Biblioteka

Prevodi

AUGUSTE CONTE

Ogist Kont
KURS POZITIVNE FILOZOFIJE,
Prevod i priprema:
dr Radomir Luki
Urednici
prof, dr Ra tko Boovi
Dragan Vukevi
Izdavai:
UNIVERZITETSKA RIJE,
NIKSI
CENTAR ZA ISTRAIVAKO-IZDAVAKU
DJELATNOST RK SSO CRNE GORE
Za izdavae :
Janko Brajkovi
Sran Darmanovi

KURS
POZITIVNE
FILOZOFIJE
ETVRTO IZDANJE
proireno predgovorom jednog uenika i prouavanjem
razvoja pozitivizma

Tehniki urednik:
Rajko Babovi
Ti ra:
1000 primjeraka

YU ISBN 427-0112-9
tampa: Kultura, Backi Petrovac

Niki
1989.

 SOCIOLOGIJI OGISTA KONTA

Ogist Kont (Auguste Conte) roen je 1798. u Monpeljeu u mo

narhistikoj katolikoj porodici, koja je jako uticala na njegova ka
snija shvatanja. U suprotnom pravcu uticala je na njega Politehnika kola u Parizu, revolucionarna i jakobinska, koju je pohaao
i u kojoj je kasnije sluio kao ispitiva i korepetitor. Zalazei u go
dine, ponovo se vraa konzervativizmu, pa ak pada i u mistiku,
osobito pod uticajem jedne pobone ene, Klotilde de Vo, s kojom
je imao kratkotrajnu sentimentalnu vezu. Na njegove naune po
glede vaan je bio uticaj Sen-Simona, iji je sekretar u mladosti
bio. Umro je 1857.
Kont je bio poznati matematiar i ovjek irokog enciklopedij
skog znanja. Bio je plodan i kao pisac. Glavna su njegova djela TE
AJ POZITIVNE FILOZOFIJE u est knjiga (183242), osnovno
djelo, u kome je obraena i sociologija; SISTEM POZITIVNE PO
LITIKE ILI SOCIOLOKA RASPRAVA KOJOM SE USTANOV
LJAVA RELIGIJA OVJEANSTVA (18514) i SUBJEKTIVNI
SISTEM ILI UNIVERZALNI SISTEM SVOJSTVEN NORMALNOM
STANJU OVJEANSTVA (1856).
Kao mislilac, Kont je tipian primjer nedoumice na raskru
drutvenih epoha, pa i filozofije. On je, s jedne strane, empirist-pozitivist, koji svijet hoe da objasni nauno, pozitivistiki, ime se
izraava nov stav prema svijetu, koji donosi nov nain proizvod
nje, kapitalizam; s druge strane, on se zaustavlja na tom pravcu i
vraa se ponovo u staru, srednjevjekovnu mistino-religijsku sko
lastiku pokuavajui da izgradi novu religiju s prirodnim, socio
loki shvaenim boanstvom. Okovi stare misli srednjevjekovnog
feudalizma nijesu mu doputali da se pojavi kao nosilac nove, isto
pozitivne misli. Ipak, ovi nanosi mistike i religije nijesu bili do
voljni da prevladaju nad novom, pozitivistiko-empirijskom su
tinom njegove misli, te ona zadrava sav svoj istorijski znaaj. Ovi
mistino-religijski inioci zato ostaju samo svjedoci napora koje je
novi pozitivistiki duh morao da uini da bi iziao na pravi put,
ali i opomena da ist pozitivizam ne moe uspjeno da rjeava ne-

ka duboko filozofska pitanja, koja prevazilaze iskustvo (i koja su,

uostalom, i osnovna pitanja filozofije).
Iako je ovdje rije Kontu kao jednom od osnivaa sociologi
je, treba istai da~ee--on nije ograniavao samo na sociologiju. On
je sbe smatrao filozofom i izgradio je sistem filozofije zasnovan
najozitivizmtl k-aejioiorn filozofskom pravcu. U sutini on je svo
ju pozitivnu filozofiju izgrHr~Tco sintezu nauke, dakle, kao
naunu filozofiju. Tek u okviru te filozofije izgradio je i svoju so
ciologiju, kao njen dio. Izlaui tako rezultate nauke, on je dijeli
na est djelova, posebnih nauka, koje se rasporeuju u sistem pre
ma svojim predmetima. Ovi predmeti se pak pojavljuju istorijskim
redosljedom, onako kako se pojavljuju u prirodi, na osnovu zako
na evolucije. Ukoliko se kasnije pojavi, vrsta pojava je utoliko slo
enija od prethodnih vrsta i slui za bolje razumijevanje prethod
ne vrste, kao to se i sama objanjava njome. Tih est nauka su
po Kontu matematika, astronomija, fizika, hernija, biologija i naj
zad drutvena fizika, kojoj je kasnije dao naziv sociologija.
Izlaui tako svoj filozofski sistem u Teaju pozitivne filozo
fije, Kont ipak najvei dio izlaganja posveuje upravo sociologiji,
to je i opravdano, poto smatra da su drutvene pojave (koje se
u istoriji prirode javljaju najkasnije) istovremeno i najsloenije.
Tako je Kontova filozofija jedna vrsta enciklopedije nauka,
sutinski razliita od ranije, spekulativne filozofije, koju on odba
cuje kao zabludu.
Ali on se na tome ne zadrava. U stvari, njegov osnovni cilj
nije niti istorija ljudskog saznanja ni ljudskog drutva, odn. zasni
vanje sociologije. Ovo poslednje je dolo samo kao popunjavanje
jedne praznine, koje je bilo neophodno da bi se dopunilo ljudsko
saznanje svijeta, ovjeka i drutva. Ali samo to potpuno saznanje,
ta pozitivna flozofija, teorijsko znanje, nije nita drugo do sred
stvo za ono to je mnogo vanije, za racionalnu naunu djelatnost
na daljem i konanom ureenju drutva naunim, pozitivnim me
todom za jednu pozitivnu, naunu politiku, koju Kont izlae u
svom sljedeem glavnom djelu SISTEMU POZITIVNE POLITI
KE. Jer on je u stvari drutveni reformator, koji hoe da dovri
zapoeto djelo francuske revolucije i uspostavi jedno na pozitiv
nom znanju zasnovano racionalno ljudsko drutvo.
Ovaj svoj osnovni stav Kont izraava svojom poznatom devi
zom: Znati da bi se predvidjelo, predvidjeti da bi se moglo (uti
cati), (Savoir pour prvoir, prvoir pour pouvoir). Tako on po
slije sociologije, koja pokazuje iz ega je drutvo sastavljeno i po
kojim se zakonima razvija, izlae politiku, shvaenu kao prakti
nu primjenu nauke, ali koja i sama ima elemente nauke, jer pred
via novo drutvo koje nuno slijedi upotrebi nauno utvrenih
sredstava za njegovo stvaranje. Teei da stvori novo drutvo svo
jim naunim pozitivistikim metodom, Kont se dodiruje s Mark-

som, koji je takoe htio novo drutvo zasnovano naunim metodima i izgraeno na isti nain. Ali on ima dodira i s drugim socijali
stikim reformatorima, naroito Sen-Simonom, iji je uticaj ne
sumnjivo trpeo.
Cilj ovih i drugih reformatora bio je u velikoj mjeri slian.
Svi oni tee novom, humanijem drutvu zasnovanom na novom, hu
manijem, razvijenijem, naunijem ovjeku. Jedino im se sredstva
za ostvarenje takvog drutva razlikuju, a Kontova i Marksova po
gotovu.
Marks misli da se do novog drutva moe doi samo revolu
cijom potpunim unitenjem starog drutva silom koju e upo
trijebiti proleterska klasa, revolucionarna po samom svom loem
drutvenom poloaju; Kont se oslanja na filozofiju, koja treba da
prosveti ljude i mirnim putem ih uvede u novo drutvo, opleme
njujui ovjeka. Ne treba revolucionarnom borbom ruiti staro dru
tvo, kako je mislio Marks, nego, po Kontu, treba prosveivanjem
duha obezbijediti da svi ljudi uvide istinu novom drutvu i da
ovo slono i ostvare.
Kont je bio konzervativac, grozio se revolucionarnog nasilja
i htio je potovanje poretka umjesto revolucionarnog haosa, poto
vanje autoriteta, slogu umjesto borbe, ljubav, altruizam i solidar
nost svih lanova drutva i cijelog ovjeanstva. Da se sve to os
tvari, mora se uspostaviti duhovno jedinstvo drutva u cjelini, jer
ako ono ne postoji, umjesto sloge i sklada u drutvu vladae ne
red i borba. Drutveno jedinstvo je ranije ostvarivano religijom
(teologijom) u prvoj eposi, a u drugoj metafizikom, ali oba sred
stva su nenauna, neprihvatljiva za savremeno doba, kad su ljudi
doli do pozitivnog, istinskog znanja, koje daje nauka. Stoga ova
mora biti temelj drutvenog preobraaja, preko pozitivne filozofi
je, koja je jedna vrsta sinteze nauke. odn. sintetika nauka. U tom
osobito vanu ulogu ima sociologija, kao nauka drutvu.
Dodue, Kont je smatrao da se upomo mora pozvati ne sa
mo nauka nego i religija, jer ona moe da pokrene osjeanja ljudi
i da ih neposredno i snano motivie za akciju, pa i na rtvu radi,
preobraaja drutva i uvrenja njegove postojanosti u jedino
ispravnom drutvenom poretku. Ali i ta nova religija, kojom on
hoe da zamijeni staru, fantastinu religiju, upravo stoga i nije
prava religija. To je nova. u stvari razumska, nauna religija, sli
na onoj iz Francuske revolucije. Njena spoljna strana, ritual i ne
ka vrsta misticizma u ovome, lii na staru religiju, ali njena unu
tranja strana, njen sadraj je u stvari nauka, odn. nauni zaklju
ak ureenju drutva i ponaanju ovjeka. Njeno boanstvo je
zato ovjeanstvo naoruano znanjem, koje on naziva Veliko
bie.
Teko je objasniti ovakav preokret u Kontovim shvatanjima,
ime je porekao svoje osnovne dotadanje stavove. Objanjenje

uticajem njegove prijateljice Klotilde de Vo, iako moe neto do

prinijeti objanjenju, svakako ne moe objasniti glavno. U njemu
se oigledno desio neki snaan unutranji prevrat, koji mora da
ima dublju osnovu od uticaja, makako vanog, jedne linosti. Tako
je njegov pozitivistiki sistem sociologije i njene primjene u prak
si ostao nezavren, a padom u misticizam Kont je iznevjerilo sa
mog sebe. To ipak ne moe smanjiti njegov znaaj za nastanak so
ciologije.
Poto je ovdje rije Kontu prvenstveno kao sociologu, to e '
se ukratko iznijeti njegovi glavni socioloki stavovi.
On je sociologiju shvatio kao optu nauku ljudskom dru
tvu, ali uzetom u cjelini, kao jedinstvena, iako sloena pojava. Sve .
raznovrsne pojave u njemu su u skladu (sto je jedan od Kontovih
osnovnih zakljuaka), meusobno zavisne, pa se stoga mogu saz
nati samo jednom jedinom naukom, sociologijom. Posebne dru
tvene nauke, kao, npr., politika ekonomija, po Kontu zato ne
mogu potpuno da objasne pojave koje prouavaju, jer se svaka
pojava moe objasniti samo u cjelovitom drutvenom sklopu, to
moe uiniti jedino sociologija, kao opta drutvena nauka.
Kao pozitivna nauka (a nauka je istinska nauka samo ako je
pozitivna), sociologija treba da primjenjuje pozitivne metode, ime
Kont zasniva svoj nauno-filozofski pravac pozitivizam. Pozi
tivni metod uzima u obzir samo pozitivno utvrene injenice, tj.
injenice date u iskustvu. One se mogu nesumnjivo iskustveno ut',
vrditi, obavezno iste za sve koji se tim metodom slue. I moda
/
vanije od toga te injenice u svom skupu meusobno se ob
janjavaju dajui takoe iskustveno provjerljive zakone drutve
nog sastava i razvoja, to potvruje istorija drutva. Za objanje
nje drutva nema potrebe pribjei nikakvim spekulacijama: inje
nice su jasne, makar i ne bile proste. Stvarnost je data tako rei
na dlanu treba samo dobro otvoriti oi.
Da bi se injenice tano saznale, najvanije j e p o s m a t r a n j e (op
servacija) kao sastavni, i glavni, dio pozitivnog metoda. Kont od
bacuje spekulaciju, isto umovanje, bez injenica, kojom se slui
lo ranije, pod uticajem skolastike i teologije.
Ipak, ako treba odbaciti spekulaciju, po Kontu ne treba od
baciti i matu i ako je treba potiniti posmatranju. Shvatajui
drutvene pojave kao realne pojave, date u prostoru i vremenu,
s pravom je isticao metod posmatranja. to objektivnijeg. Pri tom
se, razumljivo, nije ograniavao samo na posmatranje u uem smi
slu, tj. neposredno posmatranje pojave koja se nalazi pod okom
istraivaa, nego je smatrao da je veoma vaan i metod uporeivanja posmatrane pojave s drugim pojavama iste ili bliske vrste.
Osobit je znaaj, razumljivo, pridavao istorijskom metodu, koji je
u stvari poreenje odnosnih pojava u sadanjosti i prolosti, kako
bi se utvrdio njihov razvoj, ukoliko ga ima. Istorijski metod za

Konta je od velikog znaaja i jer je njegov glavni socioloki zakon

tri stupnja drutvenog razvoja upravo dobijen istorijskim me
todom kao zakon kretanja drutva u vremenu.
Naglaavanjem posmatranja drutvenih pojava kao realnih
pojava, dostupnih relativno objektivnom posmatranju. on je za
ista znatno doprineo uvrivanju i pobjedi pozitivnog metoda u
sociologiji kao osnovnog naunog metoda, to je velika zasluga kad
se zna da je u dotadanjem prouavanju drutva vladao iracional
ni, spekulativni, metafiziki metod uz relativno male izuzetke. Ti
me je Kont znatno doprineo naunom zasnivanju sociologije, bez
obzira na neke nedostatke i tog metoda uopte i svog primjenjiva
nja ovog metoda, emu e kasnije biti rijei. On je ak pominjao
i metod eksperimenta gdje je mogu.
Opravdano osporavanje se pojavilo u odnosu na Kontovo shvatanje sutine same sociologije kao nauke, koje shvatanje u osnovi
proistie iz njegovog shvatanja same nauke. U borbi protiv zamje
njivanja pozitivne nauke spekulacijom, to je opravdano, on je
ipak pretjerao smatrajui da nauka ne moe da utvruje uzroke
pojava nego samo njihove odnose (stalne, nepromjenljive). Ne ula
zei u pitanje da li zaista postoji korjenita razlika izmeu uzroka
i odnosa ili se prvi mogu svesti na druge, ipak treba rei da je
time Kont znatno uproavao problem otro podvlaei nunost iz
bacivanja zakona iz sociologije (i nauke uopte).
Kont je istakao da se drutvene pojave, najsloenije i najpromjenljivije, najkasnije nastale u razvoju prirode, upravo zato i
najtee nauno tano saznati. Drutvo, najsloenija pojava u pri
rodi, odreeno je svim prostijim pojavama nastalim prije njega, ali
se ne moe svesti na njih, pa zato sociologija mora da se slui re
zultatima svih prethodeih joj nauka, koje prouavaju pojave na
stale prije nastanka drutva. U drutvu, npr., imaju velik uticaj
bioloki inioci, ali se ono ne moe svesti na njih, pa se zato socio
logija ne moe svesti na biologiju nego mora biti nauka vrsti, a
ne pojedincu, kao biologija. Zato se po Kontu ljudsko drutvo i
ne moe objasniti voljom i svijeu pojedinaca nego njihovim po
vezanim djelovanjem u drutvu kao cjelini. Usljed toga je drutvo
istorijska pojava, jer u njemu prethodna pokoljenja djeluju na
sljedea i zato se ono, za razliku od ivotinjskog drutva, razvija.
Otud i istorijski metod u sociologiji.
Odavde logiki izlazi i podjela sociologije na dva dijela. U pr
vom se prouava sastav ljudskog drutva (drutvena STATIKA),
a u drugom razvoj drutva (drutvena DINAMIKA). U razvoju
drutva svaki kasniji stupanj nuno je odreen prethodnim stup
njem, odn. stupnjevima. Time Kont utvruje jedan osnovni uzro
ni nain razvoja drutva, nasuprot svom naelnom stavu da socio
logija ne utvruje uzrone veze meu pojavama nego samo njiho-

ve stalne odnose istovremenog sapostojanja (koegzistencije) i istorijskog sljedovanja.

Drutvena statika ispituje uzajamne akcije i reakcije koje ne
prekidno vre jedni na druge svi razni bilo koji djelovi drutvenog
sistema. Ovim Kont izraava svoj uveni osnovni stav po kome su
svi sastavni inioci drutva u neprekidnoj uzajamnoj vezi i sklad
(consensus) i duboko utiu jedni na druge. Ovo je jedna od najvanijih njegovih misli i jedna od osnovnih postavki sociologije
uopte. injenica je zaista da su sve drutvene pojave meusobno
povezane i da se istovremeno razlikuju od drutva do drutva, i
me je i odreen opti tip datog drutva, razliitog od ostalih. U dva
razliita tipa drutva, pored postojanja razliitih vrsta pojava, jer
se drutva razvijaju i javljaju se nove pojave, kao to i nestaju
stare, ovo Kontovo naelo utvruje i injenicu da su i pojave u
sutini iste vrste razliite u raznim tipovima drutva, jer tip dru
tva proima sve pojave i ujednaava ih u crtama osobenih za sebe.
Razmatrajui sastav drutva, Kont utvruje da izmeu ovje
anstva (koje u stvari predstavlja jedno jedinstveno, najobuhvatnije drutvo, pa je kao takvo osnovni predmet sociologije) i poje
dinca (koji je predmet biologije, a ne sociologije) postoje ue dru
tvene zajednice, od kojih su glavne dvije porodica i domovina,
odn. narod. U porodici, kao osnovnoj drutvenoj zajednici, razvija
se ljudska drutvenost, koja je bioloki instinkt (raanje potom
stva, ljubav). Ali u njoj ima i isto drutvenih elemenata (saradnja
u materijalnoj proizvodnji i vaspitanja podmlatka). Porodica se
time razlikuje od ireg drutva, u kome postoji podjela rada i ra
cionalno se usklauje proizvodnja i cio drutveni ivot. Narodi, kao
ira drutva, usljed tenje za proirenjem, jednom se moraju uje
diniti u ovjeanstvo kao jedinstveno drutvo.
Drutvo poiva na prirodnoj ljudskoj drutvenosti, ali je ovu
drutvenost konkretno uobliila i razvila istorija tokom vremena.
razvijajui poetne ljudske bioloke dispozicije. Ukoliko se drutvo
vie razvija, utoliko istorijski inilac igra sve vaniju ulogu u obli
kovanju drutvene prirode ljudi i u samom sastavu i razvoju dru
tva. Tako je ljudsko drutvo sve vie tvorevina sopstvene istorije
nego prvobitnog biolokog inioca i danas je vde odreeno nasleem dobijenim od prethodnih pokoljenja nego biolokim iniocem,
to znai da. kako kae Kont, mrtvi vladaju ivima, kao to se
i samo ovjeanstvo kao cjelina sastoji vie od mrtvih nego od i
vih, jer tvorevine mrtvih ive u ivima.
Pomenuti sklad meu raznim sastavnim djelovima drutva,
odn. drutvenim pojavama, proizvod je kako istovjetne drutvene
osnove tako i usklaivanja jednih djelova drugima svjesnim pu
tem. Spontano nastali sklad se izraava u drutvenom redu, jednom
od najvanijih pojmova Kontove sociologije, koji se i odrava
spontano, samim djelovanjem sklada iji je izraz. Ali on ispravno
10

podvlai da tom spontanom drutvenom redu treba da se prilagodi

i s njim uskladi i politiki sistem drutva, odn. drava, kao vaan
inilac njegovog odravanja, to vai i za pravo.
Uporedo s razvojem drutva, porodica, zasnovana na instink
tu, igra sve manju, a drutvo kao ira cjelina sve veu ulogu, ute
meljenu prvenstveno na podjeli rada, produbljivanju razlika izme
u ljudi, koje je njena posljedica, racionalnom postupanju umjesto
instinktivnog, uvrenju solidarnosti nastale usljed podjele rada,
to e sve odvesti ujedinjavanju ovjeanstva.
Drutvena dinamika je tijesno vezana s pojmom drutvenog
napretka. Kont je isoaijalni optimist on vjeruje u neprekidan bo
ljitak ovjeanstva, njegov stalni napredak. Drutvo se po njemu
razvija i tako ini da se sve vie ispoljavaju obiljeja ovjenosti
u poreenju s obiljejima ivotinjstva, u emu glavnu ulogu igra
razum. Dio drutveni razvoj poiva na miljenju, ljudske ideje
pokreu razvoj. S razvojem razuma razvija se i drutvo, koje, kao
i razum, prolazi kroz tri razvojna stupnja. Prvi je teoloki stupanj,
koji se dijeli na fetiistiki, politetistiki i monoteistiki. Na tom
stupnju ovjek smatra da su glavni inioci svijeta duhovi, bogovi
i demoni. Ali se postupno mnotvo duhova svodi na jedan ni
Boga. Na drugom, metafizikom stupnju, suzbija se teoloko shvatanje svijeta i ovu objanjava apstraktnim filozofskim naelima:
sutina, krajnji uzrok, krajnji cilj i si. Najzad, na treem stupnju
pozitivno-naunom, utvruju se iskustvene, pozitivne naune zako
nitosti, po kojima se ovjek i upravlja u svojoj djelatnosti. Glavni
inilac koji dovodi do treeg stupnja razvoja je tako nauka, zasno
vana na pozitivno utvrenim injenicama. Taj trei stupanj Kont
smatra krajnjim, poslednjim u razvoju drutva i ovjeka. On se
dalje moe samo razvijati, a ne moe biti zamijenjen nikakvim
drugim sutinski razliitim stupnjem. Ovome, dodue, izgleda da
protivrei Kontovo uvoenje religije kao jedne od osnovica izgrad
nje drutva treeg stupnja. Ali sutinske protivrjenosti nema, jer
se religija shvata takoe kao nauna, u stvari kao primjena nauke.
Prethodni stupnjevi su samo nuan prelaz ka ovom poslednjem.
naunom stupnju razvoja drutva.
Makoliko istiican kao jedna od bitnih odlika Kontovog siste
ma, ipak zakon tri stupnja razvoja nije njegova iskljuiva tvore
vina. U stvari, svako razmiljanje drutvu i njegovom razvoju
vodilo je razlikovanju stupnjeva tog razvoja. Ako se hoe, moe
se smatrati da je ve Biblija odredila stupnjeve razvoja ovjeka
i njegovog drutva prvobitan bezgrean ovjek, greno ovje
anstvo od prvobitnog grijeha do Hrista Spasitelja, hriansko
drutvo dakle, opet tri ili, ako se hoe, samo dva stupnja (poto
je stupanj raja kratkotrajan i ima samo dva ljudska bia. Evu i
Adama). Pravi nauni temelj stupnjevanju drutvenog razvoja po
stavila je arheologija, i to na materijalistikoj osnovi razvitka oru11

a proizvodnje i sredstava za proizvodnju, na osnovu ega se ra

zlikuje kameno, bakarno, gvozdeno doba, emu savremena nauka
dodaje mainsko i danas elektronsko doba i sl. Razlika u ovim periodizacijama lei u injenici da je arheologija zasnivana oruima
za proizvodnju, a Kont na razvoju ljudskog duha.
Sline periodiizacije se nalaze i u drugih mislilaca. Jedna od
socioloki najznaajnijih je svakako ona Marksova, kojoj prethodi
i slina joj Hegelova. Marks, kako je poznato, razlikuje robovla
snitvo, feudalizam i kapitalizam, kome treba da slijedi komuni
zam s prelaznom fazom socijalizmom. Za razliku od klasine na
vedene periodizacije arheolokog porijekla, zasnovane na oruima
proizvodnje i drugim, Marks svoju periodizaciju zasniva na nainu
proizvodnje. Dodue, ovaj nain je odreen stupnjem razvoja pro
izvodnih snaga, u koje spadaju i orua proizvodnje. Ali je sutina
Marksovog shvatanja isto socioloka osnova su joj odnosi lju
di u proizvodnji materijalnih dobara i proizvodnji ljudi, tj. osobenost drutvenih odnosa koji ine osnovu drutva, od koje zavise
svi ostali drutveni odnosi. Zasnivajui svoju periodizaciju na od
nosima u proizvodnji, Marks je materijalista, nasuprot Kontu, ko
ji je zasniva na razvoju razuma, pa time postaje idealista. Razu
mije se da ni Marks ne zanemaruje razum, jer u proizvodne snage
ulazi i ljudsko znanje i vjetina. Ali je bit njegovog materijalizma
to razvoj razuma nije samosvojan, nego zavisi od materijalnih
drutvenih odnosa, dok je po Kontu on samosvojan i sve ostalo za
visi od njega.
Razvoj drutva je, po Kontu, njegov napredak i sociologija us
tanovljava njegove stalne nune zakone. Ali iako je napredak sta
lan, a zakoni razvoja neizmjenjivi, ipak Kont nije slijepi pristali
ca apsolutnog ravnomjernog napretka i determiniranosti, u emu
sloboda ljudske djelatnosti ne postoji uopte. Naprotiv, ovjek djeljuje i slobodno u granicama koje mu ostavlja nuan napredak.
Iako ne moe da mijenja zakone napretka, on moe u pojedinosti
ma ostvarenja da bira po svojoj volji. Isto tako nije svaka pojedi
nost u razvoju, ma i stihijska, samim tim to je nuna istovremeno
i opravdana, odn. apsolutno racionalna. Moe biti nedostataka u
razvoju, zaostajanja, to ini potrebnim ljudsko kritiko ocjenjiva
nje, a samim tim i djelatnost u pravcu napretka. Iako objektivno
nuni, zakoni drutvenog razvoja nijesu apsolutno strogi kao pri
rodni zakoni, a ne mogu se ni svesti na ove, kao to se ne mogu
svesti ni na jedan jedinstven zakon, kojim e se objasniti sve
drutvene pojave. Ljudski razum takoe nije svemoan, on ne mo
e spreiti druge inioce drutvenog razvoja da utiu na ovaj. Me
u njima Kont naroito istie osnovne ljudske potrebe, prirodne
za ljudsku vrstu, kao i mnoenje stanovnitva.
Ako postoje drutveni zakoni razvoja i stalnih odnosa meu
drutvenim pojavama, onda to znai da se drutvene pojave mogu

12

i predviati i Kont na tome zasniva drutvenu djelatnost, odn. po

zitivnu politiku. Dodue, on uvia da se ove pojave ne mogu pred
viati s onom podrobnou i apsolutnom tanou kao u prirod
nim naukama, ali u svojim granicama socioloka drutvena pred
vianja su isto onoliko pouzdana kao i ona u ostalim naukama.
S druge strane, iako su zakoni drutvenog razvoja isti za sva
drutva, Kont uvia da to ne znai da sva drutva moraju istovre
meno i u svim podrobnostima da imaju istovjetan stupanj razvoja.
Nasuprot tome, razni narodi se istovremeno nalaze na raznim stup
njevima razvoja, to omoguava podrobnije i tanije upoznavanje
zakona razvoja.
Iako optimist u pogledu kretanja ovjeanstva, Kont ipak lije
po podvlai da opti drutveni sklad ne znai da u razvoju nema
borbe izmeu starog i novog, iji su nosioci, razumije se, ljudi. Ra
anje novog i ovdje ide uz muku, napor i borbu. Novo se najprije
neprimjetno razvija u krilu starog, a izvire iz njegovih sopstvenih
elemenata, koji razvojem dolaze u suprotnost jedni s drugima. Ta
ko svaki stupanj negira sam sebe iznutra. Negacija te unutranje
samonegacije je novi stupanj, koji nastaje na ruevinama starog
poslije jednog razdoblja kolebanja i nejasnosti. Tako se Kont po
kazuje i kao dijalektiar, slian Hegelu.
Dajui opravdan znaaj mnoenju stanovnitva, to izaziva sve
jau podjelu rada, koja opet tei da razbije drutveno jedinstvo,
neophodno za razvoj drutva, Kont smatra da se ovo mora jaati
svestranom djelatnou dravne vlasti, koja treba da uskladi red
i napredak. To je temelj njegovog shvatanja drave i politike.
Za drutveno jedinstvo, pak, osnova je duhovno jedinstvo
ljudi. Kont smatra da je njemu savremeno drutvo u krizi upravo
zbog razvijanja svog drutvenog jedinstva revolucijom i sledujuim joj ideolokim borbama. Sociologija, po njemu, kao objektiv
na nauka treba da bude jedan od temelja tog duhovnog jedinstva,
pokazujui da u drutvu mora vladati solidarnost i jedinstvo nje
govih lanova, povezanih podjelom rada. Ali jo je znaajniji inilac jedinstva religija sa svojom osobenom moi zasnovanom na
osjeanjima, a ne, kao nauka, na razum, jer osjeanja jae vezuju
ljude nego razum. Zastupajui gledite da je razvoj duha bitan za
razvoj drutva, Kont pada u idealizam. Pored toga, on tako odre
uje i uzrok drutvenih promjena, iako, naelno, smatra kako je
reeno, da nauka ne moe i ne treba da odreuje uzroke pojava
nego samo njihove stalne odnose. Nasuprot njegovim takvim na
elnim izjavama, njegova tvrdnja da se drutvo mijenja mijenja
njem duha, odn. da stupanj razvoja drutva odgovara stupnju raz"
voja duha - ta tvrdnja se ne moe drukije shvatiti do kao pot
vrda da je duh uzrok mijenjanja drutva. Inae se ne moe nika
ko objasniti paralelizam izmeu duhovnih i drutvenih promjena,

13

tj. stalan odnos izmeu njih. Kont tvrdi da promjena duha izazi
va promjenu drutvenog stanja, jer ljudi mijenjaju stanje tek kad
stvore ideju tom mijenjanju. To je, dodue, formalno, samo ut
vrivanje sljedovanja jedne pojave drugoj, a ne i uzrone veze me
u njima. Ali kako objasniti to sljedovanje drukije nego uzronou?
Kad se razmatra Kontov doprinos sociologiji, treba uoiti da
on u stvari nije sociolog u uem smislu. On je bio poznati mate
matiar i filozof. Kao filozof odbacio je staru, spekulativnu filozo
fiju, koja se esto temeljila na tvrdnjama koje su imale nadiskustveni karakter, naelno neprovjerljiv iskustvom, i koje su izgleda
le udne i neshvatljive. Nasuprot takvoj filozofiji, izgradio je svo
ju filozofiju, koju je nazvao pozitivnom. U stvari, to je bio tipian
primjer naune filozofije, ukoliko se takva filozofija uopte moe
posmatrati filozofijom. Prije je to bila jedna opta nauka svetu,
koja je trebalo da da optu sliku svijetu i njegovim zakonitosti
ma, uoptavajui nauna saznanja. Sama sociologija je ula u tu
optu sliku svijetu kao posebna nauka jednom njegovom po
sebnom dijelu drutvu.
Kontova sociologija je tako prije filozofija istorije nego socio
logijaji u uem smislu rijei kako se danas shvata pogotovu -ne
empirijska.sociologija Konta zanima prvenstveno razvoj ljudskog
drutva i uzroci takvog razvojan. A time se upravo bavila filozo-fija istorije od ntike do Francuske revolucije i kasnije, sve do
danas. Sociologija se tek postupno i teko razdvajala od ove filo
zofije. Kao idealista, moe se rei da je Kont u tom okviru bio naj
blii Hegelu, koji je razvoj drutva objanjavao svjetskim duhom,
odn. umom, i njegovim lukavstvom, odreujui stupnjeve razvoja
drutva razvojem slobode i razlikujui pri tom, vie ili manje, poz
natu emu stari, srednji i novi vijek. On skoro da nije dao ni
kakvo podrobnije objanjenje zato svjetski duh ide upravo tim
etapama sem pozivajui se na opti zakon dijalektike prevazilaenju suprotnosti. U Konta je dijalektike manje, mada je, kako je
reeno, ima. A idealizma ima dovoljno, jer ona smatra da se ljud
ski duh zakonito razvija od nieg stupnja saznanja, odreenog Bo
gom i mistikom, do pozitivnog stupnja, gdje shvata stvarnost i
svijet objanjava realnim iniocima. Ispada da se ljudski duh or
ganski, bioloki tako razvija, da se sposobnost miljenja usavra
va sazrevanjem ovjeanstva.
Tu je osnovno pitanje da li je duh ogranien bioloki i postup
no razvija sposobnost saznanja ili ga ograniava sama ograniena,
nerazvijena stvarnost, iskustvo. Izgleda da je ovo drugo tanije,
jer oblasti miljenja koje manje zavise od stvarnosti razvoja po
kazuju vie-manje istu snagu duha u sva tri stupnja razvoja dru-

14

tva koja Kont razlikuje, kao npr., u oblasti filozofije ili politike,
odn. politike organizacije.
Marks je tu mnogo blii istini, objanjavajui razvoj drutva
(i ljudskog uma) upravo socioloki mijenjanjem iskustva koji
ma se um slui, tj. razvojem realnih odnosa ljudi prema prirodi
i meu sobom, iako je i on pod uticajem Hegela i filozofije istori
je. Tako je on svojim istraivanjem drutvene strukture, klasne
borbe i ideologije postavio niz kamena-temeljaca i empirijskoj so
ciologiji, to Kontu nedostaje. Stoga bi se moglo sasvim odreeno
rei da je Marks daleko vie uinio za zasnivanje sociologije u savremenom smislu nego Kont, koji je ipak u prvom redu filozof
istorije. Meutim, iako meusobno suprotne, i JContova i Marks ova shvatanja su zasnovane na savremenim istorijsko-drutvenim
prilikama, tj. na buroaskoj revoluciji, odn. na industriji. Ova re
volucija je posljedica razvoja novih monih sredstava proizvodnje,
a ova su opet tvorevina ljudskog uma, izraena prije svega u nau
ci. I jedna i druga filozofija iz toga izvlae socioloke zakljuke,
iako meusobno suprotne. Marks je izvukao materijalistiki zak
ljuak odreenosti istorije proizvodnim snagama i proizvodnjom,
a Kont ljudskim umom,_Jedan-J.e-biQ^materijalist, drugi idea
list. Ali se oni u stvari vie dopunjuju nego to se iskljuuju.
U zakljuku se moe rei da su Kontove zasluge za nastanak
sociologije svakako znatne. On je nesumnjivo jasno shvatio potre
bu takve nauke i uoio da je drutvo dolo do onog stupnja raz
voja kad se moe i zasnovati. Naglaavanjem pozitivizma, on je
postaviu ispravne metodoloke osnove te nove nauke, tim prije
to je naglaavao i eksperimentalni, uporedni i istorijski metod.
Dao je i niz konkretnih doprinosa shvatanju pojedinih drutvenih
pojava. Tim i drugim doprinosima se nesumnjivo svrstao meu
osnivae nove nauke.
Ipak treba rei da je teko tano odrediti koliki je njegov
udio u osnivanju sociologije, jer je takav pojam dosta restegljiv
i jer pretea sociologije ima davno prije njega, poev od Antike,
pa preko Arabljana (Ibn-Haldun) do niza znaajnih engleskih i
francuskih pisaca XVIII vijeka, sve do Sen^Simona (iji je sekre
tar bio i sam) i koga mnogi s dosta prava smatraju osnivaem so
ciologije. Kontu ipak nesumnjivo pripada izvjesna prednost u od
nosu na svoje prethodnike, jer je on ne samo dao ime novoroe
noj nauci nego je i prvi sistematski izloio u cjelini.
Kont je bio i Marksov savremenik, iako neto stariji od nje
ga, za koga se moe takoe smatrati da je istovremeno s njim po
loio osnove za svoju osobenu sociologiju zasnovanu takoe na
sutine drutva suprotnu Kontovoj.
Kont je nesumnjivo snaan mislilac, koji duboko prodire u
sutinu problema koje raspravlja, drei se dosljedno svojih os
novnih stavova, koje obrazlae velikim obiljem razloga i injeni-

15

ca. On je izgradio zaista veliki sistem istorijsko-sociolokog karak

tera, koji i danas izaziva potovanje. Niz djelova tog sistema ima
i svoju sopstvenu vrijednost, koja jo traje. Njegov doprinos iz
gradnji nove nauke, sociologije svakako je znatan, a njegovo djelo
e jo dugo vriti znaajan uticaj na njen razvoj.
Ali Kont ima i svoje znaajne slabosti i nedostatke, od kojih
e se pomenuti samo najupadljivije.
Sto se tie metodologije, treba rei da, iako je naelno utvr
dio ispravnu metodologiju, pozitivistiku .zasnivajui nauku na
injenicama, sam on je nije dovoljno dosljedno primenjivao. Nje
gova uoptavanja su esto suvie gruba i nategnuta, njegove pozi
tivno utvrene injenice su u velikoj mjeri izmijenjene da bi po
duprle njegove opte teorijske stavove. S druge strane, on nije
dovoljno samokritian kad apsolutizuje injenice kao takve. Ima
dosta mjesta kad on zbog toga suvie uproava sloene probleme.
Gledajui prvenstveno jasno vidljive injenice, on zanemaruje da
iza njdh ima i nekih drugih, sloenijih i manje vidljivih injeni
ca, a iza ovih, opet ima i nekih naela ljudskog mljenja, pomou
koga se jedino mogu shvatiti injenica a koja naela doprinose
sumnji da se moda injenice i ne mogu vidjeti tako jasno i ne
sumnjivo tano kako to izgleda jednom pristalici iskljuivog pozitivizma. Pored drugih inilaca, i ovaj doprinosi da njegova socio
logija izgleda ponekad malo suvie uproena i apodiktina, neka
ko mehanicistika i previe determinisana, pa time i osiromaena.
U vezi s tim treba ponovo podsjetiti na Manksa. I on je takoe polazio od injenica, ali gledanih s jednog drugog gledita,
kritikog, skeptikog, ime se dolazi do mnogo bogatijeg, sloenije
i skeptinije slike drutva nego to je Kontova, mada ni ona (bu
dui takoe ograniena na svoj nain i u drugom pravcu) nije
mogla objasniti niz vanih drutvenih pojava i time dokazujui da
se drutveni iv i nemiran tok ne moe, osobito na poetku ozbi
ljnog sociolokog istraivanja, obuhvatiti i objasniti jednostavno
usmjerenim pravcima miljenja.
Vraajui se opet na Konta, treba rei da je u sredini u kojoj
je radio i s obzirom na rezultate nauke kojima se mogao koristi
ti on teko i mogao da uini mnogo vie. Trebalo bi da to mnogo
vie konkretnih empirijskih istraivanja nego to ih je tada bilo.
Stoga je on mnogo pisao na osnovu optih znanja nego konkretnih
istraivanja, esto i sam voen optim postavkama, zasnovanim vi
e na istom teoretisanju nego na pouzdanim injenicama. Tako
je njegova sociologija ostala suvie uoptena, apstraktna, umnogom proizvoljna jednom rijei, vie fiolzofija nego sociologija.
Kad se tome doda njegova slabost prema nekoj vrsti misionarstva
i tenja da preporodi ovjeanstvo ak i uz upotrebu neke vrste
religije, mora se zakljuiti da je on bolje shvatio zadatak izgrad-

nje sociologije nego to ga je ispunio. Njegova je vrijednost vie

u viziji nego u ostvarenju.
Nain, pak, na koji Kont izlae svoju misao vrlo je teak. Ako
se za francuski stil smatraju svojstvenim lakoa, prozranost, i
vot, zanimljivost, duhovitost, jasnost, saetost, mora se rei da je
Kontov stil u svemu suprotan. Dugim reenicama, preopirnim,
natrpanim, sa stalnim ponavljanjima istog, nejasnim, esto trivi
jalnim, on sporo izlae svoje esto oigledne, uobiajene misli, koje
usled toga i izgube svoju sadrinu, djelujui uspavljujue na i
taoca. Sve to kae vrlo opirno moglo bi se rei krae i, na prvi
pogled paradoksalno mnogo shvatljiivije.
Ali ako Kontov stil i nije savren, njegova misao, ma i preop
irno izraena, veoma je bogata. ak i kad se ne moe u sutini
prihvatiti, kao to je to sluaj upravo s njegovom osnovnom mi
lju tri stupnja razvoja drutva, mora se jpriznati da ona i tad
ipak ukazuje na niz injenica koje se moraju imati u vidu. A i to
je dovoljno da joj se prizna znaajno mjesto u istoriji sociologije.

16

17

Prof. dr Radomir D. Luki

KURS (Teaj)
POZITIVNE FILOZOFIJE

PIEVO OBAVESTENJE UZ PRVO IZDANJE

Ovaj kurs, kao opti rezultat svih mojih radova otkad sam
izaao iz Politehnike kole 1816, prvi put je poeo aprila 1826.
Posle manjeg broja predavanja teka bolest me spreila da nasta
vim s ovim poduhvatom koji je od poetka podsticala svojim odobravanjem veina naunika prvog reda, meu kojima sam jo
onda mogao navesti gg. Aleksandra Humbolta, Blenvila i Poensoa,
lanove Akademije nauka, koji su sa stalnim interesovanjem pra
tili izlaganje mojih ideja. Ovaj kurs odrao sam ponovo prole zi
me u celosti, poev od 4. januara 1829, pred sluaocima meu
kojima su bili g. Furije, stalni sekretar Akademije nauka, gg. Blenvil, Poenso, Navije, lanovi iste Akademije, gg. profesori Bruse,
Eskirol, Bine, itd., kojima moram ovde javno odati svoju zahval
nost za nain na koji su doekali ovaj novi filozofski pokuaj.
Poto su me tolika odobravanja uverila da ovaj kurs moe
korisno posluiti i iroj javnosti, smatrao sam, u toj nameri, da
treba da ga izloim ove zime u kraljevskom Ateneumu u Parizu,
gde je upravo otpoeo 9. decembra. Plan je ostao potpuno isti;
samo, s obzirom na. ovu ustanovu, bio sam primoran da unekoli
ko suzim izlaganja svog kursa. Ona se nalaze u celosti u dana
njem izdanju mojih predavanja, onakva kakva su bila prole go
dine. Da bih dopunio ovu istorijsku beleku, bie zgodno da uka
zem, to se tie nekih osnovnih ideja izloenih u ovom kursu, da
sam ih izneo ranije u prvom poglavlju jednog del koje nosi naslov Sistem pozitivne politike, tampanom u sto primeraka maja
1822, a zatim ponovo tampano aprila 1824, u znatno veem bro
ju primeraka. To prvo poglavlje nije jo bilo zvanino objavlje
no, ve samo saopteno, putem tampe, velikom broju evropskih
naunika i filozofa. Ono e se, kako se nadam, definitivno pojavi
ti tek s drugim poglavljem, krajem 1830.
Smatrao sam neophodnim da ovde konstatujem stvarni publi
citet ovog prvog rada, poto se neke ideje, donekle analogne s jed
nim delom mojih, nalaze, bez ikakvog spominanja mojim istra
ivanjima, u raznim delima kasnije objavljenim, naroito onim
koja se odnose na obnavljanje socijalnih teorija. Iako su razliiti
umovi mogli, bez ikakvih meusobnih veza, kao to to esto po
kazuje istorija ljudskog duha, posebno doi do slinih shvatanja
21

\
bavei se istom vrstom radova, morao sam ipak insistirati na
stvarnoj prethodnosti jednog del malo poznatog javnosti, kako
se ne bi pretpostavljalo da sam uzimao klicu izvesnih ideja iz spisa koji su naprotiv mlai.
Poto mi je vie osoba trailo izvesna objanjenja u pogledu
naslova ovog kursa, smatram da je korisno da dam ovde, u tom
pogledu, jedno kratko tumaenje.
Budui da je izraz pozitivna filozofija stalno upotrebljavan u
toku celog kursa u strogo nepromenljivom znaenju, izgledalo mi
je suvino da ga definiem drukije nego jednoobraznom upotre
bom, kako sam to uvek i radio. Prvo predavanje, naroito, moe
elo biti smatrano kao razvijanje tane definicije onoga to sam
nazvao pozitivnom filozofijom. Pri svem tom alim to sam mo
rao usvojiti, u nedostatku nekog drugog, jedan termin kao to je
filozofija, koji je bio tako pogreno upotrebljavan u mnotvu raz
nih znaenja. Ali pridev pozitivna kojim joj menjam znaenje iz
gleda mi dovoljan da razbije, ak i u prvim prilaenjima, svaku
vrednost. Ovde u rei samo toliko da re filozofija upotreblja
vam u znaenju koje su joj davali stari, a posebno Aristotel, kao
re koja oznaava opti sistem ljudskih shvatanja; a, dodajui re
pozitivna, stavljam do znanja da ovaj posebni nain filozofiranja
koji se sastoji u razmatranju teorija, bilo kojeg reda ideja, smat
ram kao da ima za predmet koordinaciju posmatranih injenica,
a to sainjava tree i poslednje stanje opte filozofije, prvobitno
teoloko a zatim metafiziko, onako kao to to objanjavam ve
od prvog predavanja.
Ima. nesumnjivo, mnogo slinosti izmeu moje pozitivne fi
lozofije i onoga to engleski naunici, naroito posle Njutna, podrazumevaju pod prirodnom filozofijom. Ali ja nisam smeo odabra
ti ovaj drugi naziv, niti opet naziv filozofija nauka koji bi moda
bio taniji, poto se jo ni jedan ni drugi ne slae sa svim vrsta
ma fenomena, dok pozitivna filozofija, kojom obuhvatam izuavavanje drutvenih fenomena isto koliko i svih ostalih, oznaava
jednoobrazan nain rasuivanja koji se moe primeniti na sve
teme kojima se ljudski duh bavi. Sem toga, izraz prirodna filo
zofija uobiajen je, u Engleskoj, da oznai skup raznih eksperimen
talnih nauka, uzetih u obzir sve do njihovih najsitnijih specijal
nosti; dok pod pozitivnom filozofijom, uporedo s pozitivnim naukama, podrazumevam samo isto izuavanje optih pojmova raz
liitih nauka, shvaenih kao da su potinjene jednoj jedinoj me
todi i kao da ine razliite delove jednog opteg plana istraivanja.
Naziv koji sam morao stvoriti jeste dakle, u isto vreme, iri i ui
o~ naziva, uostalom slinih, to se tie osnovnog karaktera ideja,
koji bi se mogli na prvi pogled smatrati kao ekvivalentni.
Pariz, 18. decembra 1829.
22

PRVO PREDAVANJE

Izlaganje cilja ovog kursa ili opta razmatranja prirodi

i znaaju pozitivne filozofije
Predmet ovog prvog predavanja jeste da se jasno izloi cilj
kursa, to jest da se tano odredi u kakvom e duhu biti razmatra
ne razliite osnovne grane prirodne filozofije, grane nagovetene
saetim programom koji sam vam dao.
Nesumnjivo da e se priroda ovog kursa moi potpuno ocen'tti i njoj stvoriti definitivno miljenje tek onda kad mu raznovrs
ni delovi budu postupno razraeni. Takav je obino nedostatak
definicija koje se odnose na vrlo opsene sisteme ideja kad defi
nicije prethode njihovom izlaganju. Ali opta izlaganja mogu biti
shvaena na dva naina, ili kao kratak pregled jedne doktrine ko
ju treba uspostaviti, ili kao rezime ve postavljene doktrine. Ako
ta opta izlaganja stiu svu svoju vrednost samo u ovom drugom
sluaju, ona su i u onom prvom od krajnjeg znaaja, poto ve od
poetka karakteriu predmet koji e se razmatrati. Opte odrei
vanje granice podruja naih istraivanja, povuene sa svom mo
guom strogou. jeste, za na duh, preduslov osobito neophodan
u jednom tako opsenom i dosada tako malo odreenom izuava
nju kao to je ovo kojim emo se mi baviti. Da bih se pokorio
ovoj loginoj nunosti, smatram da vam ve od ovog trenutka mo
ram naznaiti niz osnovnih razmatranja iz kojih je proiziao ovaj
novi kurs, i koja e uostalom kasnije biti posebno razraivana u
punom opsegu kakav zahteva veliki znaaj svakog od njih.
Da bi se onako kako treba objasnila prava priroda i bitni ka
rakter pozitivne filozofije, neophodno je baciti najpre jedan opti
pogled na progresivni hod ljudskog duha, posmatran u celini: jer
se bilo koje shvatanje moe upoznati jedino kroz njegovu istoriju.
Izuavajui tako celokupni razvitak ljudske inteligencije u nje
nim razliitim oblastima aktivnosti, od njenog prvog najposrednijeg poleta do naih dana, verujem da sam otkrio veliki osnovni
zakon kojem je on potinjen po stalnoj nunosti, i koji, ini mi se,
moe biti vrsto zasnovan, bilo na racionalnim dokazima koje pru-

23

a poznavanje naeg sastava, bilo na istorijskim proveravanjima

koja proistiu iz paljivog ispitivanja prolosti. Taj zakon se sa
stoji u tome to svako od naih glavnih shvatanja, svaka grana na
ih saznanja, prelazi postupno kroz tri razliita teorijska stanja:
teoloko ili fiktivno stanje; metafiziko ili apstraktno stanje; nau
no stanje ili pozitivno. Drugim relima, ljudski duh, po svojoj pri
rodi, upotrebljava redom u svakom od svojih istraivanja tri me
tode filozofiranja iji se karakteri bitno razlikuju a ak su u os
novi i suprotni: najpre teoloku metodu, zatim metafiziku i naj
zad pozitivnu. Otuda tri vrste filozofije, ili optih sistema shvata
nja skupu fenomena, koje se meusobno iskljuuju: prva je nu
na polazna taka ljudske inteligencije; trea, njeno stanje utvre
no i definitivno; druga jedino ima za svrhu da poslui kao prelaz.
U teolokom stanju ljudski duh, usmeravajui prvenstveno svo
ja istraivanja ka unutranjoj prirodi bia, poetnim i krajnjim uz
rocima svih posledica koje ga pogaaju, jednom reju ka apsolut
nim saznanjima, predstavlja fenomene kao proizvod direktnog i
neprekidnog delovanja natprirodnih sila, manje ili vie brojnih,
ija samovoljna intervencija objanjava sve prividne anoma-lije
vas'ione.
U metafizikom stanju, koje je u osnovi samo jedna obina
opta modifikacija prvoga, natprirodne sile su zamenjene apstrak
tnim silama, istinskim entitetima (personificiranim apstrakcijama)
svojstvenim raznim biima sveta, koji su u stanju da stvore sve
posmatrane fenomene ije se objanjenje onda sastoji u tome da
se dodeli svakom od njih odgovarajui entitet.
Najzad u pozitivnom stanju, ljudski duh. uviajui nemogu
nost da stekne apsolutne pojmove, odustaje da trai poreklo i svr
hu vasione i da upozna unutranje uzroke fenomena da bi se je
dino prihvatio da otkrije, dobro kombinovanom primenom rezonovanja i posmatranja, njihove stvarne zakone, to jest njihove
stalne odnose sukcesivnosti i slinosti. Objanjenje fakata, svedeno
tako na njegove stvarne granice, odsada je samo uspostavljena ve
za izmeu razliitih posebnih fenomena i nekih optih fakata iji
se broj sve vie umanjuje progresom nauke.
Teoloki sistem je dostigao za njega najvie mogue savren
stvo kad je boansku silu jednog jedinog bia stavio mesto mno
gobrojnih nezavisnih boanstava koje je mata prvobitno bila stvo
rila. Na isti nain, poslednja re metafizikog sistema sastoji se u
tome da se shvati, umesto razliitih posebnih entiteta, jedan je
dini veliki opti entitet, priroda, posmatrana kao jedini izvor svih
fenomena. Isto tako, savrenstvo pozitivnog sistema, kojem on ne
prestano tei, mada je vrlo verovatno da ga ne moe nikad dosti
i bilo bi u tome da je u stanju da predstavi sve razne fenomene
koji se mogu zapaziti kao posebne sluajeve jednog jedinog opteg
fakta, kao to je, na primer, gravitacija.

24

Ovde nije mesto da se posebno dokazuje ovaj osnovni zakon

razvitka ljudskog duha i da se iz njega izvode najznaajniji zak
ljuci. njemu emo raspravljati neposredno, sa svom potrebnom
opirnou, u onor, delu ovog kursa koji se odnosi na izuavanje
drutvenih fenomena 1 . Ja ga sada uzimam u obzir samo da bih tano odredio pravi Karakter pozitivne filozofije nasuprot dvema dru
gim filozofijama koje su jedna za drugom gospodarile, do poslednjih vekova, svim naim intelektualnim sistemom. A sada, da ne
bih sasvim zanemario jedan zakon od takvog znaaja, ija e se
primena esto javljati u toku celog ovog kursa, treba da se ogra
niim na letimino ukazivanje najprimetnijih optih motiva koji
mogu da potvrde njegovu tanost.
Na prvom mestu, dovoljno je, izgleda mi, saoptiti jedan takav
zakon kako bi mu odmah mogli proveriti tanost ovi oni koji bar
malo dublje poznaju aptu istoriju nauka. U stvari, nema meu
njima ni jedne jedine, danas ve u pozitivnom stanju, a da svako
ne moe lako da je zamisli, u prolosti, sastavljenu preteno iz me
tafizikih apstrakcija, i, ako se poe jo dalje, potpuno proetu teo
lokim shvatanjima. Cak emo naalost imati vie nego jednom
stvarnu priliku da upoznamo, u raznim delovima ovog kursa, da
najsavrenije nauke jo i danas imaju u sebi nekih vrlo vidnih
tragova ova dva prvobitna stanja.
Ova opta revolucija ljudskog duha moe uostalom danas lako
da se konstatuje na jedan vrlo primetan nain, mada indirektan
posmatrajui razvitak individualne inteligencije. Budui da je n e r
minovno ista polazna taka u obrazovanju jedinke i vrste, razlii
te glavne faze prvog moraju predstavljati osnovne epohe drugog.
Zar se svako od nas, posmatrajui svoju sopstvenu istoriju, ne sea da je bio redom, to se tie najznaajnijih pojmova, u detinjstvu teolog, u mladosti metafiziar, a u zrelim godinama fiziar?
Ovo je danas lako proveriti za sve ljude koji su na nivou svoga
vremena.
Ali" osim direktnog posmatranja, opteg ili pojedinanog, koje
pokazuje tanost ovog zakona, ja moram, u ovom kratkom obavetenju, naroito spomenuti teorijska razmatranja koja e doprineti da se uvidi njegova nunost.
Najznaajnije od svih razmatranja, zahvaeno iz same priro
de predmeta, sastoji se u potrebi, u svakoj eposi, za nekom teori
jom da bi se povezala fakta, potrebi kombinovanoj sa oiglednom
1

Ko bi eleo neposredno dobiti podrobnija objanjenja ovome

moi e korisno konsultovati tri lanka (Considrations philosophiques
sur les sciences et les savants) koja sam objavio novembra 1852. u zbor
niku le Producteur ( os 7, 8 et 10), a naroito prvi deo mojeg Systeme
de politique positive, upuenog aprila 1824. Akademiji nauka, u kojem
sam prvi put saoptio otkrie ovog zakona.

25

nemogunou, za ljudski duh u njegovom zaetku, da iz posmatranja razvije teorije.

Svi veliki umovi, poev od Bekona, ponavljaju da su stvarna saz
nanja samo ona koja poivaju na posmatranim faktima. Ova os
novna maksima je oevidno neosporna ako se primeni, kao tu
treba, na zrelo stanje nae inteligencije. Ali, ako se osvrnemo na
svom primitivnom scanju, nije mogao niti je morao tako misliti.
Jer ako, s jedne strane, svaka pozitivna teorija treba neophodno
da bude zasnovana na posmatranju, tako isto je, s druge strane,
oigledno da je naem duhu, da bi se predao posmatranju, pot
rebna neka teorija. Ako fenomene, posmatrajui ih, ne veemo od
mah za kakve principe, ne samo da bi nam bilo nemogue da kombinujemo ova pojedinana posmatranja i, prema tome, da iz njih
izvuemo kakvu korist, nego bismo ak, bili potpuno nesposobni
da im poklonimo panju, a najee bi nam fakta, iako pred oi
ma, ostala nezapaena.
Na taj nain, pritenjen izmeu potrebe za posmatranjem da
bi stvorio realne teorije i potrebe, ne manje nune, da stvori bilo
kakve teorije da bi se predao neprekidnim posmatranjima, ljud
ski duh bi se, u svom zaetku, okretao u krugu iz kojeg ne bi ni
na kakav nain mogao izai da se nije sreom otvorio jedan pri
rodni izlaz spontanim razvitkom teolokih saznanja, koja su i dala
stecite njegovim naporima i pruila hranu njegovoj aktivnosti.
Takav je osnovni motiv koji dokazuje logiku neminovnost isto
socijalnih razmatranja koja mu se pridruuju i koja ak ne mo
ram ni navoditi u ovom trenutku.
Ta neminovnost postaje jo osetnija ako se uzme u obzir sa
vrena skladnost izmeu teoloke filozofije i same prirode istrai
vanja na koja ljudski duh u svom detinjstvu toliko uisredsreuje
svu svoju aktivnost. Zaista, vrlo je upadljivo da su najosnovnija
pitanja nedokuiva naim sredstvima unutranja priroda bia,
poreklo i svrha svih fenomena upravo ona koja naa inteligen
cija u tom primitivnom stanju izdie iznad svega, a svi problemi
koji se zaista mogu resiti gotovo se smatraju kao nedostojni ozbilj
nih razmiljanja. Lako je shvatiti razlog za to; jer jedino je moglo
iskustvo da nam pokae kolike su nae snage; i da ovek u poet
ku nije mislio njima s puno preterivanja, one nikad ne bi mogle
postii sav razvoj za koji su sposobne. Tako zahteva naa priroda.
Ali, ma kako bilo, predstavimo sebi, ukoliko je mogue, tu sklo
nost tako sveoptu i toliko ispoljenu, i zapitajmo se na kakav bi
prijem naila u jednoj takvoj eposi, da je tada postojala, pozitiv
na filozofija, kojoj je najvia tenja da otkrije zakone fenomena
i ija je glavna osobina da smatra kao neminovno zabranjene ljud
skom duhu sve one nedokuive tajne koje teoloka filozofija, na
protiv, objanjava s jednom tako zadivljujuom lakoom sve do
njihovih najsitnijih detalaja.

26

Isto je tako i kad se s praktine take gledita posmatra pri

roda istraivanja kojima se ljudski duh prvobitno bavi. U ovom
pogledu ona daju oveku tako veliku dra bezgranine moi da
deluje na spoljni svet, koji smatra kao potpuno njemu namenjen
i kao da po svim svojiiim fenomenima predstavlja tesne i neprekid
ne veze s naom egzistencijom. Ali. to varljivo verovanje, te preterane ideje vanosti oveka u vasioni, koje raa teoloka filo
zofija a koje nepovratno rui prvi nalet pozitivne filozofije, jesu
u poetku, neophodni podstiicaj bez kojeg se zaista ne bi moglo
shvatiti da bi se ljudski duh prvobitno odluio za teke poslove.
Mi smo danas tako daleko od tih prvobitnih sklonosti, bar to
se tie veine fenomena, da teko moemo sebi tano predstaviti
mo i neophodnost slinih razmatranja. Ljudski um je sada dosta
zreo da bismo preduzeli naporna nauna istraivanja, a da nema
mo u vidu nikakav nepoznat cilj koji moe jako da deluje na ma
tu, kao onaj koji se nametao astrolozima i alhemiarima. Naa in
telektualna aktivnost je dovoljno podstaknuta istom nadom da ot
krije zakone fenomena, prostom eljom da potvrdi ili obori neku
teoriju. Ali nije moglo tako biti u ranom dobu ljudskog duha. Bez
privlanih himera astrologije, bez velikih razoarenja alhemije, na
primer, odakle bismo crpli neophodnu istrajnost i ar da se pri
kupe tolika posmatranja i iskustva koja su kasnije posluila kao
osnov prvim pozitivnim teorijama i jedne i druge vrste fenomena?
Ovaj uslov naeg intelektualnog razvitka jo odavno je dubo
ko osetio Kepler u astronomiji, a u nae vreme tano ocenio Bertole u herniji.
Vidimo dakle da je pozitivna filozofija, prema svim ovim raz
matranjima, iako je ona pravo i definitivno stanje ljudske inteli
gencije, ono kojem je uvek sve vie teila, morala bar u poetku
neminovno upotrebiti, i to kroz dugi niz vekova. bilo kao metodu
bilo kao privremene doktrine, teoloku filozofiju; filozofiju ija je
osobina da bude spontana i prema tome ak i jedina moguna u
poetku a isto tako jedina koja je mogla pruiti dovoljno interesa
naem duhu koji je bio u povoju. Sada je vrlo lako pojmiti da je
ljudski duh, da bi preao iz ove privremene filozofije u definitiv
nu, morao prirodno da usvoji, kao prelaznu filozofiju, metafizi
ke metode i doktrine. Ovo poslednje razmatranje je neophodno da
bi se dopunio opti kratak pregled velikog zakona na koji sam
ukazao.
Lako je shvatiti zaista da nae poimanje, prinueno da ide
napred skoro neosetno, nije moglo naglo i bez posrednika prei iz
teoloke u pozitivnu filozofiju. Teologija i fizika su meusobno
tako duboko nepomirljive, njihove koncepcije imaju jedan tako
korenito suprotan karakter da je ljudska inteligencija, pre nego
to je odbacila jedne da bi iskljuivo upotrebila druge, morala da

27

se poslui posrednim koncepcijama dvojakog karaktera i samim

tim sposobnih da postupno izvre prelaz. Takva je prirodna namena metafizikih koncepcija: od njih u stvari i nema druge koristi.
Zamenjujui u izuavanju fenomena natprirodnu vodeu silu jed
nim odgovarajuim i nerazdvojivim entitetom, iako je ovaj u po
etku shvaen samo kao emancipacija one prve, ovek se malo
pomalo navikao da razmatra jedino sama fakta budui da su poj
movi metafizikim faktorima lagano postojali toliko tanani da
su u oima svakog trezvenog uma uzimani samo kao apstraktna
imena fenomena. Nemogue je zamisliti kakvim bi drugim postup
kom na razum mogao prei iz razmatranja izrazito natprirodnih
u razmatranja isto prirodna, iz teolokog sistema u pozitivni sis
tem.
Poto sam tako utvrdio, koliko mi je to mogue bez uputa
nja u posebnu diskusiju koja bi bila neumesna u ovom trenutku,
opti zakon razvitka ljudskog duha, onako kako ga ja shvatam.
bie nam sada lako da tano odredimo bitnu prirodu pozitivne fi
lozofije to je i pravi predmet ovog izlaganja.
Vidimo, prema onom to prethodi, da je osnovni karakter po
zitivne filozofije da posmatra sve fenomene kao potinjene nepromenljivim prirodnim zakonima ije tano otkrivanje i svoenje na
najmanji mogui broj jeste cilj svih naih napora, smatrajui kao
apsolutno nedokuivo i besmisleno za nas istraivanje onoga to
se zove uzrocima, bilo primarnim bilo finalnim. Beskorisno je in
sistirati mnogo na jednom principu koji je sada postao tako blizak
svima onima koji su malo dublje prouavali eksperimentalne nau
ke. Svako zaista zna da u naim pozitivnim objanjenjima, ak i
najsavrenijim. nemamo uopte pretenziju da izlaemo poetne uz
roke fenomena, poto bismo tada jedino uveali tekou, ve samo
da tano analiziramo okolnosti njihovog stvaranja i da ih vezu
jemo jedne za druge prema normalnim odnosima sukcesivnosti i
slinosti.
Tako, navodei u tom smislu najlepi primer, kaemo da su
opti fenomeni vasione objanjeni, onoliko koliko se mogu objas
niti, Njutnovim zakonom gravitacije, jer, s jedne strane, ova lepa teorija pokazuje nam svu ogromnu raznolikost astronomskih
fakata kao da je samo jedan i isti posmatran s raznih taaka gle
dita: stalnu tenju svih molekula jednih prema drugim u pravoj
srazmeri njihove mase i u obrnutoj srazmeri kvadrata njihove raz
daljine; dok, s druge strane, ovaj opti fakat nam je predstavljen
kao prosto proirivanje jednog fenomena koji nam je sasvim bli
zak i koji samim tim posmatramo kao sasvim poznatu teu tela
na zemljinoj povrini. A to se tie toga da odredimo ta su u su
tini ova privlana sila i tea, koji su njihovi uzroci, mi sva ta pita
nja smatramo kao nereiva, koja nisu vie u delokrugu pozitiv-

28

ne filozofije i koja s pravom preputamo mati teologa ili suptil

nostima metafiziara. Oigledan dokaz nemogunosti da se dobiju
takva reenja lei u tome to, kad god se trailo da se kae ovoj
stvari neto razumno, najvei umovi su samo mogli da definiu
ova dva principa jedan pomou drugog, govorei za privlanu silu
da ona nije nita drugo nego tea, i to sveopta, a zatim za teu da
se ona prosto sastoji u zemljinoj privlanoj sili. Takva objanje
nja, koja su smena kad se eli saznati unutranja priroda stvari
i nain postajanja fenomena, predstavljaju meutim sve to mo
emo dobiti kao najpouzdanije, pokazujui nam kao identine dve
vrste fenomena koji su tako dugo bili smatrani kao da nemaju ni
kakvog odnosa meu sobom. Nijedan trezveni um danas ne trai
da ide dalje.
Lako bi bilo navesti jo ovakvih primera, koji e se javljati
u toku itavog ovog kursa, poto takav duh iskljuivo vlada u svim
krupnim intelektualnih poduhvatima. Da bih u ovom trenutku na
veo samo jedan od savremenih radova, izabrau niz divnih Furijeovih istraivanja teoriji toplote. Ona nam oigledno potvruje
opte prethodne napomene. Zaista u ovom radu, iji je filozofski
karakter izrazito pozitivan, obelodanjeni su najznaajniji i najtaniji zakoni toplotnim fenomenima a da pisac ni jedan jedini put
nije sebi postavio pitanje unutranjoj prirodi toplote niti spo
menuo sem da bi pokazao njenu nitavost tako bumu ras
pravu izmeu pristalica kalorine materije i onih koji smatraju
da se toplota sastoji u treperenju svemirskog etera. A ipak naj
krupnija pitanja, od kojih vei broj nije bio nikada ni postavljan,
raspravljana su u ovom delu, to je opipljiv dokaz da ljudski duh,
ne uputajui se u nepristupane probleme i ograniavajui se na
istraivanja jednog potpuno pozitivnog reda, moe u njima nai
neiscrpnu hranu za svoju najjau delatnost.
Poto sam okarakterisao koliko sam god tanije mogao u ovom
kratkom optem pregledu duh pozitivne filozofije, ijem je razvi
janju i namenjen ceo ovaj kurs, sad moram da ispitam u koju je
epohu stvaranja dola danas, a ta jo ostaje da se uradi da bi se
dovrilo njeno izgraivanje.
Toga radi treba najpre razmotriti da razliite grane naih zna
nja nisu morale u svom razvitku prei jednom istom brzinom tri
velike napred opisane faze niti, prema tome. istovremeno dospeti u pozitivno stanje. Postoji, u ovom pogledu, jedan nepromenljivi i nuni red kojim su ila i moraju da idu naa razliita shvatanja u svom napredovanju i ije je tano razmatranje neophodna
dopuna osnovnog zakona koji je ve najavljen. Ovaj red bie po
seban predmet idueg predavanja. A sada neka nam bude dovolj
no da znamo da se on slae s razliitom prirodom fenomena i da
je odreen njihovim stepenom optosti, jednostavnosti i uzajamne

29

nezavisnosti, motivima koji, mada razliiti, tee istom cilju. Tako,

astronomski fenomeni najpre, kao najglavniji, najprostiji i najnezavisndji od svih ostalih, a zatim, iz istih razloga, fiziki i hemijski fenomeni i najzad fizioloki, dovedeni su na pozitivne teorije.
Nemogue je utvrditi pravo poreklo tog preokreta, jer se
njemu moe tano rei, kao i svim ostalim krupnijim dogaajima
oveanstva, da se vrio stalno i sve vie jaao, naroito posle Aris
totelovih del i Aleksandrijske kole, a zatim posle uvoenja pri
rodnih nauka u Zapadnu Evropu od strane Arabijana. Meutim,
poto je potrebno da se odredi neka epoha da bi se spreilo uda
ljavanje od predmeta, uzeu epohu velikog pokreta ljudskog du
ha koji se izvrio pre dva veka pod uticajem Bekonovih propisa,
Dekartovih koncepcija i Galilejevih otkria, kao momenat kada je
duh pozitivne filozofije poeo da se jasno izdvaja u oiglednoj sup
rotnosti s teolokim i metafizikim duhom. Upravo su se tada po
zitivna shvatanja jasno izdvojila iz sujeverne i skolastike zajed
nice u kojoj se manje ili vie krio istinski karakter svih prethod
nih radova.
Poev od te znamenite epohe, pokret uspona pozitivne i pok
ret opadanja teoloke i metafizike filozofije bili su krajnje jasni.
Oni su se najzad tako istakli da je danas postalo nemogue svim
posmatraima koji su svesni svoga veka da zanemare krajnju namenu ljudske inteligencije za pozitivno izuavanje, kao i njeno
nepovratno udaljavanje od uzaludnih doktrina i provizornih me
toda koje su mogle odgovarati samo njenom prvom zamahu. Tako
e se taj koreniti preokret neminovno izvriti u svoj svojoj iri
ni. Ako joj pak ostaje da sprovede jo kakvo veliko osvajanje, da
ovlada nekom glavnom granom intelektualnog podruja, moemo
biti sigurni da e se i tu preobraaj izvesti onako kao i u svim os
talim. Jer bilo bi sasvim kontradiktorno pretpostavljati da ljudski
duh. tako sklon jedinstvu metode, neogranieno uva za jednu kla
su fenomena svoj prvobitni nain filozofiranja kad je ve jednom
za sve ostalo usvojio novi filozofski pravac potpuno suprotnog ka
raktera.
Sve se dakle svodi na jedno prosto injenino pitanje: da li
pozitivna filozofija, koja se postepeno u dva poslednja veka tako
silno rairila, obuhvata danas sve vrste fenomena? Oevidno je
da nije tako i da, prema tome, ostaje da se izvri jedan veliki
nauni posao da bi se pozitivnoj filozofiji dao karakter univer
zalnosti neophodne za njeno definitivno uvrivanje.
Zaista, meu etiri glavne kategorije prirodnih fenomena ma
loas nabrojanih, astronomskih, fizikih hemijskih i fiziolokih,
primeuje se jedna bitna praznina u pogledu socijalnih fenomena,
koji mada se preutno ubrajaju u fizioloke fenomene, zasluuju,
bilo po svom znaaju bilo po stvarnoj tekoi za njihovo izuava-

30

nje, da obrazuju posebnu kategoriju. Ovaj poslednja red shvatanja

koji se odnosi na najosobenije fenomene, najsloenije i najmanje
samostalne, nuno je morao, samim tim, da se usavrava sporije
od svih ranijih ak i ne uzimajui u obzir posebne smetnje koje
emo razmatrati kasnije. No, kako bilo, oevidno je da on jo ni
je uao u podruje pozitivne filozofije. Teoloke i metafizike me
tode koje, u odnosu na sve druge rodove fenomena, sada vie niko ne upotrebljava, bilo kao istraivako sredstvo, bilo samo kao
sredstvo za dokazivanje, jo su, naprotiv, iskljuivo u upotrebi,
u jednom ili drugom pogledu, za sve ono to se odnosi na socijal
ne fenomene, mada su njihovu nedovoljnost u tom pogledu sasvim
osetili svi veliki umovi kojima su dojadile uzaludne i beskrajne
rasprave oko boanskog prava i suverenosti naroda.
To je dakle velika, ali oigledno jedina praznina koju treba
popuniti da bi se dovrilo uvrivanje pozitivne filozofije. Sada,
poto je ljudski duh osnovao nebesku fiziku, zemaljsku fiziku, bi
lo biljnu bilo ivotinjsku, ostaje mu da dovri sistem eksperimen
talnih nauka time to e postaviti temelje socijalnoj fizici. To je
danas, u vie glavnih pogleda, najvea i najhitnija potreba nae in
teligencije; to je. usuujem se da kaem, glavni cilj ovog kursa,
njegov posebni cilj.
Shvatanja koja u pokuati da pruim u pogledu izuavanja
socijalnih fenomena a iji je zaetak, nadam se, mogue nazreti
iz ovog predavanja, ne bi mogla imati za predmet da daju odmah
socijalnoj fizici isti stepen savrenosti kao prethodnim granama
prirodne filozofije, to bi oigledno bilo neosnovano, poto ove
pruaju u tom pogledu ve meu sobom krajnju nejednakost, uo
stalom neizbenu. Ali one e biti namenjene da dadu ovoj poslednjoj klasi naih saznanja pozitivni karakter koji je ve prihvaen
u svakoj od njih. Ako se taj uslov jednom zaista ostvari, bie u
potpunosti udaren, temelj novom filozofskom sistemu; jer nijedan
od fenomena koji se daju posmatrati ne bi mogao ostati izvan pet
velikih ve uspostavljenih kategorija: astronomskih, fizikih, he
mijskih. fiziolokih i socijalnih. Poto tako naa osnovna shvatanja
postanu homogena, filozofija e biti definitivno dovedena u
pozitivno stanje; i ne menjajui vie svoj karakter, ostapotpunosti udaren, temelj novom filozofskom sistemu; jer nijedan
e joj samo da se neogranieno razvija na sve veim tekovina
ma iz kojih e neizbeno proizai nova ispitivanja ili dublja raz
miljanja. Kad bude stekla tako karakter univerzalnosti koji joj
jo nedostaje, pozitivna filozofija e postati sposobna da sasvim,
sa svom svojom prirodnom nadmonou, doe na mesto teoloke
i metafizike filozofije, kojima je ova univerzalnost danas jedina
stvarna svojina, a koje e, kad budu liene jednog takvog preimustva, postojati za nae sledbenike samo istorijski.

