n h p h u

Hnh a.3 C quan thinh gic (b dc)

1 Vnh tal; 2: ngii ioi; 3. Mng nh;
4. Xoang nh; 5. ng nh-hu; 6. ng mch c; 7. Dytin inh - c tai;

khun: 10. xng tai (xuong ba)

cng xin, y ra pha Iigoi gi l rn nh.

b) Tai g i a (auris media)

Gm xoang nh, ng nh - hu (stat) v cc nang chm.
Xoang nh (cavum tympani) nm phn y xng thi dng. Thnh trn
l mt trc ca phn xng thi dng, thnh trc l mt vch xng mng
ngn cch xoang vi ng mcb cnh trong, pha trn thnh c l thng vi vi nh;
thnh sau thuc phn chm ca xng thi dng, c l thng vi hang chm; thnh
ngoi l mng nh: thnh trong gip vi m l (tai trong), cu to bi hai ca: ca trn
(ca c tai) v ca bu dc lin h vi tin nh m l bi xng bn p.
Trong xoang nh c chui xng tai l xng ba (malleus) ta cn vo mng
nh. xng e (incus) c mt mm di lin h vi xng th ba l xng bn p
(stapes) gn vi ca bu dc (hnh 8.4).
152

- ng nh - hu (tuba auditiva Eustchii) l mt ng hi dp, di trn 3cm, rng

chiig 2mm. ng gm phn xng gn pha xoang nh v phn sn gn pha thng vi
hii. Bnh thng ng ny xp v khp ki. Khi nut n m ra khng kh hu vo
xoang Iih. C ch ny gip cho p lc trong v ngoi xoang nh cn bng, nn dao
ng t mng nli c truyn vo tai trong y v chnh xc.
- Nang chm (cellulae mastoideae) l nhng xoang nh c s lng v kch
t hc thay i. chng nm trong phn chm ca xng thi ddng, thng vi nhau v
vi xoang nh.
c) T a i tro n g (auris interna)
L phii c chc nng quan trng
nht ca c quan thnh gic, cu to phc
tp. Ton b tai trong nm lt trong phn
ca xng thi dng gi l m l
(labyriiithus) bao gm m l xng v in
l mng (hiih 8.5).
M l xng Oabyrinthns osseus)
gm phn c tai pha* trc, tin nh
gia v cc vng bn khuyn pha sau.
Ba phn ny u thng vi nhau v cha
y ngoi dch. Thnh xng ximg quanh
m l l mt th xng c.
c tai l mt

ng xng xon

chn c (xon 2.5 vng). nh c tai bt

ku. u kia thng vi tin nh. Quan^.
trc xon c tm xng mng gi l tm
xon
xoan chia
cnia khoaug
Knoaug c
C tai lam
lm nai
hai nua:
na:
th a n g tin in h l n a th n g vi ti n
n h v m t u a d u ti m n g n h p h
ca ca tr n gi l th a n g m n g nh.

Hinh 8.4. Chui xuong tai

1 Cn xng ba; 2. c xong ba; 3. Chm xiA^g
ba; 4. Thn xuong e; 5. e.Mm xuong e;7. u
xuong bn p; 8. Ngnh xng bn p;
9. Nn xng bn p

Tin nh (vestibulum) l mt

khoang uh, pha trc thng vi c tai.

pha bn c hai l thng vi tai gia (ca
bu dc v ca trn), pha sau c 5 l thug vi cc vng bn khuyn.

Cc vng bn khuyn (canales seinicirculares ossei) gm ba ng xng hnh

viig cung um trn ba mt phng thng gc vi nhau v hng ra 3 pha (trc - sau,
trn - di v trong - ngoi). Mi vng c hai u thng vi tin nh. Mt trong hai
ii rng ra thnh phnh ng.

153

M l rting (labyrinthus ineinbranaceus) c cu to bi m lin kt sdi. lt

int trong bng nit lp t bo thng b dt, n lng vo m l xng. M l mug
cng gm phn gia, phn bn khuyn v phn c tai mng.
' Phn gia ng vi tin nh xng gm c ti cu (sacculus) thng vi phn
c tai mng v ti bu (utriculus) thng vi cc vug bn khuyn mng. Gia hai ti
thng vi nhau bng nhnh ni.

Phn bn khuyn mng in hnh cc vng bn khuyn xng. Cc t bo cni

gic thng bng nm tru lp thng b cc ti cu. ti bu ca phn gia v phnh
ng ca bn khuyn mng. Ti y c nhnh tin inh ca dy thu kinh thnh gic
iii khin v tr thng bng ca c th trong khng gian.

Hnh 8.5. S cu to m -l xng v m4*l mng

1 Ti ni dch: 2. Mng no cng; 3.c tai; 4. Thang tin nh; 5. Thang mng nh; 6. Ti cu;
7. Tin inh; 8 Mng nh ph; 9. Xdng bn p; 10. Ti bu; 11. Cc phnh ng bn khuyn:
12 Vng bn khuyn sau; 13 Vng bn khuyn bn; 14. Vng bn khuyn trc

Phn c tai nng l b phn ch yu ca c quan thih gic. l mt ng

hp ing vo c tai xng, mt u thng vi ti cu, u kia (gn nh c tai ;cng)
bt kn.

154

Tru thit diu ngang (hiih 8.6) ta thy c tai mng c hnh tam gic, nm gia
hai khoang rng; thang tin nh trn v thang mng nh di. Trong 3 ciih ca
tam gic,th mt cnh gn vo thnh xng ca m l; mt cnh gii hn c tai mng
vdi thang tin nh; mt cnh gii hn thang tin nh vi thang mng nh. cnh cui
Iiy l thit din mng xon ca c tai mng.
Trn tm nn ca mng xon c c quan coc-ti (b phn th cm thih gic)
gm cc t bo thvtng b, trcng xen k cc t bo thnh gic c lng. Mi t bo
lng c khong 10-20 lug nh. Cc t bo lng ny xp thnh 5 dy dc, dy trong
cng c khong 3500 t bo, cn 4 dy ngoi mi dy c chng 5000 t bo. Cc t bo
ny tip xc vi u tn cng ca cc thia kiih thuh gic, thn t bo nm trong cc
hch gc tm xon ca c tai xng v si trc tp hp li thnh dy thn kinh
thiih gic.
C ch truyu dao ng sng
m t ngoi vo c quan coc-ti
itc tin t t nh sau: qua ng tai
ngoi vo. dao ng m thanh lm
ruiig iniig Iih. truyn qua chui
xiiig tai vo ca bu v tc ng
vo cht ngoi dch ca
m l
'ug. S rung ng ca ngoi dch
ruyu qua thang tiu nh lt vo
hang lung nh qua ca thng tin
(tnh - mng nh ri n vo ca trn.
Klii ngoi dch riuig ng cting tc

dng n ni dch tc l

n c

quan coc-ti. Ti y dao ng c

hc c cc t bo th cm chuyn
thnh xung6 ng
thn kiiih v cY V* B
truyn v no gia. T c
chuyu t n trng tm phn tch ca
V no hi thi dng trn.

