IV DRS

stehlak Davranlarnn Thlili V Istehlaknn Tarazl

stehlak Davranlar Nzriyysi"nd, istehlaknn mt ya da xidmtlrdn istifad
etmk n qrar alma prosesind etdiydi davranlarn aradrmas aparlr Bu mnada,
mtlrin v istehlaknn malik olduu xsusiyytlr burada hmiyyt ksb edir. Bellikl,
biz bu blmd vvlc mt v xidmtlrin xsusiyytlrini, sonra is isehlaklarn
xsusiyytlrini aradracq.
mt, xdmt v onlarn xsusiyytlri
stehlak iqtisadi hyatda sadc bir mt v xidmti yox, mxtlif sayda mt v
xidmtlri istehlak edir. Mhz buna gr, mt v xidmtlr bir oxluq olaraq qbul edilib,
onlarn xsusiyytlri mumildirrk tyin olunur v mt v xidmt toplusunun
xsusiyytlri aadak kild yazmaq mmkndr:
- mt toplusu, "n" kimi sonlu (sayla biln, mhdud) nvd mt v xidmtdn meydana
glir.
- Hr mt, n az "sfr", n ox "sonsuz" miqdarlarda istehlak edil bilr.
stehlak v onun xsusiyytlri
stehlak mt v xidmtlri istehlak edrk z tlbatn qarlayan iqtisadi subyektlrdir.
qtisadi nzriyyd n ox mzakir ediln, lakin eyni zamanda n fundamental hesab ediln
frziyy istehlakn v ya insan "iqtisadi insan" olaraq dnmsi v ya frz etmsidir.
Latnca mnli "Homo Economicus" szndn gln "iqtisadi insan" v ya "iqtisadi rlu
insan" iqtisadlar dndklri v ya grmk istdiklri kimi, yni bazarla bal btn
mlumatlara sahib olan v ya urlu qrarlar alan insan kimi dnrlr. Bu eyni zamanda
mkmml istehlak mnasn verir.
Halbuki, mxtlif sbblrl insanlar nzrd tutulan bu davran formasndan, yni iqtisadi
urlu insan kimi davranmaqdan ox vaxt yaynrlar. Buna gr d, istehlak "mkmml ideal istehlak", iqtisadi urlu insan kimi davranmaa alan insan kimi qbul edilir.
qtisadlara gr, iqtisadi urlu insann (istehlaknn) iqtisadi uru bu xsusiyytlrl
sciyylnir (yni istehlaklar aadak xsusiyytlr malik olub, bu xsusiyytlr
istiqamtind hrkt edrlr):
- Tam mlumata (informasiyaya) malikdirlr ,

- Seicidirlr
- Az vzin oxu serlr,
- Seimlri arasnda tutarllq var.
Tam mlumata (informasiyaya) malikdirlr
Burada iqtisadi insann, mt toplusunda yer alan hr mtnin qiymti, keyfiyyti, harada
v hans qiymtdn satld kimi digr btn bazar rtlri haqqnda tam v kifayt qdr
mlumata malik olduu qbul edilir.
Seicidirlr, az vzin oxu serlr,
qtisadi insan, qarlad variantlar arasnda mtlq seim edr v z seimini ortaya qoyar.
Msln, bir istehlakya A, B v C mtlar arasnda bir seim etm imkan yaratsaq,
istehlak mtlq seiml birini v ya ikisini seck.
Yen, istehlakya A, B v C kimi mtdn frqli miqdarlarda seim etm imkan
yaratsaq, istehlak msln A mtsinn miqdar daha ox is A mtsini B v C" trcih
edckdr. Burada istehlak oxu sediyi n bu frziyyy doyumsuzluq frziyysi d
deyilir.
stehlaknn seimlri arasnda tutarllq vardr,
qtisadi insann etdiyi seimlrin bir-biriyl ziddiyyt tkil etmmsi lazmdr. Bu sbbl bu
frziyyy sasllq frziyysi d deyilir. Msln, A, B v C mt variantlar n bir
istehlak
AB

BC

kimi bir seim ifad etmis, A < C dey bilmz, A > C demk mcburiyytinddir.
Faydallq Anlay v Faydallq Funksiyas
stehlaknn xsusiyytlrini tyin etdikdn sonra, vvlc faydallq anlayn sonra is
insanla (iqtisadi urlu insan) istehlak etdiyi mt toplusu arasndak laqni ortaya qoyan
faydallq funksiyasn aradacq.
Faydallq Anlay v Faydalln llmsind Miqdar (Kardinalist) v Sralama
(Ordinalist) Nzriyylri

