24 7 2014

Bir fotoraf: Kuantum dncesiyle birlikte seyahat - ZAMAN

Bir fotoraf: Kuantum dncesiyle birlikte seyahat

EVKI IIKLI*
9 Haziran 2013, Pazar

Benjamin Couprienin 29 Ekim 1927 tarihinde ektii bu fotorafn hikyesi, ok daha nceye gider:
1911 ylna, dnyann ilk ve en mehur uluslararas bilim toplants olan Solvay Fizik Konferansna.
En sonuncusu 2011de yaplan bu konferanslara, bir asrlk zaman dilimi iinde
Payla
dnyann en iyi fizikileri katld; postmodern fizik bu konferanslarda biimlendi.
Modern bilimin yaklak drt yzyl nce kurulmasndan bu yana entelektel
Tweetle
camiada binlerce panel, konferans ve kongre yapld fakat bunlardan hibiri,
Payla
tartmalarla gndeme gelen Beinci Solvay Konferans kadar bilim tarihinde
kalc bir yer edinemedi. Bilimsel tartma kavram, Solvay Konferanslarn,
Gnder
zellikle Beinci Solvay Konferansn baarl ve nemli klan en nemli unsur
olarak kabul edilir. Klasik mekanik ile kuantum mekanii arasndaki ayrmann bu
Yazdr
kadar erken fark edilmesi, Niels Bohr ile Albert Einstein arasnda yaanan ve
A
konferansa damga vuran tartmaya balanabilir. Bohr ve ekibi, klasik mekaniin
belirlenimcilik, kesinlik ve yerel gerekilik gibi sert ve gl karakterlerinde
bundan byle yumuaklk ve zayflama ihtiyacnn doduu konusunda srar ederken klasik
paradigmaya kar binlerce yllk saduyumuza aykr yaklamlar da (belirlenimsizlik, kesinsizlik, yerelolmayan gereklik vb.) nerirler.

Dokuz Nobel dll bilim insann ayn karede grmemizi salayan bu fotoraf, zengin tarihsel ve
kuramsal bilgilerle rgldr. n srada bilim tarihinin neredeyse biricik leydisi, Marie Curie var.
Yorgun grnen Bayan Curie, radyasyon zerine yapt yzlerce deney sonunda nemli bilimsel
keiflere ulamay baard ancak grme yeteneini byk oranda kaybetti. Ne bir kadn oluu ne de
gzlerini yce bir ideal uruna kaybedii, hibir soruna kesin bir zm retmemi fakat yalnzca
dnm olan Sokrates kadar ona n kazandrd. Dnmenin erkein ii olduunu aka dile
getiren Sokratesi onaylayp bayan Curieyi yadsyan bir fotoraf bu ayn zamanda.
http://www.zaman.com.tr/yorum_bir-fotograf-kuantum-dusuncesiyle-birlikte-seyahat_2098622.html