Hinh 8.S. c u to c tal mng

^ 1.^Thang tin nh;

2.Vch tin inh ca ng c tai mng;

3. ngctaimng;4. Cquancoc-ti;5. Tbothhh

8.2.5.C q u a n th g ic - M t
Chc Iiiig ca m t l thu nhn cc kch thch nh sng. Mt gm c cu mt,
dy thn kinh th gic, cc b phn h tr (c, mi mt. tuyn l).
a) Cu m t h a y n h n cu (bulbua oculi)
C d n g g n h n h c u n m tro n g m t. Mi cu m t gm cc trc v Cc sa u .

ug thng ni hai cc gi l trc cu mt. ng trn nm trn mt. phug vung

155

Hlnh 8.7. Cu mt (b dc)

1. Th thy tinh; 2. Tinh cu; 3. Dy chng; 4, Lng en; 5. NgSn trc cu mt: 6. Con ngi:
7. Mng gic; 8. Mng kt; 9. Ngn sau cu mt; 10. Th mi; 11, C thng gia; 12. Mng chg;
13. Mng mch ; 14. Mng vng: 15. Dy th |;
16. im m; 17. im vng

gc vi trc cu int g l vng xch o trc, c u m t gm c mng bc v nhn

(hiihS.?).
- Mng bc do ba lp to nn: mng sd. mug mch, v mng vng.
Mng si (tunica brosabiilbi) ph ngoi cng bo v mt. Mng sdi gm
hai phn; phn bc xung quanh v pha sau gi l cng mc (selera) v phu hp
trong sut pha trc l gic mc (comea) ch chim 1/5 din tch mng si. phn
cn li mug cng. Ti min gii hn vi gic mc c ng tnh mch vng.
Mng mch (tunica vascuosabiilbi) nm di mng ciig, giu mch mu, c
cha sc t. Mng ny gm mng mch chinh thc, th m v lng en hay mng mt.
* Mng mch chnh thc (chorodea) l phn ch yu ca mng mch, y c
mch mu v sc t. Gia inng cng v inng mch c bao ngoi mch cha bch huyt.
Th mi (corpus ciliare) l phn dy ln ca mng mch gia ciing mc v gic
nic. do khong 70 mu li th mi to nn. trong cha mch mu v c chc nng
tit thu dch. Th mi n vi b ngoi lng en pha trc. Trong thnh phn th mi
c c mi (l c trn) iu tit ti cu.
16

* Lng en (iris) l phn tntc ca mng mch, c hnh da. c con ngi
(pupilia) chnh gia. Lng en do m m - lin kt to nn, cha nhiu sc t. Con
ngitdi c th co. gin. iu chnh s co, gin ny l do hai loi cd trn tht v gin con
ngi di s ch huy ca b phn thn kinh thc vt tih.
* Mng vng hay
vng mc (retina) l
mng
trong
cng
(hnh 8.8). N c
chia lm hai phn:
plin cha yu t th
cm nh sng pha
sau. phn trc gn
ngang mc vi th nii
th khng c yu t
uy. dy ca mng
vng khng qu 0.2
Iiini nhng c chia
ra 8 tng: tug Iigoi
cng cha sc t. cc
tng su hn c chc
ung th cm nh
sng l mng vng
chnh thc, trong
cha yu t th cm
nh sng l nhng si
ngoi bin hnh nn v
hnh que ca uhug t
bo nm uhiig tng
pha ngoi. C ti
H/nh** SO cuto mng vng
chii 130 t.rip ii srii
cn u iig lo u in u S
h ih que v 7 tri u si
h u h nn.

1Tngsct;2. Tngtbohhihquevhlnhn6n;3. Tngnhn

ngoi; 4. Tng lui ngoi; 5. Tng nhn trong; 6. Tng lui trong; 7.
Tng t bo hdi; 8. Tng sd thn kinh; 9. T bo hnh nn; ,
10. T bo hlnh que

Cc si trc c nhng t bo cm gic tp hp li thnh dy th gic. Ti ni

dy ca th gic ra khi cu m t gn pha cc sau c m m,v n khng th cm
uh sug. Gu im m c mt hm gi l im vng (macula) l ndi hnh nh hin
lu r uht. ti y ch c loi t bo hnh nn.
- Nhn cu mt gm tinh cu, thu dch v th thu tinh c6 th khc x nh sng.
Tinh cu (lens) trng ta tm thu knh li hai mt, khng cha thn kinh v
nicli mu. N nm ngay sau lng en, cc trc dp hdn cc sau. ng vi l m ca
con ngi. Cc dy chng c nh v tr tinh cu.
Thu dch (humor aquosus) chon cc ngn trc v sau cu mt, c tit
ra bi cc mch mu ca lng en v mu .th mi. C ngn tritc v ngn sau
thng vi nhau qua l con ngi. Thu dch vn chuyn treng hai ngn v vo ng
tnh mch vng.
157

 T h thu tinh (corpus vitreum) chon y khoang rng ca cu mt v c

bao bc bi mng thm quang trong sut. nh sng trc khi i ti mng vng phi
i qua tt c cc mi trng trong, sut ca nhn cu mt.
b)
Cc b p h n h tr cho cu m t (hih 8.9)
Hlnh8.9. Mt (nhin ngoi)

1?

"

1. Rnh mi trn (np mi trn)

2. Gic mc (Cornea)
3.K mc Conjjunctiva, di l
cng mc (lng trng)
2 4 Np bn nguyt ca kt mc
5. Cc l
6. Np mi trong
7 Gc trong mt
8 Nh i (im l)
9. Rnh mi i (np mi di)
10. Rnh (np ) di mi
11 Mi di
12.ng t (con ngi)
13 Vin mi sau
14 Vin mi trc
15. Vin gic mc
16 Mp mi ngoi
17. Gc ngoi mt
18. Phn sn mi
19. Phn vng mi
20. Mi trn
21. Lng my

B phn h tr cho cu int gm mi mt, tuyn l, ng dn l, cc c cu mt.

lng my.
Mi nt (palpebrae) gm mi trn v mi di l nhng np da gii hn gc trong
v ngoi khe mt. Hai mi trn v di gp nhau hai u to nn gc m t trong v
ugoi. Ti y, ch hai in dih nhau gi l mp m trong v ngoi. Gn mp in trong,
hai ini khng tip xcvi nhn cu v gii hn mt khoang tam gic nh gi
Gacus lacrimalis). trong c phn chi ln cha m m v tuyn nhn gi l mhg l
(caruiicula laeriiiialis). Ti b mi gii hn khe mt c lng mi (cilia) bo v khe mt.
Mi m t c c to t ngoi vo trong l:
Da mng c lng mn, tuyn uhn, tuyn m hi.
M di da khng cha m m.
Lp c gm c vng mt, c nng mi trn.
Lp x nm gia c vng mt v kt mc, bao gm m lin kt, vch mt,
sn mi trn v di. C cc dy chng mi ngoi v trong c nh hai u sn vo
thnh mt.
158

 Lp kt mc l phn mi ca lp kt mc mt. l mt mng Iiim nic mng

lt mt trong hai nii nit v mt tntc nhn cu c gi l kt nc mi v kt mc
n/in cu.

- Tuyn l (glaiidula lacrimalis) tit ra nc mt. Cc tuyii ny c hiih ng

tiing vi cc nang trong thnh ng. Tuyn nm trong h l ca xng trn. Nc
m t tit ra c chy qua 10 ug vo gc khe mt.
- ng dn l (canaliculi lacriinalis) bt u t hai l m Iih ca gc mt
ti ong. trn y di mng l. ng dn gm hai ng trn v di nm ngay di da
mi. vo ti l (sacciis lacrimalis) nm trong mt hm thnh trong mt. u trn
ca ti bt kn. ii di chuyn vo ng mi - l thng vi hc mi di i xng
xon di.