Faydallnnn "istehlak ediln mtlrin tlbatlar qarlama xsusiyyti" olduunu

vvlki blmlrd qeyd etmidik. Yni, istehlaka tabe olan btn mtlrin onlar istehlak
ednlr gr bir faydall vardr.
qtisadi nzriyyd faydallq anlay, qiymt v digr anlaylarndan sonra ortaya
xmdr. Daha vvl insanlar mtlarn qiymtlri arasndak mxtlifliyi onun tbitdki
miqdar (nadirlik) il rh etmy alm, bu rhin yetrsiz qald hallarda faydallq
yanamasna mracit etmilr. nk bzi mt v xidmtlrin qiymtinin yksk olmasna
baxmayaraq biz onlardan istehlak edirik. Demli istehlak mt v xidmtlri satn alrkn
sadc onun qiymtin baxmaz. Eyni zamanda mtnin ona vercyi faydall da nzr
alr.
qtisadlar n faydallq funksiyas mahid edil biln bzi iqtisadi paratemrtlri
(msln qiymti) hesablaya bilmk, baqa funksiyalar ld etmk n hmiyytlidir. Buna
gr d, bzi iqtisadlar faydalln mtnin istehlak nticsind ll biln bir dyr
olduu fikirini mdafi edirlr. Bu dnc is iqtisad dbiyyatnda miqdar (kardinalist)
nzriyysi kimi bilinir. Bu iqtisadlara gr, bir mtnin tmin etdiyi faydallq, digr
mtnin tmin edcyi faydalla tsir etmz. Hr br frd, myyn bir mtdn, brabr
miqdarda istehlak edrs, eyni miqdarda mumi faydallq ld edr. Bu sbbl d faydallq
funksiyas, frdlrin mxtlif mtlarn istehlaklarndan ld etdiklri faydalllqlarn
cmin brabrdir. Bu iqtisadlara gr faydall hminin rqml v ya hr hans l
vahidi il d gstrmk mmkndr.
Buna baxmayaraq, faydalln ll bilcyi fikri iqtisadlar trfindn mumi mnada
qbul grmmidir. Faydalln ll bilcyi fikirin qar 3 hmiyytli tnqid
gtirilmidir:

Faydalln myyn bir dd ifad edil bilck kild llmsi qeyri-mmkndr.

Yni faydallq hr bir frd n frqli ola biln sbyektiv bir dyrdir. Htta eyni frd
n bel, bir mtnin mxtlif vaxtlardak eyni miqdardak istehlak frqli faydallq
tmin ed bilr.

Bir mtnin istehlak nticsind ld ediln faydallq, o biri mtlrin istehlakndan

tmin ediln faydallqdan mstqil ola bilmz. Bu sbbdn, faydallq funksiyas
mtlarn frdi faydalar cmindn meydana glmsi qeyri mmkndr (rkl
pendirin birlikd yeyilmsi kimi).

Btn bunlarn bir nticsi olaraq,frdlr arasnda faydalln mqayissini aparmaq

mmkn deyil.

Faydalln ll bilmyicyini, lakin istehlak ediln mtlardn istehlak nticsind ld

ediln faydalqlar arasnda sadc bir mqayisnin (sralamann) aparlmasnn mmkn
olduunu iddia edn nzriyy is sralama (ordinalist) nzriyysidir.
Sralama nzriyysin gr, hr mtnin faydallnn bir-birindn mstqil olaraq
llmsi shvdir. nki, iki mt ayr-ayr istehlak edildiklrind v birlikd istehlak
edildiklrind frqli frqli faydallqlar tmin ed bilr. Msln, rkl pendirin ayr-ayr
istehlak edilmsi nticsind ryin v pendirin tmin etdiyi mstqil faydallqlarn cmi,
byk bir ehtimatlla, rkl pendirin birlikd tmin etdiyi mumi faydallqdan az olacaqdr.
Faydalln sralama nzriyysin gr, faydalln bir rqm v ya hr hans l vahidi il
ifadsi edilmsi qeyri-mmkndr.
Faydallq Funksiyas
stehlaknn istehlak etdiyi mtnin miqdar il bundan tmin etdiyi faydallq arasndak
laqni bir funksiya il ifad etmk mmkndr v bu funksiyaya da faydallq funksiyas ad
verilir. mt toplusunun xsusiyytlrindn bhs edrkn, mt toplusunun "n" kimi sonlu
nvd mt v xidmtdn meydana gldiyini ifad etmidik. Buradan yola xaraq faydallq
funksiyasnn "n" nv mtnin, istehlak ediln miqdarlarnn funksiyas olduunu dey
bilrik.
Faydallq Funksiyasnn Xsusiyytlri