31

Poto je tako izloen posebni cilj ovog kursa, lako je shvatiti

njegov drugi cilj, opti, to jest da ovo ne bude samo kurs socijal
ne fizike ve i pozitivne filozofije.
Zaista, poto se osnivanjem socijalne fizike najzad dopunjuje
sistem prirodnih nauka, postaje mogue, pa ak i neophodno, da
se rezimiraju razliita steena saznanja, koja su dospela u ustalje
no i homogeno stanje, kako bismo ih saobrazili predstavljajui ih
kao grane jednog jedinog stabla umesto da ih i dalje shvatamo
samo kao izdvojene delove. I u tom cilju, pre nego to
pristupim izuavanju socijalnih fenomena, razmatrau postupno
po gore izloenom enciklopedijskom redu, razliite pozitivne nau
ke koje ve postoje.
Izlino je, mislim, i pominjati da ovde ne moe biti reci nizu
posebnih kurseva iz svake glavne grane prirodne filozofije. Da i
ne govorimo stvarnom trajanju jednog slinog poduhvata, jasno
je da bi takva namera bila za mene neizvodnjivaj a verujem i za
svakog drugog, u sadanjem stanju ljudskog obrazovanja. Napro
tiv, kurs kao to je ovaj zahteva, da bi bio pogodno shvaen, prethodan niz posebnih izuavanja razliitih nauka koje e na njemu
biti razmatrane. Bez ovog uslova vrlo je teko osetiti, a nemogu
e i oceniti, filozofska razmiljanja tim naukama. Jednom reju,
ovaj kurs to nameravam da odrim jeste Kurs pozitivne filozofi
je a ne pozitivnih nauka. Ovde se radi jedino tome da se sva
ka osnovna nauka posmatra u njenom odnosu na celokupni pozi
tivni sistem i na duh koji je karakterie, to jest u dvostrukom od
nosu njenih bitnih metoda i glavnih rezultata. Cak u najee i
morati da ove posledmje navodim prema posebnim zanimanjima,
trudei se da procenim njihovu vanost.
Da bih ukratko izloio ideje koje se odnose na dvostruku namenu ovog kursa, moram primetiti da su dva predmeta kojima
se bavim, jedan poseban a drugi opti, mada sami po sebi razli
iti, neminovno nerazdvojni. Jer, s jedne strane, bilo bi nemogue
shvatiti kurs pozitivne filozofije bez zasnivanja socijalne fizike po
to bi mu tada nedostajao jedan bitni elemenat i to samim tim
pogledi ne bi mogli imati onaj karakter optosti koji mora biti
njegovo glavno obeleje, a kojim se nae sadanje izuavanje raz
likuje od niza posebnih izuavanja. S druge strane, kako preduzeti sa sigurnou pozitivno izuavanje socijalnih fenomena ako se
duh nije prethodno pripremio, produbljenim razmatranjem ve ocenjenih pozitivnih metoda, za manje komplikovane fenomene, i
sem toga ako se nije naoruao poznavanjem glavnih zakona pret
hodnih fenomena, koji svi utiu, manje ili vie neposredno, na so
cijalna fakta?
Mada sve osnovne nauke ne ulivaju kod manje upuenih isto
interesovanje, nijedna od njih ne srne biti zanemarena u izuava-

nju kao to je ovo koje preduzimamo. Sto se tie njihovog zna

aja za sreu ljudskog roda, sve su sigurno iste vrednosti kad se
temeljno posmatraju. Uostalom one iji su rezultati na prvi po
gled od najmanjeg praktinog interesa naroito se preporuuju, bi
lo zbog najvee usavrenosti njihovih metoda bilo stoga to su neo
phodna osnova svih ostalih. To je jedno razmatranje na koje u
imati posebno priliku da se navratim u iduem predavanju.
Da bih, koliko je to mogue, preduhitrio svako pogreno tu
maenje da je opravdano sumnjati u prirodu jednog novog kursa
kao to je ovaj, moram ukratko da dodam prethodnim objanje
njima nekoliko razmatranja koja se direktno odnose na ovu uni
verzalnost posebnih saznanja, koju bi nerazmiljeni kritiari mo
gli smatrati kao cilj ovog kursa, a koja je s razlogom posmatrana
kao potpuno suprotna pravom duhu pozitivne filozofije. Ova raz
matranja e uostalom imati vaniju prednost da predstave taj duh
s jednog novog gledita pomou kojeg e se raevetliti njegov op
ti pojam.
U primitivnom stanju naih saznanja ne postoji nikakva odre
ena podela naih intelektualnih radova; isti duhovi su istovreme
no gajili sve nauke. Taj se nain organizovanja ljudskih izuava
nja, u poetku neizbean i ak neophodan, kao to emo imati pri
like da to konstatujemo kasnije, menja malo pomalo ukoliko se
razvijaju i razne vrste koncepcija. Prema jednom zakonu, ija je
neophodnost oigledna, svaka grana naunog sistema neosetno se
odvaja od stabla im je dovoljno narasla da se moe izdvojeno ga
jiti, to jest kad je dola do onog stepena da moe sama predstav
ljati predmet stalnog izuavanja izvesnih pojedinaca. Upravo toj
podeli raznih vrsta istraivanja izmeu razliitih redova naunika
dugujemo oevidno tako primetan razvitak kakav je postigla sva
ka posebna klasa saznanja u nae vreme i koja kod modernih is
kljuuje mogunost one univerzalnosti istraivanja, tako lake i
obine u antiko doba. Jednom reju, podela intelektualnog rada,
sve vie usavravana, jeste jedna od najvanijih odlika pozitivne
filozofije.
Ali priznajui izvanredne rezultate ove podele i gledajui od
sada potpuno u njoj pravu osnovicu opte organizacije naunog
sveta, nemogue je, s druge strane, da se ne udimo glavnim smet
njama koje ona povlai za sobom, u svom sadanjem stanju, zbog
preteranih izdvajanja ideja kojiima se iskljuivo bavi svaki inte
lektualni pojedinac. Ta nemila posledica je svakako neizbena do
izvesnog stepena jer je tesno vezana za sami princip podele; ustva
ri, ni na koji nain, mi nikad neemo uspeti da se u tom pogledu
izjednaimo sa starima kod kojih je tolika superiornost poticala
naroito iz neznatnog razvitka njihovih znanja. Mi ipak moemo,
izgleda mi, podesnim sredstvima izbei tetne posledice pretera-

32

33

nog cepkanja a da ne nakodimo ivotvornom uticaju samog iz

dvajanja u istraivanjima. Hitno je da se time ozbiljno pozabavi
mo jer ove smetnje, koje, po svojoj prirodi, tee da se neprestano
uveavaju, postaju ve vrlo osetne. Te podele koje slue za naj
vee usavravanje naih radova u raznim granama prirode filo
zofije jesu, kako svi priznaju, krajnje vetake. Ne zaboravimo da
je ve, uprkos tom priznavanju, vrlo mali broj umova u naunom
svetu koji u svojim koncepcijama obuhvataju samu celinu jedne
jedinstvene nauke a koja meutim i nije nita drugo ve deo jed
ne velike celine. Veina se i ograniava potpuno na izdvojeno raz
matranje jednog manjeg ili veeg odeljka neke odreene nauke,
ne bavei se mnogo vezom tih posebnih radova s optim sistemom
pozitivnih saznanja. Pohitajmo da lizleimo zlo pre nego to ono
postane ozbiljnije. Bojimo se da se ljudski duh ne izgubi u tim
krajnje razbijenim radovima. Ne zavaravajmo se da je upravo to
slaba strana preko koje pristalice teoloke i metafizike filozofije
mogu jo, s izvesnom nadom na uspeh, napasti pozitivnu filozo
fiju.
Pravi nain da se zaustavi tetni uticaj koji izgleda preti in
telektualnoj budunosti usled prevelike iscepkanosti pojedinih is
traivanja ne bi oigledno mogao biti taj da se vratimo na antiku
zbrku radova, to bi znailo da se ljudski duh vrati unazad, a to
je sreom danas postalo nemogue. On se naprotiv sastoji u usa
vravanju same podele rada. Dovoljno je zaista da se od izuava
nja optih pojmova pojedinih nauka stvori jedna struka vie. Da
se jedna nova klasa naunika pripremljena podesnim obrazova
njem, ne posveujui se strunoj obradi nijedne posebne grane pri
rodne filozofije, pozabavi jedino titme, posmatrajui razne pozitivne
nauke u njihovom sadanjem stanju, da tano odreuje duh svake
od njih, da otkriva njihove odnose i njihovu povezanost, da svo
di ukratko, ako je mogue, sve njihove principe na manji broj za
jednikih principa, rukovodei se stalno osnovnim maksimama po
zitivne metode. Da se u isto vreme drugi naunici, pre nego to
se posvete svojim odgovarajuim strukama, osposobljavaju ubudu
e izuavanjem sveukupnosti pozitivnih znanja kako bi neposred
no koristili znanja koja ire oni naunici koji su se odali izuava
nju optih pojmova i da sa svoje strane ispravljaju njihove rezul
tate, a to je stanje stvari kojemu se dananji naunici iz dana u
dan primetno pribliuju. Kad se jednom ispune ova dva vana uslova, a oevidno je da to moe biti. podela rada u naukama e se
izvriti bez ikakve opasnosti do te mere koliko razvitak razliitih
vrsta znanja to bude zahtevao. Poto e jedna odreena grana nau
ke, koju e druge stalno kontrolisati. imati kao sopstvenu i stal
nu funkciju da povezuje svako novo pojedinano otkrie s optim
sistemom, neemo vie imati da strepimo da e prevelika panja

poklonjena detaljima ikada spreitii da se uoi celina. Jednom reju, moderno organizovanje naunog sveta bie tada potpuno ostva
reno i samo e imati da se bezgranino razvija, stalno uvajui is
ti karakter.
Stvoriti tako od izuavanja optih naunih pojmova jedan po
sebni odeljak velikog intelektualnog rada znai prosto rairiti primenu istog principa podele koji je postupno odvojio razne speci
jalnosti; jer, dok su razne pozitivne nauke bile slabo razvijene,
njihove meusobne veze nisu mogle imati toliko znaaja da bi da
le mesta, bar ne permanentno, posebnoj klasi radova, a u isto vre
me potreba za takvim novim izuavanjem bila je mnogo manje
hitna. Ali danas se svaka nauka posebno toliko rairila da ispiti
vanje njihovih meusobnih odnosa moe dati mesta stalnim
radovima koji u isto vreme postaju neophodni da bi se preduhitri
lo rasipanje ljudskih pogleda.
Tako ja shvatam namenu pozitivne filozofije u optem siste
mu stvarnih pozitivnih nauka. Takav je bar cilj ovog kursa.
Sada, kada sam pokuao da odredim to je mogue tanije u
ovom kratkom pregledu opti duh jednog kursa pozitivne filozofije,
mislim da moram da bih istakao sav karakter tog pre
gleda, izneti ukratko opta glavna preimustva koja moe imati
jedan takav rad ako su za njega pogodno ispunjeni bitni uslovi
saobrazno progresu ljudskog duha. Ovaj poslednji red razmatra
nja saveu na ukazivanje na etiri osnovna svojstva.
Izuavanje pozitivne filozofije, razmatrajui rezultate aktiv
nosti naih intelektualnih sposobnosti, prua nam na prvom mestu
jedino istinsko racionalno sredstvo da se iznesu na videlo logiki
zakoni ljudskog duha koji su dosad bili istraivani tako malo po
desnim putevima.
Da bih u tom pogledu objasnio svoju misao kako treba, mo
ram najpre da podsetim na jednu filozofsku koncepciju od najve
eg znaaja koju je izloio Blenvil u lepom uvodu svojih Optih
principa uporedne anatomije. Ona se sastoji u tome da svako ak
tivno bie, a naroito svako ivo bie, moe biti izuavano, u svim
njegovim fenomenima, u dva osnovna pogleda, u statikom pogle
du i u dinamikom pogledu, to jest kao sposobno da del i kao ono
koje stvarno del. Jasno je zaista da e sva razmatranja koja e se
moi pruiti neminovno ui u jednu ili u drugu kategoriju. Primenimo ovu sjajnu maksimu u izuavanju intelektualnih funkcija.
Ako se te funkcije posmatraju sa statike take gledita, nji
hovo izuavanje moe da se sastoji samo u odreivanju organskih
uslova od kojih one zavise; na taj nain ono sainjava bitni deo
anatomije i fiziologije. Posmatrajui te funkcije s dinamike ta
ke gledita, sve se svodi na to da se proui stvarni tok ljudskog
duha u pokretu ispitivanjem postupaka upotrebljeniih za dobijanje

34

35

raznovrsnih tanih saznanja koja je on ve stekao, ono to u su

tini ini opti predmet pozitivne filozofije, onako kako sam je definisao u ovom izlaganju. Jednom reju, uzimajui sve naune teo
rije kao krupna logika fakta, jedino se produbljenim posmatranjem datih fakata moemo uzdii do poznavanja logikih zakona.
To su oevidno jedina dva opta puta koji se uzajamno dopu
njuju i pomou kojih se moe doi do nekih pravih racionalnih
pojmova intelektualnim fenomenima. Vidi se da ni u kojem po
gledu nema mesta onoj iluzornoj psihologiji, poslednjem preobra
aju teologije, koju danas uzalud pokuavaju da oive i koja ne
brinui se ni za fizioloko izuavanje naih intelektualnih organa
niti za posmatranje racionalnih postupaka, koji stvarno rukovode
naim raznim naunim istraivanjima, tei da otkrije osnovne za
kone ljudskog duha posmatrajui ga u njemu samom, to jest apstrahujui potpuno i uzroke i posledice.
Pozitivna filozofija je postepeno postala nadmona ve od Bekona; danas ona vri, posredno, tako veliki uticaj ak i na umove
koji su ostali po strani u njenom ogromnom razvitku da su se metafiziari koji su se posvetili izuavanju nae inteligencije mogli
samo ponadati da uspore dekadenciju svoje nazovinauke, domilja
jui se da predstave svoje doktrine kao da su zasnovane na posmatranju injenica.U tu svrhu oni su izmislili da razlikuju, jednom
vrlo udnom suptilnou, dve vrste posmatranja podjednakog zna
aja, jedno spoljanje a drugo unutranje, i od kojih je poslednje
namenjeno izuavanju intelektualnih fenomena. Ovde nije mesto
da ulazim u posebnu diskusiju ovom osnovnom sofizmu. Ograniiu se samo da ukazem na glavno razmatranje koje jasno doka
zuje da je to nazovi direktno posmatranje duha pomou njega sa
mog ista iluzija.
Donedavno se verovalo da se vid objasnio govorei da svetlosno dejstvo tela odreuje na mrenjai odgovarajue slike spoljanjih oblika i boja. Na to su fiziolozi s razlogom primetili da bi,
ako ti svetlosni utisci deluju kao slike, bilo potrebno jedno drugo
oko da ih posmatra. Zar nije isto tako, samo jae u datom sluaju?
Zaista je razumljivo da, po nepobitnoj nunosti, ljudski duh
moe posmatrati direktno sve fenomene izuzev svojih sopstvenih.
Jer, ko bi vrio posmatranje? Shvatljivo je da ovek, to se tie
moralnih fenomena, moe posmatrati samog sebe u pogledu stras
ti koje ga obuzimaju iz tog anatomskog razloga to su organi u
kojima se strasti odvijaju odvojeni od onih koji su namenjeni za
posmatrake funkcije. Makar i da je svako imao priliku da pravi
na samom sebi takva zapaanja, ona oevidno ne bi mogla nikad
imati nekog velikog naunog znaaja, i najbolji nain da se upoz
naju strasti bie uvek da se posmatraju spolja, jer svako veoma iz
raeno stanje strasti, to jest ono koje bi bilo najvanije za ispit:-

vanje, neminovno je nespojivo s posmatrakim stanjem. Ali, ako

bi se na isti nain eleli posmatrati intelektualni fenomeni dok se
zbivaju nastaje oigledna nemogunost. Misaono bie se ne bi
moglo podeliti na dva, od kojih bi jedno razmiljalo dok bi drugo
posmatralo kako se razmilja. Poto su u ovom sluaju posmatrani organ i organ koji posmatra identini, kako bi se onda moglo
vriti posmatranje?
Ova nazovipsiholoka metoda je dakle radikalno nitavna u
svom principu. Pogledajmo do kakvih duboko kontradiktornih pos
tupaka ona dovodi! S jedne strane, preporuuju vam da se izolujete, koliko je god to mogue, od svih spoljanjih utisaka a naro
ito da sebi uskratite svaki intelektualni rad; jer kad biste se ba
vili samo najprostijim raunanjem, ta bi bilo s unutranjim posmatranjem? S druge strane, poto ste najzad, iz predostronosti,
dospeli u savreno stanje intelektualne uspavanosti, morate se po
zabaviti posmatranjem radnji koje e se izvriti u vaem umu kad
se u njemu ne bude nita deavalo! Nai e potomci bez sumnje vi
deu jednog dana takve pretenzije prenete na pozornicu.
Rezultati jednog tako udnog naina postupanja potpuno se
slau s principom. Ima dve hiljade godina otkad metafiziari ta
ko gaje psihologiju i jo nisu mogli da se sporazumeju ni u jed
nom shvatljivom i solidno utvrenom stavu. Oni su, ak i danas,
podeljeni na mnotvo kola koje se bez prestanka prepiru oko os
novnih elemenata njihovih doktrina. Unutranje ispitivanje stvara
skoro toliko protivrenih miljenja koliko ima i pojedinaca koji
smatraju da su mu se posvetili.
Pravi naunici, ljudi koji su se odali pozitivnim izuavanjima,
jo uvek uzalud trae od ovih psihologa da navedu samo jedno
stvarno otkrie, veliko ili malo, koje bi se dugovalo toj toliko hva
ljenoj metodi. To opet ne znai da su svi njihovi radovi bili apso
lutno bez ikakvog rezultata u odnosu na opti napredak naih saz
nanja, ne raunajui i osobitu uslugu koju su uinili podravaju
i aktivnost nae inteligencije u ono doba kad ona nije mogla ima
ti jae hrane. Ali moe se tvrditi da sve ono to se u njihovim spi
sima, prema razboritim recima jednog slavnog pozitivnog filozofa
(g. Kivjea), ne sastoji od metafora, smatranih kao konani sudovi,
a predstavlja neki istinski pojam, umesto da potie iz njihove to
bonje metode, dobijeno je stvarnim posmatranjem na putu ljud
skog duha koja su morala nicati, s vremena na vreme, iz razvitka
nauka. ak i ti pojmovi tako retki, isticani s toliko emfaze, a koji
su samo plod nedoslednosti psihologa njihovoj tobonjoj metodi,
najee su ili vrlo preterani ili vrlo nepotpuni i mnogo inferiorni
ji od zapaanja koja su bez razmetanja ve dali naunici na osno
vu metoda kojima se slue. Bilo bi lako navesti u tom pogledu ubedljive primere da se ne bojim da u dati ovde suvie mesta jed-

36

37

nom takvom pretresanju: setimo se, izmeu ostalih, ta se desilo

u pogledu teorije znakova.
Razmatranja na koja sam ukazao u odnosu na logiku nauku
jo su jasnija kad se prenesu na logiku vetinu.
Zaista, kad je u pitanju ne samo da se ima predstava pozi
tivnoj metodi ve da se njoj stekne dosta jasno i temeljno zna
nje da bi se mogla stvarno koristiti, treba je razmatrati kad je u
akciji; potrebno je dakle prouiti njene razne krupnije primene
ve proverene. Jednom reju, jasno je da je to mogue postii sa
mo filozofskim ispitivanjem nauka. Ova se metoda ne moe izua
vati odvojeno od istraivanja u kojima je primenjena; ili bi to pak
bilo samo mrtvo izuavanje koje ne bi obogatilo duh koji mu se
posvetio. Sve to se njoj moe stvarno rei, kad je apstraktno
posmatramo, svodi se na tako nejasna uoptavanja da ona ne bi
mogla imati nikakvog uticaja na intelektualni sistem. Ako je ne
ko dobro utvrdio, logiki, da sva naa saznanja moraju biti zasno
vana na posmatranju, da moramo polaziti as od injenica na prin
cipe a as od principa na injenice, i jo neke sline aforizme, te
me je daleko manje jasna metoda negoli onom koji je izuavao,
na iole produbljen nain, jednu jedinu pozitivnu nauku, ak i bez
filozofske namere. Zbog toga to nisu poznavali tu osnovnu inje
nicu, nai psiholozi su dovedeni na to da svoja sanjarenja smatra
ju naukom, verujui da razumeju pozitivnu metodu zato to su i
tali Bekonove propise ili Dekartovu raspravu.
Ne znam da li e kasnije biti mogue da se a priori odri jedan
pravi metodski kurs potpuno nezavisan od filozofskog izuavanja
nauka; ali sasvim sam ubeen da je to danas neizvodljivo poto se
krupni logiki postupci ne mogu jo objanjavati s dovoljno tanosti izdvojeno od njihove primene. Stavie, usuujem se da dodam
da, kad bi se kasnije i mogao ostvariti jedan takav poduhvat, to
se zaista d shvatiti, ipak bi se samo izuavanjem pravilnih primena naunih postupaka moglo uspeti da se stvori jedan dobar si
stem intelektualnih navika, to je meutim i osnovni cilj izuava
nja metode. Nije mi potrebno da sada i dalje insistiram na ovom
predmetu koji e se esto javljati u toku itavog kursa i kojem
u posebno dati nova razmatranja u iduem predavanju.
Prvi i neposredni krupni rezultat pozitivne filozofije mora. da
kle, biti: otkrivanje na osnovu iskustva zakona po kojima se odvi
jaju nae intelektualne funkcije i dalje, tano poznavanje optih
zakonitosti koje su neophodne da bi se pouzdano postupalo u istra
ivanju istine.
Drugi rezultat, ne manje vaan, i mnogo prei, do kojeg ne
minovno danas dovodi uspostavljanje pozitivne filozofije, definisane u ovom izlaganju, bio bi da se postaramo za opti preobraaj
naeg vaspitnog sistema.

Zaista, svi trezveni duhovi ve jednoduno priznaju da je nu

no da se nae evropsko vaspitanje. u sutini jo teoloko, metafi
ziko i knjievno, zameni jednim pozitivnim vaspitanjem, saobrazno duhu nae epohe i prilagoeno potrebama moderne civilizacije.
Razni pokuaji, kojih je bivalo sve vie u toku poslednjeg stolea.
naroito u nae vreme, da se pozitivno uenje stalno iri i jaa, a
kojima su se uvek revnosno pridruivale sve evropske vlade, uko
liko nisu od njih i potekli, dovoljno svedoe da se svuda razvija
spontano oseanje ove nunosti. Ali, pomaui koliko je mogue ove
korisne poduhvate, ne smemo se zavaravati da u sadanjem stanju
naih ideja oni mogu biti dovoljni da postignu svoj glavni cilj, to
jest osnovni preobraaj opteg vaspitanja. Jer iskljuiva strunost,
prevelika izdvojenost, koje jo karakteriu na nain shvatanje- i
gajenja nauka, neminovno vre veliki uticaj na nain njihovog iz
laganja u nastavi. Ako neki pametan ovek danas eli da izuava
glavne grane prirodne filozofije da bi stekao jedan opti sistem
pozitivnih ideja, bie primoran da posebno izuava svaku od njih
na isti nain i isto tako opirno kao kad bi hteo da postane ili sa
mo astronom, ili samo hemiar, itd. Zbog toga je takvo obrazova
nje skoro nemogue i neminovno veoma nesavreno, ak i za naj
jae inteligencije i u najpovoljnijim uslovima. Takav nain izua
vanja bio bi dakle potpuno neosnovan kad je u pitanju opte obra
zovanje. Pa ipak. ovo poslednje iziskuje bezuslovno jednu celinu
pozitivnih pogleda svim vanijim klasama prirodnih fenomena.
Upravo takva jedna celina treba odsada da bude, na viem ili ni
em stupnju, ak i u narodnim masama, stalna baza svih ljudskih
smeranja koja mora. jednom reci, sainjavati opti duh naih poto
maka. Da bi prirodna filozofija mogla dovriti ve tako priprem
ljen preporod naeg intelektualnog sistema, neophodno je da raz
ne nauke iz kojih se ona sastoji, predstavljena kao razne grane
jednog jedinog stabla, budu svedene najpre na ono to ini njihovu
sutinu, to jest na njihove glavne metode i njihove najznaajnije
rezultate. Samo na taj nain nastava nauka moe postati baza jed
nog novog opteg i istinski racionalnog vaspitanja. Da se zatim na
ovo osnovno obrazovanje nadovezuju razna posebna nauna izu
avanja, koja odgovaraju raznim posebnim obrazovanjima, u to
ne moe biti nikakve sumnje. Ali ono na ta sam prvenstveno hteo
ovde da ukazem sastoji se u tome da bi sve te specijalnosti, ta vi
e teko okupljene, bile u osnovi nedovoljne da stvarno obnove
sistem naeg vaspitanja ako se ne bi zasnivale na prethodnoj bazi
opte nastave, direktnog rezultata pozitivne filozofije definisane u
ovom izlaganju.

38

39

Posebno izuavanje optih naunih pojmova nije samo namenjeno da reorganizuje obrazovanje, ve ono mora isto tako da do-

prinese i posebnom napretku raznih pozitivnih nauka. To je ono

to sainjava treu osnovnu osobinu na koju sam resio da ukazem.
Zaista, podele koje vrimo u naim naukama, mada nisu pro
izvoljne, kao to neki misle, u sutini su vetake. U stvari, pred
met svih naih istraivanja je jedan; mi ga delimo samo s namerom
da razdvojimo tekoe kako bismo ih bolje resili. Otuda se dea
va da bi, suprotno naim klasinim podelama, znaajna pitanja zahtevala izvesnu kombinaciju veeg broja posebnih gledita kojoj
ne moe biti mesta u sadanjem sastavu naunog sveta; zbog toga
ti problemi ostaju nereeni mnogo due nego to bi to bilo nuno.
Takva nezgoda se javlja za najosnovnije doktrine svake pozitivne
nauke ponaosob. Za to se mogu navesti vrlo upadljivi primeri, na
koje u briljivo ukazivati kako nam ih prirodni tok ovog kursa
bude pruao.
Mogao bih u tom smislu navesti, iz prolosti, jedan primer do
stojan pamenja uzimajui u obzir izvrsnu Dekartovu koncepciju
analitikoj geometriji. Sta je drugo ovo osnovno otkrie koje je
izmenilo lice matematike nauke, i u kojem treba gledati istinsku
klicu svih kasnijih velikih progresa, nego rezultat jednog usposta
vljenog zbliavanja dveju nauka dotada shvatanih posebno? Ali
ovo zapaanje bie presudniije ako ga prenesemo na jo nereena
pitanja.
Ovde u odabrati samo, iz hernije, tako znaajnu doktrinu
odreenim proporcijama. Svakako da znaajna diskusija koja se
danas razvila osnovnom principu ove teorije, ma kako izgledalo,
ne bi jo mogla biti smatrana kao neopozivo zavrena. Jer. kako
mii se ini, to nije jedno obino pitanje iz hernije. Da bi se u tom
pogledu dobila zaista definitivna odluka, to jest da bi se odredilo
da li treba smatrati kao zakon prirode to to se molekuli nemi
novno kombinuju po utvrenom broju, smatram da bi bilo neop
hodno povezati hemijsko gledite sa fiziolokim. Ono to ukazuje
na to, po samom priznanju slavnih hemiara koji su najvie doprineli stvaranju ove doktrine, jeste da se u najbolju ruku moe rei
da se ona stalno obistinjuje ukoliko se odnosi na sastav neorganskih tela; ali ona bar isto toliko stalno podbacuje u pogledu organ
skih jedinjenja, na koja se, kako do danas izgleda, ona ne bi mo
gla proiriti. Dakle, pre no to se ova teorija uzdigne do stvarno
osnovnog principa, nee li biti potrebno povesti rauna ovom og
romnom izuzetku? Da li moda taj 'izuzetak ne zavisi od onog istog
opteg karaktera svojstvenog svim organskim telima zbog koga je,
za ma koji od njihovih fenomena, neumesno i govoriti nepromenljivim brojevima? No kako bilo, jasno je da je neophodan jedan
potpuno novi duh razmatranja, koji bi jednako pripadao li herniji
i fiziologiji, da bi se konano odluilo na neki nain ovom krup
nom pitanju prirodne filozofije.

40

Smatram da je potrebno navesti ovde i jedan drugi primer iste

prirode, ali koji je, poto se odnosi na jedan znatno specijalniji
predmet istraivanja, jo ubedljiviji kad hoe da se pokae pose
ban znaaj pozitivne filozofije u reavanju pitanja koja zahtevaju
kombinaciju veeg broja nauka. I njega uzimam iz hernije. Re je
pitanju, jo nereenom, koje se sastoji u tome da se odredi da li
azot treba da bude smatran, u sadanjem stanju naih saznanja,
kao prosto telo ili sloeno. Vi znate kakvim je isto hemijskim ra
zmatranjima uspeo uveni Berzelius da poljulja miljenje skoro
svih dananjih hemiara jednostavnosti ovog gasa. Ali ono to
ne smem propustiti da posebno istaknem, jeste uticaj koji je u ovom
pogledu vrilo na Berzeliusa, kako on sm tome daje dragoceno
priznanje, fizioloko posmatranje da ivotinje koje uzimaju hranu
bez azota imaju u sastavu svog tkiva isto toliko azota kao i ivoti
nje mesoderi. Prema ovome, zaista je jasno da e biti neophodno
potrebno, da bi se stvarno resilo da li je azot prosto telo ili ne, da
intervenie fiziologija i da se kombinuje, sa isto hemijskim raz
matranjima, jedan niz novih istraivanja odnosu izmeu sasta
va ivih tela i njihovog naina ishrane.
Sad bi bilo suvino navoditi vie primera o ovim problemima
mnogostruke prirode koji bi mogli biti reeni samo prisnim kombinovanjem vie nauka koje se danas gaje potpuno odvojeno. Oni
koje sam naveo dovoljni su da se oseti, uglavnom, znaaj uloge
koju mora vriti, u usavravanju svake prirodne nauke ponaosob,
pozitivna filozofija ija je neposredna namena da na jedan stalan
nain organizuje takve kombinacije koje bez nje ne bi mogle da
se sprovode kako treba.
Najzad, moram ve sada ukazati na etvrtu i poslednju osobinu
onoga to sam nazvao pozitivnom filozofijom i zbog koje e ova
nesumnjivo privui optu panju vie nego zbog svake druge, po
to je ona danas najvanija za praksu i to se moe smatrati jedi
nom solidnom osnovom drutvene reorganizacije koja mora da
okona kritino stanje u kojem se ve odavno nalaze najcivilizovanije nacije. Poslednji deo ovog kursa bie posebno posveen u
vrivanju gornjeg stava, koji e biti razvijen u svojoj irini. Ali
skici opteg pregleda kojeg sam se latio u ovom izlaganju nedo
stajao bi jedan od najkarakteristiniijih elemenata ako bih propu
stio da ukazem ovde na jedno tako bitno razmatranje.
Bie dovoljno nekoliko vrlo prostih razmiljanja da opravda
ju ono po emu bi jedna ovakva ocena u prvi mah mogla izgledati
odve usiljena.
Verujem da itaocima ovog del ne moram dokazivati da ideje vladaju svetom li da ga potresaju, ili, drugim recima, da sav
drutveni mehanizam poiva u krajnjoj liniji na miljenjima. Oni
dobro znaju da velika politika i moralna kriza sadanjeg drutva
41

potie u sutini od intelektualne anarhije. Nae najtee zlo sastoji

se zaista u ovom dubokom razilaenju koje sada postoji izmeu
ljudi u pogledu svih osnovnih naela ija je postojanost prvi uslov
za pravi drutveni poredak. Sve dotle dok pojedinci ne budu jedno
duno prili izvesnom broju optih ideja koje su u stanju da obra
zuju jednu zajedniku drutvenu doktrinu, jasno je da e stanje
nacija neminovno ostati bitno revolucionarno uprkos svim politi
kim palijativnim merama koje bi se mogle primeniti i u njemu e
biti mogue samo privremene institucije. Isto tako je izvesno da,
ako se ovo okupljanje duhova u jednu istu zajednicu u pogledu
principa ostvari, iz njega e neminovno proistei odgovarajue in
stitucije, ne dajui mesta nikakvom tekom potresu poto bi se
samim tim faktom uklonio najvei nered. Eto u tom pravcu treba
usmeriti glavnu panju svih onih koji oseaju znaaj jednog stanja
stvari istinski normalnog.
Sada. s vie take gledita na koju nas postepeno dovela ra
zliita razmatranja ukazana u ovom izlaganju, lako je da se u isti
mah i jasno okarakterie prava sutina sadanjeg drutvenog sta
nja i da se iz njega izvede kojim bi se putem ono moglo bitno izmeniti. Oslanjajui se na osnovni zakon iznet na poetku ovog iz
laganja, verujem da mogu tano rezimirati sva posmatranja koja
se odnose na sadanju situaciju drutva ako prosto kaem da sa
danji nered potie, u sutini, od istovremene upotrebe triju filo
zofija radikalno nepomirljivih: teoloke, metafizike i pozitivne.
Zaista je jasno da ako bi bilo koja od ove tri filozofije dobila sveoptu i potpunu nadmonost, postojao bi jedan odreeni drutveni
poredak, dok se zlo sastoji naroito u odsustvu svake prave orga
nizacije. Koegzistencija ove tri suprotne filozofije apsolutno spre
ava da bude saglasnosti u ma kojem bitnom pogledu. Dakle, ako
je taan ovaj nain gledanja, onda se radi samo tome da se saz
na koja od tri filozofije moe i mora da nadvlada po prirodi stva
ri: svaki e se razuman ovek, ma kakva mogla biti njegova pose
bna miljenja pre analize pitanja, morati zatim potruditi da uzme
uea u njenoj pobedi. Ako je istraivanje dovedeno do takve jed
nostavnosti, ne izgleda da e ono morati ostati dugo bez rezultata,
jer je oevidno iz svih razloga od kojih sam u ovom izlaganju na
veo nekoliko vanijih, da e, prema prirodnom toku stvari, jedino
pozitivna filozofija nadvladati. Jedino je ona, kroz dugi niz vekova, stalno napredovala dok su njene protivnice bile stalno u deka
denciji. S pravom ili ne, nema znaaja; opti fakat je neosporan,
i to je dovoljno. Nekome moe da bude ao, ali taj fakat ne moe
unititi pa prema tome ni zanemariti ga, makar bio primoran da
se bavi samo iluzornim spekulacijama. Ta opta revolucija ljudskog
duha danas je skoro potpuno izvrena; ne ostaje nita drugo, kao
to sam to ve objasnio, nego da se upotpuni pozitivna filozofija

42

ukljuujui u nju i izuavanje drutvenih fenomena, i da se zatim

rezimira u jednoj jedinoj homogenoj doktrini. Kad ovaj dvostruki
posao bude dovoljno odmakao, definitivna pobeda pozitivne filo
zofije e doi spontano i uspostavie red u drutvu. Tako izrazito
prvenstvo koje skoro svi duhovi, od najprosveenijih do najpros
tijih, ukazuju danas pozitivnim saznanjima u odnosu na nejasne i
mistine koncepcije, dovoljno nagovetava na kakav e prijem na
ii ova filozofija kad ona bude stekla onu jedinu osobinu koja joj
jo nedostaje, karakter odgovarajue univerzalnosti.
Ukratko, teoloka i metafizika filozofija se otimaju danas oko
zadatka, koji je iznad moi ' jedne i druge, da reorganizuju dru
tvo; jedino izmeu njih postojli jo borba u tom pogledu. Pozitiv
na filozofija je do sada u toj raspri intervenisala jedino da bi ih
kritikovala i jednu i drugu, pri emu ih je potpuno diskreditovala. Stavimo je najzad u poloaj u kom bi imala stvaralaku ulogu,
ne vodei dalje rauna prepirkama koje su postale beskorisne.
Upotpunjujui zamani intelektualni poduhvat koji su zapoeli Bekon, Dekart i Galilej, stvorimo neposredno sistem optih ideja ko
ji e odsada, zahvaljujui ovoj filozofiji, neogranieno preovladati
u ljudskom rodu, a revolucionarna kriza koja uznemirava civilizovane narode bie potpuno okonana.
To su etiri glavne take gledita preko kojih sam morao ve
sad ukazati na spasonosni uticaj pozitivne filozofije, to bi poslu
ilo kao bitna dopuna njenoj optoj definicij koju sam ranije po
kuao da izloim.
Pre nego to zavrim elim da za trenutak skrenem panju na
jedno poslednje razmiljanje koje mi se ini potrebno kako bi se
izbeglo, koliko je to mogue, da se unapred stekne pogreno mi
ljenje prirodi ovog kursa.
Postavljajui za cilj pozitivnoj filozofiji da rezimira u jednoj
jedinoj homogenoj doktrini skup steenih saznanja u pogledu raz
liitih vrsta prirodnlih fenomena, bio sam daleko od pomisli da pri
stupim optem izuavanju tih fenomena posmatrajui ih sve kao
razliite posledice samo jednog principa, kao podreene jednom
te istom zakonu. Iako moram ovo pitanje u iduem predavanju po
sebno raspraviti, verujem da treba jo sad da kaem neto nje
mu kako bi se spreili skroz neosnovani prigovori koje bi mi mo
gli uputiti oni koji bi, pogreno obaveteni, uvrstili ovaj kurs u
pokuaje univerzalnog objanjenja kakva svakodnevno daju ljudi
kojima su potpuno tui nauni metodi i saznanja. Ovde nije re
ni em slinom; a ovaj kurs dae tome jasan dokaz svima oni
ma kod kojih bi objanjenja data u ovom izlaganju mogla ostaviti
neku sumnju u tom pogledu.
Po mom dubokom linom ubeenju ja posmatram ove podu
hvate univerzalnog objanjenja svih fenomena jednim jedinim za-

43

kanom kao krajnje neosnovane, ak i kad potiu od najmerodavnijih. Ja smatram da su sredstva ljudskog duha vrlo slaba a vasiona suvie kompliikovana da bi nam ikada bilo na domaku jedno
takvo nauno savrenstvo i mislim, uostalom, da se obino stvara
vrlo preterano miljenje prednostima koje bi iz njega neminovno
poticale ako bi ono bilo mogue. U svakom sluaju izgleda mi oe
vidno da smo, s obzirom na sadanje stanje naih saznanja, vrlo
daleko od toga da bi takvi pokuaji mogli biti razboriti pre jednog
dueg vremenskog perioda. Jer, ako bismo se i mogli nadati da
doemo dotle, to bi po mom shvatanju moglo biti samo kad bi se
svi prirodni fenomeni vezali za najoptiji pozitivni zakon koji po
znajemo, zakon gravitacije, koji ve povezuje sve astronomske fe
nomene za deo fenomena zemaljske fizike. Laplas je u stvari izlo
io jedno gledite prema kojem bi se mogle u hemijskim fenome
nima videti samo proste molekularne posledice njutnovske privla
ne sile, izmenjene oblikom i meusobnim poloajem atoma. Ali.
sem neodreenosti u kojoj bi verovatno uvek ostala ova koncepcija
zbog nedostatka osnovnih podataka unutranjoj gradi tela, sko
ro je siigurno da bi je toliko teko bilo primeniti da bi ovek mo
rao zadrati, kao vetaku. podelu koja danas vai kao prirodna
izmeu astronomije i hernije. Uostalom i Laplas je predstavio ovu
ideju samo kao jednu obinu filozofsku igru koja nije u stanju da
stvarno vri ma kakav koristan uticaj na progres hemijske nauke.
Ali, to jo nije sve; jer, pretpostavljajui ak da je ova nepremo
stiva tekoa savladana, opet ne bi bilo postignuto nauno jedin
stvo poto bi posle toga trebalo pokuati da se skup fiziolokih fe
nomena pripoji istom zakonu; to zaista ne bi bio manje teak deo
poduhvata. Pa ipak, hipoteza koju smo ukratko pregledali, ako se
sve dobro odmeri, najvie bi odgovarala tome toliko prieljkivanom
jedinstvu.

lo ii za tim da se nekad, ak i u najdaljoj budunosti, oni svedu

strogo na jedan jedini.
Pokuao sam u ovom izlaganju da tano odredim, koliko je bi
lo u mojoj moi, svrhu, duh i uticaj pozitivne filozofije. Oznaio
sam dakle cilj kojem su uvek teili i tee svi moji radovi, bilo u
ovom kursu bilo u svakoj drugoj prilici. Niko nije dublje od me
ne ubeen u nedovoljnost mojih intelektualnih snaga, pa ak kad bi
one bile daleko iznad svoje stvarne vrednosti, da bi odgovorile jed
nom tako obimnom i uzvienom zadatku. Ali ono to samo jedan
um ne moe ostvariti, i u toku samo jednog ivota, jedan jedini
to moe jasno predloiti: a to je sva moja ambicija.
Poto sam izloio pravi cilj ovog kursa, to jest utvrdio taku
gledita s koje u posmatrati razliite glavne grane prirodne filo
zofije, u iduem predavanju u dopuniti ove opte prethodne na
pomene, prelazei na izlaganje plana, to jest na odreivanje enci
klopedijskog reda koji treba uspostaviti meu razliitim klasama
prirodnih fenomena, pa, prema tome, i meu odgovarajuim pozi
tivnim naukama.

Nije potrebno da dalje ulazim u detalje da bih dokazao da

cilj ovog kursa nije nikako da se svi prirodni fenomeni predsta
ve kao da su u osnovti istovetni a da su im okolnosti razliite. Ka
da bi to bilo tako, pozitivna filozofija bi nesumnjivo bila rsavrenija. Ali taj uslov nije nikako neophodan za njeno sistematsko for
miranje, kao ni za realizovanje krupnih i uspertih rezultata do
kojih ona, kao tn smo videli, dovodi. Neophodno jedinstvo za to
jeste samo jedinstvo metode koje oevidno moe i mora da posto
ji, a ve je preteno i ustaljeno. to se tie doktrine, nije neophod
no da postoji samo jedna jedlina, dovoljno je da ona bude homo
gena. Mi dakle s dvostruke take gledita jedinstva metoda i ho
mogenosti doktrina razmatramo, u ovom kursu, razliite klase po
zitivnih teorija. Teei da umanjimo, koliko je to god mogue, broj
optih zakona neophodnih za pozitivno objanjenje prirodnih fe
nomena, to je u stvari filozofski cilj nauke, mi smatramo kao sme-

44

45

DRUGO PREDAVANJE
i-;

.,

Izlaganje plana ovog kursa ili opta razmatranja

hijerarhiji pozitivnih nauka

Poto sam okarakterisao koliko je bilo mogue tano, u pret

hodnom predavanju, razmatranja koja treba izloiti u ovom kur
su svim glavnim granama prirodne filozofije, sada treba da ut
vrdim plan kojeg se moramo drati, to jest najpogodniju racional
nu klasifikaciju razliitih osnovnih pozitivnih nauka, kako bismo ih
izuavali postupno s one take gledita koju smo ve utvrdili. Ovo
drugo opte pretresanje je neophodno da bismo ve na poetku
upoznali pravi duh ovog kursa.
Lako je odmah shvatiti da ovde nije re kritici, naalost vrlo
lakoj, mnogobrojnih klasifikacija koje su predlagane, ve dva veka, za opti sistem ljudskih saznanja zamiljen u svoj njegovoj i
rini. Danas smojpotpuno ubeenii da enciklopedijske lestvice, kao
Bekonove i Dalamberove. napravljene prema bilo kojoj razlici po
jedinih sposobnosti ljudskog duha. samim tim imaju osnovne ma
ne ak i kad ta razlika nije. kao to to esto biva, vie suptilna
nego stvarna: jer, u svakoj sferi aktivnosti na razum upotreblja
va istovremeno sve svoje glavne sposobnosti. Sto se tie svih osta
lih predlaganih klasifikacija, bie dovoljno primetiti da su razlii
te diskusije, voene ovom predmetu, imale za krajnji rezultat da
pokau osnovne mane u svakoj od njih tako da nijedna nije mogla
stei jednoduno odobravanje i da u tom pogledu postoji gotovo
toliko miljenja koliko i linosti. Ovi razliiti pokuaji bili su uopte ak tako loe zamiljeni da su i nehotice kod veine izazivali
nepovoljno predubeenje protiv svakog poduhvata te vrste.
Ne zaustavljajui se vie na injenici tako jasno konstatovanoj, vanije je da joj potraimo uzrok. U stvari, lako se moe ob
jasniti potpuna nesavrenost tih enciklopedijskih pokuaja, do da
nas tako esto ponavljanih. Nije potrebno da ukazujem da su ove
klasifikacije, otkako su prvi radovi te vrste izgubili opte poverenje zbog nedovoljne solidnosti, najee usvajali samo oni koji su
bili skoro potpuno neupueni u poznavanje predmeta koji se kla-

47

sifikuju. Ne uzlimajui u obzir ovo lino razmatranje, postoji je

dan mnogo vaniji razlog, uzet iz same prirode predmeta, i koji
jasno pokazuje zato se do danas nije bilo mogue uzdii do jedne
enciklopedijske koncepcije stvarno zadovoljavajue. On se sastoji
u nedostatku homogenosti, koga je uvek bilo sve do poslednjeg vre
mena, izmeu razliitih delova intelektualnog sistema, budui da
su jedni postepeno postajali pozitivni dok su drugi ostajali i dalje
teoloki ili metafiziki. Oevidno da je bilo nemogue u jednom
tako nepovezanom stanju stvari izvesti ma kakvu racionalnu klasi
fikaciju. Kako uspeti da se koncepcije, tako duboko kontradiktor
ne, rasporede u jednom jedinom sistemu? tu tekou su se ne
minovno spoticali svi klasifikatori a da je nijedan od njih niije
jasno uoio. Pri svemu tome svako ko je dobro poznavao pravu
situaciju ljudskog duha mogao je zapaziti da je takav poduhvat
preuranjen i da e on biti uspeno (izveden samo onda kad nae
glavne koncepcije budu postale pozitivne.
Poto se sada taj osnovni uslov moe smatrati kao ispunjen,
prema objanjenjima datim u prethodnom predavanju, onda je
mogue pristupiti zaista racionalnom i trajnom rasporedu jednog
sistema iji su svi delovi postali najzad homogeni.
S druge strane, opta teorija klasifikacija koju su u svojim fi
lozofskim radovima uspostavili u skorije vreme botaniari i zoolo
zi doputa nam da se nadamo stvarnom uspehu u jednom slinom
poslu, pruajui nam sdguran putokaz preko pravog osnovnog prin
cipa klasifikovanja koji dotada nikad nije bio jasno shvaen. Taj
princip je nuna posledica direktnog primenjivanja pozitivne me
tode na samo pitanje klasifikacija, koje, kao i svako drugo, mora
biti tretirano na osnovu posmatranja umesto da se reava razma
tranjima a priori. On se sastoji u tome da klasifikacija mora proisticati iz samog izuavanja predmeta koje treba klasifiikovati i biti
odreena stvarnim afinitetima prirodne povezanosti koju oni pred
stavljaju tako da samo klasifikovanje bude izraz najoptijeg fak
ta, koji se ispoljava u produbljenom poreenju obuhvaenih pred
meta.
Svi ljudski radovi se odnose ili na istu teoriju ili na akciju.
Tako najoptija podela naih stvarnih saznanja sastoji se u tome
da ih razlikujemo na teorlijska i na praktina. Ako uzmemo u ob
zir ovu prvu podelu, oevidno je da na jednom ovakvom kursu
moe biti rei samo teorijskim saznanjima, jer se ne radi smatranju celog sistema ljudskih znanja ve jedino posmatranju
sistema osnovnih koncepcija razliitim redovima fenomena, kon
cepcija koje daju solidnu osnovu svim ostalim naim kombinacijama
i koje opet nisu zasnovane ni na kakvom prethodnom intelektual
nom sistemu. Dakle, u jednom takvom radu treba razmatrati sa
mo teorijska saznanja, a ne pnimenu sem ukoliko ih ova ne rasvetljava. To je verovatno ono to je Bek on podrazumevao, mada veo-

48

ma nepotpuno, pod prvom filozofijom, za koju kae da treba da

proizlazi iz skupa nauka, a koju su tako razliito i uvek tako ud
no shvatali metafiziari kad su se prihvatali da objasne njegovu
misao.
Besumnje, kad se obuhvati potpuna celina svakovrsnih rado
va ljudskog roda, izuavanje prirode se mora shvatiti kao namenjeno da prui pravu racionalnu bazu ovekovog delovanja na pri
rodu, jer poznavanje zakona fenomena, koje nam stalno dozvolja
va da ih predvidimo, oevidno moe jedino da nas vodi, u aktiv
nom ivotu, da ih modifikujemo jedne pomou drugih u nau ko
rist. Naa prirodna i neposredna sredstva kojima delujemo na te
la koja nas okruuju krajnje su slaba i potpuno nesrazmerna na
im potrebama. Kad god nam poe za rukom da izvrimo kakvu
veliku radnju, to je samo zato to nam poznavanje prirodnih za
kona dopusta da uvedemo, u odreenim okolnostima pod ijim se
uticajem deavaju razni fenomeni, neke preinaujue elemente, ko
ji su, ma kako bili slabi sami po sebi, dovoljni da, u izvesnim slu
ajevima, izmene na nae zadovoljstvo definitivni rezultat sveu
kupnosti spoljnlih uzroka. Ukratko, nauka, odakle i predvianje;
predvianje, odakle i akcija: takva je vrlo prosta formula koja iz
raava, na taan nain, optu vezu nauke i primene, uzimajui ova
dva izraza u njihovom celokupnom znaenju.
Ali, uprkos kapitalnom znaaju ovog odnosa, koji nikada
ne srne biti zapostavljen, shvatiti nauke samo kao bazu primene
znailo bi stvoriti njima nepotpunu predstavu, emu su naalost
previe skloni u nae doba. Ma kako bile ogromne usluge koje na
uke pruaju industriji i mada je, prema odlunom Bekonovom tvr
enju, snaga neminovno proporcionalna znanju, ne smemo zabora
viti da nauke, pre svega, imaju diirektniju i uzvieniju svrhu
da zadovolje osnovnu potrebu koju naa inteligencija osea za
upoznavanje zakona fenomena. Da bismo osetili koliko je ova po
treba duboka i neodoljiva, dovoljno je da pomislimo jedan trenu
tak na fizioloke posledice uda i da uzmemo u obzir da je najstra
niji onaj utisak koji doivljavamo onda kad nam se ini da se ne
ki fenomen odigrava suprotno prirodnim zakonima koji su nam
poznati. Ova potreba da rasporeujemo fakta po jednom takvom
redu kako bismo ih mogli lako shvatiti (to i jeste pravi predmet
svih naunih teorija) tako je svojstvena naoj prirodi da bismo se.
ako ne bismo uspeli da je zadovoljimo pozitivnim koncepcijama,
neizbeno vratili na teoloka i metafizika objanjenja koja su prvo
bitno i stvorena iz date potrebe, kao to sam izloio u prolom
predavanju.
Uinilo mi se da moram ve sada izriito ukazati na jedno
razmatranje, koje e se esto javljati u toku celog kursa, kako bih
pokazao koliko je potrebno da se uvamo preterano velikog uti-

49

aja sadanjih navika koje smetaju da se steknu pravilne i pleme

nite ideje znaaju i nameni nauka. Kad, u duhu naunika, jaa
sila nae prirode ne bi ispravljala, ak nehotice, ono to je u tom
pogledu nepotpuno i skueno u optoj tenji nae epohe, ljudska in
teligencija, svedena na to da se bavi samo istraivanjima od ne
posredne praktine koristi, samim tim bi se nala, kao to je to
vrlo tano primetio Kondorse, potpuno zaustavljena u svom napre
dovanju, ak i u odnosu na primene kojima bi bilo nerazumno po
svetiti isto teorijske radove; jer najznaajnije primene proizlaze
stalno iz teorija stvorenih u isto naunoj nameni i koje su esto
gajene u toku vie vekova ne pruajui za samu praksu nikakav
rezultat. tome moemo navesti jedan vrlo znaajan primer iz
divnih teorija grkih matematiara kupiniim presecima, koje su,
posle dugog niza generacija, podstiui obnavljanje astronomije,
posluile da moreplovstvo dovedu najzad do onog stepena savre
nosti koji je postiglo u poslednje vreme i do kojeg nikad ne bi do
lo bez Arhimedovih i Apoloniusovih isto teorijskih radova; sto
ga je Kondorse mogao u tom pogledu s pravom rei: Mornar, ko
ji je, tano potujui geografsku duinu, uva od brodoloma, du
guje ivot teoriji koju su pre dve hiljade godina stvorili genijalni
ljudi imajui u vidu isto matematike teorije.
Oevidno je dakle da ljudski duh, posto je uglavnom shvatio
da izuavanje prirode slui kao racionalna baza za delovanje na
prirodu, mora pristupiti teorijskim ispitivanjima apstrahujui pot
puno svaki praktini obzir; jer naa sredstva za otkrivanje istine
tako su slaba da, ako ih ne skoncentriemo iskljuivo ka tom cilju
i ako, traei istinu, nametnemo sebi u isto vreme i taj uslov da
joj naemo neposrednu praktinu korist, bilo bi nam skoro uvek
nemogue da u tome uspemo.
Bilo kako bilo, izvesno je da skup naih saznanja prirodi i
skup naih postupaka koje iz njih izvodimo da bismo izmenili pri
rodu u nau korist ine dva sistema bitno razliita sama po sebi,
koje treba odvojeno shvatiti i razraivati. Osim toga, budui da je
prvi sistem baza drugoga, potrebno je prvo njemu posvetiti meto
diko prouavanje, ak i kad bismo nameravali obuhvatiti celokupnost ljudskih saznanja kako u praktinom tako i u teorijskom po
gledu. Izgleda mi da bi ovaj teorijski sistem trebalo danas da sa
injava iskljuivo predmet jednog istinski racionalnog kursa pozi
tivne filozofije; ja ga bar tako zamiljam. Svakako da bi se mogao
zamisliti i jedan opseniji kurs koji bi se istovremeno odnosio i na
teorijske i na praktine opte pojmove. Ali ja ne mislim da jedan
takav poduhvat, ak i nezavisno od njegovog obima, moe biti uspeno izveden u sadanjem stanju ljudskog duha. Izgleda mi da on
iziskuje prethodno jedan vrlo znaajan posao i to sasvim posebne
prirode, posao koji jo nije uraen, da se, prema naunim teprija-

ma u pravom smislu, stvore posebne koncepcije koje bi sluile kao

direktna baza optim postupcima primene.
Na stupnju razvitka koji je ve dostigla naa inteligencija, na
uke nemaju neposrednu primenu na vetine, bar u najsavrenijim
sluajevima; izmeu ova dva reda ideja postoji jedan srednji, sla
bo odreen po svom filozofskom karakteru, ali pristupaniji kad se
posmatra drutvena klasa koja se njim posebno bavi. Izmeu na
unika u pravom smislu i onih koji stvarno rukovode produktiv
nim radovima poinje danas da se stvara jedna prelazna klasa, kla
sa inenjera, iji je poseban cilj da organizuje veze izmeu teori
je i prakse. Nemajui nikako u vidu tok naunih saznanja, ona ih
posmatra u njihovom sadanjem stanju da bi iz njih izvodila mo
gue industrijske primene. Takva je bar prirodna tendencija stva
ri mada u tom pogledu jo ima mnogo zbrke. Doktrina, koja je
svojstvena ovoj novoj klasi i koja mora konstituisati direktne is
tinske teorije razliitim vetinama, svakako bi mogla dati mesta
filozofskim razmatranjima od velikog interesa i stvarne vrednosti.
Ali jedan rad koji bi ih obuhvatio skupa s razmatranjima koja su
zasnovana na naukama u pravom smislu bio bi danas sasvim preu
ranjen; jer te posredne doktrine izmeu iste teorije i direktne
prakse nisu jo stvorene; do danas od njih postoji samo nekoliko
nepotpunih elemenata koji se odnose na najnaprednije nauke i ve
tine i koji doputaju samo da se shvati priroda i mogunost sli
nih radova za celinu ljudskih poduhvata. Tako, da bi se tome
naveo najvaniji primer, treba paljivo razmotriti divnu Monovu
koncepciju deskriptivnoj geometriji, koja u stvari nije nita dru
go ve opta teorija konstruisanju. Pobrinuu se da redom uka
zem na mali broj ve stvorenih slinlih ideja da bi im se ocenila va
nost kako se budu javljale tokom samog izlaganja na ovom kur
su. Ali jasno je da koncepcije dosad nepotpune ne smeju ui, kao
bitni deo, u jedan kurs pozitivne filozofije koji, koliko je god mo
gue, mora obuhvatiti samo doktrine iji je karakter ustaljen i ja
sno odreen.
Tekoa oko stvaranja tih prelaznih doktrina koje sam malo
as spomenuo shvatie se utoliko bolje ukoliko se uzme u obzir
da svaka vetina ne zavisi samo od izvesne odgovarajue nauke,
ve u isto vreme od vie njih, tako da najvanije vetine pozaj
mljuju direktnu pomo skoro od svih glavnih nauka. Tako prava
teorija agrikulture, da se ograniim na najhitniji sluaj, zahteva
tesnu povezanost fiziolokih, hemijsklih, fizikih, pa ak i astro
nomskih i matematikih znanja; tako isto stvar stoji i sa umetnostima. Lako se d primetiti, prema ovom razmatranju, zato se ove
teorije nisu mogle jo oformiti poto one pretpostavljaju prethodni
razvitak svih razliitih osnovnih nauka. Iz ovoga izlazi isto tako je
dan novi motiv da se takav red ideja ne obuhvata na jednom kur-

50

51

su pozitivne filozofije, poto opte teorije svojstvene raznim vesti nama, daleko od toga da mogu dopirineti sistematskom formiranju
ove filozofije, moraju naprotiv, kao to to i vidimo, biti verovatno kasnije jedan od najkorisnijih rerzultata njenog izgraivanja.
Ukratko, na ovom kursu moramo razmatrati samo naune te
orije a nipoto i njihove prdmene. Ali, pre nego to preem na me
todsku klasifikaciju njegovih razliitih delova, ostaje mi da izlo
im, u odnosu na nauke u pravom smislu, jednu vanu razliku koja
e jasno ograniti pravi predmet ovog izuavanja kojem pristupa
mo.
Treba razlikovati, u odnosu na sve redove fenomena, dve vrs
te prirodnih nauka: jedne apstraktne, opte, imaju za predmet ot
krivanje zakona koji vladaju raznim klasama fenomena uzimaju
i u obzir sve sluajeve koja se mogu zamisliti; druge konkretne,
posebne, deskriptivne, a koje ponekad nazivaju pravim prirodnim
naukama, sastoje se u primeni tih zakona na stvarnu istoriju raz
liitih postojeih bia. Prve su dakle osnovne i samo emo na njih
usmeriti nae izuavanje u ovom kursu; druge, ma kakav bio nji
hov znaaj, stvarno su sekundarne i ne smeju, prema tome, ulaziti
u sastav jednog rada ija nas ogromna prirodna opsenost primo
rava da ga svedemo na to je mogue krae izlaganje.
Prethodna razlika ne moe predstavljati nikakvu nejasnost za
one koji imaju neko posebno znanje iz oblasti razliitih pozitivnih
nauka, poto je ona skoro ekvivalentna onoj koja se obino iznosi
u gotovo svim naunim udbenicima pri predenju dogmatske fizike
i prirodopisa. Nekoliko primera, uostalom, bie dovoljno da se uo
i ova podela iji znaaj jo nije dovoljno ocenjen.
Ta razlika e se odmah lako zapaziti ako se uporede, s jedne
strane, opta fiziologija i, s druge strane, zoologija i botanika. Izu
avati zakone ivota, uopte, ili odreivati nain egzistencije sva
kog ivog tela, posebno, znai oevidno dva vrlo razliita posla. Sem
toga, ovo drugo izuavanje je neminovno zasnovano na prvom.
Isti je sluaj s hernijom u odnosu na mineralogiju; prva je
oigledno racionalna baza druge. U herniji se razmatraju sve mo
gune kombinacije molekula, i u svim mogunim okolnostima; u
mineralogiji jedino one koje se nalaze ostvarene u samom sastavu
zemljine kugle i pod uticajem samo onih okolnosti koje su joj svoj
stvene. Ono to jasno pokazuje razliku izmeu hemdjske i minera
loke take gledita, mada se obe nauke odnose na iste predmete,
jeste to veina fakata posmatranih u prvoj ima samo vetaku eg
zistenciju. Otuda e jedno telo, kao hlor ili kalljum, moi biti od
velikog znaaja u herniji po opsegu i energiji svojih afiniteta, dok
ih u mineralogiji gotovo nee ni imati; i obrnuto, jedno jedinjenje
kao to je granit ili kvare, na koje se odnosi najvei deo minera
lokih razmatranja, bie za herniju samo od osrednjeg znaaja.

Ono to uopte ini jo osetnijom logiku potrebu ove osnov

ne razlike izmeu dva velika odeljka prirodne filozofije jeste ne
samo to svaki odeljak konkretne fizike pretpostavlja prethodno
negovanje odgovarajueg odeljka apstraktne fizike, nego to on
zahteva ak i poznavanje optih zakona koji se odnose na sve re
dove fenomena. Tako, na primer, ne samo to posebno izuavanje
zemlje, posmatrano sa svih taaka gledita, zahteva prethodno po
znavanje fizike i hernije, nego ono ne moe biti ni izvedeno kako
treba a da ne obuhvati, s jedne strane, astronomska saznanja, pa
ak, s druge strane, i fizioloka; prema tome, ono zavisi od celokupnog sistema osnovnih nauka. Isto je tako i sa svakom pravom
prirodnom naukom. Upravo zbog tog razloga konkretna fizika je
do danas tako malo napredovala jer je njeno izuavanje na jedan
racionalan nain moglo poeti tek posle apstraktne fizike i kad su
sve glavne grane ove poslednje dobile svoj definitivni karakter,
to se desilo tek u nae vreme. Dotada se u ovom smEslu mogla
prikupiti samo manje vie nepovezana graa a koja je ak jo i
vrlo nepotpuna. Poznate injenice e moi biti sreene u prave po
sebne teorije razliitim biima u vasionii tek kad se osnovna raz
lika, pomenuta napred, bude dublje osetila i pravilnije sprovela i,
zatim, kad naunici koji su se posebno predali izuavanju pravih
prirodnih nauka budu uvideli da svoja istraivanja moraju zasni
vati na dubljem poznavanju svih osnovnih nauka, a to je uslov
koji je danas jo vrlo daleko od toga da bude ispunjen kako valja.

52

53

Ispitivanje ovog uslova jasno potvruje zato moramo, na ovom

kureu pozitivne filozofije, svesti naa razmatranja na izuavanje
opltih nauka, ne obuhvatajui istovremeno deskriptivne i posebne
nauke. Vidimo da se tu u stvari raa jedna nova bitna osobina tog
istog izuavanja optih pojmova apstraktne fizike; a to je da se
stvori racionalna baza konkretne fizike, istinski sistematske. Tako
bi. u sadanjem stanju ljudskog duha. postojala izvesna protivrenost kad bi se uzela zajedno, na jednom istom kursu, dva reda na
uka. Moe se, tavie, rei da, kad bi ak konkretna fizika bila
dostigla stepen savrenosti apstraktne fizike i kad bi, dalje, bilo
mogue na jednom kursu pozitivne filozofije obuhvatiti istovreme
no i jednu i drugu, oigledno je da bi i tada bilo potrebno poeti
apstraktnim odeljkom, koji e ostati nepromenljiva baza onog dru
gog. Jasno je, uostalom, da je samo izuavanje optih pojmova os
novnih nauka samo po sebi dosta obimno da je potrebno iz njega
odstraniti, koliko je god to mogue, sva razmatranja koja nisu ne
ophodna; jer, ona koja se odnose na sekundarne nauke bie uvek,
ma ta se se desilo, jedne posebne vrste. Filozofija osnovnih nau
ka, predstavljajui sistem pozitivnih koncepcija svim redovima
naih stvarnih saznanja, dovoljna je, samim tim, da se uspostavi
ona prva filozofija koju je traio Bekon i koja, budui da je odre-

ena da od sada slui kao stalna baza svim ljudskim ispitivanji

ma, mora biti briljivo svedena na to je mogue prostiji izraz.
Nije mi potrebno da i dalje insistiram u ovom trenutku na
jednom takvom pretresanju za koje e mi se ukazati prilika vie
puta u raznim delovima ovog kursa. Prethodno objanjenje je do
sta razraeno da bi motivisalo nain na koji sam ograniio opti
predmet naih razmatranja.
Tako, kao rezultat svega onoga to je izloeno u ovom preda
vanju, vidimo: 1) da se ljudska nauka, u svojoj celini, sastoji iz
teorijskih i iz primenjenih znanja i da emo se ovde pozabaviti
samo prvim; 2) da se teorijska znanja, ili nauke u pravom smislu,
dele na opte i posebne, i da emo ovde morati razmatrati samo
prvi red, ograniavajui se na apstraktnu fiziku, ma kakav interes
nam mogla pruati konkretna fizika.
Budui da je na taj nain pravi predmet ovog kursa tano
zaokruen, sada je lako pristupiti zaista zadovoljavajuoj racional
noj klasifikaciji osnovnih nauka, to predstavlja enciklopedijsko
pitanje, odnosno predmet ovog predavanja.
Pre svega, treba odmah priznata da. ma koliko mogla biti ta
klasifikacija prirodna, ona uvek u sutini ima neto ako ne proiz
voljno a ono bar vetako, tako da predstavlja pravo nesavrenstvo.
Zaista, glavni cilj koji treba imati u vidu u svakom enciklo
pedijskom radu jeste da se nauke rasporede prema njihovoj pri
rodnoj povezanosti, prema njihovoj uzazajmnoj zavisnosti, tako da
bi se mogle redom izlagati a da se ne bi nikad zalo u zaarani
krug. Ali, to je uslov koji mi izgleda nemogue, ispuniti na jedan
do krajnosti taan nain. Neka mi bude doputeno da ovde une
koliko razmotrim ovo zapaanje koje smatram znaajnim da bi se
okarakterisala prava tekoa istraivanja kojim se sada bavimo.
Ovo razmatranje, uostalom, dae mi priliku da uspostavim, u od
nosu na izlaganje naih saznanja, jedan opti princip iju u estu
primenu morati kasnije da izlaem.
Svaka nauka moe biti izlagana u dva bitno razliita smera: u
istorijskom i u dogmatskom; svaki drugi nain njihovog
izlaga
nja bio bi samo kombinovanje.
Po prvom postupku izlau se redom saznanja prema istom
redu kako ih je ljudski duh stvarno sticao i usvajajui, koliko je
god mogue, iste puteve.
Po drugom, sistem ideja se predstavlja onako kako bi ga da
nas mogao shvatiti neko ko bi. nalazei se na pogodnoj taki gle
dita i imajui dovoljno znanja, eleo da iznova stvori nauku u
njenoj celini.
Prvi je nain oigledno onaj kojim se poinje, po svoj nuno
sti, izuavanje svake nauke u povoju; jer on ima tu osobinu da ne

zahteva za izlaganje saznanja nikakav drukiji trud nego onaj kojii je potreban za njihovo sticanje, a sva didaktika se tada svodi na
postupno izuavanje, po hronolokom redu, raznih originalnih del
koja su doprinela napredovanju nauke.
Dogmatski nain, pretpostavljajui, naprotiv, da su svi ti po
sebni radovi preraeni u jedan opti sistem, kako bi se izloili po
jednom prirodnijem logikom redu, moe se primeniti samo na
onu nauku koja je postigla dosta visok stepen razvitka. Ali ukoli
ko nauka napreduje, istorijski red izlaganja postaje sve vie nepo
desan zbog suvie dugog niza prelaznih stanja koja bi se morala
upoznati; dotle dogmatski red postaje sve vie moguan, a u isto
vreme i neophodan, jer nove koncepcije doputaju da se prethod
na otkria predstavljaju neposrednije.
Tako se, na primer, obrazovanje jednog matematiara iz anti
kog doba prosto sastojalo u sukcesivnom izuavanju vrlo malog
broja dotadanjiih originalnih spisa razliitim oblastima matema
tike, to se u stvari svodilo na Arhimedove i Apoloniusove spise,
dok. naprotiv, jedan moderni matematiar obino zavri svoje ko
lovanje a da ne proita ni jedno jedino originalno delo, izuzev onih
koja se odnose na najskorija otkria i koja se mogu samo na taj
nain i upoznati.
U izlaganju saznanja, meutim, postoji stalna tenja da se is
torijski red zameni dogmatskim koji jedino moe i odgovarati sa
vrenijem stanju nae inteligencije.
Opti problem intelektualnog obrazovanja sastoji se u tome da
se za malo godina dostigne jedan jedinstveni nain rasuivanja,
najee osrednji, na istom stupnju razvitka kakav je postignut kroz
dugi niz vekova zahvaljujui velikom broju genija koji su sukce
sivno ulagali, tokom celog ivota, sve svoje snage u izuavanje jed
nog istog predmeta. Jasno je, prema tome. mada je beskrajno lak
e i krae nauiti nego izumeti, da bi sigurno bilo nemogue dosti
i postavljeni cilj ako bi svaki pojedinac morao redom prolaziti
kroz sve iste faze kroz koje je neminovno morao proi kolektivni
genije ljudskog roda. Otuda neophodna potreba za dogmatskim re
dom koja se naroito danas osea u naukama koje su najvie od
makle, u ijem uobiajenom nainu izlaganja ne nalazimo vie go
tovo nikakvog traga od stvarnog porekla njihovih detalja.
Ipak treba dodati, da bi se otklonilo svako preterivanje, da je
svaki stvarni nain izlaganja neizbeno izvesna kombinacija dog
matskog i istorijskog reda u kojoj samo prvi mora stalno i sve vie
dominirati. Dogmatski red se, meutim, ne moe sprovoditi sasvim
iskljuivo, jer, samim tim to zahteva novu obradu steenih znanja,
on se ne d primeniti, u svakoj eposi nauke, na novije delove ije
izuavanje podrazumeva u sutini samo istorijski red, koji uosta-

54

55

lom ne predstavlja, u ovom sluaju, glavne smetnje zbog kojih se

on inae odbacuje.
Jedina osnovna nesavrenost koja bi se mogla prebaciti dog
matskom redu bila bi ta to se ostavlja nepoznatim nain na koji
su postala razna ljudska saznanja, a to je, mada odvojeno od sa
mog sticanja tih saznanja, po sebi samom od najvieg interesa za
celokupan filozofski duh. Ovaj momenat imao bi u mojim oima
mnogo znaaja kad bi on stvarno iao u prilog istorijskom redu.
Ali lako je videti da postoji samo prividna veza izmeu lizuavanja
jedne nauke na nain nazvan istorijski i stvarnog poznavanja pra
ve istorije te nauke.
Zaista, ne samo da su se razliiti delovi svake nauke, koje svr
stavaju u dogmatski red, stvarno razvili u isto vreme i pod meu
sobnim uticajem, zbog ega bismo ih radije uvrstili u istorijski red,
nego se tavie vidi, posmatrajui u celini stvarni razvitak ljudskog
duha, da su se i razliite nauke u sutini usavravale istovremeno
i uzajamno; vidimo ak da su napredak nauka i napredak vetina
zavisili jedan od drugog usled bezbrojnih meusobnih uticaja, i
najzad, da su svi bili u tesnoj povezanosti s optim razvitkom ljud
skog drutva. Ova iroka povezanost je tako stvarna da je ovek
esto, da bi shvatio stvarno raanje jedne naune teorije, upuen
da razmatra usavravanje neke vetine koja s njom nema nikakve
racionalne veze, ili ak neko posebno dostignue u drutvu bez ko
jeg se to otkrie ne bi ostvarilo. tome emo kasnije videti mnogo
primera. Iz ovoga, dakle, izlazi da se istinska istorija svake nauke.
to j e s t stvarnih otkria od kojih se ona sastoji, moe jedino upoz
nati izuavajui istoriju oveanstva na opti i neposredan nain.
Zbog toga svi do sada sakupljeni podaci istoriji matematike, as
tronomije, medicine, itd., ma kako bili dragoceni. mogu biti posmatrani samo kao graa.
Takozvani istorijski red izlaganja, ak i kad bi mogao biti
strogo sproveden u pogledu detalja svake nauke posebno, bio bi
ve isto hipotetian i apstraktan u najvanijem pogledu zato to
bi razvitak te nauke tretirao izdvojeno. Ne samo da ne bi daneo na
videlo pravu istoriju nauke, nego bi vrlo lako mogao dati njoj
pogreno miljenje.
I tako, mi smo duboko uvereni da je poznavanje istorije nau
ka od najveeg znaaja. Ja ak mislim da se jedna nauka i ne po
znaje potpuno ako se ne zna i njena listorija. Ali to izuavanje mo
ra biti shvaeno kao potpuno odvojeno od istog i dogmatskog izu
avanja nauke, bez kojeg tavie ta istorija ne bi bila razumljiva.
Stoga emo vrlo briljivo razmatrati stvarnu istoriju osnovnih na
uka koje e biti predmet naih razmiljanja; ali to e biti samo u
poslednjem delu ovog kursa, onom koji se odnosi na izuavanje
drutvenih fenomena, prilikom tretiranja opteg razvitka ovean-

56

stva, u kome istorija nauka sainjava najvaniji deo, mada dosa

da najvie zanemarivan. U izuavanju svake nauke uzgredna istorijska razmatranja, koja e se javljati, imae jasno izdvojen karak
ter, tako da nee izmeniti bitnu prirodu naeg glavnog rada.
Dosadanje pretresanje, koje se uostalom, kao to se vidi, mo
ra kasnije posebno razviti, ide za tim da bolje odredi pravi duh
ovog kursa, predstavljajui ga s jedne nove take gledita. Ali iz
toga naroito proizlazi, u odnosu na sadanje pitanje, tano odre
ivanje uslova koje moramo sebi nametnuti i za koje se upravo
moemo nadati da ih ostvarimo u izgraivanju enciklopedijske lestvice raznih osnovnih nauka.
Vidi se zaista da se ova klasifikacija, ma koliko je pretposta
vili savrenom, ne bi mogla nikad strogo podudarati s istorijskom
povezanou nauka. Ma kako se postupilo, ne moe se potpuno izbei da se predstavi kao prerthodna neka nauka kojoj e, meu
tim, biti potrebno da se, u nekim posebnim manje vie znaajnim
pogledima, poslui pojmovima neke druge nauke koja je klasifikovana kao kasnija. Treba se samo truditi da se takva smetnja ne
pojavi kad je re glavnim koncepcijama svake nauke jer bi kla
sifikacija u tom sluaju bila loa.
Tako mi, na primer, izgleda neosporno da je u optem siste
mu nauka astronomiji mesto ispred fizike u pravom smislu, a da
je ipak vie grana ove poslednje, naroito optika, neophodno za
potpuno izlaganje prve.
Takvi sekundarni nedostaci, koji su apsolutno neizbeni, ne bi
mogli pretegnuti u odnosu na klasifikaciju koja bi inae glavne uslove ispunjavala kako treba. Oni potiu iz onoga vetakog to nu
no postoji u naoj podeli intelektualnog rada.
Mada. prema prethodnim objanjenjima, nismo mogli usvojiti
istorijski red kao bazu za nau klasifikaciju, ipak ne smem pro
pustiti da unapred ukazem, kao na bitnu osobinu enciklopedijske
lestvice koju u predloiti, na njenu optu saobraznost sa celinom
naune istorije u tom smislu to e, uprkos stvarne i neprekidne simultanosti razvitka razliitih nauka, one koje budem uzeo kao
prethodne zaista biti starije i stalno naprednije od nauka koje u
predstaviti kao kasnije. To je ono do ega neizberno dolaze ako
stvarno uzimamo, kao to se mora. za princip klasifikacije prirod
nu logiku povezanost razliitih nauka, budui da je polazna taka vrste neminovno morala biti ista kao i polazna taka jedinke.
Da bih najzad sa svom moguom tanou odredio pravu te
kou enciklopedijskog pitanja koje imamo da resimo, smatram ko
risnim da uvedem jedno vrlo prosto matematiko razmatranje koje
e tano rezimirati sva rasuivanja izloena dosad u ovom preda
vanju. Evo u emu se ono sastoji.

57

Nameravamo da klasifikujemo osnovne nauke. Videemo us

koro, ako dobro razmotrimo, da ih nije mogue razlikovati manje
od est; mnogi naunici bi ih verovatno podelili na vei broj. Kad
smo pri tome. zna se da est predmeta sadre 720 razliitih mogu
nosti u pogledu rasporeivanja. Osnovne nauke bi dakle mogle da
ti povoda za 720 klasifikacija izmeu kojih treba izabrati neophod
no jednu koja najbolje zadovoljava glavne uslove problema. Vidi
se. uprkos velikog broja lestvica koje su dosad predlagane. da se
diskusija odnosila samo na vrlo neznatan broj moguih dispozici
ja; a pri svem tom ja verujem da se bez preterivanja moe rei da,
ispitujui svaku od ovih 720 klasifikacija ne bi bilo ni jedne jedi
ne za koju se ne bi nalo prihvatljivih razloga; jer, posmatrajui
razne podele koje su stvarno bile predlagane. primeujemo izme
u njih najekstremnije razlike; nauke, kojima su jedni dali mesto
na elu enciklopedijskog sistema, drugi su stavljali potpuno su
protno, i obrnuto. Eto dakle u tom izboru jednog jedinog istinski
racionalnog reda, izmeu vrlo velikog broja moguih sistema, sa
stoji se stvarna tekoa pitanja koje smo postavili.
Prilazei sada neposredno ovom krupnom pitanju, podsetimo
se najpre da. za dobijanje pozitivne i prirodne klasifikacije osnov-
nih nauka, moemo da traimo njen princip u poreenju raznih
redova fenomena ije zakone one treba da otkrivaju. Ono to mi
hoemo da odredimo jestve stvarna zavisnost raznih naunih izu
avanja. Ta zavisnost dakle moe proizlaziti samo iz zavisnosti od
govarajuih fenomena.
Uzimajui u obzir s te take gledita sve fenomene koji se da
ju posmatrati, videemo da ih je mogue klasifikovati u mali broj
prirodnih kategorija rasporeenih tako da racionalno izuavanje
svake kategorije bude zasnovano na poznavanju glavnih zakona
prethodne kategorije i da postane osnova za izuavanje sledee.
Ovaj red je odreen stupnjem jednostavnosti ili, to dolazi na is
to, stupnjem optosti fenomena, otkuda proistie njihova sukcesiv
na zavisnost i, prema tome, manje vie velika lakoa za njihovo
izuavanje.
U stvari, jasno je a priori da najprostiji fenomeni, to jest oni
koji se komplikuju manje od drugih, jesu neminovno i najoptiji;
jer ono to se u najveem broju sluajeva zapaa, samim tom se
najlake i izdvaja iz okolnosti koje su svojstvene svakom poseb
nom sluaju. Treba dakle poeti izuavanjem najoptijih ili naj
prostijih fenomena uzimajui potom u postupak redom ostale, sve
do najosobenijih ili najkomplij kovani j ih. ako prirodnu filozofiju e
limo shvatiti na jedan zaista metodian nain; jer ovaj red optosti.
ili jednostavnosti, koji racionalnu povezanost raznih osnovnih na
uka nuno odreuje prema neprekidnoj zavisnosti njihovih feno
mena, utvruje tako njihov stupanj lakoe.

58

U isto vreme, prema jednom uzgrednom razmatranju koje mi

slim da je vano ovde spomenuti, a koje se stie tano sa svim
prethodnim, najoptiji ili najprostiji fenomeni, kao neminovno najnepoznatiji oveku, izuavaju se samim tim u najstaloenijem, naj
racionalnijem stanju duha, to stvara jedan novi razlog da se od
govarajue nauke bre razvijaju.
Poto sam tako pokazao osnovno pravilo koje mora stajati na
elu klasifikacije nauka, mogu neposredno prei na uspostavljanje
enciklopedijske lestvice prema kojoj se mora odrediti plan ovog
kursa, a koju e svako moi lako oceniti pomou prethodnih raz
matranja.
Prvo posmatranje skupa prirodnih fenomena navodi nas da ih
odmah podelimo, shodno principu koji smo uspostavili, na dve ve
like glavne klase, od kojih prva obuhvata sve fenomene neorganskih tela, a druga sve fenomene organskih tela. Oevidno da su
ovi poslednji u stvari komplikovaniji i osobeniji od ostalih; oni za
vise od prethodnih, koji, naprotiv, nikako ne zavise od ovih. Otu
da i potreba da se fizioloki fenomeni izuavaju tek posle neorganskih. Ma na kakav nain se objanjavale razlike izmeu ovih
dveju vrsta tela, sigurno je da se u ivim telima zapaaju svi fe
nomeni, bilo mehaniki, bilo hemijski, koji se nalaze u neorganskim telima, a uz njih jedan sasvim poseban red fenomena, vital
nih fenomena u pravom smislu reci, onih koji zavise od organiza
cije. Ovde se ne radi tome da se ispita da li su dve klase tela iste
prirode ili nisu, pitanje koje se ne d resiti i kojem se jo i danas
previe raspravlja zbog ostatka uticaja teolokih i metafizikih na
vika; jedno takvo pitanje ne spada u dornen pozitivne filozofije ko
ja izriito podvlai da apsolutno ne poznaje unutranju prirodu ma
kojeg tela. Ali nikako nije neophodno da se neorganska i iva tela
posmatraju kao da su u sutini razliite prirode da bi se priznala
neophodnost odvajanja njihovog izuavanja.
Nesumnjivo, jo nisu dovoljno utvrene ideje optem nai
nu shvatanja fenomena ivih tela. Ali. ma kakav se stav zauzeo u
tom pogledu usled kasnijeg napretka prirodne filozofije, klasifi
kacija koju dajemo ne bi zbog toga bila nikako neprirodna. U stva
ri, ak i kad bi se uzelo kao dokazano, to sadanje stanje fiziolo
gije jedva doputa da sagledamo, da su fizioloki fenomeni uvek
prosti mehaniki fenomeni, elektrini ili hemijski, izmenjeni po
strukturi i bitnom sastavu u organska tela, naa osnovna podela bi
isto tako i dalje ouvala svoju vrednost. Jer uvek ostaje tano. ak
i u ovoj naoj pretpostavci, da opti fenomeni moraju biti izua
vani pre nego se pristupi ispitivanju posebnih modifikacija kojima
su oni izloeni u izvesnim vasionskim telima, prema posebnom ras
poredu molekula. Tako je podela, koja se danas za veinu prosveenih duhova zasniva na raznovrsnosti zakona, takve prirode da

59

e se neogranieno odrati zbog zavisnosti fenomena i usled izua

vanja, pa ma kakvo se zblienje moglo ikada pouzdano ustanovi
ti izmeu dve klase tela.
Nije ovde mesto da se razvija, u svim njegovim bitnim delovima, opte poreenje izmeu neorganskih i ivih tela koje e bi
ti poseban predmet jednog dubljeg ispitivanja u fiziolokom odeIjku ovog kursa. Zasada je dovoljno da se u principu uvidela lo
gika nunost da se odvoji nauka koja se odnosi na prva od nauke
koja se odnosi na druga, i da se izuavanju organske fizike pristu
pi tek onda kad se budu uspostavili opti zakoni neorganske fizike.
Preimo sada na odreivanje glavnih podrazdela koji se mogu
primeniti, po istom pravilu, na svaki od ova dva velika del prirodne filozoifje.
Za neorgansku fiziku vidimo najpre. upravljajui se uvek pre
ma redu optosti i zavisnosti fenomena, da ona mora biti podeljena na dva odvojena razdela prema tome da li se odnosi na opte
fenomene vasione ili, pak. na one koji predstavljaju zemaljska te
la. Otuda nebeska fizika, ili astronomija, bilo geometrijska, bilo
mehanika; i zemaljska fizika. Neophodnost ove podele je upravo
slina neophodnosti prethodne podele.
Poto su astronomski fenomeni najopirniji, najprostiji, najapstraktniji od svih, oigledno je da prirodnu filozofiju treba zapo
eti njihovim izuavanjem, jer zakoni kojima su oni potinjeni uti
u na zakone svih ostalih fenomena, od kojih su oni sami, napro
tiv, bitno nezavisni. U svim fenomenima zemaljske fizike primeuju se najpre opta dejstva gravitacije i jo neka druga dejstva
koja su im svojstvena i koja modifikuju ona prva. Otuda proizlazi,
kad se analizira najprostiji zemaljski fenomen, ne samo ako se uz
me neki hemijski fenomen nego ak i neki fenomen isto mehani
ki, da je on uvek sloeniji nego i najkomplikovaniji nebeski feno
men. Tako, na primer, prosti pokret jednog tela, ak i kad je u
pitanju vrsto telo, stvarno predstavlja, ako hoe da se vodi ra
una svim odreujuim okolnostima, komplikovaniji predmet is
traivanja nego najtee astronomsko pitanje. Jedno ovakvo razma
tranje oito pokazuje koliko je neophodno da se jasno izdvoji ne
beska od zemaljske fizike i da se pristupi izuavanju druge samo
posle izuavanja prve koja za nju predstavlja racionalnu bazu.
Zemaljska fizika se opet deli, prema istom principu, na dva
vrlo razliita del prema tome da li posmatra tela s mehanike ta
ke gledita ili hemijske. Otuda je fizika u pravom smislu reci i he
rnija. Da bi ova poslednja bila shvaena na zaista metodski nain.
ona oigledno iziskuje prethodno poznavanje prve. Jer svi hemij
ski fenomeni su u sutini komplikovaniji od fizikih fenomena; oni
zavise od njih a na njih ne utiu. Svi zaista znamo da je svaka hemijska radnja potinjena prvo uticaju tee, toplote, elektriciteta.