- Cc c cu mt: trong s 6 c vn ng cu mt th c 4 c thng (trn. di.

trong, ngoi) v hai cd cho (tru. di).
Cc c thng bin gc vo mt. bm tn vo cu mt. Khi co c khng
cmg mt lc s vii ng cu mt xung quanh hai trc (ngang, dc) ca n v
hng cu mt v pha i din.
Cc c cho: c cho di ugu, bm gc vo m t mt ca xng hni trn, c
cho trn bin gc vo y mt. c hai c bm tn vo cu mt. Khi co lm cu mt
xoay xung quanh trc ca n v hiig con ngi xung di hoc sang bn (c cho
tru), hoc ln trn hoc sang bn (c cho di). Nu cc c cu mt co, gin cn
bng Iihau,th con ngi hng thng ra pha tntc (trng hp nhii xa).
C nT mi trn ch ung mi trn m khng vn ng cu mt.
- Lng m (supercilium) l mt li da ph trn cung my c lng ngn. Pha
su lin quan vi cd vng mt. c my v C trn.

159

Chng 9

s L c V S TIN HA SINH HC
CA C TH NGI

Trn c s duy v t bin chiig v nhng ti liu th u c ca nhiu ngnh khoa

hc (C nhn hc, N hn chng hc, Lch s, Di truyn hc, Kho c hc, Dn tc
hc....)- cc nh khoa hc khng iih rng,ngi c ngun gc t ng vt, m trc
tip l t vn ngi. Nhing t ti nh cao n h t ca bc thang tin ha trong
gii hu cd, th bit bao Iihiu s bin i c th din ra trong khong thi gian
di ca lch s. Cui cng t vn ng tr th n h ngi u tin (Homo Habilis)
cch y chng 2.5 triu nm , ri tr th n h ngi hin i (Homo Sapiens Sapiens)
cch y khong 40.000 nm. y l kt qu ca cc qu trn h t bin, chn lc v
thch nghi ca c th di tc ng ca mi trng sng. T khi con ng xut hin,
th i nhng bin i suh hc trong c th ugy cng t ra km hiu lc v cui cng
nhng ch cho nhng bin i x hi. a loi ngi chim linh nh cao ca nn vn
muh hiu i.
y qu l mt ti th t kh khn, cho n nay s tra n h lun vn cha chm
dt. Chnh v vy,di y chng ti ch nu ln mt s ni dung c bii c ng
o cc nh ughu cu t n ng.

9.1.NHNG C IM TNG NG V KHC BIT GIA NGI

V V N -N G I
9.1.1.Nhng c im tig ng gia ngi v vn - ngi
a)
Cc c trng hnh thi - g i i ph u
- Bn tay vn v ug vn ng laii li v c kh nug cm nm vt d
dng, do c ngu ci
din vi cc ngn cn li, cc ngn di v d c ng, cng tay
c 2 xng: xng tr (una) v xng quay (radius). Xng quay c th quay xung
quanh xng tr lm vn ng xp, nga bn tay. Ngn ci c mng dt.
- Rng vn - ngi v ngi c s Ing, cu to tng t nhau. Trn m t nhai
riig hm xut hiu cc m u rng. Rng sa gm c 20 chic. C 3 loi rug: rng ca
(i). rng n au h (c), rng hm (gm rng tin hm: p v rng hm chnh thc: m). Cng
thc ca b rng nh sau:
160

 Vn - ngi: ' " l ^ | p

2^

Ngi: i y C - p - m

*^

3(2 )

- Kch thvc c th ngi v vn - ngi u cao. to.

- on th n - m nh c vn - ngi tuy cn tng di nhing gn vi ngi
hn l kh bc thp.
- on sng Iigc - th t lng c s t xp x nhau (16 - 18 t), on cng 4 - 5 t
- Hih dng bn ugoi ca cc b phn nh mi, mi, vnh tai., c nhiu nt
tng ng.
- Khu gic p h t trin ( thch nghi vi i sng trn m t t), trong khi th
gic (thch nghi vi i sng trn cy ca t tin) km pht trin c vn - ngi v
Iigi.
- Phi phi u c 3 thu (kh bc thp c 4 thy).
- C mt i tuyn v tnic ngc.
- C rut tha.
- Trng lng no b vn - ngi tuy cn km ugi (bng 9.1), nhng cao hn
so vi ng vt c v khc.
b)

Mt s c tr n g k h c

- C s gn gi gia ngi v vn - ngi v mt s c tn n g nh: thi k mc

riig, tvii th trung buh. chu k kinh nguyt, thi gian mang thai, kch thc v hnh
dng tiuh trng, thi gian cho con b, hot ng sinh dc quanh nm, mi la 1 - 2
con. thai bn c dng hnh a, t cung n,...
- C 4 uhm m u (A, B. AB, O) c pht hin vo u th k XX.
- Hemoglobin ch khc nhau 2 axit amin.
- S nhim sc th gn nhau: ugi c 46 nhim sc th, vn - ngi c 48
nhim sc th.
- S sai khc v ADN r t nh (khong 1,1% theo Cn v B.Hek, 1971).
- Cc Prtin hu nh khng khc n hau (V.Saric, A.Uyn Sn, 1971).
- Mt s' tuyn ni tit c th ghp cho nhau m vn hot ng bnh thng.
- Mc mt sbii ging nhau (lao, thng hn...)'
- Cc thi k pht trin sau khi sinh tng t nhau.
- C th uhy cm (gp 3 0 - 3 5 ln so vi ng vt khc) vi liu lng bc x^
- Ngoi ra, cc nh nghin cu (P.Gudn, 1974; L.A.Phiaxp, 1979...) c
Iiliiig nhn xt rng; hot ng tinh th n ca vn - ngi c nhiu nt gn gi vi
ngi.
Nling s tng ng trn y gia vn - ngi v ngi cht ch n mc
khin mt s nh nghin cu mc sai lm v nguyn tc, cho rng khng c s
khc nhau cn bn gia vn - ngi v ngii nguyn thy (A.Mann, 1972).
161

i tng

Trng lng no b
Tuyt (gam)

Tng (so vi ton thn)

Ngi

1360

1/45

Hc tiiih tinh

345

1/61

Gri

420

1/220

i i

400

1/283

Bng 9.1. Trng lng no b ngi v vn - ngi

9.1.2.Nhng c dim khc bit gia ngi v vn - ngi

Theo I.I.Mesiihicp v Videchem th ngi c chng 15 c quan tin ho r rt
so vi vn - ngi. V d:
- Chi di (phn chi t
do) tlch nghi t u vi t th
ng thug v bc i di
(hih 9.1). Iigu ci ln hn,
xug bu chu v cc ngn
ngn li. Mp trong bn chn
ugi c hi vm. troug khi
linh trng nip ny phng.
Hiih dug trn c hai chc
uug quan trug: va uh mt
ci . va uh mt l xo gip
cho vic nng txju thn v

vi chuyu d dug, lanh li

T l xiig chi trii/xng chi
di Iigi v vn - ugi
thay i ph hp vi chc nng
lao ug v vn chuyn
ngi.
- Xng ai chu vn ngi hp v di hn so vi
ngi (hnh 9.2). dc xc
iih bi m t phug nm ngang
Iigi ca xiig ny to
thii gc nh hn 60", cn

vu - ngi l gc thng
iig.