1/3

24 7 2014

Bir fotoraf: Kuantum dncesiyle birlikte seyahat - ZAMAN

Bayan Curienin sanda, g ve otoritenin kendisinde olduunu belli eden Hendrik Lorentz, solunda
ise onur konuu diyebileceimiz Max Planck oturuyor. Konferanstaki her ey, ilk drt konferansa da
bakanlk etmi olan Lorentz tarafndan, Planckn ortaya koyduu yeni hipotez erefine
gerekletiriliyor. una bakn ki Planck, fotoraftaki en mutsuz kii gibi alglanyor. Doann sreklilii
ve nedensellik ilkesinin doruluuna inantan vazgemesi mmkn olmayan Planckn bitkinliinin
hatta ylgnnn en basit nedeni, konferanstan nceki 26 yln, kendi hipotezini rtmeye alarak
geirmesi olabilir. Grubun en yals olan Planck, 89 yl srecek hayatnda bu ters yndeki mcadeleye
bir 20 yl daha verecek fakat asl acy, yaad bir baka mcadelenin iinde bulacak. Yedi
ocuundan hayatta kalan sonuncusu, Hitlere dzenlenen bir suikastn san olarak tutuklanacak,
bedel olarak Plancktan, Nazileri destekleyen bir bildiriyi imzalamas istenecektir. Planck, evlat acsn
son bir kere daha yaayacak ancak bilim etiini ve sorumluluu terk etmeyecektir.
Fotorafta, Nazi politikasn reddeden bir baka bilim insan daha var: Planck ile ayn sradaki Einstein.
Einstein, Planck hipotezini kullanarak hem fotoelektrik etki olayna bilimsel bir aklama getiriyor hem
de kuantum mekaniinin ilk nemli kavramn, fotonu kefediyor. Fakat Heisenbergin kesinsizlik ilkesi
nedeniyle kuramn geldii son noktadan hi hazzetmiyor ve hayat, kuantum mekaniinin eksik,
dzeltilmesi gereken bir safsata olduunu ispatlamaya almakla geiyor. Grelilik kuram, yerelgereklik varsaym ile ktan hzl etkileimin olamayaca olgusuna dayanr; bu yzden klasik kesinlik
ve belirlenimcilii korur. Kuantum mekanii ise ya ktan hzl etkilemelerin varln onaylamak ya da
belirlenimcilii terk etmek zorunda brakyor: Akl banda herkes iin almas ok zor bir uzlamazlk.
Einstein, uzay ve zamann greli olduunu ispat etse de fiziin kesinliki ve belirlenimci yann terk
edemiyor; kesinlik ve belirlenimcilie neredeyse bir mmin gibi inanyor. Ona gre fizik, kesinliin
bilimidir; olaslk, rastlantsallk, olumsallk, belirlenimsizlik, kesinsizlik bilim kavram iinde tevil
edilemez eylerdir. Ancak 20 yldan fazla bir sredir kuantum fizii zerine kafa yoran Einsteinn ikisi
de yere basan ayaklar ve gitmek zereymi izlenimi veren aceleci duruu, nemli bir tedirginlii da
vuruyor. nk kuantum mekanii ile klasik mekanik ve grelilik arasndaki atlan derinliini
Plancktan sonra tam olarak ilk kez Einstein idrak ediyor.
Kuantum mekaniin standart yorumunu yapmak, 42 yandaki Danimarkal profesre kalm bir grev
olarak addediliyor. Bohrun rahat, kendinden emin ve gcnn doruunda duruu, Planck ve Einsteina
kar verecei entelektel mcadelenin geleceini sezmemize yardmc oluyor. Bohr, uygulanan
kuantum fiziini, dnlen kuantum mekaniine dntrdnde nedensiz devinimler, ktan hzl
etkilemeler, zdesizlikler yeni anlamlarna kavuuyor. Fiziin bu yeni kavramlar, hem saduyuya
yabanc hem de us-d grnyor. Einstein, onlar tuhaf addediyor; hatta kuantum sramasn
hayalet etki diyerek tiye alyor.
Einsteinn en nemli destekisi Erwin Schrdinger, fotorafta da Einsteinn tam arkasnda ayakta
duruyor; spor ceketi ve papyon kravatyla sakin duruu dikkat ekiyor. Onu, kedisiyle gremiyoruz
nk henz ne mehur EPR makalesi yazld ne de buna dayanan Shrdingerin Kedisi icat edildi.
Einsteina destei, belirlenimciliin yeniden inas ve rastlantsalln fizikten kovulmas arzusuna
ynelik. Kendi adyla anlan dalga denklemleri, dalga fonksiyonun belirlenimci evrimini verebiliyor fakat
dalga fonksiyonunu kerten lm, her seferinde rastlantsal ktlara yol amaktan kurtulamyor.
Schrdingerin sanda Verschaffelti, onun yannda ise kuantum mekaniinin svarilerinden, henz
http://www.zaman.com.tr/yorum_bir-fotograf-kuantum-dusuncesiyle-birlikte-seyahat_2098622.html