60

itd., a predstavlja, osim toga, neto svojstveno to menja delovanje prethodnih faktora. Ovo razmatranje, koje oigledno pokazuje
da hernija moe ii samo posle fizike, predstavlja je u isto vreme
kao odvojenu nauku. Jer, ma kakvo se miljenje usvojilo u pogle
du hemijskih afiniteta, i, kad bi se u njima ak videle, onako kako
se to moe zamisliti, samo modifikacije opte gravitacije stvorene
oblikom i uzajamnim rasporedom atoma, ostalo bi neosporno da
potreba za stalnim uvidom u posebne uslove ne bi dozvoljavala da
se hernija tretira kao obini dodatak fizici. Bili bismo dakle primo
rani, u svakom sluaju, ako nita a ono bar radi prouavanja, da
zadrimo podelu i povezanost za koje se danas smatra da zavise
od heterogenosti fenomena.
Takva je dakle racionalna podela glavnih grana opte nauke
neorganskim telima. Slina podela se uspostavlja, na isti nain,
u optoj nauci o organskim telima.
Sva iva bia predstavljaju dva reda fenomena sutinski razli
itih, one koji se odnose na jedinku i one koji se odnose na vrstu,
naroito kad je ona drutvena. Ova osnovna razlika se poglavito
odnosi na oveka. Poslednji red fenomena je oigledno kompliko
vaniji i osobeniji od prvog; on zavisi od njega, ali na njega ne
utie. Otuda dva velika odeljka u organskoj fizici, fiziologija u
pravom smislu i socijalna fizika koja se zasniva na prvoj.
U svim drutvenim fenomenima najpre se primeuje uticaj fifiziolokih zakona jedinke, a, osim toga, i neto posebno to ga me
nja a to proizlazi iz osobito komplikovanog delovanja jedinki jed
nih na druge u ljudskoj vrsti i delovanja svake generacije na onu
koja dolazi posle nje. Oigledno je dakle da za valjano prouava
nje drutvenih fenomena treba najpre poi od temeljnog poznava
nja zakona koji se odnose na ivot jedinke. S druge strane, ova
nuna zavisnost dvaju izuavanja ne iziskuje uopte, kako su to
neki fiziolozi bili skloni da veruju, da se u socijalnoj fizici vidi je
dan obini dodatak fiziologije. Iako su dati fenomeni sigurno ho
mogeni, oni nisu identini, i odvajanje dveju nauka je zaista od os
novne vanosti. Jer, bilo bi nemogue tretirati izuavanje vrste u
celini kao istu dedukciju izuavanja jedinke, poto su drutveni
uslovi koji menjaju delovanje fiziolokih zakona upravo najhitniji
razlog. Tako, socijalna fizika mora biti zasnovana na direktnim posmatranjima, njoj svojstvenim, uzimajui uvek u obzir njenu neizbenu unutranju vezu s fiziologijom u pravom smislu.
Lako bi se mogla uspostaviti simetrija izmeu podele organske
fizike i gore izloene podele neorganske fizike podseaju na optepoznatu razliku izmeu biljne i ivotinjske fiziologije. Bilo bi za
ista lako pripojiti ovu potpodelu principu klasifikacije kojeg smo
se stalno drali, jer se fenomeni ivotinjskog sveta pokazuju, bar
uopte, kao komplikovaniji i posebniji od fenomena biljnog sveta.

61

Ali traenje ove precizne simetrije unelo bi neeg detinjastog ako

bi ono dovelo do toga da se ne priznaju ili da se pak precene stvar
ne slinosti ili razlike fenomena. No sigurno je da raziika izmeu
biljne i ivotinjske fiziologije, koja ima veliki znaaj za ono to
sam nazvao konkretnom fizikom, nema skoro nikakvog za apstrak
tnu fiziku, kojoj je jedino ovde re. Poznavanje optih zakona
ivota koje mora biti pred naim oima pravi predmet fiziologije,
zahteva istovremeno razmatranje itave organske serije, ne pra
vei razliku izmeu biljaka i ivotinja, razliku koja uostalom iz
elana u dan nestaje ukoliko se fenomeni temeljnije izuavaju.
Uzeemo dakle u obzir samo jednu podelu u organskoj fizici
iako smo smatrali da treba uspostaviti dve sukcesivne u neorganskoj fizici.
Iz dosadanjeg raspravljanja se d zakljuiti da je pozitivna
filozofija prirodno podeljena na pet osnovnih nauka iju sukcesivnost odreuje neophodna i nepromenljiva zavisnost, zasnovana, ne
zavisno od svakog hipotetinog miljenja, na obinom temeljnom
uporedvanju odgovarajuih fenomena: to su astronomija, fizika,
hernija, fiziologija i, najzad, socijalna fizika. Prva razmatra najoptije fenomene, najjednostavnije, najapstraktnije i najudaljenije od
oveanstva; oni utiu na sve ostale ne trpei nikakav njihov uticaj. Fenomeni koje razmatra poslednja naprotiv su najosobeniji,
za oveka; oni zavise manje vie od svih prethodnih, ne vrei na
njih nikakav uticaj. Izmeu ove dve krajnje granice stepen poseb
nosti, komplikovanosti i osobenosti fenomena postupno se poveava
isto kao i njihova sukcesivna zavisnost. Istinsko filozofsko razma
tranje, primenjeno kako valja, a ne uzaludne proizvoljne podele,
navodi nas da uspostavimo jedan takav opti unutranji odnos iz
meu osnovnih nauka. Takav treba dakle da bude plan ovog kur
sa.
Ja sam ovde samo skicirao izlaganje glavnih razmatranja na
kojima se zasniva data klasifikacija. Da bismo je potpuno shvatili,
trebalo bi sada, poto smo je posmatrali s opte take gledita, ispi
tati je u odnosu na svaku nauku ponaosob. To emo briljivo ura
diti na poetku svakog odeljka ovog kursa. Sklop date enciklope
dijske lestvice, razmatrane tako redom, polazei od svake od pet
velikih nauka, doprinee njenoj tanosti, a naroito e izneti na
videlo njenu postojanost. Ova preimustva bie utoliko primetnija
to e se unutranja podela svake nauke uspostaviti prirodno po
isto/11 principu, a to e predstavljati itav sistem ljudskih saznanja,
ralanjen sve do u detalje prema jednom jedinstvenom i stalno
sprovoenom motivu, to jest prema manjem ili veem stepenu ap
strakcije odgovarajuih koncepcija. Ali radovi ove vrste, pored to
ga to bi nas sada odveli suvie daleko, bili bi svakako i neumes-

62

ni u ovom predavanju u kojem se na duh mora drati najoptijeg

gledita pozitivne filozofije.
Pri svem tom, da bi se to je mogue potpunije ve odsada cenila vanost ove osnovne hijerarhije koju u primenjivati u toku
celog ovog kursa, moram ovde u kratkim potezima da iznesem nje
ne opte i najhitnije svojstvenosti.
Najpre treba uoiti, kao vrlo presudnu proveru tanosti ove
klasifikacije, njenu sutinsku saglasnost sa koordinacijom, u neku
ruku spontanom, koju su u stvari implicitno doputali naunici ko
ji su se posvetili izuavanju razliitih grana prirodne filozofije.
Jedan uslov, koji su obino jako zanemarivali neimari enciklo
pedijskih lestvica, jeste da se nauke, do ijeg je posebnog gajenja,
bez neke unapred smiljene namere, dovodio stvarni tok ljudskog
duha, predstave kao razliite i da se izmeu njih uspostavi poveza
nost saobrazna prirodnim odnosima koji se ispoljavaju u njihovom
svakidanjem razvitku. Meutim takva saglasnost je oigledno naj
sigurniji znak dobre klasifikacije, jer podele koje su se spontano
sprovodile u naunom sistemu mogle su biti odreene samo zbog
toga to je ljudski duh dugo pokazivao stvarnu potrebu za njima,
ne zavodei se pogrenim optim pojmovima.
Ali, iako gore izloena klasifikacija potpuno ispunjava dati us
lov, to bi bilo suvino i dokazivati, iz ovoga ne bi trebalo zaklju
iti da bi navike, koje su danas iskustvom ustaljene kod nauni
ka uopte, uinile izlinim ovaj enciklopedijski posao koji smo oba
vili. One su samo omoguile jedan takav posao koji pokazuje os
novnu razliku izmeu racionalne koncepcije i isto empirijske kla
sifikacije. Uostalom ta se klasifikacija obino i ne shvata, a naro
ito ne sprovodi, sa svom potrebnom preciznou, niti se njen zna
aj ceni kako bi trebalo; da bismo se u to uverili, dovoljno je uze
ti u obzir svakodnevna ozbiljna naruavanja tog enciklopedijskog
zakona, na veliku tetu ljudskog duha.
Drugi veoma bitan karakter nae klasifikacije jeste da je ona
neminovno saobrazna stvarnom redu razvitka prirodne filozofije.
To potvruje sve ono to se zna iz istorije nauka, posebno u toku
dva poslednja veka, kad moemo pratiti njihov tok s vie tano
sti.
Shvatljivo je zaista da je racionalno izuavanje svake osnovne
nauke, iziskujui prethodno negovanje svih onih koje joj pretho
de u naoj enciklopedijskoj hijerarhiji, moglo stvarno napredovati
i stei svoj pravi karakter samo posle velikog razvitka prethodnih
nauka koje se odnose na fenomene optije, apstraktnije, manje komplikovane i nezavisne od drugih. Takvim je redom dakle, iako si
multano, moralo tei napredovanje.
Ovo razmatranje mi izgleda od takvog znaaja da verujem da
je bez njega nemogue stvarno razumeti istoriju ljudskog duha.

63

Opti zakon koji gospodari svom tom istoriijom, a koji sam izneo
u prethodnom predavanju, ne moe pravilno biti shvaen ako ga
u primeni ne kombinujemo s enciklopedijskom formulom koju smo
izloili. Jer, razliite ljudske teorije su, prema izraenom redu ove
formule, dospele postepeno najpre u teoloko stanje, zatim u me
tafiziko i najzad u pozitivno. Ako se u upotrebi zakona ne vodi
rauna tom neminovnom napredovanju, nailazie se esto na te
koe koje e izgledati nepremostive, jer je jasno da se teoloko ili
metafiziko stanje izvesnih osnovnih teorija moralo povremeno po
dudarati, a neki put se u stvari podudaralo i s pozitivnim stanjem
onih koje u naem enciklopedijskom sistemu dolaze pre njih, to
dovodi da se na proveravanje opteg zakona baci senka koja se
moe ukloniti jedino prethodnom klasifikacijom.
Na treem mestu, ova klasifikacija ima vrlo znaajnu osobinu
to tano oznaava odgovarajuu usavrenost razliitih nauka koja
se u sutini sastoji u stepenu tanosti saznanja i u njihovoj manje
vie prisnoj koordinaciji.
Lako je osetiti da, ukoliko su fenomeni optiji, jednostavniji i
apstraktniji, i ukoliko manje zavise od drugih, utoliko znanja koja
se na njih odnose mogu biti tanija i u isto vreme njihova koordi- /
nacija potpunija. Tako e izuavanje organskih fenomsna biti i ^
manje tano i manje sistematsko nego izuavanje neorganskih te
la. Isto tako su, u neorganskoj fizici nebeski fenomeni, s obzirem
na njihovu veliku optost i nezavisnost od svih ostalih, dali mesta
nauci mnogo tanijoj i mnogo vie povezanoj nego to je nauka
zemaljskim fenomenima.
Ovo razmatranje, koje je tako upadljivo u stvarnom izuava
nju nauka, a koje je esto davalo mesta varljivim nadama ili nepra
vednim poreenjima, potpuno je objanjeno enciklopedijskom lestvicom koju sam uspostavio. Ja u, razume se, imati prilike da ga
predstavim u svoj njegovoj irini u iduem predavanju, ukazujui
da je mogunost da se u izuavanju raznih fenomena primeni ma
tematika analiza, pomou koje se moe postii najvei mogui
stepen tanosti i koordinacije, tano odreena poloajem koji za
uzimaju ovi fenomeni u mojoj enciklopedijskoj lestvici.
Ne smem nikako prei na jedno drugo razmatranje a da ne
upozorim itaoca na jednu vrlo krupnu zabludu u tom pogledu, a
koja je, iako vrlo upadljiva, jo uvek krajnje esta. Ona se sasto
ji u tome to se brka stepen preciznosti koji omoguuju naa raz
liita saznanja sa njegovim stepenom sigurnosti, otkuda je pote
kla vrlo opasna predrasuda: da i drugi stepen mora biti neujed
naen zato to je takav onaj prvi. Stoga se jo esto govori, iako
manje nego nekad, nejednakoj sigurnosti razliitih nauka, to
direktno dovodi do toga da se bei od gajenja najteih nauka. Jas
no je meutim da su preciznost i sigurnost dve osobine same po

64

sebi vrlo razliite. Jedno potpuno apsurdno tvrenje moe biti

krajnje precizno, kao kad bi se na primer kazalo da je zbir uglo
va jednog trougla jednak zbiru tri prava ugla; a neko vrlo sigurno
tvrenje moe dopustiti samo osrednju preciznost, kao kad se na
primer tvrdi da e svaki ovek umreti. Ako, prema prethodnim
objanjenjima, razne nauke neminovno pruaju vrlo nejednaku
preciznost, tako ne stoji stvar s njihovom sigurnou. Svaka moe
pruiti rezultate isto tako sigurne kao to su rezultati svake druge,
samo ako ona moe da obuhvati svoje zakljuke u onom stepenu
preciznosti koji dozvoljavaju odgovarajui fenomeni, uslov koji se
ne moe uvek lako ispuniti. U bilo kojoj nauci, sve to je zasno
vano na pretpostavkama samo je manje ili vie verovatno, a to ne
ini njen bitni dornen: sve to je pozitivno, to jest zasnovano na
potvrenim injenicama, sigurno je: u tom pogledu nema izuzeta
ka.
Najzad, najzanimljivija osobina nae enciklopedijske formule,
zbog vanosti i mnotva neposrednih primena koje se mogu iz nje
izvui, jeste da se direktno odredi pravi opti plan jednog naunog
potpuno racionalnog obrazovanja. To je ono to proizlazi odmah
iz samog sastava date formule.
Jasno je zaista da, pre nego to se preduzme metodiko izua
vanje neke od osnovnih nauka, treba se neophodno pripremiti u
naukama koje se odnose na prethodne fenomene u naoj enciklo
pedijskoj lestvici, poto ovi uvek snano utiu na one iji se zakoni
ele upoznati. Ovo razmatranje je tako upeatljivo da, uprkos nje
govom prevelikom praktinom znaaju, nije potrebno da sada in
sistiram vie na jednom principu koji e se uostalom kasnije po
navljati povodom svake osnovne nauke. Ja u ovde samo skrenuti
panju da, ako se on prvenstveno moe primeniti na opte obrazo
vanje, on se isto tako moe primeniti i na posebno obrazovanje na
unika.
Tako, fiziari koji nisu izuavali najpre astronomiju, bar u
optim pogledima; hemiari kojii, pre nego to priu svojoj glavnoj
nauci, ne prostudiraju prethodno astronomiju i zatim fiziku; fizio
lozi koji se za svoju struku nisu prethodno pripremili u astrono
miji, fizici i herniji, propustili su jedan od osnovnih uslova za svoj
intelektualni razvoj. To je jo oiglednije kod duhova koji ele da
se posvete pozitivnom izuavanju socijalnih fenomena ako najpre
nisu stekli opte znanje iz astronomije, fizike, hernije i fiziologije.
Kako se u nae vreme takvi uslovi retko zadovoljavaju, a kako
nikakva redovna institucija nije stvorena da ih ispunjava, moemo
rei da za naunike jo ne postoji zaista racionalno obrazovanje.
Ovo razmatranje je za mene od tako velikog znaaja da se ne bo
jim da delimino pripiem ovom nedostatku naih sadanjih obra
zovanja stanje krajnje nesavrenosti u kojem se jo nalaze najtee

65
\

nauke, stanje stvarno loije nego to to u stvari zahteva komplikovanija priroda odgovarajuih fenomena.
U odnosu na opte obrazovanje ovaj uslov je jo neophodniji.
Ja ga smatram tako neophodnim da gledam na nauno izuavanje
kao nedovoljno da postigne najbitnije opte rezultate koje ono tre
ba da ostvari u drutvu za obnavljanje intelektualnog sistema ako
razne glavne grane prirodne filozofije nisu izuavane po odgova
rajuem redu. Ne zaboravimo da, kod skoro svih inteligencija, ak
i kod najuzvienijih, ideje obino ostaju povezane prema redu nji
hovih prvih sticanja; i da je upravo to jedno zlo, najee neizleivo, to se nije polo od poetka. Svaki vek ima samo vrlo mali
broj mislilaca, kao to su Bekon, Dkart i Lajbnic, sposobnih da,
u zrelim godinama, zaista stvore tabulu rau da bi iz osnova izmenili ceo sistem svojih steenih ideja.
Znaaj naeg enciklopedijskog zakona da poslui kao osnova
za nauno obrazovanje moe biti pravilno ocenjen samo ako ga posmatramo s obzirom na metodu, umesto da ga posmatramo jedino.
kao to smo to sad uradili, u odnosu na doktrinu.
S ove nove take gledita, valjano izvravanje opteg plana
izuavanja koji smo odredili mora imati neminovno za rezultat da
nam prui savreno poznavanje pozitivne metode koje se ne bi
moglo stei ni na koji drugi nain.
Zaista, poto su prirodni fenomeni tako rasporeeni da oni
koji su stvarno homogeni ostaju uvek obuhvaeni istim izuava
njem, a oni koji su namenjeni za razliita prouavanja ustvari su
heterogeni, opta pozitivna metoda e se usled toga neminovno stal
no menjati na jednoobrazan nain u domenu jedne iste osnovne
nauke doivljavajui neprestano razliite i sve sloenije izmene pri
prelazu iz jedne nauke u drugu. Tako emo dakle biti sigurni da je
razmatramo u svim stvarnim varijacijama koje ona moe pruiti,
to ne bismo mogli da smo usvojili enciklopedijsku formulu koja
ne bi ispunjavala goreizloene bitne uslove.
Ovo novo razmatranje je zaista od osnovnog znaaja; jer, ako
smo u poslednjem predavanju uglavnom videli da je nemogue
upoznati pozitivnu metodu kad se ona izuava odvojeno od njene
primene, danas moramo dodati da se njoj moe stei jedna jasna
i tana predstava jedino ako izuavamo, sukcesivno i po utvrenom
redu, njenu primenu na sve razne glavne klase prirodnih fenome
na. Jedna jedina nauka ne bi bila dovoljna da se postigne taj cilj,
ak i kad bi se odabrala najrazboritije. Jer, mada je metoda u
sutini identina u svim naukama, svaka od njih razvija posebno
ovaj ili onaj karakteristian postupak iji bi uticaj, vrlo neosetan
u ostalim naukama, ostao nezapaen. Tako se, na primer, glavno
sredstvo istraivanja u izvesnim granama filozofije sastoji u posmatranju u pravom smislu te reci, a u drugim granama ono se

Pri svem tom, da bi se data metoda dobro upoznala, moram

ovde posebno ukazati da je potrebno izuavati razne osnovne nauke
ne samo filozofski ve i prema enciklopedijskom redu ustanovlje
nom u ovom predavanju. ega racionalnog moe dati, sem ako po
prirodi nije izuzetno obdaren, jedan duh koji se bavi prvo izuava
njem naj'komplikovanijih fenomena a da prethodno nije upoznao,
ispitivanjem najprostijih fenomena, ta je to zakon, ta znai ispi
tivati, ta je to pozitivna koncepcija, a ta povezano rasuivanje?
A ipak tim putem obino danas idu nai mladi fiziolozi koji prilaze
neposredno izuavanju ivih tela a da se najee njihovo prethod
no obrazovanje svodi na izuavanje jednog ili dva mrtva jezika i
da, u najbolju ruku, imaju samo vrlo povrno znanje iz fizike i he
rnije, a gotovo nikakvo u pogledu metode, poto ono obino nije
steeno na racionalan nain niti polazei od istinske osnove pozi
tivne filozofije. Shvatljivo je koliko je vano izvriti reformu jed
nog tako pogrenog plana kolovanja. Isto tako, u pogledu socijal
nih fenomena koji su jo komplikovaniji, zar se ne bi savremeno
drutvo, shvativi logiku nunost, vratilo u zaista normalno sta
nje na taj nain to bi pristupilo izuavanju tih fenomena tek po
to bi postupno uzdiglo svoj intelektualni organ temeljnim filozof
skim ispitivanjem svih prethodnih fenomena? Cak se pouzdano mo
e rei da je u tome sva glavna tekoa. Jer danas je malo razbo
ritih duhova koji ne bi bili ubeeni da socijalne fenomene treba
izuavati pozitivnom metodom. Ali, za one koji se bave tim izua
vanjem ne znajui i ne uspevajui da tano uvide u emu se sasto
ji ova metoda, zbog toga to je nisu ispitivali u njenim prethod
nim primenama, ova maksima je do danas ostala sterilna u pogle
du socijalnih teorija koje jo nisu izile iz teolokog ili metafizikog
stanja, uprkos naporima nazovipozitivnih reformatora. Ovo e ra-

66

67

sastoji u iskustvu, odnosno ovoj ili onoj vrsto iskustva. Isto je tako
i s nekim optim pravilom koje ini sastavni deo metode, a koje
je prvobitno poniklo iz neke odreene nauke; mada je ono moglo
biti kasnije preneto u druge, mi ga moramo izuavati na njegovom
izvoru; kao, na primer, teoriju klasifikacija.
Ako bismo se ograniili na izuavanje jedne jedine nauke, tre
balo bi svakako izabrati najsavreniju da bi se dublje osetila pozi
tivna metoda. Ali, budui da je najsavrenija u isto vreme i naj
jednostavnija, steklo bi se samo jedno nepotpuno poznavanje me
tode poto se ne bi saznalo kakve bitne izmene ona mora pretrpeti da bi se primenila na komplikovanije fenomene. Svaka osnovna
nauka ima dakle u tom pogledu preimustva koja su joj svojstve
na; to jasno potvruje neophodnost da se razmatraju sve, inae
bismo stekli samo skuene koncepcije i nedovoljnu vinost. Poto
e se ovo razmatranje i dalje esto ponavljati, nije potrebno da ga
sada jo razvijam.

zmatranje biti posebno razvijeno kasnije; ovde sam na njega uka

zao jedino da bi se uoila sva vanost enciklopedijske koncepcije
koju sam predloio u ovom predavanju.
To su dakle etiri glavne take gledita u kojima sam nasto
jao da jae istaknem opti znaaj napred uspostavljene racionalne
i pozitivne klasifikacije osnovnih nauka.
Da bih dopunio opte izlaganje plana ovog kursa, ostaje mi sa
da da razmotrim jednu ogromnu i kapitalnu prazninu koju sam
namerno ostavio u svojoj enciklopedijskoj formuli i koju je ita
lac besumnje ve primetio. U stvari, nismo odredili u naem na
unom sistemu mesto matematike.
Razlog za to namerno izostavljanje lei u samom znaaju ove
osnovne nauke, tako obimne. Jer idue predavanje e biti potpu
no posveeno tanom odreivanju njenog pravog opteg karaktera
i, prema tome, preciznom odreivanju njenog enciklopedijskog ran
ga. Ali, da ne bi ostao nepotpun, u jednom tako vanom pogledu,
pregled koji sam se trudio da u krupnim potezima iznesem u ovom
predavanju, moram unapred ukratko izloiti opte rezultate ispiti
vanja kojeg emo se prihvatiti u iduem predavanju.
U sadanjem stanju razvitka naih pozitivnih saznanja ja sma
tram da na matematiku nauku treba da gledamo manje kao na
sastavni deo prirodne filozofije u pravom smislu reci nego kao da
je, od Dekarta i Njutna, prava osnovna baza itave te filozofije
mada je ona, strogo uzev, istovremeno i jedno i drugo. Danas, u
stvari, matematika nauka je mnogo manje vana po saznanjima
iz kojih se sastoji, mada vrlo realnim i dragocenim, nego po tome
to predstavlja najmonije orue koje ljudski duh moe upotrebiti
u istraivanju zakona prirodnih fenomena.
Da bi se u tom pogledu pruila potpuno jasna i strogo tana
koncepcija, videemo da je matematiku nauku potrebno podeliti
na dve velike nauke bitno razliitog karaktera: apstraktnu mate
matiku, ili raun, uzimajui ovu re u njenom najirem opsegu i
konkretnu matematiku koja se sastoji iz opte geometrije s jedne
strane i iz racionalne mehanike s druge strane. Konkretni deo je
neminovno zasnovan na apstraktnom delu, a on opet postaje di
rektna baza itave prirodne filozofije, smatrajui, koliko je god
mogue, sve vasionske fenomene kao geometrijske ili mehanike.
Apstraktni deo je jedini koji bi bio isto instrumentalan poto
on nije nita drugo ve jedno ogromno i divno proirivanje priro
dne logike na izvestan red dedukcija. Geometrija i mehanika, na
protiv, moraju biti zamiljene kao prave prirodne nauke zasnova
ne, kao i sve druge, na posmatranju, mada, po krajnjoj jednostav
nosti njihovih fenomena, one doputaju jedan beskrajno savre
niji stepen sistematizacije koji je ponekad mogao prouzrokovati
da se zanemari eksperimentalni karakter njihovih prvih principa.

68

Ali ove dve fizike nauke imaju kao posebno to to se u sadanjem

stanju ljudskog duha ve upotrebljavaju, i bie uvek upotreblja
vane, mnogo vie kao metoda nego kao neposredna doktrina.
Uostalom, stavljajui tako matematiku nauku na elo pozi
tivne filozofije, oigledno je da time samo vie proirujemo primenu onog istog principa klasifikacije zasnovanog na sukcesivnoj
zavisnosti nauka prema stepenu apstraktnosti njihovih odgovara
juih fenomena koji nam je pruio enciklopedijski niz uspostavljen
u ovom predavanju. Sada u stvari samo uspostavljamo tom enciklo
pedijskom nizu njegov istinski prvi lan. iji je sami znaaj zahtevao jedno posebno i podrobnije ispitivanje. Vidi se zaista da su
geometrijski ili mehaniki fenomeni optiji. jednostavniji, apstrak
tniji, nerazloljiviji i nezavisniji od svih ostalih a kojima, napro
tiv, slue kao baza. Isto tako lako je shvatiti da njihovo izuava
nje treba neophodno da prethodi izuavanju svih ostalih redova
fenomena. Matematika nauka dakle treba da ini pravu polaznu
taku svakog racionalnog naunog obrazovanja, bilo opteg ili po
sebnog, to objanjava sveoptu upotrebu koja se empirijski, na
metnula u tom pogledu ve odavno, mada je prvobitno bio jedini
razlog za to najvea relativna drevnost matematike nauke. Ovde
u sada ukazati samo u kratkim potezima na ona razna razmatra
nja koja e biti poseban predmet idueg predavanja.
U ovom predavanju smo dakle tano odredili, i to ne prema
uzaludnim proizvoljnim teorijama ve posmatrajui ga kao pred
met istinskog filozofskog problema, racionalni plan kojim se mo
ramo stalno rukovoditi u izuavanju pozitivne filozofije. Ukratko,
matematika, astronomija, fizika, hernija, fiziologija i socijalna fi
zika to je enciklopedijska formula koja se, izmeu vrlo velikog
broja klasifikacija koje doputa est osnovnih nauka, jedino logi
ki slae s prirodnom i nepromenljivom hijerarhijom fenomena.
Nije potrebno da ovde podseam na znaaj tog rezultata, koji i
taocu mora postati vrlo blizak, poto e se stalno primenjivati u
toku itavog ovog kursa.
Krajnji zakljuak ovog predavanja, izraen u najprostijem ob
liku, sastoji se dakle u objanjenju i pravdanju saete sinoptike
tabele date u prilogu ovog del, a u ijem sastavljanju sam se tru
dio da sprovedem koliko je mogue tano, to se tie unutranje
podele svake osnovne nauke, glavni princip klasifikacije koji nam
je pruio opti red nauka.

69

ETRDESET ESTA LEKCIJA

Sadraj Uvodna politika razmatranja nunosti i svrsishodnosti

socijalne fizike prema osnovnoj analizi aktuelnog drutvenog stanja
Ogromna osnovna praznina koju u optem sistemu pozitivne
filozofije, oigledno, ostavlja alosno stanje produenog djetinjstva
u kojem drutvena nauka jo ami, trebalo bi, bez sumnje, da bude
dovoljno da za svaku pravu filozofski um uini krajnje neophod
nom strogu potrebu za jednim pothvatom koji bi, najzad, utisnuo
u ljudski duh. ve tako dobro pripremljen za sva druga gledita,
tu veliku karakteristiku jedinstvenosti, metode i homogenosti dok
trine neophodne za ispunjavanje njenog spekulativnog razvoja, bez
kojeg ak ni njena praktina aktivnost ne bi mogla imati ni do
voljno uzvienosti ni dovoljno energije. Makoliko bila ozbiljna
unutranja teina jednog takvog razmiljanja koje. da pravo ka
em, preutno obuhvata i sva druga, najbolji duhovi danas imaju,
u pogledu politikih ideja, suvie povrno i suvie usko gledite
da bi odmah mogli shvatiti njihov stvarni domet i pronai u nji
ma dovoljan razlog za uporno podravanje dugog i tekog napora
koji je neophodan za postepeno ostvarivanje jednog tako tekog
pothvata. U fazi raanja nijedna nauka ne bi mogla biti njegovana
niti zamiljena izdvojeno od odgovarajue vjetine, kao to sam
to konstatovao u etrdesetoj lekciji, u kojoj smo vidjeli da jedan
takav spoj mora. prirodno, biti utoliko intenzivniji i dui ukoliko
se radi redu komplikovanijih pojava. Ako nam je, dakle, sama
bioloka nauka, i pored svoje napredne strukture, izgledala jo
uvijek usko vezana za medicinsku vjetinu, treba li se uditi uo
biajenoj tendenciji dravnika da preziru, kao uzaludne duhovne
igre. sve drutvene spekulacije koje nisu neposredno vezane za
praktine operacije? Makoliko bio slijep takav stav. treba, u tom
sluaju, u njemu istrajati utoliko upornije ukoliko se vjeruje da se
u njemu vidi najbolja zatita od opasne navale nesigurnih i varlji
vih utopija, iako je najpresudnije iskustvo, svakako, obilato doka
zalo veliku slabost tog toliko hvaljenog opreza koji nikako ne mo
e sprijeiti svakodnevnu poplavu najneobinijih iluzija. Najzad,
71

da bih se prilagodio, onoliko koliko to doputa priroda ovog rada,

onome to je stvarno razumno u osnovi tog djetinjastog naloga,
smatram da itavu ovu lekciju treba da posvetim nekim uvodnim
objanjenjima vezanim za osnovnu i direktnu relaciju operacije ko
ja je isto apstraktna na izgled i koja treba da stvori danas ono
to sam nazvao socijalnom fizikom1, sa svim glavnim
potreba
ma koje alosno stanje dananjih drutava tako energino pokazu
je svim ozbiljnim i otroumnim duhovima. Nakon ovog uvodnog
razjanjenja na koje se kasnije neu vraati, nadam se da e svi
pravi dravnici shvatiti da je ovaj veliki rad, bez ikakve trenutne
i posebne pretenzije, isto toliko neosporno pogodan za stvarnu i
glavnu upotrebu, bez ega on, u stvari, ne bi zasluivao da izazove
panju onih koje, iznad svega, s pravom, zaokuplja svakim danom
sve neophodnija i vidno sve tea obaveza da, najzad, razrijee ua
snu revolucionarnu strukturu modernih drutava.
Sa gledita do kojeg su nas, postepeno, dovele tri prve knjige
ove Rasprave cjelokupnu drutvenu situaciju koja je predstavlje
na u svojoj punoj svjetlosti i na najjednostavniji nain, sutinski
karakterie duboka i sve vea anarhija, iako isto prolaznog ka
raktera uostalom, itavog intelektualnog sistema u toku dugog interregnuma (vladavine) koji mora da proizilazi iz sve vee dekadence teoloko-metafizike filozofije koja je danas' zapala u ne
monu senilnost, kao i iz neprekidnog, ali jo uvijek nepotpunog
razvoja pozitivne filozofije, do sada suvie uske, suvie posebne i
suvie plaljive da se, najzad, dokopa duhovne vlasti ovjeanstva.
Odatle treba poi da bi se realno shvatilo pravo porijeklo koleb
ljivog i kontradiktornog stanja u kojem vidimo danas sve velike
socijalne pojmove i koje nepobjedivom nunou, tako alosno uznemirava moralni i politiki ivot; ali jedino se tako moe gleda
ti na opti sistem sukcesivnih operacija, jednih filozofskih, drugih
politikih, koje treba postepeno da oslobode drutvo od te fatalne
tendencije ka sigurnom raspadu i da ga direktno povedu u novu
organizaciju koja je i progresivnija i vra od one koja poiva na
teolokoj filozofiji. To je glavna ideja ija e nepobitna demonstra
cija spontano proistei, kako se nadam, iz cijele ove knjige, i koja
treba da, ovdje bude kratki pregled prve skice opteg objanjenja
Ovaj termin kao i, isto toliko neophodan termin, pozitivne fi
lozofije stvoren je prije sedamnaest godina u mojim prvim radovima
iz ^politike filozofije. Iako skoranji, ovi termini su, na neki nain, na
rueni pogrenim pokuajima prisvajanja od strane raznih pisaca koji
uopte nisu shvatili njihov pravi cilj iako sam, od poetka paljivo okarakterisao sutinsko znaenje kroz strogo nepromenljivo korienje. Po
sebno moram ukazati na tu zloupotrebu, u pogledu prvog naziva, kod
jednog belgijskog naunika koji ga je, poslednjih godina, uzeo za nas
lov jednog djela koje predstavlja jednostavnu statistiku.

72

koji treba da okarakterie isto tako radikalnu nesposobnost najsuprotnijih politikih kola i konstatuje neophodnu potrebu da se,
najzad, unese u te, koliko uzaludne toliko burne okraje, potpuno
nov duh koji je jedino sposoban, zbog postepenog opteg uzmaha,
da vodi naa drutva prema definitivnom kraju revolucionarnog
stanja koje se u njima razvija ve tri vijeka.
Poredak i progres koji su za prolost sutinski bili nespojivi,
sve vie predstavljaju, zbog prirode moderne civilizacije, dva isto
takva imperativna uslova ija uska i nerazdvojiva kombinacija (ka
rakterie otsada) i osnovnu potekou i glavni izlaz svakog stvar
nog politikog sistema. Nijedan stvarni poredak ne moe vie di
se uspostavi niti posebno da traje ako, u potpunosti nije saglasnn
sa progresom nijedan veliki progres ne bi mogao da se ostvari akc
ne bi konano teio ka oiglednoj konsolidaciji poretka. Sve to
ukazuje na iskljuivu preokupaciju jedne od ove dvije osnovne po
trebe na tetu druge, na kraju dovede, kod dananjih drutava, do
instinktivnog suprotstavljanja kao dubokog nepoznavanja prave
prirode politikog problema. Isto tako, pozitivnu politiku e, u
praksi, posebno okarakterisati njena, tako spontana sposobnost da
ispuni tu dvostruku potrebu preko koje e poredak i progres direk
tno pokazati dva nuno nerazdvojna aspekta jednog jistog princi
pa na osnovu glavnog svojstva koje je, u izvjesnom smislu, ve po
stepeno realizovano za razne klase ideja koje su, sada, postale po
zitivne. Nadam se da ova knjiga nee, u cjelini, ostaviti nikakvu
sumnju u efikasno prenoenje na politike ideje tog opteg atribu
ta stvarnog naunog duha koji i dalje predstavlja uslove povezi
vanja i napredovanja identinog porijekla. U ovom trenutku mi je
dovoljno da, ukratko, ukazem, u tom smislu, na osnovni sud pre
ma kojem stvarni pojmovi poretka i progresa treba da budu tako
strogo nerazdvojivi u socijalnoj fizici kao to su. u biologija, poj
movi organizacije i ivota, odakle, po miljenju nauke, oni oigled
no potiu.
Ali sadanje stanje politikog svijeta je jo uvijek vrlo
daleko od tog konanog neizbjenog izmirenja. Jer, s druge stra
ne, glavna slabost nae drutvene situacije sastoji se u tome da su
ideja poretka i ideja progresa danas tako duboko razdvojene da
ak izgleda da se, nuno, ne podnose. Ve pola vijeka, odkako re
volucionarna kriza modernih drutava razvija svoj pravi karakter,
ne moe se sakriti da je jedan, sutinski, reakcionarni duh stalno
usmjeravao sve velike pokuaje u prilog poretku kao i da su ra
dikalno anarhine doktrine uvijek predvodile glavne napore preduziniane u cilju progresa. U tom pogledu su., naalost, potpuno
zasluena uzajamna predbacivanja koja danas sebi upuuju najis
taknutije stranke. To je taj duboko zaarani krug u kojem se vrti
dananje drutvo i iji je jedini izlaz jednoduna prevaga doktrine

73

koja je, isto t a k o progresivna i hijerarhijska. Zapaanja na osnovu

kojih u, u k r a t k o , skicirati ovu vanu ocjenu, su po svojoj p r i r o
di veoma primjenljiva, na sve evropske n a r o d e ija je neorganizovanost bila slina, pa ak i istovremena, m a d a razliitog s t e p e n a i
razliitih izmjena, i koji se vie ne bi mogli ponovo organizovati
nezavisno jedni od drugih, iako su potinjeni o d r e e n o m r e d u . Me
utim, posebno m o r a m o imati u vidu francusko drutvo, ne zato
to se u njemu revolucionarno stanje manifestuje na kompletniji
nain, ve zato to je. u osnovi, u p r k o s n e k i m s u p r o t n i m izgledi
ma, bolje p r i p r e m l j e n o od ostalih, u pogledu svih vanih odnosa, za
j e d n u s t v a r n u reorganizaciju, to u kasnije u t v r d i t i .
Bez obzira na b e s k r a j n u razliitost koja, izgleda, prije svega,
vlada m e u s v i m miljenjima koja imaju, danas, p r a v u politiku
aktivnost, lako je shvatiti, o t r o u m n o m analizom, da su ona danas
okruena krajnje uskom sferom, jer se, u stvari, sastoje samo od
promjenjivog mijeanja dva p o r e t k a p o t p u n o s u p r o t n i h ideja, od
kojih drugi predstavlja, u stvari, s a m o j e d n o s t a v n u negaciju prvog,
bez i k a k v e sopstvene i nove dogme. Sadanja situacija d r u t a v a
moe, u stvari, postati j a s n a tek onda k a d a se sagleda n a s t a v a k i
zavretak opte bitke koja se vodila u toku tri p r e t h o d n a stoljea za
postepeno r a z a r a n j e s t a r o g politikog sistema. Dakle, s j e d n e takve
take gledita, o d m a h se vidi da, a k o je od prije pedeset godina ne
osporno r a s p a d a n j e tog sistema poelo sve jasnije da ukazuje na
prijeku p o t r e b u da se stvori novi sistem, jo uvijek n e p o t p u n osje
aj za tu osnovnu p o t r e b u nije, do sada, n a d a h n u o nijednu zaista
originalnu koncepciju koja je d i r e k t n o prilagoena tom velikom
cilju; t a k o su d a n a s teoretske ideje ostale veoma p o d r e e n e p r a k
tinim p o t r e b a m a dok u n o r m a l n o m stanju d r u t v e n o g organizma
one, obino, prednjae da bi t a k o p r i p r e m i l e p r a v o i n e s m e t a n o za
dovoljstvo. Iako je, od t a d a . glavno politiko k r e t a n j e p o t p u n o mo
ralo da izmijeni p r i r o d u i da od isto kritikog, kakvo je do t a d a
izgledalo, sve vie tei da postane organsko, ipak jo uvijek nije
moglo prestati, zbog tog neizbjenog filozofoskog propusta, da se
stalno upravlja j e d i n s t v e n o p r e m a istim idejama koje su vodile ra
zne s t r a n k e u t o k u duge ranije borbe i sa kojima su se svi duhovi
tako d u b o k o zbliili. I branitelji i n a p a d a i starog sistema su po
kuali da na slian nain, p r e k o neizbjenog i n e p r i m j e t n o g prelaza p r e t v o r e svoje s t a r e r a t n e a p a r a t e u i n s t r u m e n t e za reorganiza
ciju, ne sumnjajui u njihovu nesposobnost koja je, isto tako. bila
p o t r e b n a novoj operaciji ija p r i r o d a odbacuje, sa istom energijom,
obadvije vrste principa, j e d n e kao oigledno reakcionarne, a d r u g e
kao iskljuivo kritike.
Ne bi se moglo porei da je, jo i danas, i n t e l e k t u a l n o stanje
politikog svijeta t a k o alosno. Sve ideje p o r e t k u , do sada su, je-

74

dino, pozajmljivane iz s t a r e d o k t r i n e teolokog i militaristikog si

s t e m a koji je, posebno p o s m a t r a n u svojoj katolikoj i feudalnoj
s t r u k t u r i ; iz d o k t r i n e koja, sa filozofske t a k e gledita ove r a s p r a
ve, n e o s p o r n o predstavlja teoloko stanje d r u t v e n e n a u k e : t a k o
da sve ideje p r o g r e s u i dalje proistiu, iskljuivo, iz isto negativ
ne filozofije koja je n a s t a l a iz p r o t e n s t a n t i z m a , svoju k o n a n u for
mu i svoj integralni razvoj postigla u posljednjem vijeku (XIX vi
jeku p r i m , prev.) a r a z n e d r u t v e n e primjene te doktrine, pos m a t r a n e u cjelini, predstavljaju, u stvari, metafuziko stanje po
litike. R a z n e klase d r u t v a s p o n t a n o p r i h v a t a j u j e d a n ili drugi od
ova dva s u p r o t n a smjera, p r e m a njihovoj prirodnoj sklonosti da
k o n s t a t u j u da li je potrebnije k o n z e r v i r a n j e ili poboljavanje. To
je n e p o s r e d n i razlog koji, danas, t a k o duboko razdvaja dva g l a v n a
aspekta d r u t v e n o g p i t a n j a i koji t a k o esto, u praksi, odreuje r e
ciprono u k i d a n j e razliitih pokuaja iji p r e d m e t oni a l t e r n a t i v n o
postaju. U s v a k o m n o v o m pogledu koji se sukcesivno javlja iz po
t r e b e nae epohe kao posljedica p r i r o d n o g k r e t a n j a dogaaja, zapaa se n e p r o m e n j i v a tenja r e a k c i o n a r n e kole da predloi, kao je
dini i univerzalni lijek, obnovu odgovarajueg dijela starog politi
kog sistema; osim toga, moe se, isto tako, primijetiti u p o r n a sklo
nost kritike kole da, iskljuivo, n a n e s e tetu j e d n o m suvie n e
p o t p u n o m ruenju tog sistema, iz ega uvijek proizilazi, kao neiz
bjeno i jedinstveno rjeenje, savjet da se jo vie obustavi s v a k a
stabilizujua sila. 1 T a n o je da se, pogotovo danas, svaka pojedina

1
Ne ustruavajui se da na ovom mjestu okvalifikujem. sa savjes
nom odlunou jednog, iskreno, naunog duha, dvije neophodne ten
dencije naih glavnih politikih kola, jednu koja je nazadna i drugu
koja je anarhina, mislim da treba da jednom za uvijek kaem da sam
daleko od elje da iz toga izvuem i najmanje uoptavanje koje ne ide
u prilog uobiajenim intencijama njihovih cijenjenih pristalica. U prin
cipu, ja sam duboko ubijeen da je, naroito u politici, svaka zlobna
namjera, oito izuzetna, iako je veina onih koji su angaovani u dru
tvenim bitkama, obino, nesposobnu da uoi najtee stvarne posljedice
doktrina koje oni pripovijedaju. U svakoj stranci postoji, bez sumnje,
jedan mali broj ambicioznih koji, esto lieni svakog stvarno linog
ubjedenja, imaju za glavni cilj da iskoriavaju opte vjerovanje radi
svog sopstvenog uzdizanja: njih treba znati hvaliti, pa ak i kazniti po
potrebi. Ali, osim tog skoro jedinog izuzetka, budui da je dobra strana
ljudske prirode, oigledno, jedina koja moe omoguiti udruivanje u
odreenom prostoru i vremenu, nijedno politiko miljenje koje nema
u vidu javno dobro, ne bi moglo preivjeti makoliko, uostalom, bilo
usko i nesavreno osnovno znanje koje ono njemu sebi stvara. Tako,
oni koje danas, vrlo opravdano optuuju, za nazadnu namjeru, ele sa
mo da politiki svijet premjeste u jednu zaista normalnu situaciju iz
koje im se ini da e izai samo da bi se bacili na neizostavno ruenje
svakog socijalnog poretka. Slino tome, oni koji, iz svog neznanja, za-

75

od te dvije antagonistike doktrine rijetko predstavlja u svojoj cjelosti i u svojoj osnovnoj homogenosti; one sve vie tee da imaju
takvu iskljuivu egzistenciju samo kod isto spekulativnih duhova.
Ali ^monstruozna sprega koja se danas pokuava napraviti izmeu
tih nespojivih principia i iji razliiti stepeni karakteriu razne po
stojee politike nijanse, oigledno ne bi mogla posjedovati nikakvu
vrlinu nepoznatu elementima od kojih se sastoji, naprotiv, tei, u
stvari, da razvije njihovu uzajamnu neutralizaciju. Dakle, radi pra
vilnosti i jasnoe nae analize, neophodno je da se teoloka i me
tafizika politika posmatraju svaka posebno, i u okviru same se
be, a poslije toga treba razmatrati njihov stvarni antagonizam i
ocijeniti, na kraju, prazne kombinacije koje se pokuavaju stvori
ti izmeu njih.
Makoliko da je, u stvari, danas opasna teoloka politika, nije
dan pravi filozof, nikada ne bi mogao zaboraviti da je do formira
nja i prvog razvoja modernih drutava dolo pod njenom dobro
tvornom zatitom, to u, nadam se, uspjeti da dokaem na dosto
jan nain u istorijskom dijelu ove knjige. Ali je, isto tako, neos
porno da je kod naprednijih nacija, jo od prije tri vijeka, njen
uticaj bitno oslabio i pored djeliminih usluga koje im ona, jo
uvijek, moe napraviti. Bilo bi, svakako, suvino da se na ovom
mjestu zaustavimo radi posebne diskusije toj doktrini da bismo
konstatovali njenu veliku nunu slabost koju spontano kretanje
dogaaja svakim danom sve jasnije pokazuje. alosno odsustvo
svakog realnog pogleda na drutvenu reorganizaciju samo moe
objasniti apsurdnu namjeru da se, u dananje vrijeme, kao potpo
ra drutvenom poretku da politiki sistem koji se ni sam nije mo
gao odrati pred prirodnim progresom uma i drutva. U nastavku
ove knjige, istorijska analiza sukcesivnih transformacija koje su
postepeno dovele do potpunog raspada katolikog i feudalnog si
stema, pokazae bolje nego bilo koja direktna argumentacija koli
ko je ta dekadenca otada radikalna i neopoziva. Teoloka kola,
obino, moe da objasni taj raspad samo pomou nepredvienih i,
da tako kaem, linih razloga, izvan svakog razumnog odnosa sa
neizmjemou zapaanih efekata; ili pak, kada je strpljenje iscrp
ljeno, ona se slui svojim poznatim lukavstvom i nastoji da koris
tei natprirodnost u objanjenju, povee taj veliki lanac dogaaja
sa jednom vrstom misteriozne fantazije Provienju koje se dosjeista tee ka anarhiji, smatraju da treba da se pokore samo oiglednoj
nunosti da se najzad neopozivo srui politiki sistem koji je radikal
no nesposoban da ubudue upravlja drutvom. Osnovna greka i jednih
i dflugih proizilazi samo iz suvie iskljuive brige svakog pojedinog od
dva bitna uslova ija cjelina predstavlja pravu definiciju opteg pro
blema aktuelne politike.

76

tilo da drutveni poredak stavi u iskuenje ije vrijeme i duina tra

janja, kao ni karakter ne treba da budu potkrijepljeni razlozima.
Suprotno tome, mi emo priznati, na osnovu svih istorijskih inje
nica, da su sve velike promjene kojima je bio izloen teoloki i mi
litaristiki sistem, od poetka i sve vie i dalje teile ka potpunoj
i definitivnoj eliminaciji reima kojem je osnovni zakon drutve
ne evolucije nuno dodijelio, jednostavno, povrnu dunost, iako
strogo neophodnu. Bie, prema tome, oigledno da svi napori us
mjereni ka obnavljanju tog sistema, ak i ako se pretpostavi da je
mogu njihov trenutni uspjeh, nisu nimalo spremni da dovedu
drutvo u stvarno normalno stanje, jedino ga mogu dovesti u si
tuaciju koja je izazvala revolucionarnu krizu, utiui da, obavezno,
ponovo zapone jo ee raspadanje reima koji je ve odavno pre
stao da bude saglasan sa svojim glavnim progresima. Iako iz tih
razloga, moram na ovom mjestu odbaciti svaku nesuglasicu po tom
pitanju, ipak smatram da je nuno da se tome da jedan novi filo
zofski aspekt koji, ini mi se oznaava najjednostavniji i najsigur
niji kriterijum stvarne vrijednosti bilo koje drutvene doktrine i
koji je, posebno, jo presudniji protiv teoloke politike.
Posmatrajui samo sa logike take gledita, ini mi se da je
neophodno da se osnovni problem nae drutvene reorganizacije sve
de samo na jedan bitni uslov: izgraditi politiku doktrinu dovoljno
racionalno koncipiranu da bi ona u svom cjelokupnom razvoju
uvijek mogla, u potpunosti, biti dosljedna svojim sopstvenim prin
cipima. Nijedna od postojeih doktrina ne zadovoljava, u dananje
vrijeme, ak ni priblinom teinom, tu veliku intelektualnu obave
zu: sve one sadre, kao neosporne elemente, to u ukratko nave
sti, mnogobrojne i direktne kontradikcije u vezi veine znaajnih
taaka. To, posebno, jasno karakterie njihovu veliku slabost. Mo
e se, u stvari, postaviti u principu da bi doktrina koja treba da
donese potpuno saglasna rjeenja vezana za razna osnovna pita
nja politike kako je tok stvarnih primjena nikada ne bi doveo u
protivrjenost, trebalo da se samo kroz taj indirektni dokaz pri
hvati kao dovoljno sposobna da reorganizuje drutvo: jer, ta inte
lektualna reorganizacija, u sutini, treba da se sastoji u tome da u
sistemu duboko uznemiravanom naim razliitim drutvenim ide
jama, najzad uspostavi realnu i trajnu harmoniju. Kada ba takva
regeneracija bude mogua, pa makar i kod samo jednog uma (a ona,
u poetku i mora tako poeti) njena manje-vie bliska generaliza
cija e biti osigurana; jer broj duhova nikako ne bi mogao pove
ati sutinske potekoe intelektualnog usklaivanja i mogao bi uti
cati samo na vrijeme neophodno za njenu realizaciju. Ja u se po
brinuti da u pravo vrijeme, ukazem na ogromnu superiornost ko
ju, u tom smislu, spontano mora manifestovati pozitivna filozofija
koja e, poto se proiri na drutvene pojave, obavezno povezati ra-

77

zne redove ljudskih ideja mnogo potpunije nego to su one ikada

bile povezane preko bilo koje druge metode. Takvo je glavno pra
vilo koje me je, od mojih prvih radova iz politike filozofije uvijek
usmjeravalo, u preciznoj procjeni mojih sukcesivnih napredovanja,
ka koncepciji jedne prave drutvene doktrine.
Posebno bi od teoloke politike trebalo oekivati cjelovito is
punjenje tog velikog logikog uslova ije se osnovne tekoe izgle
da, spontano ponitavaju za doktrinu koja se ograniava da. reprodukujui prolost, uskladi jedan sistem jasno definisan kroz du- >
gu primjenu i tako potpuno razvijen u svim svojim razliitim bit
nim djelovima da izgleda sigurno zatien od svake grube nedos
ljednosti. Isto tako, reakcionarna kola potvruje, kao karakteristi
ni atribut, savrenu povezanost njenih ideja, nasuprot estim kon
tradikcijama revolucionarne kole. Ipak, iako je teoloka politika,
u stvari, iz lako shvatljivih razloga, manje nedosljedna u dananje
vrijeme nego metafizika politika, lake je konstatovati njenu sva
kodnevnu sve neodoljiviju tendenciju ka najosnovnijim ustupcima
koji su direktno suprotni svim njenim glavnim principima. Nita
nije, bez sumnje, prikladnije od jednog takvog reda zapaanja da
potpuno osvijetli duboko realnu nitavnost doktrine koja, u stvari,
ne posjeduje ak ni onaj kvalitet koji bi spontano odgovarao nje
noj prirodi. Stari politiki sistem se tako pokazuje razruen do te
mjere da su njegove najodanije pristalice zbog toga radikalno iz
gubile stvarni opti osjeaj. To se moe lako uoiti, ne samo u ak
tivnoj praksi, ve i kod isto spekulativnih duhova, ak i najeminentnijih na koje je, ,bez njihovog znanja, uticala nesavladiva snaga
njihovog stoljea. Nekoliko istaknutih primjera e biti dovoljno da,
na ovom mjestu, ukazu paljivom itaocu kako je lako proiriti ta
kvo, ispitivanje.
Demonstracija bi bila suvie laka kada bi se prvo razmotri
la, kao to bi to strogost logike, oigledno, zahtijevala, doktrina
koja je reakcionarna u odnosu na bitne elemente moderne civili
zacije. U stvari, nema nikakve sumnje da su stalni razvoj i ras
tue sirenje nauka, industrije pa ak i umjetnosti, istorijski gledano,
bili glavni poetni razlog, iako prikriven, radikalne dekadente teo
lokog i vojnog sistema ije je spontano slabljenje bez toga mog
lo izgledati kao da ima mogunost za ponovno jaanje. U dananje
vrijeme postepeni porast naunog duha, posebno nas zauvijek u
va od svakog realnog vaskrsavanja teolokog duha. bez obzira na
reakcionarne zablude u koje tok dogaaja trenutno moe nasto
jati da uvue drutvo: isto tako, s vremenske take gledita, indus
trijski duh, svakim danom sve rasprostranjeniji i nadmoniji, sva
kako, predstavlja najefikasniju garanciju protiv svakog ozbiljnog
povratka vojnog ili feudalnog duha. Iako jo nije dolo do otvo
renih borbi izmeu ta dva para principa, na stvarni drutveni an-

78

tagonizam, u sutini, ima isti karakter. Da li je, dakle, uprkos toj

neospornoj opoziciji, u modernom razvoju teoloke politike ikada
postojala bilo koja vlast ili bilo koja kola potpuno dovoljno reak
cionarna da se usudi da, stvarno, nastavi ili samo zamisli sistemat
ski pritisak na nauke, umjetnosti industrije? Nije li, osim nekoli
ko izdvojenih djelovanja nekih ekscentrinih duhova koji su slu
ajno naili da, tu i tamo, otkriju osnovno neslaganje, naprotiv
oigledno da je svim vlastima stalo do asti da potstaknu njihov
svakodnevni progres? To je, bez sumnje, prva aktuelna nedosljed
nost reakcionarne politike koja tako, spontanim, razvijanjem svo
jih svakodnevnih djelovanja, ponitava svoje beskorisne opte pla
nove za obnavljanje prolosti za koju su svi dravnici odsada ne
hotice izgubili osjeaj. Iako vrlo malo primjetna, ova kontradik
cija bi trebalo da izgleda kao najosnovniji i najodlunija, tanije
kao optija i instinktivnija od bilo koje druge. Nije li onaj koji
je danas veoma snano zamislio i veoma estoko nastavio reakcio
narnu politiku, sam Bonaparta , nezavisno od drugih nepoveza
nosti, iskreno pokuao da se izdigne, poslije toliko drugih voa
iste kole, kao poznati zatitnik industrije, umjetnosti i nauka?
isto spekulativni duhovni, iako lake podloni, zbog svog polo
aja, ne izmiu vie toj neodoljivoj tendenciji da se izdvoje iz
opteg pokreta. Da analiziramo, na primjer, beskorisne pokuaje
koje su, tako esto, ponavljale, u toku dva stoljea, mnogi istak
nuti uslovi, ponekad i vrhunski, da bi, prema teolokoj formuli,
razum potinile vjeri; bie lako da se u tome prepozna potpuno
kontradiktorna struktura koja postavlja sam razum za vrhovnog
sudiju jednog takvog potinjavanja ija snaga i vrijeme trajanja
zavise tako, jedino od tih promjenjivih odluka, rijetko suvie stro
gih. Najvei mislilac dananje katolike kole, slavni Maistre, sam
je dao dokaz, onoliko snaan koliko nehotian, te neizbjene po
trebe svoje filozofije, kada je nastojao, odriui se svakog teolo
kog aparata, da u svom glavnom djelu zapone obnavljanje vrhun
ske vlasti pape na osnovu jednostavnog istorijskog i politikog
rezonovanja koje je, inae, u izvjesnom pogledu zadivljujue,
umjesto da se ogranii na to da mu dodijeli boansko pravo, jedini
modus koji se u potpunosti slae sa prirodom neke sline doktrine
i koji jedan takav duh. u jednom drugom vremenu, ne bi, bez
sumnje, nimalo oklijevao da iskljuivo slijedi kada opte stanje
ljudskog uma je ne bi sprijeilo, ak i kod njega, potpunu prevagu.
Jednu ovako odlunu provjeru treba ovdje osloboditi svih kasnijih
indikacija u tom smislu.
Razmotrimo sada direktnija neslaganja koja, iako nijesu u
stvari, tako duboka, naravno, moraju jo vie zaprepastiti kada
se radi pokazivanju oigledne uzajamne kontradikcije izmeu
raznih glavnih djelova jedne iste doktrine. Paljivo ispitivanje

79

prolosti e nam kasnije, u tom pogledu, dati mnogobrojne i ne

opozive dokaze, s obzirom da je stvarnim ruenjem starog poli
tikog sistema upravljao snani uzajamni antagonizam glavnih
snaga od kojih se sastojao. Ali, ograniavajui se na ovom mjestu,
kako to zahtijeva priroda uvodnog poglavlja, na jednostavno posmatranje aktuelne epohe, svakog dana moemo konstatovati, u
raznim sekcijama reakcionarne kole, stanje direktno izraene opo
zicije prema raznim osnovnim takama njihove zajednike doktri
ne. U neobinoj jednodunosti koju manifestuje ta kola, najzna
ajniji sluaj te vrste, sastoji se, bez sumnje, u tome da se prihvata
stvarno ukidanje glavne osnove katolikog i feudalnog sistema i
odrie osnovna podjela na duhovnu i vremensku vlast, ili se, to se
svodi na isto, odobrava opte potinjavanje prve drugoj. Moda je
to jedini veliki politiki pojam sa kojim se, u sutini, slau sve
stranke, iako zdrava filozofija u tome moe vidjeti samo duboko
kobnu zabludu koja je, inae, trenutno neizbjena. U tom smislu,
ni kraljevi nisu, svakakao, manje revolucionarni od naroda; a sami
svetenici, ne samo u raznim protestantskim zemljama, ve i kod
nacija koje su nominalno ostale katolike, su, tako, dobrovoljno
pristali na svoju sopstvenu politiku degradaciju, bilo iz neasnog
interesa ili pak zbog nekorisnog duha uske nacionalnosti. Kako bi,
prema tome, i jedni i drugi mogli sanjati kontradiktornoj restau
raciji jednog sistema koji oni tako radikalno nisu poznavali? Pret
hodno okupljanje svih mnogobrojnih sekti ograniavanih rastuom
dekadencom hrianstva trebalo bi da, u tom pogledu, predstavlja
neophodnu uvodnu operaciju. Dakle, nesigurni planovi, koje su u
tom smislu, pravili neki savremeni dravnici, naroito u Njemakoj,
uvijek su brzo propadali pred slijepom ali nesavladivom tvrdoglavou raznih vlada da zadre vrhovnu upravu teoloke vlasti ija
je neosporna centralizacija odmah onemoguavana. U tom smislu,
grube nedosljednosti Bonaparte usred njegovih uzaludnih napora
da uspostavi stari politiki sistem, samo su ivlje ponovile primjer
ve davno poznat mnogim drugim prinevima. Kada su poslije
njegovog pada, kraljevi pokuali da uspostave sporazum velikoj
evropskoj vlasti protiv kasnijeg razvoja revolucionarnog stanja,
nisu mislili ni na najmanje uee biveg duhovnog autoriteta iji
su najlegitimniji atribut na taj nain potpuno uzurpirali. Ta je
uzurpacija spontano izvrena tako radikalno da je vrhovni savjet
bio sastavljen, velikim dijelom, od jeretikih voda, a u njemu je
dominirao izmatiki princip, to je svima pokazalo da je nemogu
e da se tamo, iz bilo kojeg razloga, uvede papska vlast, kao to
je to gospodin opat Lamennais jednom tano primijetio prije svog
revolucionarnog obraanja. Bez sumnje, nisu samo kraljevi i pape,
u mnogim sutiniskim pogledima, u dananje vrijeme, direktno
potinili neposrednim interesima svoje vremenske dominacije pri-

mjenu svojih religioznih principa, Ali takve se nedosljednosti, osim

toga to su u dananje vrijeme postale jo brojnije i dublje, po
sebno pokazuju kao mnogo odlunije dokazujui do koje mjere je
osnovna misao starog politikog sistema prestala da bude nadmo
na kod onih istih koji su sa arom preduzeli njenu himerinu re
stauraciju, kao to se moglo vidjeti kod mnogih izrazitih savremenih sluajeva, na primjer Grke, Poljske i dr.

80

81

Taj duh nesklada i podjele reakcionarne kole esto se poka

zivao, u sadanje vrijeme, svim pravim posmatraima, u vrlo raz
liitim formama, ali jednako znaajnim hilo za djelimiini i tre
nutni trijumf teoloke politike bilo za njegovo nalije. Za jednu
stranku koja je toliko ponosna na svoju tobonju koheziju posje
dovanje vlasti je, bez sumnje, prirodno moralo povezati sve spo
redne razlike u osnovnu realizaciju doktrine ija je povezanost i
homogenost toliko hvaljena. Nismo li, naprotiv, vidjeli tokom du
gog niza godina vrlo izraena cijepanja koja su naglo dovela do
sve brojnijih sukcesivnih sitnih podjela te trijumfujue stranke
i koja su. na kraju, posluila kao neposredni instrument njenog
politikog pada. Zar se i pored bliske i oigledne veze njihovih
stvari, pristalice katolicizma i feudalizma nisu estoko razdvojili?
Zar se nisu meusobno tukli branitelji aristokrati je i zagovornici
kraljevske vlasti? Jednom rjeju, zar taj kratki period nije suk
cesivno reprodukovao, pred naim oima, efektnu manifestaciju,
nepobitnu iako kratku, istih sutinskih principa nesloge i razdva
janja koji su, postepeno razvijani tokom ranijih vjekova stvarno
doveli do neopozivog raspadanja teolokog i feudalnog sistema?
Kada bi se, pretpostavimo, slian uspjeh ponovio, ne plaim se da
tvrdim, da bi, i pored tog jasnog iskustva, sigurno opet dolo do
jo izrazitijeg cijepanja, pogotovo unutar reakcionarne stranke,
zbog neizbjenog uticaja, svakim danom sve potpunije i sve uo
ljivije nespojivosti aktuelnog drutvenog stanja sa starim politi
kim sistemom ija prava opta misao nastoji, ak sve vie, da se
ukloni i potpuno izgubi kod svojih najodanijih pristalica. Sto vie
teoloka politika smatra da se, u dananje vrijeme, razvija i primijenjuje, to u njoj sve vie dolazi do nepomirljivih sitnih podje
la koje prikriva nejasno odobravanje njenih optih principa dok
su sadrane u spekulativnom stanju: to je, sa naune take .gle
dita uobiajeni simptom svake teorije koja je nespojiva sa i
njenicama.
Odkako je nezaboravni udar od 1830 .godine uticao da reakcio
narna stranka postane samo protivniki uslov, njena radikalna
nekoherentnost se manifestovala na jedan drugi, ne manje odlu
an nain, koji, iako u stvari, nije nov, nikada do sada nije bio ta
ko potpuno oiarakterisan. U toku tri poslednja vijeka, ova se stran
ka, poto je dovedena u defanzivni poloaj, spontano priklanjala,

vie nego j e d a n p u t , sutinskim p r i n c i p i m a r e v o l u c i o n a r n e d o k t r i

n e , ne uzmiui p r e d k r a j n j o m opasnou od j e d n e t a k o m o n s t r u o z
ne nedoslednosti. Moe se, na primjer, vidjeti, katolika kola k o
ja se formalno poziva na d o g m u slobode savjesti k a d a su u p i t a
nju njeni savjetnici iz Engleske i, posebno, iz Irske ltd., a n a s t a v
lja da trai energino uguivanje p r o t e s t a n t i z m a u F r a n c u s k o j ,
Austriji i dr.. K a d a je, u n a e m vijeku, koalicija kraljeva htjela
najzad da ozbiljno p o b u n i E v r o p u p r o t i v nepodnoljive domina
cije B o n a p a r t e , s v e a n o je dala ni n a j m a n j e dvosmislen dokaz sla
bosti r e a k c i o n a r n e d o k t r i n e i energije kritike d o k t r i n e , odbijaju
i da se u toj situaciji od ivotnog znaaja, poslui p r v o m s a m o da
bi izazvala d r u g u koju je t a k o nehotice priznala za j e d i n u danas
sposobnu da s t v a r n o djeluje na civilizovane n a r o d e , ne prestajui
ipak d a , vrlo udno k o n t r a d i k t o r n o , kasnije i m a u vidu k o n a n u
restauraciju starog politikog sistema. Ali, ovo implicitno prizna
vanje neopozive oronulosti teoloke politike, t a k o p o t p u n o i odlu
ujue k a k o ga mi d a n a s vidimo, ne moe biti ni u jednoj epohi
u kojoj r e a k c i o n a r n a kola, nastojei da za svoju u p o t r e b u sistematizuje cjelokupni p r e d m e t kritike d o k t r i n e , p r e d naim oima
p r e d u z i m a , k a o krajnju pomo, beskorisno vaskrsavanje katoli
kog i feudalnog r e i m a pomou onih istih p r i n c i p a koji su u stva
ri, posluili za njegovo ruenje i ije n a j a n a r h i n i j e posljedice ona
ne oklijeva da potvrdi na spekulativni n a i n : razlog tog p r e v r a t a
je, izgleda, j e d n o s t a v n a p r o m j e n a do koje je dolo u kraljevskoj
vladi, dok se p r a v i k a r a k t e r glavnog politikog p o k r e t a , inae, ni
k a k o nije mijenjao. Oni koji su na elu te j e d i n s t v e n e m e t a m o r f o
ze s m a t r a j u da su najsposobniji u stranci iju politiku abdikaciju,
pa ak u izvjesnom smislu i m o r a l n u degradaciju, oni kategoriki
potpisuju. 1

1
Poto literarna miljenja koja, nakon odgovarajue analize, mo
gu ponuditi vjeran i pouan odraz opteg stanja ljudskog duha u sva
koj epohi, smatram prikladnim da na ovom mjestu navedem direktno
kontradiktornu vezu koja se moe uoiti izmeu dva suprotna tabora
u literaturi i politici, kao korisnu novu provjeru te karakteristine ne
dosljednosti sadanjih stranki. Svako se osjea da je Romantizam poeti.
u Francuskoj poetkom ovog vijeka pod pokroviteljstvom katoliko-feudalne kole koja je dugo vremena smatrala za obavezu stranke da
pretjerano hvali najmonstruoznije zablude knjievnih stvaralaca; dok
je, s druge strane, revolucionarna kola, arko branei staru klasinu
zakonitost, pokuala Vie puta da je stavi pod smijenu zatitu zvaninih uredbi. Jedna takva zabluda i sa jedne i sa druge strane, imala je,
bez sumnje, za cilj da utie da se romantiarska knjievnost stvara kao
sutinski posveena prikazivanju hrianskog i feudalnog doba, dok je
klasina knjievnost izgledala iskljuivo posveena paganskoj i repu
blikanskoj antici. Ovaj povrni prigovor koji uopte ne odgovara pra-

82

Poslije t a k v i h p o s m a t r a n j a koja s v a k l a k o moe preduzeti, bi

lo hi, svakako, beskorisno da se due z a d r a v a m o na ovom mjestu
da bismo konstatovali r a d i k a l n u slabost d o k t r i n e koja, duboko p r o
t i v n a savremenoj civilizaciji, u d a n a n j e vrijeme sadri toliko ele
m e n a t a d i r e k t n o s u p r o t n i h njenim sopstvenim osnovnim principi
ma, pa ak ne moe, u stvari, ni da sakupi, ni u uspjenim ni u
neuspjenim situacijama, svoje razliite pristalice, iako im ona n u
di naj'bolje definisani obrazac u prolosti ije bi r e v n o s n o p r o m a t
ranje, izgleda, trebalo da sprijei s v a k o ozbiljno razmimoilaenje.
P o z n a t o je da je Maistre, u tom smislu, predbacio, s razlogom, po
sebno k a d a se radi galikanskoj crkvi, velikom Bossuet-u da u o p
te ne poznaje p r a v u politiku p r i r o d u katolicizma; ne bi bilo te
ko, kao to sam ranije naveo, u k a z a t i , takoe, kod slavnog a u t o
ra P a p e na vei broj nedoslednosti, aiko ne analognih, b a r ekviva
l e n t n i h . Postojala bi tenja da
se m o d e r n a d r u t v a reorganizuju
p r e m a jednoj dosta zastareloj teoriji koju ve o d a v n o ne razumiju
dovoljno ni njeni .najslavniji tumai.
Izlaui, sada, metafiziku politiku jednoj takvoj ocjeni, ne
treba, prije svega, n i k a d a izgubiti iz vida da je n j e n a doktrina, iako
iskljuivo kritika, pa p r e m a t o m e isto r e v o l u c i o n a r n a , isto tako,
zbog toga, dugo zasluivala t i t u l u progresivne, poto je, u stvari,
bila na elu glavnih politikih p r o g r e s a do kojih je dolazilo u t o
ku tri poslednja stoljea i koji su sutinski m o r a l i biti negativni.
Ova d o k t r i n a je s a m o mogla neopoziva unititi sistem koji je, po
to je upravljao p r v i m razvojem ljudskog d u h a i drutva, nastojao
zatim da, zbog svoje prirode, b e s k r a j n o ponavlja njihov poetak.
Osim toga, politiki trijumf metafizike kole je m o r a o predstav
ljati, k a o za svaki drugi red ideja, obaveznu p r i p r e m u za drutve
ni dolazak pozitivne kole kojoj je iskljuivo p r e p u t e n realni nas
t a v a k revolucionarne epohe, kroz definitivno osnivanje sistema ko
ji je isto toliko progresivan koliko jedinstven. A k o s v a k a dogma
koja ini kritiku d o k t r i n u , zamiljena u apsolutnom smislu, moe,
u stvari, manifestovati s a m o d i r e k t n o a n a r h i k i k a r a k t e r , istorijski
dio ove knjige e j a s n o pokazati da ona, s d r u g e s t r a n e , posmatr a n a u s v o m zaetku i ograniena na s t a r i sistem p r o t i v kojeg
je ona, oigledno, uvijek i bila ustanovljavana, s t v a r a n e o p h o d n i
vom sutinskom karakteru svakog literarnog sistema, ipak je bio do
voljan da jedni iz poasti, a drugi iz odvratnosti prema katolicizmu,
jednako zatvore oi pred oiglednom nedosljednou jedne takve ocje
ne u poreenju sa optim principima apsolutnog autoriteta ili neodre
ene slobode iju su politiku prevagu svaki za sebe htjeli da usposta
ve. Podjela knjievnih miljenja nastaje, bez sumnje, na nain koji
vie odgovara obinim zakonima analogije, bar u tom .smislu to politi
ka anarhija sada prestaje da odbacuje literarnu anarhiju. Ali osnovna
metoda, inae skoranja, isto tako ostavlja tragove koji su potpuno do
voljni da istaknu realnost prethodnog posmatranja.

83

uslov, iako samo privremen, za jednu novu politiku organizaciju

do ije pojave, opasno djelovanje tog unitavajueg aparata niti
moe niti treba da potpuno prestane.
Zbog te oigledne i isto toliko alosne potrebe koja je inhe
rentna od naoj nemonoj prirodi, prelaz jednog drutvenog sis
tema u drugi, nikada ne moe biti direktan ni stalan; on uvijek
pretpostavlja, bar za vrijeme nekoliko generacija, jednu vrstu manje-vie anarhinog interregnuma iji karakter i vijek trajanja za
vise od intenziteta i obima modernizacije koju treba izvesti: najosetljiviji politiki progresi se, dakle, sutinski svode na postepeno
ruenje starog sistema, uvijek unaprijed podrivanog u svojim raz
liitim osnovnim temeljima. Taj prethodni preokret je ne samo
neizbjean zbog same snage prethodnih sluajeva koji ga vode, ve
i strogo neophodan, bilo da omogui elementima novog sistema,
koji su se do tada lagano i tiho razvijali da malo po malo dobiju
politiku osnovu, bilo da podstakne na reorganizaciju kroz iskus
tvo sa potekoama anarhije. Pored tih neospornih razloga koje je
danas lako ocijeniti, ini mi se da je jedno novo. isto intelektual
no razmatranje koje ovdje treba preciznije da navedem, priklad
no da vrlo jasno predoi direktnu obavezu jednog takvog kretanja,
pokazujui da bez tog prethodnog ruenja, ljudski duh ne bi mo
gao da se jasno uzdigne do opte koncepcije sistema koji treba konstituisati.
Mali domet naeg uma i kratkoa individualnog ivota u poreenju sa sporou drutvenog razvoja, dre nau mo zamiljanja, naroito u pogledu politikih ideja, zbog njihove velike komplikovanosti, u uskoj zavisnosti od stvarne sredine u kojoj mi sada
ivimo. Cak i najnestvarniji utopisti kojima se ini da su se potpu
no oslobodili svakog uslova realnosti, podnose bez svog znanja tu
nesavladivu potrebu, uvijek vjerno odraavajui savremeno dru
tveno stanje kroz svoje matanje. Ukoliko vie, koncepcija jednog
pravog politikog sistema koji se radikalno razlikuje od onog u ko
jem se nalazimo, mora prevazii osnovne granice slabosti naeg
uma. Stanje djetinjstva i empirizma u kojem je drutvena nauka
do sada stalno amila, moralo je, uostalom bez sumnje, doprinjeti
da ta prirodna obaveza postane imperativnija i, posebno, jo tje
nja. Tako, ako posmatramo drutvene revolucije samo u njihovom
jednostavnom intelektualnom stanju, vrlo poodmaklo ruenje ra
nijeg politikog sistema predstavlja u tome jedan oigledno neiz
bjean uvod, bez kojeg ni najeminentniji duhovi jasno ne bi mogli
shvatiti pravu karakteristinu prirodu novog sistema, koja je du
boko prikrivena nadmonim prizorom stare organizacije, niti bi
se javni razum, smatrajui da je ta prva tekoa savladana, mogao
naviknuti na novu koncepciju da bi svojim ueem pomogao nje
nu postepenu realizaciju. I nad najjaim umom itave antike, veli-

kim Aristotelom vladao je njegov vijek, tako da on nije mogao ni

zamisliti drutvo koje nije zasnovano na ropstvu, a ipak je njego
vo neosporno ukidanje uslijedilo nekoliko stoljea poslije njega.
Jedna tako odluujua provjera mora uticati da se dovoljno pro
cijeni stvarna mo jedne takve opte obaveze koju istorija nauka,
inae, snano manifestuje kroz mnogobrojne nesporne primjere,
ak i u pogledu mnogo jednostavnijih ideja nego to su politike.
Ova raznovrsna osnovna razmatranja se, po svojoj prirodi, iz
vanredno mogu primijeniti u velikoj drutvenoj revoluciji usred
koje ivimo a kojoj su sve ranije revolucije, u stvari, predstavljale
neizbjeni uvod. Kako je drutvo moglo izbjei taj uslov prethod
nog preokreta koji je ranije pretrpjelo u manje znaajnim trans
formacijama, kada preporod nikada do sada nije mogao biti dublji
ni vei? Bez sumnje, bilo je poeljno da pad starog politikog si
stema bude zadran do trenutka kada bi novi sistem trebalo da
bude sposoban da ga neposredno smijeni sprjeavajui svaki organ
ski prekid. Ali ova utopijska pretpostavka je duboko kontradik
torna u odnosu na najoiglednije uslove ljudske prirode, da bi za
sluivala neko ozbiljno ispitivanje. Ako, uprkos ve gotovo potpuno
zavrenom raspadanju, najeminentniji duhovi jo uvijek nejasno
naziru pravi karakter drutvene reorganizacije, razlog treba tra
iti u vremenu kada je stari sistem u punoj snazi morao neposred
no zabranjivati svaki, bilo kakav prikaz takve budunosti! S dru
ge strane, oigledno je da je intenzivnija i dugotrajnija borba pro
tiv starog reima morala nuno uticati na energiniji razvoj i sistematiniju koncentraciju revolucionarne akcije koja je, najzad po
prvi put, direktno vezana za jednu cjelovitu doktrinu metodinog i
stalnog negiranja svake regularne vlasti. To je neophodni i potpu
no zakoniti izvor aktuelne kritike doktrine; iz toga se jasno mo
e vidjeti pravo opte objanjenje bilo neophodnih usluga koje je
ta doktrina do sada uinila, bilo sutinskih prepreka koje ona sa
da suprotstavlja konanoj reorganizaciji modernih drutava.
Bez obzira na aspekt sa kojeg se posmatra, opti duh revolu
cionarne metafizike se sastoji u tome da sistematski dovodi u nor
malno i trajno stanje situaciju koja je, nuno, izuzetna i prolazna
i koja se morala razvijati kod naprednijih naroda od momenta ka
da je nesposobnost starog politikog poretka da i dalje upravlja
drutvenim pokretom poela da postaje neosporna, sve do manife
stacije dovoljno karakteristine za novi poredak. Ova doktrina, posmatrana u svojoj cjelini, putem direktne i potpune subverzije najosnovnijih politikih pojmova, predstavlja vladu zbog njene pri
rode, kao nunog neprijatelja drutva radi kojeg ona mora da vodi
rauna da je stalno u stanju sumnjienja i kontrole, da je uvijek
spremna da to vie ogranii sferu njene aktivnosti kako bi sprije
ila njeno prodiranje nastojei da joj konano, od svih drugih re-

84

85

alnih atributa, prepusti samo funkciju opte policije, bez ikakvog

bitnog uestvovanja u vrhovnoj upravi kolektivnom djelatnosti i
drutvenim razvojem. Ali, i pored oigledne tanosti takve ocje
ne, kritika doktrina bi bila suvie nepotpuno ocijenjena kada to
sistematsko negiranje svake istinske vlade, na koju se gledalo kao
na neizbjeno nastavljanje dekadence starog reima, ne bi bilo za
miljeno kao vremenski uslov neophodan za punu efikasnost borbe
koja je morala pripremiti dolazak novog reima, kao to u po
sebno objasniti kasnije, analizirajui tu posljednju istorijsku fazu
drutvene evolucije. Bez sumnje, vrlo je tuno to je, da bi se do
voljno ispunio taj prethodni uslov, ljudski duh bio prisiljen da pri
hvati, kao apsolutnu i beskonanu, doktrinu koja sve vie tei, odkako se vie ne koristi iskljuivo radi razbijanja starog politikog
poretka, da postane direktna prepreka svakoj pravoj reorganizaci
ji. Ipak, ova velika potekoa treba da izgleda, sa filozofske take
gledita, naalost, neodvojiva od nae nemone prirode. Ne samo
da je takav karakter morao proistei iz, nuno, metafizikog stanja
u kojem je na um tada bio zatvoren; ve osim toga, zar se i jedna
drutvena akcija za ije je ostvarenje bilo potrebno dva ili tri vije
ka, ne bi mogla smatrati, ak i u najnaprednijem stanju javnog ra
zuma, apsolutnom i konanom u oima prostog naroda? Dakle, ono
to posebno treba uzeti u obzir je da bi bez tog atributa revolucio
narna metafizika, vjerovatno bila sigurno nemona da na odgova
rajui nain ispuni svoju osnovnu dunost protiv starog politikog
sistema. Jer bi prava priroda novog sistema, budui da je duboko
nepoznata, mogla biti, kada bi se sva upravljaka mo radikalno
oduzela vladi putem jedne vrste stroge dogme, u stvari, neizbje
no sauvana ili bi bila predata samim vlastima makar se radilo i
razaranju jer one same pretenduju na to pravo, bez razmiljanja
mogunosti da se to uradi na neki bolji nain.
Ako se sada kritika doktrina posmatra sa jedne posebnije
take gledita, oigledno je da apsolutno pravo slobodnog ispitiva
nja ili dogma neograniene slobode savjesti, ini njen najobimniji
i najosnovniji princip, posebno ako se iz toga ne izdvoje njene najneposrednije posljedice vezane za slobodu tampe, obrazovanja ili
za bilo koji drugi nain izraavanja i prenoenja ljudskih milje
nja. Na taj nain su, uglavnom, svi umovi bez obzira na svoje spe
kulativne tenje, u stvari, manje-vie preutno prihvatali opti duh
revolucionarne doktrine kojim se oni stalno i spontano slue, jedni
namjerno, a drugi kontradiktorno u odnosu na sopstvene teorije.
Individualno pravo neogranienog ispitivanja svih drutvenih pita
nja moralo je suvie laskati uobraenoj nemoi naeg uma da bi i
sami najsistematiniji uvari starog drutvenog reima mogli odo
ljeti jednom takvom mamcu i pomiriti se sa sudbinom da ostanu
jedini ponizni i pokorni meu duhovima koj su se potpuno preda-

86

li neodoljivom zamahu svoje potpune emancipacije. Zato je revolu

cionarna zaraza, u tom osnovnom pogledu, postala istinski univer
zalna i predstavlja jednu od glavnih osobina drutvenih obiaja ka
rakteristinih za ovaj vijek. U svakodnevnom ivotu najodanije
pristalice teoloke politike, pokazuju se sada, isto tako, odlunim
kao i njihovi protivnici da donose sud iskljuivo na osnovu svog
sopstvenog znanja, prekidajui, isto tako, smjelo i lako najtee de
bate i ne pokazujui vie stvarno potovanje prema njihovim naj
viim intelektualcima. Oni isti koji preko svojih djela nastupaju
kao, filozofski branitelji duhovne vlasti, ne priznaju, u sutini, kao
revolucioneri koje oni napadaju, drugi istinski najvii autoritet
osim autoriteta svog sopstvenog razuma ija je udljiva nepogre
ivost uvijek spremna da se pobuni protiv svakog protivljenja, pa
makar ono poticalo i od vlasti koje oni najvie hvale. Radije uka
zujem na tu optu invaziju kritikog duha koji karakterie revolu
cionarnu doktrinu u uem smislu, kod reakcionarne stranke, kako
(bih bolje istakao obim i teinu jedne takve situacije u kojoj se
umovi nalaze.
Istorijski gledano, dogma univerzalnog i neogranienog prava
ispitivanja je, u stvari, potvrda, emu u govoriti kada doe za
to vrijeme, u pogreno apstraktnoj formi zajednikoj za sve meta
fizike koncepcije, prolaznog stanja neograniene slobode u koju
je ljudski duh bio spontano postavljen zbog neminovnog nastav
ljanja neopozive dekadence teoloke filozofije koja, naravno, mora
trajati do drutvenog dolaska pozitivne filozofije.1 Formuliui to
stvarno odsustvo intelektualnih pravila, ona je jednom neizbje
nom reakcijom, snano doprinijela da se ubrza i pojaa konani
raspad stare duhovne moi. Ova formula je morala biti apsolutna
jer se tada nikako nije moglo sumnjati u potrebni termin koji je
opte kretanje ljudskog razuma moralo utvrditi u privremenom
1
Neka mi, tim povodom, bude dozvoljeno, da, ukratko, pomenem
nain, koji jo moe biti od koristi, na koji sam ocijenio tu dogmu 1822.
godine u uvodu mog Sistema pozitivne filozofije: Nema nimalo slo
bode savjesti u astronomiji, fizici, herniji ni u samoj fiziologiji u tom
smislu to bi svak smatrao da je apsurd ne vjerovati pouzdano princi
pima koje su u tim naukama ustanovili nadleni ljudi. Ako je u poli
tici drugaije, jedini razlog za to je to, pravo govorei, u tom interva
lu kada su stari principi pali a novi jo nisu formirani, nema ustano
vljenih principa. Poto je prvo ivo okirala revolucionarne predra
sude, kao to sam to i oekivao, ta ocjena je, ipak, doprinijela, ak i ta
da, da se otvore oi prilino velikom broju dobrih duhova koji, do ta
da, nisu uopte osjetili, na pravi nain, potrebu za jednom novom
drutvenom doktrinom i koji su smatrali da je potpuni trijumf negativ
ne ili metafizike politike definitivni termin opte revolucije modernih
drutava.