162

Hinh 9.1
A. B xuong M uoi; a B xudng ngi

Hlnh 9.2
A. Kh Macaca; B. Gorila; c. NgM hin di

- Ct sng ca ngi c hnh ch s (hnh 9.3)

vi 4 khc un (2 li v 2 lm v pha trc), c
xut hin vo nhng thi im khc nhau ca cuc
sng, vn ngi ct sng tuy bt khum so vi
ng vt v i bng 4 chn, song vn gn nh
thng. Xng cng rng ngang hn, th hin gii
tnh r hdii vn - ngi.
- Lng ngc ngii dp trc - sau, cn vn
- ugi dp hai bn.
- Phn u c kch thc s mt gim trong
khi s no tng (hnh 9.4). T l s mt/s no

Hnh 9.3
Hinh 9.4

I. on c; II. on ngiA:; lll.Oon tht

lUhg; IV. on cng: V. on ct

A. s ngudi; B. s tinh tinh

163

khong 36 - 48% ugi, 90 - 96% tinh tinh, 10% i i,... S no ngi phmh
to. tr n khng vt. l chm dch ra pha tnc so vi vn - ngi. Mt ngi bt vu.
B rng v no Iigi gp 2 ln vn - ngi. Thu chm pht trin hn. Cc ng
dn truyn thn kinh trung ng, cu to gii phu ca bn cu i no ngi tin
ho hn so vi vn - ngi. Mu chm (precessus mastoideus) ch thy ngi
hin i.
- Xng b vai ngi cng khc vn - ngi v hnh dng (hnh 9.5). S khc
n h au th hin: vn ugi gai vai to vi tnic c th
mt gc. nhn v 2 h b gn
bng Iihau, cn Iigi gc ny
gu vung, h b di gai vai
ln hn h b trn gai r rt.
- H c chi di ngi
r t pht trin, nht l c bng
chn
hay
cd
sih
i
(m.gastrosnemius) thuc c 3
u cng chu, c t u i
(m.quadricep femoris), c mng
ln (m.giuteus maximus). C
mc th 3 (m.peroneus tertiiis)
vu - ng khng c. S
phn ho ca mt s c c, mt,
mi,... ngi r ut hn vn
- ngi.
- Ng c lao ng. l
khc bit c bn gia ngi
v vn - ngi.

H/n/i 9.5

- Ngi c vn ha v
Hnh dng xung b ngudi (A) v Australopithcus (B)
sug tinh x hi, no b r t
p h t trin v c h thng ti
hiu th ha (tiug ni, ch vit). Bn cu no cha chng 14 t t bo thn kinh.
- Ngoi nhng c tnng tin hda r nt ca ngi k trn, ngi ta cn thy
nhiu c quan trn c th ngi th hin s tin ho cc mc khc nhau. V d: s
n gin ha (song song vi s pht trin) cc c chi di, rut tha, cc cd tai, c gan
tay di, xng ct, thiu hoc tha cc i xng sn.v.v...
9.2.MT S VN - NGI HO THCH
Trong lp t thuc gxn h (oligocene) thuc k III (chng 30 triu nm
trc y) Hy Lp. ugi ta pht hin c mu vt Parapitec (Parapithecus
164

Frauzi) c Iiht thuc kh mi hp, thn hnh nh, c ui, mt ngn, hp s tdng i
ln. Cng ti y, cn pht hin ra ho thch l hm di ca vn - ngi
Prplipitec (Proplipithecus Haeckeli). Theo kin ca cc nh nghin cu, th bn
ny i bng 2 chn, t nhiu ng thng, chi trc bit cm nm. Nhng pht hin
tip theo cho thy, n k Mixen (Miocene) vn - ngi c thn hnh to ln dn, a
d phn b rng hn. di chuyn chm chp, bit vn tay ln cy. thn t ln chi sau.
gn uh iig thng, ui t tc dng nn thoi ha dn.
T nm 1924 tr i, nhiu ho thch v\in - ngi t c c pht Mn
Dng v Nam Phi. Nhng ha thch ny c nhiu nt chung v c xp vo h ph
stralpitec (Australopithecinae). Cho n nay c 6 loi thuc 3 ging ca h ph
Iiy c tm thy.
Vic pht hin stralopitec m ra trin vng mi trong vic tm kim
Iigun gc loi ngi. Theo Bd-rum v cng s (Machusin, 1986), th strapitec
sng vo khong thi gian cul tam k (plixen) sang u t k (pleistxen).
Dng c xa nht l stralpitec Apharensis (A.Afa.), sng cch y khong 5 n 3
triu nm, trng lng c th khong 25-50 kg, th tch no khong 400 cm^, hp s
v nht l rng ca ging vi hc tinh tinh, tay di hn tay ngi hin i. C th coi
A.Afa l kh nhn hnh u tin ng thng, n ch yu l thc vt, sng thnh tng
nhm nh.
Loi stralpitec Africanus (A.Afr) xut hin mun hn, sng vo thi gian
khong 3 - 2,5 triu nm tnc y Nam Phi v 2.5 - 2 triunm tnlc y ng
Phi. Bn ny c b xng v cc phn c th giiig vi A.Afa nhing no hi to hn. m
to. mt rng chc hn.
Cc loi stralpitec Rbustus c tm thy Nam Phi v stralpitec B-xy
c pht hin ng Phi t rng hm rng, mt v hp s ln hn cc loi trn.
stralpitec Rbustus sng vo thi k t 2,5 - 1 triu nn v strapitec Bi-xy
sng vo thi k t 1,8 - 1.5 triu nm trc y, trng lng c th trn 70 kg, a
bu sng rng hn A.fa v A.A&, kch thc cd th c ln gp i c th ci. So vi
Iigi,th chi trc ca chng tng di, chi sau tng ngn, tm vc thp, th
tch no b khong 500 cm, rng hm rng, c men rng dy, cc mu rng tdng i
trn v thp, rng ca nh. c nhai v cd thi ddng pht trin, hp s v no mp
m, xng chu ngn v.v... c nhng bng chng rng, khong 2,6 triu nm tnlc
y, cc stralopitec Rbustus hoc phi tin ha hoc phi a dng hoa thch
Iighi vi nhiig s thay i ca kh hu v mi trng sng.
9.3.NGI KHO LO (Homo habilis)
y l dng tin ho tip theo ca Hominidae. Khoa hc tha nhn Homo
Habilis l ngi. nhng l ngi - vn t c, v tr trung gian gia ngi v vn ngi. Cc ho thch ca H.Habiis xut hin cch y khong 2,5 triu nm. C cc
c im nh: th tch hp s ln (650 - 800 -ii), trng lng c th khong 40 -60 kg,
thu trn c nhiu nt ging ngi hin i, hp s trn, rng cn thin v hng
giiig vn - ngi stralpitec. Xdng chu, xdng chi di ging vi ng ng
thng v to, mp nh xng ngi hin i.
166

9.4.NGI NG TH n G (Homo erectus)