2/3

24 7 2014

Bir fotoraf: Kuantum dncesiyle birlikte seyahat - ZAMAN

yirmili yalardaki Wolfrang Pauli ve Werner Heisenbergin kendilerine zg, cesur ve dinamik
durularn gryoruz. Heisenberg, kesinsizlik ilkesini Bohra asistanlk yapt yllarda, henz 26
yandayken bu konferanstan az nce kefetmi, ad geen makaleyi Pauliye gndermiti. nceki
yllarda Alman Genlik Hareketi yesi olan Heisenberg, daha sonra Almanya iin atom bombas
yapmnda grev alm, hatta Bohru ikna etmeye alm fakat Bohr, Planck ve Einstein gibi bu
projede etik veya ideolojik gerekelerle yer almamt. Schrdingerin nnde solda ise konferansn en
gen ismi Paul Dirac oturuyor. Diracin sandaki Einsteinn hemen arkasndaki ie dnk ama
gururlu tip Arthur Compton. Onun sanda Loise de Broglie ile Max Born, onun da sanda, ortada en
sada Byk Danimarkal Bohr oturuyor. Onlarn Bohra yaknl yalnzca fiziksel deil.
Fotoraftakilere askeri bir komut verip Ayaa kalk, sola dn, uygun adm ilerle denilse, tarihsel
gereklik bu resimde Bohrun nderliini, onu takip edenleri ve sonradan katlanlar kk bir hileyle
bize sunacak gibi grnyor.
Bu fotoraf, baka bir fotorafla karlatrabilseydik o fotorafta Arkhimedes, bni Heysem, Harezm,
Kepler, Galilei, Newton, Faraday ve Maxwell gibi modern bilimin devleri yer alrd. Klasik mekaniin
babalarn resmeden bu ikinci aheserde zaman, tarihin derin yarklaryla ayrlm, mekn ise
aralarnda anlk etkilemeler gzlenemeyen farkl ktalara dalm olurdu. Bununla birlikte bu fikir,
yalnzca uzay ve zaman koordinatlarndaki yaknlatrlamaz ayrmadan tr deil, modern bilimin
sosyolojik mekanizmasndaki bir olgu yznden de tasarlanabilir deildir: Klasik mekanik, dayand
gereklik ve hakikat anlay nedeniyle zorunlu olarak art-sremli ve zaman-dizinseldir. Bir tarih eridi
zerinde, dhilerin bireysel almalar ve yksek i grleriyle ileyen srecin bamsz rnlerinin
birbirine eklenmesiyle ina edilmitir. Bu yzden klasik mekanik, bu trden bir fotorafta kendi inasna
tanklk edemezdi.
Kuantum mekaniinin bu fotorafta bir araya gelen takm oyuncularnn imdi ve burada ve birliktebulunular (co-existence), her eyin birbirine ok yaklat ve snrlarn bulanklat bu yzyla has
imknlarla edimselleir: ballam, yerel-olmayan etkileimler, tmlerlik, tnelleme, kopyalama
yasa, belirlenimsizlik, dolanklk. McEvoyun karikatrize ederek tasvir ettii gibi gelecek kuaklar,
kuantum fiziinin bu devlerini 1927 ylnda bir araya getiren corafi yaknl ve youn zaman kesitini
rendiklerinde aknlk ve hayret duyacaktr. nk bilim tarihinde bu kadar ksa srede, bu kadar az
kiiyle, bu kadar ok eyin akla kavuturulduu bir baka zaman dilimi neredeyse yoktur.
Konferans bitip fotoraf ekildikten bir gn sonra, 30 Ekimde Brksel Merkez stasyonundan
Schrdinger, Einstein ve Planck Berline doru; Born, Gttingene; de Broglie, Parise; Dirac,
Cambridgee; Bohr ve Heisenberg, Kopenhaga; Pauli, Zrihe doru yola kt. Yanlarnda dnce
tarihinin tank olmad en tuhaf fikirler dizisi vard; onlara, dnmeye bolca vakit sunan tren
yolculuunda yeni fizik kuantum mekanii elik ediyordu. ou muhtemelen Einsteinla hemfikir olarak
kuantum mekanii denilen bu lgnln, daha eksiksiz bir kuram yolunda atlan sadece bir adm
olduunu ve daha iyi, saduyuya daha uygun yeni bir kuram gelitirilince atlacan, unutulup
gideceini umuyorlard. Fakat Avrupa ktasnn kk bir blgesinde younlaan evlerine dnp gnlk
almalarna baladklarnda, bu umutlarn uzun sre koruyamayacaklarn fark edeceklerdir.
*Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi, letiim Fakltesi
http://www.zaman.com.tr/yorum_bir-fotograf-kuantum-dusuncesiyle-birlikte-seyahat_2098622.html

3/3