87

stanju koje je ona uvala i koje, izgleda, jo i danas predstavlja,

za mnoge prosveene duhove definitivno stanje. S druge strane,
ovdje je vrlo oigledno da je, poto se nije vodilo rauna tome da
je jedna takva ocjena nemogua, taj apsolutni karakter bio strogo
prijeko potreban da bi ta dogma mogla ispuniti, sa dovoljno ener
gije, svoju revolucionarnu misiju. Jer, da je pravo ispitivanja tre
balo podrediti bilo kakvim restrikcijama, ljudski duh bi ih. sigur
no, uzeo iz samih principa koje je on mogao realno zamisliti, t.j.
iz onih istih principa starog drutvenog sistema ije bi neophodno
ruenje, na taj nain, direktno bilo sputano filozofskom operacijom
koja nije imala drugi bitni cilj nego da to ruenje olaka. Sto bolje
izanaliziramo tu jedinstvenu fazu naeg drutvenog razvoja, mislim
da emo vie biti ubijeeni da se bez osvajanja i korienja te ne
ograniene slobode miljenja, nije mogla pripremiti nijedna prava
reorganizacija, jer principi kojima se ona mora rukovoditi ne bi,
u poetku, ni mogli biti istraivani da se filozofi nisu, u potpuno
sti, posluili svojim pravom ispitivanja; i da inae, javnost nije
sebi pripisala istu sposobnost, osnovna diskusija koja, neizbjeno,
mora prethoditi i odrediti stvarni trijumf tih principa, bila bi ra
dikalno nemogua. Kada takvi principi budu ustanovljeni, njiho
va e neodoljiva nadmo uticati da se, najzad, pravo ispitivanja
vrati u svoje granice, zaista normalne i stalne koje se sastoje, ug
lavnom, od diskusija u odgovarajuim intelektualnim uslovima uz
jednako potovanje stvarne povezanosti raznih posljedica sa osnov
nim pravilima. Do tada, i sama miljenja koja e kasnije imati za
datak da potine umove jednoj stalnoj i preciznoj disciplini, stva
rajui osnovne temelje novog drutvenog poretka, u poetku se mo
gu manifestovati samo uopteno. jednostavno kao misli pojedinaca,
stvorene na osnovu apsolutnog prava ispitivanja, jer njihova zako
nita nadmo moe. kasnije, proizii samo iz dobrovoljnog pristanka
na osnovu kojeg e ih javnost opravdati nakon konane vrlo slo
bodne diskusije. Svaki drugi nain pristupanja duhovnoj reorgani
zaciji bio bi, sigurno, iluzoran, a mogao bi biti i opasan kada bi. u
beskorisnoj elji da se, na osnovu jedne potpuno materijalne poli
tike, pouri sa stvaranjem jedne takve cjeline, postojala tenja da
se korienje prava ispitivanja potini samovoljnim normama prije
nego to spontani razvoj javnog razuma ustanovi postepeno odgo
varajue principe; kobna zabluda koja danas, kod svih politikih
stranaka, suvie esto mora povlaiti intelektualno mediokritetstvo
povezano sa nezadovoljstvom karaktera, podstaknuto oholim tre
nutnim posjedovanjem ma koje vlasti. Nastavak ove knjige e mi,
svakako, vie puta pruiti priliku da sve vie objanjavam moju
cjelokupnu misao koja se odnosi na tu znaajnu temu: meutim,
da sam je ve dosta jasno okarakterisao tako da ni najnepaljiviji
itaoci ne mogu biti zaprepateni mojom optom ocjenom revolu-

88

cionarne dogme neograniene slobode savjesti bez ije bi pobjede

ovaj Traktat oigledno bio nemogu.
Makoliko ovaj veliki princip politike doktrine do sada bio i
jo jeste koristan, i ak neophodan zbog raznih sutinskih razloga,
ne bi se, ipak, moglo sumnjati u to da on, kada se razmotri sa stvar
no filozofske take gledita, ne samo to nikako ne moe predstav
ljati jedan osnovni princip, kao to se to moralo vjerovati u po
etku, na osnovu prirodne iluzije jedne duge navike, nego i dalje
direktno, sve vie, tei da se suprotstavi kao neka sistematska pre
preka svakoj istinskoj drutvenoj reorganizaciji odkako njena de
struktivna djelatnost vie ne koristi bitno za raspadanje starog po
litikog poretka koje je skoro dovreno. U bilo kojem sluaju, pri
vatnom ili javnom, stanje ispitivanja bi. oigledno, moglo biti sa
mo privremeno kao to na to ukazuje situacija duha koji prethodi
i priprema konanu odluku prema kojoj na um stalno tei, ak i
'kada se odrie starih principa da bi od njih napravio nove. Uzeti
izuzetak za pravilo, tako da se u normalnom i stalnom poretku
ustanovi prolazna meuvladavina, koja neizbjeno prati takve pre
laze, znailo bi, svakako, ne .poznavati najosnovnije potrebe ljud
skog razuma kojemu su. iznad svega, potrebna vrsta uporita, je
dino sposobna da kasnije povezu njegove spontane napore i kod
kojega, prema tome. trenutni skepticizam, uzrokovan manje-vie
tekim prelaskom iz jednog dogmatizma u drugi, predstavlja jednu
vrstu boleljivog poremeaja koji, bez velikih opasnosti ne bi mo
gao prei prirodne granice odgovarajue krize. Stalno ispitivati, a
ne donositi odluke, bilo bi ravno ludosti u linom ponaanju. Kako
bi dogmatska .potvrda jedne takve dispozicije kod svih pojedinaca
mogla ostvariti definitivno savrenstvo drutvenog poretka na os
novu ideje ija je stabilnost mnogo vanija i koju je, inae, u isto
vrijeme, teko uspostaviti? 1 .Nije li, naprotiv, oigledno da je jedna
takva tendencija, po svojoj prirodi radikalno anarhina zato to
bi, kada bi mogla vjeno trajati, sprijeila svaku pravu duhovnu
organizaciju? Obino svak lako .prizna da je nesposoban, osim ako
se posebno ne pripremi, da stvori i prosudi astronomske, fizike,
hemijske i druge pojmove koji treba da uu u drutveni opticaj,
a .niko, ipak, ne oklijeva da im da povjerenje u optem rukovoe
nju odgovarajuim operacijama; to znai da je, u smislu svega toga.
intelektualna vlada ve, u stvari, obraena u glavnim crtama. Da
1
>Ni jedinka ni vrsta, rekao sam u mojim ^Razmiljanjima
duhovnoj moi 1826. godine, nisu odreene da utroe svoj ivot u ste
rilnom rezonovanju, raspravljajui stalno ponaanju kojeg se moraju
pridravati. Masa ljudi je, uglavnom, pozvana na akciju, sa izuzet
kom jednog neprimjetnog dijela onih koji su, u osnovi, prirodno odre
eni za kontemplaciju.

89

li e, dakle, najvaniji i najprefinjeniji pojmovi koji su zbog svoje

vrhunske komplikovanosti, obino, dostupni veoma malom broju
umova i za koje potrebna tea i neobinija priprema, ostati jedini
koji su preputeni samovolji i promjenjivoj odluci duhova, za to
najmanje mjerodavnih? Jedna tako okantna anomalija, svakako,
ne bi mogla biti uzeta kao stalna, bez direktne tenje ka raspadu
drutvenog stanja zbog sve veih razilaenja pojedinih umova, od
sada iskljuivo preputenih neurednom impulsu svojih razliitih
prirodnih stimulansa, u poretku ideja koji je najnejasniji i najpuniji kapitalnih zabluda? Spekulativna inercija karakteristina za
veinu duhova, kao i mudro zadravanje prostog zdravog razuma
do odreenog stepena, nastoje, bez sumnje, da mnogo ogranie taj
spontani razvoj politikog zastranjivanja. Ali, ti slabi uticaji, kada
individualni ponos prestane da bude snano stimulisan, esto mogu
sprijeiti smijeni zamah jedne slabe aktivnosti treba, naprotiv,
obino da budu nesposobni da iskorijene beskorisnu pretenziju
svakoga da se uvijek predstavlja kao suvereni sudi ja raznih drut
venih teorija; pretenziju koju svaki razuman ovjek obino osuuje
kod drugih uvajui u manje-vie jasnoj formi jedino svoju linu
mjerodavnost. Dakle, takav bi stav, oigledno, bio dovoljan, ak ;
ako zanemarimo svaku aktivnu zabludu, da radikalno obustavi in
telektualnu reorganizaciju, suprotstavljajui se stvarnom konver
genciji duhova koji se, konano ne bi mogli povezati bez dobrovolj
nog odricanja veine njih od apsolutnog prava individualnog ispi
tivanja temama koje su iznad njihovog stvarnog dometa i ija
priroda ipak zahtijeva, imperativnije nego u bilo kojem drugom
sluaju, stvarnu i stabilnu istomiljenost. Sto e, dakle, biti, ako se
ima u vidu direktni utioaj neizbjenih zastranjivanja izazvanih ne
obuzdanim ambicijama toliko nesposobnih i loe pripremljenih umo
va, koji vuku, svaki na svoju stranu, bez stvarne kontrole, najkomplikovanija i najnejasnija pitanja, ne mogavi tako dovesti u sum
nju glavne uslove koji su, normalno, potrebni za njihovu racional
nu obradu? Ove razliite zablude koje se uzajamno sukobljavaju
nastoje, to je tano, da nestanu nakon same slobodne diskusije; ali
to se dogaa tek poto su one izvrile vee ili manje tete, a ukla
njaju se zato da bi ustupile mjesto novim, ne manje opasnim, .na
stranostima iji je prirodni slijed neiscrpan: tako da je uvijek ko
nani ishod svih tih beskorisnih rasprava, ravnomjeran porast in
telektualne anarhije.
Ni jedno udruenje, makar imalo posebnu i privremenu misi
ju, i makar bilo ogranieno na veoma mali broj pojedinaca, ne bi
u stvari, moglo opstati bez odreenog stepena uzajamnog povjere
nja, i intelektualnog i moralnog, izmeu tih razliitih lanova od
kojih svaki ukazuje na stalnu potrebu za velikim brojem pojmova
iji mu nastanak nije poznat i koje on prihvata ,samo na osnovu

90

vjerovanja drugome. Na osnovu kojeg monstruoznog izuzetka bi se

od ovog osnovnog uslova itavog drutva, tako jasno provjerenog
kod najjednostavnijih sluajeva, moglo odstupiti u odnosu na cje
lokupnu asocijaciju ljudske vrste, t.j. ak tamo gdje je individualna
taka gledita najdublje odvojena od kolektivne i gdje svaki lan
mora da je, obino, veoma malo podoban, bilo zbog prirode, ili
zbog protivljenja da preduzme pravu procjenu optih maksima ne
ophodnih za pravo usmjeravanje svoje line aktivnosti? Bez obzi
ra na intelektualni razvoj koji bi se ikada mogao pretpostaviti u
masi ljudi, oigledno je, da e, dakle, drutveni poredak ostati, nu
no, nespojiv sa stalnom slobodom koja svakome doputa da. bez
prethodnog ispunjavanja bilo kojeg racionalnog uslova, svakog da
na stavlja na beskrajnu diskusiju same temelje drutva. Sistemat
ska tolerancija ne moe postojati, a nikada, u stvari, nije ni posto
jala, osim u pogledu miljenja koja se smatraju indiferentnim ili
sumnjivim, kao to to dokazuje sama praksa revolucionarne politi
ke i pored njenog apsolutnog izjanjavanja za slobodu savjesti. Kod
naroda, kod kojih je ta politika ozbiljno zaustavljena zbog zastoja
protenstantizma, mnogobrojne religiozne sekte od kojih se hrianstvo ogradilo, su, svaka posebno, suvie nemone da bi pretendovale na istinsku duhovnu dominaciju; ali u raznim takama
doktrine ili discipline koje su im ostale zajednike, njihova netr
peljivost nije manje tiranska, naroito u SAD, od one koja se to
liko prebacuje katolianstvu. Kada je kritika doktrina, zbog ilu
zije koja je u poetku bila neizbjena, ali ije je cjelokupno obnav
ljanje ubudue nemogue, u poetku francuske revolucije bila jed
noduno zamiljena kao osnovna, .poznato je sa koliko su strane
energije prirodni rukovodioci tog velikog pokreta pokuali da do
biju opte odobravanje, milom ili silom, glavnih dogmi revolucio
narne filozofije za koju se tada smatralo da je jedina mogua os
nova drutvenog poretka, pa je prema tome, van svake radikalne
diskusije: u nastavku ove knjige u esto imati prilike da ,se vra
tim na ovakvu temu, tako da u jasno odrediti normalne granice
prava ispitivanja bilo kada se radi onome to je zajedniko sv'm
moguim stanjima ljudskog drutva, ili kada se radi. naroito,
posebnim uslovima postojanja drutvenog poretka svojstvenog mo
dernoj civilizaciji. Zadovoljiu se ovdje da. ukratko rezimirajui
prethodnu analizu, pomenem da je ve odavno zdrav politiki ra
zum visoko formul'isao tu pravu potrebu svake realne organizacije
pomou one divne aksiome katolike crkve: In necessariis unitas,
in dubiis libertas, in omnibus charitasJ Ipak ova lijepa maksima
se, oigledno ograniava na postavljanje problema, navodei opti
1

U bitnim stvarima jedinstvo, u sumnjama sloboda u svemu lju

bav (Prim, prev.)
91

cilj kojemu svako drutvo mora teiti na svoj nain; ali, ona ni
kada sama ne moe sugerisati nijednu ideju kao pravo rjeenje,
t.j. principe sposobne da ostvare to neophodno jedinstvo ,koje bi
bilo iluzorno kada, u poetku, ne bi proisticalo iz osnovne slobodnp
diskusije.
Bilo bi, svakako suvino, da se ovdje paljivo analiziraju sve
druge znaajne dogme revolucionarne metafizike koje e paljivo
italac lako izloiti, pomou slinog postupka, analognoj procjeni,
tako to e, u svim sluajevima, jasno konstatovati, kao to sam to
i ja uradio, u pogledu najvanijeg principa: apsolutnu potvrdu pro
laznog oblika modernog drutva, pomou izvanredno zdrave i stro
go neophodne formule, kada se ona primijeni, u skladu sa svojom
istorijskom misijom, na samo ruenje starog politikog sistema, ali
koja prenesena u koncepciju novog drutvenog poretka, u nezgodni
as, nastoji da ga radikalno sputa vodei ka neogranienom negi
ranju svake istinske vlasti. To je naroito jasno za dogmu jedna
kosti, najvaniju i najaktivniju poslije one koju sam upravo Ispi
tao, i koja je, uostalom, u nunoj vezi sa principom neograniene
slobode savjesti iz kojeg je, oigledno, morala proizii neposredna,
iako indirektna, proklamacija najosnovnije jednakosti, jednakosti
umova. Primijenjena u starom sistemu, ova je dogma, sreom, do
sada pomagala prirodni razvoj moderne civilizacije poto je uprav
ljala konanim raspadom stare drutvene klasifikacije. Bez te ne
ophodne preambule, snage odreena da poslije toga postanu ele
menti jedne nove organizacije, vjerovatno nisu mogle postii od
govarajui razvoj, a posebno nisu mogle stei direktno politiki
znaaj koji mora da im je do danas nedostajao. U dvostrukom prihvatanju tog termina, apsolutno nije ovdje bilo manje neophodno
nego u prethodnom sluaju, jer da cjelokupno drutvena podjela
nije u poetku bila sistematski osporavana, stari rukovodei stale
i bi spontano sauvali njegovu prevagu zato to nisu mogli zami
sliti, na drugaiji nain, politiku klasifikaciju kojoj ni mi danas
nemamo nikakvu dovoljno jasnu predstavu koja bi, stvarno, od
govarala novom stanju civilizacije. Dakle, jedino je bilo mogue
boriti se uspjeno, u ime potpune politike jednakosti, protiv sta
rih nejednakosti koje su, poto su dugo pomagale razvoj modernih
drutava na kraju stvarno postale nasilnike u .svojoj neizbjenoj
dekadenci. Ali takva opozicija, svakako, predstavlja jedinu progre
sivnu namjenu te energine dogme koja, sa svoje strane, nastoji
da sprijei svaku pravu reorganizaciju kada njena beskrajno pro
duena destruktivna aktivnost slijepo ide protiv samih osnova no
ve drutvene podjele zato to nema odgovarajuu hranu. Jer, makakav mogao biti princip, ta podjela se nee moi pomiriti sa to
bonjom jednakou koja bi, za sve zdrave duhove, mogla, u da
nanje vrijeme, znaiti samo nuni trijumf nejednakosti koje je
92

razvila modema civilizacija nad onima iju je prevagu djetinjstvo

drutva moralo sauvati do danas. Bez sumnje, svaki pojedinac, bez
obzira na svoju inferiornost, uvijek ima prirodno pravo da, ako
ne zbog vrlo okarakterisanog antisocijalnog ponaanja, oekuje od
svih drugih neprekidno i savjesno ostvarenje optih obzira, neraz
dvojivih od dostojanstva ovjeka, ija e cjelina, iako jo nedovolj
no procijenjena, iz dana u dan, graditi uobiajeni princip univer
zalnog morala. Ali, uprkos toj velikoj moralnoj obavezi koja ni
kada direktno nije osporavana od ukidanja ropstva, oigledno je
da ljudi niti su jednaki ni istovjetni meu sobom, pa prema tome,
ne bi mogli imati ni ista prava u drutvu, osim, naravno, osnovnog
prava, koje je neminovno zajedniko svima, slobodnog normalnog
razvijanja line aktivnosti kada se ona usmjeri onako kako treba.
Za svakoga onoga koji je mudro prouio pravu ljudsku prirodu,
intelektualne i moralne nejednakosti su, svakako, vie izraene me
u razliitim organizmima, nego obine fizike nejednakosti koje
toliko zabrinjavaju neuke posmatrae. Dakle, stalni progres civili
zacije, umjesto da nas priblii nestvarnoj jednakosti, naprotiv, te
i, zbog svoje prirode, da do krajnosti razvije te sutinske razlii
tosti, a u isto vrijeme mnogo umanjuje znaaj materijalnih razlika
koje su ih, u poetku, sabijale. Ta apsolutna dogma jednakosti po
prima, dakle, bitno anarhiki karakter i direktno se buni protiv
istinskog duha svojeg poetnog ustanovljenja im se ocijeni, poto
se na nju prestaje gledati kao na prolazni uzrok propasti starog
politikog sistema, da se ona beskrajno moe koristiti u novom si
stemu.
Ista filozofska ocjena ne predstavlja vie tekou u pogledu
suverenosti naroda, pomae ne manje nunu optu dosljednost os
novnog principa neograniene slobode savjesti koja se tako kona
no prenosi iz intelektualnog u politiki poredak. Nije ta nova faza
revolucionarne metafizike bila samo neizbjena kao direktna obja
va neopozive dekadence starog reima; ona je, takoe, bila neop
hodna da pripremi kasniji dolazak jednog novog ustrojstva. Dok
nisu dovoljno upoznali prirodu tog konanog poretka, moderni na
rodi su mogli imati samo isto privremene institucije, koje su da
jui sebi to pravo, morali, po elji mijenjati i, bez kojih je, poto
su sva ogranienja proistekla, prema tome, iz starog sistema, nje
gova nadmonost bila sauvana, a velika drutvena revolucija je,
nuno, propala. Dogmatska potvrda narodnog suvereniteta je, da
kle, jedina mogla dopustiti slobodno prethodno smjenjivanje raz
nih politikih pokuaja koji e, kada intelektualni preporod bude
dovoljno napredovao, najzad dovesti do uspostavljanja jednog is
tinskog sistema uprave koji je, zatien od svake samovolje, spo
soban da redovno utvruje stalne uslove i normalni obim raznih
suverenosti. Prema sasvim drugom postupku, ova politika reor-

93

ganizacija bi direktno zahtijevala utopijsko uee ravnoduno pre

ma samoj vlasti koje se mora zauvijek liiti. Ali, pravilno ocjenju
jui neospornu prolaznu dunost ove revolucionarne dogme, nije
dan pravi filozof ne bi mogao danas da ne upozna kobnu anarhinu
tendenciju jedne takve metafizike koncepcije, kada se ona, u svoj apsolutnoj primjeni, protivi svakoj redovnoj instituciji, bes
krajno osuujui sve starjeine na samovoljnu zavisnost od veine
njihovih potinjenih, preko prenoenja boanskog prava, za koje
se kraljevima toliko prigovaralo, na narod.
Osim toga, opti duh revolucionarne metafizike se manifestuje na sutinski analogni nain kada se, isto tako, kritika doktrina
razmatra u meunarodnim relacijama. Sa ovog zadnjeg aspekta,
sistematsko negiranje svake istinske organizacije, svakako, nije ni
manje apsolutno ni manje oigledno. Poto je nunost poretka, u
ovom sluaju, manje jasna i skrivenija, moe se ak primijetiti da
je odsustvo svake moi regulisanja ovdje bilo proglaeno naivni
jim nego u bilo kojem drugom pogledu. Politikim ukidanjem sta
re duhovne vlasti, osnovni princip neograniene slobode savjesti je
odmah morao determinisati spontano raspadanje evropskog poretka
ije je ouvanje direktno predstavljalo najprirodnije priznavanje
papske vlasti. Metafiziki pojmovi nezavisnosti i nacionalnog izoli
ranja, pa prema tome i meusobnog neintervenisanja, koji su, u
poetku, bili samo apstraktna formulacija tog prolaznog stanja, mo
rali su predstavljati, jo oiglednije nego za unutranju politiku,
apsolutni karakter bez kojeg oni ne bi, svakako, imali svoj osnov
ni cilj, a u sutini, ga ne bi imali jo ni danas, sve dok dovoljno
manifestovanje novog drutvenog poretka ne otkrije na osnovu
kojeg zakona razne nacije treba da se, najzad, ponovo udrue. Do
tada, poto je svakim pokuajem evropske koordinacije neizbjeno
upravljao stari sistem, ona bi, u stvari, teila onom nakaznom za
kljuku da se politika najcivilizovanijih naroda potini politici ma
nje razvijenih naroda koji bi se tako nali, poto su sauvali taj
sistem u stanju najmanjeg raspadanja, na elu jednog takvog udru
enja. Ne moe se dovoljno ocijeniti zadivljujua energija kojom
je francuska nacija najzad osvojila, sa toliko herojske portvova
nosti, neophodno pravo da, po svojoj volji, mijenja svoju unutra
nju politiku ne izlaui se ni najmanjoj zavisnosti spolja. Ova si
stematska izolacija, oigledno je predstavljala prethodni uslov po
litike regeneracije, jer u sasvim drugoj hipotezi, razni narodi, uprkos svom nejednakom progresu, trebali su biti reorganizovani u
isto vrijeme to bi, sigurno, bilo nestvarno, iako je kriza, u sutini
svuda istovjetna. Ali, isto je tako neosporno, u tom pogledu, kao i
u prethodnom da revolucionarna metafizika, potvrujui zauvijek
taj odluni duh iskljuive nacionalnosti, direktno tei da, u dana
nje vrijeme, onemogui razvoj drutvene reorganizacije, koja je, na

94

taj nain, liena jednog od svojih osnovnih svojstava. U tom smi

slu, jedna takva koncepcija bi, kada bi mogla konano prevagnu
ti, uinila da modema politika bude nazadni ja od srednjevjekovne, u vrijeme kada su razni civilizovani narodi, zbog slinosti "koja
je svakim danom sve bliskija i potpunija, obavezno pozvani da ko
nano stvore jedno udruenje koje je i obimnije i pravilnije od
onoga iju je nepotpunu skicu nekada napravio katoliki i feudal
ni sistem. Dakle, u tom kao i u svim drugim pogledima, metafizi
ka politika bi nadalje, slijepom i bezmjernom primjenom, pred
stavljala, nakon svog neminovnog uticaja u smislu pripreme ko
nane evolucije modernih drutava, direktnu prepreku realnom os
tvarenju tog velikog pokreta, predstavljajui ga kao beskrajno og
ranienog na isto prelaznu fazu koja je ve dobrim dijelom pro
la.
Da bi dopunio ovdje prethodnu ocjenu revolucionarne doktri
ne, treba jo samo da ukratko na nju primijenim logiki kriterijum
koji nam je omoguio da prosudimo samu za sebe reakcionarnu ili
teoloku doktrinu, tj.: da konstatujem njenu radikalnu nedosljed
nost. Takvo je, dakle, to duboko zaarano kolo u kojem je ljudski
duh danas zatvoren u pogledu drutvenih ideja i primoran ubudu
e, kako bi, na jedan ak vrlo nesavren nain, sauvao zaista inte
gralni poloaj politikog problema, da istovremeno koristi dvije
nespojive doktrine koje ne bi mogle dovesti^ni do kakvog realnog
rjeenja, a svaka od njih, na izgled neophodna, ipak ima potrebu
da bude s mukom obuhvaena zbog antagonizma druge. Ova tuna
situacija koja bi, po svojoj prirodi, teila ka beskonanom ponav
ljanju, ne bi mogla dopustiti drugi filozofski ishod osim jednodu
ne prevage jedne nove doktrine koja treba da, sjedinjujui najzad
uslove poretka i uslove progresa u jedno zajedniko rjeenje, neo
pozivo apsorbuje dva suprotna miljenja zadovoljavajui, bolje ne
go svako od njih i bez ikakve nedosljednosti, sve razliite intelek
tualne potrebe drutva. Kritika doktrina, a zatim reakcionarna
doktrine su, jedna za drugom, imale vrlo izraenu, skoro apsolutnu
dominaciju u prvoj etvrtini vijeka koja je protekla od poetka
francuske revolucije; ali to dvostruko iskustvo je bilo dovoljno da
se zauvjek konstatuje radikalna nemo jedne i druge, u smislu
drutvene reorganizacije koja je uvijek uzalud preduzimana. Isto
tako, u drugom dijelu ove polovine vijeka, te dvije doktrine su de
finitivno izgubile svoju nadmonu aktivnost i pored nune antipa
tije, one su morale, skoro jednako, uestvovati u svakodnevnom
voenju politikih debata u kojima je jedna iznosila sve sutinske
ideje vlade, a druga suprotne principe. U sve eim razmacima,
oekujui racionalnije kretanje, drutvo priznaje, redom, svakoj od
njih, djeliminu i trenutnu nadmonost, prema tome kako prirod
ni tok dogaaja jo vie dovodi u sumnju opresivnu nemo starog

95

pomou drugih. Nita bolje nego jedan takav simptom ne moe

ukazati na savrenu aktuelnu prikladnost filozofskih pokuaja koji
treba da izbave zaista moderna drutva iz te burne situacije direkt
no stvarajui osnovne principe jedne prave politike reorganizacije.
Slina obrada, nasilnika ili povodljiva, jedne ili druge od dvije
antagonistike filozofije, koja se nije mogla koristiti za vrijeme
carstva, bila je omoguena tek kada je jedna dvosmislena doktrina,
zabranjujui zbog svoje prirode, svaku iskljuivu preokupaciju, do
zvolila da se shvati dvostruki osnovni karakter drutvenog pro
blema ija se strane nisu do sada sva mogla istovremeno posmatrati. U isto vrijeme, ova divlja doktrina slui prirodno, kao vodi u
dananje drutvo da bi sauvala, na jedan kako nesiguran tako i
muan ali jedino privremeno, mogu nain, neophodan materijalni
poredak u ispunjavanju te velike filozofske operacije bez kojega
bi opti prelaz bio radikalno sprijeen. Takva je dvostruka dunost,
velika iako nuno prolazna, koju danas vri statika kola u velikoj
finalnoj evoluciji modernih drutava. Moda naa slabana priro
da zahtijeva, u stvari, da se voe te kole, u cilju punog razvoja tog
neophodnog uticaja, osjete podstaknuti apsolutnim povjerenjem u
definitivni trijumf te doktrine, iako je, svakako, ta iluzija mnogo
manje potrebna, pa prema tome i manje oprostiva, to nisam re
kao za revolucionarnu doktrinu u kojoj je ona bila neizbjena. Ali,
kakogod bilo, ovu veliku uslugu je, u stvari, duboko izmijenila jed
na, isto tako duboka zabluda koja tei da prikae bijedni prelaz
koji mi danas pravimo kao nepromjenjiv model drutvenog sta
nja.

sistema ili neizbjenost predstojee materijalne anarhije. Ova esta

kolebanja, koja su karakteristina za nae vrijeme, esto se pripi
suju, kod pojedinaca, korupciji ili ljudskoj slabosti koje ona mora
ju ustvari, da snano podstiu; ali, poto ovo objanjenje koje je
oigledno, suvie usko i, koje se ne moe primijeniti na drutvo
uzeto u cjelini koje je izgleda, isto tako, nepostojano, potrebno je
da se jedna takva tendencija dovede u vezu sa dubljim i optijim
razlogom koji sam upravo naveo i prihvatio da, ak i u linim slu
ajevima, sline izmjene mogu biti esto nehotini rezultat jednog
novog poloaja pogodnog da posebno podsjeti na potrebu poretka
i potrebu progresa, potrebu koja se suvie izolovano osjetila u vri
jeme kada tako mali broj duhova realno shvata nae cjelokupno
politiko stanje.
Pravi i spontani organ tih alosnih oscilacija, tree miljenje,
sutinski nepromjenjivo, mora da se postepeno uvuklo izmeu re
akcionarne i revolucionarne doktrine, formirajui se, na neki nain
bez ikakve direktne koncepcije, od njihovih zajednikih otpadaka.
I pored toga to je meu-miljenje nezakonito, a njegovo formira
nje kontradiktorno, treba ga istorijski okvalifikovati kao doktrinu,
jer ga danas nalazi toliko patetinih doktora koji se trude da ono
predstave kao konani tip politike filozofije. Krotko i pasivno, ono
je za vrijeme snanog uzmaha revolucionarnog duha, pa ak i za
vrijeme reakcionarne reakcije koja je uslijedila, malo po malo,
zbog rastueg nepovjerenja prema dvjema antagonistikim doktri
nama, bez napora dobilo prevagu koja je aktivna onoliko koliko to
doputa njen dvosmisleni karakter. Ve etvrtinu vijeka, ono ug
lavnom, zauzima, a sve vie i vie, zbog raznih sekti koje se za
njega vezuju, cjelokupnu politiku scenu kod svih naprednih na
roda. Stranke koje su se najvie protivile, postepeno su prisiljava
ne da jednoduno prihvate, kako bi sauvale svoju aktivnost, nje
gove formule, do te mjere karakteristine, da esto loe pripremlje
nom posmatrau, prikrivaju pravu prirodu drutvenog sukoba ko
ji i dalje neizbjeno, jednako, traje, zbog zaista novog pokretaa
izmeu revolucionarnog i reakcionarnog duha. Iako ova dva mo
tora ne prestaju da budu jedini aktivni principi raznih politikih
oscilacija, ipak konani rezultat njihovih suprotnih impulsa, obi
no, bitno skree u jednoduno poveanje mjeovite i statike dok
trine iji je opti uspon, iako privremen, ubudue neopoziv.
Ova oigledna prevaga koja iritira dvije aktivne kole, a ne
pouava ih, predstavlja, u mojim oima, najkarakteristiniji simp
tom zajednike osude kojom javni razum sve vie nastoji, prema
naim velikim savremenim iskustvima, da definitivno obori apso
lutne principe reakcionarne i revolucionarne doktrine, i pored ne
izbjene kontradikcije, ranije objanjene, koja ga ipak uvijek oba
vezuje da ih koristi spekulativno, nastojei da neutralizuje jedne

Bilo bi, svakako, suvino da se ovdje insistira na posebnoj

primjeni naeg univerzalnog kriterijuma koji je baziran na razma
tranju nedosljednosti u toj meudoktrini. Oigledno je, po priro
di jedne takve doktrine, da u njoj, nuno, ima nedosljednosti iji
su temelji direktno u principu, tako da ona u njoj spontano mora
biti jo dublja i jo potpunija nego u dvije ekstremne doktrine. U
pogledu njih, radikalne nedosljednosti koje smo ranije pomenuli,
samo su stvarni rezultat njihovog osnovnog neslaganja sa sadanjim
stanjem civilizacije; ali, ovdje se one neposredno nalaze u samoj
strukturi tog udnog sistema. Statika politika se otvoreno izja
njava za zadravanje osnovnih temelja starog reima, dok radikal
no sputava svoje najneminovnije uslove realne egzistencije pomo
u svih moguih metodskih opreza. Slino tome, poslije sveanog
prihvatanja optih principa revolucionarne filozofije, koji pred
stavljaju njenu jedinu logiku mo protiv reakcionarne doktrine,
ona hita da sprijei njihov redovni stvarni razvoj ometajui, s d Jsta muke, njihovu svakodnevnu primjenu. Jednom rjeju, ta poli
tika koja ponosno prezire utopije, danas sebi direktno predlae najhimeriniju od svih utopija, elei da uvrsti drutvo u kontradik-

96

97

tornoj situaciji izmeu reackionarnosti i regeneracije preko uzalud

ne uzajamne ravnotee izmeu instinkta poretka i instinkta pro
gresa. Kako nema nikakav sopstveni princip, ona se izdrava od
odvratnih pozajmica koje pravi od obadvije antagonistike doktri
ne. Shvatajui osnovnu nesposobnost svake od njih da na odgova
rajui nain upravlja aktuelnim drutvom, ona na kraju dolazi do
zakljuka da ih primjenjuje po sporazumu. Bez sumnje, jedna ta
kva teorija korisno slui javnom razumu kao privremeno orue da
sprijei opasnu apsolutnu prevagu jedne ili druge filozofije; afi, iz
isto tako oigledne potrebe, ona nastoji da direktno produi, koliko
je to mogue, njihovu dvostruku egzistenciju, prvi neophodni te
melj za oseilatornu akciju koja je karakterie. Tako, ova mjeovita
doktrina, koja, posmatrana u svojoj sopstvenoj prolaznoj misiji,
uestvuje, na osnovu nunog, ranije objanjenog uticaja, u pripre
mi definitivnih puteva drutvene reorganizacije, predstavlja, s dru
ge strane, kada se zamisli kao finalna, direktnu smetnju toj reorga
nizaciji, bilo zato to prikriva svoju pravu prirodu ili zato to te
i da neprekidno odrava dvije suprotne filozofije koje je danas,
isto tako, sputavaju. Da li bismo se mogli nadati ikakvom pravom
rjeenju dvostrukog drutvenog problema, pomou alternativno
voene doktrine u njenoj svakodnevnoj primjeni, koja sistematski
opravdava nered u ime progresa i reakciji ili ekvivalentnu stati
nost u ime poretka?

hov protivnik direktno doprinose beskrajnom produavanju zla i

ji pravi tretman (lijeenje) ometaju. Duboki nesklad koji danas
postoji izmeu opteg kretanja vlada i osnovnog kretanja druta
va, potie, bez sumnje, koliko od tetnog neprijateljskog duha vladajue politike, toliko od konano anarhine tendencije narodnih
miljenja. Sa raznih aspekata koje emo ispitati, drutveni prevrat
potie, u stvari, i od kraljeva i od naroda, sa tom oteavajuom ra
zlikom za prve, to bi pravilno rjeenje, izgleda, trebalo da potekne
od njih.

Ova osnovna analiza tri sistema ideja kojom danas poinju sve
politike diskusije, dovoljno je konstatovala, iz raznih, ali i neopo
zivih razloga, njihovu zajedniku radikalnu nemo da upravljaju
drutvenom reorganizacijom, nemo koju najbolji duhovi, iz dana
u dan, sve vie osjeaju, i pored oigledne nunosti ranije objanje
ne, koja, inae na izgled, zahtijeva istovremeno korienje sve tri
doktrine sve dok ih na istovjetan nain definitivno ne apsorbuje
neka nova filozofija, pogodna da zadovolji istovremeno, po istom
principu, razliite opte uslove aktuelnog problema. Da bismo ovdje
dopunili jednu takvu prethodnu ocjenu, tako da se jae manifestuje sutinska prikladnost jedne sline filozofije, preostaje nam sa
da da, ukratko, okarakteriemo glavne drutvene opasnosti koje
neizbjeno proizilaze iz alosnog produavanja jednog slinog inte
lektualnog stanja i koje nastoje, zbog svoje prirode, da se svakog
dana poveavaju. Bilo je nepravedno i preuranjeno razmatrati ih
ranije, prije nego to se moglo spontano shvatiti direktno i stalno
uee revolucionarne metafizike, reakcionarne metafizike i stati
ke metafizike. Tako se dva poslednja miljenja, slau u tom smislu
da optue, posebno prvo, da je neposredni uzrok krize, ipak je oi
gledno da isto tako mora se i njima, stalni razvoj opasnih poslje
dica intelektualne anarhije, pa prema tome i moralne, namee, jer
tako radikalno nesposobna da nau lijek, one, isto tako kao i nji-

Najoptija posledica te fatalne situacije, njen najdirektniji i

najkobniji rezultat, prvi izvor svih drugih sutinskih nereda, je
sve vee i, ve zastraujue, irenje intelektualne anarhije koju su
odtada konstatovali svi pravi posmatrai uprkos krajnjem razmimoilaenju njihovih spekulativnih miljenja njenom uzroku i na
stanku. Ovdje posebno treba racionalno rasteretiti revolucionarnu
politiku od suvie iskljuive odgovornosti koja joj se na silu pre
bacuje i koju ona sama, obino, olako prihvata. Bez sumnje, ta
anarhija neposredno ,proizilazi iz stalnog razvoja apsolutnog prava
slobodnog ispitivanja koje je dogmatski dato svim pojedincima,
prema osnovnom principu kritike doktrine. Ali, kako sam prethod
no naveo, samo pravo ispitivanja uopte ne podrazumijeva nuno
odsustvo svake vrste i zajednike odluke, a ako primjena te dogme
danas stvara takve efekte, razlog je to to jo uvijek ne postoje
principi pogodni da realizuju osnovno slaganje inteligencija; dok
se oni ne pojave, ovaj nered neizostavno mora postojati. Dakle, ia
ko revolucionarna doktrina direktno tei da prekomjernim ire
njem, to se nisam ustruavao da otvoreno pokaem, na neki goto
vo nedefinisani nain odrava to odsustvo principa povezivanja,
ipak mi se ini da takvu prazninu treba, s vie prava, prebaciti sta
tikoj politici, koja smatra da ne treba da se bavi takvim istrai
vanjem koje ona, u stvari zabranjuje i posebno reakcionarnoj dok
trini koja se usuuje danas, da, preko jednog zaista smjenog predloga. da kao jedino mogue rjeenje intelektualne anarhije, pretje
rano hvali nerealno ponovno drutveno uspostavljanje tih istih bes
korisnih principa, ija je neizbjena senilnost i dovela u poetku
do te anarhije. Ove dvije poslednje doktrine bi, dakle, ubudue be
skorisno pokuale da, u nepristrasnim oima jedne zdrave filozo
fije, izbjegnu odgovornost, svakim danom sve sigurniju i sve teu
koja mora da i njih optereuje opasnim produavanjem nereda ko
ji bi bilo nepravedno pripisati iskljuivo doktrini koja, tako, iz
gleda da je stalni i neposredni uzrok. Bilo kako bilo, radi se to
me da se, posebno u samima njima, sagleda stvarno nastavljanje
jedne opte situacije u kojoj se neizbjeno takmie, svaki na svoj
nain, tri sistema ideja izmeu kojih je politiki svijet danas, tako
alosno podijeljen. Kada ne bi postojao razlog za pravinost, na

98

99

koji sam upravo ukazao, od malog bi znaaja bilo da se ovdje ispi

ta do koje mjere mora da se ovaj oigledni nered duhova pripi
suje direktnom nagovoru ili jednom potpuno pokvarenim subzijanjem.
Zbog njihove vrhunske komplikovanosti, pa prema tome i zbog
njihovog vrlo bliskog kontakta sa svim ljudskim strastima, dru
tvena pitanja bi trebalo da ostanu, zbog svoje prirode skoncentrisana, jo briljivije nego sva druga, kod malog broja elitnih umo
va, koje bi, prethodno iroko obrazovanje koje, na odgovarajui
nain prati direktno prouavanje, postepeno pripremilo da uspje
no nastave njihovu teku obradu. Takvo je, bar u tom pogledu sa
svim oigledno, pravo normalno stanje ljudskog duha, za koji sva
ka druga situacija realno predstavlja, u toku revolucionarnih epo
ha, jednu vrstu patolokog sluaja koji je, inae, okarakterisan kao
manje-vie neizbjean pa ak i neophodan, kao to sam to objasnio.
Kako mora da su duboka pustoenja te drutvene bolesti u vreme
nu u kojem su svi pojedinci, makoliko bila inferiorna njihova inte
ligencija, i bez obzira na esto potpuno odsustvo odgovarajue pri
preme, bez razlike, izazvani vrlo energinim podsticajima da sva
kog dana sa najveom lakoom, bez ikakvog uputstva i bez ikakvog
ustezanja, presijecanjem rjeavaju i najtemeljnija politika pitanja.
Ne bi li trebalo da se, umjesto to smo iznenaeni prekomjernim
razmimoilaenjem do kojeg postepeno dolazi zbog opteg irenja
te anarhine tendencije koje traje ve pola vijeka, radije divimo,
zahvaljujui zdravom prirodnom razumu i intelektualnoj umjere
nosti ovjeka, to nesloga nije uopte do sada potpunija i to jo
uvijek postoji, tu i tamo, poneka nejasna taka povezivanja dru
tvenih maksima u raspadanju koje se ipak poveava! Zlo je ve
dolo do toga da sva politika miljenja, iako na istovjetan nain
iscrpljena na trostrukoj optoj osnovi koju sam ve analizirao, po
primaju bitno individualni karakter preko bezbrojnih nijansi koje
sadri raznovrsna mjeavina tri poretka pogrenih principa. Osim
u sluajevima povoenja u kojima radikalna razmimoilaenja za
trenutak mogu biti prikrivena u toku zajednikog praenja jedne
prolazne mogunosti dok svaki od tobonjih saveznika, inae, obi
no gaji tajnu nadu da e sam ispitati realizaciju, sve je manja mo
gunost da se zaista natjera ak i vrlo mali broj duhova da pris
tupe politikom programu koji je pomalo izriit i u kojem nejasnoa i dvosmislenost vjetakog jezika ne pokuavaju da stvore pri
vidnu saradnju koja ne bi mogla egzistirati. Dakle, vano je da se
ovdje, kao oigledna potvrda onoga to sam rekao neizbjena
jednakom ueu tri glavne doktrine u stvaranju tog intelektualnog
nereda, navede da je to opte udaljavanje aktuelnih duhova, sva
kako, isto toliko izraeno na isto statikom i reakcionarnom pla
nu, kao to sam to ve pokazao, koliko i na revolucionarnom, u

U zemljama u kojima je to intelektualno dedompositvon raspa

danje redovno opravdano politikom prevagom protestanizma od
poetka revolucionarne epohe u 16-om vijeku, nita manje inten
zivna i pored njihove teoloke istovjetnosti, udaljavanja (bes divagatvous) su bila vea nego na drugom mjestu, jer je ljudski duh
tada blii djetinjstvu, tako posebno koristio raenje svoje eman
cipacije da bi se slijepo prepustio beskrajnoj diskusiji religioznih
miljenja, svakako najnejasnijih, pa prema tome i najsuprotnijih
od svih. kada energina duhovni autoritet ne sputava neprekidno
njihov razliiti razvoj. Nijedna zemlja nije bolje potvrdila tu ne
izbjenu tendenciju od Sjedinjenih amerikih drava gdje se hrianstvo rasplinulo u vie stotina radikalno neslonih sekti koje se
svakog dana sve vie dijele na gotovo individualna miljenja u
koja danas, inae, nastoje da se umijeaju brojna politika nesla
ganja, a ije bi Masiranje bilo neupotrebljivo i beskorisno. Ali ni
one nacije koje su prilino sreno pripremljene, preko svih svojih
prethodnih sluajeva, da uglavnom izbjegnu lani zastoj protestan
tizma, kao naroito u Francuskoj, i kod kojih je ljudski duh mo
gao tako. jasnije i bre, direktno prei iz potpuno katolikog sta
nja u slobodno revolucionarno stanje, ipak nisu mogle izbjei ne
minovnu intelektualnu anarhiju koja je iherentna svakom produ
enom sluenju apsolutnim pravom slobodnog ispitivanja. Samo
su zablude, svakako, isto tako antidrutvene, na taj nain, dobile
mnogo jasniji karakter koji mora manje ometati konanu reorga
nizaciju. Kako ova divagatvon, ije je polje, inae, neiscrpno, nasto
je svakog dana da ieznu pod udarcem neke nedovoljne diskusije,
da bi odmah poslije toga. bila zamijenjenja novim nastranostima,
moglo bi biti korisno da se na ovom mjestu sauva posebna uspo
mena na neke od glavnih, koje, po mom miljenju, nisu uopte
najtee i koje biram naroito zbog njihove naglaene aktuelnosti.
Neka mi, dakle, bude dovoljno da nabrojim, jedno za drugim, po
zivajui se na svjedoenje svih dobro obavijetenih posmatraa, ne
pridajui uostalom, nikakav znaaj redosljedu tih navoda: 1 neo
bian ekonomski predlog da se ukine upotreba novca, pa prema
tome da se drutvo ponovo vrati, u cilju progresa, u vrijeme di
rektnih razmjena; 2 plan da se unite velike prestonice, glavni
centri moderne civilizacije kao sigurna mjesta drutvene korupcije;
3 ideja maksimumu dnevne zarade, utvrene ak do vrlo skrom
ne stope koja ne bi mogla da pree, ni u kojem smislu, realni do-

100

101

uem smislu. Svaka od tri stranke je u trenucima svoje naivnosti

esto gorko alila vrlo intenzivno neslaganje smatrajui se poseb
no pogoenom njime, dok njihovi protivnici nisu bili, da pravo
kaemo, bolje podijeljeni: glavna razlika meu njima sastoji se,
u stvari, u tome da svaka, u tom smislu, jae osjea svoju sopstvenu bijedu.

hodak neke industrije; 4 princip, jo uvijek prevratniki a ipak

veoma dogmatski izloen u nae vrijeme, stroge jednakosti redov
ne naknade meu svim moguim poslovima; 5 najzad, u klasi po
litikih pojmova ija bi vrlo gruba oiglednost, izgleda, trebalo da
sprijei svaku osnovnu iluziju, opasno mudrovanje naih filantro
pa ukidanju smrtne kazne u ime uzaludnog metafizikog izjed
naavanja najnedostojnijih zloinaca sa jednostavnim bolesnicima.
Sve ove razne zablude kao i mnoge druge sline ili jo izraenije
ili tetnije, nastaju svakog dana iz istog opteg razloga kao i naj
bolje razraena miljenja i najprikladnija da se korisno takmie
za drutvenu reorganizaciju, a da nijedna aktuelna stranka ne mo
e, stvarno u tom pogledu, uspostaviti, meu sopstvenim lanovi
ma ni najmanju intelektualnu disciplinu ak i kada se, u oima
javnog razuma, osjea najvie kompromitovana slinim lutanjima.
Osim toga, ne treba vjerovati da su takve nastranosti, danas uglav
nom, rezervisane za neke ekscentrine ili loe organizovane duho
ve, kao to su to najprovjerenije epohe esto predstavljale. Ono
to najjasnije karakterie, u tom smislu, potpuno odsustvo optih
principa, zaista prikladnih da na odgovarajui nain rukovode na
im politikim miljenjima, je alosna univerzalnost te anarhine
tendencije, kobna sklonost ak i najnormalnijih umova da da doz
vole da ih esto jedinstveni impuls vrlo rune tatine odvue do
trenutne odbrane najopasnijih paradoksa. Nikada mi takav prizor
nije izgledao okantnije nego onda kada se on moe posmatrati, a
u naem svakodnevnom iskustvu ga ima i previe, kod duhova,
obuzetih uobiajenom kulturom neke od pozitivnih nauka, koje,
meutim, u tom pogledu, nimalo ne zadrava neobini kontrast
kojega bi trebalo da im prui ta skrupulozna mudrost zbog koje
su opravdano ponosni, u pogledu i najmanjih pitanja prirodne fi
lozofije, kada se ona uporedi sa lakomislenom pretpostavkom po
mou koje se oni uopte ne plae da, u prolazu, presijeku, kao obi
an narod bez ikakve racionalne pripreme, najtee i najvanije te
me koje su dostupne ljudskom razumu. Poto je ta bolest tako do
prla do umova koji su, danas, neosporno najdisciplinovaniji, nita
ovdje, bez sumnje, ne bi moglo sa vie energije manifestovati nje
no strahovito sadanje irenje. Neizbjeni opti ishod jedne sli
ne hronine epidemije morao je, iz oigledne nunosti, biti poste
peno raspadanje, sada skoro potpuno, javnog morala koji malo se
oslanjajui, kod veine ljudi, na direktno osjeanje, ima iznad sve
ga potrebu da njegove navike stalno vodi jedinstveni pristanak in
dividualnih volja na neprimijenjiva i opta pravila, pogodna da
utvrde, u svakoj tekoj prilici, pravi pojam javnog dobra. Takva
je oigledno sloena priroda drutvenih pitanja da se u njoj, i bez
ikakve sofistike namjere, mogu odrati i za i protiv u skoro
svim takama na vrlo vjerodostojan nain; jer ne postoji nijedna

institucija koja, makoliko bila, u sutini neophodna, u stvari, ne

predstavlja teke i brojne potekoe, jedne djelimine, druge pro
lazne i obrnuto; naj ekstravagantnija utopija uvijek nudi, kao to
se zna, neke neosporne prednosti. Dakle, veina umova je, bez sum
nje suvie iskljuivo preokupirana, bilo zbog njihovog malog do
meta, bilo, jo ee moda, zbog strasti koja ih obuzima, da bi
stvarno bila sposobna da istovremeno obuhvati razne sutinske as
pekte te teme. Kako bi se one dakle mogle uzdrati od toga da osu
uju, jednu za drugom, sve velike maksime javnog morala ije su
mane. obino vrlo istaknute, dok su njihovi glavni motivi, iako, u
stvari, mnogo odluniji, ponekad duboko sakriveni sve dok ih jed
na precizna analiza, esto vrlo osjetljiva, ne objelodani? Eto to po
sebno mora da svaki pravi moralni poredak uini nuno nespoji
vim sa nemirnom slobodom aktuelnih duhova kada bi ona mogla
opstati beskonano; jer veina drutvenih pravila odreenih da
postanu uobiajeni, ne bi. se mogla prepustiti slijepoj i samovolj
noj odluci nenadlene javnosti da ne izgubi svu efikasnost. Neiz
bjeno usklaivanje umova pretpostavlja, dakle, prethodno dobro
voljno i motivisano odricanje najveeg broja meu njima od nji
hovog suverenog prava ispitivanja kojeg e se oni bez sumnje,
brzo spontano osloboditi im budu najzad pronali orue dostojno
da na odgovarajui nain vri njihovu beskorisnu privremenu suprematiju. Ako je jedan takav uslov ubudue oigledan u pogledu
i najmanjih naunih pojmova, da li bi on ozbiljno mogao biti os
poravan u odnosu na najtee teme i one koje, isto tako, zahtijevaju
najvie jedinstva? Do njegove realizacije dovoljno ostvarene, stvar
ne ideje javnog dobra, koje su se izrodile u praznu filantropiju,
ostae uvijek preputene, kao to se to danas vidi, najopasnijem ko
lebanju koje direktno nastoji da im oduzme svaku stvarnu mo
protiv energinih impulsa jednog ivo podsticanog egoizma. U a
losnom svakodnevnom toku naih politikih borbi, najmudriji i
najasniji ljudi su, naravno, dovedeni do toga da jedni druge op
tereuju glupou ili pokvarenou zbog beskorisne suprotnosti nji
hovih drutvenih principa; s druge strane, u svakoj tekoj prili
ci, najsuprotnije politike maksime su obino podravane od pris
talica koji treba, isto tako, da izgledaju dostojni preporuke: kako
bi stalni uticaj tog dvostrukog prizora, uglavnom nespojivog sa
bilo kojim dubokim i nepokolebljivim ujedinjenjem mogao ostavi
ti da se due odrava prava politika moralnost, bilo kod onih
koji u njemu uestvuju ili kod onih koji mu se dive?
Istini za volju, ova javna demoralizacija je osjetno zakasnila
danas, zbog same prevage revolucionarne doktrine kojoj to dvije
druge doktrine obino nameu na neopravdano iskljuiv nain. Jer
je revolucionarna stranka, zbog svog progresivnog karaktera, mo
rala biti, vie nego neka druga, podstaknuta istinskim ubjedjenji-

102

103

ma, u isto vrijeme dubokim i aktivnim koja su, bez obzira na nji
hov cilj, morala spontano nastaviti, zadrati, pa ak i suzbiti indi
vidualni egoizam. Ta osobina se, posebno, razvijala u toku neza
boravne faze iluzije, ranije okarakterisane, u kojoj je revolucionar
na metafizika bila trenutno zamiljena, prema jednodunom podsticaju, kao direktno odreena da reorganizuje moderna drutva.
Dakle, u stvari, energinim podsticajem te doktrine ostvarena su
najdivnija drutvena rtvovanja koja mogu sluiti na ast savremenoj istoriji i pored svih reakcionarnih i statikih prebaciva
nja. Ali, otkako je jedna takva poetna iluzija morala, malo po
malo, teiti da se bespovratno raspri, a kritika doktrina tako iz
gubila svoj glavni autoritet, morala su i ubjeenja koja su bila ve
zana za nju, isto tako, slabiti, naroito zbog njihovog, svakim da
nom sve tjenjeg i neizbjenog mijeanja sa statikom politikom,
pa ak i sa revolucionarnom, kao to sam prethodno objasnio. Ma
da su ta ubjeenja, da pravo kaemo, naroito kod omladine ma
nje zaboravljena i manje neplodna jo danas od omladine koju za
jedniki inspiriu dvije druge doktrine, ona, ipak, odtada imaju
suvie malo prave energije da bi dovoljno nadoknadila razornu
akciju koja je svojstvena revolucionarnoj metafizici, ak i kada
se radi njenim sopstvenim pristalicama, tako da ta filozofija sa
da, u stvari, doprinosi spontanoj poplavi politike demoralizacije
gotovo isto onoliko koliko obadvije njene protivnice.
Privatni moral, sreom zavisi mnogo vie od drugih optih uslova nego od ukorijenjenih miljenja. U najeim sluajevima, pri
rodno osjeanje govori tome, bez sumnje, snanije nego javne
relacije. Osim toga, stalno ublaavanje naih obiaja na osnovu za
jednikog intelektualnog razvoja zbog vee familijarnosti, kao i
pravedniji osjeaj prema raznim umjetnostima, postepeno pobolj
avanje uslova poslije stalnog progresa ljudske industrije, morali
su biti snana protiv-tea, u tom pogledu, razmatrajuim uticajima. Treba, inae, primijetiti da su se, u poetku, ovi uticaji, usredsreeni na politiki ivot u uem smislu, morali manifestovati
mnogo kasnije i sa vrlo slabim intenzitetom u odnosu na domai
ili lini moral ija uobiajena pravila koja se lake manifestuju,
mogu, do odreene mjere, zbog svoje prirode, podnijeti bez tako
sigurnih opasnosti, otvorenu bujicu individualnih analiza. Ipak je
dolo vrijeme kada te neizbjene zablude, do danas uglavnom sa
krivene, poinju jasno da razvijaju svoju opasnu aktivnost. Od sa
mog poe'tka razvoja revolucionarnog stanja ova se akcija, opasna
po moral u uem smislu, oglasila preko teke povrede institucije
braka koju bi mogunost razvoda duboko izmijenila u svim pro
testantskim zemljama da javna pristojnost i zdrav individualni ra
zum nisu mnogo ublaili opasni uticaj teoloko-metafizikih zastra
njivanja. Ali ipak, privatni moral je mogao, kao to sam upravo
104

objasnio, biti stvarno direktno i neprekidno napadnut tek poslije

skoro potpunog raspada javnog morala. Danas kada je, svakako,
jedan takav prethodni sluaj dovoljno realizovan, akcija raspada
nja neposredno prijeti, sa sve veim intenzitetom, domaem mora
lu, pa ak i linom koji je prvi neophodni temelj svih drugih. Sa
bilo kojeg aspekta gledano, bilo sa aspekta polnih odnosa, godina
ili uslova, jasno je da su elementi potrebni za svaku drutvenost,
a ubudue treba sve vie i da budu direktno kompromitovani ra
zornim diskusijama u kojima ne vladaju pravi principi i, koje nas
toje da dovedu u pitanje i najmanje ideje dunosti bez ikakvog
mogueg rjeenja. Porodica koja je u najnemirnijim fazama revo
lucionarne oluje bila, uglavnom, potovana, ako se izuzmu neki po
vrni napadi, u dananje vrijeme je potpuno napadnuta u svojoj
neophodnoj dvostrukoj osnovi, nasleu i braku, od strane bezum
nih sekti koje su, sanjajui reorganizaciju u svom krajnjem mediokritetstvu umjele da razviju, stvarno, samo najopasniju anar
hiju 1 ak smo uoili najoptiji i najprostiji princip jednostavnog
individualnog morala, neophodno potinjavanje strasti razumu, ko
ji se direktno osporava od strane drugih tobonjih obnovitelja ko
ji su, ne zadravajui se na optem iskustvu, racionalno potvre
nom putem pozitivnog prouavanja ljudske prirode, pokuali, na
protiv, da uspostave kao osnovnu dogmu svog oporavljenog mo
rala, sistematsku dominaciju strasti, ija im spontana aktivnost uopte nije izgledala, u to nema sumnje, dovoljno ohrabrena jedno
stavnim filozofskim ruenjem barijera, do tada odreenih da nas
tave njen nagli uspon, jer su vjerovali da treba, pored toga, da je
vjetaki razviju stalnom primjenom najenerginijih stimulansa.
Te razne spekulativne zablude su ve dovoljno prodrle u drutveni
ivot da bi danas bilo preputeno volji svakoga da se ponosi svo
jim ak najporemeenijim i najnimalnijim strastima: kada bi jed
na takva raskalaenost mogla opstati, nezasitni stomaci bi se, na
kraju, vjerovatno ponosili svojom sopstvenom prodrljivou.
Uzalud se reakcionarna kola jo uvijek trudi da prebaci is
kljuivo na revolucionarnu kolu optu odgovornost za taj novi po
redak razmimoilaenja za koji je ona sama isto toliko kriva zbog
svoje slijepe i iracionalne upornosti da pretjerano hvali, kao jedine
intelektualne temelje drutvenosti, principe ija neosporna aktuelna nemo nikada nije bila vie izraena nego u ovom sluaju. Jer
ako su teoloke koncepcije stvarno morale stvoriti u budunosti kao
1

Posebno smo uoili kako jedna efemerna sekta, u svojim uzalud

nim planovima regeneracije ili pak opte dominacije, nudi, tokom ne
koliko godina, paljivom posmatrau, kroz takmienje zabluda koje se
do tada smatralo nemoguim, neobino pomirenje najrazuzdanije anar
hije sa najnedostojnijim despotizmom.
105

ma, u isto vrijeme dubokim i aktivnim koja su, bez obzira na nji
hov cilj, morala spontano nastaviti, zadrati, pa ak i suzbiti indi
vidualni egoizam. Ta osobina se, posebno, razvijala u toku neza
boravne faze iluzije, ranije okarakterisane, u kojoj je revolucionar
na metafizika bila trenutno zamiljena, prema jednodunom podsticaju, kao direktno odreena da reorganizuje moderna drutva.
Dakle, u stvari, energinim podsticajem te doktrine ostvarena su
najdivnija drutvena rtvovanja koja mogu sluiti na ast savremenoj istoriji i pored svih reakcionarnih i statikih prebaciva
nja. Ali, otkako je jedna takva poetna iluzija morala, malo po
malo, teiti da se bespovratno raspri, a kritika doktrina tako iz
gubila svoj glavni autoritet, morala su i ubjeenja koja su bila ve
zana za nju, isto tako, slabiti, naroito zbog njihovog, svakim da
nom sve tjenjeg i neizbjenog mijeanja sa statikom politikom,
pa ak i sa revolucionarnom, kao to sam prethodno objasnio. Ma
da su ta ubjeenja, da pravo kaemo, naroito kod omladine ma
nje zaboravljena i manje neplodna jo danas od omladine koju za
jedniki inspiriu dvije druge doktrine, ona, ipak, odtada imaju
suvie malo prave energije da bi dovoljno nadoknadila razornu
akciju koja je svojstvena revolucionarnoj metafizici, ak i kada
se radi njenim sopstvenim pristalicama, tako da ta filozofija sa
da, u stvari, doprinosi spontanoj poplavi politike demoralizacije
gotovo isto onoliko koliko obadvije njene protivnice.
Privatni moral, sreom zavisi mnogo vie od drugih optih uslova nego od ukorijenjenih miljenja. U najeim sluajevima, pri
rodno osjeanje govori tome, bez sumnje, snanije nego javne
relacije. Osim toga, stalno ublaavanje naih obiaja na osnovu za
jednikog intelektualnog razvoja zbog vee familijarnosti, kao i
pravedniji osjeaj prema raznim umjetnostima, postepeno pobolj
avanje uslova poslije stalnog progresa ljudske industrije, morali
su biti snana protiv-tea, u tom pogledu, razmatrajuim uticajima. Treba, inae, primijetiti da su se, u poetku, ovi uticaji, usredsreeni na politiki ivot u uem smislu, morali manifestovati
mnogo kasnije i sa vrlo slabim intenzitetom u odnosu na domai
ili lini moral ija uobiajena pravila koja se lake manifestuju,
mogu, do odreene mjere, zbog svoje prirode, podnijeti bez tako
sigurnih opasnosti, otvorenu bujicu individualnih analiza. Ipak je
dolo vrijeme kada te neizbjene zablude, do danas uglavnom sa
krivene, poinju jasno da razvijaju svoju opasnu aktivnost. Od sa
mog poetka razvoja revolucionarnog stanja ova se akcija, opasna
po moral u uem smislu, oglasila preko teke povrede institucije
braka koju bi mogunost razvoda duboko izmijenila u svim pro
testantskim zemljama da javna pristojnost i zdrav individualni ra
zum nisu mnogo ublaili opasni uticaj teoloko-metafizikih zastra
njivanja. Ali ipak, privatni moral je mogao, kao to sam upravo
104

objasnio, biti stvarno direktno i neprekidno napadnut tek poslije

skoro potpunog raspada javnog morala. Danas kada je, svakako,
jedan takav prethodni sluaj dovoljno realizovan, akcija raspada
nja neposredno prijeti, sa sve veim intenzitetom, domaem mora
lu, pa ak i linom koji je prvi neophodni temelj svih drugih. Sa
bilo kojeg aspekta gledano, bilo sa aspekta polnih odnosa, godina
ili uslova, jasno je da su elementi potrebni za svaku drutvenost,
a ubudue treba sve vie i da budu direktno kompromitovani ra
zornim diskusijama u kojima ne vladaju pravi principi i, koje nas
toje da dovedu u pitanje i najmanje ideje dunosti bez ikakvog
mogueg rjeenja. Porodica koja je u najnemirnijim fazama revo
lucionarne oluje bila, uglavnom, potovana, ako se izuzmu neki po
vrni napadi, u dananje vrijeme je potpuno napadnuta u svojoj
neophodnoj dvostrukoj osnovi, nasleu i braku, od strane bezum
nih sekti koje su, sanjajui reorganizaciju u svom krajnjem mediokritetstvu umjele da razviju, stvarno, samo najopasniju anar
hiju 1 ak smo uoili najoptiji i najprostiji princip jednostavnog
individualnog morala, neophodno potinjavanje strasti razumu, ko
ji se direktno osporava od strane drugih tobonjih obnovitelja ko
ji su, ne zadravajui se na optem iskustvu, racionalno potvre
nom putem pozitivnog prouavanja ljudske prirode, pokuali, na
protiv, da uspostave kao osnovnu dogmu svog oporavljenog mo
rala, sistematsku dominaciju strasti, ija im spontana aktivnost uopte nije izgledala, u to nema sumnje, dovoljno ohrabrena jedno
stavnim filozofskim ruenjem barijera, do tada odreenih da nas
tave njen nagli uspon, jer su vjerovali da treba, pored toga. da je
vjetaki razviju stalnom primjenom najenerginijih stimulansa.
Te razne spekulativne zablude su ve dovoljno prodrle u drutveni
ivot da bi danas bilo preputeno volji svakoga da se ponosi svo
jim ak najporemeenijim i najnimalnijim strastima: kada bi jed
na takva raskalaenost mogla opstati, nezasitni stomaci bi se, na
kraju, vjerovatno ponosili svojom sopstvenom prodrljivou.
Uzalud se reakcionarna kola jo uvijek trudi da prebaci is
kljuivo na revolucionarnu kolu optu odgovornost za taj novi po
redak razmimoilaenja za koji je ona sama isto toliko kriva zbog
svoje slijepe i iracionalne upornosti da pretjerano hvali, kao jedine
intelektualne temelje drutvenosti, principe ija neosporna aktuelna nemo nikada nije bila vie izraena nego u ovom sluaju. Jer
ako su teoloke koncepcije stvarno morale stvoriti u budunosti kao
1

Posebno smo uoili kako jedna efemerna sekta, u svojim uzalud

nim planovima regeineracije ili pak opte dominacije, nudi, tokom ne
koliko godina, paljivom posmatrau, kroz takmienje zabluda koje .se
do tada smatralo nemoguim, neobino pomirenje najrazuzanije anar
hije sa najnedostojnijim despotizmom.
105

i u prolosti, nepromjenjive temelje opteg morala, zato su, onda

one danas izgubile svaku stvarnu mo protiv slinih raskalaenosti?
Zar podravanje religioznih principa, prije svega beskorisnim i
munim prevarama, da bi oni najzad mogli, lieni svake unutra
nje i direktne moi, posluili kao take oslonca moralnom poretku, ubudue ne bi bilo duboko zaarano kolo? Zar ukupna drutvena mo
nuno ne manifestuje svoju optu efikasnost kroz nepobitni prethod
ni dokaz svog sopstvenog uzdizanja? Nijedna stvarno osnovna du
nost ne bi mogla sada pripadati uvjerenjima koja sama nisu mog
la odoljeti optem razvoju ljudskog razuma ija zrelost nee, bez
sumnje, na kraju obnoviti opresivne prepreke koje su zauvijek unitile njegovu mladost. Najzad, vano je primijetiti, tim povodom,
da su vatreni obnovitelji religioznih teorija u dananje vrijeme
smatrali da su razne prethodno pomenute zablude, estoko ogor
ene na cjelokupnu stvarno pozitivnu filozofiju koja je jedina stvar
no sposobna da suzbije prirodni zamah njihovih zastranjivanja;
isto tako, ve odavno se mogla konstatovati nuna ispravnost jed
nog analognog posmatranja u pogledu slinih zabluda isto protestanskog porijekla. Religiozna vjerovanja danas, daleko od toga
da mogu stvoriti realni temelj za moral u uem smislu, domai ili
lini, sve vie nastoje, istini za volju, da postanu dvostruko tetni
za njega, bilo tako to se protive njegovoj izgradnji na vrim te
meljima kod sve brojnijih duhova kojima ova vjerovanja ne mogu
vie vladati, bilo tako to su kod onih koji im ostaju vrlo malo
vjerni, ti principi, naravno, isuvie nejasni da bi imali bilo kakvo
veliko praktino dejstvo u stalno aktivnoj intervenciji svetenikog
autoriteta kojeg, ubudue, uglavnom absorbuje kod najnapredni
jih naroda, teka briga za sopstveno ouvanje, tako da se ne usu
uje vie, obino, da neumjesnim kanjavanjem kompromituje sla
bi ugled koji sebi jo uva. Zar meu malo obrazovnim umovima
svakodnevno iskustvo ne pokazuje, u stvari, da uobiajeni moral
ljudi koji su ostali dovoljno religiozni nije nimalo vii danas i po
red intelektualne anarhije, od morala veine emancipovanih duho
va? ar se glavna praktina tendencija religioznih vjerovanja, naj
ee, ne sastoji, u aktuelnom drutvenom ivotu, u tome da inspirie, posebno kod veine onih koji ih uvaju s odreenom ener
gijom, instinktivnu i nesavladivu mrnju prema svima onima koji
su ih se oslobodili, a da iz toga. inae, ne proizie nikakvo nad
metanje koje bi bilo korisno za drutvo? Tako, glavne tete, indi
rektne ili ak direktne, za privatni moral kao i za javni, koje sa
da intelektualna anarhija nanosi, treba da budu, poslije zrelog is
pitivanja, propisane statikoj, a naroito reakcionarnoj, isto onoli
ko strogo koliko samoj revolucionarnoj filozofiji koju, obino samu
optuuju. U svakom sluaju, ovdje je vie nego oigledno da su sve
raznovrsne aktuelne doktrine, iz raznih razloga gotovo jednako ne106

sposobne, po svojoj prirodi, da u jednom ili drugom vidu suprot

stave bilo kakvu energinu konicu stalnom razvoju individualnog
egoizma koji se danas sve vie usuuje da direktno trai, neobuz
danu bujicu ak i najmanje drutvenih strasti u ime opte anar
hije umova. ..
Ovako kratko ispitivanje glavnih karakteristinih crta nae
drutvene situacije, dovoljno je potvrdilo osnovnu analizu, ranije
objanjenu, raznih optih elemenata koji je sainjavaju; efekti su
se. jedan za drugim, pokazali u punom skladu sa onim to su uzro
ci trebali predvidjeti. Ovdje ve moemo smatrati da je dovoljno
dokazano da nijedna postojea politika doktrina ne sadri mogu
e rjeenje velike krize modernih drutava; osim toga, sada smo
priznali da svaka od njih utie na svojstveni nain, da obavezno
preovladaju intelektualne dispozicije, uske koliko i iracionalne, di
rektno suprotne prirodi problema ak i kada se radi suvie is
kljuivoj stvari koju ona, tu, posebno prati. Uostalom, oigledno
je da osjeanja koja su, jedan za drugim, razvile te raznovrsne dok
trine, ne zadovoljavaju vie nego odgovarajue ideje. Prije svega,
svaka doktrina, iako prilino nesavreno povezuje svoje pristalice,
neizbjeno kod njih izaziva optu antipatiju prema svakoj drugoj
koli iju stvarnu zaslugu ne bi mogli priznati bez posljedica: jedino
bi istinski racionalna i potpuna doktrina mogla, uvajui svoju
slobodnu originalnost, podstai kasnije pravednija i pomirljivija
rjeenja. Ali osim toga, posebno treba napomenuti, kada je rije
tome, da ako, bilo koja od tih politikih doktrina, a revolucionar
na doktrina vie nego bilo koja druga, kao determinanta aktiv
nih ubjeenja, dubokih iako djeliminih, moe razviti kod obrazo
vanih dua stvarno plemenita osjeanja raznih priroda, s druge stra
ne, naalost, isto je tako oigledno da kod prostog naroda, svaka
od njih nastoji da moralno izvri, na razne naine, vrlo izraen antidrustVeni uticaj. Revolucionarna politika tako crpi, bez sumnje,
svoju glavnu moralnu snagu iz vrlo zakonitog razvoja, mada esto
pretjeranog, koji moe da prenese na individualnu aktivnost: ipak.
nezavisno od neobuzdane oholosti tako izazvane, ne moe se ni sa
kriti da njena opasna energija djelimino poiva na njenoj poseb
noj tendenciji da spontano i stalno razvija ova osjeanja mrnje
i ak ljubomore prema svakoj drutvenoj superiornosti iji upad,
slobodan ili uzdran, predstavlja jednu vrstu hroninog stanja bi
jesa, vrlo karakteristinog za nae vrijeme, ak i kod izvanrednih
naravi kod kojih ono mnogo oteava ve vrlo opasan iracionalni
uticaj jedne suvine i iskljuivo kritike dispozicije duha. Isto ta
ko, reakcionarna politika, sve manje i manje spojiva s istinskim
ubjeenjima kod svakog malo obrazovanog uma direktno nastoji
da, uprkos svojim uzaludnim moralnim pretenzijama, oigledno raz
vije te dispozicije do servilnosti i hipokrizije za koje nam je nje107

na prolazna vladavina dala mnogo sjajnih dokaza. Najzad, statika

politika, pored preutne sankcije koju njena doktrina neutraliza
cije obavezno pripisuje istovremenim nedostacima dvije ekstremne
doktrine, vri, takoe, na jedan poseban nain, koliko uasan toli
ko neizbjean uticaj mora, direktno apelovati kroz svoju stalnu
primjenu, na instinkte egoizma i korupcije. Uzaludna opozicija na
ih raznih politikih kola je dakle, isto tako, opasna kako u mo
ralnom tako i u intelektualnom pogledu: i iz jednog i iz drugog
razloga, one jednako nastoje da skrenu drutvo sa pravih puteva
konane reorganizacije. Ako se one, razumno shvaene, takmie
da razviju anarhiju, isto je tako neosporno da, posmatrane s mo
ralne strane, one zajedno idu ka razdoru. Jedini, iskljuivo uva
jui svoj lini politiki interes, umjesto da kod vladajuih klasa
obuzdavaju egoistike i separatistike tendencije, vrlo uticajne u
dananje vrijeme, nastoje da im vjetaki omogue strahoviti us
pon, usuujui se da im prikazuju proletere kao divljake sprem
ne da ih pokore; u isto vrijeme, drugi nastoje da kobnom, mada
neizbjenom reakcijom bez razmiljanja podstaknu mase protiv svo
jih istinskih prirodnih voa bez ije neophodne saradnje oni ni
kako ne bi mogli ostvariti osnovna poboljanja koja moraju, legi
timno nastaviti u njihovom drutvenom stanju. Na taj nain dak
le, sve aktuelne stranke nastoje da, kroz strahovito takmienje u
raznim pravcima, odugovlae bolnu drutvenu situaciju najcivilizovanijih naroda stalno je oteavajui.
Takvi prethodni zakljuci prvo moraju izazvati veoma munu
zabrinutost za stvarni ishod koji se u slinoj situaciji moe nai.
Ne treba se mnogo uditi to su plemeniti duhovi, pa ak i vodei
ali iracionalni i posebno loe pripremljeni, ponekad bili dovedeni,
zbog suvie iskljuivog posmatranja jednog takvog spektakla, da
nas u jednu vrstu filozofskog oaja vezanog za drutvenu budu
nost koju je, ako im se inilo, neumitna sudbina, brzo vukla bilo
prema mranom i neopozivom despotizmu, bilo, posebno, prema jas
noj i neminovnoj anarhiji ili pak prema tunom periodinom smje
njivanju jednog i drugog stanja. Malo produbljena analiza sada
nje epohe i njenih neposrednih prethodnika, u stvari, treba da iza
zove iste takve strahove i usmjeri pretenu panju na pokret ras
padanja koji se u tome, nuno, mnogo bolje uoava nego pokret
regeneracije. Nadam se, da e prouavanje ove knjige, sa puno oiglednosti stvoriti kod svakog paljivog i dobro raspoloenog itao
ca, utjeno ubjeenje da, preko suprotnog napredovanja ija je
realnost isto tako neopoziva, elita ljudske vrste dolazi danas, to je
nuni i konani rezultat svih njenih ranijih evolucija raznih vrs
ta, do direktnog stvaranja drutvenog poretka koji je najbolje pri
lagoen njenoj prirodi, pod samo jednim neophodnim uslovom da
raniji elementi jedne takve definitivne organizacije, ubudue budu,
108

i pored prepreka koje predstavlja njihovo aktuelno rasipanje, neo

pozivo sakupljeni u jedan opti sistem pomou politike filozofije
zaista dostojne te osnovne misije. U tom trenutku se radi samo
tome. da se, u cilju dopune ovog uvoda, ovdje nasluti kakav tre
ba obavezno da bude intelektualni karakter ove spasonosne filo
zofije iji e dogmatski razvoj zatim biti posebno izloen.
Dakle, ovaj prvi navod, ini mi se, proizilazi, oigledno spon
tano, iz velikog prethodnog dokazivanja, to sam upravo objasnio
u ovom drugom uvodu. Zato je dovoljno da sada zauvijek vrati duh
itaoca na optu taku gledita koja karakterie ovu Raspravu i
koju sam morao, za trenutak da zanemarim da bih izvrio, sa od
govarajuom efikasnou, taj neophodni prethodni izlet u uobiaje
ni dornen politike u uem smislu. Jer, poto su teoloka i metafizi
ka filozofija jedine do sada slobodno preduzele politiku reorgani
zaciju modernih drutava tako to su na osnovu svih prethodnih
objanjenja, preko eksperimenata i racionalne analize, u potpunosti
konstatovale njihovu duboku iznemoglost koja je nuna kada se
radi takvoj namjeri, oigledno slijedi da: ili nema nikakvog rje
enja za problem, to bi bilo apsurdno da se pomisli, ili nam jedi
no preostaje da se priklonimo pozitivnoj filozofiji poto je ljudski
duh uzaludno iscrpio, kroz veliki broj pokuaja, sve druge intelek
tualne puteve, osim ukoliko se ne stvori etvrti osnovni tip filo
zofije, to je isuvie ekstravagantna utopija da bi zasluila ikakvu
diskusiju. S druge strane, sve tri knjige ove Rasprave su nam jas
no dokazale, na najpotpuniji i najodluniji nain da je ta pozitiv
na filozofija u svojoj postepenoj evoluciji, a naroito u toku tri
poslednja vijeka, uzastopno rukovodila na jednoglasno konano za
dovoljstvo intelektualnog svijeta, cjelokupnom reorganizacijom raz
liitih ranijih poredaka ljudskih koncepcija koje su nekada tako
dugo opstajale, neke i do nedavno, u onom potpuno istom stanju
koje se danas saalijeva s punim pravom u odnosu na drutvene
ideje, i koje su, prije toga preporoda, prema miljenju tog doba,
bile osuene da, zbog svoje prirode, nikada iz njega ne izau. Dak
le, na koji nain bi trebalo da, jedna filozofija koja, svakako, nije
ni anarhina ni reakcionarna u pogledu astronomskih, fizikih, hemijski pa ak i biolokih pojmova, postane obavezno jednim na
glim i udnim prevratom, jedno ili drugo, u pogledu samih drutve
nih pojmova ako se ona moe na njih odgovarajui nain primije
niti? Iz kojeg razloga bi, uostalom, ova posljednja kategorija ide
ja mogla biti racionalno izuzeta iz jedne takve primjene koja je
postepeno, do sada, obuhvatala sve manje komplikovane katego
rije ukljuujui i onu kojoj se zbog toga direktno prigovara? Ili, da
li bi bilo mogue da pozitivna metoda u svom neizbjeno stalnom
razvoju, na kraju uopte ne dopre neminovno do te posljednje pri
rodne dopune njenog osnovnog domena? Dakle, prigovarajui di-

109

ve odluke, tako esto iracionalne i poremeene, suverenih skupti

na, bez obzira na njihov sastav; odluke, koje su, inae, zamilje
ne kao vjerni izraz narodne volje, preko izmiljotine koja ne mo
e da mijenja njihovu prirodu. Ali sav taj metafiziki kult ustav
nih antiteta ne bi mogao danas stvarno prikriti duboko samovolj
nu tendenciju karakteristinu za svaku filozofiju koja nije pozitiv
na. Dok se politike pojave ne budu vezale, kao i sve druge, za ne
promjenjive prirodne zakone i dok se i dalje budu vezivale za raz
ne volje, bilo boanske ili ljudske, samovolja nee moi da se stvar
no iskljui iz raznih drutvenih pravila; prema tome, i pored svih
konstitucijskih povrnosti, sloboda e ostati na silu iluzorna i pri
vremena bez obzira na volju kojoj se, inae, namjeravamo svakog
dana pokoravati.

rektnim zakljucima koji su ve obrazloeni u razgovoru optem

filozofskom uinku sve tri prethodne knjige, jasno je da politika
i nauna analiza direktno nadmeu sa neospornom spontanou, da
bi pokazale da je pozitivna filozofija dopunjena na odgovarajui
nain, jedina sposobna da stvarno rukovodi danas konanom reor
ganizacijom modernih drutava. Bez obzira na duboko ubjeenje
koje me vezuje za moj nain ispunjavanja tog velikog filozofskog
zadatka, veoma mi je stalo do toga da paljivo unaprijed izdvojim
taj glavni princip, koji mi se inio ve dovoljno neosporiv, od stvar
nog naina realizacije koju u isprobati u ovoj knjizi, kako javni
razum, ak i kada bi takav pokuaj konano bio osuen, ne bi iz
toga izvukao nikakvo nepovoljno uoptavanje protiv metode koja
je jedina sposobna da radi, prije ili kasnije, na intelektualnom spa
avanju drutva i kako bi se ograniio samo na to da odreuje naj
sretnijim sljedbenicima najefikasnije eksperimente u istom prav
cu. U svim vrstama, a posebno u ovom sluaju, metoda je jo va
nija od same doktrine. Zato smatram da moram, prije negc to za
vrim ovaj dug uvod, ukratko iznijeti, u tom smislu, nekoliko poslednjih prethodnih razmatranja.
Svaka direktna i posebna paralela ove nove politike filozo
fije sa aktuelnim drutvenim teorijama, bila bi ovdje, uglavnom
preuranjena sve dok njen istinski opti duh ne bude mogao biti
dovoljno okarakterisan. Kako se pozitivna politika bude postepeno
razvijala tokom ove knjige, ukoliko nisam promaio svoj cilj, nje
na stvarna superiornost, koja se stalno poveava u odnosu na sva
ki drugi nain tretiranja tih pitanja, sve vie e se spontano manifestovati pred paljivim itaocem ne zahtijevajui gotovo nikada
nikakvo formalno uporeivanje. Ipak, ako i dalje nastavimo da
privremeno odbacujemo svaku naunu ocjenu u uem smislu i os
tanemo i dalje na isto politikom stanovitu koje jedino odgova
ra tom uvodu, smatram da u ovom momentu treba da pokaem na
direktan ali jednostavno uopten nain, njenu vezu sa dvostrukom
osnovnom potrebom nae epohe, kako bih jae istakao na ovom
mjestu, konanu namjenu jedne takve filozofske operacije
Sama ideja progresa koja je stvarno svojstvena revolucionar
noj politici, znai puno i stalno irenje slobode, t.j. vie pozitivis
tikim terminima reeno, postepeni razvoj ljudske sposobnosti, ono
to stvara negativan pojam kada se, u sutini, pomene uguivanje
raznih otpora. Dakle, ak i u tom ogranienom sluaju, nuna su
periornost pozitivne politike ne bi mogla, ini mi se, biti ospore
na. Jer, prava sloboda se moe, bez sumnje, sastojati samo u racio
nalnom potinjavanju samoj nadmoi osnovnih zakona prirode ko
ja je konstatovana na odgovarajui nain i zatiena od svakog sa
movoljnog linog nareenja. Metafizika politika je uzalud pokua
vala da opravda svoje carstvo ukraavajui imenom zakona svakak-

Razmatrajui, najzad, opti uzrok politikih progresa sa prak

tine i najire take gledita, ne bismo mogli da ne upoznamo mo
na sredstva, neophodna mada indirektne, koja nova politika filo
zofija postepeno mora pruiti za osnovno, poboljanje drutvenog
poloaja podinjenih klasa koji, svakako, predstavljaju najveu
potekou savremene politike. Revolucionarna politika koja je, do
sada, bila jedino orue u tom dijelu drutvenog problema, mogla
je da ga sagleda samo sa buntovnike take gledita. Njeno se cje
lokupno rjeenje, uglavnom, svodi na to da se tekoa ukloni na
taj nain to e se vjetaki napraviti manji ili vei izlaz za najak
tivnije narodne ambicije; to isto planira oponaajui je, i statika
politika uz pretjerani oprez koji je, inae, karakteristian za nju.
Ali taj iracionalni put, makoliko on mogao, na izgled, biti neopho
dan, oigledno ostavlja glavno pitanje potpuno netaknuto: takvo
zadovoljstvo priinjeno jednom malom broju pojedinaca koji su
tako postali otpadnici svoje klase, ne bi moglo nikako, za dugo.
olakavati opravdane albe mase ije opte stanje ne dobij a ni
kakvo presudno poboljanje, osim ako se tim imenom ne ele dekorisati nade, varljive za veinu pojedinaca, koje bez prestanka
dre komini mamac te vrste igre uspona koja je isto tako varlji
va kao i, sve druge igre. Isto je tako neosporno da se, razvijajui
prekomjerne elje koje se ne mogu ba sve zadovoljiti, stimuliui
danas ve suvie prirodnu tendenciju ka optem ukidanju klasa,
rastereuje sadanjost samo tako to se mnogo optereuje budu
nost stvaranjem novih snanih prepreka svakoj istinskoj drutve
noj reorganizaciji. Tako, uglavnom, misle toj velikoj temi dana
nji doktori. Oni koji su, u dananje vrijeme, najvie okarakterisali'
to beskorisno rjeenje kao anarhino, upali su, po tom pitanju, u
najudniju nedosljednost, oigledno opasnu, koristei i dalje isti
onaj metod koji su sami osuivali, podlim predlogom da se direkt
no uniti svako stvarno vlasnitvo, kao da je ova apsurdna utopi
ja mogla da donese bilo kakav trajni lijek za boljku. Poto je ma-

110

111

si nase vrste, neumitna sudbina, oigledno, odredila da ostane bes

konano sastavljena od ljudi koji ive manje-vie nesigurno od
plodova svakodnevnog rada, jasno je da se prvi drutveni problem
sastoji, u tom smislu, u poboljanju osnovnog uslova te ogromne
veine, bez ikakvog ukidanja klasa i remeenja opte ekonomije.
Ali, takav nain shvatanja pitanja iskljuivo je, po svojoj priro
di, ostavljen pozitivnoj politici koja je odreena da upravlja ko
nano razvrstavanjem modernih drutava. Iako je razvoj jednog
takvog direktnog istraivanja nespojiv sa, sutinski spekulativnom
prirodom ove Rasprave, ne treba ipak da zanemarim, ovdje, krat
ko zadravanje na jednoj isto tako znaajnoj taki gledita. Neopo
zivo unitavajui svaki beskorisni presti i potpuno titei vladajue klase od invazije anarhije, nova filozofija e moi sama ko
risno da usmjerava narodnu politiku u uem smislu, nezavisno od
svoje dvostruke spontane efikasnosti, ranije pomenute, bilo da bi
uklonila iz isto politikog poretka ono to proizilazi iz intelektual
nog i moralnog poretka, bilo da bi podstakla, kada su i pitanju
neizljeiva zla pametno i vrsto pokoravanje. Inae, lako e se shva
titi, tokom ove knjige, da ova filozofija, nuno gurajui na elo
drutvenog pokreta kapacitete ija su zakonska prava nepriznata
danas, gotovo isto toliko koliko i prava proletera, tei da sponta
nim povezivanjem glava i ruku, zajednikoj stvari da karakter spe
kulativne veliine i vrstog jedinstva, to treba snano da dopri
nese njenom konanom uspjehu koji se ne bi mogao ostvariti na
drugi nain. Svako drugo posebnije prikazivanje trebalo bi da se,
uglavnom, izbaci iz spekulativnog duha ovog djela. Uostalom, u na
stavku ovog djela, imau vie prilika da direktno pokaem da e
duhovna reorganizacija, postavljajui obino izmeu radnika i nji
hovog efa jednog zajednikog moralnog predstavnika vlasti, sa
mostalnog i obrazovanog, ponuditi kasnije jedinu pravilnu osnovu
za miroljubivo i pravedno opte izmirenje njihovih glavnih suko
ba koji su danas gotovo preputeni gruboj disciplini materijalnog
antagonizma.