Xut hin khong 1.3 triu nm n 100 ngn nm trc y. Hi ct nhng i
din c ngi - vn ny c pht hiu nhiu ndi trn th gii. Sau y mt s'
i diu c bit r:
9.4.1.Ngi P i-t-can-trp (Pithecanthropus erectus)
c E.uy-boa tm thy Giava nm 1891. Sau nhiu di ct khc thuc
dng ny cng c pht hin y. Theo tc gi, thi' Pi-t-can-trp sng vo thi k
bng k th nht (s k Cnh tn).
c im cu to: th tch hp s ln (khong 900 cm), trn vt, vm s thp,
phn chm hp. b ngang rng nht ca s gn st y s v li v pha sau, g trn
m t nh r. Nhng c im trn gn vi vn - ngi hn ngi hin i.
c im gn vi ngii hin i: xng i di (khong 45,5 cm). chiu cao
thn khoug 165 - 170 cm, ng g sau xng i (Mnea aspera) r t pht trin. Tuy
nhin i din ny cn thy mt s cu to th s ngay trn xdug i, nh thn
xiig t cong, b ngang di thn xng khng rng dn m b ra t ngt t u
xitng, h kheo li ln.
T c th cho rng,ngi Pi-t-can-trp i thng bng 2 chn, nhng cha
hon thin.
9.4.2.Ngi X i-nan-trp (Sinanthropus pekinensis)
c Bi Vn Chung pht hin Chu Khu im (Trimg Quc) nm 1929. Tui
ca mu vt c c tnh khong 260 - 50 ngn nm tnc y. Cho n uay, uhiu
mu vt ngi Xi-nan-trp c nhng c diin gn vi ngi hin i c pht
hin Chu v Chu Phi.

9.4^.Ngi Hy*den>bec (Homo heidelbergeusis)

c pht hin bi t Su-ten-sc nm 1907 ti lng Me gn th trn Hyen-bec ^ c). Mu vt l mt hm di gn nguyn vn.c c trng cu to sau y:
nhiu nt giug vn - ngi nh kch thc cd th ln, dng th kch, hm vt,
khug c li cm v gai cm, kch thc ngnh hm rt ln. B rng nhn chung ging
ngiti hin i. nhng cng c khc bit; c rng ln, rng hm I ln hn rng hm II
( ngi hiu i rng hm II ln hn rng hm I). Cc lh nghin cu cho rn ^ l
nhng bng chng chng t ngi Hy-en-bec sng cng thi vi ngi Xi-nan-trp.
Nhng pht hin di ct ngi ng thng nhiu ui trn th gii chng t
rng, h xut hin u tin chu Phi, ri t di sang chu v sng y khong
mt vn nm cho ti khi ngi Sapin thay th vo khong 100.000 nm trc y
(Machusin,1986).
Vit Nam cha tm thy di ct ngi ng thng.
166

9.5.NGI C SAPIN (Homo sapiens)

. i din ca ng c Sapin l N-an-dec-tan (Homo neanderthanensis) sng
vo trung k Cnh tn (khong 100.000 - 30.000 nm v tnic), h c coi l ch
uhn ca nn vn ho Mt-chi- thuc trung k c. Cho n nay, cc di ct
ugiti N-an-dec-tan c pht hin trn khp cc chu lc , u. Phi.
c im: nhn chimg h c nhiu c m gn vi ngi ng thng hn
ngi hin i. S int ln hn s no, trn vt, vm s thp, g trn m t pht trin
thnh mt ng in tc t phi sang tri, xdng chai thi dng thp, g chm
ngoi pht trin, khong cch gian m t ln, h' nanh t pht trin hoc hon ton
khng c. cimg g m gy v th. li cm khng c hoc km pht trin, kch thc
rng ln. Phn s Iio nhn chung tin hoa hn vn - ngi v cu to v c th tch
ln dn. c bit c s (nh s ngi La Spen xanh t 1600 cm), s di, xdug mu
di. Chiu cao trung bnh khong 165 - 175 cm.
9.6.NGI SAPIN HIN I (Homo Sapiens Sapiens)
Nhng ho thch ca ngi hin i c pht hin sm nht l lng Crina-nhon (Php) nm 1868, gi l ng Cr-ma-nhon (Cro-Magnon). Trc y ngi
ta cho rug,h xut hin cch y khong 35.000 - 40.000 nm.
Nhng gn theo Bemard Vandermeesh (1995) th ngi sapieiis sapiens
xut hin sm hn (khong 100.000 - 150.000 nm v trc).
c im ca ngi Cr-ma-nhon: cao khong 163 cm, th tch hp s khong
1600 cm^. Sau ngi hin i c pht hin ti nhiu nc thuc cc chu , u,
Phi trong Iihiig di ct chu Phi t hn c. Phn tch di truyn ca mitochondria
AND ciig vi uhng dn liu v ct hc, kho c hc, a l hc,... khoa hc chng

nnh rug: ngi hin i xut hin sm nht chu

c im hnh thi gii phu : h c - xdng r t pht trin, tm vc cn v
hon chnh hn nhiu so vi cc giai on tin ha trc , cc xng trn v nhn
hdn. rng ca nh, cong v th tch hp s (khqng 1400 cm^ t thay i, b ngoi
hp s v tm vc c th c thay i r rt. Chng hn. s m t v s no cn
vm
s cao do trn v thi dng pht trin, g trn m t thoi ho, cung my t d hn,
c h nanh, chi d tng di v chi tru tng i ngn, cc t ngn tay ngn,
kch thc chu hng thay i, thi gian mang thai ngn hn,...
Tm li, c th hnh dung s lc qu trnh tin ho ca oi ngi nh sau:
Iihug bin i quan trng v mi trng t nhin qu hdng ca loi ngi, nh ni
la hot ng mnh cng vi cc phn xut macma phng x. mc ng t gia
tng, lc a chu Phi chi ln, t gy ca v tri t c hnh thnh, cc qung
Urani l thin khiu cc l phn ng t nhin xxit hin,... to ra ng v Nam
Phi nhng vng c bc x cao. S hon t t ton b nhng qu trnh trn c thc
hin bi hng lot cc o cc a t nl tip nhau.m chnh nhng o cc a t ny
lni tng phng phng x ion ho trn hnh tinh v lm yu t trng tri t.
167

Kt qu ca cc qu trnh trn dn n tng cng t ngt nhtng bin i ca t

tin loi ngi sng ti ng v Nam Phi. Tri qua hng my ngn nm, s tc ng
lin tc ca cc yu t trn y dn n hu qu l lm xut hin ln lt nhng
dng mi ca t tin loi ngi. V khng cn con ng no khc bo tn loi
miuh khi dit vong l hot ng x hi v ao ng (Machusin, 1986).
Qu trnh hnh thnh v tin ha ngi c minh ho hnh 9.6.