Faydallq funksiyas, mtlrn istehlak miqdarlar artdqca artar,

Digr mtlrin istehlak miqdarlar sabitkn, bir mtnin istehlak miqdar artrlarsa
mumi (mcmu) faydallq azalaraq artar, buna azalan son hdd (marjinal) faydall
da deyilir.

Hr insann faydallq funksiyas frqlidir. Bu sbbl insanlarn ld etdiklri

faydalqlar arasnda mqayis aparlmas qeyri mmkundur,

Faydallq funksiyalar davaml v iki df trmsi alna biln bir funksiya olmaldr.
(mtlr ox kiik vahidlr bln bilr v bir-birilri il davaml vzlm ed
blrlr).

Faydallq Funksiyasnn Riyazi Qaydada Gstrilmsi

Faydallq, istehlaknn istehlak miqdarnn artan bir funksiyas olduuna n faydallq

funksiyasn da hr hans i mtsi n:
U = u (xi)
mt toplusu n is:
U = u (xa, xb, xc xn)
klind yazmaq mmkndr.
Burada,
U mumi (mcmu) faydallq,
xi - i mtsindn istehlaknn istehlak etdiyi miqdar (i =a, b, c,......n),
u - fayda funksiyasnn funksiya iarsidir.
Bu dstura gr istr hr hans i v ya mt toplusundan istehlak miqdar artdqca mmi
(mcmu) faydallqda artmaqdadr.
mumi (Mcmu) Fayda v Marjinal (Son) Fayda yrilri
stehlak Olunan Paxlava
Dilimlri

mumi Faydallq (TU)

Son Hdd Faydall (MU)

32

32

60

28

84

24

104

20

120

16

132

12

140

144

144

10

140

-4

11

132

-8

mumi
Faydallq

TU

MU

stehlak
Miqdar

Frqsizlik yrilri
Faydallq funksiyasnn xsusiyytlrindn bhs edrkn axrnc xsusiyyt gr mtlrin
ox kiik vahidlr bln bilcyi v bir-birlri il davaml olaraq vzln bilcyini bir
frziyy kimi ifad etmidik. Bunu frqsizlik yrilrini ld etmk n birinci frziyy
olaraq nzr alacq.
Digr trfdn, yen mt toplusunun "n" sayda mhdud mtlrdn meydana gldiyini,
ancaq biz tqdiqatlarda iki dyinlrdn istifad etdiyimiz n frqsizlik yrilrini ld
etmk n d yalnz iki mt arasnda tdqiqat aparacaq. Yni ikinci frziyymiz mt
saynn iki (X, Y mtlrind istehlak edildiyi) olduudur.
ndi is istehlaknn X v Y mtlrindn istehlak etdiyi miqdarlar koordinat xttlrind
gstrk v yen istehlaknn hr iki mtnin istehlakndan ld etdiyi mumi faydall
hesablaya bildiyimizi frz edirik (Burada faydalln miqdar nzriyysindn istifad
etdiyimiz aydndr).

mtlrin, sonsuz kiik miqdarlarda bir-birlri il vz oluna bilcyini frz etdiyimiz gr,
bu nqtlri sonsuz miqdarda artrmaq mmkndr. Bu nqtlri birldirdiyimiz zaman ld
etdiyimiz yriy frqsizlik ya da etinaszlq yrisi adn veririk. Bu yri zrindki A v B
kimi iki nqtnin tmsil etdiyi mt blgs istehlakya, trif gr eyni mumi faydallq
verdiyi n bu yriy brabr faydallq, digr trfdn is A v B vziyytlrinin
istehlaknn mmi faydall baxmndan frqsiz olduu n d frqsizlik yrisi adn
veririk.
Baqa cr ifad etsk, frqsizlik yrisi, istehlakya myyn bir mumi faydallq tmin
edn iki mtnin mxtlif istehlak blglrini gstrn nqtlrin hndsi yeridir.
Frqsizlik yrilrinin Xsusiyytlri
Frqsizlik yrilrinin, faydallq funksiyasnn xsusiyytlri nzr alnmaqla qbul olunan
be xsusiyyti vardr:

Frqsizlik yrisi zrindki hr nqt, isehlakya eyni mumi faydallq tmin edn
istehlak blglrini gstrir.

mt mstvisinin hr nqtsindn bir frqsizlik yrisi ker v frqli frqsizlik

yrilri arasnda ordinat nqtsindn (sfr nqtsindn) n uzaqda olan n yksk
faydallq tmin edr.