112

ETRDESET SEDMA LEKCIJA

Sadraj Kratka ocjena glavnih filozofskih pokuaja

preduzimanih do danas u cilju stvaranja drutvene nauke
Ako je, u poetku, moglo izgledati da se sva razliita razmi
ljanja, koja sam naveo, udaljavaju od prave teme dananje lekcije,
sada se mora osjetiti koliko su ona direktno i nuno za nju veza
na. Poto smo unaprijed objasnili da je do sada bilo nemogue os
novati jednu pravu nauku drutvenom razvoju, naa opta ocje
na raznih pokuaja, oigledno preuranjena, iji je cilj moglo pred
stavljati to veliko osnivanje, spontano e biti uprotena i veoma
saeta, tako da je ovdje potrebno da se, samo ukratko, navede glav
ni filozofski karakter odgovarajuih radova. Dakle, prethodna ana
liza, iako samo u glavnim crtama, dovoljna je da oigledno doka
e, u toj stvari da isto politiki uslovi u njoj uglavnom, koinci
diraju sa isto naunim uslovima, tako da oni zbog svog sponta
nog nadmetanja danas bitno usporavaju mogunost stvaranja dru
tvene nauke na stvarno pozitivnim osnovama. Nuni uticaj te dvo
struke prepreke je, po svojoj prirodi, toliko odreen da, bez na
pora, dopire, sa izuzetnom preciznou, do sadanje generacije ko
ja, vaspitavana u duhu efikasnog podstreka revolucionarne krize,
moe najzad, po prvi put, u cjelokupnoj drutvenoj prolosti, nai
dovoljnu osnovu za racionalno istraivanje, i koja, u isto vrijeme,
moe biti pripremljena, na odgovarajui nain, da opte prouava
nje drutvenih pojava direktno potini pozitivnoj metodi zbog pret
hodnog uvoenja pozitivnog duha u sve druge osnovne grane pri
rodne filozofije, ukljuujui prouavanje intelektualnih i moral
nih pojava ija se pozitivnost raa poetkom ovog vijeka. Kako je
ispunjavanje ova dva glavna uslova, oigledno, bilo neophodno,
bilo bi, svakako, bez svrhe, pa ak i neumjesno da se ovdje preduzme bilo kakva posebna kritika filozofskih pokuaja koji, svakako
nisu mogli biti uspjeni. Da li e biti potrebno da se, izriito, ukae
na radikalnu nitavnost intelektualnih napora, namijenjenih da di
rektno osnuju drutvenu nauku, prije nego to se ona mogla oslo113

niti na dovoljno iroku eksperimentalnu bazu, a bez mogunosti

da se na um dovoljno racionalno pripremi? Sekundarni razvoj-;
koji su samo mogli biti od koristi jednoj tako jasnoj temi. svakako
bi bili nespojivi sa glavnom namjenom ovog djela. U pogledu toga
se, dakle, moram ograniiti na jedan kratak prikaz kojim u okarakterisati glavni nedostatak svojstven svakoj od ovih razliitih
filozofskih operacija, to e, inae, kada se provjeri opti sud koji
smo tome unapred donijeli, posluiti da se poslije toga, jae manifestuje prava priroda jednog poduhvata koji jo nije bitno preduzet.
Ne moe se, bez sumnje, prigovoriti naim ekonomistima, to
su htjeli osnovati pravu drutvenu nauku, jer su najklasiniji me
u njima nastojali da na dogmatski nain predstave pogotovo u
dananje vrijeme, optu temu svojih prouavanja kao potpuno iz
dvojenu i nezavisnu od cjelokupne politike nauke od koje nasto
je da je potpuno izoliraju. Ali, i pored tog odlunog priznanja u
iju se spontanu iskrenost zaista ne mora nimalo sumnjati, nije
manje oigledno da su ti filozofi bili, vrlo dobronamjerno, ubijedeni da su, najzad, uspijeli da, oponaajui naunike u uem smis
lu, potine pozitivnom duhu ono to oni nazivaju ekonomskom nau
kom i da svakog dana predlau svoj postupak kao model prema ko
jem sve drutvene teorije treba da budu konano obnovljene. Ova
vrlo prirodna iluzija, koja je u ovom vijeltu postepeno sticala do
voljno povjerenja, bilo u javnosti ili kod vlasti, da bi dala priliku
da se, u glavnim mjestima civilizovanog svijeta, osnuju brojne po
sebne katedre zvanino namijenjene tom novom uenju, zasluuje
da ovdje bude ukratko okarakterisana da bih jasno dokazao da ne
treba da se ograniim, a ini mi se, po svemu, da bi to bilo najbo
lje, na to da nastavim jednu ve zapoetu operaciju, ve da se, na
protiv, radi pokuaju, od kojeg me, naalost, nita ne moe oslo
boditi, filozofske kreacije koju nijedan od mojih prethodnika ni
kada do sada nije planirao, pa ak ni pokuao da zamisli na odgo
varajui nain. Iako ovo prekomjerno dokazivanje moe, bez sum
nje, izgledati nepotrebno svakom itaocu, koji je postepeno priprem
ljen na osnovu paljivog prouavanja tri prethodne knjige, da do
voljno predosjeti pravi filozofski duh i bitne logike uslove dru
tvene nauke, to ne bi mogao biti sluaj kod umova, ak veoma organizovanih, koji su zbog prirode svog vaspitanja, lieni intimnog
i poznatog osjeanja prave naune pozitivnosti i za koje e brzo
uvodno razjanjenje, koje e usljediti, biti stvarno znaajno, ako
se, inae, u stvari, pozovem na cjelokupnu knjigu da bih preutno
uklonio sve preuranjene prigovore koji bi se mogli pojaviti i sve
sekundarne nesigurnosti koje bi mogla ostaviti jedna tako kratka
osnovna ocjena politike ekonomije.
Na mjestu do kojeg je ova Rasprava dola, bilo bi, ini mi se,
dovoljno da se, jednim jednostavnim prethodnim razmatranjem,

ukoliko bi se ono moglo potpuno shvatiti, jasno okarakterie ta

nuna nitavnost naunih pretenzija naih ekonomista koji, gotovo
uvijek izali iz redova advokata ili knjievnika, nisu, svakako, mog
li ni na jednom pravom izvoru crpiti taj uobiajeni duh pozitiv
ne racionalnosti koji su, kako oni vjeruju, prenijeli u svoja istra
ivanja. Zbog svog vaspitanja, oni, oigledno, nisu mogli, kao ne
minovni nepoznavaoci i najmanjih pojava, bilo koje ideje nau
nom posmatranju, bilo kojeg pojma prirodnom zakonu, bilo ko
jeg osjeanja za pravo demonstriranje, makolika bila unutranja
snaga njihove inteligencije, odmah, u najteim analizama, na od
govarajui nain primijeniti metodu ije, ni najmanje primjene, ne
poznaju, bez ikakve druge fizioloke pripreme osim nekoliko ne
jasnih i nedovoljnih propisa opte logike koji nisu sposobni za bilo
kakvu stvarnu efikasnost. Isto tako, njihovi radovi, u samom po
etku, jasno pokazuju, svakom mjerodavnom i iskusnom sudiji,
najodlunije osobine isto metafizikih koncepcija. Ipak, treba s po
tovanjem, prije svega, izdvojiti, oigledno izuzetni sluaj slavnog i
otroumnog filozofa Adama Smita koji je, bez ikakve uzaludne pre
tenzije da, u tom smislu, osnuje jednu posebnu novu nauku, sebi
postavio cilj, tako dobro ostvaren u njegovom besmrtnom djelu, da
osvijetli razne bitne take socijalne filozofije, kroz svoje sjajne
analize, vezane za podjelu rada, za osnovnu funkciju novca, za op
te djelovanje banaka itd., za mnogo drugih glavnih djelova indus
trijskog razvoja ovjeanstva. Iako je morao ostati uglavnom angaovan u metafizikoj filozofiji, kao i svi njegovi ak i najeminen
tniji savremenici, duh takve snage, koji je, inae tada pripadao,
na jedan poseban nain, najnaprednijoj metafizikoj koli, nikako
nije mogao duboko upasti u takvu iluziju, ba zato to mu je cje
lokupno ranije prouavanje moralo pokazati u emu se, posebno,
sastoji prava nauna metoda, kako to jasno dokazuju dragocjeni
prikazi, suvie malo cijenjeni, filozofske istorije nauka, a posebno
astronomije, u njegovim posmrtno objavljenim djelima. ini mi se
da je oigledno, osim tog jasno objanjenog izuzetka na koji se eko
nomisti uzalud pozivaju, da sav dogmatski dio njihove, tobonje
dananje nauke, direktno i duboko pokazuje jednostavni metafi
ziki karakter i pored iluzorne izvjetaenosti posebnih formi i uo
biajenog protokola naunog jezika, inae, grubo oponaanog, bez
veeg stvarnog uspjeha, u mnogim drugim ranijim filozofskim pri
likama, kao i. na primjer, u teoloko-metafizikim sastavima slav
nog Spinoze. Onaj koji je u dananje vrijeme prikazao tu cjelokup
nu ekonomsku doktrinu u najracionalnijem i najboljem vidu, po
tovani Tracy, direktno je napravio, s plemenitom filozofskom ednou koja mu je uvijek svojstvena, spontano i odluno priznanje
te metafizike strukture izradivi svoju raspravu ekonomskoj po
litici, jednostavno kao etvrti dio svoje opte rasprave ideologiji,

114

115

novnom prouavanju ljudskog razuma, kada je rije, na primjer

optim pojmovima analize i sinteze i dr? Uostalom treba paljivo naglasiti da opte priznanje naih ekonomista nunom izoli
ranju njihove tobonje nauke, u vezi sa itavom socijalnom filo
zofijom, preutno predstavlja nehotino priznavanje, odluno iako
indirektno, naune nitavnosti te teorije koju Adam Smit nije na
mjeravao da koncipira na takav nain. Jer, prema prirodi teme, u
socijalnim prouavanjima kao i u svim drugim koja se odnose na
iva tijela, razni opti aspekti su. svakako, meusobno i racionalno
nerazdvojiva do te mjere da se mogu razjasniti, kako treba, samo
jedni pomou drugih, to e posebno objasniti slijedea lekcija. Ka
de se napusti svijet sutina da bi se dolo do realnih spekulacija,
postaje izvjesno da ekonomska ili industrijska analiza drutva ne
bi mogle biti obavljene na pozitivni nain, bez obzira na njegovu
intelektualnu, moralnu i politiku analizu, bilo u prolosti ili pak
u sadanjosti: tako da, reciprono, to iracionalno razdvajanje pred
stavlja neosporni simptom bitno metafizike prirode doktrina koje
ga uzimaju za osnovu.

izmeu logike i morala; a to osnovno svojstvo, ne samo to nije

ogranieno na jednostavnu koordinaciju koja bi se mogla pripisa
ti sporednim sistematskim preokupacijama, nego se, naprotiv, u to
ku cijelog rada, pokazuje potpuno podrano na najprirodniji i naj
izraeniji nain.
Uostalom savremena istorija ta tobonje nauke potvruje, sa
neodoljivom oiglednou, taj direktni sud njenoj isto metafizi
koj prirodi. U stvari, neosporno je, prema naoj cjelokupnoj inte
lektualnoj prolosti iz tri poslednja vijeka, bez potrebe da se ide
dalje, da su nastavljanje i plodnost najjasniji simptomi svih pravih
naunih koncepcija. Dakle, kada aktuelni radovi, umjesto da se po
kau kao spontani nastavak i postepeno usavravanje ranijih ra
dova, za svakog novog autora dobijaju isto lini karakter, tako da
se neprestano dovode u pitanje naj osnovni j i pojmovi, kada, s dru
ge strane, dogmatska struktura, ne samo to ne pravi nikakav stvar
ni i podrani progres, nego samo, obino, odreuje beskorisno po
navljanje iluzornih kontroverza koje se stalno obnavljaju a nikad
ne napreduju: prema tome, moemo biti sigurni da se ne radi
nikakvoj pozitivnoj doktrini, ve istim teolokim ili metafizi
kim raspravama. Pa zar to nije intelektualni spektakl koji nam pra
vi politika ekonomija ve pola vijeka? Ako su nai ekonomisti,
zaista nauni sljedbenici Adama Smita, neka nam, onda, pokau
u emu su stvarno usavrili i dopunili doktrinu tog besmrtnog ui
telja, koja su zaista nova otkria dodali njegovim srenim prvim
pogledima koji su, naprotiv, bitno unakaeni beskorisnim i nezre
lim izlaganjima naunih formi. Zar ne bismo, posmatrajui nepristrasno jalove prepirke koje ih dijele na najelementamijim pojmovami vrijednosti, koristi, proizvodnje i dr., pomislili da pri
sustvujemo najudnijim raspravama srednjevjekovnih skolastiara
osnovnim osobinama njihovih isto metafizikih sutina iji ka
rakter sve vie poprimaju ekonomske koncepcije to se vie dogmatizuju i usitnjavaju? I u jednom kao i u drugom sluaju, kona
ni rezultat tih apsurdnih i beskonanih rasprava je najee izopaivanje dragocjenih prvobitnih saznanja zdravog narodnog razu
ma, odsada pretvorenog u potpuno nejasne pojmove koji vie nisu
prikladni za nikakvu stvarnu primjenu i koji, uglavnom, mogu iza
zvati samo beskorisno prepirke rijei. Tako, na primjer, svi pa
metni ljudi, u poetku su vezivali potpuno jasan smisao za neop
hodne izraze proizvod i proizvoa: odkada se ekonomska me
tafizika usudila da ih definie, pojam proizvodnje je, zbog pogre
nog uoptavanja, postao tako nejasan i neodreen, da su otroumni
duhovi koji se ponose tanou i jasnoom, sada primorani da ko
riste muna jezika okolianja da bi izbjegli izraze koji su postali
duboko nejasni i dvosmisleni. Nije li takav efekat potpuno analo
gan sa slinom pustoi koju je ranije napravila metafizika u os-

Takav je, dakle, konani sud koji je, ini mi se, zasluila tobo
nja ekonomska nauka posmatrana u dogmatskom vidu. Ali, u po
gledu nje, bilo bi nepravedno da se zaboravi da ova doktrina, ka
da se razmotri sa istorijske take gledita, svojstvene ovoj knjizi,
vie sa politikom nego naunom namjenom, u stvari, predstavlja
posljednji glavni dio ukupnog sistema kritike filozofije koji je
obavio jednu neophodnu iako samo privremenu funkciju u toku
isto revolucionarnog perioda. Politika ekonomija je uestvovala,
na sebi svojstven nain i gotovo uvijek duan potovanja, to u
se potruditi da objasnim kasnije, u istorijskoj analizi ove velike
epohe, u toj ogromnoj intelektualnoj borbi potpuno obezvrijeujui cjelokupnu industrijsku politiku koju je, jo od srednjeg vijeka,
sve vie razvijao stari drutveni reim i koja je, u isto vrijeme, ne
prekidno postajala sve tetnija po opti razvoj moderne industrije
koju je ona, u poetku korisno titila. Ova isto privremena funkci
ja predstavlja, da pravo kaemo, glavnu socijalnu efikasnost jedne
takve doktrine bez naunog lakiranja kojim se ona. uzalud, poku
ala prekriti, i koje, u stvari, nije bilo od nikakve stvarne koristi.
Ali, ako iz tog razloga ona posebno dijeli optu slavu tog velikog
prethodnog osloboenja, ona, isto tako, na svoj nain, manifestuje
teke politike tete koje smo uoili u proloj lekciji i za koje e
mo sve vie nadalje osjeati da nuno pripadaju cjelokupnoj revo
lucionarnoj filozofiji odkada je pokret raspadanja dogurao dovolj
no daleko da utie sve vie na neophodnu konanu prevagu suprot
nog pokreta ponovnog spajanja. Suvie je lako konstatovati, u stva
ri, da politika ekonomija, kao i, svi drugi djelovi te filozofije, ima
svoj posebni model za sistematizovanje anarhije; a naune forme

116

117

koje je ona danas pozajmila, i stvari samo poveavaju tu opasnost

nastojei da je uine dogmatinijom i irom. Jer ta se tobonja na
uka uopte nije ograniila, to se prolosti tie, na to da na jedan
suvie apsolutan nain kritikuje industrijsku politiku starih evrop
skih sila koje su i pored svojih aktuelnih nepogodnosti dugo vri
la, svakako, povoljni uticaj, pa ak i neophodan za poetni indus
trijski razvoj modernih drutava. Osim toga: opti duh politike
ekonomije za svakoga onoga koji ga je ocijenio, kako treba, na
osnovi svega onoga to je njemu napisano, uglavnom, danas vo
di tome da se kao opta dogma ustanovi obavezno odsustvo svake
stabilizujue intervencije koja, prema prirodi teme,
predstavlja
najbolji nain da se pomogne spontani razvoj drutva; tako da u
svakoj tekoj prilici koja se sukcesivno prua, ova doktrina, obi
no, _moe da odgovori na najhitnije praktine potrebe samo pomou
beskorisnog, istovjetnog ponavljanja tog sistematskog negiranja, na
isti nain kao i svi drugi djelovi revolucionarne filozofije. Poto
smo u nekim posebnim sluajevima od drugorazrednog znaaja manje-vie nepotpuno konstatovali prirodnu tendenciju ljudskih dru
tava ka izvjesnom nunom poretku, ova tobonja nauka je, u ve
zi sa tim, vrlo nezdravo zakljuila da nema nikakve koristi od bilo
koje posebne institucije direktno odreene da regulie tu spontanu
koordinaciju, umjesto da u njoj vidi samo osnovni izvor moguno
sti jedne takve organizacije, to u objasniti u nastavku. 1 Makoliko
bile oigledne opasnosti od tog opteg sofizma ije bi logine po
sljedice, kada bi se potpuno i slobodno mogle obrazloiti, ile nita
manje nego na sistemsko ukidanje svake stvarne vlasti, ipak pra
vinost nalae da se ovdje navede, kao jedna vrsta nadoknade, ina
e prilino nepotpune, srena istovremena sklonost aktuelne politi
ke ekonomije da odmah predstavi, u najmanje plemenitoj vrsti so
cijalnih odnosa, razliite ljudske interese kao nuno solidarne i,
prema tome, pogodne za vrsto osnovno izmirenje. Iako su, pre
ma tom znaajnom prikazivanju, ekonomisti, bez sumnje, posluili,
manje-vie vjerno, samo kao filozofsko orue za zdravo opte ubjeenje koje je obini zdravi razum morao spontano stei kroz pro
duetak opteg progresa ljudske industrije svih modernih popula1

Moda treba ovdje navesti, kada je rije tome, da su opasna

matanja reproduikovana u dananje vrijeme, na temu osnovne insti
tucije vlasnitva, uglavnom, u poetku, sebe ovlastila za tobonje pri
kazivanje politike ekonomije, da bi sebi, bez mnogo muke, dala izvejstan nauni izgled koji je kod mnogih neobrazovanih duhova samo isuvie olakao njihovo tetno djelovanje: to jasno dokazuje uobraenu
nemo jedne taikve doktrine da, i pored svojih iluzornih pretenzija, u
stvari, efikasno sadri, ak i u predmetima koji joj, izgleda, najvie
pripadaju, opti duh anarhije iji je spontani razvoj ona, tom prilikom
snano pomagala.
118

nost za njihove srene napore da uklone kobnu i nemoralnu pred

rasudu koja je, bilo kod pojedinaca ili kod naroda, predstavljala
poboljanje materijalnog uslova jednih, a koje je moglo nastati sa
mo kao posljedica odgovarajueg slabljenja kod drugih, to je, u
sutini, dovelo do negiranja ili nepoznavanja industrijskog razvo
ja, pod pretpostavkom da je. svakako, nepromjenjiva ukupna masa
naeg bogatstva. Ali, uprkos toj velikoj usluzi koju e prava dru
tvena nauka morati marljivo da primi i dopuni, nee biti manje
opasna metafizika tendencija politike ekonomije da sprijei stva
ranje cjelokupne industrijske discipline. Ta uzaludna i iracionalna
sklonost da se prihvati samo onaj stepen poretka koji se sam us
postavi, oigledno odgovara u drutvenoj praksi, jednoj vrsti sve
ane ostavke koju ta tobonja nauka daje svaki put kada indus
trijski razvoj izazove neku ozbiljnu potekou. Nita nije tako oi
gledno u uvenom i jasnom ekonomskom pitanju maina koje se
podudara, kada se sagleda kako treba, sa optim ispitivanjem dru
tvenih potekoa neposredno vezanih za svako industrijsko usavr
avanje koje tei da, manje-vie duboko i trajno poremeti sadanji
nain ivota radnikih klasa. Na opravdane i hitne prigovore koje
tako esto izaziva ta opasna praznina naeg drutvenog poretka,
nai ekonomisti samo znaju da sa neumoljivom pedantnou ponav
ljaju svoj prazni aforizam apsolutnoj industrijskoj slobodi, umje
sto da u tome vide znak za jednu od najosnovnijih i najhitnijih pri
mjena istinske politike nauke. Ne razmiljajui tome da se sva
ljudska pitanja, posmatrana sa izvjesnog praktinog aspekta, oba
vezno svode na prosta pitanja vremena, oni se usuuju da odgo
vore na sve albe da s vremenom, masa nae vrste pa ak i klase
koja je. u poetku, povrijeena, mora, na kraju, poslije tih prolaz
nih potekoa doivjeti stvarno i stalno poboljanje: to, uprkos ne
ospornoj tanosti te nune posljedice, moe da izgleda kao da pred
stavlja od strane te tobonje nauke, jedan zaista smijean odgovor
u kojem se, vjerovatno, zaboravlja da je ljudski ivot vrlo daleko
od toga da traje beskonano. Bar se ne moe sprijeiti da se prizna
da jedna takva teorija tako spontano objavljuje, na veoma neospo
ran nain, svoju sopstvenu drutvenu nemo i tako se pokazuje pot
puno llenom svake osnovne veze sa svim glavnim praktinim po
trebama. Zar su mnogobrojni prepisivai, na primjer, koji su ne
kada patili zbog industrijske revolucije nastale upotrebom tam
parije, mogli biti dovoljno utjeeni perspektivom, ak nesumnji
vom, da e u slijedeoj generaciji biti isto toliko radnika koji e
ivjeti od tipografije i da e ih, poslije nekoliko vjekova, biti mno
go vie? Takva je, meutim, uobiajena utjeha koja posebno proizilazi iz savremene politike ekonomije iji bi udan kraj neprihvatanja bio, bez sumnje, dovoljan, kada ne bi bilo racionalnih disku119

ija, da indirektno okarakterie nuno nesposobnost da upravlja,

kao to ona to sebi predlae, industrijskim razvojem modernih
drutava. Tako, i pored korisnih prethodnih razjanjenja vezanih
za tu doktrinu, iako je ona mogla doprinijeti, na svoj nain, pri
premi jedne zdrave, istorijske analize direktno usmjeravajui pa
nju filozofa na osnovni razvoj ljudske industrije, u kratkom preg
ledu se vidi da politika ocjena te tobonje nauke uglavnom potvr
uje u sutini, ono to je moralo uticati da se predvidi njena direk
tna nauna ocjena, dokazujui da u tome ne treba nikako vidjeti
elemenat koji je ve stvoren iz budue socijalne fizike koja bi, zbog
svoje prirode, mogla biti, osnovana kako treba, samo ako se jed
nim velikim filozofskim pogledom obuhvati racionalna cjelina svih
razliitih drutvenih aspekata.
Dakle, jasno je, zbog tih razliitih objanjenja, da se ta poseb
na prolazna sklonost koju, izgleda, pokazuje ljudski duh u dana
nje vrijeme, prema onome to se zove ekonomska politika, mora,
u stvari, posmatrati kao novi karakteristini simptom instinktivne
potrebe, koja se ve uveliko osjetila, da se drutvena prouavanja
potine istinskim pozitivnim metodama koje e, u isto vrijeme,
uticati da, kada se taj veliki filozofski uslov koji za sada jo nije
ispunjen, ispuni na odgovarajui nain, potpuno prestane svaki in
telektualni interes koji bi mogao podstai tu varljivu spoljanost.
Inae, ovdje bi se, iz istog glavnog razloga, lako moglo ukazati na
mnoge druge opte, manje ili vie neposredne, ali gotovo neospor
ne simptome jedne takve osnovne sklonosti koja se danas, zaista,
manifestuje u svim glavnim metodama kojima se stalno slui na
razum. Ali da bih izbjegao detalje koji se lako mogu nadoknaditi
moram se ograniiti, na kraju, da na brzinu pomenem sve veu
sklonost aktuelnih duhova, koji sa superiornom efikasnou tee
tom velikom cilju, prema istorijskim prouavanjima kao i primjet
no usavravanje koje su ona postigla u toku dva posljednja vijeka.

120

ETRDESET OSMA LEKCIJA

Sadraj: OSNOVNE KARAKTERISTIKE POZITIVNE METODE

RACIONALNOM PROUAVANJU DRUTVENIH POJAVA

U svakoj stvarnoj nauci su shvatanja koja se odnose na meto

du u pravom smislu, po svojoj prirodi neodvojiva od shvatanja ko
ja se neposredno odnose na samu doktrinu, kao to sam to ustano
vio, na opti nain, od poetka ove Rasprave. Izolovani od svake
stvarne primjene, najtaniji pojmovi metodi svode se uvijek nu
no na nekoliko neospornih, ali veoma irokih generalizacija, koje
su nedovoljne da se, zaista, uspjeno usmjere razliita istraivanja
naeg razuma, jer one ne opisuju osnovne promjene koje, ova veoma
slina pravila moraju potovati u pogledu svakog razmatranog
predmeta. Ukoliko pojave postaju sloenije i posebnije. manje je
mogue, na koristan nain, odvojiti metodu od doktrine, jer onda
ove promjene dobijaju izraeniju jainu i vei znaaj. Ako smo mi,
dakle, dovde morali, u pogledu pojava koje su manje sloene, bri
ljivo ukloniti ovo. neosnovano i sterilno, prethodno razdvajanje,
nijesmo, bez sumnje, znali postupiti drukije kada je u pitanju vi
e uslonjavanje predmeta i uz to njegov stvarni nedostatak pozi
tivnosti, te smo time oigledno uinili jo jasnijim zakon. Pravi,
osnovni pojam metode, naroito kod prouavanja drutvenih poja
va, moe danas stvarno proizai samo iz zaista racionalnog shvata
nja cjeline nauke, tako da izgleda da se tu isti principi odnose al
ternativno ili na metodu ili na doktrinu, zavisno od aspekta sa ko
jeg se razmatraju. Jedna takva filozofska obaveza mora izvanred
no poveati glavne tekoe, koje, sama po sebi, predstavlja skica
bilo koje nauke, a posebno one kod koje mora sve biti istovreme
no osnivano. Ipak e nastavak ove knjige, nadam se, uiniti neos
pornom mogunost da se potpuno udovolji, na najprirodniji nain,
ovom dvostrukom intektualnom uslovu. kao to se to moglo do sada
naslutiti, priznajui kroz jednu ve, veoma razliitu, upotrebu da
moja osnovna teorija optem i nunom hodu ljudskog duha. sa
istim darom, sukcesivno, pokazuje nauni i logiki karakter zavis
no od razliitih potreba njene primjene.
121

Iz ovih razloga, jasno je, da u sociologiji, kao i kod ostalih, i

ak vie nego kod ostalih, nauka, pozitivna metoda moe biti ap
solutno procijenjena samo poslije racionalnog razmatranja njenih
glavnih upotreba, u mjeri u kojoj se bude postepeno primjenjivala:
tako da ovdje sad moe biti govora samo jednoj pravnoj prethod
noj logikoj raspravi metodi u socijalnoj fizici. Ipak, ovdje je.
s druge strane, oigledno neophodno, prije nego to se pristupi di
rektnom ispitivanju socioloke nauke, najprije briljivo opisati njen
pravi opti duh i skup osnovnih sredstava koja su joj svojstvena,
kao to smo to uvijek radili u prethodne tri knjige u pogledu na
uka koje joj prethode: krajnja nesavrenost jedne takve nauke mo
ra ovdje uiniti jo potrebnijom tu nunu obavezu. Iako su slina
razmatranja, bez sumnje, po svojoj prirodi, neposredno povezana
sa samom naukom shvaenom u njenim najhitnijim koncepcijama,
mogu se, meutim, jo vie odnositi na samu metodu, jer su ona
naroito namijenjena da kasnije upute na razum na stvarno prou
avanje tog tekog predmeta, to dovoljno opravdava sam naslov
ove lekcije.
Postepeno izvrenje ovog prethodnog posla u drugim osnov
nim naukama nas je ovdje spontano vodilo do objanjenja koja su
utoliko elementarnija i eksplicitnija ukoliko se radi nauci koja
je komplikovanija i nesavrenija. U pogledu najprostijih i najraz
vijenijih nauka skoro nam je dovoljna samo njihova filozofska de
finicija da odmah okarakterie njihov poloaj i opta sredstva za
koja nikakva glavna nesigurnost ne bi mogla danas postojati kod
svih duhova koji su na odgovarajui nain obrazovani. Ali, potreb
no je, svom nunou, postupati drukije, kada pojave, postavi
sloenije, nijesu vie dozvolile da se dovoljno ispolji prava i sutin
ska priroda jednog skorijeg i manje zasnovanog prouavanja: kad
to nijesu na kraju posebnih, manje ili vie tegobnih rasprava, sre
om nepotrebnih u odnosu na prethodne teme. Elementarna obja
njenja, naroito u biolokoj nauci, koja bi. u svakom drugom slu
aju, bila, takorei, slina djetinjim, izgledala su nam veoma po
trebna da bi se konano zatitili od svakog ozbiljnog osporavanja
osnovnih principa pozitivnog prouavanja, ija filozofija izaziva jo
dosta duboka neslaganja ak i kod najnaprednijih umova. Kao ne
izbjenu posljedicu ovog stalnog napredovanja bilo je lako predvi
djeti da slina obaveza mora postojati, jo neophodnija i tea, u
odnosu na nauku drutvenog razvoja, koja nije do sada nikako,
ni u kom pogledu, dostigla pravu pozitivnost, i koju. najbolji duho
vi osuuju ak i danas, da je nikada nee dostii. Ne treba se, da
kle, uopte, uditi to najprostiji i najosnovniji pojmovi pozitivne
filozofije, koji su, sreom, od sada postali trivijalni u pogledu pred
meta koji su manje sloeni i manje nazadni, zbog prirodnog na
pretka ljudskog uma, trae ovdje jednu vrstu formalne rasprave
122

iji e se rezultati, bez sumnje, pojaviti kod veine obrazovanih

sudija, ine danas veoma smjelu novinu, iako se zadovoljavaju sa
jednim neznatnim ekvivalentom uslova, koji su univerzalno prih
vatljivi za sve, bilo koje druge pojave.
Kada se, zatieno od svakog predubjeenja, procjenjuje pra
vo sadanje stanje drutvene nauke, sa ovim otvoreno pozitivnim
duhom, koji treba danas da razvija zdrava nauna prouavanja, ne
treba se, zaista, uzdravati da se prizna, bez ikakvog pretjerivanja,
bilo u sastavu metode ili u sastavu doktrine, kombinovanje razli
itih glavnih osobina koje su uvijek razlikovale nekadanje teoloko-metafiziko djetinjstvo drugih grana prirodne filozofije. Ukrat
ko, ovo sadanje opte stanje politike nauke tano reprodukuje
pred naim oima osnovnu analogiju kakva je nekad bila izmeu
astrologije i astronomije, alhemije i hernije, i izmeu istraivanja
univerzalnog lijeka za sve i sistema medicinskih nauka. Teoloka
politika i metafizika politika, uprkos njihovom praktinom antago
nizmu, mogu ovdje, bez i najmanje stvarne tete, da bi uprostili
ispitivanje, biti obuhvaene zajednikim razmatranjem, jer, uglav
nom, sa naune take gledita, druga sainjava, takorei, samo jed
nu optu modifikaciju prve, od koje se bitno razlikuje samo jednom
manje izraenom osobinom, kao to smo to ve toliko puta prizna
li u odnosu na sve ostale prirodne pojave i kao to emo to sve vi
e i vie konstatovati u pogledu drutvenih pojava. Bilo da su po
jave proizvod jedne nadprirodne, neposredne i neprekidne inter
vencije, ili su odmah objanjene tajanstvenom snagom odgovaraju
ih entiteta, ova sporedna razlika izmeu tumaenja koja su uosta
lom na kraju istovjetna ne spreava uopte neizbjenu zajedniku
reprodukciju najkarakteristinijih osobina, ovdje jo manje nego
kod bilo koje druge filozofske teme. Ove osobine se, uglavnom, sa
stoje, u odnosu na metodu u glavnom preimustvu imaginacije nad
posmatranjem; a u odnosu na doktrinu u iskljuivom istraivanju
apsolutnih pojmova; odakle proistie dvostruko, za konano usmje
renje nauke, neizbjena tenja da se vri jedan samovoljan i neod
reen uticaj na pojave koje nijesu uopte posmatrane kao podi
njene nepromjenljivim zakonima prirode. Ukratko, opti duh svih
ljudskih spekulacija, u teoloko-metafizikom stanju je nuno isto
vremeno: savrenstvo u razvoju, apsolut u shvatanju i samovolja
u primjeni. Dakle, ne treba uopte sumnjati da takve jo nijesu
danas glavne osobine svih drutvenih spekulacija, bilo sa kojeg as
pekta da se razmatraju. Shvaen u ovom trostrukom pogledu, u
smislu koji je potpuno obrnut, ovaj duh e nam unaprijed pokaza\i, preko jednog korisnog prethodnog kontrasta, osnovnu intelek
tualnu sposobnost koju mora sada upraviti na stvaranje pozitivne
sociologije, a zatim e morati uvijek upravljati njenim stalnim raz
vojem.
123

Pozitivna filozofija se, zaista, najprije, duboko karakterie, bilo kojem predmetu da je rije, nunom i stalnom podreenou
mate posmatranju, to naroito sainjava nauni duh u pravom
smislu, nasuprot teolokom ili metafizikom. Ma da jedna takva
filozofija nudi, bez sumnje, najire i najplodnije polje ljudskoj ma
ti, kao to nam je to jasno posvjedoilo racionalni sud razliitih
osnovnih nauka, ona je tu, meutim, neprekidno ograniava da ot
krije ili da usavri tano usklaivanje svih posmatranih injenica
ili sredstava da se korisno preduzmu nova istraivanja. Uobiajena
je i slina tendencija da se naune koncepcije uvijek podinjavaju
injenicama koje su im namijenjene samo da pokau stvarnu pove
zanost, rije je, prije svega drutvenih prouavanja, u sistem, ne
jasna i slabo ograniena posmatranja ne nude j.o pravim naunim
rasuivanjima neku zadovoljavajuu osnovu, i, po pravilu se same
koncepcije neogranieno mijenjaju po volji mate koju razliito
podstiu izuzetno nepostojane strasti. Zbog njihovih veih kompli
kacija i, dodatno, zbog njihove tjenje veze sa skupom ljudskih
strasti, politike spekulacije moraju ostati dublje i due od svih
ostalih zaronjene u ovo jadno filozofsko stanje, gdje veoma slabe,
dok su se iz njega redom izvukla, zadnja tri vijeka, prostija i ma
nje podsticajna prouavanja. Ali ne treba nikad zaboraviti da su,
do vie ili manje nedavno sve razliite vrste naunih koncepcija,
bez ijednog izuzetka, uvijek pokazivale slino stanje djetinjstva,
kojeg su se oslobodile utoliko kasnije ukoliko im je priroda sloe
nija i posebnija i iz kojeg najkomplikovanije stvarno nijesu mogle
izai do naih dana; kao to smo to naroito izloili, zavravajui
prethodnu knjigu, u pogledu intelektualnih.i moralnih pojava indi
vidualnog ivota, koje se, ako se izuzme jedan vrlo mali broj na
prednih duhova, jo prouavaju, najee, na nain koji je skoro
isto toliko suprotan naunom, kao i kod samih politikih pojava.
Upravo se zbog ove, oigledno povrne ocjene, danas, obino, sma
tra potpuna sklonost ka neodreenim i ka nesigurnim posmatranjima, kao neopoziva i kao svojstvena samim politikim temama,
to dozvoljava laljivoj mati nadrifilozofa i retoriara da takorei
po svojoj volji okreu interpretaciju gotovih injenica. Ista nesa
vrenost je jako vladala nekad 1 kod svih ostalih predmeta ljudskih
spekulacija; ovdje je zaista samo neobino da izraeniji intenzitet
i naroito neizbjeno prolongiranje, naravno izazvano velikom kom
plikacijom, prate moju glavnu teoriju univerzalnog razvoja ljuds
kog duha; i prema tome, ista teorija dovodi do toga da se posmatra ne samo kao mogue, nego kao sigurno i blisko, nuno irenje,
jedne filozofske obnove, u svim drutvenim spekulacijama sline
onoj, koju su, vie ili manje, dokazala sva naa ostala nauna pro
uavanja; i to, uz prisustvo jedne intelektualne tekoe koja je
mnogo vea, i smetnji koje ovdje moe izazvati neposredniji kon124

takt glavnih strasti, to e bez sumnje, samo stimulisati jo vie na

pore pravnih mislilaca.
Ako, umjesto da se razmatra, tako, opti duh pozitivne filozo
fije u odnosu na glavni oblik iz kojeg proizilazi on se sada razmatra
u vezi sa glavnom osobinom naunih koncepcija, onda se moe la
ko priznati, saglasno naem prvom komparativnom opisu, da se
ova filozofija tada principijelno razlikuje od teoloko-metafizike
filozofije stalnom i neodoljivom tenjom da nuno uini relativnim
sve pojmove koji su, nasuprot, najprije bili nuno apsolutni. Ovaj
neizbjean prelaz apsolutnog u relativno predstavlja, zaista, jedan
od najznaajnijih filozofskih rezultata svih intelektualnih revolu
cija koje su sukcesivno vodile razliite vrste naih spekulacija, od
isto teolokog ili metafizikog stanja u pravo nauno stanje, kao
to je to i italac mogao primijetiti u toliko vanih sluajeva, u te
aju prethodne tri knjige. Sa isto naune take gledita, i odbacu
jui svaku ideju primjene, moe se ak, ini mi se, posmatrati jed
na takva opta razlika izmeu relativnog i apsolutnog kao pojava
najodlunije osnovne suprotnosti, koja dijeli tako duboko modernu
filozofiju od stare. Svako prouavanje intimne prirode bia, njiho
vih prvih i krajnjih uzroka, itd. mora oigledno biti uvijek apso
lutno, dok je svako istraivanje samih zakona pojava izvanredno
relativno, jer ono odmah pretpostavlja neprekidni napredak spe
kulacije koja je podreena postupnom usavravanju posmatranja,
bez kojeg se prava stvarnost ni jedne vrste ne bi nikad mogla pot
puno otkriti: tako da je relativan karakter naunih koncepcija nu
no neodvojiv od pravog pojma prirodnih zakona, isto tako kao to
i nestvarnu tenju za apsolutnim saznanjima spontano prati upo
trebama koje od teolokih fikcija ili metafizikih entiteta. Dakle,
ovdje bi bilo suvino danas mnogo insistirati na konstataciji da
ovaj apsolutni duh jo bitno karakterie cjelinu drutvenih speku
lacija, kojima, u razliitim savremenim kolama, bilo teolokim ili
metafizikim, neprestano dominira istovjetno razmatranje jednog
nepromjenljivog modela politike, uostalom vie ili manje nejasno
definisanog, ali uvijek shvaenog na nain da zabranjuje svaku re
dovnu promjenu osnovnih politikih shvatanja zavisno od izuzet
no promjenljivog stanja ljudske civilizacije. Iako jedan takav po
jam, koji ne moe poivati ni na jednoj, zaista racionalnoj elabora
ciji, mora spontano obuhvatiti, naroito u nae vrijeme, velike fi
lozofske razlike, ipak, mnogo manje izraene nego to to izgleda da
su, meutim, svako od brojnih miljenja, iji je ovaj osnovni mo
del bio predmet, uva mu, uglavnom, istu nunu nepokretnost kroz
sve postupne promjene koje predstavlja opta istorija drutvenog
razvoja. Ovaj apsolutni duh je, ak toliko inherentan dananjoj po
litikoj nauci, da do sada predstavlja u njoj jedini opti nain, uprkos svojim ogromnim tetnim posljedicama, da nametne ma koju
125

konicu prirodnom toku individualnih lutanja i da preduprijedi ne

minovnu poplavu miljenja koja su neogranieno razliita. Isto ta
ko nijesu li razliiti filozofi koji su opravdano zabrinuti ozbilj
nom opasnou od jednog takvog intelektualnog apsolutizma, poku
ali ponekad da ga se oslobode, ali nemajui snage da se uzdignu
do shvatanja jedne prave pozitivne politike, neizbjeno, zasluili
jo jai prekor to predstavljaju sve politike pojmove kao da su
po prirodi potpuno nesigurni i ak, neogranieni, jer oni, zaista na
taj nain rue uobiajene osnove njihove slabe sadanje konzisten
cije, a da ih ne zamjenjuju nijednom drugom novom osnovom real
nije i vre stabilnosti. Ove loe shvaene namjere su ak una
prijed uticale, istinu govorei, kod najozbiljnijih sudija na pojavu
jedne vrste sveopteg nepovjerenja prema svakom filozofskom po
duhvatu koji je usmjeren na obnavljanje opteg duha politike, ko
ji bi gubei svoj apsolutizam izgledao danas u oima veine ljudi
koji su vrlo potovani od razliitih sadanjih partija, da mora nu
no time gubiti svoju stabilnost i prema tome svoju moralnost. AH
e ove empirijske bojazni, mada veoma prirodne, odagnati svako
ko u tom pogledu procijeni unaprijed, sa stanovita ove Rasprave
pravi nuni karakter pozitivne sociologije, prema ve ispoljenoj
osnovnoj tenji u ovom pogledu sa jednom tako velikom oiglednou u odnosu na sve prethodne oblasti prirodne filozofije, gdje se,
doista vidi samo da, prestavi da budu apsolutni da bi bili isklju
ivo relativni, razliiti nauni pojmovi ne mogu nikako postati sa
movoljni. Nasuprot tome, veoma je oigledno, da su jednom takvom
promjenom ovi pojmovi dobili jednu postojanost i stabilnost mno
go viu od njihove maglovite nepromjenjivosti i da na taj nain
svaki od njih postepeno ulazi u jedan sistem odnosa koji se iri i
uvruje neprestano i koji tei sve vie i vie da preduprijedi sva
ku ozbiljniju, bilo koju greku. Ne rizikuje se, dakle, nikako pad u
opasni skepticizam ako se neopozivo uniti ovaj apsolutni duh koji
tako jadno karakterie danas produeno djetinjstvo drutvene na
uke, pod uslovom da to bude, kao u svim drugim sluajevima spon
tani rezultat nunog prelaska ove zavrne nauke u zaista pozitivno
stanje. U ovoj zadnjoj glavnoj operaciji pozitivna filozofija nee,
bez sumnje, porei svoje univerzalno svojstvo da nikad ne ukine
ni na koji nain intelektualnu usklaenost, a da je odmah ne zami
jeni efikasnijom i irom. Zar zaista nije jasno da ovaj pozitivni
prelaz sa apsolutnog na relativno nudi danas u politici jedini pra
vi nain da se doe do koncepcija koje su pogodne da postepeno
utvrde jednoglasnu i trajnu saglasnost?
Iako obje glavne sposobnosti koje sam ispitivao predstavljaju
doista, po svojoj prirodi, jedna za metodu, a druga za doktrinu,
dvostruki osnovni uslov ije e stalno ispunjenje morati neposredno
da oznai stvarnu pozitivnost drutvene nauke, njihovo razmatra126

nje, meutim, nije moda, u nae vrijeme, najpodesnije da pokae

jasno najpresudnije simptome jednog takvog filozofskog preobra
aja zbog tijesne povezanosti koja, kod ove vrste ideja, vie nego
kod ijedne druge, postoji jo izmeu teorije i prakse i, prema to
me zbog koje svako miljenje koje je iskljuivo spekulativno i ap
straktno, uprkos svom, zaista nadmonom, znaaju moe obino inspirisati samo slabi interes i izazvati samo nedovoljnu panju. Ova
krajnja pripojenost ili radije ova skoro potpuna konfuzija nuno
proistie iz nesavrenosti drutvene nauke zbog njene velike komplikovanosti, kao to sam to ustanovio na poetku ove knjige, sli
jedei jedan zakon izloen u prethodnoj knjizi. I, da bih ponovo
bolje istakao ovo neophodno prethodno objanjenje, treba sada da
naroito razmatram, na jedan poseban i neposredan nain, savremeni duh politike u odnosu na optu primjenu, a ne u odnosu na
samu nauku. Sa ovog novog aspekta ovaj duh se uvijek pokazuje
kao veoma obiljeen nestvarnom tendencijom da na odgovaraju
im pojavama vri jedan vrlo neogranien uticaj, to je zabluda ko
ja, danas ograniena jedino na drutvene pojave, je nekada, kao
to sam to esto isticao, usmjeravala, na vie ili manje odgovaraju
i nain, mada u stepenu koji je nuno manje izraen, sve ostale
vrste ljudskih shvatanja, ukoliko su ostala podinjena teolokoj ili
metafizikoj filozofiji. Mada stvarna mo ovjeka da po svojoj vo
lji mijenja bilo koje pojave moe samo proizai iz stvarnog sazna
nja njihovih sopstvenih prirodnih zakona, ipak je neosporno da
se, u svim vrstama, djetinjstvo ljudskog uma nuno podudara sa
karakteristinom pretenzijom da vri nad cjelinom odgovarajuih
pojava uticaj koji je veoma neogranien. Ova velika prvobitna ilu
zija proizilazi uvijek spontano iz nepoznavanja osnovnih zakona
prirode, koje je kombinovano sa nadmonom hipotezom neogra
nienoj i neodreenoj moi koja je data dodjeljivana natrpirodnim
pokretakim silama ili ak metafizikim entitetima: jer ova uzalu
dna ambicija javljajui se upravo u doba kad ovjek stvarno utie
najmanje na ono to ga okruuje, ne moe mu uopte dodijeliti je
dan takav uticaj bez neophodne pomoi ovih misterioznih snaga.
Opta istorija ljudskih miljenja jasno potvruje ovu osnovnu
zabludu u pogledu astronomskih, fizikih, hemijskih i ak biolokih
pojava, kao to sam to u vie navrata primijetio u prethodnim po
glavljima ove Rasprave. Lako je zakljuiti da se jedna takva iluzi
ja mora, svom nunou, utoliko vie produiti ukoliko rastua
komplikacija razliitih glavnih kategorija prirodnih pojava dovodi
do dueg kanjenja koncepcije pravih zakona. Uostalom, u vezi sa
ovim treba takoe primijetiti spontanu saradnju jednog drugog fi
lozofskog uticaj a, koji mora snano pomoi, u tom pogledu ovu os
novnu smetnju odgovarajueg razvoja ljudskog uma time to raz
liite pojave ukoliko su zamrenije istovremeno postaju, uglavnom,
i 1 2 7 <;:>

tim vie promjenljivije, kao to sam esto na to ukazivao u pret

hodnim dvjema knjigama. Glavni uzrok ovih rairenijih promjena,
proizlazei iz istog principa koji odreuje najveu komplikovanost,
to jest opadajuu optost razliitih vrsta pojava, neizbjeno dopri
nosi neprekidnom odravanju, na stvarnoj moi ovjeka, jedne os
novne smetnje koja je time postala mnogo tea da se razmrsi i
prema tome oprostivija je. Ova dvostruka nunost je morala spon
tano dati prednost prouavanju drutvenih pojava, koje e mora
ti zbog toga ostati due i dublje od svih ostalih predmet slinih ilu
zija. Ali uprkos ovoj prirodnoj nejednakosti, veoma je vano naj
prije pokazati da, u tom pogledu, kao i u dva druga ve naznae
na pogleda, takve osobine nijesu uopte specifine za ovu zadnju
vrstu pojava i da su one, nasuprot, uvijek oznaavale djetinjstvo
ljudskog uma, u pogledu svih moguih spekulacija, ak i najpros
tijih; poreenje koje je toliko dragocjeno da se ne moe odbaciti
jer omoguava pravim filozofima da, nasuprot postojeim predra
sudama, shvate racionalnu nadu koja e ih dovesti do razbijanja
jedne takve zablude u sistemu politikih ideja, istim glavnim pu
tem kojim sam se uputio i za ostale vane predmete naih stvarnih
istraivanja. Ma kako bilo, ova opta zabluda danas apsolutno po
stoji samo za drutvene pojave, izuzev nekoliko analognih iluzija
koje se odnose na intelektualne i moralne pojave i od kojih su se
malo napredni duhovi od tada dovoljno oslobodili. Ali, u politici
je oigledno da, uprkos neospornoj tenji sadanjih duhova ka jed
noj zdravoj filozofiji, preovlaujue raspoloenje dravnika, ak i
publicista u teolokoj ili metafizikoj koli doprinosi da se jo es
to drutvene pojave shvataju kao beskrajno i svojevoljno promjen
ljive, nastavljajui da zamiljaju ljudsku vrstu lienu svakog spon
tanog podsticaja i uvijek spremnu da pasivno podnosi uticaj bilo
kojeg zakonodavca, zemaljskog ili nebeskog, samo ako ima dovolj
no vlasti. U tom vanom pogledu, ak kao i u svakom drugom,
teoloka politika se prirodno javlja kao manje nedosljedna nego nje
na protivnica, u onome, bar, to ona tu, na svoj nain objanjava,
stranu neujednaenost jednog takvog miljenja koje se nuno us
postavlja izmeu bezgraninosti dobijenih posljedica i oskudnosti
ovih navodnih uzroka, reducirajui neposredno zakonodavca samo
na prost organ jedne natprirodne i apsolutne sile to uostalom jo
jasnije dovodi, i na jedan nesvodiv nain, do neograniene vlasti
zakonodavca, koji je tako prinuen samo da odozgo pozajmi svoj
glavni autoritet. Metafizika kola koja. naroito u nae vrijeme
pribjegava, na jedan mnogo neodreeniji i manje poseban nain
vjetini Provienja, ne prestaje, meutim, da na takvoj hipotezi
konano oslanja i esto mijea, u svojim praznim politikim obja
njenjima svoje nerazumljive entitete, a naroito svoj glavni opti
entitet prirode (naglasio A.C.) koji danas obuhvata sve ostale i ko-

ji je oigledno samo jedno apstraktno izopaenje teolokog prin

cipa. Prezirui ak svaku podreenost posljedica uzrocima, ona e
sto tei da izbjegne filozofsku tekou dodjeljujui naroito slua
ju proizvoenje posmatranih dogaaja, a ponekad, kad nemo jed
nog takvog sredstva postane suvie upadljiva, precjenjujui do najapsurdnijeg stepena nuan uticaj individualnih genija na opti tok
ljudskih dogaaja. Bilo kakav da je nain, ije bi posebno ispitiva
nje bilo ovdje veoma suvino, rezultat je i u jednoj i u drugoj ko
li uvijek, uglavnom da predstavi jednako politiku akciju ovjeka
kao veoma neodreenu i samovoljnu, kao to se to nekad vjerova
lo za bioloke, hemijske, fizike, i ak, astronomske pojave za vri
jeme teoloko-imetafizikog, vie ili manje, produenog djetinjstva
odgovarajuih nauka. Dakle, ova neodbaciva smetnja predstavlja
danas, u mojim oima, najodluniju osobinu jednog takvog djetinj
stva, koja jo opstaje u redu drutvenih ideja. Ona zaista ukazuje
na najneposredniji i najmanje dvosmislen nain, na sistematsko
protivljenje da se politike pojave shvate kao pojave podreene
pravim zakonima prirode, ija e neposredna primjena ovdje nu
no biti, isto kao i u svakom prethodnom sluaju, da odmah namet
ne politikoj akciji osnovne granice, ruei bezpovratno uzaludnu
tenju da se ova vrsta pojava, koje tako radikalno, kao nijedne
druge sakrivaju ljudske ili nadljudske kaprice, upravlja po naoj
volji. U kombinaciji sa malo prije naznaenom tenjom za apsolu
tnim koncepcijama od kojih je ona spontano neodvojiva, kao dva
korelativna aspekta jedne iste filozofije, treba, ini mi se vidjeti
glavni intelektualni uzrok sadanjih drutvenih nereda jer se ljud
ski rod nalazi predat, bez ikakve logike zatite, na poremeeno
eksperimentisanje razliitim politikim kolama, od kojih svaka
trai da se beskrajno precjenjuje njen nepromjenljivi tip uprave.
Dok je stvarna nadmonost starog politikog sistema zabranjivala
slobodno istraivanje drutvenih problema, zbog takvih nezgoda
mogli su se oni nai prikriveni i mogla je postojati izvjesna intele
ktualna disciplina, jednom vrstom spoljnjeg pritiska, uprkos teo
lokoj prirodi politike filozofije. Ali prirodni tok individualnih
lutanja tako bi mogao samo biti prekinut ili, prije, sprijeen da na
preduje, i filozofski upad bi se mogao vriti spontano u mjeri u
kojoj postepeni uspon metafizike politike daje prevagu optem
pravu ispitivanja. Glavna opasnost od jedne sline filozofije poli
tike mogla bi se od tada razvijati slobodno u itavoj svojoj irini
do take dok neposredno ne dovede u pitanje optu korist samog
drutvenog stanja, jer se elokventni sofisti, kao to se zna, ne bo
je da sistematski propovedaju superiornost primitivnog ivota, tak
vog kakvog su oni zamiljali. Stigavi do ovog stepena apsurdnosti
i nesaglasnosti, metafiziko-teoloke utopije konstatuju, bez sum
nje, sa potpunom oiglednou, visoku nemogunost da se danas u

128

129

politici utvrdi ikakav pojam koji bi zaista bio stabilan i opti, tako
da e se tu nastaviti sa uzaludnim i apsolutnim traenjem najbo
lje vlade, bez obzira na svako odreeno stanje civilizacije, ili, to
je nauno iste vrijednosti, dotle dok se ljudsko drutvo bude shvatalo kao kretanje bez sopstvenog pravca pod neogranienim podsticajem zakonodavca. Ima dakle, stvarno, odsada, u politikoj fi
lozofiji mogueg reda i sklada, samo podinjavanjem drutvenih
pojava, na isti nain kao i svih ostalih, nepromjenljivim prirodnim
zakonima, iji skup ograniava, za svaku epohu, zatienu od sva- u
ke ozbiljne nesigurnosti, osnovne granice i glavni karakter politic-
ke akcije u pravom smislu; jednom rijeju, uvoenjem zauvijek u
opte prouavanje drutvenih pojava ovaj isti pozitivni duh, koji ;
je ve uzastopice preporodio i disciplinovao sve ostale vrste ljud
skih spekulacija, ije prvobitno stanje nije bilo, uglavnom, vie za
dovoljavajue. Tako da se, i zadravajui isti glavni nain filozofi
ranja, ne moe zamisliti drugi nain da se stigne do odgovarajueg
stupnja postojanosti i usklaenosti nego da se obnovi dovoljan in- ><
telektualni pritisak, koji je sreom postao danas isto tako nestva
ran kao 1 radikalno opasan. S druge strane, nije manje jasno, da
ovaj osnovni osjeaj jednog spontanog drutvenog kretanja, koje <
reguliu prirodni zakoni, nuno sainjava pravu naunu osnovu ;
ljudskog dostojanstva u redu politikih dogaaja, jer glavne te- *
nije ovjeanstva dobijaju tako uzvienu osobinu autoriteta, koji
mora biti uvijek potovan kao nadmona osnova svakog racional
nog zakonodavstva; dok sadanje vjerovanje u beskrajnu mo po
litikih kombinacija, koje izgleda da toliko uzdie znaaj ovje
ka, istinu govorei, dovodi samo do toga da mu se dodjeljuje jedna
vrsta drutvenog automatizma, kojom pasivno upravlja apsolutna
i samovoljna premo ili Provienja ili ovjejeg zakonodavca, pre
ma optoj, potpuno priznatoj razlici u pogledu ostalih pojava. Ova
razliita sumarna objanjenja treba da budu dovoljna da uine
ovdje neospornim da se, saglasno naoj prvoj napomeni, stvarno,
u konanom ispravljanju jedne takve smetnje sastoji, u svakom
pogledu, glavni vor filozofske tekoe u radikalnoj obnovi politi
ke nauke koja je od tada opisana u najvanijem obliku, u vreme
nu u kojem su preovlaujue intelektualne navike dozvoljavale da
se na odgovarajui nain shvate drutvene koncepcije samo u nji
hovom praktinom aspektu, a ne sa naune take gledita, i, uto
liko vie, u isto logikom pogledu, koji sam ja ve dovoljno ista
kao.
Da bi korisno rezimirali, u zavrnom razmatranju koje nuno
obuhvata sva ostala, cjelinu ovih prethodnih naznaka glavnim
uslovima koje neizbjeno mora ispuniti opti duh pozitivne socio
logije, dovoljno je ukratko tu primijeniti direktno i princip racio
nalnog predvianja, koji sam tako esto prikazivao kao konstitu-

tivni najneodbaciviji kriterij naune pozitivnosti u odnosu i na sve

prethodne djelove prirodne filozofije. Moe se, dakle, s ovog zad
njeg stanovita, svesti ovdje osnovna tekoa da se od sada shvataju pravilno drutvene pojave kao pogodne za nauno predvianje,
kao i sve ostale, bilo koje pojave, unutar granica jasnosti, a te
granice uostalom odgovaraju njihovoj izvanrednoj zamrenosti, pre
ma optem pravilu koje je u tom pogledu ustanovljeno od poetka
ove Rasprave. Ovakav nain razmatranja jedne takve filozofske ob
nove predstavlja zaista poseban napredak, da neposredno i isto
vremeno izaziva, na najizrazitiji nain, tri glavne osobine, koje sam
redom ispitivao od poetka ovog poglavlja, i koje se sve odnose,
u razliitim, ali jednako vrijednim aspektima na neprekidno pod
injavanje razliitih drutvenih shvatanja nepromjenljivim pri
rodnim zakonima, bez kojih politiki dogaaji, oigledno, ne bi do
putali nijedno pravo predvianje. Sama misao racionalnom pred
vianju pretpostavlja dakle, prije svega, da ljudski duh definitivno
napusti, u politikoj filozofiji, podruje metafizikih idealiteta, da
bi se zauvijek uvrstio na terenu posmatranih realiteta, jednom
sistematskom, neposrednom i neprekidnom subordinacijom mate
posmatranju; ona zahtijeva, sa ne manje oiglednim autoritetom,
da politika tumaenja prestanu biti apsolutna da bi postala rela
tivna sa stanjem ljudske civilizacije koje se redovno mijenja, da bi
teorije, mogavi uvijek da slijede prirodan tok injenica dozvolile da
ih stvarno predviamo; najzad ona podrazumijeva takoe, svom
nunou, neizbjeno i neprekidno ogranienje politike akcije pre
ma tano utvrenim zakonima, jer, ako bi bilo drukije, opti red
drutvenih dogaaja, uvijek izloen dubokim poremeajima koji su
inspirisani sluajnom nadmonom intervencijom zakonodavca, bi
lo boanskog, bilo ljudskog, ne bi mogao biti nikako predvien sa
pravom naunom sigurnou. Tako bi se, od sada, mogli, da bi ola
kali filozofsko ispitivanje, veoma koncentrisati na ovu vanu oso
binu racionalnog predvianja cjeline razliitih uslova koji su us
mjereni da oznae glavni istinski duh pozitivne politike. Ova inte
lektualna koncentracija postaje utoliko poeljnija ukoliko se, u
ovoj temi, kao i u svim ostalim, i ak, danas, jasnije nego kod svih
ostalih, vidi frapantna aktuelnost jednog slinog preporoda, jedna
takva osobina je izuzetno sposobna da razlikuje, na jedan kako du
bok tako i neposredan nain, novu drutvenu filozofiju od stare.
Zaista, dogaaji kojima upravljaju natprirodne volje mogu dozvo
liti pretpostavke otkrovenjima, ali oigledno, ne mogu podnijeti
nikakvo nauno predvianje, na koje i sama pomisao predstavlja
pravo svetogre: uglavnom je isto i kad njihovo upravljanje pri
pada metafizikim entitetima, izuzev anse za otkrovenje, koja bi
od tada bila izgubljena da jedna takva koncepcija nije, uglavnom,
prosta opta modifikacija prvog shvatanja. Danas nije nita jasnije

130

131

i u pogledu politikih dogaaja, za koje teoloka i metafizika dok

trina mogu dati samo, obino, slijepu i sterilnu potvrdu, jednaku
za sve gotove injenice; jer e se ovi udni naini objanjenja, naj
ee primjenjivati sa istom lakoom na dogaaje koji su direktno
suprotni, a da ove prazne forme ne mogu nikada dovesti same do
i najmanjeg znaka budunosti drutvenog. Ako se, ipak, moe re
i za sve epohe, da je jedan veliki broj sporednih politikih inje
nica najee smatran pogodan za predvianje, to samo potvruje
da, kao to sam to ustanovio od poetka ove rasprave, teoloko-metafizika filozofija nije nikada mogla biti strogo univerzalna i da
je morala uvijek biti vie ili manje umjerena u svakoj primjeni,
zbog neizbjene mjeavine slabog i nedovoljnog pozitivizma, ija
pomo iako, izrazito, sporedna je oigledno neprekidno neophodna
za stvarni razvoj ljudskog duha i drutva. Ali iako je jedna takva
provjera posebno jasna, naroito danas, prema politikim pojava
ma, ona uopte ne spreava da se njihova podinjenost pod teolo
kim ili metafizikim koncepcijama produava i da ih ini jo veo
ma inkopatibilnim sa svakom idejom pravog naunog predvianja;
jedino kad se radi nekim drugorazrednim i parcijalnim pogledi
ma, kojima je predmet, obino, jedna vrsta vulgarnog predvianja,
koje se ne uzdie ak ni iznad empirizma koji je nesigurniji nego
prostiji i koji uprkos svojoj prividnoj koristi ne moe nikako pri
kriti glavnu potrebu za obnovom politike filozofije.
U sadanjem stanju neodreene i konfuzne iracionalnosti dru
tvenih prouavanja, skup prethodnih razmatranja, ije objanje
nje zavravam, mogao bi, uz nekoliko vjetih izlaganja, proi kao
prva opta realizacija velike filozofske obnove, koju bi onda bilo
samo dovoljno opisati: jednoj temi koja je dovde loe shvaena,
prosti iskazi su se esto nametali, mada mnogo manje nazivom, za
prava rjeenja. Meutim, duhovi koji su na odgovarajui nain
pripremljeni, dubokom navikom za prava nauna shvatanja, lako
e se zatititi od jedne sline zablude priznajui, bez oklijevanja,
da se neophodni uslovi, koji su postupno odreeni od poetka ovog
poglavlja, odnose jedino, po svojoj prirodi, na osnovni poloaj pi
tanja u politikoj filozofiji i ne mogu, prema tome, nikako biti do
voljni, sami po sebi da se neposredno nau na samom putu zak
ljune operacije. Mi smo tako prosto uradili vaan opti uvod koji
e nas moi korisno voditi kroz itavo ovo djelo, da bi jasno formulisal'i nauni cilj koji treba dostii i da bi ak tano procijenili
njegovo postepeno ostvarenje. Sada treba pristupiti, na neposre
dan nain prvom sumarnom izlaganju opteg duha socijalne fizike,
iji su glavni uslovi unaprijed dosta opisani. Ovaj duh e, uosta
lom, biti naroito poznat i potovan naknadno zbog njegove spon
tane primjene koja e se kontinuirano nastaviti u toku svih slje
deih lekcija.
132

Svaki filozofski princip jednog takvog duha, nuno se svodi,

prema prethodnim objanjenjima, na shvatanje drutvenih pojava
uvijek kao neizbjeno podinjenih pravim prirodnim zakonima,
koji obino sadre jedno racionalno predvianje, radi se dakle
tome da se ovdje utvrdi uopte kakav treba da bude taan uzrok
i prava priroda ovih zakona, emu e nastavak ovog djela sadr
ati pravo objanjenje, toliko koliko to dozvoljava raanje nauke,
koju se trudim da osnujem. Dakle, za ovu namjeru treba, prije sve
ga, na odgovarajui nain razumjeti, u cjelini drutvenih pojava,
naunu razliku koja je zaista temeljna, koju sam uveo i koristio u
svim djelovima ove Rasprave, a naroito u biolokoj filozofiji, kao
potpuno primjenljivu, po svojoj prirodi, na ma koje pojave, a na
roito na one koje mogu izraziti iva bia, prouavajui odvojeno,
ali uvijek u pogledu jedne tane sistematske koordinacije, statiko
i dinamiko stanje svakog predmeta pozitivnih prouavanja. U obi
noj biologiji, tj. za opte prouavanje samog individualnog ivota,
ovo njeno razlanjavanje dozvoljava, prema objanjenjima koja sa
dri prethodna knjiga, da se racionalno pravi razlika izmeu isto
anatomskog stanovita koje se odnosi na ideje organizaciji i fizi
olokog stanovita u pravom smislu koje je neposredno svojstveno
idejama ivota: ova dva aspekta spontano odvojena se, skoro u
svako vrijeme od tada nalaze tano procijenjena jednom nesvodivom filozofskom analizom koja je time oplemenila i usavrila po
trebno poreenje. Razlanjivanje se, u sociologiji, mora vriti na
jedan potpuno slian nain, i ne manje jasno, potpuno razlikujui,
u pogledu svake politike teme temeljno prouavanje uslova ivo
ta drutva i uslova zakona njegovog stalnog kretanja. Ova razlika
mi izgleda, od sada, dosta karakteristina da dozvoli da predvidim
da e. u nastavku, njen spontani razvoj dozvoliti da se, obino, so
cijalna fizika razlani u dvije glavne nauke sa nazivima, na prim
jer, socijalna .statika i socijalna dinamika, koje su tako jako razlii
te jedna od druge kao to su to danas anatomija i individualna fi
ziologija. Ali bi sigurno bilo prerano pridati sada bilo kakav oz
biljan znaaj ovoj metodskoj podjeli, i to ak u doba prvog osniva
nja nauke. Treba se, uostalom, plaiti da, u tom pogledu, jedna ta
kva odsjena podjela drutvene nauke ne uvede danas u nju onu
glavnu nezgodu koja se jako dopada disperzivnim tenjama savremenih duhova da pogreno propuste neophodnu stalnu kombina
ciju ova dva opta gledita, kao to sam to objasnio u prethodnoj
knjizi za biologiju, gdje smo priznali da prosta podjela izmeu ana
tomije i fiziologije od sada tei da se potpuno izbrie. U svakom
sluaju, ma koje cijepanje sociolokog rada bilo bi, oito, neumjes
no, i ak nerazumno, ukoliko cjelina ne bi opet, na odgovarajui
nain bila shvaena. Ovo vano razmatranje ne bi moglo ni na ko
ji nain uticati, ni na unutranju tanost, ni na neposrednu nunost
133

nae glavne razlike izmeu statikog i dinamikog prouavanja

drutvenih pojava, pod uslovom da, umjesto da tu vidi izvor po
grene ili cepidlake podjele na dvije odvojene discipline, ta podje
la se danas primjenjuje samo u neprekidnoj analizi svake drutve
ne teorije, koja je uvijek osjetljiva na ovaj, dvostruko pozitivan,
aspekt.
Da bi bolje okarakterisali ovo neophodno osnovno razlanjivanje, i zatim, da bi mu naglasili, od ovog trenutka, praktini zna
aj, smatram bitnim, prije nego nastavim, da primijetim ovdje da
jedan takav nauni dualizam odgovara savreno tano, u pravom
politikom smislu, dvostrukom pojmu reda i napretka, koji se od
sada moe posmatrati kao da je spontano uveden u optu oblast
javnog uma. Jer, oigledno je, da se prouavanje statike drutve
nog organizma mora podudarati, uglavnom, sa pozitivnom teori
jom reda, koja doista moe uvrstiti samo jednu pravu, stalnu har
moniju izmeu razliitih uslova egzistencije ljudskih drutava: vi
di se, ak jo jasnije, da dinamika prouavanja zajednikog ivota
ovjeanstva nuno obrazuje pozitivnu teoriju drutvenog progre
sa, koja se mora, odbacujui svaku praznu misao apsolutnom i
neogranienom usavravanju, prirodno svesti na jednostavan po
jam ovog glavnog razvoja. Dajui, istovremeno, vie interesa i jas
noe spekulativnoj koncepciji, vie plemenitosti i postojanosti prak
tinom razmatranju, ovaj dvostruki pristup, ija srena spontanost
ne bi mogla biti osporena, mi izgleda izuzetno pogodnim, da istak
nem, na nain koji se ne moe odbaciti, od samog poetka nove po
litike filozofije, optu saglasnost i neprekidnost izmeu nauke i
primjene. Pravi dravnici mogu tako pravilno ocijeniti da li se
ovdje radi praznoj intelektualnoj vjebi ili filozofskim princi
pima koji su stvarno sposobni da konano prodru efikasno u savremeni politiki ivot. Oni e, nadam se, poeti od tada da osjeaju
pouzdano ispunjenje koje je proizalo iz obeanja koje sam dao
na poetku ove knjige osnivanju jedne drutvene nauke koja je
neposredno namijenjena da, na odgovarajui nain, zadovolji dvo
struku intelektualnu potrebu modernih drutava, zasnivajui spon
tano, na postojanim racionalnim osnovama dvostruki elementarni
pojam reda i napretka koji se tamo nalazi duboko vezan za nepre
kidnu cjelinu sociolokih shvatanja, i ak jednim nunim slijedom,
za itav sistem pozitivnih teorija. Stalni predmet nauke bi tako
mogao biti razmatran, u politikoj filozofiji, kao potpuno istovjetan
osnovnom predmetu vjetine: isti odnosi su tu razmatrani sa dva
razliita, a potpuno ekvivalentna stanovita, sa jedinim prirodnim
razlikama apstraktnog i konkretnog, i spekulacije i akcije. Nauka
koja e, uglavnom, stalno imati u vidu, prema ovim objanjenjima,
pozitivno prouavanje stvarnih zakona reda i napretka, nee biti
okrivljena za uobraenu spekulativnu drskost, od uticajnih ljudi
134

koji su obdareni nekom intelektualnom sposobnou, ako bude pretendovala da sama moe dati prave racionalne osnove cjeline prak
tinih sredstava koja se mogu primijeniti za stvarno zadovoljenje
dvostruke drutvene potrebe: ova nuna veza e, bez sumnje, od
luiti da bude ocijenjena kao veoma slina optoj harmoniji, koja
je otsada. jednoglasno prihvaena u principu, iako jo veoma nedo
voljno razvijena, izmeu bioloke nauke i sistema vjetina koji se
na nju odnose, naroito na medicinsku vjetinu. Najzad, bilo bi.
vjerujem, suvino ovdje izriito primijetiti, zbog njene velike oiglednosti. da. spontana osobina koju direktno, pokazuje ova prva
filozofska koncepcija pozitivne sociologije, odsada povezuje, na je
dan neraskidiv nain, kao to sam to objavio na poetku ove knji
ge, dvije fundamentalne ideje reda i napretka, za koje smo prizna
li u etrdesetestoj lekciji, da za jednu radikalnu opoziciju predstav
lja, u stvarnosti, glavni karakteristian simptom dubokog poreme
aja modernih drutava. Ne treba, odsada, sumnjati da ova dva ele
mentarna pojma, poto su bila odvojeno uvrena, nee tako stei,
njihovom uskom racionalnom fuzijom postojanu intelektualnu kon
zistenciju, jer oni mogu tamo postati isto tako neminovno neodvo
jivu kao to su to danas u biolokoj filozofiji ideje organizacije i
ivota, iji nauni dualizam proizilazi potpuno iz istog principa po
zitivne filozofije. Razliite glavne osobine koje sam naveo, razvie
se prirodno, u nastavku, u mjeri u kojoj e pozitivna filozofija po
stepeno izraavati, racionalnim istraivanjem drutvenih pojava,
svoj, kako duboko organiizatorski, tako i visoko progresivan, duh,
umjesto poremeenog ili obeshrabrujueg uticaja koji mu, jo veo
ma esto pripisuju. Ali mi izgleda neophodno da pokaem ovdje,
sumarno, prvu naunu klicu ovih znaajnih osobina.
Definiui najprije, prema ovoj osnovnoj koncepciji, po meto
dolokom redu, skup iskljuivo statikih zakona drutvenog orga
nizma, pravi filozofski princip koji im je svojstven, ini mi se da
se direktno sastoji u optem pojmu ovog neizbjenog i univerzal
nog konsensusa koji karakterie ma koje pojave ivih bia i koji
drutveni ivot nuno manifestuje u najviem stepenu. Tako shva
ena, ova vrsta drutvene anatomije koja ini statiku sociologiju
mora imati za stalni predmet pozitivno prouavanje, koje je isto
vremeno eksperimentalno i racionalno, uzajamnih akcija i reakcija
koje neprekidno vre jedni na druge, svi razliiti djelovi ma kojeg
drutvenog sistema, nauno privremeno apstrahujui osnovno kre
tanje koje ih postepeno uvijek mijenja. Sa ove take gledita soci
oloka predvianja, zasnovana na tanom i optem poznavanju ovih
nunih odnosa, bie u pravom smislu namijenjena da dokau jed
na druga, uz kasniju saglasnost sa neposrednim posmatranjem, ra
zliita relativno statika obavjetenja za svaki nain drutvenog
ivota, na jedan nain veoma slian onome koji se obino danas
135

deava u individualnoj anatomiji. Ovaj preliminarni aspekt politi

ke nauke pretpostavlja, dakle, oito, svom nunou, da, suprotno
savremenim filozofskim navikama, svaki od brojnih drutvenih ele
menata, prestavi da bude shvaen na apsolutan i nezavistan na
in, biva uvijek iskljuivo shvaen kao relativan u odnosu na sve
ostale sa kojim ga osnovna solidarnost mora neprestano usko spa
jati. Bilo bi, po meni, suvino tako izriito istai ovdje visoku i stal
nu korlist jedne takve socioloke doktrine: jer ona najprije mora,
oigledno sluiti kao neophodna osnova za stalno prouavanje dru
tvenog kretanja, ija racionalna koncepcija prethodno pretpostavlja
neprekidnu misao neophodnom ouvanju odgovarajueg organiz
ma; ali, sem toga, ona moe da, sama po sebi, neposredno upotrije
bljena esto dopuni, bar privremeno, direktno posmatranje, koje se,
u mnogo sluajeva ne deava stalno, za izvjesne drutvene elemen
te, ije bi se stvarno stanje ipak moglo prilino odrediti prema nji
hovim naunim odnosima sa drugim, ve poznatim, elementima.
Istorija nauke moe, od ovog momenta, naroito dati neku pred
stavu uobiajenom znaaju jedne takve pomoi, podsjeajui na
primjer, kako su vulgarne greke uenjaka tobonjim znanjima
iz vtie astronomije, koja su pripisivana starim Egipanima, ovdje
nepovratno nestala, ak i prije nego im je jedna zdrava uenost,
mogla presuditi samim racionalnim razmatranjem nune veze iz
meu opteg stanja astronomske nauke i stanja apstraktne geome
trije koja je tada, oigledno, bila u djetinjstvu; bilo bi lako nabro
jati gomilu slinih sluajeva, iji se filozofski karakter ne bi mo
gao odbaciti. U vezi sa tim treba primijetit, nita ne pretjerujui.
da ovi nuni odnosi izmeu razliitih drutvenih aspeka*ta, ne bi
mogli, po svojoj prirodi, biti toliko prosti i precizni da bi posmatrani rezultati mogli proizai samo i jedino iz uzajamnog usklai
vanja. Jedno takvo .stanje duha, koje je ve, oigledno, previe usko
u bioloiji, bilo bi naroito, sutinski suprotno, jo sloenijoj pri
rodi sociolokih spekulacija. Ali jasno je, da tana opta procjena
ovih granica promjene, normalnih, i ak, nenormalnih, onda nuno
sainjava, bar toliko koliko u individualnoj anatomiji, jedan neop
hodan dodatak svake teorije statike sociologije, bez kojeg bi indi
rektno istraivanje kojem se radi, esto postalo pogreno.

razmatranje integralnog i neprekidnog razvitka civilizovanog o

vjeanstva dozvoljava, bez sumnje, da se efikasnije izvri ova in
teresantna provjera drutvenog konsensusa, pokazujui oigledno
univerzalnu reakciju, sadanju ili prolu, svake posebne promjene.
Ali ovoj napomeni mora stalno prethoditi, ili je bar pratiti, isklju
ivo statiko dokazivanje; jer u politici kao i u mehanici, veza iz
meu kretanja spontano dokazuje postojanje nunih veza. A da ne
idemo, na primjer, do veoma uske solidarnosti izmeu razliitih
grana svake nauke, ili svake vjetine; zar nije evidentno da su ra
zliite nauke meusobno, ili skoro sve razliite vjetine meusobno,
u jednoj takvoj drutvenoj vezi da dobro poznato stanje jednog,
ma kojeg, dijela, koje je dovoljno objanjeno, dozvoljava da se
predvidi, do izvjesnog stepena, sa pravom filozofskom sigurnou,
opte stanje koje odgovara svim ostalim djelovima, prema odgo
varajuim zakonima prirode? U jednom opirnijem razmatranju
bi se, isto tako, shvatila neophodna i stalna veza koja vee sistem
nauka sa sistemom vjetina, pod uslovom da se uvijek vodi rauna
pretpostavci, kao to to jasno zahtijeva priroda teme, da je soli
darnost manje jaka ukoliko postaje posrednija. Oigledno je isto i
kada, umjesto da se razmatra cjelina drutvenih pojava u okviru
jedne jedine nacije, ona se istovremeno ispituje kod razliitih savremenih nacija, iji neprekidni reciproni uticaj ne bi mogao biti
osporen, naroito u moderna vremena, mada konsensus mora ovdje
biti, najee manje izraen u svakom pogledu, i da, inae, poste
peno opada sa slinou sluajeva i umnoavanjem kontakata do
take da se ponekad skoro potpuno brie, kao na primjer izmeu
zapadne Evrope i istone Azije, ija razliita opta stanja drutva
do sada izgledaju skoro samostalna.