6 triu nm

2.5 triu nm

stralopitec

Ngi kho lo

100.000 nam

35.000 nam

Sapin o

SapMn hin i

Hlnh 9.8.
Cc ga on ca qa trinh tih ha ngudi

168

1,3 triu nm
Ngui ng thng

9.7.NHNG NHN T NH HNG LN TlN HA c THE NGI

9.7.1.Nhn t t nhin
Trc ht l cc yu t sinh hc hay nhng nt tin hoa ca chih bn thm
con Iigii v t tin ca h trong m quan h vi mi trng sng.
- Cc yu t t mi trng bn ngoi.
Ngay t c xa (436 - 427 trc Cng nguyn), Pukidit m l nhng hin
ting thiu tai Iih lt. hn hn, ni la, ug t,... nh hng ln cuc sng con
ngi v ng vt. ii th k th IV, sau hot ug ca Iii la Vezuli l uling trn
ng t iniih v biih dch hch. T 1348 - 131 cc bnh dch honh linh d
di chu km theo Iihiu hin tiig thiu Iiliiu k l m hi cha gii thch
c. () Trung Quc lan truyn cu chuyn im cht m ti m t nhng trn
inita cc v rn gy cht liiu ugi.... Nn vu minh ca Iihn loi ngy cng pht
trin, gip con ngi c th quau st v bit c bn cht ca t uliiu xung quanh
inhih.
Trong khiig gian, m t tri c quau st sm hn c. Chu k xut hin vt en
tru m t tri c bit t lu v n gia th k XIX xc nh c thi gian
truiig biih ca chu k ny l 11 nm. Sau R.VII, .O.Xiviatxki cn xc nh thm
cc chii k 22. 23. 72, 266 nm.... Mi liu quan gia cc bin i trn mt tri vi cc
hin titiig khc Iihau trn tri t c ghi uhu. Bkhtry (1921) cho rng, l
nhng mi quan h a dng ca c th ngi vi nng lng bc x t m t tri em
n. Trong cun Ting vng t tri t ca nhng cu bo m t tri, A.LTiigiepxki
(1973) a ra Iihiu dn liu c lin quan n khoa hc Sinh hc - Mt tri (Helios - Biologos). Theo ng, c con ngi ln vi rt u gn lin c th ca minh vi.
cc tia, cc dng v cc trng ca v tr, m nh hng ln con ngi trc tin l h
thn kiiih trung ctog. T cui th k XIX. khi nghin cu m quan h ny, V.Plixe
pht hin ra cc chu k xc ng 28 ngy n. chu k th ch 23 ngy nam
tnh t ugy sinh. Cn A.Tense pht hin ra chu k tr tu 33 ngy sinh vin,...
vi tri t, nhng nh hng ca t trng, ca o cc a t,... ln ton
b sinh gii, trong c con ngi cng c nghin cu. bit rng, khong 76
triu nm v tnc c 171 ln o cc a t. Nhng o cc ny lm thay i ti
phng x. gi, m t tri v nhiu hin tng khc trn tri t. vi con ngi tix
lm tiig tu s t bin trong qu trnh tin ho: ngi kho o sng vo thi k m
u cc cc t ngc vi hin nay. ngi ng thng thay th ugi kho lo vo thi
giau triig vi o nh k cc cc t cch y chiig 690 ngn nm, ngi N-anec-taii thay th ngi ng thng (Pi-t-can-trp) cch y khong 110 ngn nm
khi xy ra s thay i cc cc t, ngi hin i thay th ngi N -an^ec-tan trng
vi thi gian i cc cc t cch y khong 30 - 40 ngn nm (Culixva, Pxplva,
1979). T t uhiii,iihng nh hng ca cc bin tng o cc a t ca vi cc sinh
vt khc sng trn hnh tinh l khng trnh khi. Nhng s bin i ca chng
khng iniih nh ugi,v l cn ph thuc vo mc cao. thp ca t chc c th
v vo tu s t bin trong cc loi.
169

Ngoi ra, nhng nghin cu mi trng t nhin ug v Nain Phi (qu hng
u tin ca loi ngi) thuc tam v t k cho thy: hot ng kin to
din ra khu vc c nhng gy t (rift) ln. to nil cc bc thang, ho su, diin
ui a hot ng mnh (mt s hin cn tip diu), lm cho b phn h ugi sng
trong vug ny c nhiig thay i v cu to c th thch nghi, no b tng.... trong
khi nhng loi vn sng ngoi khu vc trn khng h c bin i tng ng
(Cnxtantinp. Culixva, 1960). Theo antxep v Lapinxkaia (1965), th do v tri t
t gy nn hot ng ni la v ng t gia tng ng v Nam Phi. Ni la hot
ng phun ra cc phn xut macma c cha nguyn t phng x. cung cp cho khu
vc c s dch chuyn tng mt trong qu trnh phong ha. M t khc, ^ v Nam
Phi, qung Urani phong ph, c o. chng c coi nh cc l phn ng t nhin tc
diig troug khong thi gian di (gn 600 ngn nm) vi cng sut khng n lm.
Nhng Urani ny b nc cun xung cc k nt v to thiih nhiu inch qung. Lp
i lp li nhiu ln bng cch , n mc nht nh chng s tr nn l phn ng
vi mc phng x cao hn, to thnh cc phng phng x. ri tc iig ln c th t
tin cou ngi m bn thn h khng cm gic c v cui cng gy nn s bin i
v cht trong c th.
v tc ng ca cht phng x lm c cu di truyn ca c th ng vt b thay
i. cing c chng ininh trong nhiu th nghim do Mesuhicp (1961), Dubinin
(197) thc hiu. H cho rng,con ngi tch khi t tin chung vi hc tinh tiuh
do kt qu ca t bin ln.
9.7.2.Nhn t x hi
Trc ht l Uu) ng. Chuh lao ng hay bit ch to cng c mt cch c h
thug mc uh g giai on vu chm dt v thay vo l giai on tin ha
ugi, bt u vi s xut hin ngi kho lo.
Do t bin m t tin con ngi m t i nhng chic rng nuh ln - nt cg c
quau trng ca vu - ngi v tng th tch s, thn hnh yu iu, i thng ugi v
chi sau chuyn thnh hai chn, th lc yu hn t tin,... nn km thch nghi vi iu
kin sng mi. Trc tih hiih , hot ng thch nghi ca cou ngi l iu kin
tiu quyt trnh khi ha dit vong. Hot ng ny chi l m ra cug c lao
ng, ngha l bit ch to cng c nh ling vt phm t nhin ch khug hon toii
s diig vt phm t nhiu v t chc thnh x hi.
Hu qu l lm cho hiu qu lao ng tng nhanh, sn phm ngy cng Iihiu
v lao ug maiig tnh cht x hi. Mt khc, cu trc ca u v c cng c nhng
biu i. nh yt hu h xung, cung li di, vm khu ci ngn bt. xut hin i
cm.... lm cho b my pht m hon thin hn.
Do Iihu cu phi hp. trao i kinh nghim v cc vt phm ngy cng tng,
ugi dn dn xut hin ting ni c m tit, din t tnh cm giu ui dung thay v
uhiig tiug la ht ngho nn v ni diuig vn. Cng vi lao ng, ting ni n
lt mih li kch thch no b v cc' gic quan pht trin. Trn c s , qu trnh
hnh thnh thc ngi (t duy tru tng) cng dn dn hon thin.
170

Sau lao ng, vic dng la xt v kha cnh x hi c vai tr quan trng trong
i sng con ngii. Con ngi bit dng la t bao gi ?. Theo cc nh kho c. k t
Xi-nan-trp bit dng la. R.act cho rng,stralpitec bit dng la. Nhiu
kiu khng nh rng, cng mt lc con ngi bit ch to cng c v tm ya la. La
c uguii gc t hot ug ca ni a, chy rng hoc tho nguyn v cc khe kh (Mt
t nhiu. Nh tm ra la m con ngi chuyn t n thc n thc vt sang n thc
n ng vt v t n sng sang n cn, do cht lng dii ddng c tng ln.
lin c s tng cng cho sc kho, th cht v pht trin tr tu con ngi.
Do c lao ng v tm ra la m thc y qu trnh tin ha sinh hc v vn ha
- x hi ca li ugi. Phm vi v hnh thi lao ng ngy cng c m rng: t hi
liii. sn bt sang trng trt, chn nui, lm gm. ch to kim loi, trao i
thitng mi,... t t c nhng hot ng ny lm xut hin tn hiu th hai ng. H
thng tn hiu ny lm cho s lng cc phn x c iu kin ngi phong ph hn
ng vt. Nli con ngi c kh nng khi qut ho, tru tng hd thc ti v
truyn t li kinh nghim cho th h sau.
9.8.CC CHNG TC
NGI HIN
I