Frqsizlik yrilri sla bir-birini ksmzlr.

Frqsizlik yrilri mnfi (neqativ-azalan) meyllilikddir.

Frqsizlik yrilri ordinat nqtsin gr xaric knar yrillrdir.

mt mstvisinin hr nqtsindn bir frqsizlik yrisi ker v frqli frqsizlik yrilri

arasnda ordinat nqtsindn (sfr nqtsindn) n uzaqda olan n yksk faydallq
tmin edr.
Faydallq funksiyasnn birinci xsusiyyti, yni mumi faydalln istehlak ediln
mtlrin artan v davaml bir funksiyas olduu xsusiyyti frqsizlik yrilrinin ikinci
xsusiyytini aqlamaqdadr. Buna gr d, XY mstvisinin hr nqtsindn bir frqsizlik
yrisi ker v bu yrilr sfr nqtsindn uzaqladqca daha yksk mcmu faydan tmsil
edrlr.

stehlak istehlak etdiyi mt miqdarn artrd vaxt daha yksk faydallq ld etdiyi
n A nqtsinin sa yuxarsnda qalan ADCB sahsindki hr nqt, A nqtsin gr daha
ox istehlak miqdarn gstrrir. Yni C, B v D nqtlrind ld ediln mumi faydalln
hr biri A nqtsindki mumi faydadan oxdur. Bu sbbdn, iki frqli mt mstvisini
ifad edn i v ii frqsizlik yrilrindn arasnda daha yksk istehlak miqdarn v mumi
faydall gstrn ii frqsizlik yrisi daha az istehlak miqdarn v mumi faydall
gstrn i yrisin paralel qaydada sa trfd yerlir v sfr nqtsindn daha uzaqdadr.
Frqsizlik yrilri sla Bir-Birini Ksmzlr
qtisadi insann xsusiyytlrindn olan `tutarl olma` xsusiyytiyl, frqsizlik yrilrinin bir
v ikinci xsusiyytlrini birlikd dnsk, frqsizlik yrilrinin nc xsusiyyti ortaya
8

xar. Bu xsusiyyti kil kmyi il asanlqla izah ed bilrik. Frz edk ki, i hr hans
frqsizlik yrisi, k is i yrisini ks bilcyini iddia etdiyimiz baqa bir yri olsun. Ksim
nqtsin A desk, A nqtsi hr iki yrid d olduu n bu yrilrin hr ikisi d eyni
mumi faydalla malik mt blglrini tmsil edir demkdir.

Halbuki, i zrindki B nqtsinin, k zrindki C nqtsin gr daha az mumi faydall

tmsil etdiyi aydndr. nki,
yc yb
xc xb
dir v istehlak C nqtsind B nqtsin gr hr iki mtdan d daha ox istehlak edir.
Bel olan halda, i frqsizlik yrisidirs, k deyil (ya da tam trsi). Bellikl, iki frqsizlik
yrisinin bir-birini ksmycyi isbat edilmi oldu.
Frqsizlik yrilrinin Mnfi Meylilik Gstrmlri
Bir mtnin digrinin vzin istifad edilmsin vzlm deyilir. Baqa bir deyil,
vzlm olan halda, bir mtnin istehlak azaldlarkn, digrinin istehlak artrlr v tlbat
daha ox bu yeni mt il aradan qaldrlmaa allr demkdir. Frqsizlik yrisi zrind
hrkt edrsk, davaml bir vzlmnin olduunun ahidi olarq. nki istehlak znn
mumi faydalln sabit tuta bilmk n bir mtnn istehlak miqdarn artrarsa mtlq
digrinin istehlakn azaltmaldr ki, onun mumi faydas artmasn. Bu sbbdn, frqsizlik
9

yrilri mnfi meylli, yni azalan meylliliyi olan yrilrdir. Msln, bir frqsizlik yrisind
sol yuxardan sa aaya doru edrsk X mtsind istehlak miqdar artarkn, Y
mtsind istehlak miqdar azalr.
Azalan Son Hdd (Marjinal) vzlm Nisbti v Frqsizlik yrilrinin Sfr
Nqtsin Gr Xaric Knar Olmas
Bir frqsizlik yrisi zrindki bir nqt (msln A nqtsi) trafnda, X mtsind istehlak
miqdarndak dyiikliyin Y mtsinin istehlak miqdarnda yaratd tsir, son hdd
(marjinal) vzlm nisbti ad verilir v bu nisbt bu nqt n tyin olunur.
Baqa bir ifadyl son hdd (marjinal) vzlm nisbti, frqsizlik yrisi zrind bir nqt
trafnda istehlaknn bir mtni digrin trcih etdiyi dyim nisbtini gstrir.