Poto ovdje ne piem uopte posebnu raspravu politikoj fi

lozofiji, ne moram joj uopte metodski zasnovati neposredni dokaz
jedne takve osnovne solidarnosti izmeu svih moguih aspekata
drutvenog organizma, kojoj, uostalom, sada i ne postoji mnogo,
bar u principu, velikih razlika, kod zdravih duhova. Za svaki dru
tveni elemenat, od kojeg se eli poi, svako moe lako prepozna
ti, jednom korisnom naunom vjebom, da on stvarno, uvijek dodi
ruje, na vie ili manje neposredan nain, cjelinu svih ostalih, ak
i onih koji u njoj najprije izgledaju najsamostalniji. Dinamiko

Ne insistirajui vie na osnovnim pojmovima koji su tako ma

lo sporni, moram se ovdje ograniiti, kad je rije tome. da ukrat
ko opiem jedini glavni sluaj u kojem je osnovna solidarnost jo,
ako ne neposredno u principu negirana, ono bar duboko nepoznata
i ak potpuno zanemarena, u stvarnosti. To je, naalost, najvani
ji od svih sluaja, jer se on odnosi neposredno na drutvenu orga
nizaciju u pravom smislu, koju teorija nastavlja do sada da su
tinski shvata. na jedan apsolutan i izolovan nain, kao nezavisnu
od opte analize odgovarajue civilizacije, za koju ona. meutim,
moe samo initi jedan od glavnih elemenata. Jedna takva pogreka
pripada skoro jednako danas najsuprostavtljenijim politikim ko
lama, bilo teolokim ili metafizikim, koje se obino, obje slau
u apstraktnom raspravljanju politikom reimu, .ne mislei na
korelativno stanje civilizacije i ak najee dolaze, u njihovim
praznim nepromjenljivim utopijama do toga da njihov tip najsavrenije politike koincidira sa djetinjstvom, vie ili manje izrae
nim, ljudskog razvitka. Da bi bolje, sa jednog jedinog aspekta, oci-

136

137

jenili, u svoj njihovoj vanosti, skup ovih uobiajenih pogreki, tre

ba se, ini mi se, pratei taan tok jedne prave istorijske analize,
popeti do njenog pravog istorijskog izvora, koji se, prirodno, po
meni, sastoji, u onoj poznatoj teolokoj dogmi u kojoj se vee opt'
razvoj ljudske civilizacije sa tobonjim prvobitnim grijehom o
vjeka. Ova glavna dogma koju sve religije reprodukuju u ma kom
obliku, i ija intelektualna nadmo mora uvtijek biti spontano po
mognuta uobiajenom sklonou nae prirode ka nehotinom obo
avanju prolosti vodi zaista, na neposredan i nuan nain, namje
tanju neprestane koincidencije izmeu neprestanog pogoranja
ljudskog drutva i rastueg irenja njegove civilizacije. Kada je
teoloka filozofija postepeno prela u metafiziko stanje, ova prvo
bitna dogma je sve vie i vie teila da se konano promijeni, kao
to sam to ve naznaio, u ovu uvenu hipotezu, koja je potpuno
iste vrijednosti i jo slui kao glavna sistematska osnova metafi
zikoj politici, jednim nestvarnim stanjem prirode, koje je nadmo
nije od drutvenog stanja i od kojeg nas uvijek udaljava sve vie
razvoj civilizacije. Ne bi se tako mogla poricati krajnja filozofska
ozbiljnost, a time ak i politika, jedne tako duboke zablude uko
rijenjene u unutranju naunu konstituciju, razliitih postojeih
doktrina, a koja, iako nije odsada neposredno formulisana i podra
na kao opti princip, nastavlja, meutim, da veoma dominira ukup
nou drutvenih spekulacija, esto, uostalom, bez znanja veine
onih koji je predaju.
Bilo bi, ipak, nemogue da se ova glavna iracionalnost danas
dugo odupire jednoj zdravoj filozofskoj diskusiji, jer je ona u oi
glednoj suprotnosti sa mnogo pojmova politike filozofije, koji, po
to ne mogu dobiti pravu naunu vrstinu, dobijaju postepeno in
telektualni uticaj, bilo zbog spontanih razjanjenja, koja proizilaze iz prirodnog toka dogaaja, ili zbog vlastitog sadanjeg razvoja
javnog razuma. Tako da i svi obrazovani publicisti priznaju sada
izvjesnu parcijalnu solidarnost izmeu razliitih politikih institu
cija u pravom smislu, zbog koje se neke od njih iskljuuju meu
sobno, dok se druge oslanjaju i ak uzajamno pomau: ovo bi, bez
sumnje, trebao biti prvi korak ka racionalnom pojmu osnovnog
konsensusa posebnog sistema ovih institucija sa cjelokupnim siste
mom ljudske civilizacije; jer ubudue, sama provjera ove korela
cije, pod nekim odreenim uslovima, dovoljna je odmah da odobri
spontano irenje, ma da indirektno, svih subjekata ija harmonija
sa harmonijom ovih ovdje je ve Istraena, to sreom mora teiti
danas da umnoi, isto kao i da uprosti, opta sredstva za dokaziva
nje u politikoj filozofiji. Moram ovdje naznaiti kao indikativno
jedno intelektualno stanje koje je jo blie pravom duhu drutve
ne statike, ovo priznavanje koje su sada prihvatili najnapredniji
mislioci naroito u Francuskoj i Njemakoj, jedne stalne i nune
138

solidarnosti izmeu politike vlasti i graanske vlasti: to znai, u

pozitivnom govoru, da e nadmonije drutvene snage neizbjeno
postati i upravljake, kao to sam to najavio 1822. u mom Sistemu
pozitivne politike. Ali ma koliko da je oigledna dananja korist
od ovih interesantnih parcijalnih zapanja, u ime prethodnog so
ciolokog obrazovanja javnog uma, to bi ipak znailo duboko pori
cati teke i stroge zahtjeve prave naune metode, kao i smatrati'
da smo se oslobodili pomou ovih srenih tapkanja neposredne ra
cionalne koncepcije opteg konsensusa drutvenog organizma, koja
se tako samo nalazi pripremljena, naroito, za njenu krajnju vulgarizaciju. Jedan veoma presudan primjer, moe, ini mi se, lako
uiniti da se shvati da ove nejasne, usamljene napomene, vie li
terarne nego naune, ne bi nikad mogle, uprkos njihovom privre
menom znaaju zamijeniti stvarno izvrenje ovog strogog filozof
skog pravila: jer od Aristotela, i ak prije njega, veina filozofa je
stalno reprodukovala uveni aforizam nunoj podinjenosti zako
na obiajima, a da ova prva klica zdrave politike filozofije nije
ih ipak nikad sprijeila da, obino u toku dvadeset vjekova, shvataju sisteme institucija kao veoma nezavisne od istovremenog stanja
civilizacije, ma koliko da je, po svojoj prirodi, morala biti oigled
na jedna takva opta kontradikcija. Slijedei prirodni tok svih
ljudskih stvari, intelektualni principi i filozofska miljenja, isto
kao i drutveni obiaji i politike ustanove nuno traju, uopte,
uprkos njihovoj konstatovanoj prolaznosti i njihovim poznatim te
tama, kada su jednom stvarno dobili smisao, dajui priliku samo
sve ozbiljnijim i ozbiljnijim nedosljednostima, dotle dok osnovni
razvoj ljudskog uma mogne proizvesti najzad nove principe, odgo
varajue optosti i vie racionalnosti: jer, u intelektualnom redu,
nita manje nego u materijalnom, ovjek iznad svega osjea ne
ophodnu potrebu za najviim, ma koji, upravljanjem, koje je spo
sobno da podri njegovu neprekidnu aktivnost, prikupljajui stal
no njegove spontane napore. Takoe, ne poniuci nikako prolaznu
vrijednost razliitih eseja politike filozofije, na koje sam ukazao,
neu uopte oklijevati da ih otvoreno posmatram kao nitavne da
nas za neposrednu elaboraciju glavnog duha koji je svojstven sta
tikoj sociologiji, gdje oni ne mogu ak nikako sluiti od sada da
se racionalno shvati visoko uee koje je nuno za itav politiki
reim u univerzalnom konsensusu drutvenog organizma.
U itavom nastavku ove knjige spontana i stalna primjena
jednog takvog elementarnog pojma bie jo efikasnija od ijednog
metodskog dokazivanja da bi se potpuno odbacila svaka stvarna
nesigurnost toj neophodnoj solidarnosti izmeu sistema vlasti i
politikih institucija i opteg stanja odgovarajue civilizacije. Ali,
uprkos ovoj sjajnoj i odluujuoj provjeri, nita manje ne treba ob
ratiti krajnji znaaj, za konano konstituisanje drutvene nauke
139

racionalnom i direktnom objanjenju te velike korelacije, kao to

sam je mogao naknadno shvatiti, na primjer, u Posebnoj raspravi
politikoj filozofiji, koju sam najavio poinjui ovu knjigu. Sva
nauna sredstva moraju tada biti, na odgovarajui nain, kombinovana za konano zasnivanje jednog tako fundamentalnog pojma,
na kojem poiva uglavnom pravi duh itave drutvene statike, i
koji po svojoj prirodi moe, naroito, razbiti, bre od bilo koje
druge socioloke teorije, kobni apsolutni karakter naih politikih
kola. Dakle, nauni princip ovog opteg odnosa sastoji se bitno u
oiglednoj spontanoj harmoniji koja mora uvijek teiti da vlada
izmeu cjeline i djelova drutvenog sistema, iji elementi ne mogu
izbjei da budu na kraju kombinovani meusobno na nain koji
potpuno odgovara njihovoj sopstvenoj prirodi. Jasno je zaista, da,
ne samo politike institucije u pravom smislu rijei i drutveni
obiaji, s jedne strane, obiaji i deje s druge, moraju neprestano
biti meusobno solidarne, ve sem toga da se itava ova cjelina
stalno vee, po svojoj prirodi, za odgovarajue stanje integralnog
razvoja ovjeanstva, razmatranog u svim njegovim razliitim obli
cima ma koje aktivnosti, intelektualne, moralne i fizike, iz kojeg
nijedan politiki sistem, bilo zemaljski ili nebeski, ne bi nikad mo
gao imati uopte drugi stvarni predmet, do, da na odgovarajui na
in regulie spontani polet da bi ga bolje usmjerio ka potpunijem
izvrenju svog prirodnog cilja, koji je prethodno odreen. Cak i u
epohama koje su revolucionarne u pravom smislu, ma da ih uvijek
karakterie nedovoljno ostvarivanje ove glavne harmonije, ona
ipak nastavlja da bude jo, uglavnom, znatna, jer moe potpuno
prestati samo itavim raspadom drutvenog organizma, iji je ona
glavni atribut. U ovim izuzetnim vremenima, i izuzev samo sluaj
nih anomalija, koje ne ostavljaju duboke tragove moe se postoja
no posmatrati politiki sistem, u duem vremenu, kao potpuno saglasan, svom nunou, odgovarajuem stanju civilizacije, jer pra
znine ili neredi koji se onda javljaju u jednom, proizilaze naroito,
u stvarnosti, iz istovjetnih nereda u drugom. Ogromna drutvena
revolucija usred koje mi ivimo samo potvruje, na potpuno od
luujui nain, ovaj neizbjean socioloki zakon, prema prethodnim
objanjenjima etrdeseteste lekcije, ija cjelina je. jasno pokazala,
suprotno optem miljenju, da jadno sadanje stanje politikog re
ima proizilazi, uglavnom, iz nae intelektualne, a onda i moralne
situacije, kojoj treba najprije uputiti svako, zaista racionalno, rje
enje, a da estoki pokuaji koji su preduzeti ili se preduzimaju
za neposrednu obnovu politikog sistema, n i j e s u , u stvarnosti spo
sobni za ikakvu temeljnu efikasnost.
Istina, vulgarna teorija daje, uopte, zakonodavcu stalnu spo
sobnost da iznenada rui nunu harmoniju koju mi razmatramo,
pod jedinim uslovom da bude prethodno naoruan dovoljnim auto140

ritetom, sto je, bez sumnje, u bitli, jednako potpunoj negaciji ove
stalne solidarnosti. Ali lako je priznati da jedno takvo miljenje,
zasnovano, po izgledu, na velikim primjerima, ini direktno jedan
zaarani krug koji je rezultat jedne iste iluzije optim izvori
ma politike vlasti, gdje se za princip uzima nagovjetaj. Ne zas
nivajui ovdje nauno pozitivnu teoriju autoriteta, oigledno je, da
je, prema samoj prirodi drutvenog stanja, svaka vlast ma kakva
da je, tu nuno konstituisana odgovarajuim pristankom, sponta
nim ili miljenim, eksplicitnim ili implicitnim, razliitih individual
nih volja, koje su odluile, slijedei izvjesna prethodna uvjerenja,
da sudjeluju u jednoj zajednikoj akciji, u kojoj je ova vlast naj
prije organ, a zatim postaje regulator. Autoritet tako stvarno proi
zilazi iz saradnje, a ne saradnja iz autoriteta, izuzev neizbjenog
otpora; tako da, svaka velika vlast moe proizai samo iz jako nad
monih raspoloenja unutar drutva gdje se vlast uvodi; i, kad ni
ta u njemu ne preovlauje jasno, vlasti bilo kakve da su, su pre
ma tome nuno slabe i nemone; veza je, uostalom, u svim slua
jevima utoliko neodoljiva ukoliko se radi irem drutvu. Obina
teorija, izvrnuvi potpuno ovu optu vezu, stavlja oigledno na
razum u udnu situaciju, koja je uobiajen simptom metafizikih
shvatanja, da ne moe nikako razumjeti koji su stvarni izvori ovih
politikih moi, kojima se dodjeljuje tako jedan misteriozan dru
tveni uticaj, sem ako im se direktno ne pripie otvoreno natprirod
no porijeklo, kao to to ini, bez tolike nedosljednosti teoloka po
litika. S druge strane ni jedan pravi duh ne bi mogao sigurno po
ricati veliki uticaj koji, uz nuan otpor, vri itav politiki reim,
sa toliko oiglednosti, na opti sistem civilizacije, i koji ak karak
terie tako esto neospornu akciju, srenu ili nesrenu, institucija,
obiaja, ili isto politikih dogaaja, do samog razvoja nauka i vje
tina, u svim dobima drutva, i jo vie u njegovom djetinjstvu. Ali
bi bilo potpuno suvino zaustaviti se na ovom aspektu pitanja, jei
on nlije nimalo sporan, dok se opta greka, nasuprot, sastoji u nje
govom iracionalnom pretjerivanju, tako da stavlja neposredno spo
redni otpor iznad glavne akcije. Jasno je, uostalom, da s obzirom
na njihovu neizbjenu naunu korelaciju i jedno i drugo uestvu
ju na isti nain u nastanku ovog osnovnog konsensusa drutvenog
organizma, ma da se ovdje radi tome da se ovdje oznai ukratko
kao filozofski princip statike sociologije, iji pojam ne predstavlja
vie danas zaista ozbiljne tekoe, izuzev u odnosu na optu vezu
izmeu politikog reima i istovremenog stanja civilizacije. Uosta
lom, imau naravno vie vanih prilika da se neposredno vratim
na ovu zadnju temu koja je razmatrana sa novih racionalnih aspekkata, i jo, samostalno u istorijskoj analizi, bilo razmatrajui dalje
nune granice politike akcije u pravom smislu, bilo, naroito u pe
desetoj lekciji, koja je posveena prethodnoj procjeni drutvene sta
tike.
141

Ne ekajui ova razliita objanjenja, oigledno je neophodno

istai itaocu da e politiki sfistem u pravom smislu rijei, biti uvijek, prema ovom gleditu, koje je veoma relativno, razmatran
kroz ovu prvu skicu prave drutvene nauke. Jedno takvo gledi
te koje je zamijenilo apsolutnu tendenciju uobiajenih teorija, ini
sigurno glavnu naunu karakteristiku pozitivnosti u politikoj fi
lozofiji, kao to sam to pokazao na poetku ovog poglavlja, i kao
to e se to, nadam se, uvidjeti, utoliko bolje ukoliko se vie pro
dubljuje, ova, zaista, glavna tema, u kojoj se po mom miljenju na
lazi glavni vor jedne takve filozofske tekoe. Mi emo, dakle
uvijek shvatati politiki reim samo prema njegovoj stalnoj vezi,
as optoj, as posebnoj, sa odgovarajuim stanjem ljudske civili
zacije, a od koje, izolovan, on ne bi, ni u kom sluaju bio pravilno
prosuivan, i postepeno potiskivan, on uvijek tei da bude sponta
no proizveden ili izmijenjen. Ako, s jedne strane, ova koncepcija
predstavlja svaku ideju dobrog ili loeg politikog sistema kao nu
no relativnu i promjenljivu, a da zbog toga ne bude uopte samo
voljna jer je veza uvijek strogo odreena; s druge strane, ona mo
ra takoe dati racionalnu osnovu jedne pozitivne teorije sponta
nog reda ljudskih drutava, koju je ve nejasno naslutila, pod ne
kim sporednim vezama, metafizika politika, u onome to se danas
zove politika ekonomija, kao to sam to dosta istakao u prethod
nom odeljku. Poto se vrijednost nekog, ma kojeg, politikog siste
ma moe bitno sastojati samo u njegovoj tanoj harmoniji sa od
govarajuim drutvenim stanjem, kroz to mi vidimo da je, u jed
nom drugom pogledu, sigurno nemogue da, se pratei sam pri
rodni tok dogaaja, i bez ikakvog sraunatog mijeanja, jedna tak
va harmonija nuno ne uspostavi.
Jedna slina filozofija bi, bez sumnje, mogla ponekad dovesti
trenutno u opasan optimizam, kao to sam tome ve otvoreno
obavijestio: ali ova prolazna greka moe se desiti samo duhovima
koji su malo nauni, da jedna prirodna greka u preciznosti, pogor
ana pogrenim intelektualnim vaspitanjem, moe uiniti potpuno
nesposobnim da se jedna tako veoma teka nauka njeguje bez ikakvog uspijeha. Svaki um, na odgovarajui nain organizovani
racionalno pripremljen, jednom rijei, dostojan takve namjene, zna
e dobro da tano izbjegne, da nikad ne pomijea, u ovoj vrsti po
java, kao ni u bilo kojoj drugoj, ovaj nauni pojam spontanog reda
sa sistematskom apologijom svakog postojeeg poretka. Prema ma
kojim pojavama, pozitivna filozofija, uvijek ui, prema svom os
novnom principu uslov ivota, da, se kao to sam to esto isticao
u prethodnim knjigama, u njihovom odnosu prema ovjeku spon
tano uspostavlja, po njihovim prirodnim zakonima, neki nuan
red; ali da nikad ne pretenduje da ovaj red ne predstavlja, u ovom
aspektu, ozbiljne i brojne neprilike, koje se mogu do izvjesnog ste-

pena promijeniti, pomou jedne pametne ljudske intervencije. Uko

liko se pojave vie specijalizuju, vie se komplikuju i time se ove
nesavrenosti produbljuju i neizbjeno umnoavaju; tako da su
bioloke pojave naroito inferiorne, u ovom pogledu, u odnosu na
pojave neorganske prirode. Zbog svoje jae zamrenosti, drutve
ne pojave moraju nuno biti najneuredenije od svih, istovremeno
kad su i najpromjenljivije, to je daleko od toga da se kompenzira.
Ako se, dakle, razmatra uopte, pojam prirodnih zakona, on od
mah ima za posljedicu odgovarajuu ideju utvrenog spontanog
reda, koja se uvijek vee za svako, shvatanje ma koje harmonije
Ali ova posljedica nije apsolutnija od principa iz kojeg proizilazi.
Dopunjujui ga neophodnim razmatranjem rastue komplikovanosti pojava, prema glavnoj naunoj hijerarhiji uspostavljenoj na po
etku ove Rasprave, dopunjujemo takoe shvatanje ovog reda, isto
vremenim porastom njegove neizbjene nesavrenosti. Takav je, u
ovom pogledu, pravi karakteristian duh pozitivne filozofije, na
koga smo, ukratko, ovdje podsjetili u cjelini. Iako se vidi koliko
se on duboko razlikuje od ove sistematske tendencije ka optimizmu
ije je porijeklo, oigledno, teoloko, jer hipoteza upravi koju jt
poslalo provienje, i koja je stalno aktivna u optem toku dogaaja, moe prirodno samo dovesti do ideje nunom usavravanju
njenog postepenog ispunjenja. Treba meutim priznati da je, u
glavnom razvoju ljudskog uma, pozitivno shvatanje prvo proizalo
iz same teoloke dogme, i ono je njena krajnja obnova, kao to to
moe potvrditi jedna prava istorijska analiza: ba na bitno isti na
in je princip uslov ivota, po svom porijeklu, potekao iz hipote
ze krajnjim uzrocima, kao to je i filozofski pojam matematikih
zakona ranije proizaao iz metafizikog misticizma moi brojeva;
analogija je potpuno ista u svim ovim razliitim sluajevima. Ona
zavisi uvijek od ove nune tendencije naeg razuma da neograni
eno uva svoja opta sredstva rezonovanja, bilo kad da su bila
otkrivena, prilagoavajui ih zatim postepeno novim oblicima ak
tivnosti prema izvjesnim odgovarajuim promjenama koje uvaju
ovim dragocjenim prvim inspiracijama ljudskog genija, svu nji
hovu glavnu vrijednost, ak je i korjenito poveavaju neophodnim
ienjem kao to sam to ve istakao, mnogo prije, u spisu, na ko
ji sam ve, vie puta upuivao, od poetka ove knjige. Ali, u ma
kojem sluaju, najmanja filozofska otroumnost bie dovoljna de
se odmah shvate karakteristine razlike koje od sada duboko dije
le novi princip od stare dogme. U posebnom sluaju koji ovdje raz
matramo veoma je jasno da pozitivna filozofija, ukazujui na spon
tano pokoravanje svakog stvarnog politikog reima odgovaraju
oj civilizaciji, da bi se on mogao ustanoviti, i naroito trajati, ui
takoe, na jedan nita manje nuan nain, da ovaj prirodni red mo
ra biti najee veoma nesavren, zbog krajnje komplikacije poja

142

143

va. Daleko od toga da, u ovoj vrsti pojava, dobija ljudsku interven
ciju jedna takva filozofija je, nasuprot trai, osobito njenu razbo
ritu i aktivnu primjenu, u jednom mnogo viem stepenu, nego koo
svih ostalih moguih pojava, predstavljajui direktno drutvene po
jave kao, po svojoj prirodi, istovremeno najpromjenljivije od svih
i kao one koje imaju najvie potrebe da budu korisno mijenjane
prema racionalnim uputstvima nauke. Ona zadrava pravo samo na
intelektualno usmjerenje te neophodne intervencije, ije nune gra
nice, bilo opte ili posebne, ona najprije odreuje: ne precjenjuju
i joj stvarnu efikasnost, ona joj zabranjuje upotrebu jedino u slu
ajevima gdje moe sigurno predstavljati samo beskorisno troenje
snaga, po istoj osnovnoj ekonomiji kao i kod svih ostalih prirod
nih pojava, i naroito nezavisno od svakog uzaludnog, ma kojeg
prestia, boenskog ili ljudskog. Krajnja novost jedne takve poli
tike filozofije moe uiniti da se, u poetku, dosta pogrijei u ve
zi sa njenim pravim karakterom, da se upute njenom optem duhu
prigovori koji su joj jaodvratniji. Treba se, ak, moda, bojati,
i ja ne oklijevam da to otvoreno kaem, zbog nae prirodne slabos
ti da efektivni ivot prevladava nad racionalnim, da kad ova filo
zofija bude poela da dobija neki stvarni uticaj nee biti sistemat
ski optuena za drutvenu mlakost i za politiku indiferenciju od
strane onih kojima toliko treba, naroito danas, da razvijaju, po
svaku cijenu, jednu bunu materijalnu aktivnost; jer spekulativni
ljudi mogu rijetko oekivati da e biti na odgovarajui nain poto
vani od ljudi od akcije. Sa moralne take gledita pozitivna politi
ka b imogla dostojno odgovoriti na takva optuivanja samo sa jed
nog .dovoljno odluujueg, aspekta, stvarnim rezultatima svoje
dnevne primjene. Sto se tie filozofske diskusije, svako moe lako
prosuditi, prema prethodnim kratkim pregledima kako e je podati. Da bi se, jasno, sa ovog stanovita vidjela tata iracionalnost
ove uzaludne optube za politiki optimizam, dovoljno je ak upo
zoriti na oiglednu nedosljednost jedne takve optube u vezi sa
najsloenijim pojavama, dok se niko ne usuuje, naravno, podvesti
pod nju najprostije pojave koje pozitivna filozofija predstavlja, prisvem tom, kao da su nuno spontano bolje ureene i manje pro
mjenljive. I, meutim, moglo bi se, ipak, desiti da, isti duhovi koji
je optuuju u politici za tobonji optimizam, joj istovremeno upu
te kao glavnu protivrjenost suprotni prijekor, da suvie podcje
njuje vladu provienja u odnosu na itav ostatak prirodne ekono
mije!
Dva glavna motiva me ovdje tjeraju posebno da insistiram na
ovom elementarnom pojmu fundamentalnog osnovnog konsensusa
koji je svojstven drutvenom organizmu: najprije to je pretjerani
filozofski znaaj ove osnovne ideje drutvene statike, koja po svo
joj prirodi mora predstavljati prvu racionalnu osnovu svake nove

144

politike filozofije; i uzgredno, jer razmatranja prave dinamike

sociologije moraju spontano dominirati u itavom preostalom dije
lu ove knjige, s obzirom da su danas najneposrednije interesantna
i prema tome bolje shvaena, postalo je tim vie neophodnije da
se prethodno opie opti duh socijalne statike, koji je poslije toga
mogao biti samo razmatran na posredan ili implicitan nain. Obuh
vaena u svoj svojoj irini, tj. bez odbacivanja ove bitne veze, sa
da dosta ispitane, izmeu ideje drutva i ideje vlade, jedna takva
pozitivna koncepcija drutvene harmonije daje spontano, kao to
sam to izjavio, itavom svojom konkretnom primjenom, naunu os
novu jedne zdrave osnovne teorije politikog reda u pravom smi
slu, bilo duhovnog, ili ak zemaljskog. Jer ona direktno dovodi do
toga da se uvijek razmatra, zatien od svake samovolje, vjetaki
i voljni red kao prosto opte produenje prirodnog i nevoljnog re
da, kojem tee nuno i neprekidno, u ma kojem pogledu, razliita
ljudska drutva: tako da svaka politika institucija koja je zaista
racionalna, da bi sadrala jednu stvarnu i trajnu drutvenu efakasnost, mora stalno poivati na tanoj prethodnoj analizi odgovara
juih spontanih tendencija, koje jedino mogu njenom autoritetu
dati dovoljno vrste osnove: jednom rijeju, radi se u biti tome
da se red posmatra da bi ga, na odgovarajui nain usavrili, a ni
kako da bi ga stvorili, to bi bilo nemogue. Sa naune take gle
dita, koja treba da preovlauje u, ovoj Raspravi, ova osnovna ide
ja univerzalne drutvene solidarnosti postaje ovdje neizbjean nas
tavak i neophodan dodatak jednog osnovnog pojma koji je zasno
van u prethodnoj knjizi, kao izuzetno pogodan za prouavanje i
vih bia. U svojoj naunooj strogosti, ovaj pojam konsensusa nije
uopte, bez sumnje, striktno pogodan za jedno takvo prouavanje
i javlja se kao, po svojoj prirodi, neposredno i nuno zajedniki
svim pojavama, ali sa ogromnim razlikama u intenzitetu i oblici
ma, i prema tome u filozofskoj vanosti. Moe se zaista rei da,
gdje god postoji neki sistem, mora postojati, prema tome izvjesna
solidarnost: ak i sama astronomija, kod isto mehanikih pojava
nudi nam tome prvu stvarnu skicu odbacujui ideju svemira i
svodei je na prostu ideju svijeta, koja je jedina potpuno pozitiv
na, kao to sam to objasnio na svom mjestu; jer izvjesni poreme
aji jedne zvijezde mogu tako odjeknuti ponekad primijetno, na
neku drugu, putem izmjene gravitacije. Ali, treba u vezi sa ovim
priznati uglavnom da konsensus postaje uvijek utoliko prisniji i
izraeniji ukoliko se primjenjuje na pojave koje su postupno slo
enije i manje opte: tako da, pratei moju osnovnu naunu hije
rarhiju, prouavanje hemijskih pojava obrazuje, po svojoj priro
di, zbog toga kao i zbog sveg ostalog, jednu vrstu osnovnog posred
nika izmeu anorganske i organske filozofije, u ta se moe sva
ko lako uvjeriti. Prema ovom principu, ostaje ipak neosporno da

145

e, u saglasnosti sa preovlaujuim filozofskim navikama, naroi

to kod organskih sistema, zbog njihove vee komplikacije uvijek
odgovarati bitno nauni pojam solidarnosti i konsensusa, uprkos
njihovoj nunoj univerzalnosti. Samo onda ovaj pojam, koji je dov
de isto sporedan, uspostavlja neposredno neophodnu osnovu za
cjelinu pozitivnih shvatanja, i njegovo preimustvo tu postaje uto
liko izraenije ukoliko se radi sloenijim organizmima, ili sloe
nijim i posebnijim pojavama. Tako na primjer, ivotinjski konsensus je mnogo sloeniji od biljnog konsensusa: on se ak oigled
no razvija ukoliko se ivotinjsku podie do svog maksimuma u
ljudsku prirodu; najzad kod ovjeka nervni aparat postaje, vie
nego ijedan drugi, glavno sjedite bioloke solidarnosti. Pratei ra
zumno ovaj filozofski hod, prema osnovnoj cjelini naih pozitiv
nih saznanja, ovaj veliki pojam treba, dakle, priori da stekne, u
optem prouavanju drutvenog organizma, jedno nauno preimu
stvo, jo vee od onog koje mu svi zdravi duhovi dodjeljuju sada
bez oklijevanja u biologiji, zbog neospornog porasta komplikacija
koje su svojstvene ovom novom redu pojava. Dakle, sadanji duh
politike filozofije, nasuprot, bitno i stalno apstrahujui ovu osnov
nu solidarnost izmeu svih razliitih drutvenih aspekata, uvodi u
najviem stepenu. da bi je direktno rijeio, jednu takvu filozofsku
anomaliju, koja je, kao to ja mislim tu, na odgovarajui nain,
stigla, mada sumarnim objanjenjem koje je kasnije razvijano.
Ova prethodna operacija je bila, dakle, takoe neophodna za racio
nalnu koordinaciju socijalne fizike sa drugim osnovnim naukama,
koju smo ve priznali kao nunu za pravo opte osnivanje te nove
nauke.
Ocijenjen sada u odnosu na metod u pravom smislu, poseban
predmet ovog poglavlja, ova osnovna koncepcija drutvenog kon
sensusa, ima za glavni cilj da odmah odredi, sa autoritetom i znat
nim poletom, jednu od glavnih osobina socioloke metode, onu od
svih, prema kojoj e ona, moda, mijenjati najdublje, zavisno od
prirode odgovarajuih pojava, cjelinu poziitivne metode. Zaista, po
to su drutvene pojave tako duboko povezane, njihovo stvarno
prouavanje ne bi moglo biti dakle nikada racionalno odvojeno;
odatle proizilazi stalna obaveza, neodbaciva, isto kao i neposred
na, da se uvijek istovremeno razmatraju razliiti drutvenu aspek
ti, bilo u drutvenoj statici, bilo prema tome u dinamici. Svaki od
njih moe, bez sumnje, postati zasebno prethodni predmet pravih
istraivanja, dobro je da on to bude u izvjesnom stepenu, da bi
snabdio nauku odgovarajuom graom. Ali ova prethodna nunost
primjenjuje se ak, sa savrenom strogou, samo u sadanjoj epo
hi, gdje se radi prvoj skici nauke, koja je primorana da upotreb
ljava najprije, uz neophodne predostronosti, inkoherentna posmatranja, iz kojih mogu proizai, u sasvim drugoj namjeri, kasnija ,i146

racionalna istraivanja. Kad osnivanje nauke bude dovoljno napre

dovalo, osnovna korelacija pojava e sluiti, bez sumnje, kao glav
ni vodi uobiajen u njihovom direktnom istraivanju, kao to u
to, naroito, kasnije objasniti. U svakom sluaju, ne obazirui se
ovdje na pravi nain neposrednog posmatranja, neosporno je da,
zbog ove nune solidarnosti koja karakterie jedan takav predmet,
nijedna drutvena pojava koja je prethodno istraivana bilo kojim
sredstvom, nee biti korisno uvedena u nauku dotle dok ostaje
shvaena na izolovan nain: i to ne samo sa gledita statike, gdje
se drutvena harmonija uvijek neposredno posmatra, nego ak i u
prouavanju drutvenog kretanja, gdje konsensus, iako manje ne
posredan, nije u stvari manje nadmoan, onako kako smo mu to
priznali. Svako odvojeno prouavanje razliitih drutvenih eleme
nata je dakle, po prirodi nauke, duboko iracionalno, i mora u su
tini ostati sterilno, kao na primjer prouavanje nae politike eko
nomije iako je ono bilo bolje obraeno. Oni dakle, koji se danas
trude da jo viie raskomadaju sistem drutvenih prouavanja slije
pom imitacijom metodskog komadanja koje je svojstveno neorganskim naukama, padaju, dakle, nehotino u ovu glavnu greku da
shvataju kao bitno sredstvo filozofskog usavravanja, jedno inte
lektualno stanje koje je potpuno neprihvatljivo za osnovne uslove jedne takve teme. Jednog dana e, bez sumnje, drutvena nauka
moi biti racionalno podijeljena, to e, do izvjesnog stepena, biti
korisno: ali mi ne moemo nikako znati danas u emu e se sasto
jati ova naknadna podjela, jer njen pravi princip proizilazi iz po
stepenog razvitka nauke, koja, sigurno, sada moe biti utemelje
na samo kroz prouavanje cjeline; ja sam ve gore dokazao da
ovdje postoji ak, jedna prava filozofska opasnost, da se od ovog
momenta realizuje, u ime stalnog razlanjivanja rada neophodna
razlika izmeu statikog i dinamikog stanja, uprkos njene oigled
ne racionalnosti i stalne upotrebe, U ma kojem dobu ove nauke
parcijalna istraivanja, koja joj mogu postati neophodna, mogu bi
ti na odgovarajui nain oznaena i shvaena samo u odnosu na
napredovanja integralnog prouavanja, koji e spontano oznaiti
posebne take ije e pravo osvetljavanje moi stvarno doprinjeti
direktnom usavravanju teme. Pratei svaki drugi put, dobili bi,
uglavnom, samo jednu sterilnu prepreku posebnih iracionalnih dis
kusija, slabo zasnovanih, a jo gore razraenih, koje su mnogo vii
e usmjerene da potpuno sprijee formiranje prave politike filo
zofije, nego da joj pripreme korisnu grau, kao to se to, u nae
vrijeme, vidi. Neosporno je, dakle, da shvatanja i prouavanja cje
line mogu sama, na odgovarajui nain doprinijeti danas direktnom
osnivanju pozitivne sociologije, bilo statike ili dinamike, i da tu
dobijeni radovi zatim silaze postepeno u rastuu posebnost, shvatajui uvijek da prouavanjem elemenata upravlja prouavanje sis-

147

Da se bolje shvati ova vana osobina cjeline koja je svojstvena

sociolokoj metodi, treba nauno posmatrati jedan takav uslov kao
da ne pripada izuzetno socijalnoj fizici, gdje on dostie samo naj
potpunije preimustvo, nego kao da je u nekom stepenu nuno za
jedniki svim razliitim djelovima opteg prouavanja ivih bia
koje se duboko razlikuje, u isto logikom pogledu, od svake neorganske filozofije. Jedan bitno empirijski aforizam, pretvoren u
nezgodan as, od strane modernih metafiziara u apsolutnu i neo
dreenu logiku dogmu, propisuje za svaki mogui subjekt da stal
no pristupa od prostog ka sloenom: ali ona nema za ovo, uglav
nom, drugi vrsti razlog, ako ne da jedan takav pristup odgovara
zaista, prirodi neorganskih nauka, koje su morale svojim prostijim
i brim razvojem i svojom viom usavrenou, neizbjeno sluiti
do sada kao glavni model propisima univerzalne logike. Ipak bi se
u stvarnosti, u tom pogledu, mogla shvatiti logika nunost, koja
je zaista zajednika svim moguim spekulacijama, kao oigledna
obaveza da se uvijek ide od poznatog ka nepoznatom, koje bi se,

naravno, bilo teko osloboditi, li koja po sebi ne namee neposred

no nikakvo stalno preferiranje. Ali jasno je da ovo spontano pra
vilo propisuje, isto tako, da se pristupa od sloenog ka prostom,
ukoliko je zbog prirode predmeta, jedan poznatiji i neposredno
pristupaniji od drugog. Dakle, postoji nuno, sa ovog gledita, os
novna razlika koja se ne moe izbjei, izmeu itave neorganske
filozofije i itave organske filozofije. Jer, kod prve, gdje je soli
darnost, prema naim prethodnim objanjenjima, veoma malo iz
raena, treba rijetko upotrebljavati prouavanje subjekta, radi se
istraivanju jednog sistema iji su elementi skoro uvijek mnogo
poznatiji od cjeline, i ak najee jedino neposredno shvatljivi, to
zaista zahtijeva da im se uobiajeno pristupa kao sluaju koji je,
manje ili vie sloen. Ali kod druge, nasuprot, kod koje ovjek ili
drutvo predstavlja glavni predmet, suprotan put postaje, najee,
jedini razuman, prema jednom drugom nunom slijedu istog logi
kog principa, jer je cjelina subjekta tada sigurno mnogo bolje po
znata i neposrednije pristupanija nego razliiti djelovi koji e se
razlikovati kod nje kasnije. Prouavajui spoljni svijet naroito je
cjelina ta koja nam neizbjeno izmie, i koja nam uvijek ostaje du
boko nerazumljivom; kao to sam to pokazao, uglavnom, u drugoj
knjizi ove Rasprave, gdje smo priznali da ideja svijeta nee nika
da zbog svoje prirode, postati zaista pozitivna, i da je pojam sun
evog sistema najsloeniji, te ga neemo moi jasno shvatiti. Na
suprot, u biolokoj filozofiji, samo detalji ostaju nuno nepristu
pani kada se eli veoma produbiti njihovo prouavanje: i to se
jasno potvruje posmatrajui, da, u ovoj drugoj polovini prirode
filozofije, bia su, uopte, utoliko manje poznata, ukolako su sloe
nija i na viem stupnju razvitka, tako da je, na primjer, opta ideja
ivotinje sigurno jasnija danas nego manje sloena ideja biljke, i
to postaje uvijek izraenije ukoliko se pribliava ovjeku, koji je
glavna bioloka jedinka iji pojam, mada najsloeniji od svih, i
ni uvijek neophodnu polaznu taku jedne takve cjeline spekulacija.
Tako. uporeujui na odgovarajui nain, ove dvije velike polovi
ne prirodne filozofije, vidi se, naravno, da zbog razloga koji su glav
ni za predmet, imamo, u jednom sluaju prvi stupanj sloenosti, a
u drugom, zadnji stupanj jednostavnosti, ije nam stvarno istrai
vanje ostaje neizbjeno zabranjeno: to potpuno opravdava optu
inverziju, svojstvenu svakoj od njih, racionalnom putu koji od
govara drugoj. Sociologija, nije, dakle uopte jedina nauka, gdje
nunost da se obino pristupa od cjeline ka djelovima postaje nad
mona; sama biologija, mora nam predstavljati, ve zbog veoma
slinih razloga, i na manje dvosmislen nain, jednu takvu filozof
sku osobinu. Moda ak, bioloka filozofija u pravom smislu, ne
davno konstituisana, i pod veoma naglaenim uticajem jedne em
pirijske imitacije prethodnih nauka, nije jo, u tom pogledu, pot
puno ispoljila svoj pravi duh: ja sam, bar, veoma raspoloen da ga

148

149

tema, iji e, sve jasniji i jasniji opti pojam, neprestano moi da

vri glavno osvetijavanje svakog posebnog aspekta, izuzev neizbje
nih sporednih otpora. Ne treba negirati da stroga filozofska obave
za da prati jedan takav put zbog svoje karakteristine solidarnosti
svih drutvenih pojava, poveava ozbiljno osnovne tekoe, koje
krajnja komplikacija predmeta mora ve toliko unijeti u racional
nu obradu ove nove prirodne nauke zahtijevajui od nje, obino,
mnogo jai i mnogo izdrljiviji intelektualni napor, da ne dopusti
da pobjegne ili se izbrie ijedan od brojnih istovremenih aspekata
koje ona mora nuno uvijek obuhvatiti. Ali, ovaj uslov je tako
oigledno propisan od naunog duha, da se u njemu moe vidjeti
samo jak razlog vie da se ovo, zaista nadmono prouavanje rezervAe samo za najvie naune umove, bolje pripremljene od svih
ostalih, pametnim i vjetim vaspitanjem da podnesu kontinuitet
najveih spekulativnih napora, i da se trude ak bez odmora, sav
jesnije nego u ijednom sluaju, da esto pomognu njen razuman po
let potpunijim podinjavanjem strasti razumu. Svako moe tada
lako prosuditi koliko se. u svakom pogledu, raspoloenja, bilo inte
lektualna ili moralna, koja preovlauju danas i koja su. ponekad,
ak sistematski potvrena, potpuno suprostavljaju stvarnom ispu
njenju velikog filozofskog djela, koje je sada odreeno da slui
kao neophodna osnovna drutvenoj reorganizaciji modernih naro
da; tako da izgleda to je cilj tee dostid, manje se za njega dos
tojno spremna. Nema sumnje da jedna tako alosna nesloga izmeu
sredstava i cilja mora uvijek doprinositi mnogo, mada na posredan
nain, spontanom produenju socijalnih nereda, iji je prvi princip
u sutini intelektualni, kao to vjerujem da sam to ve sporo pre
vie pokazao.

mislim, i da predvidim da e, u nastavku, ukoliko se bude vie konstituisala njena racionalna originalnost, utoliko, ovaj nadmoni put,
od sloenijeg ka manje sloenom, postati u njoj neposredniji i o
triji, nego to se to danas Vidi. Ipak je oigledno da, zbog prirode
svojih pojava, socijalna fizika mora nuno predstavljati, kao to
smo to ve posebno ustanovili, najpotpuniji i najneospomiji razvoj
ove velike logike promjene, a da ne mijenja pak nepromjenljivo
jedinstvo glavne pozitivne metode. Zaista, uska solidarnost predme
ta postaje ovdje toliko nadmona u odnosu na ono to nudi obina
biologija da svako posebno prouavanje nekog djeliminog aspekta
mora biti odmah shvaeno kao duboko iracionalno i potpuno ste
rilno, i da vie moe sluiti kao prethodna elaboracija za prelimi
narno nabavljanje razliite naune grae, i ak sa rezervom da e
biti neophodna jedna zavrna korektura. Uostalom, da se, koliko je
mogue, preduprijede prazne i djetinjaste diskusije, danas previe
neminovne, nije nepotrebno podsjetiti, ovdje, zavravajui jedno
takvo objanjenje, da pozitivna filozofija, podreujui uvijek idealnost stvarnosti, nee nikad prihvatiti ove prazne logike kontro
verze, koje sama spontano prouzrokuje metafizika filozofija ap
solutnoj vrijednosti ove ili one metode ne obazirui se na svaku
naunu primjenu; naklonosti, koje su uvijek relativne, koje ona
poklanja u tom pogledu, mogu samo, u svakom sluaju praizai iz
najbolje harmonije koja je konstatovana izmeu sredstava i cilja
naklonosti e odmah promijeniti predmet, bez ikakve pogrene
upornosti i bez i najmanje filozofske nedosljednosti, ako stvarna
upotreba bude otkrila kasnije inferiornost metode, koja je najprije
usvojena; od ega se sigurno ne treba uopte bojati, u pitanju ko
je smo mi istraivali.
Poto je ovo prethodno izlaganje unaprijed dovoljno opisalo
glavni duh koji je svojstven statikoj sociologiji, sad nam ostaje,
da bi mogli prethodno odrediti pravi opti duh nove politike filo
zofije, da razmatramo takoe, na neposredan ali sumaran nain,
filozofsku koncepciju koja treba da rukovodi u dinamikom proua
vanju ljudskih drutava, i koja neposredno predstavlja glavni pred
met novog eksplicitnog rada. Mada je drugi predmet obino pot
punije cijenjen i poznatiji, izlaganja koja su manje opsena bie
ovdje dovoljna, naroito u nastavku prethodnih objanjenja, koja
e unaprijed tu uprostiti najvee tekoe, zbog tijesne veze koja u
takvom predmetu mora racionalno postojati izmeu teorije egziistencije i teorije kretanja, ili sa iskljuivo politike take gledita, iz
meu zakona poretka i zakona napretka. Treba uostalom uzgred
napomenuti da nas spontano preimustvo dinamike sociologije u
itavom nastavku ove knjige ovlauje, u ovom momentu da svedemo na, to je mogue vie, optu ocjenu, ija prva nesavrenost,
i ak sporedne praznine, mogu biti postepeno nadoknaene cjeli
nom zadnjih lekcija.
150

Mada statiko shvatanje drutvenog organizma mora, zbog pri

rode predmeta, konstituisati prvu racionalnu osnovu itave socio
logije, kao to sam to objasnio, treba ipak priznati da u njoj ne
samo socijalna dinamika ini dio koji je najneposrednije interesan
tan, uglavnom u nae vrijeme, nego naroito, sa iskljuivo naune
take gledita, da ona jedina dovrava davanje najotrijeg filozof
skog karaktera cjelini ove nove nauke, inei da direktno prevlada
pojam koji najvie razlikuje sociologiju u pravom smislu od obi
ne biologije, tj. glavna ideja stalnog napretka, ili radije postepenog
razvitka ovjeanstva. U jednoj metodikoj raspravi politike filo
zofije bi, bez sumnje odgovaralo da se najprije analiziraju indivi
dualni podsticaji koji postaju pravi elementi ove progresivne sna
ge ljudske vrste dovodei ih u vezu sa osnovnim instiktom, koji je,
osobito sloen, rezultat nune saradnje svih naih prirodnih tenji,
koji direktno tjera ovjeka da neprestano poboljava, u svim pogle
dima, svoj, ma koji, poloaj, ili racionalnijim ali ekvivalentnim iz
razima, da uvijek razvija, u svakom pogledu, cjelinu svog fizikog,
moralnog li intelektualnog ivota, koliko god to onda doputa sistem
prilika u kojima se on nalazi smjeten. Posmatrajui ovdje ovaj
prethodni pojam kao ve dovoljno osvijetljen danas kod naprednih
duhova, mora odmah razmatrati osnovno shvatanje socijalne dina
mike, tj. prouavanje ove neprekidne sukcesije, razmatrane u i
tavom ovjeanstvu. Da bi na odgovarajui nain uvrstila ideje,
vano je prethodno uspostaviti, neophodnom naunom apstrakci
jom, slijedei odlinu vjetinu koju je Kondorse pametno zaveo,
nunu hipotezu jednog jedinog naroda prema kojem bi se idealno
iznosile sve uzastopne drutvene promjene koje se stvarno posmatraju kod razliitih naroda. Ova racionalna pretpostavka se mnogo
manje udaljava od stvarnosti nego to se to obino pretpostavlja:
jer, sa politike take gledita, pravi nasljednici ovog ili onog na
roda su sigurno oni koji su koristei i nastavljajui, njihove poet
ne napore, produili njihove drutvene napretke, bilo kakvo da je
tlo na kojem ive, i ak rasa od koje potiu; jednom rijei politi
ki kontinuitet naroito mora regulisati socioloko naslee, mada
jedinstvo djelova mora, uostalom, krajnje uticati, u oubiajenim
sluajevima na ovaj kontinuitet. Ali bez preduzimanja ovdje jednog
takvog ispitivanja, rezervisanog prirodno za jednu posebnu raspra
vu, gdje bi ideja nacije ili naroda bila direktno podinjena pozitiv
noj analizi, dovoljno je za na cilj upotrijebiti, obino, predloenu
hipotezu, kao prostu naunu vjetinu ija korisnost nije sporna.
Tako postavljen pravi opti duh dinamike sociologije se sa
stoji u shvatanju svakog od ovih uzastopnih drutvenih stanja kao
nunog rezultata prethodnog, i kao neophodnog pokretaa sljede
eg, po sjajnom aksiomu velikog Lajbnica: Sadanjost je gro bu
dunosti. Nauka ima od sada za cilj, u tom pogledu, da otkrije
stalne zakone koji upravljaju tim kontinuitetom i ija cjelina od151

reuje glavni put ljudskog razvitka. Jednom rijei, drutvena di

namika prouava zakone sukcesije, dok drutvena statika trai za
kone koegzistencije: tako da opta primjena prve bude u pravom
smislu snadbijevanje praktine politike istinitom teorijom progre
sa, u isto vrijeme kad druga spontano formira teoriju poretka; to
ne mora ostaviti ni najmanju razumnu sumnju na neophodnu spo
sobnost jedne takve filozofske kombinacije da na odgovarajui na
in zadovolji dvostruku osnovnu potrebu savremenih drutava.
Po jednoj takvo definiciji drutvena dinamika se direktno pred
stavlja sa jednim pravim naunim karakterom, koji bi dozvolio da
se odstrani kao tetna tako uznemirujua kontroverza ljudskom
usavravanju, i ija e premo morati okonati zaista ovu jalovu
diskusiju, prenijevi je zauvijek iz polja adealnosti u polje stvar
nosti, ukoliko su bar zavriva bitno metafizika osporavanja. Ako
se uopte ne treba plaiti padanja u metafiziko prenemaganje, i
naroito, pojave izbjegavanja tobonje glavne tekoe koju pozitiv
na filozofija spontano odstranjuje, kao to sam naveo bie lako, po
mom miljenju raspraviti itavu socijalnu fiziku, ne upotrebljava
jui ni jedan jedini put rije usavravanje, zamjenjujui ga uvijek
prosto naunim izrazom razvoj, koji oznaava, bez ikakve moralne
ocjene, neospornu optu injenicu. Oigledno je, ak, da jedan ta
kav apstraktan pojam, nije uopte, po svojoj prirodi, iskljuivo svoj
stven sociologiji, i da on ve postoji, na jedan vrlo slian nain, u
prouavanju individualnog ivota, gdje biolozi od njega imaju sa
da stalnu korist u komparativnoj analizi razliite starosti organiz
ma, naroito ivotinjskog. Ovaj nauni pristup, ukazujui na prvu
klicu ovog razmiljanja je veoma zgodan da opie isto spekulativ
nu namjeru koja najprije mora prethoditi njenoj stalnoj upotrebi,
odbacujui tetne i iracionalne kontroverze potovanoj zasluzi ra
zliitih uzastopnih stanja, da bi se ograniio na prouavanje zako
na njihove stvarne sukcesije. Zatim treba priznati da nuna zavis
nost razliitih drutvenih stanja, obrazuje u politikoj filozofiji, po
prirodi stvari, jednu koncepciju, koja je, na sasvim razliiti nain,
nadmonija nego to to moe biti u biolokoj filozofiji, individualni
slijed godina. Ovaj veliki pojam drutvenog niza, ponovo nalazi,
bilo za nauku, ili ak za samu metodu, svoj pravi ekvivalent u biolo
giji, ne u analizi starosti, nego jedino u shvatanju osnovnog organ
skog niza, kao to u to neposredno objasniti na kraju ovog poglav
lja.
Budui da sam, ve prethodno dokazao neophodno postojanje
sociolokih zakona, u najteem i najnesigurniijem sluaju, tj. u od
nosu na statiko stanje, bilo bi, bez sumnje, nekorisno formalno
insistirati ovdje na nunosti koja je mnogo bolje ocijenjena i mno
go manje sporna, dinamikih zakona u pravom smislu. U svako
vrijeme i na svako mjesto, sam, uobiajen tok naeg individualnog
ivota, uprkos njegovoj krajnjoj kratkoi, je neprestalno dovoljan
152

da dozvoli da se opaze, ak nehotino, neke znatne promjene koje

su proizale iz razliitih pogleda u drutveno stanje, i emu. naj
starije slike ljudskog ivota konstatuju, ve sa toliko naivnosti, in
teresantno svjedoenje, ne obazirui se na svako sistematsko mi
ljenje. Dakle, to je spora, postepena, ali stalna akumulacija, ovih
neprekidnih promjena, koje malo po malo obrazuju drutveno kre
tanje, ije trajnje u jednoj generaciji mora redovno odvojiti razli
ite, malo otrije korake, jer se naroito, stalnim obnavljanjem
odraslih vre u politici osnovne i najznatnije promjene, one koje
podnosi sama individua mogu biti najee, veoma malo vidljive.
U jednoj epohi, gdje srednja brzina ove osnovne progresije izgleda
svima znatno ubrzana, bilo kakvo da je, uostalom, moralno milje
nje koje se njoj formira, niko ne moe vie osporiti stvarnost jed
nog kretanja, koje duboko osjeaju oni isti koji ga proklinju. Racio
nalna kontroverza moe dakle, postojati danas samo stalnom pod
injavanju ovih velikih dinamikih pojava nepromjenljivim pri
rodnim zakonima; to, uglavnom ne bi dozvoljavao nikakvu raspra
vu niko ko se direktno nalazi na . optem stanovitu pozitivne filo
zofije, to je, istina, uslov koji se jo veoma rijetko ispunjava. Ali.
dopunjujui posmatranje bilo bi lako konstatovati, u bilo kom po
gledu da se razmatra drutvo, da su ove sukcesivne promjene pod
injene odreenom redu. ije je racionalno objanjenje, prema pro
uavanju ljudske prirode, ve mogue u jednom dosta velikom bro
ju sluajeva dok se za ostale treba nadati, da e se kasnije razum
jeti. Ovaj red predstavlja, uostalom, znaajnu postojanost koju bit
no izraava tano poreenje paralelnih razvoja, posmatrano kod ra
zliitih i nezavisnih populacija, za to svako moe ovdje lako nai
karakteristine primjere, od kojih e glavni, uostalom biti sponta
no miljeni u istorijskom dijelu ove knjige. Poto je, dakle, s jedne
strane, postojanje drutvenog kretanja, od sada neosporno, i poto,
s druge strane neprekidan red razliitih stanja drutva se ni u kom
pogledu ne vri, samovoljnim redom, treba dobro posmatrati sva
ku nunost ove velike stalne pojave, kao potinjenu prirodnim, takode pozitivnim zakonima, ma da komplikovanijim. od zakona svih
drugih, bilo kojih pojava, sem ako ne upotrijebimo teoloku vje
tinu stalnog provienja, ili ne pribjegnemo mistinoj moi metafi
zikih entiteta. Nema zaista tu druge intelektualne alternative: je
dino e se na kategoriji drutvenih pojava morati zavriti stvarno,
u naem vijeku, osnovna borba, neposredno zapoeta ve tri vijeka,
izmeu pozitivnog i teoloko-metafizikog duha. Prognane zauvijek,
redom, od svih ostalih kola ljudske spekulacije, bar u principu.
teoloka i metafizika filozofija, vladaju danas samo u sistemu dru
tvenih prouavanja: radi se najzad tome da se iskljue iz ovog
posljednjeg podruja, to mora naroito proizai iz osnovne koncep
cije drutvenog kretanja, kao nuno potinjenog nepromjenljivim
prirodnim zakonima, umjesto da njime upravljaju bilo koje volje.
153

Mada se osnovni zakoni drutvene solidarnosti naroito potvr

uju u ovom stanju kretanja, jedna takva pojava uprkos svom ne
promjenljivom nunom jedinstvu, moe biti korisno potinjena. da
bi se olakalo prethodno posmatranje, stalnom racionalnom razlanjivanju, razliitih, ali korelativnih osnovnih aspekata ljudske eg
zistencije, koji se naizmjenice razmatraju kao fiziki, moralni, in
telektualni i najzad, politiki aspekti. Dakle, sa nekih od ovih pret
hodnih taaka gledita, kad se razmatra najprije cjelina opteg kre
tanja ovjeanstva, od najstarijih istorijskih vremena do naih da
na, bie lako konstatovati da su se razliiti koraci stalno vezali za
odreeni poredak, kao to e to istorijski dio ove knjige spontano
pokazati, ukazujui na glavne zakone ove nune sukcesije. Ja se
moram ovdje ograniiti na citiranje, uglavnom, intelektualne evo
lucije, koja je najneodbacivija i koja je najkarakteristinija od svih,
utoliko ukoliko je manje sprijeena i naprednija od svake druge i
koja u tom svojstvu mora sluiti uvijek kao glavni vodi. Glavni
dio ove evolucije, onaj koji je najvie uticao na opti napredak sa
stoji se bez sumnje, u neprekidnom razvitku naunog duha, poev
od prvih radova Talesa i Piragore do radova Lagrana i Biaa. Da
kle nijedan obrazovan ovjek ne moe danas sumnjati da u ovoj
dugoj sukcesiji napora i otkria ljudski genije nije uvijek slijedio
tano odreeni put, ije bi prethodno tano poznavanje moglo na
neki nain dozvoliti jednom dovoljno informisanom umu da pred
vidi, prije njihove, vie ili manje bliske, realizacije, glavne napret
ke rezervisane za svaku epohu, pratei odlian sumaran ekspoze.
koji je, poetkom prolog vijeka dao sjajni Fontenel. Mada istorijska razmatranja mogu biti sluajno opisana, i iz iskljuivo spored
nih razloga, u prve tri knjige ove Rasprave, svako je ipak u njima
mogao spontano konstatovati brojne primjere koji se ne mogu od
baciti, ove nune sukcesije, koja je komplikovanija ali i manje sa
movoljna od ijednog prirodnog zakona u pravom smislu rijei, bi
lo u onom to se odnosi na vlastiti razvoj svake posebna nfiuke. ili
na uzajamni uticaj razliitih grana prirodne filozofije. Principi ko
ji su prije postavljeni, na poetku ovog djela, glavnom razvitku
naeg uma i optoj hijerarhiji nauka, mogli su mnogo olakati
ta razmatranja i utisnuti im. naroito, od poetka, neizbrisivu ra
cionalnost, koja e moi zatim uprostiti, u velikom stepenu, istorijsku analizu kad joj moramo neposredno pristupiti. Moglo se
dakle tako ve uvjeriti, u vanim i razliitim sluajevima da e. u
tom pogledu, veliki napreci svake epohe, i ak svake generacije,
nuno proisticati uvijek iz stanja koje je neposredno prethodilo:
tako da se genijalni ljudi, kojima su obino ti napreci veoma eks
kluzivno dodijeljeni, pokazuju, uglavnom, samo kao pravi organi
jednog predodreenog kretanja, koji su, zbog njihove nestaice, ot
voreni za druge ishode, kao to to istorija esto potvruje, na naj
jasniji nain pokazujui vie eminentnih duhova potpuno spremnih
154

da istovremeno izvre najvee otkrie, koji su morali meutim ima

ti samo jedan organ. Svi, bilo koji djelovi ljudske evolucije, sadre
uglavnom, kao to emo to konstatovati kasnije, veoma slina posmatranja mada komplikovana i tee procjenljiva. Bilo bi sigurno
suvino zaustaviti se ovdje, na nekom slinom opisu, ak i sumar
nom, u vezi sa umjetnou u pravom smislu, iji je prirodni napre
dak, bilo poseban ili kombinovan, danas dovoljno oigledan. Vid
ljivi izuzetak koji se odnosi na lijepu umjetnost dobie, spontano
u naem neposrednom prouavanju socijalne dinamike, jedno ra
cionalno objanjenje, nadam se potpuno dovoljno da sprijei od sa
da zdrave duhove da vide u ovom vanom sluaju jednu vrstu oz
biljnog prigovora protiv pravilne cjeline nunog i neprekidnog kre
tanja ovjeanstva. Sto se tie onog dijela ovog velikog kretanja
koji izgleda danas najmanje podvodiv pod prirodne zakone tj. po
litikog kretanja u pravom smislu, koje se jo shvata kao da ga
samovoljno reguliu odgovarajue snane volje, svako e moi, me
utim, priznati, sa istom sigurnou, bar kao i u svakom drugom
sluaju, da su se razliiti politiki sistemi zaista istorijski smjenjiva
li, slijedei jednu povezanost koja je veoma racionalno znaajna,
redom koji je tano utvren, tako da se ne plaim da ga unaprijed
predstavim kao jo neizbjeniji od reda razliitih optih, i naroito
posebnih stanja ljudskog uma, kao to emo to vidjeti na svom
mjestu.
Da bi bolje razvili, uostalom, ovaj neophodan prethodni osje
aj nunom postojanju pozitivnih zakona u socijalnoj dinamici,
bilo u kom pogledu da se on razmatra, itaocu e korisno pomoi
osnovna solidarnost koja je ve dokazana za statiko stanje izme
u svih razliitih drutvenih elemenata. Ona mora utoliko vie
postojati za vrijeme kretanja koje bi bez nje zavrilo, kao u meha
nici, u spontanom determinisanju potpunog raspada sistema. Da
kle, razmatranje jedne takve povezanosti uproava i uvruje is
tovremeno prethodna dokazivanja nunog dinamikog poretka, jer
je tako dovoljno da bude konstatovana u nekom pogledu, da bi
odmah biva racionalno ovlaena da unaprijed proiri isti princip
na sve ostale drutvene aspekte; to povezuje neposredno izmeu
tih aspekata sve parcijalne dokaze koji se mogu dobiti riz stvarno
sti ovog naunog pojma. U izboru i korienju ovih razliitih pro
vjeravanja, upuujem itaoca da najprije primijeti da, po prirodi
stvari, zakoni drutvene dinamike moraju nuno biti utoliko jas
niji ukoliko se odnose na vee stanovnitvo, gdje sporedni neredi
imaju manje uticaja, kao to sam ve na to ukazao u odnosu na
statike zakone. Treba, uostalom, imati u vidu ovdje, u tom po
gledu, kao naroito dinamikom, u slinu misao, da osnovni zakoni
postaju takoe, svom nunou, utoliko neumaljtiviji, i prema tome
znaajniji, ukoliko se primjenjuju na napredniju civilizaciju, jer
se, drutveno kretanje, najprije nejasno i neodreeno, mora pri155

rodno izraziti i kasnije ojaati u mjeri u kojoj traje i prevazilazi,

razmatranje, koje je primjenljivo na sve socijalne aspekte moi e
sa rastuom energijom, sve sluajne uticaje. Ovo dvostruko stalno
nadam se, na odgovarajui nain upotrijebljeno, voditi jasno itao
ca u preliminarni rad, na koji mu moram ovdje ukazati, i od ko
jeg ga ne mogu osloboditi da bi mogao korisno da prati prouava
nje sadanje knjige. Sto se tie filozofske koordinacije cvih pret
hodnih djeliminih dokaza, ije kombinovanje nije ni malo ravno
duno prema nauci, moram takode obavijestiti itaoca da glavna
evolucija ovjeanstva, komparativno razmatrana sa razliitih dru
tvenih aspekata, mora biti, po prirodi stvari, utoliko vie nuno
podreena vrhovnim zakonima prirode, ukoliko se odnosi na sloe
nije pojave, gdje se nepravilnosti, koje su proizale iz bilo kojih in
dividualnih uticaja, moraju, prirodno, unaprijed brisati. Razum
ljivo je tako, kakva nedosljedna iracionalnost postoji tu, danas, na
primjer, kad se, s jedne strane posmatra nauno kretanje kao pod
injeno pozitivnim zakonima, a s druge, politiko kretanje kao
veoma samovoljno; jer ono, uglavnom, zbog svoje velike komplika
cije, upravljajui vie individualnim poremeajima mora biti jo
neizbjenije preddeterminisano od drugog, gdje lini genije sigur
no vri vie uticaja, kao to smo na to ukazali neposredno rasprav
ljajui osnovnim granicama drutvene akcije. Ma kako paradok
salno mogao danas izgledati jedan takav princip, ne sumnjam da
on nee biti konano potvren produbljenim istraivanjem teme.
Saglasno mojim prvim napomenama, potvruje se sada, na je
dan isto neodbaciv kao i spontan nain, mogunost da se saeto
opie ovdje pravi opti duh dinamike sociologije, ograniavajui
se na prouavanje neospornog stalnog razvoja ovjeanstva koji je
njen pravi nauni predmet, ne izjanjavajui se nipoto famoznom
pitanju usavravanja ovjeanstva. Dilo bi mi lako dj kraja
istrajem u jednom takvom raspoloenju, potpuno odbacujui tu is
forsiranu kontroverzu, koja izgleda danas, zbog i rac'oralnih preo
kupacija nae politike filozofije, mora snabdijevati nunu primi
tivnu osnovu itavog sistema socijalnih koncepcija: tobonja pre
mo ove diskusije bi se nala od tada neopozivo procijenjena iako
indirektno, samim izvoenjem ovog sloenog prouavanja ljudske
evolucije, bez obzira na sva razmatranja usavravanju. Ali, ma
kako korisna mogla biti ova striktna nauna strogost, koja bi zaista
morala vladati u jednoj metodskoj raspravi, i ma kako. slino spe
kulativno raspoloenje mora ak neposredno preovlaivati u ita
vom nastavku ove knjige, moram meutim ovdje u prvoj racio
nalnoj skici dati stvarni znaaj razliitim temeljnim objanjenjima
koja moe zahtijevati sadanje filozofsko stanje, ba i kad se ona
mogu javljati, s krajnje naune take gledita, kao iskljuivo slu
ajna i sporedna. Zbog toga smatram korisnim da ispitam sada. uk
ratko, ali neposredno, ovu uvenu filozofsku prepirku, suvie dje156

tinjasto hvaljenu; ona e nam, uostalom, posluiti za prirodan prelaz na racionalno promiljanje optih granica politike akcije.
Duh koji je veoma relativan, u kojem moraju od sada biti
shvaeni svi, bilo koji, pojmovi pozitivne politike, treba ovdje naj
prije da nam neopozivo udalji, kao, koliko praznu, toliko tetnu
nejasnu metafiziku kontroverzu porastu sree ovjeka u razli
itim periodima civilizacije: to spontano eliminie jedini guvni dio
pitanja na koje bi bilo zaista nemogue dobiti ikakav stvaran i
stalan pristanak. Poto srea svakoga trai dovoljnu harmoniju iz
meu ukupnog razvoja njegovih razliitih sposobnosti i itavog si
stema, ma kojih, okolnosti koje upravljaju njegovim ivotom, i po
to, s druge strane, jedna takva ravnotea tei uvijek da se spon
tano uspostavi do izvjesnog stepena, ne bi ovdje bilo mjesta da se
pozitivno porede ni sa ikakvim direktnim osjeajem, ni ak sa ikak
vim racionalnim putem: drutvene situacije u odnosu na individu
alnu sreu, ije je itavo pribliavanje sigurno nemogue: toliko bi
vredjelo. takorei, postaviti nerjeivo i nerazumljivo pitanje sree
koje je uzajamno svojstveno razliitim ivotinjskim organizmima,
ili razliitim polovima svake vrste.
Poto je tako bezpovratno odbacila ovaj neiscrpan tekst dje
jih deklamacija ili sterilnih rasprava, pozitivna analiza nejasnog
aktuelnog pojma ljudskog usavravanja, ne dozvoljava, uglavnom,
da opstoji druga glavna ideja do iskljuivo nauna misao stalnog
razvoja ljudske prirode koja se razmatrana sa svih razliitih glav
nih aspekata, pratei stalnu harmoniju i prema nepromjenljivim za
konima evolucije. Dakle, ova koncepcija, bez koje ne moe posto
jati ni jedna prava drutvena nauka, predstavlja zaista, ak i pre
ma samim prethodnim objanjenjima gore naznaenim, najneosporniju stvarnost: nema nikakve mogue diskusije sa onima koji tu
stvarnost ne poznaju; nema je vie nego, u ma kojoj nauci, sa oni
ma koji joj odbacuju osnovne pojmove, na primjer, u biologiji or
ganski niz koji je, uostalom filozofski ekvivalent sociolokog niza.
Oigledno je, dakle, da se ovjeanstvo neprekidno razviia poste
penim tokom svoje civilizacije, naroito to se tie istaknutih spo
sobnosti nae prirode, u razliitim pogledima fizikom moralnom,
intelektualnom i na kraju politikom, tj. da ove postojee sposob
nosti, ali najprije komparativno umrtvljene, uzimaju mal.; po ma
lo, jednim sve irim i pravilnijim vrenjem sve potpuniji polet u
optim granicama koje namee osnovni organizam ovjeka. Svako
filozofsko pitanje koje bi motivisalo krajnju ekvivalenciju izmeu
dvije ideje razvitka i usavravanja, jedne teorijske, druge prakti
ne, svodi se dakle sada na izjanjavanje da ovaj oigledni razvitak
mora biti posmatran kao da je nuno praen, u stvarnosti, jednim
odgovarajuim poboljanjem, ili jednim pravim napretkom. Dakle,
ma da se nauka moe lako uzdrati od direktnog rjeavanja jedne
takve praktine sumnje, ne prestajui ipak da korisno slijedi svoja
157

slobodna spekulativna istraivanja, ne mogu meutim, oklijevati

da ovdje izjavim, na najeksplicitniji nain, da ovo stalno pobolj
anje, ovaj postojani progres, mi izgledaju isto tako neodbacivi kao
i samo kretanje iz kojeg proistiu: samo ipak pod uslovom da ne
prestaju da se shvataju, kao i ovaj razvoj, kao neizbjeno podi
njene, sa svakog, bilo kojeg aspekta, osnovnim ogranienjima, jed
nim optim, drugim posebnim, koja nauka moe kasnije opisati, bar
u najvanijim sluajevima; to odmah odstranjuje nestvarnu kon
cepciju jednog neogranienog usavravanja. Treba, uostalom, uvijek
podrazumjeti da e se, za ovo poboljanje, kao i za ovaj razvoj
veoma razmatrati itavo ovjeanstvo, umjesto izolovanog naroda.
Ovako postavljen ljudski razvoj mi izgleda da, zaista, stalno ima
za posljedicu, u svim razliitim glavnim aspektima nae prirode,
dvostruko rastue poboljanje, ne samo u osnovnom poloaju ov
jeka, to bi danas bilo teko osporivo, nego isto tako, to je mnogo
manje procjenjivo, u naim odgovarajuim sposobnostima: izraz
svojstven usavravanju odgovara naroito ovoj drugoj osobini pro
gresa. Sa prve take gledita, nemam potrebe nipoto di se ovdje
zadravam da bih pokazao oigledno poboljanje kojem je socijal
na evolucija izloila spoljni sistem naih uslova ivota bilo rastu
om i pametno voenom akcijom u okolnom svijetu, prema napret
ku nauka i vjetina, bilo stalnim ublaavanjem naih obiaja, ili
najzad postepenim usavravanjem drutvenog organizma: u ovom
posljednjem pogledu naroito, koji je najkontroverzniji u nae vri
jeme, nastavak ove knjige nee, nadam se, ostaviti nikakvu sum
nju, uprkos tobonjem politikom nazadovanju koje se dodjeljuje
srednjem vijeku, u kojem su, nasuprot, napreci bili uglavnom poli
tiki. Jedna opta injenica koja se ne moe odbaciti dovoljno od
govara, u prvom smislu, na sve sofistike deklaracije: to je stalni
i neprekidni porast ljudskog stanovnitva na itavoj povrini ze
maljske kugle, razvojem njegove civilizacije, iako individue u njoj
zadovoljavaju mnogo bolje sve svoje fizike potrebe. Potrebno je
da jedna takva tendencija ka neprekidnom poboljanju ljudskog
poloaja bude veoma spontana i duboko neodoljiva da bi se mogla
odravati uprkos velikih greaka naroito politikih, koje u svako
vrijeme mogu apsorbovati ili neutralisati najvei dio naih razlii
tih snaga. ak u revolucionarnom dobu, uprkos vie izraenom
neskladu izmeu politikog sistema i opteg stanja civilizacije, ne
ma sumnje da se poboljanje produava, ne samo u fizikom i in
telektualnom pogledu, to je oigledno, nego uglavnom i u moral
nom pogledu, iako je prolazna dezorganizacij a ovdje morala dublje
poremetiti glavnu evoluciju. Sto se tie drugog aspekta pitanja tj
izvjesnog postepenog i veoma sporog poboljanja ljudske prirode, u
veoma uskim, ali kasnije znatnijim granicama, ma da do sada ma
lo poznatim, ini mi se racionalno nemogue, sa stanovita prave
bioloke filozofije, da se ovdje ne prihvati do izvjesnog stepena prin-

158

cip slavnog Lamarka, koji se ne moe odbaciti uprkos njegovih og

romnih i oiglednih pretjerivanja, nunom uticaju jednog homo
genog i stalnog vjebanja da se u svakom ivotinjskom organizmu,
a naroito kod ovjeka, proizvede organsko usavravanje pogodno
da bude postepeno uvreno u potomstvu, poslije jedne dovoljno
duge perzistencije. Razmatrajui naroito zbog jednog tako osjetlivog pitanja najkarakteristiniji sluaj tj. sluaj intelektualnog raz
voja, ne moe se, ini mi se. odbiti
da se prihvati, a da je ipak is
kustvo jo nije dovoljno izrazilo 1 jedna najvea prirodna sposobnost
za kornbinovanje duha kod veoma civilizovanih naroda, nezavisno
od svake, ma koje kulture, ili, to je isto, najmanja sposobnost kod
manje naprednih naroda; pod uslovom da poreenje bude uvijek
uspostavljeno koliko god je mogue, izmeu individua jednog ana
lognog cerebralnog organizma, i naroito, na primjer, kod organi
zama srednje inteligencije. Ma da intelektualne sposobnosti mora
ju, bez sumnje, biti naroito mijenjane pod uticajem socijalne evo
lucije, njihov manji relativni intenzitet, meutim, u osnovnoj kon
stituciji ovjeka me ovlauje da zakljuim, u neku ruku, fortiori,
njihovom pretpostavljenom poboljanju, usavravanjem koje je
proporcionalno najizraenijim i, ne manje vjebanim sposobnosti
ma, izuzev, ipak, eventualne kasnije revizije jednog takvog filozof
skog suda, prema odgovarajuem direktnom izvoenju jednog ne
ophodnog naunog ispitivanja. U moralnom pogledu, niroito mi
izgleda neosporno da postepeni razvoj ovjeanstva tei da dredi
stalno, i zaista ostvari, u izvjesnom stepenu. rastuu prodominaciju
najplemenitijih sklonosti nae prirode, kao to sam to objasnio gdje
treba. Mada najgori instikti nuno nastavljaju da postoje mijenja
jui samo svoje manifestacije, meutim, jedna vjeba, manje po
magana, a vie zgusnuta, mora teiti da ih postepeno ublai; i nji
hovo rastue regulisanje sigurno e uiniti da nehotino uestvuju
u odranju dobre socijalne ekonomije, naroito kod manje razvije
nih organizama, koji predstavljaju ogromnu veinu.
Ova razliita objanjenja, mada veoma sumarna, dovoljna su
ovdje da se jasno utvrdi da stalni razvoj ovjeanstva moe biti
1
Cesto su preduzimani preventivni pokuaji da bi se odluilo da li
mladi divljaci, uzeti veoma rano, mogu postati uz odgovarajue vaspitanje i skup povoljnih situacija, tako sposobni za na drutveni ivot
kao savremeni Eviropljani. Ishod je skoro uvijek, naprotiv, ukazivao na
jednu, takorei, neodoljivu tendenciju, naroito u moralnom pogledu,
da se ponovo vraaju spontano divljem ivotu, uprkos svim preduzetim predostronostima: to bi, ini mi se, predstavljalo snaan motiv
za odluivanje u predloenom pitanju. Ali, ma kako da su ovi oblici
iskustva bili obino inspirisani najpametnijim i najdobroeleim namje
rama, oni su bili do sada shvatani i nastavljani na jedan premalo ra
cionalan nain da bih iskreno vjerovao da im se ve moe dati pravi
nauni znaaj.