Loi ngi sng trn hnh tinh chng ta, n nay t gn 6 t ugi. Tuy h
khc nhau v hiih dng, tm vc. mu da. mu tc. inu mt, ting ni, phong tc tp
qun,... nhvng u thuc cng mt loi: h i ngi khn ngoan omo Sapiens).
phn nh mc thch nghi sinh hc ca tng qun th On hay nh) vi mi tnng
sng, ngi ta phn chia ra cc cp phn loi khc nhau di oi. Trong phm vi
nic Iiy ch xt mt vi phn loi cp i chng. C 3 i chng:
9.8.1. i c h n g - M (Mongoloid)
c im: da vng hay nu. tc en (thug thng v cng), mi tt. cnh mi

rtig va phi, mi miig hoc dy trung bih, cm hdi d, mt rug trung bnh, iig
trn thu pht trin yu. g m d. m t en. khe m t hp va phi.
Vug phn b: chu v chu M (ngi Anh ing - Indian).
i chng uy c chia thnh hai nhm sau:
- Mongoloid phitng Bc, c c im l s di, tm vc nh. g m d, np m
gc km pht trin. Vng phn b: t Groenian n ug v ng bc chu .
- Mongoloid phng N am phn b Nam Trung Quc, ng Dng, Thi Lan.
Min in. M Lai v mt 8 vng thuc q . Mc hn chng cao l c trng
ca c dn cc vng ny.
9.8.2.i c h n g u (Europeoid)
c im: da trng hng hoc nu nht, tc mm, thng hoc un sng, sng
mu. lng trn thu pht trin rm hoc trung bnh, cm hi d hoc d uhiu.
Cc nh nghin cu chia i chng ny thiih hai nhm :,
- Nhm phng Nam (hay a Trung Hi), c c im l tc en, m t nu. da
ugm en. Vng c tr; n . c-m-ni, Hy Lp. . Ty Ban Nha.
171

- Nhm phxing Bc (hay Baii Tch) c c im l da mu sng, m t xm hoc

xauh. Vng c tr: Nga. Nauy, Anh. c...
9.8.3. c h n g c - P h i (Australo - Negroid)
c im-, da en hoc sm, m t en. tc en. qun hoc un sng, cnh mi
rng va phi, trn d cao, khe m t tx). sng mi d va phi, lng trn thn pht
trin yu (tr ngi bn a chu c v ugi Ai-nu c lng pht trin).
Vng phn b: chu Phi v chu i Ddng,
Phn loi trn y c dug ph bin Lin X (c), cc nc ng u v
mt s nc khc, cn c ch yu vo uhng c im s lng (c im hnh thi b
ugoi c th).
Mt phn loi khc m cc tc gi M v mt s nc Ty u s dng chia
nhu loi thuh 5 chng (races). Cn c phn loi ch yu l cc c im cht
lug. l chug (Mongoloid). M (American), u (Eiiropeoid), Phi (Negroid) v
c - Thi bih diig (Aiistralo - Pacific).
9.9.TNH PHN KHOA HC V TC HI CA THUYT
CHNG TC

p h n b i t

T th k XVI, mt s hc gi phug Ty a ra nhng uu c phn khoa

hc v s tn ti t ihiu ci gi l chng tc cao ng v h ng trong qu trnh
tiu ho ug. Tip xut hin thuyt phn bit chng tc (racisme). Cd s h
ra thuyt ny da vo cc c im huh thi c th bu Iigo nh mu da, m u
tc. hiii dng, tm vc,...thm ch h cn a ra thuyt pht sinh nhiu ngun
(polygeuisme). Theo thuyt ny, th chng tc Mongooid c ngun gc t Xi-nan-trp,
chug tc Negroid t stralopitec, cn chng tc Europeo l con chu trc tip ca

Hom Spiens (N-an-dec-tan). V l , chng tc u c th pht tru v hn

v kh nng sc c v tiii thn, tr tu hdii cc chng tc khc, c kh nng thng tr
a cu v pht th u nn vn minh nhn loi. Cn ngi Negroid ang trnh Va
mi thot khi vn, c nhiu hn ch v kh ung pht trin hnh thi, tinh thn,
tr tu do bu nng siiih hc quy nh, khng xng ng tn ti. Hc thuyt Tmat
M au-tut (1766 - 834). lim bo cha cho ch ngha t bn, cho rng nguyn nhn
ca i ugho l do du s tug qu nhaiih (theo-cp s nhn) trong khi sn phm x
hi tng chm (theo cp s cng) nn cn ph thai, nhng ugi ngho i phi trit
dc v khng kt hn. bin php tch cc. Bin php tiu cc th tiu nhn
loi km pht t r i ^ bng chiu tranh, i km, bnh dch, lao ng kh sai,... lm c
nh vy l s trnh c nguy c bng n dn s** trong thi i ngy nay.
Thc ra, gy nn s i ngho khug ch do dn s tng uhanh, m theo
Muowar Hosaiii (1995]^ thi c t nht 4 yu t cd bn gy nn tnh trng ny. l:
- Tip cn v / hay s hu khc nhau M vi cc ngttn ti nguyn (k c con ngi)
- Tip cu v / hay s hu khc uha i vi cng ngh.
172

- Tip cn v/ hay thu nhp khc nhau m vi cc c hi lm vic.

- Cc iu khou thng mi thng qua gi tr thc t ca mc thu nhp.
Trn y l liug lun im phn khoa hc. Bi l bit r con ng c
sinh ra t vn - ngi cch y trn vi triu nm, do kt qti ca t bin v thch
nglii di tc ug ca mi tnlng t nhin v x hi (xem mc 9.7 chdng ny). Qu
trnh thch nghi v hon thin v hnh th gii phu c th ugi xy ra trong mt
thi giau di. mi giai on c uhng c im tin ho mi. giai ou sau tin ha
hn giai on tnic. uhiiig vn mang trn mnh nhng c im k tha t tin (xem
mc 9.1 v 9.2 cng chdug). S khc liau v hnh thi gii phu c th v v trnh
pht triii gia cc chng tc kt qa ca s thch Qghi sinh thi c th v nh
hiug ca iu kin a l. kh hu, x hi,...
Tc hi ca thuyt phn bit chng tc l ch. l ch da cho chnh sch
thc dn. xm lc ca ch ngha t bu. quc. H gy ra chiu tranh xm ic.
phn bit x. u p. bc lt,... vi cc tc ng c trnh km pht tru, gy
hu th. k th v xviug t sc tc. l nguyn nhu trc tip m dit vong 15.000
ugiti o Taxmaui cch y hdu 100 nm do thc dn Anh gy nn (ngi cu cng
b git vo nm 1876), cng l nguyn nhn ca hi cuc th chiu, ca nn phn
bit chng tc m in huh l Nam Phi v mt s ni khc trn th gii t nhiu
nm nay,...

173

TI LIU THAM KHO CHNH

1.

Dit n iu tra c bn: Kt qu bc u nghin cu mt s ch tiu sih hc

ngi Vit Nam. Nh xut bn Y hc. H Ni, 1996.

2. T. .Ibaiiv: C s gii phu ngi Nh xut bn Y hc. Matxova, 1949 (bii ting Nga).
3. Nguyn iili Khoa; Gii phu ugi. Nh xut bn H v THCN, tp 1 .1969.
4. Nguyn nh Khoa: Gii phu ngi. Nh xut bn H v THCN, tp II. 1971.
5.