kild A v A1 mumi faydallq nqtlrind Y mtsinin vzlm miqdarndak

dyiiklik (ya) B v B1 mumi faydallq nqtlrindki Y mtsinin vzlm
miqdarndak dyiiklikdn (yb) daha byk olduu grlr. Yni eyni mumi faydall
qoruya bilmk n A nqtsindn B nqtsin ken vaxt Y mtsinin vzlm
miqdarndak dyiiklik (nisbt) azalmaqdadr. Azalan son hdd (marjinal) vzlm nisbti
mhz bu vziyyt izah edir.
Bdc Mhdudiyyti v Bdc Xtti

10

stehlaknn mtlri ld etmk n malik olduu glirlrin v ya borc alma imkanlarnn

mhdud olmas onun istehlak xrclrini d mhdudladrr. Bel olan halda, xrc
imkanlarnn pulla ifadsin bdc mhdudiyyti ad verilir.
X mtsinin qiymtini Px, istehlaknn bdcsini M il gstrsk, bu bdc il satn alna
bilck X mtsinin maksimum miqdar
X

M
Px

olacaq.
Msln, almann qiymtinin 1 AZN/kg is istehlak 10 AZN il 10 kq alma ala bilck.
stehlaknn yalnz alma deyil armud da istehlak etdiyini v armudun qiymtinin is 2 AZN
olduunu dnsk, istehlak eyni bdc il hr iki mtdan almaq istrs mt blgs,
msln 5 kq alma, 2.5 kq armud klind olacaq.
Yen yuxardak rnkl davam etsk, bdcy M, almann qiymtin Px, armudun
qiymtin Py, alma v armudun miqdarlarna da x v y desk, istehlak bdcsinin
tamamnn xrclnmsi halnda,
M = Px*x + Py*y
yaza bilrik. Bu ifad is bdc mhdudiyytinin riyazi ifadsidir.
Bu dsturdan istifad edrk, aadak nticlri ld etmk mmkndr:
y = M/Py - (Px/Py)*x
Nmundki rqmlrdn istifad etsk:
y = 5 - 0.5x
kimi bir funksiya ld edilir.
Burada,
x = 0 n

y=5

y = 0 n

x = 10

olduu v iki nqtdn yalnz bir dz xtt kediyi n bu funksiyan kildki kimi k
bilrik:

11

Bdc Xtti

Y
5

C
B
A

10

Bu xtt zrindki hr nqt (B kimi) bdcdki vsaitin hamsnn xrclndiyini, B"in

altndak hr nqt (A kimi), daha xrcln bilck vsaitin olduunu, dz xttin sa yuxar
trfindki hr nqt (C kimi) is , istehlaknn bu mt blgsnd satlan mtlri almaq
n vsaitinin yetrsiz olduunu gstrr.
Bdc Xttinin Meyllilii
Bilindiyi kimi bir dz xttin hrkt trayektoriyasn myynldirmk n bu dz xtt
tnliyind mstqil dyinin msalndan istifad olunur. Yni,
Y = a + bx
tnliyind b trayektoriyan gstir. Bu qaydan bdc dz xttin ttbiq etsk, mstqil
dyin olaraq qbul etdiyimiz x-in msal olan (-) bdc dz xttinin trayektoriyas olacaq.
Tkrar nmuny qaytsaq, vvlc tapdmz kimi
-Px/Py = -1/2 = -0.5
olacaq.
msal dyrinin (-) olmas myyn bir bdcnin alma-armud blgs il hams xrclnrs,
frdin msln bir az daha alma satn ala bilmsi n mtlq bir miqdar armud almaqdan
imtina etmsinin lazm olduunu gstrr. Bir vahid ox alma almaq n n qdr armud
almaqdan imtina etmsini is Px/Py nisbti gstrr ki, bu da 0.5-dir.

12