159

uvijek razmatran kao pravo, postepeno usavravanje, u okviru od

govarajuih granica. Ima se, dakle, racionalno, pravo da se u so
ciologiji prihvati nuna ekvivalencija ova dva opta izraza, kao to
se to obino radi u biologiji, u komparativnom prouavanju ivo
tinjskog organizma. Ipak moram, ini mi se, istrajati u korienju
naroito prvog izraza, koji sreom nije jo pokvaren neracionalnom
upotrebom, i koji izgleda posebno odgovara naunoj namjeni. Ovo
prvenstvo je, po meni, tim vie motivisano, to, ak i u praktinom
pogledu, naziv razvoj ima, po svojoj prirodi, dragocjenu prednost
da neposredno odreuje iz ega se sastoji, svom nunou, stvarno
usavravanje ovjeanstva; jer on odmah izraava obian sponta
ni polet, postepeno pomognut odgovarajuim gajenjem osnovnih,
uvijek preegzistirajuah, sposobnosti koje sainjavaju ukupnost na
e prirode, bez ijednog, ma kojeg, uvoenja novih sposobnosti.
Drugi izraz nemajui uopte takvo svojstvo, naroito zbog pogrene
upotrebe koja se toliko vrila do naih dana, mi emo morati, ud
sada, bez ikakvog cjepidlakog prenemaganja, ovdje, uglavnom na
pustiti, ali uzimajui uvijek prvi u njegovoj potpunoj filozofskoj
irini, naunoj ili praktinoj, dosta odreenoj.
Zavravajui ovdje sa sumarnim opisom ove prethodne kon
cepcije ljudskog razvoja, koja predstavlja pravi predmet svake di
namike sociologije, moram jo upozoriti, pod zadnjom takom. na
optu sposobnost koju ona mora spontano proizvoditi, da uvijek raz
matra drutveno stanje obuhvaeno sa svih razlitih glavnih aspekata kao da je bilo bitno tako savreno u svakoj epohi da one
sadri odgovarajuu starost ovjeanstva, kombinovanu sa korelativnim sistemom ma kojih prilika, pod ijom vlau se ostvaruje
njegova sadanja evolucija. Ova filozofska tendencija, bez koje bi,
usuujem se to rei, istorija ostala potpuno nerazumljiva, postaje
ovdje prirodno neophodan dodatak potpuno slinoj intelektualnoj
sposobnosti koja je ovdje gore utvrena u odnosu na statiku so
ciologiju: jedna je za napredak ono to je druga za poredak; a oba
dvije nuno proizilaze iz istog oiglednog principa, tj. iz ovog ne
opozivog preimustva relativnog stanovita nad apsolutnim, koji
naroito razlikuje, u bilo kom predmetu, pravi opti duh svojstven
pozitivnoj filozofiji. Ako razliiti drutveni elementi ne mogu ni
kako na due da odravaju spontano izmeu sebe ovu univerzalnu
harmoniju koja je prvi princip stvarnog poretka; tako isto svaki
od njih, ili njihova cjelina, ne mogu izbjegavati, u svakoj epohi,
da budu toliko napredni koliko bi dozvolio itav sistem razliitih
uticaja, unutranjih ili spoljanjih, njeno stvarno ostvarenje. Ne
radi se, dakle, krajnjim uzrocima, nita vie u jednom nego u
drugom sluaju, ni ma kojem upravljanju provienja. To je uvijek
za kretanje, kao to smo to ve priznali za postojanje, prost nuan
nastavak ovog spontanog reda koji proizilazi iz nepromjenljivih
prirodnih zakona za sve mogue pojave, i koji se samo mora mani-

festovati na jedan manje pravilan ali jednako neizbjean nain, u

pogledu drutvenih pojava, statikih ili dinamikih, zbog njihove
vie zamrenosti. Isti princip mora, bez sumnje, direktno iskljuiti
i ovu iracionalnu optubu tobonjem optimizmu u vezi sa ovim
novim predmetom, emu sam se ve dovoljno izjasnio u odnosu
na socijalnu statiku, i koji, sigurno nije ovdje manje neobian. To
bi znailo, bez sumnje, pripisati politikim mjerama u pravom smi
slu rijei neshvatljivu snagu, potpuno suprotnu ukupnim razma
tranjima, umjesto da im se poglavito pripiu drutveni progresa,
kao to u to pokazati neposredno. Poto, dakle, stvarno usavra
vanje proizlazi naroito iz spontanog razvoja ovjeanstva, kako
bi moglo, u svakoj eposi, ne biti, veoma, ono to je moglo biti, pre
ma ukupnoj situaciji? Ali, ova racionalna sposobnost ne iskljuuje
nikako kao to sam to ve utvrdio, mogunost, i ak, neophodnost
ma kojih od zabluda, nenamjernih ili ak namjernih, koja moraju
ovdje, prirodno, biti izraenija nego u ijednom drugom sluaju,
pa ipak uvijek neizbjeno zatvorena lizmedu nekih osnovnih gra
nica, nametnuta ukupnou poloaja predmeta i bez ijeg postoja
nja bi opta pojava stalnog napretka oigledno postala neobjanji
va. Jedno takvo filozofsko razmatranje tei samo da uini previdivim, u obinom ispitivanju drutvenih pojava, bilo prolih ili savremenih, ovu pametnu naunu popustljivost, koja omoguava da
se bolje potuje, i ak, lake shvati prava istorijska povezanost do
gaaja, a da se, ni na koji nain ne iskljui, kad to sluaj zahtije
va, ni stroga osuda, ni naroito slobodna neposredna koncepcija
najaktivnije ljudske intervencije, kao to e to, nadam se, uiniti,
potpuno neosporno, nastavak ove knjige.
Cjelina prethodnih razmatranja prirodno vodi ispitivanju os
novne koncepcije dinamike sociologije sa posljednjeg glavnog as
pekta koji je izuzetnije sposoban da kao nijedan drugi neposredno
manifestuje, u praksi, pravi filozofski karakter pozitivne politike.
Radi se principu optih granica, ma koje politike akcije, iji ra
cionalni pojam mora naroito odstraniti odmah danas idealan duh,
apsolutan i neogranien, koji, pod nadmonim uticajem metafizi
ke filozofije, vlada jo obino sistemom socijalnih spekulacija, kao
to sam to objasnio, na poetku ove lekcije. Nijedan razuman ov
jek ne bi mogao od sada poricati najprije postojanje slinih grani
ca, a da se ne obzire na njihovo stvarno odreivanje, sem ako nee
da nastavi jednu ozbiljnu upotrebu antike teoloke hipoteze, koja
predstavlja zakonodavca kao prost organ jednog neposrednog i stal
nog provienja pod ijim uticajem se ne bi, zaista, mogle dopustiti
nikakve granice. Nae vrijeme ne trai vie ni najmanje racionalno
opovrgavanje slinih koncepcija, koje su ak prestale da budu stvar
no razumljive njihovim najodlunijim pristalicama, iako su intelek
tualne navike, stegnute ispod njihove duge premoi, jo daleko od
toga da budu u nae vrijeme dovoljno ispravljene. Budui da je u

160

161

bilo kojem redu pojava, ljudska akcija, uvijek nuno veoma ogra
niena, uprkos snazi najire saradnje kojom upravljaju najotroumnije vjetine, bilo bi oigledno nemogue razumjeti, s kakvim
pravom drutvene pojave mogu biti jedine izuzete od ovog osnov
nog ogranienja, koje je neizbjena posljedica samog postojanja
prirodnih zakona. Kakve god da mogu biti varljive inspiracije
ljudske oholosti, svaki dravnik poslije dovoljnog vrenja politike
vlasti, treba biti, obino, veoma uvjeren, kroz svoje vlastito iskus
tvo, u stvarnost tih neophodnih granica, koje namee politikoj ak
ciji ukupnost drutvenih uticaja i kojima mnogo treba da pripie
uobiajen neuspjeh velikog dijela uzaludnih projekata kojima je
on najprije potajno sanjao: moda bi ak ovaj osjeaj mogao biti
utoliko potpuniji, iako je najee prikriven, ukoliko je vlast ira,
jer je njegova nemo da se bori protiv prirodnih zakona pojava
mogla postati presudnija, sem ako se ipak razum mije mogao onda
dovoljno braniti od spontanog zanosa koji tako esto iz toga proizilazi. Ne insistirajui vie na ovom oiglednom principu, bez kojeg
prava drutvena nauka ne bi mogla nikako postojati, treba sada
pokazati neophodnu sposobnost nove politike filozofije da sigurno
odredi kao neposrednu i stalnu primjenu svog naunog razvoja, sa
svom preciznou koju sadri priroda predmeta i koja zadovoljava
stvarne potrebe, u emu se sastoje ove glavne granice, bilo opte
ili posebne, stalne ilii savremene.
Treba u tu svrhu najprije procijeniti u emu nepromjenljivi
tok ljudskog razvitka moe biti podstican od svih uzroka ma kojih
promjena koji mogu biti na njih primijenjeni, bez ikakve razlike
izmeu njih; a zatim e se istraiti koji rang vanosti moe zau
zeti meu ovim razliitim moguim promjeniocima voljna i prora
unata akcija naih politikih kombinacija: takav je razuman redosljed, shvaen po prirodi stvari u razmatranju prve take, uosta
lom, kao mnogo vanije, kao opteg principa i ak kao jedine pot
puno prihvatljive danas, to to ne moe biti druga.
Sa ove glavne take gledita, treba prethodno shvatiti drutve
ne pojave kao, svom nunou, zbog njihove velike komplikacije
najpromjenljivije od svih, prema filozofskom zakonu koji sam ve
dokazao u tom pogledu u prethodnim dvjema knjigama. Dakle, svi
socioloki zakoni sadre, prirodno, granice promjena koje sa ire
nego to ak dozvoljava sistem biolokih zakona u pravom smislu,
i: utoliko vie, hemijskih ili fizikih, ili naroito astronomskih za
kona. Ako dakle meu razliitim uzrocima promjena ljudska in
tervencija zauzima isti rang proporcionalnog uticaja, kao to je pri
rodno da se to najprije pretpostavi, njen uticaj mora, dakle biti
zaista znatniji u prvom sluaju nego u drugom, uprkos suprotnom
prividu. Takva je prva nauna osnova za racionalna nadanja jed
noj sistematskoj reformi ovjeanstva, i, zbog toga, iluzije ove vrs
te moraju sigurno izgledati oprostijije nego bilo kojeg drugog sa-

draja. Ali, iako su promjene koje proizvode ma koji uzroci, tako

nuno vee u redu politikih, nego kod prostijih i manje promjen
ljivih pojava, one se, meutim, ne bi mogle nikada uzdii, ovdje
kao i drugdje, i ak vie nego drugdje, iznad prirode samih prom
jena, tj. one ostaju uvijek potpuno podreene osnovnim zakonima
statike ili dinamike koji reguliu stalnu harmoniju razliitih drut
venih elemenata i stalnu povezanost njihovih neprekidnih promje
na. Nema uticaja koji prouzrokuje poremeaj, bilo spoljanjeg ili
ljudskog, koji moe uiniti da koegzistiraju, u stvarnom politikom
ivotu, nesimetrini elementi koji kvare ni zbog ega, prave pri
rodne zakone razvoja ovjeanstva: samo ako se, naravno, u pozi
tivnom prouavanju drutvene solidarnosti, i ljudske evolucije uze
la najprije, u dovoljno razmatranje, cjelina stalnih uzroka, bilo
unutranjih ili spoljntih, pod ijom potpunom moi se moraju vriti
takve pojave, to u objasniti posebno u sljedeoj lekciji. Neizbje
na postepena premo stalnih uticaja, ma kako neprimijetna najpri
je mogla izgledati njihova mo, je danas doputena prema svim
prirodnim pojavama; trebae je, dakle, primijeniti i na drutvene
pojave, im se u njima bude zahtijevao isti nain filozofiranja U
emu se, dakle, mogu sastojati neosporne promjene na koje su or
ganizam i politiki ivot, naroito osjetljivi, jer nita tu ne moe
biti promijenjeno, ni zakoni harmonije, ni zakoni sukcesije? Ovo
nerazumno uenje, suvie prirodno danas da bi bilo ikako osue
no od filozofije, odluuje da zaboravi, da se, u svim vrstama poja
va promjene odnose uvijek izriito na njihovu jainu i na njihov
sporedan nain stvarnog izvrenja, a da se ne moe nikada odrediti
nii njihova sopstvena priroda, ni njihova glavna povezanost to,
uzdiui uzrok nereda iznad osnovnog uzroka, bi, odmah razcrilo
svaku ekonomiju stvarnih zakona predmeta. Primijenjen na poli
tiki ivot, ovaj neophodan princip pozitivne filozofije, pokazuje
uopte da, u statikom pogledu, razliite mogue promjene se mogu
samo sastojati u manje ili vie izraenom intenzitetu razliitih ten
dencija koje su spontano svojstvene cjelini svake drutvene situa
cije, koja se razmatra sa ma kog stanovita, ali da, nita ne moe,
ni u kom sluaju sprijeiti ni proizvesti ove uzajamne tendencije,
niti ih, jednom rijeju, uiniti da budu neprirodne: isto je i u di
namikom pogledu, glavna evolucija ovjeanstva mora takoe biti
jedino shvaena kao promjenljiva u nekim, odreenim, stepenima
to se tie njene same brzine, ali bez ikakvog, ma kojeg, preokreta
u glavnom redu stalnog razvoja, i, bez toga da, ijedan, malo vaan,
posrednik, moe biti potpuno preskoen. Moe se, u svakom pogle
du, poboljati jedna tana filozofska ideja pravoj bitnoj prirodi
ovih stvarnih promjena, poreujui ih, naroito, sa slinim promje
nama ivotinjskog organizma, koje su im tano uporedive kad sa
podinjene slinim uslovima, bilo statikim ili dinamikim; sa tom
jedinom razumnom razlikom, gore ve predvienom, da drutvene

162

163

promjene mogu i moraju postati ire i raznovrsnije od obinih bio

lokih promjena, pretpostavljajui naravno kao stalne jednu sre
dinu i jedan organizam. Poto je zdrava opta teorija ovih granica
promjene u biologiji jo bitno u osnivanju, kao to smo to naveli
u prethodnoj knjizi, od Lamarkovih radova, u kojima je on ozna
io princip, ne moe se nadati da e sociologija moi biti danas u
tom pogledu naprednija. Ali je dovoljno ovdje tome da, sa ovog
stanovita, bude opisan istinski opti duh, bilo u odnosu na soci
jalnu statiku ili socijalnu dinamiku. Dakle, razmatrajui neposred
no, u jedno ili drugo ime, princip koji sam postavio, bie ga, mi
slim, nemogue ozbiljno osporiti prema cjelini politikih observacija: njegova postojanost e se, uostalom, razvijati kasnije sponta
nom upotrebom, u itavom preostalom dijelu ove knjige. U inte
lektualnom redu koji je lake danas ocijeniti, nema nikakvog slu
ajnog uticaja, ni nikakve individualne superiornosti koja moe na
primjer, prenijeti u jednu epohu otkria koja su zaista rezervisana
za kasniju epohu, prema glavnom hodu ljudskog duha, ni obratno.
Istorija nauka potvruje naroito, na nain koji se nikako ne mo
e odbaciti ovu usku zavisnost samih najeminentnijih genija od
savremenog stanja ljudskog razuma, za to bi ovdje bilo dovoljno
navesti neki od brojnih primjera, uglavnom da uzmemo sam onaj
koji se odnosi na usavravanje razliitih metoda istraivanja, bilo
racionalnih ili eksperimentalnih. Tako je to, jo vie. u vjetinama
u pravom smislu, naroito od onoga od ega zavisi dopuna ljud
ske akcije mehanikim sredstvima. Ne bi se, uglavnom, moglo una
prijed sumnjati, ak i u pogledu moralnog razvitka nae prirode
iji je karakter sigurno regulisan, naroito, u svakoj epohi, odgova
rajuim stanjem socijalne evolucije, ma kakve da budu voljne pro
mjene koje su rezultat obrazovanja, i ak, spontane promjene koje
se odnose na individualnu organizaciju. Svaki od osnovnih naina
drutvene egzistencije odreuje neki sistem odgovarajuih obiaja,
ija se zajednika fizionomija lako pronalazi kod svih individua
usred njihovih karakteristinih razlika: postoji sigurno, na prim
jer, takvo stanje ovjeanstva gdje najbolji uroenici nuno stiu
navike surovosti, kojih se bez napora oslobaaju nie vrste ivei
u jednom naprednijem drutvu. Sasvim je isto, ak i sa politike
take gledita u pravom smislu, kao to e to neposredno potvrditi
istorijska analiza kasnije. Najzad, ako se ovome ele dodati sve i
njenice, ili razliita miljenja koja uvruju stvarno postojanje
ovih neophodnih granica promjene, iji sam racionalni princip po
stavio, bili bi, nehotino, malo po malo, dovedeni do toga da ne
prekidno reprodukujemo sva glavna razmatranja koja dokozuju
stvarnu podinjenost drutvenih pojava nepromjenljivim zakoni
ma prirode: jer jedan takav princip zaista predstavlja samo strogu
optu primjenu jedne takve filozofske koncepcije.

Poslije ovog sumarnog naunog ograniavanja opteg polja so

cijalnih promjena od nekih izvora, iz kojih bi one mogle proistei
treba samo traiti da ja ovdje raspravljam pitanje koje sam pret
hodno oznaio pod drugim aspektom, tj. odreeno razvrstavanje
razliitih uticaja izazivaa promjena, prema njihovom odgovaraju
em znaaju.
Jedno takvo istraivanje bi bilo danas izuzetno preuranjeno,
jer glavno odreenje, kojem bi ono moglo biti samo prost dodatak,
nije moglo jo biti potinjeno nikakvoj racionalnoj elaboraciji, i, ni
je ak bilo dovoljno ispitano u biologiji, gdje je sluaj mnogo ma
nje teak, kao to sam to naprijed primijetio. Tako da mi izgleda
kao da tri opta izvora drutvenih promjena proizilaze, 1) iz rase;
2) klime; 3) iz prave politike akcije, obuhvaene u svoj njenoj
naunoj irini: ne bi uopte odgovaralo ovdje istraivati da li je
njen relativni znaaj zaista saglasan ovom redu nabrajanja, ili sva
kom drugom. Ba i kad ovo odreenje ne bi oigledno bilo neumjes
no u stanju raanja nauke, zakoni metode bi bar primoravali da
mu se odgodi neposredno izlaganje poslije ispitivanja glavnog pred
meta da bi izbjegli neracionalnu konfuziju izmeu osnovnih poja
va i njihovih razliitih promjena, kao to sam to napomenuo u slu
aju klime u prethodnom poglavlju. Uostalom, jedno takvo razvrs
tavanje mora imati danas utoliko manje praktinog interesa uko
liko je uticaj politikih kombinacija, od ova tri uzroka promjena,
sam dovoljno pristupaan za nau intervenciju, i zato e se nu
no ka njemu morati upraviti opta panja, ma da on ima jednu
ozbilju naunu manu da unaprijed pretpostavlja, iz jednog razloga
to je njegov stvarni znaaj zaista nadmoan, prejudicirajui po
grenim zanosom-krajnji rezultat jedne take neposredne kompa
racije, ije ispitivanje mora ostati rezervisano za kasnije. Ali. ako
ova komparacija nije jo na odgovarajui nain pripremljena tre
ba takoe priznati da njeno sadanje izvrenje nije uopte vano
za opte ustanovljenje pravog duha pozitivne politike. Jer je, u ovom pogledu, dovoljno, kao to sam to uradio, da bude postavljen
nauni princip koji karakterie i ograniava promjene koje su kom
patibilne sa prirodom drutvenih pojava, ma kakvi mogli biti pra
vi i razlriti izvori ovih, bilo kojih, promjena. Ako je u ovom po
gledu izgledalo da ja naroito imam u vidu pravu politiku akciju,
to je jedino zbog neracionalnog preimustva. koje joj se jo, po obi
aju, pripisuje, i koje danas tei da neposredno sprijei svaki pra
vi pojam sociolokih zakona. U vezi sa ovim zadovoljiu se da uka
zem, osim toga, prema ukupnim prolim objanjenjima, na poseb
ni Drincip veoma prirodne iluzije koji odrava sada ovaj nehotian
sofizam kod istih onih koji vjeruju da su potpuno osloboeni od
teoloke filozofije, odakle su oigledno proizali. Ova iluzija se sa
stoji u tome da razliite politike operacije, bilo zemaljske ili du
hovne, mogavi imati drutvene efikasnosti samo ako budu sag'as-

164

165

ne sa odgovarajuim tenjama ovjeanstva, lie na preuranjene

ili nepromiljene posmatrae koji kao da su proizveli ono to moe
jedino bitno odrediti, jedna spontana ali malo jasno evolucija. Pos
tupajui tako oigledno se zanemaruju brojni i karakteristini slu
ajevi, kojima istorija obiluje, u kojim najvia politika vlast nije
mogla ostaviti skoro nikakav duboki trag najenerginijeg i naj
bolje podranog razvoja, jedino zato to je bila upravljena u sup
rotnom smeru od opteg kretanja savremene civilizacije, kao to
to svjedoe neodbacivi primjeri Julija, Filipa II, Bonaparte, itd. Mo
gu se ak u tom pogledu posmatrati kao jo, sa naunog stanovi
ta, presudniji obrnuti sluajevi, naalost mnogo redi, ali ipak veo
ma znaajni u cjelini ljudskog razvoja, gdje se politika akcija, takoe podrana monom vlau, ipak izjalovila, u jurenju za preu
ranjenim poboljanjima, uprkos progresivne tendencije koja bija
e njoj u prilog: intelektualna isto kao i prava politika istorija
nam nude za to neosporne primjere. Ferguson je otroumno p r mijetio da ak uticaj jednog naroda nad drugim, bilo osvajanjem
ili drugaije, miada najjaa od svih slinih sila, moe uopte tu
ostvariti uglavnom samo promjene koje su saglasne njihovim sopstvenim tenjama, iji razvoj se tako nalazi samo malo vie ubrzan
ili malo vie usporen, nego to bi to mogao biti spontano. U politi
ci, kao i u naukama, glavni oportunizam uvijek sainjava glavni
uslov svakog velikog i trajnog uticaj a, kakva god da moe biti li
na vrijednost najmonijeg ovjeka, kome prost narod pripisuje dru
tvenu aciju, ije orue on samo moe biti. Ova, bilo koja vlast
individue nad rodom je uostalom realno podinjena ovim optim
granicama, ak i onda kad se samo radi posljedicama koje je naj
lake proizvesti, bilo na dobro ili ak na zlo. U revolucionarnim epohama, na primjer, oni koji sebi pripisuju, sa tako udnim po
nosom, laku zaslugu da su razvili kod svojih savremenika polet za
anarhine strasti, opaaju samo da se, ak i u ovom sluaju, nji
hov jadan prividni trijumf duguje samo jednom spontanom sta
nju koje je odreeno cjelinom odgovarajue drutvene situacije,
koja je proizvela privremeno i djelimino poputanje opte harmo
nije: kao to se lako to moe potvrditi danas, u pogledu glavnih
drutvenih zabluda koje su derivati moralne rasputenosti, a ona
je proizala iz nae intelektualne anarhije; tako je isto bilo u svim
vremenima. Uostalom, poto je prirodna saradnja, iz toliko razlii
tih razloga, priznala dakle stvarno postojanje optih granica prom
jena koje su svojstvene drutvenim pojavama, i naroito, promje
na koje zavise od sistematizovane politike akcije, zemaljske ili du
hovne; poto je, istovremeno, ustanovljen pravi nauni princip na
mijenjen da odredi i da ogranii takve promjene; oigledno je da
direktan razvoj drutvene nauke odreuje, u svakom sluaju, pra
vi uticaj i aktuelni znaaj od ovog opteg principa, koji se ne mo
e, ni na koji nain osloboditi od neposredne i djelimine procje166

ne odgovarajue situacije. Ba, pomou slinih procjena, empirij

ski izvrenih, mogao je biti voen do sada odlian instikt genijalnih
ljudi, koji su stvarno izvrili veliki i duboki uticaj na ovjeanstvo
u nekom svojstvu i u ma kom pogledu: jedino su tako oni mogli
ispraviti grubo iluzorna ili pogrena obavjetenja iracionalnih i he
ikih doktrina, koje najee vladaju njihovim umom. U svakoj
vrsti kao to sam to utvrdio od poetka ovog djela, predvianje je
pravi izvor akcije.
Neodreene intelektualne navike koje jo preovlauju u poli
tikoj filozofiji mogle bi danas veoma dovesti, prema razliitim
prethodnim razmatranjima, do potpunog neshvatanja praktinog
znaaja jedne nove nauke koja bespovratno razbija, u svojim spe
kulativnim osnovama, ove ambiciozne iluzije koje se odnose na nedefinisanu akciju ovjeka prema civilizaciji: treba li zbog toga so
cijalna fizika da eka da bude najprije nekoliko puta optuena da
nam svodi na prostu pasivnu observaciju ljudske dogaaje, bez ikakve mogue stalne intervencije. Ipak je sigurno da gore postav
ljeni princip u vezi sa racionalnim granicama politike akcije, na
suprot tome. utvruje neposredno, na najneosporni]i i najtaniji
nain, pravu fundamentalnu taku kontakta izmeu drutvene teo
rije i drutvene prakse. Naroito tako politika vjetina moe naj
zad poeti da dobija ispravno sistematski karakter, prestajui da
se bitno upravlja prema samovoljnim principima koji su ublaeni
empirijskim pojmovima; samo tako bi se. jednom rijeju, mogao
dokazati jedan preobraaj slian onom koji se danas deava u me
dicinskoj vjetini, kojoj od svih, priroda pojava, moe najvie doz
voliti da ga prisvoji. Jer, zaista, naa, ma koja politika intervenci
ja bi, u svakom sluaju, mogla imati prave drutvene efikasnosti,
bilo u odnosu na poredak ili na progres, samo oslanjajui se direkt
no na odgovarajue tendencije politikog organizma ili politikog
ivota kako bi pomogla otroumnim vjetinama spontani razvoj,
treba, dakle, stoga, znati prije svega, toliko precizno koliko je mo
gue, ove zakone prirodne harmonije i sukcesije koji, u svakoj epo
hi, i u svakom drutvenom pogledu, odreuju ta je ljudska evolu
cija spremna da proizvede, naznaavajui ak glavne prepreke ko
je su pogodne da se prebrode. Jednom rijeju, onako kako sam to
pokazao u mom spisu iz 1822.. hod civilizacije se ne vri, pravo go
vorei, pravolinijski, ve serijom oscilacija, nejednakih i promjen
ljivih^ kao kod ivotinjskog kretanja, oko jednog srednjeg pokreta,
koji tei uvijek da prevlada i ije tano poznavanje dozvoljava da
se unaprijed uredi prirodna premo, umanjujui ove oscilacije i
manje ili vie nesrena lutanja koja im odgovaraju. Bilo bi, bez
sumnje, precjenjivanje stvarnog znaaja jedne takve vjetine, koja
je usavravana racionalno, kojoj se pripisuje sposobnost da sprije
i, u svakom sluaju, nasilne revolucije koje raaju zapreke, to do
kazuje spontani tok ljudske evolucije. U drutvenom organizmu,
167

zbog njegove vrhunske komplikacije, bolesti i krize su, nuno jo

neizbjenije, u mnogim pogledima, nego u individualnom organiz
mu. Ali, ak i onda, kad je stvarna nauka prinuena da sutinski
prizna svoju trenutnu nemo pred dubokim neredima ili neodolji
vim silama, ona moe jo korisno doprinjeti, da ublai i, naroito,
da skrati krize, prema tanoj procjeni njihovog glavnog karaktera
i racionalnim predvianjem njihovog konanog ishoda, ne odriu
i se nikada jedne pametne intervencije, sem zbog nemogunosti ko
ja je na odgovarajui nain utvrena. Ovdje kao i na drugom mjes
tu, i ak vie nego drugdje, ne radi se uopte upravljanju poja
vama, nego samo promjeni njihovog spontanog razvoja; to oig
ledno zahtjeva da se prethodno znaju njihovi stvarni zakoni.
Ovakvim skupom prethodnih pojmova, najprije statikih, a za
tim dinamikih, izgleda mi od sada dovoljno okarakterisan pravi
opti duh svojstven novoj politikoj filozofiji tako da uvruje ra
cionalnu poziciju sociolokih pitanja. Ne divei se, ni proklinjui.
politike injenice, i gledajui u njima iznad svega, kao u svakoj
drugoj nauci, proste predmete posmatranja, socijalna fizika razma
tra dakle, svaku pojavu sa dvostrukog osnovnog gledita: njene har
monije sa koegzistirajuim pojavama; i njene povezanosti sa pret
hodnim i sa kasnijim razvojem ovjeanstva; ona se trudi, i zbog
jednog i zbog drugog, da otkrije, koliko je to mogue, prave opte
veze koje meusobno povezuju sve drutvene pojave; svaka od njih
njoj izgleda objanjena, u pravom naunom smislu izraza, kad je
mogla biti na odgovarajui nain dovedena u vezu, bilo sa ukup
nou odgovarajue situacije, bilo sa cjelinom prethodnog kreta
nja, odbacujui uvijek briljivo svako uzaludno i neprihvatljivo is
traivanje intimne prirode i bitnog naina proizvodnje ma kojih
pojava. Razvijajui do najvieg stepena drutveni osjeaj ova no
va nauka, po uvenoj Paskalovoj formuli, koja je od tog doba pot
puno ostvarena, nuno predstavlja, na neposredan i stalan nain,
itavu ljudsku vrstu, bilo sadanju ili prolu, ili ak buduu, kao
da obrazuje, u svakom pogledu, i sve vie i vie. u prostoru ili u
vremenu, ogromnu i vjeitu drutvenu cjelinu, iji razliiti organi,
individualni ili nacionalni, neprekidno ujedinjeni prisnom i uni
verzalnom solidarnou. uestvuju neizbjeno, svaki u odreenom
obliku i stepenu u glavnoj evoluciji ovjeanstva, koncepcija koja je
zaista kapitalna i sasvim savremena; koja treba kasnije da posta
ne glavna racionalna osnova pozitivnog morala. Vodei najzad, isto
tako kao i svaka druga stvarna nauka, sa preciznou koju dopu
ta pretjerana komplikacija svojstvena ovim pojavama, ka tanom
sistematskom predvianju dogaaja koji modu proizai, bilo iz da
te situacije, ili iz date itave prolosti, politika nauka neposredno
snabdijeva i politiku vjetinu, ne samo sa neophodnim prethodnim
odreenjima razliitih spontanih tendencija koje ona mora sponta
no pomoi, nego i sa optim obavjetenjem glavnim sredstvima

koja tu moe primijeniti, tako da izbjegne, koliko je to mogue, sva

ku nevrijednu ili prolaznu, i prema tome, opasnu akciju, jednom
rijeju, svako pogreno troenje ma kojih snaga.
Poto smo tako zavrili neophodno prethodno ispitivanje pra
vog opteg duha koji mora karakterisati novu politiku filozofiju,
to je moralo biti mnogo tee nego kod nauka koje su ve kon(;ituisane, treba sada pristupiti, kao i kod prethodnih djelova ove
Rasprave, racionalnoj procjeni cjeline razliitih osnovnih sredsta
va koja odgovaraju prirodi i namjeni socioloke nauke, koje su od
sada dovoljno odreene. Prema jednom filozofskom zakonu utvr
enom naroito u dvema prethodnim knjigama, mi moramo naj
prije oekivati zbog najvee komplikacije pojava da naemo u so
ciologiji jedan sistem naunih sredstava, neposrednih ili posred
nih, raznovrsnijih ili razvijenih od ijedne druge glavne grane pri
rodne filozofije, ne izuzimajui ak ni biologiju. Ovaj nuan za
kon nastavlja zaista da postoji i u ovom novom sluaju, koji ko
nano predstavlja njegovu najpotpuniju moguu primjenu, a da,
uostalom, jedno takvo proirivanje sredstava ovdje takoe ne mo
e kompezirati, zaista, nuno rastuu nesavrenost razliitih nau
ka ukoliko njihove pojave postaju sloenije. Ali krajnja novost
predmeta mora uiniti tu danas ovu neizbjenu ekstenziju mnogo
osjetljivijom za verifikaciju nego kod svake druge nauke, i, iako je
to ovdje moram napomenuti, objanjavajui je ukratko, sa svakog
razliitog glavnog aspekta, mogu se jedva nadati da e ona biti
dovoljno priznata prije nego joj postepeni razvoj nauke spontane
reprodukuje potvrdu, sa nekom loginom energijom koju ona stvar
no izvodi iz prirode jedne takve studije.
Socijalna fizika mora biti, svom nunou, duboko podinjena
sistemu temeljnih nauka koje se odnose na razliite uzastopne vrs
te pojava, koje su optije i manje komplikovane, prem.i naunoj
hijerarhiji koju sam ustanovio, treba tu najprije razlikovati dvije
glavne vrste neophodnih sredstava: jedna, direktna koja se sastoji
od razliitih sredstava istraivanja koja su mu primjerena; druga,
indirektna, ali nita manje neophodna proizilazi iz nunih odnosa
sociologije sa sistemom prethodnih nauka, koje je moraju, zbog
toliko razloga snabdijevati dragocjenim stalnim obavjetenjima. Mo
ra zavriti ovu lekciju sumarnim optim miljenjem prvoj vrsti
naunih sredstava. to se tie druge, da bih je bolje opisao napraviu od nje poseban i odvojen predmet sljedee lekcije, koja e.
dakle, predstavljati racionalnu dopunu ove lekcije.
U sociologiji, kao i u biologiji, nauno istraivanje upotreblja
va zajedniki tri osnovna naina koja sam razlikovao od druge knji
ge ove Rasprave, u optoj vjetini posmatranja: tj. isto posmatranje, eksperimentisanje u pravom smislu, i najzad, komparativnu
metodu, koja je veoma prilagoena svakom, bilo kojem, prouava
nju ivih bia. Radi se, dakle, ovdje sumarnoj procjeni relativ-

168

169

nog znaaja i pravog karaktera ova tri uzajamna postupka u ono

me to se odnosi na prirodu i namjenu, koje su prethodno definisane, ove nove nauke.
Sto se tie obinog posmatranja, prave se sigurno, jo veoma ne
potpuni pojmovi, i ak, potpuno pogreni u mnogim pogledima,
tome ta ono moe i treba biti u drutvenoj sociologiji. Anarhian
drutveni uticaj metafizike filozofije prolog vijeka, irei se od
doktrine ka metodi, doprineo je slijepim instiktom destrukcije da
se, na neki nain, sprijei kasnija intelektualna reorganizacija, ru
ei unaprijed same logike osnove na kojima su mogle poivati
prave naune analize, onom apsurdnom teorijom istorijskom pironizmu, koji produava jo danas svoju nezdravu aktivnost, iako
njegov princip nije, oigledno vie odriv. Precenjujui, do stepena najvie zbrke, u pogledu drutvenih dogaaja, opte tekoe za
jednike svakom, ma kojem, tanom posmatranju, a naroito po
sebne tekoe koje se moraju spontano pojaviti kod tako komplikovanih pojava, ne vodei rauna razliitim predostronostima.
eksperimentalnim ili racionalnim, koje nam tu mogu biti dovoljna
garancija, ove namjerne ili nenamjerne sofistike zablude su esto
bile dovedene do dogmatskog negiranja svake prave sigurnosti u
drutvenim posmatranjima, ak i direktnim. Prethodna objanjenja
data na poetku ove Rasprave (vidjeti drugu lekciju) neophodnoj
i stalnoj razlici izmeu pouzdanosti i preciznosti u pogledu bilo
kog sadraja, dozvolie da se lako rijee ovi razliiti sofizmi, na
kojima ne treba da insistiram, i koji, pripisujui im, sav znaaj ko
ji im se ne moe, bez nedoslednosti odbiti, doprinose isto tako potpu
nom razaranju sigurnosti nauka i to onih koje su u odnosu na ove
za drutvena dokazivanja, ak najprostije i najsavrenije, uticajem
koji je zajedniki iskljuivo metafizikim koncepcijama. Otkada ova
osnovna zabluda nije vie otvorenije predavana, utvrdio se siste
matski skepticizam, zamjenjujui neposredna posmatranja samo po
srednim, iza osnovne nesigurnosti ljudskih svjedoenja da bi nas
tavio da porie pozitivnu vrijednost razliitih istorijskih obavje
tenja. Neki geometri su ak pustili zadovoljstvu ili naivnosti na
volju da dokau u vezi s tim, prema njihovoj iluzornoj teoriji an
si, tekim i smijenim raunima, nuan porast ove tobonje nesi
gurnosti samim vremenskim protekom: to je. osim ozbiljne dru
tvene opasnosti da pomae duboko tetne zablude, dekoriui ih ta
ko impozantnim prividom racionalnosti, nudilo vie nego jedanput,
uvredljivu nepristojnost da potpuno diskredituje matematiki dun
razumnih ljudi koji su suvie obrazovani da ga sude direktno, ali
su opravdano revoltirani takvim zloupotrebama. Filozofi koji su
manje, pogreno zaokupljeni sofistikim deklaracijama protiv nau
ne vrijednosti svjedoenja, su im, meutim, pripisali dosta ugleda,
da bi iz njega izveli ponekad princip jedne iracionalne podjele nau
ka, na testimonijalne i netestimonijalne: to jasno dokazuje alosno

povjerenje koje takvi sofizmi jo uvaju u izvjesnom stepenu, ak

kod izvanrednih duhova, ali koji su veoma slabo shvatili itavu du
hovnu oblast. Razlika na koju smo se malo prije pozvali, spontano
e biti dovoljna da, sa ovog drugog, kao i sa prvog aspekta, razbi
je konfuziju ideja koja predstavlja prvi logiki izvor ovih prostih
greaka, protiv kojih je obian razum, sreom, uvijek protestovao.'
Zbog jednog i drugog, nehotinom nedosljednou ograniava se,
jedino drutvenim prouavanjima destruktivan znaaj jednog tak
vog paradoksa koji, kad jednom bude potpuno prihvaen primjenjivae se, uglavnom, svom nunou, na razliite, ma koje vrste
naih stvarnih saznanja; kao ljudski duh moe ikada biti zaista dos
ljedan do kraja kad postupa prema neobinim principima. Jer je
oigledno, uprkos iluzornoj podjeli koju sam naveo, da sve razlii
te nauke, ak najprostije, imaju neophodnu potrebo za onim to
se zove: testemonijalni dokazi, tj. da prihvataju neprekidno u fun
damentalnoj elaboraciji njihovih najpozitivnijih teorija posmatra
nja koja ne mogu biti direktno izvrena, niti pak, ponovljena od
onih koji ih koriste, i ija realnost poiva samo na vjernom svjedo
enju prvobitnih istraivaa; to nikako ne spreava da se nepre
kidno koriste uz sudjelovanje sa neposrednim posmatranjima. Jed
na takva neophodnost je veoma oigledna, ak u astronomiji, i jo
vie u naukama koje su sloene, a manje razvijene, da bi zahtije
vala ovdje ikakvo objanjenje: sama matematika nauka nije si
gurno od toga uopte jo osloboena kao to se to obino pretpos
tavlja, a da, uostalom, ova vrsta spontanih izuzetaka, ne moe nika
ko ponititi neospornu tanost ovog stalnog zahtjeva. Koja nauka
moe izai iz stanja nastajanja, koja se prava podjela intelektual
nog rada moe izvriti, ak pretjerano smanjujui opseg sopstvenih
spekulcija, ako svako hoe da koristi samo svoja lina posmatra
nja? ak se niko ne usuuje to direktno podrati meu najdoslednijim pristalicama istorijskog pironizma. Odakle proizilazi, dakle,
to, da se jedan takav paradoks primjenjuje stvarno danas samo na
drutvene pojave? To je uglavnom, zato to je taj paradoks sastav
ni dio filozofskog arsenala, koji je konstruisala revolucionarna me
tafizika da bi intelektualno razorila stari politiki sistem. Mnogi
duhovi koji su malo napredni smatrali su se skoro obaveznim da
se vrate u jaram, koji je previe urno i previe nepotpuno stresen, katolike filozofije, da prihvate, na primjer, pravu autenti
nost biblijskih pria, ija je metodska negacija bila prvi razlog ovih
logikih zabluda: takva je, obino, opasna sadanja teta od svakog
antiteolokog raspoloenja koje uopte ne poiva na. prethodno do
voljno razvijenom, pozitivnom duhu.

170

171

Sa tim zabludama, koje su jo veoma tetne, mijeaju se da

nas sve vie i vie greke koje su manje tetne, ali isto tako nepri
jatne, sistematskom empirizmu, koji se trude da nametnu dru
tvenim posmatranjima. naroito istorijskim, kada im se dogmatski

zabranjuje, u ime nepristrasnosti, u p o t r e b a ma koje teorije. Bilo

bi, bez sumnje, teko zamisliti j e d n u logiku d o g m u radikalnije su
p r o t n u p r a v o m osnovnom d u h u pozitivne filozofije, k a o i poseb
noj prirodi koju on m o r a vriti u sopstvenom p r o u a v a n j u drutve
n i h pojava. bilo kojoj vrsti pojava da se radi, ak i najprostijih,
n i k a k v o p r a v o p o s m a t r a n j e nije mogue, ako nije prvo usmjereno
i zatim i n t e r p r e t i r a n o ma kojom teorijom: t a k v a je, zaista, logika
p o t r e b a koja o d r e u j e u djetinjstvu ljudskog uma, prvi polet teo
loke filozofije, k a o to sam to ustanovio od poetka ovog djela,
i kao to u to u s k o r o objasniti, na j e d a n struniji nain. Daleko od
toga da se oslobodi ove glavne obaveze, pozitivna filozofija je, na
suprot, samo razvija i zadovoljava sve vie i vie. u mjeri u kojoj
u m n o a v a i u s a v r a v a odnose izmeu pojava. Od s a d a je oigled
no da je, sa p r a v o g n a u n o g stanovita, svako izolovano, p o t p u n o
empirijsko, p o s m a t r a n j e v e o m a t e t n o i ak p o t p u n o n e s i g u r n o :
n a u k a bi mogla upotrijebiti s a m o ona, koja se, b a r hipotetiki ve
zu za neki z a k o n ; i upravo, j e d n a takva veza predstavlja glavnu
k a r a k t e r i s t i n u razliku izmeu p o s m a t r a n j n a u n i k a i obinih posm a t r a n j a . koja m e u t i m o b u h v a t a j u bitno iste injenice sa j e d i n o m
razlikom u gleditima; p o s m a t r a n j a koja su na drugi nain voe
na, mogu samo sluiti jedva kao p r i v r e m e n i materijal koji, naje
e sam zahtijeva kasniju n e o p h o d n u reviziju. J e d a n t a k a v logiki
propis mora, po svojoj prirodi, postati utoliko neophodniji ukoliko
se radi komplikovanijim pojavama, gdje, bez jasnog obavjetenja
j e d n e teorije, koja je, uostalom, efikasnija k a d je stvarnija, posm a t r a ne bi ak, najee, znao ta t r e b a da p o s m a t r a u injenici
koja se p r e d njegovim oima deava; onda se, pomou veza p r e t
h o d n i h injenica ui zaista da p o s m a t r a sljedee injenice. Ne moe
se u tom pogledu izraavati n i k a k v a s u m n j a kod uzastopnog raz
m a t r a n j a astronomskih, fizikih i hemijskih prouavanja, a naroi
to u pogledu razliitih biolokih prouavanja, gdje su, zbog krajnje
zamrenosti pojava valjana istraivanja t a k o t e k a i jo t a k o rijet
ka, ba zbog najvee nesavrenosti pozitivnih teorija. P r a t e ' ovu
neodoljivu n a u n u analogiju, unaprijed je oigledno, di ma koja
d r u t v e n a posmatranja, statika ili dinamika, koja se odnose na
najvii stepen mogue komplikacije p r i r o d n i h pojava, m o r a j u t r a
iti, jo neminovnije od svih ostalih, stalnu u p o t r e b u f u n d a m e n t a l
n i h teorija koje su o d r e e n e da stalno povezuju injenice koje se
deavaju sa gotovim injenicama, s u p r o t n o pravilu, koje je d u b o k o
iracionalno, iako doktorski p o d r a n o u nae vrijeme, i ija nas l a k a
p r i m j e n a zapljuskuje sa toliko neupotrebljivih opisa. Sto se vie
razmilja ovoj temi, jasnije e se shvatiti da, naroito u ovoj vrsti,
to su bolje povezane izmeu sebe poznate injenice, bolje e se
moi, ne samo procijeniti, nego ak i uoiti jo neistraene inje
nice. S m a t r a m da, u odnosu na te pojave, jo vie nego u odnosu
na sve ostale, ova logina nunost m o r a ozbiljno poveati ogromnu
172

glavnu tekou, koju ve predstavlja, po prirodi stvari, p r v o ra

cionalno zasnivanje pozitivne sociologije, to nas na n e k i nain p r i
m o r a v a da i s t o v r e m e n o k r e i r a m o p o s m a t r a n j a i zakone, zbog njiho
ve n e o p h o d n e povezanosti, koja predstavlja j e d n u v r s t u zaaranog
kruga, iz kojeg se moe izai samo sluei se najprije materijali
ma koji su slabo r a z r a e n i i d o k t r i n a m a koje su loe shvaene. i
tava o v a knjiga uinie da se prosudi k a k o s a m izvrio j e d n u t a k o
delikatnu i n t e l e k t u a l n u funkciju, ija e mi pravina p r e t h o d n a
procjena, n a d a m se vredjeti kao n e k i oprotaj. Bilo k a k o bilo, oig
ledno je, da je odsustvo svake pozitivne teorije d a n a s to to ini
d r u t v e n a p o s m a t r a n j a t a k o n e o d r e e n a i n e k o h e r e n t n a . injenice,
bez s u m n j e uopte ne nedostaju, budui da su, u ovoj vrsti pojava,
jasnije nego i u jednoj drugoj, najprostije n u n o najvanije, u p r kos djetinjastih zahtjeva t a t i h sakupljaa tajnih a n e g d o t a : ali o n e
ostaju duboko sterilne, i ak apsolutno neprimijeene, iako smo u
njiih zaronjeni, zbog n e d o s t a t k a i n t e l e k t u a l n i h sposobnosti i spektak u l a t i v n i h objanjenja, koja su n e o p h o d n a za njihovo p r a v o n a u
no istraivanje. 1 Zbog p r e t j e r a n e komplikacije t a k v i h pojava nji
hovo statiko p o s m a t r a n j e moe postati zaista efikasno, samo ako

1
Ove iracionalne primjedbe su, zaista, sposobne samo za neki to
bonji domet u pogledu sporednih pojedinosti koje, zbog prirode drut
venih pojava, ne mogu uopte ovdje biti, zaista, poznate sa punom si
gurnou. Ali, prema prethodnim objanjenjima iz ove lekcije, oigled
no je, da previe specijalizovane injenice ne mogu precizno imati, u
sociologiji nikakvu pravu naunu vrijednost, naroito pristupajui im
od cjeline ka djelovima, kao to sam to dokazao. injenice odreenog
stepena optosti ili sloenosti, jedine koje nauka treba da obuhvata, ne
mogu biti nikako upotrebljavane kao razliite anse za tako pretjerane
greke, u ovoj vrsti, od tobonjih filozofa.
1
esto se vjeruje da drutvene pojave moraju biti veoma lake za
posmatranje, jer su vrlo obine, a da posmatra, najee u tome su
djeluje, vie ili manje, sam. Ali to je doista, ta obinost i taj personalitet, ono to mora nuno doprinijeti da, uz veu komplikaciju, posta
ne tea ova vrsta posmatranja, direktno udaljavajui posmatrau odgo
varajue intelektualne dispozicije za jedno pravo nauno istraivanje.
Dobro se, uopte, posmatra samo kad samo izvan njih, i odluujui uticaj jedne, ma koje teorije, naroito pozitivne, moe sam proizvesti i
odrati, u drutvenim pojavama jednu takvu obinu inverziju, sa spon
tane take gledita. Ja, uostalom, govorim ovdje samo spekulativnim
uslovima, ne razmatrajui ak, manje ili vie duboku halucinaciju koju
zanos strasti odreuje tako prirodno u jednom takvom predmetu, i ko
ja oigledno moe biti na zadovoljavajui nain sprijeena ili odagnata
samo dubokim i prisnim bavljenjem najpozitivnijim teorijama.

173

se od sada usmjeri ka saznanju, koje je bar skicirano u glavnim

crtama, bitnih zakona drutvene solidarnosti; a to je jo oigled
nije potrebno u vezi sa dinamikim injenicama, koje ne bi imale
nikakav utvren smisao, ako najprije ne budu dovedene u vezu.
makar obinom privremenom hipotezom, sa osnovnim zakonima
drutvenog razvoja. Znai, duh cjeline nije dakle samo neophodan
u socijalnoj fizici, da se shvate i na odgovarajui nain postave
nauna pitanja, tako da dozvole istinski napredak nauke, kao to
sam ve objasnio u ovom poglavlju: sada se vidi da on mora takoe veoma upravljati ak direktnim istraivanjem da bi ono mog
lo stei i sauvati pravi racionalni karakter i ostvariti legitimna
oekivanja koja mu se najprije postavljaju. Jedino tako, drago
cjena bdjenja, tako esto izgubljena u napornoj elaboraciji jedne
savjesne ali sterilne uenosti, mogu najzad biti korisna za razvoj
zdrave socijalne filozofije, i za rastui ponos potovanih duhova
koji joj se predaju, kad e uenjaci voeni pozitivnim teorijama
znati najzad ta treba posmatrati usred injenica koje sakupljaju,
i za koju racionalnu upotrebu oni mogu namijeniti svoje istraiva
ke radove. Daleko od toga da, i na koji nain propisuje pravu ue
nost shvaenu sa razliitih moguih aspekata, nova politika filo
zofija e joj neprekidno isporuivati, podjednako spontanim podsticanjem i hranjenjem novim i veim temama, sa neoekivanih taaka gledita, dragocjeniju namjenu i time, vie nauno dostojan
stvo. Ona e iskljuivo odbaciti samo radove bez cilja, bez princi
pa i bez karaktera koji tee samo da prepune nauku praznim i dje
tinjastim disertacijama ili pogrenim i nekoherentnim sumarnim
pogledima; kao to savremena fizika osuuje obine kompilatore
isto empirijskih posmatranja: i pored toga, to se tie prolosti ona
vraa pravdu potovanom aru onih koji su uprkos tatim filozof
skim prezirima, i, iako voeni samo iracionalnim koncepcijama,
odravali, instiktivnom upornou, bitnu naviku za vrijedna istorijska istraivanja. U ovoj vrsti pojave, bez sumnje, kao i u svakoj
drugoj, i ak vie nego u ijednoj drugoj zbog njene velike kompli
kacije, moe postojati bojazan da direktna i stalna upotreba nau
nih teorija ne oslabi ponekad stvarna posmatranja, dokazujui u
nevrijeme neostvarivu verifikaciju nekih spekulativnih predrasu
da lienih dovoljne osnovanosti. Ali ova spontana neprilinost ra
cionalnog istraivanja moe biti apsolutno izbjegnuta, u svim bit
nim sluajevima uz pomo predostronosti koje uvijek sugerie
stvarno usavravanje nauke, li, podinjavanjem prvih povezivanja
kasnijim ispravljanjima, koja su zasnovana na cjelini veeg broja
injenica. Ako se u jednoj takvoj opasnosti moe vidjeti dovoljan
razlog da se ponovo uspostavi odluujui uticaj tobonjeg empiriz
ma, treba, ustvari, samo zamijeniti inspiracije doktrina koje su iz
nad svega metafizike, ija primjena ne sadri nikakvu stabilnost,
teorijskim obavjetenjima, manje ili vie racionalnim, ali koja se

174

neprekidno ispravljaju; jer bi odsustvo svake koncepcije koja up

ravlja, bilo, uostalom, nuno nestvarno. Prebacujui, uobiajeno, na
razum iz domena idealnosti u podruje stvarnosti, pozitivne teorije
se, oigledno, moraju, po svojoj prirodi, izloiti, beskrajno manje
od svih ostalih, opasnosti, da vide u injenicama, ono ega uopte
nema. Poto se karakteriu stalnom i sistematskom podreenou
imaginacije observaciji, njihova iskljuiva upotreba direktno pri
prema posmatraa da se uva neprestano od jednog takvog postup
ka, i, mada slabost naeg razuma ne dozvoljava uopte da se garantuje da e mu on uvijek uspjeno odoljeti; jedno takvo pravilo je
ipak najpodesnije, bez ikakve sumnje, da predvidi ovu ozbiljnu
opasnost, koja tei, svojom neizbjenom osnovom, da oslabi itav
sistem realne nauke. Bilo bi, naravno, jako udno da razmatranje
ove opasnosti moe danas dovesti do toga da poslui osnov, u poli
tikoj filozofiji, za odranje metafizike metode, koja, po svojoj pri
rodi, u nju nuno zaranja na razum skoro neogranieno, nudei
uvijek plauzibilne anse za jednu neodreenu istorijsku verifika
ciju, ma kojim, najnerazumnijim predubjeenjima.
Vidi se dakle da, zbog same prirode drutvene nauke, posmatranje u pravom smislu ima, nuno, potrebu, na jedan jo dublji
i posebniji nain nego u ijednom drugom sluaju, za tijesnom stal
nom podinjenou cjelini pozitivnih spekulacija stvarnih zakona
solidarnosti ili sukcesije pojava koje su tako izuzetno komplikovane. Nijedna drutvena injenica ne moe imati pravo nauno zna
enje, a da ne bude odmah povezana sa nekom drugom drutve
nom injenicom: potpuno izolovana, ona neizbjeno ostaje u steril
no stanje proste anegdote, pogodna, u najboljem sluaju da zadovo
lji jednu praznu radoznalost, ali nesposobna za ikakvu racionalnu
tetu. Jedna takva podinjenost mora, bez sumnje direktno pove
ati osnovnu tekou, ve i onako izraenu koja karakterie dru
tvena posmatranja, i mora tako doprinijeti danas da uzmiu iz obe
struke dobri posmatrai, koji su jo vrlo rijetki, mada ih ona mo
ra, nasuprot, kasnije umnoavati u mjeri u kojoj e se stvarna nau
ka razvijati. Ali, ovaj intelektualni uslov je, tako oigledno, na
metnut prirodom predmeta, da u prethodnoj primjedbi treba samo
vidjeti novu potvrdu nunosti, ve vie no dovoljno dokazane, tako
rei od poetka ove knjige, da se od sada povjerava uobiajeno ob
razovanje drutvenih teorija samo najbolje organizovanim duho
vima, koji su na odgovarajui nain pripremljeni najracionalnijim
vaspitanjem. Uostalom, logiki propis na kojem insistiram je, pra
vo rei, samo prirodni slijed i neophodan dodatak osnovne obave
ze, ranije ustanovljene u ovoj lekciji, da se uini duh cjeline aspolutno nadmonijim u sociolokim prouavanjima, polazei naroi
to od sistema ka elementima. Najzdad, sam ovaj propis, shvaen
sa jednog drugog aspekta, predstavlja u, mojim oima koliko od
luno toliko neposredno, oiglednu optu potvrdu, u odnosu na is-

175

to posmatranje, ove neizbjene ekstenzije glavnih sredstava istraivanja, na koju sam gore podsjetio da mora priori karakterisati socioloku nauku. Jer tako prouene sa racionalnog gledita soli
darnosti ili sukcesije, drutvene pojave sadre, bez ikakve sumnje,
sredstva za posmatranje mnogo raznovrsnija i mnogo ira nego
sve ostale, manje komplikovane pojave. Tako, ne samo neposredan
nadzor ili direktan opis ma kojih dogaaja, nego razmatranje naiz
gled najbesmislenijim obiaja, miljenje razliitim vrstama spo
menika, analiza i uporeenje jezika, itd. i jedno mnotvo drugih puteva, manje ili vie vanih, mogu ponuditi sociologiji korisna stal
na sredstva za pozitivno istraivanje: jednom rijeju svaki razuman
duh, pripremljen odgovarajuim vaspitanjem, doi e, poslije do
voljno vjebanja dotle da moe trenutno da preokrene spontane
impresije koje dobija od skoro svih dogaaja koje mu drutveni
ivot moe nuditi, u dragocjena socioloka obavjetenja, prema takama dodira, manje ili vie direktnim, koje e uvijek znati otkri
ti, sa najviim pojmovima nauke, zbog univerzalne povezanosti raz
liitih drutvenih aspekata. Ako, dakle, ova karakteristina pove
zanost obrazuje najprije glavni izvor tekoa koje su svojstvene
drutvenim posmatranjima, vidi se, konano, isto tako da, jednom
vrstom nepoptune kompezacije, ona nuno tei da proiri, i u nji
ma da varira u najviem stepenu, glavne postupke naunog istra
ivanja.
Drugi glavni nain vjetine posmatranja, ili eksperimentisanje
u pravom smislu, izgleda po prvoj procjeni da mora biti potpuno
zabranjen novoj nauci koju mi ovdje osnivamo; to je, uostalom ne
bi ni malo spreavalo da bude potpuno pozitivna. Ali, paljivo posmatrajui, moe se lako priznati da ova nauka nije, u stvarnosti,
potpuno liena, svojom prirodom, jednog takvog opteg sredstva,
ma da ono nije, daleko od toga, glavno koje ona moe upotreblja
vati. Dovoljno je zato ovdje na odgovarajui nain razlikovati, pre
ma prirodi pojava, direktno i indirektno eksperimentisanje, kao
to sam to uradio u dvjema prethodnim knjigama. Mi smo, naro
ito, dopustili, u treoj knjizi, da se pravi filozofski karakter ekspe
rimentalnog naina ne sastoji bitno u tom vjetakom ustanovlja
vanju sluajeva pojave, koje, za obinog naunika predstavlja da
nas glavni atribut jedne takve vrste istraivanja. Bilo da je sluaj
prirodan ili vjetaki, mi znamo da posmatranje tu zasluuje stvar
no uvijek pravo ime eksperimentisanja, svaki put kad normalno
izvrenje pojave dokae, na ma koji nain, mijenjanje koje je do
bro odreeno, a da spontanost ovog mijenjanja ne moe razruiti
naunu efikasnost svojstvenu svakoj promjeni uobiajenih uslova
pojave da bi joj bolje osvijetlili stvarno proizvoenje. Eksperimen
talni nain, naroito u tom smislu, moe stvarno pripadati sociolo
kim istraivanjima. U odnosu na isto bioloka prouavanja, konstatovali smo da, prema komplikovanosti i nunoj solidarnosti nji-

hovih pojava, neposredna iskustva vjetakim putem ovdje naje

e mogu biti veoma teko ustanovljena i veoma protivrjeno tu
maena, da bi se tu moglo, razumno mnogo raunati na njihovu
uobiajenu upotrebu. Poto su, ova komplikacija, i ova solidarnost,
bile ovdje jo izraenije, oigledno je da jedna takva vrsta iskustva
nikako ne moe odgovarati sociologiji, ak i ako bi bila moralno
prihvatljiva i stvarno izvodiva. Vjetaki poremeaj u jednom, ma
kojem od drutvenih elemenata, morae se, neizbjeno, bilo zako
nima harmonije ili zakonima sukcesije, prenijeti uskoro na sve os
tale; iskustvo e tada, bez obzira na njegovo himeriko postavlja
nje, biti potpuno lieno svakog bitnog naunog znaaja, zbog neodbacive nemogunosti da dovoljno izoluje ijedan od uslova, niti ije
dan od rezultata pojave: tako da malo treba aliti to jedan takav
nain istraivanja postaje ovdje iskljuivo neprimjenljiv. Ali, ja
sam dokazao, u biolokoj filozofiji da patoloki sluaji obrazuju
uopte, ak zbog svoje spontanosti, pravi nauni ekvivalent istom
eksperimentisanju, u onome to, iako indirektni, nam prirodni eks
perimenti nude, jer su izvanredno prilagoeni prouavanju ivih
bia, shvaenih sa bilo kog aspekta, i to utoliko vie ukoliko se ra
di sloenijim pojavama i viim organizmima. Dakle, ista filozof
ska razmatranja su utoliko vie apsolutno primjenljiva na sociolo
ka prouavanja, i ovdje moraju dovesti do slinih zakljuaka, i jo
bolje obrazloenih od nune nadmoi patoloke analize kao indirek
tan nain odgovarajueg eksperimentisanja najviim organizmom
i najsloenijim pojavama koje se mogu zamisliti. Ovdje se ova pa
toloka analiza sastoji bitno na ispitivanju sluaja, na nesreu veo
ma estih, gdje osnovni zakoni, bilo harmonije, bilo filijacije, doka
zuju, u drutvenom stanju, manje ili vie izraene poremeaje, zbog
sluajnih ili prolaznih uzroka, inae, posebnih ili optih, kao to se
to naroito vidi u razliitim revolucionarnim epohama, i naroito
danas. Ovi, ma koji poremeaji, predstavljaju za drutveni organi
zam, analogiju koja je vjerna bolestima u individualnom organizmu
u pravom smislu rijei: a ja se ne plaim da tvrdim da e to filo
zofsko poreenje biti u svakom pogledu utoliko bolje procijenje
no, vodei rauna nejednakim komplikacijama organa, ukoliko se
podini jednoj produbljenoj diskusiji. I u jednom i u drugom slu
aju, to bez, sumnje, znai uiniti uzvienu uslugu ljudskom umu,
kao to sam to naveo u prethodnoj knjizi, koja se sastoji u njego
voj primjeni za bolje otkrivanje stvarnih zakona nae prirode, in
dividualne lili drutvene, naunom analizom nereda, manje ili vie
ozbiljnih, kojima je njihov razvoj nuno praen. Ali, ako smo ve,
u pogledu biolokih istraivanja u pravom smislu, priznali da je
patoloko istraivanje tu do sada jako nepotpuno postavljeno, moe
se unaprijed shvatiti koliko ono mora biti jo nepotpunije u pogle
du samih sociolokih pitanja, iz kojih ono nije nikad, istinu govore
i, izvuklo nikakvu znaajniju pomo, iako obiluje takvom graom.

176

177

Ova potpuna sterilnost se naroito odnosi na to da se, ma koje eksperimentisanje, direktno, ili indirektno, moe jo manje deavati
nego prosto posmatranje bez jedne osnovne podinjenosti racional
nim koncepcijama, da bi steklo pravu naunu korisnost. Budui da
su razlozi za ovu neophodnu podinjenost nuno isti kao i u pret
hodno raspravljenom sluaju, bilo bi potpuno suvino da ovdje na
vodimo kratki opis za koji nam drutvena praksa nudi samo veoma
jasnu svakidanju potvrdu. Ne vidimo li mi, naroito danas, najuasnija politika iskustva koja se neprestano obnavljaju, sa promje
nama koje su isto toliko beznaajne koliko nepametne, mada je
njihovo prvo izvrenje moglo biti dovoljno da se potpuno procije
ne neefikasnost i opasnost predloenih sredstava? Znam koliki je
u tom pogledu glavni udio koji treba dati neizbjenom uticaju ljud
skih strasti, ali se ipak esto zaboravlja, s druge strane, da nedo
statak jedne, dovoljno nadmone, racionalne analize, mora pred
stavljati direktno jedan od glavnih uzroka neplodnog obrazovanja,
toliko kuenog u drutvenim iskustvima, iji bi spontani tok. bez
sumnje, postao pouniji da je mogao biti bolje posmatran. Misli se
istina, da su, sluaji drutvenih poremeaja nesposobni da otkriju
glavne zakone politikog organizma, na koje se onda gleda kao da
su razoreni ili bar privremeno prekinuti: to je ista greka kao i
prema individualnom organizmu; a ona je ovdje mnogo vie oprostiva, jer i samo normalno stanje nije jo dovoljno shvaeno kao
podinjeno pravim zakonima. Ali je, uglavnom glavni princip, us
postavljen naroito radovima uvenog Bruse namijenjen unaprijed
da karakterie filozofski duh pozitivne patologije, po svojoj priro
di, isto tako primjenljiv na drutveni kao i na individualni orga
nizam. Kod oba, patoloki sluajevi ne mogu initi nikakvu stvarnu
povredu osnovnih zakona normalnog organizma, kod kojeg su bitne
pojave onda samo promijenjene u njihovim razliitim stepenima, a
da to nikada ne moe biti promjena njihove prirode, ni njihovih od
nosa, kao to sam to objasnio u biolokoj filozofiji. Posebno su dru
tveni poremeaji nuno istog reda kao i promjene koje su, u sasta
vu sociolokih zakona odreene razliitim sporednim uzrocima, ko
jima sam gore omeio opti uticaj neizbjenim granicama: moe
se u ovom pogledu ustanoviti stvarna razlika, samo kao diskontinuitet jednih u kontinuitetu drugih, to sigurno ne moe mijenjati
princip. Zato, dakle, to osnovni zakoni uvijek apsolutno opstoje,
u ma kom stanju drutvenog organizma, ima mjesta da se razum
no izvodi, sa odgovarajuim predostronostima, nauna analiza po
remeaja u pozitivnoj teoriji normalne egzistencije. Takva je filo
zofska osnova glavne koristi koja je svojstvena ovoj vrsti indirekt
nog i nevoljnog eksperimentisanja da otkrije stvarnu ekonomiju
drutvenog tijela na jasniji nain, na koji to ne moe uraditi obi
no posmatranje, koje predstavlja, kao u svakom drugom predmetu
njen neophodan opti dodatak. Ovaj postupak je, po svojoj priro-

di, primjenljiv na sve vrste sociolokih istraivanja, bilo da se ra

di egzistenciji ili kretanju, razmatranju jednog ili drugog sa ma
kog aspekta, fizikog, intelektualnog, moralnog ili politikog, i
svim moguim stepenima drutvene evolucije, gdje poremeaji nijesu, naalost, nikad nedostajali. Sto se tie njegovog stvarnog op
sega, bilo bi preuranjeno htjeti ga ovdje uopte mjeriti, jer ovaj po
stupak nije mogao jo stvarno biti primijenjen ni na jedno istrai
vanje politike filozofije i moi e postati uobiajen samo kasnijim
razvojem nove nauke, koju se trudim da osnuj em. Ali je, ipak, ne
ophodno ovdje ga istai, opisujui ga ukratko kao jedno od osnov
nih sredstava istraivanja koja su svojstvena socijalnoj fizici.
Razmatrajui, najzad, komparativnu metodu u pravom smislu,
moram najprije s tim u vezi uputiti itaoca na osnovna objanjenja
koja sam dovoljno dao u biolokoj filozofiji, da bih dokazao nunu
nadmo jednog takvog postupka, u ma kojem prouavanju, u ko
jem iva bia mogu postati njegov predmet, i sa jednom oigl^dnou koja se, utoliko vie ne moe odbaciti, ukoliko se pojw? vie
komplikuju, ili je organizam vii. Budui da su ovi gluvni razlozi
ovdje bitno isti u jednom izraenijem stepenu, mogu skratiti nae
sadanje ispitivanje, teretei itaoca da uz odgovarajue promjene
sam izvri tu spontanu reprodukciju. Ja se sada moram ograniiti
da dovoljno oznaim same glavne razlike po kojima se nuno ra
zlikuje opte primjena komparativne vjetine na ukupnost socio
lokih istraivanja.
Slijepa imitacija biolokog postupka dovela bi nerazumno naj
prije do poricanja pravih logikih analogija izmeu dvije nauke, jer
komparacija razliitih djelova ivotinjske hijerarhije koju smo vi
djeli da se konstituiie u biologiji, moe, nasuprot imati u sociolo
giji samo sporedni znaaj. Ali, to, uglavnom, kao to smo priznali,
nije uopte za ovu zadnju nauku pravi nauni ekvivalent osnov
nog shvatanja organske serije. Meutim, ja sam ubij eden da pre
vie produena predominacija teoloko-metafizike filozofije u jed
noj takvoj vrsti ideja inspirie danas i jedan jako iracionalan pre
zir protiv svakog naunog pribliavanja ljudskog drutva ijednom
drugom ivotinjskom drutvu. Kada pozitivnih duh bude, najzad,
na odgovarajui nain, upravljao drutvenim prouavanjima, nee,
bez sumnje, ekati da se prizna stalnu korist i, u vie sluajeva,
nunost da se u njih uvede do izvjesnog stepena, socioloka kompa
racija ovjeka sa ostalim ivotinjama, naroito sa najviim sisarima, bar poto ivotinjska drutva, jo slabo poznata, budu najzad
bolje posmatrana i boje ocijenjena. Razlozi za jednu takvu kompa
raciju su veoma slini razlozima koje smo objasnili u prethodnoj
knjizi, veliki znaaj za prouavanje individualnog ivota u onome
to se odnosi na intelektualne i moralne pojave, iji su nuan na
stavak i prirodan dodatak drutvene pojave. Poto su dugo poricali
ovaj znaaj u prvom sluaju, svi valjani duhovi poinju danas da

178

179

osjeaju njihovu s t v a r n o s t i znaaj j e d n o g t a k o k a p i t a l n o g p o s t u p

k a : isto e biti kasnije u pogledu drugog sluaja, m a d a ovaj nain
kod njega m o r a biti manje bitan. Glavni n e d o s t a t a k j e d n e takve
vrste sociolokih p o r e e n j a e biti, bez sumnje, da su ona. zbog
svoje prirode, ograniena samo na statika r a z m a t r a n j a , da ne mo
gu dosei do d i n a m i k i h r a z m a t r a n j a , koja t r e b a da predstavljaju,
naroito u nae vrijeme, n a d m o a n i n e p o s r e d a n p r e d m e t n a u k e .
Ovo ogranienje oigledno proizilazi iz toga to je d r u t v e n o stanje
ivotinja, iako u stvarnosti nije t a k o apsolutno nepromjenljivo kao
to se to zamilja, v e o m a izloeno, od k a d se ljudska n a d m o pot
p u n o razvila, samo neopazivim p r o m j e n a m a , koje nijesu n i k a k o us
poredive sa stalnim n a p r e d o v a n j e m ovjeanstva, shvaenog ak u
njegovom p r v o b i t n o m razvoju, koji je n a j m a n j e izraen. Ali svede
n a n a d r u t v e n u s t a t i k u n a u n a korist j e d n o g takvog poreenja m i
izgleda zaista n e o s p o r n o m da bi se mogli bolje opisati najelementarniji zakoni osnovne solidarnosti, pokazujui d i r e k t n o , neodolji
vom oiglednou, njihovu s p o n t a n u p o t v r d u u stanju d r u t v a koje
je najnesavrenije, t a k o da, osim toga, moe ak p o n e k a d inspirisati korisne zakljuke ljudskom d r u t v u . Nita manje nije pode
sna, naroito da se jasno uoe k a k o su p o t p u n o p r i r o d n i glavni dru
tveni odnosi za koje toliko sofistikih filozofskih d u h o v a vjeruje
jo d a n a s da se mogu mijenjati po volji njihovih n e o s n o v a n i h p r e
tenzija: oni e, bez sumnje, p r e s t a t i da p o s m a t r a j u kao vjetake
i svojevoljne osnovne veze ljudske porodice kad ih n a u , istog bit
nog k a r a k t e r a , kod ivotinja, i na nain koji je utoliko izraeniji
ukoliko organizam postaje razvijeniji, pribliniji ljudskom orga
nizmu. J e d n o m rijeju, za sve ono to se tie p r v i h klica d r u t v e n i h
odnosa, p r v i h institucija koje su s p o n t a n o osnovale jedinstvo poro
dice ili plemena, u ovom osnovnom dijelu sociologije koji se skoro
mijea sa i n t e l e k t u a l n o m i m o r a l n o m biologijom, ili b a r sa onim
to se zove p r i r o d n a istorija ovjeka, ije je ona izgleda prosto opte
produenje, imae ne samo velike n a u n e koristi, ve i p r a v u filo
zofsku n e o p h o d n o s t da se koristi, na odgovarajui nain, racionalno
poreenje ljudskog d r u t v a sa d r u g i m ivotinjskim d r u t v i m a ; ma
da njihovo r a z m a t r a n j e m o r a biti, zbog ovog razloga veoma predom i n a n t n o , n a u n i d u h e, irei j e d a n t a k a v nain istraivanja do
svoje zadnje logike granice, moi nai t a k o e n e k u korist, u tom
pogledu, da se spusti do istraivanja ovih udnih drutava, svojstve
n i h niim ivotinjama, gdje j e d n a nedobrovoljna kooperacija proi
zilazi iz neraskidivog organskog jedinstva, bilo p r o s t o m p r i p a d n o
u, bilo zbog s t v a r n e n e p r e k i d n o s t i . 1 Pretpostavljajui da n a u k a ne

m o r a n e p o s r e d n o izvui n i k a k v u d i r e k t n u korist iz ovog itavog

racionalnog razvoja socioloke komparacije, ne bi, doista, bilo t a k o
za m e t o d u koja bi dobila o d m a h j e d n u potpuniju homogenost, p r e
ma t o m e j e d n o tanije u p o r e i v a n j e sa n a i n o m na koji se p r i s t u
pa u biolokim prouavanjima. Uobiajena n a u n a
komparacija,
k a k o d r u t v e n a t a k o i individualna, ovjeka sa d r u g i m ivotinjama,
je izuzetno pogodna, po svojoj prirodi, da bolje o d s t r a n i ovaj ap
solutni d u h , koji jo d a n a s predstavlja glavni n e d o s t a t a k politike
filozofije. ini mi se, uostalom, ak i u p r a k t i n o m pogledu, da drs
ka oholost koju nose izvjesne kaste, da se smaraju, u n e k u r u k u ,
kao j e d n a druga vrsta, nego ostalo ovjeanstvo, nije u s t v a r i bez
nekog i n t i m n o g filozofskog srodstva sa iracionalnim prezirom p r o
tiv svakog stvarnog pribliavanja ljudske p r i r o d e i ostalih p r i r o d a
ivotinja. Ipak, ma k a k a v da je n a u n i znaaj ovih razliitih raz
m a t r a n j a , ona mogu bitno odgovarati samo jednoj posebnoj m e t o
dolokoj raspravi socijalne filozofije, takvu k a k v u je ona ve obja
vila, na koju e ta r a z m a t r a n j a izvriti kasnije n e o p h o d a n uticaj.
Ali ovdje, u prvoj koncepciji n a u k e , zbog p r e t h o d n o objanjenih
razloga, m o r a m naroito imati u vidu d r u t v e n u d i n a m i k u , na koju
je ova v r s t a p o r e e n j a skoro neprimjenljiva oigledno je da joj ne
mogu uiniti n i k a k v u znaajnu primjenu, b a r n e p o s r e d n o . I p a k bi,
iz istog razloga, bilo, t a k o mi se ini. utoliko vie n e o p h o d n o ovdje,
opisati, sa vie insistiranja, ovaj dio k o m p a r a t i v n e m e t o d e da ne
bi u o p t e ostala nezapaena, to bi imalo ozbiljne n a u n e tete, k a o
to sam na to u p r a v o ukazao. Logiki postupci koji su esto u u p o
trebi su obino dovoljno o k a r a k t e r i s a n i s t v a r n o m primjenom, te bi
se p r e t h o d n o opte miljenje njima moglo n a s u p r o t , svesti na n a j neophodnije ispitivanje njihovih osnovnih osobina.
Da bi, glavni razliiti oblici, koji su svojstveni k o m p a r a t i v n o j
metodi u sociologiji bili ovdje uvijek r a z m a t r a n i u sukcesivnom re
du njihove r a s t u e vanosti, m o r a m opisati glavni oblik koji se sa
stoji u j e d n o m r a c i o n a l n o m poreenju razliitih stanja koja koeg
zistiraju u ljudskom d r u t v u na razliitim djelovima zemljine p o
vrine, r a z m a t r a n i h naroito kod stanovnitava koja su p o t p u n 3

Nekoliko puta je uporeeno itavo ovjeanstvo sa jednom vrstom

ogromnog polipa koji se prostire po itavoj zemlji. Ali ova sitniava
metafora, koja se trudi da opie jednu vrlo poznatu pojavu poreujui

je sa drugom, koja je mnogo manje poznata, stvarno svjedoi jednom

vrlo nepotpunom filozofskom miljenju nae drutvene solidarnosti, i
naroito velikom biolokom nepoznavanju naina ivota koji je svoj
stven polipima. Ona vodi izjednaavanju jednog dobrovoljnog i neoba
veznog udruivanja sa jednom nedobrovoljnom i neraskidivom partici
pacijom; na taj nain je jedan sistem, iji razliiti elementi, uprkos
njihovoj pravoj originalnosti, meusobno uzajamno uvijek vre uticaj,
izjednaen sa jednim sistemom koji je apsolutno obrnut, gdje djelovi ma
da neodvojivi, ne vre nikada neposredno nijednu uzajamnu radnju, do
take kad jedni propadaju dok se drugi raaju, a da ostatak ne bude u
tome uopte promijenjen.