G. N. Machusin: Nguii gc loi ugi. Nh xut bn Khoa hc vK thut. H

Ni, 1996 (bn dch t ting Nga).

6. Nguyn Quaiig Quyn: Bi ging Gii phu hc. Nh xut bn Y hc. tp I. 1995.
7. Nguyn Quang Quyn: Bi ging Gii phu hc. Nh xut bn Y hc. tp II, 1987.
8. Carl E. Rischer, Thomas A. Easton: Focus on Human Biology. Harper Collins,
Second Edition. 1994.

174

MC LC
Li ni u.
M u.
1. ngha v tm quan trng ca mn Gii phu hc.
2. i tng v phng php nghin cii ca mn Gii phu hc.
3. Vi nt v lch s pht trin ca mn Gii phu hc.

rang
3
5
5
5
6

C h n g 1: M t s' k h i n i m c h u n g

1.1. V| tr ca con ngi trong gii t nhin.

1.2. S lc v qu trnh pht trin phi - thai ngi.
1.3. Cc loi m.
1.3.1. M thng b.
1.3.2. M Un ket.
1.3.3. M c.
1.3.4. M thn kinh.
Chng 2:. H xng
2.1. i th v b xng.
2.1.1. Qu trnh pht trin ca xung.
2.1.2. Hnh dng ca xng.
2.1.3. Cu to ca xng.
2.1.4. Thnh phn ha hc ca xng.
2.1.. S lin h gia cc xng.
2.2. Cc phn cu to ring bit ca h xing.
2.2.1. Xng trc
2.2.2. Xing chi hay xung treo.

7
8
11
11
12

16
16
19
19
21

22
22
23
23
23
39

Chng 3: H c
3.1. S itc v s pht txin C0.

3.2. Cu to v hnh dng ca c.

3.3. Vai tr ca c trong C th.
3.4. Cc vng c ring bit.
3.4.1. Cc c thn mnh
3.4.2. Cc c vng u-x.
3.4.3. Cc c vng chi.
Chng 4: Cc h ni quan
4.1. H tiu ha.
4.1.1. i cng.
4.1.2. Cc phn cii to ca h tiu ha.
4.1.3. Khoang bng v phc mc.
4.2.H h hp.
4.2.1. i cng.
4.2.2. Cac phn cu to ca h h hp.
4.3. H niu- sinh dc.

48
48
50
51
51
56
59
71
71
72
76
77
77
77
80

175

4.3.1.
4.3.2.
4.3.3.
4.3.4.

S lc v s pht trin ca h niu- sinh dc.

Cd quan tit niu.
C quan sinh dc nam.
C quan sinh dc n.

80
81
83
86

Chng 5: H ni tit
5. . i cng v tuyn
tit.
5.2. Cc tuyn ni tit.
5.2.1. Tiiyn yn.
5.2.2. Tuyn tng.
5.2.3. Tuyn gip.
5.2.4. Tiiyn cn gip.
5.2.5. Tuyn c.
5.2.6. Tiin trn thn v th a c rm.
5.2.7. Phn ni tit ca tiiyn ty.
5.2.8. Phn ni tit ca tuyn sinh dc.

89
89
89
91
91
91
91
92
92
92

Chng & H tim mch

6.1. i th v h tim mch.
6.2. Tim.
6.2.1. Hnh dng ngoi ca tim.
6.2.2. Cu to bn trong ca tm.
6.3. Cc loi mch mu.
6.3.. >ngmch.
6.3.2. T&ihmch.
6.3.3. Cc mch nl
6.3.4. Cc ng mch tn.
6.4. Cu to mch mu.
6.4.1. ng mch.
6 4.2. llb h mch.
6.5. H mch ca cc vng tun hon.
6.5.1. Vng tiinhoD nh.
6.5.2. Vng tun hon Ida.
6.6. H bch huyt.
6.6.1. Bch iuyt.
6.6.2. Mao mch bch huyt.
6.6.3. Mch bch huyt.
6.6.4.ng bch huyt.
6.6.5.
Hch bch huyt.
6.7. Cd quan to huyt.
6.7.1. Tuy xng.
6.7.2. Hch bch huyt.
6.7.3. T.
6.8. H tim mch phi- thai

93
94
94
95
98
98
100
101
Ol
101
101
102
102
102
103
106
106
106
107
107
108
108
108
108
109
109

Chng 7: H thn kinh

7.1. i th v h thn Idnh.
7 . 1 . 1 . bo thn kinh.
7.1.2.
Cimg phn x.
7.1.3. S tn ha CM h thn kinh.
7.1.4. Pht trin no b bo thai
7.2. B phn thn kinh ng vt tnh.
7.2.1. B phn thn kmh trung ng.
7.2.2. B phn thn kinh ngoi bin.

112
112
114
114
115
116
116
140

176

7.3.
7.3.1.
7.3.2.
7.3.3.

B phn thn kinh thc vt tnh.

i cdng.
Phn thn kinh giao cm.
Phn thn kinh ph giao cm.

145
145
46
146

Chng 8: Cc gic quan.

8.1.
i cdng.
8.2.
Cc c quan cm gic.
8.2.1. C quan xc gic - Da.
8.2.2. C quan v gic - Li.
8.2.3. C quan khu gic - Mi.
8.2.4. C quan thnh gic v thng bng - Tai.
8.2.5. C quan th gic - Mt.

148
148
149
150
151
152
155

Chng 9 : S lc v 8 tin ha sinh hc ca c th ngi.

9.1.
Nhng c im tdng ng v khc bit gia ngi v vn ngi.
9.1.1. Nhng c im tng ng gia ngi v vn ngi.
9.1.2. Nhng im khc bit gia ngi v vn ngi.
9.2.
Mt s vn ngi ha thch.
9.3.
Ngi kho lo ( Homo Habiis).
9.4.
Ngi ng thng (Homo Erectus).
9.4.1. Ngi Pi - t - can - trp( Pithecanthropus Erectus).
9.4.2. Ngi Xi - nan - Trp(Sinanthropus Pekinensis).
9.4.3. Ngi Hy - en - bec ( Heidelbergensis).
9.5.
Ngi c Sapin (Homo Sapiens).
Ngii Sapin hin i.
9.6.
Nhng nhn t nh hng ln tin ha c th ngi.
9.7
9.7.1. Nhn t t nhin
9.7.2. Nhn t x hi.
Cc chng tc ngi hin i.
9.8.
9.8.1. i chng -M (Mongoloid).
9.8.2. i chng u (Europeoid).
i chng c - Phi (Australo - Negroid).
9.8.3.
Tnh phn khoa hoc v tc hi ca thuyt phn bit chng tc.
9.9.

160
160
162
164
165
166
166
166
i66
167
167
169
169
170
171
171
171
172
172

Ti liu
tham kho
Mc lc

174
175

177

Chu trch nhim xut b n :

Giiii c
NGUYN VN THA
Tng bin tp NGUYN THIN GIP

Bin tp

QUANG HUYN
MNH CNG

Trinh by bia :

QUC THNG

eii pm Au NGUdi
M S 01.94.H2001-345.2001
In 1000 cun, ti X nghip in 15 S xut bn :72/345/CXB. S trch ngang 191 KH/XB
In xong v np lu chiu Qu lllnm 2(K)1.