180

181

nezavisna jedna od drugih. Nita nije podesnije nego jedan takav

postupak da jasno okarakterie razliite glavne faze ljudske evolu
cije, od sada pristupane da budu istovremeno istraivane tako da
se uoe na jedan najneposredniji i najjasniji nain njihove predominantne osobine. Mada je glavni napredak ovjeanstva nuno je
dinstven u onom to se tie cjelokupnog razvoja, ipak je neosporno
da su, zbog ejstva drutvenih uzroka, koji su do sada veoma slabo
analizirani u veini sluajeva, stanovnitva, veoma-ugledna, i na
roito veoma razliita, dostigla samo nejednako niske stupnjeve
ovog opteg razvitka, tako da se, zbog ove nejednakosti, razliita
prethodna stanja najcivilizovanijih nacija danas ponovo nalaze, i
pored neizbjenih sporednih razlika,1 na razliitim stranama zemalj
ske kugle, kod savremeniih naroda. Kao posmatranje u pravom
smislu rijei, ovaj komparativni metod koji ini njegovu najspontaniju modifikaciju, predstavlja najprije oiglednu korist da moe
biti paralelno primjenljiv na dva reda vanih sociolokih spekula
cija, statikih i dinamikih, tako da podjednako verifikuje zakone
egzistencije i zakone kretanja, ili ak da u tom pogledu ponekad
dade dragocjene neposredne zakljuke. Drugo, on se danas jako i
ri u stvarnosti, na sve mogue stepene socijalne evolucije, ije sve
karakteristine crte mogu tako biti zaista podreene naoj nepo
srednoj observaciji: od nesrenih stanovnika Ognjene zemlje do
najnaprednijih naroda zapadne Evrope, ne bi se mogla zamisliti ni
jedna socijalna nijansa koja se ne nalazi sada ostvarena na izvjes
nim takama globusa, i ak skoro uvijek na vie jasno odvojenih
lokaliteta. U istorijskom dijelu ove knjige imau priliku da poka
em da, izvjesne interesantne, iako sporedne, faze drutvenog raz
vitka, kojima istorija nae civilizacije ne ostavlja nikakve znat
nije tragove, mogu biti poznate samo ovim neophodnim kompara
tivnim istraivanjem: i to nijesu, kao to bi se to moglo vjerovati,
najnii stupnjevi ljudske evolucije, u pogledu kojih jedna takva
osobina nije danas vie sporna. Cak i za faze koje su najvie istorijske, ima uvijek brojnih posrednika koji doputaju samo, takoe,

1
Ne izlazei iz iste nacije, m o g l e bi se, do izvjesne t a k e , p o r e d i t i
j e d n i m jo b l i i m s r a v n j i v a n j e m , g l a v n e faze l j u d s k e civilizacije, r a z matrajui drutveno stanje razliitih Masa koje su veoma nejednako
s a v r e m e n e . G l a v n i g r a d civilizovanog svijeta s a d r i d a n a s u sebi, m a
n j e ili vie v j e r n e p r e d s t a v n i k e s k o r o s v i h p r e t h o d n i h s t u p n j e v a d r u
t v e n e evolucije, n a r o i t o u i n t e l e k t u a l n o m p o g l e d u . Ali u p r k o s n j i h o v e
o i g l e d n e lakoe, t a k v a p o s m a t r a n j a su, p o svojoj p r i r o d i , v e o m a m a l o
p r e s u d n a d a b i i k a d a d o b i l a j e d n u p r a v u n a u n u v a n o s t , zbog n e i z b j e
nog z a j e d n i k o g uticaja, k o j i v r i a k i t a d a , opati diuh e p o h e , i koji
dozvoljava j e d n u t a n u a n a l i z u o v i h n e o s p o r n i h r a z l i k a s a m o u z p o
m o j e d n e socioloke teorije, v e v e o m a r a z v i j e n e , bez koje bi se t a k o
izloilo o z b i l j n i m p o g r e k a m a .

182

ovaj indirektan nain posmatranja. Takve su glavne osobine koje

u sociologiji karakteriu ovaj drugi bitni dio komparativne meto
de, tako sreno namijenjene da potvrdi neposredne opise istorijske
analize u pravom smislu, a naroito, ak da ispuni dovoljno njene
neizbjene praznine. Opta upotreba ovog sociolokog postupka je
izuzetno racionalna, jer poiva neposredno na gore ustanovljenom
principu nune i stalne istovjetnosti glavnog razvoja ovjeanstva
prema neodoljivoj predominaciji opteg tipa ljudske prirode, usred
ma kojih raznolikosti klime i, ak, rase, a stvarne razlike e samo
moi odreivati stvarnu brzinu svake drutvene evolucije.
Ali, poto budu na odgovarajui nain ocijenjeni dragocjeni at
ributi jednog takvog postupka, veoma je vano za racionalno konstituisanje nove politike filozofije predvidjeti u tom pogledu jed
no, danas veoma prirodno, pretjerivanje, upozoravajui sada, sa ni
ta manje savjesti na ozbiljne naune opasnosti koje su mu svoj
stvene, i, koje, uprkos svim njegovim stvarnim prednostima, nee
nikako dozvoliti da mu se povjeri glavno usmjeravanje sociolokih
posmatranja. Njegova prva mana, istovremeno najozbiljnija i najneizbjenija, se sastoji u tome, da po svojoj prirodi, on nema nika
kvog obzira prema nunoj sukcesiji razliitih drutvenih stanja ko
ja, nasuprot, on direktno nastoji da predstavi kao da postoje zajed
no. Iskljuiva upotreba, ili samo ak suvie predominantna, ovog
naina istraivanja, mogla bi, dakle, esto dovesti do odricanja, na
jedan manje ili vie pogrean nain, fundamentalnog reda prema
kojem su ovi razliiti stupnjevi ljudske evolucije morali proizai
jedni iz drugih; i moe se dodati da bi on neminovno doveo dotle
da ovaj red nije bio ve bitno ustanovljen jednim najboljim nau
nim putem: dakle mi znamo koliko je jedan takav pojam znaajan
u sociologiji da mora izvriti ocjenu svakog znaaja jedne sline
tetne posljedice. Da bi bolje razumjeli znaaj ovoga, treba, na dru
gom mjestu, uvaiti da spontana nekoherentnost koja je svojstvena
ovoj \'rsti komparativnih sociolokih posmatranja. malo dozvolja
va, kada su ona zasebno upotrebljavana, da se tano otkrije stvar
na povezanost razliitih sistema drutva, ak i pod pretpostavkom
da je pozitivni red bio prethodno poznat. I iz jednog i iz drugog
razloga, bilo bi lako navesti ovdje mnotvo primjera sa slinim gre
kama, koji se ne mogu odbaciti, kod najeminentnijih filozofa; ali
izriito dogmatska priroda ovog djela me primorava da se uzdrim
od slinih kritikih opisa, za koja e se italac lako pobrinuti. Na
stavljajui da se drim pravila, moram najzad upozoriti na, ne ma
nje karakteristinu, tetnu posljedicu ovog komparativnog naina,
da tei da uini slabo procjenjivim razliite tako posmatrane slu
ajeve, uzimajui kod njih obine, sporedne promjene za glavne fa
ze drutvenog razvitka. Naroito zbog toga je dolo do formiranja
najpogrenijih pojmova politikom uticaju klime, pripisujui nje
nom dejstvu drutvene razlike koje se naroito odnose na nejedna183

kost evolucije; ponekad je, ali ree, prezir koji je uvijek na isti
nain nerazuman, bio obrnut: zaista je jasno da u samoj upotrebi
jednog takvog postupka nita ne moe direktno ukazati kojoj od
dvije vrste treba stvarno da pripada svaka konstatovana razliitost.
Ista pogrena tendencija se manifestuje takoe, u jednom obino iz
raenijem stepenu u odnosu na razliite ljudske rase. Jer se ova
simultana socioloka poreenja moraju esto, naroito u vanim
sluajevima, vriti izmeu stanovnitava koja pripadaju razliitim
varijetetima ljudske vrste, poto se ova fizioloka promjena ini
kao da je, u mnogo sluajeva bila jedan od bitnih uzroka, ako na
ak i najglavniji, nejednake brzine jedne evolucije koja je uvijek
nuno zajednika. Na taj nain smo dakle veoma izloeni opasnosti
da se mijea uticaj rase sa uticajem drutvenog doba, bilo da se
pretjeruje, ili da se ne poznaje ni jedno ni drugo. Treba, uostalom,
dodati da klima takoe obino uvodi i trei izvor interpretacija kom
parativnih pojava koji, naizmjenice saglasan i suprotan svakom od
dva ostala, tei da uvea neizbjene anse za socioloku iluziju i
ini skoro nerazmrsivom komparativnu analizu od koje je oekivao
znanja koja se ne mogu odbaciti.
Prema ovoj dvostruko protivrjenoj procjeni, dovoljno tanoj,
iako veoma sumarnoj, mi smo spontano dovedeni do toga da po
sebno potvrdimo za ovaj uobiajeni oblik komparativne metode u
sociologiji, to je ve jasno konstatovano gore, najprije u vezi sa
posmatranjem u pravom smislu, a zatim sa eksperimentisanjem. to
jest, jaku nemogunost da se korisno upotrebljava jedan takav po
stupak, a da njegova prvobitna primjena i njegova krajnja inter
pretacija ne budu stalno usmjeravane jednom osnovnom racional
nom koncepcijom, koja je, bez sumnje veoma opta ali potpuno
pozitivna cjelini glavnog razvitka ovjeanstva. Nita ne moe
biti izuzeto od jednog takvog filozofskog uslova, koji je tako jas
no reprodukovan u razliitim oblicima, da paljivo ispituje prirodu
sociolokih istraivanja. Njegovo stalno izvravanje e moi samo
preduhitriti ili dovoljno ublaiti ozbiljne tetne posljedice, koje smo
priznali da su svojstvene ovom nainu istraivanja, i dozvolie od
tada da se slobodno razvijaju dragocjene osobine koje ga karakteriu. Tako se sve vie i vie vidi koliko su apsurdne i opasne bilo za
metodu ili za praksu, u odnosu na nauku ili na metodu, prazne sofistike deklamacije pristalica sistematskog empirizma, ili slijepi
klevetnici nezavisni od svake drutvene spekulacije; jer ba u mje
ri u kojoj se one uzdiu i uoptavaju, postaju, osnovni pojmovi po
litike filozofije istovremeno stvarniji i efikasniji, a iluzija i steril
nost bivaju rezervisane za veoma uske i posebne koncepcije, bilo
naune, bilo logike. Ali slijedei taan tok nae teme, oigledno
dolazimo do prethodnog zakljuka, da ova prva neophodna skica
opte sociologije, koja mora nuno usmjeravati uobiajenu primje
nu razliitih naina istraivanja, gore promiljenih, i sama poiva
184

neposredno na poetnoj upotrebi jedne nove metode posmatranja,

iji racionalniji karakter, bolje prilagoen prirodi pojava, mora spon
tano osloboditi ozbiljne opasnosti na koje drugi, iz razliitih ra
zloga ukazuju i, koji su do sada dovoljno ispitani. Dakle, to je to
to zaista postoji, i mi smo najzad tako dovedeni, postepenim to
kom, do direktne procjene ovog zadnjeg dijela komparativne me
tode, koji moram u sociologiji razlikovati pod imenom istorijske me
tode u pravom smislu u kojoj se apsolutno nalazi, zbog same pri
rode jedne takve nauke, jedina glavna osnova na kojoj moe stvar
no poivati sistem politike logike.
Istorijska komparacija razliitih uzastopnih stanja ovjean
stva ne sainjava samo glavnu naunu vjetinu nove politike fi
lozofije: njen racionalan razvoj e direktno formirati i sami temelj
nauke, u onome to e ona moi ponuditi kao najkarakteristinije
u svim pogledima. Upravo tako e se socioloka nauka morati naj
prije duboko razlikovati od bioloke nauke u pravom smislu, kao
to u to objasniti posebno u sljedeoj lekciji. Zaista pozitivni prin
cip ovog neophodnog filozofskog odvajanja proizilazi iz nunog uticaja razliitih ljudskih generacija na sljedee generacije, koji, po
stepeno akumuliran na jedan stalan nain uskoro zavrava konstituisanjem nadmonog razmatranja direktnom prouavanju dru
tvenog razvitka. Dok ova nadmo nije dovoljno neposredno prizna
ta, ovo pozitivno prouavanje ovjeanstva mora racionalno izgleda
ti kao prost spontani produetak prirodne istorjje ovjeka. Ali, ovaj
nauni karakter, jako podesan kad se ogranii na prve generacije,
nuno se povlai sve vie i vie ukoliko se drutvena evolucija po
inje due manifestovati, i mora se konano, kad jednom ljudsko
kretanje bude zaista uvreno, preobraziti u sasvim novi karak
ter koji je direktno svojstven sociolokoj nauci, u kojoj dstorijski
razmatranja moraju neposredno preovladati. Iako ova istorijska
analiza, po svojoj prirodi, izgleda namijenjena samo dinamikoj so
ciologiji, ipak je neosporno da se ona nuno iri na itav sistem na
uke, bez ikakvog razlikovanja djelova zbog njihove potpune soli
darnosti. Pored toga to socijalna dinamika sainjava konano glav
ni predmet nauke, zna se uostalom, kao to sam to prethodno ob
jasnio, da je socijalna statika od nje, uglavnom, racionalno neodvo
jiva, uprkos stvarne koristi od jedne takve spekulativne distinkcije,
jer se zakoni egzistencije naroito pokazuju za vrijeme kretanja.
Ne samo da, sa naune take gledita u pravom smislu, nad
mona upotreba istorijske metode mora dati sociologiji njen glavni
filozofski karakter: nego to mora jo, i moda ak na jedan izrazitiji nain, sa isto logikog aspekta. Treba zaista priznati, kao
to u ja to utvrditi direktno u sljedeoj lekciji da e, spontanim
stvaranjem ove nove glavne grane osnovne komparativne metode,
sociologija takoe, sa svoje strane usavriti, pratei nain koji je
za nju iskljuivo rezervisan, cjelinu pozitivne metode, za optu ko185

rist itave p r i r o d n e filozofije, i na nain iji veliki nauni znaaj

teko mogu naslutiti danas najbolji duhovi. Od sada moemo po
kazati da ova istorijska m e t o d a n u d i najprirodniju verifikaciju i
najiru p r i m j e n u one k a r a k t e r i s t i n e osobine, koju smo gore do
kazali kod uobiajenog razvoja socioloke n a u k e , koja se sastoji
u t o m e da se p r i s t u p a naroito od cjeline ka pojedinostima. Ovaj
neophodan, stalan uslov se, za doista racionalna d r u t v e n a proua
vanja, s p o n t a n o pojavljuje u najviem stepenu i na n a j n e p o s r e d n i ji nain u svakom, s t v a r n o istorijskom r a d u , koji bi se bez toga n e
izbjeno izrodio u obinu kompilaciju provizorne grae, i sa bilo
kojim talentom, uostalom, da je u r a e n . Poto su, naroito u svom
razvoju, razliiti drutveni elementi n u n o solidarni i neodvojivi,
slijedi da n i k a k v a djelimina fiilijacija, p o t p u n o izolovana, ne bi
mogla imati realnosti, i da svako objanjenje te vrste, prije nego
bi postalo posebno, u bilo kojem pogledu, m o r a najprije poivati na
jednoj optoj i istovremenoj koncepciji osnovne evolucije. ta moe
na p r i m j e r znaiti posebna istorija, i naroito parcijalna, j e d n e je
dine n a u k e , ili j e d n e j e d i n e vjetine, a da p r e t h o d n o ne b u d e pove
zana sa takvim p r o u a v a n j e m itavog ljudskog n a p r e t k a . 1 Isto je i
1
Nedavno je objavljen jedan rad istoriji matematikih nauka u
Italiji u 17. vijeku, koji je neobino pogodan da. zbog svoje pretjerane
specijalnosti okarafcterie na jednom veoma jasnom primjeru ovu ne
izbjenu potrebu duha za cjelinom u svakom pravom istorijskom pro
uavanju. Ne radi se ovdje nika'ko ozbiljnim grekama u pojedino
stima, na koje su ve upozorili, u pogledu ovog djela, razliiti naunici,
a naroito jedan, uen koliko i skroman geometar, (M. asl.) koji se u
svojoj, uopte, veoma racionalnoj kritici pokazao jako superioran u od
nosu na autora to se tie pravog razumijevanja istorije matematike.
Samo shva'tanje sadraja dovoljno je, u mojim oima, da oigledno svje
doi jednom dubokom nepoznavanju pravog karaktera istorije koje
se naroito sastoji u optoj i stalnoj predominaciji filijaeije nad deskri
pcijom; osobini koja mora prirodno izgledati kao najznaajnija u i
tavoj intelektualnoj istoriji. Moe se oprostiti, zbog vladajuih predra
suda, svoenje ovih istorijskih istraivanja na same matematike nau
ke, ma da je njihov razvoj bio stvarno vezan naroito onda, za razvoj
drugih nauka, i ak za ukupnost ljudskog napretka. Ali se ne moe uz
drati da se ne osudi visoko nerazumno ogranienje predmeta na jed
nu naciju i jedan vijek, u jednom radu koji je umjesto skromnog na
slova Anali, ambiciozno nazvan Istorija: kao da su matematiki napredci izvreni s jedne strane Alpa, mogli biti tada nezavisni od napredaka koji su se istovremeno vrili, na jedan tako izvanredan nain,
s druge strane; i kao da se. uostalom, geometrijsko stanje u sedamnae
stom vijeku moglo izolovati od cjeline prethodnog napretka. Ako je
ovaj nerazuman izbor mogao biti inspirisan jednim tatim duhom uske
nacionalnosti, to mu se vie ne bi moglo oprostiti, naroito danas, i. ne,
nauniku. Takvom vrstom sredstava gdje zaista nazaduje matematika
istorija, u razliitim znaajnim pogledima, ispod nivoa filozofskog ka-

186

u ma kojem d r u g o m sluaju, poglavito za ono to se t a k o pretjera

no zove politika istorija u p r a v o m smislu, kao da j e d n a prava, ma
koja istorija moe da ne bude, vie ili manje, politika. Iracionalan
d u h nesnoljive posebnosti, koji u nae doba dobija j e d a n t a k o a
losno prolazan uspon, imao bi kao krajnji rezultat svoenje isto
rije na j e d n o p r a z n o gomilanje n e k o h e r e n t n i h monografija, gdje bi
se svaka ideja s t v a r n e povezanosti i n u n e istovremenosti razlii
tih ljudskih dogaaja neizbjeno gubila, u s r e d jalovih z a p r e k a ovih
konfuznih opisa. Bitno je. dakle, za cjelinu d r u t v e n e evolucije da
se, ova istorijska poreenja najprije m o r a j u u p r a v i t i na razliite pe
riode civilizacije, da bi i m a l a p r a v i n a u n i k a r a k t e r koji je saglasan p r i r o d i i n a m j e n i n a u k e ; jedino t a k o e se moi stii do kon
cepcija koje su sposobne da dobro upravljaju kasnijim prouava
njima razliitih posebnih t e m a : umjesto pogrenog p u t a koji inspirie d a n a s slijepu apsolutnu imitaciju jednog n a i n a koji je izuzet
no podesan u n e o r g a n s k o j , i koji ne moe odgovarati organskoj fi
lozofiji, naroito u odnosu na d r u t v e n e pojave.
Najzad, t r e b a ovdje primijetiti, sa p r a k t i n e take gledita da,,
opta n a d m o istorijske m e t o d e u p r a v o m smislu u d r u t v e n i m p r o
u a v a n j i m a i m a t a k o e i z v r s n u osobinu da razvija s p o n t a n o d r u
tveni s e n t i m e n t , istiui, koliko n e p o s r e d n u toliko i stalnu, ovu n u
nu povezanost razliitih ljudskih dogaaja, koja n a m d a n a s podstie n e p o s r e d a n interes ak i za najudaljenije dogaaje, opominju
i nas na s t v a r a n uticaj koji su oni izvrili na postepeni dolazak
nae civilizacije. P r e m a lijepoj primjedbi Kondorsea. nijedan obra
zovan ovjek ne moe d a n a s misliti na primjer b i t k a m a kod Ma
r a t o n a ili Salomine. a da o d m a h ne zapazi vane posljedice za sa
danju sudbinu ovjeanstva. Bilo bi nekorisno insistirati vie na
jednoj takvoj osobini, koja e, p r i r o d n o , dobiti u itavom ostalom
dijelu ove knjige, n e p r e k i d n u , bilo eksplicitnu ili naroito implicit
nu primjenu. N i k a k v a f o r m a l n a p o t v r d a nee ovdje postati n e o p
h o d n o m da bi se konstatovala s p o n t a n a sposobnost istorije da se
jasno istakne tijesna opta podinjenost razliitih d r u t v e n i h p e r i
oda. Vano je s a m o u vezi s tim ne mijeati j e d a n t a k a v osjeaj
d r u t v e n e solidarnosti sa ovim srodnim interesom koji moe sponraktera koji je ve bila stekla, ostalo bi samo da se spusti, u ime jedne
potpunije specijalnosti na, istoriju jedine provincije u jednoj godini!
Zaista, ako se sistematski smilja najjaa mogua kondezacija simptoma
iracionalnosti, u obinom naslovu jednog djela, teko bi bilo dotle bo
lje stii nego ovim spontanim poletom jedne pogrene filozofije. Da li
je, takoe, ovaj proizvod, mada prijatan, slijedei iskustvo, koncertom
zanosne pohvale, uglavnom, izvrio, iznad izvjesne klike, ikakav stvar
ni uticaj na sadanje kretanje ljudskog duha: ve, veoma zaboravljen,
on e, bez sumnje, ostati definitivno svrstan kao Obian rad benediktanaca, izuzev tvrdoglave revnosti i savjesne skromnosti koje obino
karakteriu ove potovane kompilatore.

187

tano izazvati sve, ma koje, slike ljudskog ivota, a one mogu ak na

isti nain inspirisati obine izmiljotine. Osjeaj kome se radi
ovdje je istovremeno dublji, jer postaje u neku ruku, lian, i smiIjeniji jer proizilazi naroito iz jednog naunog ubjeenja: njega
nije mogla na odgovarajui nain razviti prosta istorija u jedno
isto deskriptivno stanje, ve iskljuivo racionalna i pozitivna isto
rija shvaena kao stvarna nauka koja raspolae cjelinom ljudskih
dogaaja u koordiniranim serijama, koje pokazuju oigledno nji
hovu postupnu povezanost. Rezervisana najprije za elitne duhove,
ova nova vrsta drutvenog sentimenta e zatim moi pripadati sa
manjim intezitetom, sveukupnosti shvatanja, u istoj mjeri u kojoj
opti rezultati socijalne fizike, budu postali dovoljno popularni. Ona
e tu nuno dopuniti jasniji i elementarniji pojam uobiajene soli
darnosti izmeu individua i savremenih naroda, ukazujui jo ple
menitijom i potpunijom koncepcijom ljudskog jedinstva da razliite
uzastopne generacije ovjeanstva sarauju, doprinosei istom kona
nom cilju, ije postepeno ostvarenje zahtijeva od svake od njih
odreeno uee. Ova razumna sklonost da se vide saradnici u lju
dima svih vremena se jedva danas izraava u pogledu nauka, i je
dino ak, za najnaprednije: filozofska premo istorijske metode da
e joj sama sav svoj razvoj irei je u svim moguim aspektima
drutvenog ivota, tako da se odraava na odgovarajui nain, pre
ma jednom razboritom sudu ovo osnovno potovanje prema naim
precima, koje je neophodno za normalno stanje drutva, i koje je
tako jako uzdrmala danas metafizika filozofija.
Ispitajmo sada na jedan neposredan, iako sumaran, nain istin
ski osnovni razvoj komparativne metode koja je tako izuzetno bo
gata bitnim osobinama. Glavni duh ove istorijske metode u pra
vom smislu, ini mi se da se sastoji u racionalnoj primjeni drutve
nih serija, tj. u jednoj uzastopnoj ocjeni razliitih stanja ovjean
stva, koja pokazuje, prema ukupnosti istorijskih injenica, stalni
porast svake, ma koje, sposobnosti fizike, intelektualne, moralne
ili politike, kombinovan sa neogranienim opadanjem suprotne
sposobnosti, odakle treba da proizae nauno predvianje kona
nog uspona jedne ili definitivnog pada druge, samo ako jedan ta
kav zakljuak bude potpuno saglasan sa sistemom optih zakona
ljudskog razvoja, ija neophodna socioloka nadmo ne moe nikad
biti osporena. Budui da se mora nuno vriti vrlo iroka i vrlo
razliita primjena jednog takvog naina istraivanja, dovoljno je
ovdje da ukazem u vezi sa njim na brzinu, na princip ija je ra
zumnost toliko malo sporna kao i korisnost. Samo tako kretanja
drutva i ista kretanja ljudskog duha mogu biti stvarno predvie
na, do izvjesnog stepena za svaku odreenu epohu i u svakom glav
nom aspektu, ak u onom to najprije izgleda najporemeenijl,
prema jednom tanom prethodnom poznavanju slinog smisla po
stepenih promjena na koje ukazuje jedna otroumna istorijska ana188

liza, polazei uvijek, prema duhu nauke, od sloenijih ka pojavama

koje su manje sloene. Jednom srenom koincidencijom, ova nau
na predvianja moraju biti zaista, utoliko priblinija stvarnosti uko
liko se radi znaajnijim, optijim pojavama, jer tada stalni uzro
ci vie preovlauju u drutvenom kretanju i poremeaji imaju tu
onda manji udio. Zakoni solidarnosti mogu zatim voditi do irenja
iste racionalne sigurnosti u prouavanju sporednih i posebnih aspekata. prema njihovim statikim vezama sa prvim tako da tu djelimino kompeziraju manju sigurnost koju u njihovom pogledu moe
izazvati direktna upotreba ovog naina postupnog istraivanja: Tru
dei se da se dobije uopte jedini stepen preciznosti koja odgovara
krajnjoj komplikovanosti ovih pojava, na koje stalno djeluje toliko
uticaja, jednih redovnih drugih sluajnih, moi e se tako stii do
zakljuaka koji su sasvim dovoljni da korisno usmjere sve primjene.
Glavne od ovih primjena, one koje se odnose na politiku vjetinu,
imae naroito visok stepen racionalnosti, jer dio osnovnog kreta
nja od kojeg one najvie zavise, mora, uglavnom biti manje poreme
en nego ijedan drugi od razliitih nepravilnih uticaja, kao to sam
objasnio gore. uprkos suprotnoj predrasudi. Da bi se upoznali, na
odgovarajui nain, sa ovom istorijskom metodom, tako da se do
bro shvati i otroumno razvija njen pravi duh, nephodno je najprije
primijeniti na prolost, nastojei da se izvede svaka istorijska dobro
poznata situacija iz cjeline njenih postepenih prethodnih dogaa
ja, pod uslovom da se sauva dovoljno od empirijske perspektivne
jednog prvobitnog rezultata. Ma kako udno najprije izgledao je
dan takav put, ipak je nesumnjivo da se, u ma kojoj nauci, ne ui
prvo da se racionalno pretskazuje budunost, prije nego to se, u
neku ruku. pretskae prolost, jer je, uglavnom, takva prva neop
hodna primjena odnosa koji se posmatraju izmeu svrenih inje
nica, ija prethodna uzastopnost omoguava da se otkrije budua
uzastopnost. Stigavi do ispitivanja savremene epohe, sa intelektu
alnim autoritetom koji je nuno dobila ovim postepenim usklai
vanjem svih prethodnih epoha, istorijska metoda e moi sama do
zvoliti da se sa uspjehom vri njena tana glavna analiza, gdje e
svaki elemenat biti zaista ocijenjen kao to i treba biti, prema socio
lokoj seriji iji je dio. Uzalud dravnici insistiraju na neophodno
sti politikih posmatranja: poto oni posmatraju iskljuivo sada
njost i, manje ili vie, veoma blisku prolost njihovo pravilu nuno
ne uspijeva u primjeni. Po prirodi takvih pojava, posmatranje sa
danjosti je potpuno nedovoljno; ono ne dobija pravu naunu vri
jednost, i moe postati siguran izvor racionalnih predvianja samo
poslije poreenja sa prolou koja je i sama shvaena u njenoj potpunoj ukupnosti. Strogo izolovano posmatranje sadanjosti bi po
stalo veoma moan uzrok politikih zabluda, izlaui se opasnosti
da neprestalno mijea glavne sa sporednim injenicama, i da stavi
burne prolazne manifestacije iznad glavnih tendencija, koje su obi189

no slabo izraene, i, naroito da posmatra kao da su u usponu vla

sti, institucije ili doktrine, koje su, nasuprot, u opadanju. Oigled
no je, po prirodi stvari da, produbljeno poreenje sadanjosti sa
prolou predstavlja glavno sredstvo istraivanja koje je sposob
no da predvidi ili koriguje ove glavne tetne posljedice. Dakle ova
komparacija moe biti samo potpuno jasna i presudna kad, iznad
svega, obuhvata itavu prolost, postupno promiljenu; ona se izla
e utoliko ozbiljnijim grekama ukoliko se zaustavlja na blioj epo
hi. Naroito danas gdje smjesa razliitih drutvenih elemenata, jed
nih spremnih na pobjedu, a drugih na propast, mora najprije iz
gledati tako duboko konfuzna, moe se rei, posebno kad se veina
lanih politikih procjena uglavnom odnosi na to da uobiajene spe
kulacije uopte ne obuhvataju jednu iru prolost, skoro svi nai
dravnici, u razliitim savremenim partijama ne penju se uopte
iznad prolog vijeka, izuzev najmisaonijih meu njima, koji rizikuju ponekad da dou do prethodnog vijeka, i samih filozofa, koji se
jedva usude da rijetko preu esnaesti vijek: tako da cjelinu revo
lucionarne epohe nijesu ak pravilno shvatili oni koji uzaludno trae
njen zavretak, iako jedna takva cjelina odgovara, uglavnom, jed
noj obinoj prolaznoj fazi glavnog kretanja.
Bilo kako da je velika prava superiornost ove socioloke meto
de, ona, meutim, moe, kao i ma koji drugi nauni postupak, do
vesti do ozbiljnih greaka, duhove kojii su malo racionalni ili slabo
pripremljeni. Sama matematika analiza, danas tako opravdano, pre
poruena, moe ipak dovesti, na primjer, do velikih tetnih poslje
dica, koje se esto deavaju kad se uzmu znaci za ideje: ne moe
se negirati da, naroito u nae vrijeme, ona ne slui ponekad da prikrije, pod impozantnim verbalizmom, nitavost koncepcija. Nema
uopte naune metode, meu najpreporuljivijim, koja. na svoj na
in, ne nudi sline opasnosti, a da njihovo postojanje ne teti ni
kako povjerenju u ova logika sredstva, jer ove opasnosti mogu
uvijek samo, proizai, iz jedne nepotpune procjene, ili jedne pogre
ne primjene odgovarajue metode. Ista razmiljanja treba proiriti
i na razliite socioloke metode, a naroito na istorijsku metodu u
pravom smislu, koja, slino, moe zavesti, ukoliko nije na odgova
rajui nain shvaena i upotrijebljena. Ona ima samo, u tom pogle
du do sopstvenih tetnih posljedica najveu tekou da ispuni uvijek
ovaj neophodan uslov, zbog bitnijih prepreka koje za nju predstav
lja izvanredna komplikacija predmeta istraivanja. Ne nadajui se
da e iluzije, koje ona moe inspirisati, biti ikada pogodne da se
potpuno izbjegnu, bilo kakva predostronost da se upotrijebi, kori
sno je bar, ukratko, upozoriti, na njenu glavnu osobinu. Ona se sa
stoji naroito u tome da se stalno opadanje uzima kao tendencija
ka potpunom unitenju, ili obratno, prema ovoj vrsti matematike
mudrosti (na koju je ve ukazano u slinom sluaju u prethodnom
poglavlju) koja predstavlja mijeanje, vie ili manje stalnih promje-

na, sa neogranienim promjenama. Jedan veoma jasan primjer e

biti dovoljan, zbog same svoje neobinosti, da ovdje upozori na
jednu takvu opasnost metode istorijskih serija, jasnije nego ijedno
apstraktno objanjenje, ukazujui uostalom spontano, na opti na
in, da se, u brojnim sluajevima, sprijee sline iluzije, gdje se se
rije ne mogu najprije tako brzo uvidjeti. Razmatrajui cjelinu dru
tvenog razvoja u pogledu vrlo prostog reima ishrane ovjeka, ne
bi se moglo po mom miljenju odricati stalna tenja civilizovanog
ovjeka za sve manje i manje obilnom hranom. Neka se, u ovom
pogledu, uporede necivilizovane nacije sa kulturnim narodima, Bilo
u homerovskim spjevovima ili u priama naih putnika; neka se,
isto tako, poredi ivot na selima sa ivotom u gradovima; i neka se.
najzad, razmatra ak, znatna razlika izmeu nae dvije uzastopne
generacije. Svuda e se vidjeti da komparativno posmatranje veo
ma potvruje ovaj neobian rezultat, koji se, uostalom, povezuje
sa jednim irim sociolokim zakonom, kao to u imati prilike da'
to pokaem kasnije. S druge strane, jedno takvo opadanje je u
potpunoj harmoniji sa osnovnim zakonima ljudske prirode, prema
tome sa jednom rastuom predominacijom intelektualne i moralne
prakse ukoliko se ovjek vie civdlizuje. Nita nije dakle bolje konstatovano ni eksperimentalnim, ni racionalnim putem. Da li bi se",
meutim, ovdje iko usudio da zakljui da je ovo neosporno stalno
opadanje, tako oigledno odreeno, jedno pravo kasnije gaenje?
Dakle, vrlo gruba greka, ako ne bi bila odmah ispravljena, moe,
u mnogo drugih sluajeva postati prividno istinitija, a ponekad sko
ro neizbjena, a da se ak i ne oslanja na tako vjerodostojne raz
loge, zbog najvee komplikacije sluajeva koji su tada istraivani.
Prethodni primjer dovoljno upuuje na neizbjeno obraanje, koje
je odsada potrebno, stalnim zakonima nae prirode, ija cjelina,
uvijek odravana, za vrijeme itavog toka drutvene evolucije, snab
dijeva neposrednu socioloku analizu neophodnim optim sredstvom
stalne verifikacije, kao to u to, posebno, objasniti u sljedeem
poglavlju. Poto je drutvena pojava, shvaena u cjelini, samo,
uglavnom, jedan prost razvoj ovjeanstva, a ne nikakav stvarni
proizvod ma kojih sila, kako sam to naprijed, utvrdio, sve stvarne
sposobnosti koje e socioloko posmatranje uzastopno razvijati, mo
i e se, dakle nai, bar u klici, u onom prvobitnom obliku koji je
biologija unaprijed
konstruisala za sociologiju, da bi ograniila
svoje spontane zablude. Tako, nijedan zakon drutvene sukcesije,
objanjen ak sa najveim moguim autoritetom, istorijskom me
todom, nee biti konano prihvaen dok ne bude racionalno pove
zan, na jedan, uostalom, neposredan ili posredan, ali uvijek neo
sporan, nain, sa pozitivnom teorijom ljudske prirode: svi zaklju
ci koji ne budu mogli izdrati jednu takvu kontrolu, nuno e za
vriti u razilaenju sa jednim zrelijim sociolokim ispitivanjem, da
bi odmah bili priznati kao iluzorni, bilo da su posmatranja bila su-

190

191

vie parcijalna, ili premalo produena. Upravo se na ovoj egzaktnoj

i stalnoj harmoniji izmeu neposrednih zakljuaka istorijske anali
ze i prethodnih pojmova bioloke teorije ovjeku, mora naroito,
sastojati glavna nauna snaga sociolokih dokazivanja. Tako se, u
svim aspektima, vidi sve vie i vie potvrda ove filozofske nadmo
i duha cjeline nad duhom pojedinosti, za koju sam se toliko trudio
da je, u ovom poglavlju uinim, jasno izraenom, kao glavnu inte
lektualnu osobinu ove nove nauke.
Takav je, dakle, opti nain istraivanja, najbolje prilagoen
pravoj prirodi sociolokih istraivanja. Njegova nadmo je ovdje,
zbog bitnih svojstava potpuno ekvivalentna prethodnim opisima
nadmoi koju ima zooloka komparacija u prouavanju individual
nog ivota. Stalna upotreba, koja e se spontano vriti, u itavom
ostalom dijelu ove knjige, veoma e potvrditi ovo logiko uporeivanje, pokazujui da neophodna sukcesija razliitih drutvenih sta
nja tano odgovara, sa naune take gledita, postepenom usklai
vanju razliitih organizama, uzimajui u obzir razliku izmeu dvije
nauke: drutvena serija na odgovarajui nain oformljena, ne mo
ra biti, naravno, ni manje stvarna, ni manje korisna, od ivotinjske
serije. Kad stvarna primjena ovog novog sredstva bude dosta raz
vijena da bi njegove karakteristine osobine mogle postati, kod svih
prosveenih ljudi, dovoljno izraene, smatram da e se priznati od
luujua promjena osnovnog pozitivnog istraivanja, da bi ga na
kraju svrstali, poslije istog posmatranja, eksperimentisanja i poreenja u pravom smislu, kao etvrti i zadnji glavni nain vjetine
posmatranja, namijenjen, pod posebnim imenom istorijske metode,
analizi najkomplikovanijih pojava, a koja ima filozofski izvor u
nainu koji joj neposredno prethodi, u biolokoj komparaciji doba.
Sljedea lekcija e mi, prirodno, pruiti vanu priliku da neposred
no obrazloim ovu zakljunu tendenciji.

do preziranja. Daleko od toga da se ovdje ograniava nuan uticaj

koji ljudski razum, u svim vremenima, pripisuje istoriji u politi
kim kombinacijama, nova socijalna filozofija ga bitno uzdie na
jedan vii stepen: ne radi se vie tako savjetima ili lekcijama koje
politika trai samo od istorije da bi usavrila ili ispravila podsticaje koji joj nijesu uopte otud dolazili: nego sopstvenom optem
pravcu koji e ona od sada iskljuivo traiti u cjelini istorijskih od
luka.
Poto smo tako, u ovom poglavlju, dovoljno izvrili neophodno
preliminarno ispitivanje pravog opteg duha koji mora karakterisati sociologiju i razliite glavne naine istraivanja koji su joj svoj
stveni, ostaje mi da dopunim ovaj posao, razmatrajui bre, u slje
deoj lekciji, njene razliite nune veze sa drugim glavnim naukama da bi njeno pravo filozofsko konstituisanje bilo najzad neopo
zivo osnovano, tako da nam najzad dozvoli da neposredno pristu
pimo sa pravom naunom sigurnou, potpuno racionalnoj elabo
raciji ove velike teme.

Zavravajui ovu prethodnu optu ocjenu istorijske metode u

pravom smislu, kao sastavnog i najboljeg naina sociolokog istra
ivanja, ne mogu propustiti da primijetim, ovdje da nova politika
filozofija, opravdajui, prema slobodnom racionalnom ispitivanju,
stara obavjetenja politikog uma, vraa najzad istoriji itavu pu
nou njenih naunih zakona, da bi skuila kao prva neophodna os
nova cjelini razumnih drutvenih spekulacija, uprkos, jo zvanino
veoma priznatim mudrostima jedne prazne metafizike koja tei da
u politici odstrani svako iroko razmatranje prolosti. Tako su nam
u ostalim, ma kojim, granama prirodne filozofije, razliiti prethod
ni djelovi ove Rasprave uvijek do sada predstavljali pozitivan duh,
tako nepravilno optuen za buntovniku tendenciju, koji je, napro
tiv, veoma sposoban da potvrdi u osnovnom stanju svake nauke,
dragocjene prvobitne inspiracije dobrog obinog smisla od kojeg
stvarna nauka moe biti u svakom pogledu, samo jedno posebno si
stematsko produenje, a koji jalova metafizika moe samo dovesti
192

193

ETRDESET DEVETA LEKCIJA

Sadraj Neophodne veze socijalne fizike i drugih

osnovnih grana pozitivne filozofije
Ma koliko nastojali da se pridravamo skrupulozne preciznosti
u novoj politikoj filozofiji koja je, po optem duhu i nauna i lo
gika, to sam upravo precizirao, bitni uslovi pozitivnosti ne bi, u
stvari, mogli biti ispunjeni na zadovoljavajui nain sve dok se dru
tvena nauka koncipira i njeguje potpuno izolovano, bez odgovara
jueg uvaavanja neminovnih odnosa koje odreuje njen stvarni
enciklopedijski rang. Racionalna zavisnost socijalne fizike od svih
drugih fundamentalnih nauka, prema naunoj hijerarhiji koju sam
izradio, predstavlja, za mene, princip koji je toliko znaajan da na
neki nain, implicitno i indirektno, ali neophodno, sadri sve razne
filozofske odredbe koje se odnose na karakteristini sistem opteg os
nivanja te nauke, a njega ne moe ni jedna od njih zamijeniti. Sa
da moemo tvrditi, bez ikakvog pretjerivanja, da je, u stvari, neispunjavanje tog velikog preduslova, kojemu se nita ne bi moglo
oduzeti, do danas bitno paralisalo sve pokuaje koji su preduzimali
najvii umovi da se drutvena pitanja tretiraju na zaista pozitivni
nain transformaciju ija se neophodnost, pa ak i mogunost, u
sutini, sada vie ne mogu prihvatiti ni putem direktnog suprotstav
ljanja iako jo niko do sada nije preuzeo, na odgovarajui nain
sve intelektualne obaveze koje namee jedan takav preporod. Bilo
da se posmatra sistem raznih neophodnih podataka koje neposred
no izgledaju sociologiji razne ranije nauke, ili da se razmotre, to
je bez sumnje jo vanije, zdrave spekulativne navike ime se je
dino moe razviti njihovo uvodno prouavanje, svakodnevna ocje
na aktuelnih pokuaja da se stvori prava pozitivna filozofija ne do
puta da se oklijeva da se ta kapitalna praznina gleda kao glavni
uzrok njihovog radikalnog neuspjeha i pogrenog pravca koji na
kraju, nehotice slijede, u tom smislu, umovi koji su u poetku iz195

Da bismo bolje okarakterisali ovo znaajno zapaanje, mislim da

treba da iz njega navedem neki istaknuti i svje primjer koji mi izgle
da dvostruko presudan, bilo da se odnosi na duh koji predstavlja ne
osporne simptome jedne prave naune sile uprkos alosnom metafi
zikom vapitanju koje njime, u sutini, dominira, bilo zato to zablu
da kojoj je rije proistie iz zloupotrebe istorijske metode u uem
smislu, koja, meutim, najbolje odgovara zdravim sociolokim istrai
vanjima. U jednoj znaajnoj diskusiji koja se vodila 1831. godine u
Francuskoj, pravu naslijeivanja perskog dostojanstva, jedan od najeminentnijih zagovornika tog prava (g. Guizot) nastojao je, trudei se
da svom miljenju da nauni aspekt, da diskusiju podkrijepi tobonjim
istorijskim pokazateljem koji ukazuje da. na osnovu cjelokupne pro
losti, napredno kretanje ljudske civilizacije, nuno, tei da stalno pove
ava drutveni i politiki uticaj prava naslijeivanja. Takav argumenat
koji je dao jedan takav duh, bez sumnje, se ne bi mogao smatrati jed
nostavnom trenutnom smicalicom; on predstavlja iskreno i duboko li
no ubjeenje, bar u tom trenutku: meutim, teko bi se mogle zamisliti
zapaanje koje je u radikalnijoj i direktnijoj suprotnosti sa univerzal
nom realnou drutvenih pojava. Imajui na umu da su. u osnovi, raz
ni stalei svuda, u sutini, nasljedni, da se nalijeivalo i ropstvo i slo
boda i da je, donedavno, porijeklo znailo glavni uslov neke moi; ka
da se, jednom rjeju, razmotre razni i odluujui i mnogobrojni doka
zi koji, naprotiv, pokazuju da je tokom evolucije ljudskog duha. drut
veni uticaj prava nasljeivanja stalno opadao, gotovo je nemogue shva
titi jednu takvu kompletnu zaslijepijenost kod jednog tako otmenog du
ha koji je, koristei za svoju temu najbolji direktni istraivaki metod,
meutim v i d i o , u tako okarakterisanim pojavama nalije realnosti
koje je najmanje dvosmisleno. Ova presudna zabluda mi izgleda po
sebno zgodna da istakne koliko pretjerana komplikovanost drutvenih
posmatranja nuno zahtijeva da se duh racionalno pripremi da v i d i .
ne samo na osnovu neophodne prethodne koncepcije cjelokupnog ljud
skog razvoja, ve, prije svega, i kroz prethodno i postepeno prouava
nje raznih sistema naunih posmatranja koja su ve podvrgnuta jed
nom potpuno pozitivnom istraivanju u odnosu na najjednostavnije po
jave.

nosti i direktnije osobenosti koje ih t a k o j a k o izdvajaju ak i od

najviih pojava individualnog ivota. Da bismo, u g l a v n o m shvatili
k a k o ove n e p o b i t n e osobine odreuju t a k o u s k u r a c i o n a l n u zavis
nost socioloke n a u k e od raznih d r u g i h ranijih g r a n a p r i r o d n e filo
zofije, dovoljno je, prije svega, da se p r i h v a t i da pozitivno p r o u
avanje d r u t v e n o g razvoja n u n o pretpostavlja s t a l n u korelaciju
ta dva n e m i n o v n a pojma, ovjeanstva, koje ostvaruje fenomen i
svih stalnih spoljnih uticaja ili n a u n e sredine, u uem smislu koja vla
da t o m djeliminom i s e k u n d a r n o m evolucijom j e d n e od ivotinjskih
rasa. Bez stalnog p r a k t i k o v a n j a takvog filozofskog dualizma, ni
k a k v a d r u t v e n a spekulacija, oigledno, n i k a d a ne bi mogla pod
nositi p r a v u pozitivnost. Dakle, p r v i t e r m i n tog f u n d a m e n t a l n o g
dualizma d i r e k t n o potinjava sociologiju cjelokunoj organskoj filo
zofiji p r e k o koje se jedino upoznaju pravi zakoni ljudske p r i r o d e ;
drugi t e r m i n je, isto t a k o neizbjeno povezuje sa cjelokupnim si
s t e m o m n e o r g a n s k e filozofije iz koje jedino moe proizai p r a v a
ocjena spoljnjih uslova egzistencije ljudskog roda. J e d n o m rjeju,
j e d a n od ta dva velika odjeljka p r i r o d n e filozofije odreuje, u soci
ologiji, agens pojave, a drugi, s r e d i n u u kojoj se ona razvija. K a k o
bi prouavanje takve evolucije uopte moglo postati pozitivno k a d a
bi se nastavilo ne obraajui panju na tu d v o s t r u k u
korelaciju?
T a k a v je. s isto n a u n e take gledita, pravi i d i r e k t n i princip n e
ophodnog potinjavanja d r u t v e n e n a u k e cjelokupnoj p r i r o d n o j fi
lozofiji. Vidi se da smo, u t o m smislu, s p o n t a n o voeni da zajed
nikom k r a t k o m ocjenom o b u h v a t i m o tri sutinska dijela organske
filozofije u uem smislu, hernije, fizike i astronomije koje su, s v a k a
podjednako, vezane za prouavanje d r u t v e n e sredine. Ova p r i r o d n a
koncentracija t e m e koja e omoguiti da z n a t n o s k r a t i m o nau lek
ciju, ne bi. inae sutinski mogla uticati na jasnou glavnih r a z m a
tranja, s obzirom da je, u odgovarajuem v r e m e n u , nain filozof
skog uea svojstven za ove t r i n a u k e , dovoljno i s t a k n u t . to se
tie m e t o d e u u e m smislu, n e o p h o d n e obaveza da se d r u t v e n a p r o
uavanja, na odgovarajui nain, potine sistemu postepenih d r u
gih f u n d a m e n t a l n i h prouavanja, proizilazi, jo direktnije i, jo
oiglednije, iz v r h u n s k e komplikovanosti k a r a k t e r i s t i n e za t a k v e
pojave ijem se uspjenom n a u n o m ispitivanju moe p r i s t u p i t i je
dino n a k o n racionalne p r i p r e m e koja p o d r a z u m i j e v a p r e t h o d n o p r o
uavanje drugih sukcesivnih, m a n j e k o m p l i k o v a n i h kategorija p o
java. T a k v a je d v o s t r u k a filozofska ocjena kojoj se m o r a m o p r i
kloniti, u g r a n i c a m a koje su u p r a v o p o m e n u t e , prilazei iz s u p r o t
nog p r a v c a naoj enciklopedijskoj seriji da bismo prvo razmotrili
n a j e m i n e n t n i j e i najdirektnije relacije kao i sve analogne sluajeve
t r e t i r a n e u p r e t h o d n i m tomovima. Osim toga, da bismo dopunili
tu n e o p h o d n u operaciju, m o r a e m o o k a r a k t e r i s a t i n e o p h o d n u reak
ciju, bilo n a u n u ili logiku, na sve ranije n a u k e , koju e sociologi-

196

197

gledali najbolje raspoloeni. Dakle, mnogo je znaajno da se ovdje

d i r e k t n o ispitaju svi p o t r e b n i odnosi, a k o je njihovo objanjenje p r e utno s a d r a n o u a n a l o g n i m r a z m a t r a n j i m a koja su ve p r e d s t a v
ljana u pogledu d r u g i h osnovnih n a u k a , naroito u p r e t h o d n o j knji
zi, sa biolokom n a u k o m , to e n a m omoguiti da sada dosta skra
t i m o t u n e o p h o d n u operaciju n e nanosei t e t u njenoj sutinskoj
efikasnosti.
O v a i n t i m n a filozofska potinjenost n i k a d a nije mogla biti nepobitnija i izraenija nego u a k t u e l n o m sluaju u kojem je, ipak
d u b o k o n e p o z n a t a do sada. Ona, u stvari, n e p o s r e d n o proizilazi iz
neospornog r a n g a koji n a a osnovna hijerarhija, nuno, dodjeljuje
d r u t v e n i m p o j a v a m a poslije svih d r u g i h glavnih kategorija pri
r o d n i h pojava zbog v r h u n s k e komplikovanosti, potpunije specijal1

ju kasnije, poto se ustanovi, ispitati, reakciju u koju se danas jo

manje sumnja nego u samu glavnu akciju.
U pogledu biologije, duboka filozofska potinjenost drutvene
nauke toliko je nepobitna da se niko vie, ubudue, ne bi usudio
da ne prepozna njen oigledni princip meu onima koji u stvarnoj
primjeni nita bitno ne uzimaju u obzir. Ova gotovo univerzalna
kontradikcija izmeu maksime i primjene ne potie danas samo od
radikalno manjkave koncepcije drutvenih prouavanja; ona je,
isto tako, rezultat suvie nesavrenog filozofskog karaktera kojega
jo predstavlja sama bioloka nauka u oima veine dananjih du
hova, osim malog broja jasnih izuzetaka, kao to sam to posebno
ustanovio u etrdesetoj lekciji. Sa te take gledita, nedovoljnu aktuelnu premo bioloke filozofije, u svim drutvenim teorijama, po
sebno treba pripisati naglaenoj nesavrenosti koja karakterie ve
i dio biologije koji se odnosi na opte prouavanje intelektualnih
i moralnih pojava. U stvari, preko tog dijela, treba ustanoviti glav
nu direktnu potinjenost sociologije biologiji ije se druge grane,
ipak, ne bi mogli odmah zanemariti. Dakle, budui da je cerebral
na fiziologija mlada institucija, njen se nauni status tek raa i jo
je u nagovjetaju, i jedva da je i najnapredniji duhovi priznaju,
(vidi lekciju 45), ne bi se trebalo uditi to osnovne relacije izmeu
sociologije i biologije nisu do sada mogle biti organizovane na odgo
varajui nain. Kada se time budemo direktno pozabavili moraemo razlikovati, polazei od dvije glavne take gledita, isto tako
neosporne, jedne poetne i druge nastavljene, neizbjenu zavisnost
zdravih sociolokih prouavanja od ranijeg prouavanja ljudske
prirode. Polazei od prvog gledita, biologija prvo mora stvoriti
potrebnu polaznu taku za sve drutvene spekulacije na osnovu
fundamentalne analize ljudske drutvenosti i raznih organskih sta
nja koja odreuju njen pravi karakter. Osim toga, poto najelementarnijii termini socijalne serije ne mogu podnijeti gotovo nikakvo
direktno istraivanje, oni se, u sutini, moraju izgraditi kroz prim
jenu pozitivne teorije ljudske prirode na svim odgovarajuim okol
nostima shvatajui slabe izolovane informacije koje ta prva skica
drutva moe dopustiti kao odreene da olakaju i usavre to ra
cionalno odreivanje, radije nego da sami sugeriraju pravi karak
ter takvog djetinjstva ovjeanstva. Onda, kada je drutveni raz
voj postao suvie naglaen da bi se i dalje mogao izvoditi slian za
kljuak, to u kasnije objasniti, zapoinje prema onoj drugoj taki gledita, nepromjenjivo socioloko uee bioloke teorije ovje
ka, iako ne tako direktno i posebno, sa kojom evolucija ljudskog
drutva uvijek mora biti u skladu. Iz toga proizilazi, u cjelokupnom
sistemu sociolokih prouavanja, statikih ili dinamikih, stalne
dragocjene provjere, a ponekad ak i srene opte indikacije, to
sam ve naveo pri kraju prethodne lekcije. Te indikacije vrsto ra
cionalno temelje na neophodnoj nepromjenjivosti ljudskog organiz-

ma ije razne karakteristine dispozicije, fizike, moralne ili inte

lektualne moraju, u sutini, biti iste na svim stupnjevima drutvene
ljestvice i meusobno povezane uvijek na isti nain poto vei ili
manji razvoj koji im omoguava drutveno stanje, ne moe nikada
uticati na njihovu prirodu, pa prema tome ni stvoriti ni unititi
b i o koje osobine ili pak poremetiti njihovu uzajamnu poetnu rav
noteu. U svakoj epohi ljudske evolucije, direktan socioloki prikaz
ne bi mogao hiti nauno prihvaen, ma koliko, inae, snano djelo
vale istorijske indikacije na koje se on oslanja, ako protivrjea. po
znatim zakonima ljudske prirode: ako, na primjer pretpostavlja da
veina ljudi ima naglaeno dobar ili lo karakter, ako osjeanja sim
patije prikazuje, obino, jaim od osjeanja ljubavi, ako navodi efi
kasnu i optu premo intelektualnih sposobnosti nad ulnim pre
moima itd. U svim slinim sluajevima, koji su, da pravo kaem,
jo u poetku brojniji nego to izgleda u prikazu krajnje nesavr
ene bioloke teorije ovjeka, sve socioloke propozicije e morati
da se podvrgnu, na osnovu samo te kontrole, neophodnom kasnijem
ispravljanju, bilo da pretpostavljaju ogromnu trajnost ljudskog i
vota ili da se, s obzirom na sasvim drugi materijalni pogled, proti
ve fizikim zakonima ljudskog roda: jer intelektualni i moralni uslovi ljudske egzistencije, makako ih bilo teko ocijeniti, zbog ega
su i manje poznati do sada nego materijalni uslovi svakako nisu,
u osnovi, ni manje realni ni manje autoritativni kada uspijemo da
ih jasno sagledamo. S takve bioloke take gledita, na primjer, na
osnovu samo tog jednog naunog obrazloenja, sve aktuelne poli
tike doktrine bi trebalo smatrati potpuno pogrenim, poto one
u svojoj iracionalnoj procjeni politikih pojava, sadanjih ili kas
nijih, dovode do toga da uvijek doputaju, jedne kod vlada, a dru
ge kod onih kojima se vlada, uobiajeni stepen nastranosti tili im
becilnosti, duh dogovora ili prorauna, to je gotovo nespojivo sa
najpozitivnijim pojmovima ljudskoj prirodi koja je, prema tome,
stvorena kod itavih grupa u stanju stalne patoloke mostruoznosti, to je oigledni apsurd. Jedan tako presudan primjer moe da
ti tanu predstavu dragocjenim optim izvorima koje e pozitivna
sociologija morati stalno da izvlai iz svoje osnovne zavisnosti od
biologije, naroito kada cerebralna fiziologija, koju je tako uspje
no osnovao genijalni GALL, bude njegovana na odgovarajui na
in.

198

199

Bez obzira na krajnji realni znaaj takvih indikacija, prvobit

nih ili nastavljenih, ne moe se sakriti da su ih glavni filozofi bio
lozi uvijek zamiljali na jedan pretjerano nezdrav nain to bi tre
balo da utie na potpuno iezavanje sociologije kao direktne i po
sebne nauke kada se svede na jednostavni zakljuak nauke ov
jeku, bez obzira na sva istorijska zapaanja u uem smislu. Ova vei ka filozofska zabluda posebno je naglaena kod uvenog Cabanis-a, a ni sam GALL nije umio da se od nje sauva. Jedna takva

intelektualna dispozicija, iako, svakako, nije tako duboko iracio

nalna kao analogna tendencija veine fiziara i hemiara da treti
raju biologiju kao prosti derivat neorganske filozofije, nije, moda,
manje tetna za stvarni progres ljudskog duha jer kada bi mogla
prevagnuti, ona bi, sigurno, sprijeila neminovni razvoj drutvene
nauke. Smatra se, u stvari, na osnovu ranijih objanjenja, da prva
skica socijalne serije razmatrana u svojim originalnim terminima,
treba posebno da proizae, zbog direktnog zakljuivanja, iz biolo
ke teorije ovjeku, nezavisno od istorijskog istraivanja koje je
tada bilo nemogue ili veoma manjkavo. Ali, takav bi postupak si
gurno postao iluzoran za kasnije prouavanje drutvene evolucije
kada bismo i dalje uporno priori odreivali efektivni razvoj, um
jesto da ga prouimo na osnovu neposrednih i posebnih posmatranja. Glavna pojava sociologije, koja najjasnije utvruje njenu na
unu svojstvenost, t.j. postepeni i stalni uticaj koji ljudske genera
cije vre jedna na drugu, naao bi se prema tome, u cjelini apsorbovan ili pak skriven do te mjere da bi bio potpuno nepoznat usljed
oigledne nemogunosti u kojoj bi se time nalazio na um da po
kree glavne stvarne faze jedne tako sloene evolucije bez neop
hodne direktne prevage istorijske analize u pravom smislu. Ipak
osnovni zakoni ljudske prirode bi postali jednog dana mnogo po
znatiji nego to su ikada mogli biti, a naa mo zakljuivanja bila
bi, sigurno, nesposobna da iz njih izvue tako teke i tako daleke
zakljuke. Kada socijalna evolucija kod prvih ljudskih generacija
tek poinje da pokazuje neka nejasna i neodreena svojstva napre
dovanja koje je jo uvijek nesigurno i neprimjetno, ovaj se zaklju
ak moe izvesti do odreene granice, pa ak postaje i neophodan
do te mjere da, kao to smo to vidjeli, u poetku dominira u direkt
nom zapaanju. Ali, nasuprot tome. im se stvarno drutveno kre
tanje uvrsti, sukcesivni i rastui uticaj ranijih generacija uskoro
postaje glavni uzrok postepenih promjena koje ono predstavlja, pa
se. prema tome, sutinski nain istraivanja mora radikalno izmije
niti kako bi uvijek na racionalni nain odgovarao pravoj prirodi
odgovarajuih procesa. Tada istorijska analiza, svakako, postaje
zauvijek nadmona, a isto bioloke indikacije, i pored njihovog ne
izbjenog znaaja, ne mogu se vie korisno upotrijebiti osim kao
dragocjena opta pomo, a posebno kao obavezna osnovna kontro
la. Tako odgovarajue i neposredno posmatranje usmjerava, sve do
neorganske filozofije, kod pojava koje su beskrajno manje komplikovane u sutini, istraivanja ba kad su, kao u astronomiji, njeni
elementarni zakoni izvanredno poznati, im sluaj postane dovolj
no sloen da bi se koristilo samo obrazovanje: tim prije, to treba da
uini jednu takvu naunu potrebu neospornom kada se radi naj
sloenijim pojavama koje na razum moe istraiti. U jednostav
noj istoriji individualnog ivota, biolozi ne smatraju da su oslobo
eni obaveze da se ne slue direktnom analizom godina starosti kao

osnovnim sredstvom istraivanja, iako prvobitno stanje organizma

u kombinaciji sa stvarnom prirodom odgovarajue sredine, bez sum
nje predstavlja prvi opti uzrok nastavljanja kasnijih promjena.
Koja bi to udna nedosljednost uticala da se oni osjeaju osloboe
nim jedne takve naune obaveze, kada se radi evoluciji prilino
komplikovanoj na drugi nain, koja je u isto vrijeme i ira i dua
i u kojoj sudjeluju, sve intenzivnije i sve raznovrsnije, razni poje
dinci i razne generacije? Zato se ti uzaludni pokuaji nikada nisu
mogli ostvariti i sluili su samo da jae istaknu oiglednu hitnost
osnovne regeneracije drutvenih prouavanja kojima se. u dananje
vrijeme, prilazi na mnogo raznih naina. Ali i u stanju jednostav
nog projekta oni su ve duboko tetni poto utiu da jedina kate
gorija posmatranja. na kojoj stvarno moe poivati drutvena nau
ka, bez obzira na pomo koju treba da koristi od svih ranijih nau
ka, a naroito od same biologije, potpuno iezne, ili je sputaju na
sporedni nivo, to je. u sutini, isto. Daleko od mogunosti da, kao
to se pretpostavlja, izdigne sistem drutvenih prouavanja na stvar
no pozitivnf nivo, takva filozofska zabluda, direktno se pretvara
jui da ne poznaje stalni razvoj ljudskog roda, ili pak svodei ga
na malo poznato napredovanje koje je nejasno definisano. oigled
no direktno nastoji da produi uopte, ne raunajui neka nevana
poboljanja, sadanje djetinjstvo politike filozofije. Glavni inte
lektualni porok ove filozofije je, u dananje vrijeme, kao to smo
to ustanovili, taj apsolutni duh kojega ona stavlja ispred svih dru
tvenih spekulacija. Dakle, takav duh je obavezno podravan bes
korisnom teorijom koju ispitujemo i koja nastoji da direktno potini, poto se zanemari svako odreeno drutveno stanje, sva drut
vena razmatranja apsolutnoj koncepciji jednog nepromjenjivog po
litikog tipa koji je, bez sumnje, bolje definisan nego isto teoloki
ili metafiziki tip, ali koji je. u sutini, suprotan izvanredno rela
tivnom duhu prave politike filozofije. Tako je veina biolokih fi
lozofa nehotice dovedena do te kobne praktine zablude da posmatra stvarne privremene drutvene promjene, koje su svojstvene od
reenom stanju razvoja ovjeanstva kao neodvojive od osnovne
ovjekove prirode i prema tome kao neunitive. Moe se na prim
jer, vidjeti kako je sam uveni GALL i pored svoje filozofske pro
nicljivosti, bio uvuen, po pitanju rata prenebregavajui u nevri
jeme drutvena razmatranja i koristei samo nesavrene filozofske
pojmove koji su, inae, bili deplasirani, u jednu vrstu naune de
klamacije, potpuno nedostojne njegovog genija, elei da utvrdi to
bonju postojanost militaristikih tendencija kod ljudskog roda iako
sva istorijska svjedoenja, s mnogo oiglednosti dokazuju da je
s ljudskim razvojem opadao ratniki duh. to se, inae, u potpuno
sti slae sa produbljenijim sistemom osnovnih zakona nae priro
de. Mogli bi se navesti mnogi drugi analogni sluajevi, jae ili sla
bije izraeni u kojima je tetna prevaga biolokih razmatranja kao

200

201

i iracionalno preziranje istorijskih pojmova, p a r a l e l n o dovelo do du

bokog n e s h v a t a n j a p r a v e d r u t v e n e evolucije i do pripisivanja var
ljive postojanosti b i t n o promjenjivim dispozicijama. Ovaj d v o s t r u
ko tetni uticaj, ija je d i r e k t n a tendencija da istovremeno uniti
i p r a v u filozofsku koncepciju d r u t v e n e n a u k e i n j e n u glavnu p r a k
tinu namjenu, posebno je naglaen kod veine teorija koje se od
nose na obrazovanje na koje se, gotovo uvijek gleda, na n a i n teoloko-metafizike filozofije ne obazirui se na korelativno stanje
ljudske civilizacije.
ini mi se da sva p r e t h o d n a objanjenja, iako vrlo saeta, ne
mogu ostaviti n i k a k v u s u m n j u u n e m i n o v n u osnovnu potinjenost
sociologije biologiji, niti u r a d i k a l n o pogreni pojam koji fiziolozi
sebi t o m e stvaraju, u dananje vrijeme. Umjesto da predstavlja
j e d n o s t a v n u d o p u n u biologije, socijalna fizika se mora,
svakako,
shvatiti k a o p o t p u n o posebna n a u k a koja j e d i r e k t n o z a s n o v a n a n a
sopstvenim osnovama, ali koja je d u b o k o vezana, bilo u svojoj po
laznoj taki ili u svom s t a l n o m razvoju, za cjelokupni sistem biolo
ke filozofije. M o r a o sam, ranije, posebno ispitati taj n u n i odnos
sa n a u n e take gledita u uem smislu koja je j e d i n o mogla zah
tijevati j e d n u p r a v u optu diskusiju. to se tie metode, logina
analogija dvije n a u k e je toliko oigledna da je bilo p o t r e b n o da
sociolozi posebno insistiraju na neospornoj potrebi da se p r v o nji
hov um p r i p r e m i za odgovarajue produbljeno prouavanje biolo
kih m e t o d a . I pored a k t u e l n e nesavrenosti tih razliitih n a i n a is
traivanja iji je k a r a k t e r do sada malo poznat, j e d i n o p r e k o njih
moemo p r e t h o d n o ocijeniti s t v a r n i opti d u h koji t r e b a da usmje
r a v a sva p r o u a v a n j a vezana za iva bia i da p o s t a n e jo n a d m o
nijim u d r u t v e n i m p r o u a v a n j i m a . J e d i n o e na taj nain biti m o
gue da se dovoljno isprave rigoroznije ali suvie u s k e n a v i k e koje
bi r a z u m p r v o t r e b a l o da same kroz iskljuivo prouavanje neorganske filozofije, m a k o l i k o bio neizbjeno n u a n uvod za to. Nita
posebno ne bi moglo sprijeiti da se na t a k v o m izvoru p r o u a v a
k o m p a r a t i v n a m e t o d a u p r a v o m smislu, na kojoj, u sutini, t r e b a
da poiva, k a k o u sociologiji t a k o i u biologiji, racionalno istrai
vanje iako na sasvim drugaiji nain koji je dovoljno objanjen u
p r e t h o d n o j lekciji. Dakle, sociologija t r e b a na slian nain da uzme
od biologije vrlo dragocjeni filozofski princip koji t r e b a da joj veo
ma koristi i koji e k r o z to doivjeti jo potpuniji n a u n i razvoj :
rije je onoj srenoj transformaciji dogme krajnjih u z r o k a koja
sadri neosporni princip uslova egzistencije, d i r e k t n o objanjen u
p r e t h o d n o j knjizi. P o z n a t o je da taj princip, nuni rezultat opteg
razlikovanja statikog i dinamikog stanja, posebno p r i p a d a p r o u
avanju ivih bia u kojem je ovo razlikovanje izraajnije nego na
d r u g o m mjestu i kojoj, u stvari, ljudski d u h duguje zahvalnost za
tu znaajnu filozofsku operaciju: dakle, to je jedini n a i n na koji
se d a n a s moe doi do tog opteg pojma. Ali, m a k o l i k o on bio di-

202

r e k t n o k o r i s t a n za p r o u a v a n j e individualnog ivota, d r u t v e n a n a
u k a t r e b a da ga, zbog njegove prirode, jo ire i temeljnije koristi.
Zbog tog zaista osnovnog principa, n o v a politika filozofija e, di
1
r e k t n o pribliavajui dva filozofska p r i h v a t a n j a rijei neophodan
s p o n t a n o nastojati da, b a r to se tie svih d r u t v e n i h sposobnosti
od velikog znaaja, n e p r e k i d n o prikazuje kao neizbjeno ono to se
u poetku manifestuje k a o n e o p h o d n o , i o b r n u t o . T a k a v d u h t r e b a
da b u d e apsolutno svojstven prirodi d r u t v e n i h prouavanja j e r je
ovjek u njemu v o e n p o t p u n o s u p r o t n i m filozofskim putevima,
kao to to lijepo kae politika izreka uvenog M a i s t r e - a : Sve to
je n e o p h o d n o postoji.
Poto je t a k o r a c i o n a l n o u t v r e n a n e o s p o r n a opta zavisnost so
ciologije od cjelokupne bioloke filozofije, ona se i s a m a s m a t r a n a
uno vezanom, p r e k o i n d i r e k t n e , ali s p o n t a n e i neizbjene veze, za
cjelokupni sistem n e o r g a n s k e filozofije za koji je, k a o to ve zna
mo, n e p o s r e d n o vezana i biologija. To je, u stvari, glavno svojstvo
pozitivne hijerarhije koju smo izgradili izmeu r a z n i h osnovnih n a
uka, t a k o da bi. u s v a k o m sluaju, bilo p o t p u n o dovoljno da se na
odgovarajui nain p o d s t a k n e najdirektnije povezivanje k a k o bi se
1
Ne mogu da se uzdrim, u ovoj prilici, da ne navedem saeto op
tu misao jednog potpuno novog rada filozofiji jezika ija mi racio
nalna izrada ne bi mogla pripadati, po mom miljenju, treba da bude
od velike koristi. Ovaj bi se rad sastojao od operacije koja je suprotna
onoj koja se primjenjuje, obino, kada se radi sinonimima u uem
smislu. Umjesto da se priblie razliite rijei koje imaju ista znaenja
ili su potpuno analogne, predloio bih da se napravi jedna vrsta rje
nika dvosmislenih rjei u kojem bi se vrilo uporeivanje razliitih glav
nih znaenja jedne iste rijei. Dvostruko znaenje rijei neophodan ko
ju sam upravo naveo, ini ml se da nudi jedan od najbolje okarakterisanih primjera bilo prirode te nove operacije, bilo srenog uticaja koji
bi ona, alko se izvede na odgovarajui nain, mogla da vri na postepe
ni razvoj i univerzalno irenje stvarnog filozofskog duha. U stvari, ne
treba vjerovati da je ta vidljiva konfuzija sluajna; u njoj uvijek tre
ba gledati dragocjeno i neosporno svjedoanstvo izvjesne fundamental
ne koincidencije izmeu dvije tako pribliene ideje, koju javni razum
izvanredno osjeti. Kada bi se kod svalkog glavnog sluaja moglo poi
od prvog faktikog vremena takve jezike promjene, dolo bi se, u da
nanje vrijeme, do znaajnog izvora novih istorijskih dokumenata
progresivnom obrazovanju ljudskog uma. Datkle, jedan takav posao, oba
vljen komparativno izmeu raznih savremenih jezika, pruio bi, bez
sumnje, nova interesantna zapaanja intelektualnom svojstvu raznih
naroda. Osim posebnih filolokih znanja, ovu filozofsku operaciju bi
trebalo da usmjerava, kao i svaki postupak drutvenog
istraivanja,
pozitivna koncepcija pravog sutinskog kretanja ljudskog duha i dru
tva, u protivnom ona hi samo pretrpala nauku iracionalnoin graom
koje, i inae, ima previe, do te mjere da bi takav rad malo odgovarao
i naim prostim literatama i eruditama.

203

steklo pravo odreivanja stvarnog enciklopedijskog poloaja, bez

ikakvog posebnog ispitivanja manje bliskih veza. Ali, nezavisno od
te oigledne neposredne potinjenosti. socijalna fizika je vrlo na
glaeno povezana sa cjelokupnom neorganskom filozofijom preko
znaajnih prikladnih i neposrednih veza, iji sam obavezni princip
ranije naveo, a sada se radi kratkom opisu.
Na prvom mjestu, ova filozofija sama moe, na odgovarajui
nain, analizirati itav sistem raznih spoljnih hemijskih, fizikih i
astronomskih uticaja pod ijom vlau se odvija drutvena evolu
cija i koji treba da imaju premoni uticaj, kako bi se zajedno sa
organskim uslovima odredila njena osnovna brzina. Kako bi se ra
cionalno mogle zamisliti drutvene pojave kada se ne bi tano procjenila, u tim razliitim sutinskim vidovima, stvarna sredina u ko
joj se one razvijaju? Opti sklad koji uvijek mora postojati izmeu
civilizovanog ovjeanstva i poprita njegovog kolektivnog napredo
vanja, neminovno proistie iz istog filozofskog principa koji nam
je direktno pokazao stvaranje pravog sutinskog duha biologije u
uem smislu, kada se radi stalnoj korelaciji, koja je, u isto vrije
me i neizbjena i neophodna, izmeu individualne prirode svakog
ivog bia i karakteristinog sastava odgovarajue sredine. Sva bi
lo kakva spoljnja previranja koja bi uticala na individualnu egzi
stenciju ovjeka, isto tako bi neprekidno mijenjala i njegovu drut
venu egzistenciju; i obrnuto, nju, bez sumnje ne bi teko uznemi
rilo mijenjanje sredine koju nikako ne bi ometala individualnu eg
zistenciju ovjeka. Zbog tog neminovnog identiteta mogu, dakle,
sebe osloboditi, da bih ubrzao na rad, od posebnog ponavljanja
metodskog ocjenjivanja tih razliitih neorganskih uslova drutve
nog ivota koji, inae, nisu uopte pogodni za ozbiljno osporavanje
im se direktno podvrgnu naunom ispitivanju iji se razvoj mora
vratiti na Posebnu raspravu politike filozofije koja je jo ranije
najavljena. U prethodnoj knjizi su dovoljno opisani ti razni spoljanji uticaji kada je u pitanju individualni ivot; kada se radi astonomskim uslovima koji su najmanje poznati od svih i onih ija
je prevaga vrlo izraena, moram uputiti na etrdesetu lekciju. Po
kazao sam, dakle, da egzistencija ivih bia, a naroito ljudska, ne
minovno zavisi od svih raznovrsnih astronomskih podataka, stati
kih ili dinamikih, koji su karakteristini za nau planetu, posmatranu sa aspekta njene dnevne rotacije ili godinjeg okretanja; a
naznaio sam. uglavnom, vrstu biolokog uticaja svojstvenih svakom
od tih glavnih uslova. Dakle, oigledno je da e italac, tu znaaj
nu ocjenu, ne reprodukujui je u novom vidu, lako prenijeti na aktuelni sluaj, pa samim tim, takva razmatranja treba da postanu,
isto tako, neophodna za racionalnu koncepciju svih drutvenih po
java. To isto vai. prema analognim motivima, za fizike uslove in
dividualne egzistencije, pa prema tome. i drutvene kada se radi
termometarskom, barometarskom, hidrometrijskom, elektrinom i

204

drugom stanju ambijentalne sredine, a slina je situacija i u pogle

du osnovnih hemijskih uslova koji se odnose na sastav atmosfere,
na vrstu voda, terena i drugog. Makoliko mogao biti interesantan
metodski pregled vrlo sloenog sistema neorganskih uslova drutve
nog razvoja, njegova neizbjena irina ne doputa ovdje da se na
pravi bilo kakva njegova skica. Ali, ini mi se da takvo gledite tre
ba samo da se posebno naznai, da bi ovo poglavlje postiglo svoj
cilj. i da istakne, preko posebnih pregleda koji se lako mogu dopu
niti, visoku direktnu zavisnost pozitivne filozofije od cjelokupne neorganske filozofije. Pozivajui se, u tom smislu, na dovoljne indi
kacije iz prethodne knjige, samo moram, uopte ukazati da je socio
loki uticaj svojstven tim raznim spoljnjdm uticajima, nuno, jo
naglaeniji od njihovog isto biolokog uticaja mada je, inae, u
sutini, analogan. Sa naune take gledita, ovaj visoki intenzitet je
samo prirodni nastavak sve vee prevage jednog takvog reda uslo
va kako se organizam vie komplikuje ili kako se u njemu posmatraju vie pojave; to se, direktno i stalno, dogaa na najviem ni
vou u racionalnom prouavanju drutvenih pojava u kojima se od
mah uoavaju najsloeniji organizam i najistaknutije manifestaci
je. Uostalom, treba pomenuti, kada je rije tome, da je jedan
takav organizam koji nastoji da to potpunije razvije tu neminovnu
prevagu, isto tako posmatran kao organizam koji moe, na neki na
in, neodreeno trajati, tako da utie na osjetljivost postepenih
promjena, koja se, inae, ne bi mogla dovoljno manifestovati zbog
kratkoe individualnog ivota. Astronomski uslovi posebno, jo oi
glednije dokazuju to poveanje prirodnog uticaja kada se sa indi
vidualnog prelazi na drutveni sluaj. Prihvatajui razna razmatra
nja, u tom smislu, navedena u etrdesetoj lekciji, italac e lako
uvidjeti da bi razni hipotetiki poremeaji, statiki ili dinamiki,
koji ne bi bili dovoljno visokog intenziteta da teko povrijede in
dividualnu egzistenciju, naprotiv duboko izmijenili drutvenu eg
zistenciju koja zahtijeva savrenije sudjelovanje povoljnih okolno
sti. Na primjer, nije samo oigledno da odgovarajue dimenzije nae
planete imaju vie naunog znaaja za sociologiju nego za biologi
ju, jer, prije svega, oznaavaju nepremostiva opta ogranienja za
kasnije irenje ljudske populacije, to se mora vrlo ozbiljno razmo
triti u pozitivnom sistemu politikih spekulacija; ista je situacija
i u mnogim drugim sluajevima koji se ne mogu odmah ocijeniti.
Lako e se osjetiti da bi, kada bi svi ti osnovni podaci, meu dina
mikim uslovima koji, pored ostalog, ispituju, sa tog stanovita,
stvarni stepen nagiba ekliptike, sutinsku stabilnost rotacionih po
lova, a posebno malu ekscentrinost orbite, bili znatno narueni, ali
ne u mjeri koja bi dovela u nepriliku individualnu egzistenciju, na
drutveni ivot bi morao pretrpjeti duboke odgovarajue promjene.
Ovakva e razmiljanja dovesti do toga da se shvati, direktnom
provjerom neminovne zavisnosti prave nauke ljudskom razvoju

205

od opteg sistema neorganske filozofije, a posebno to se tie astro

nomske filozofije koja je njen neosporni temelj, da pozitivna filo
zofija nije bila racionalno mogua bez prethodnog usavravanja te
filozofije na viem stepenu nego to se to, u poetku, mislilo. Sto
se tie astronomije, vidi se, u stvari, da je nauna koncepcija dru
tvenog razvoja razmatrana u itavom svom trajanju sutinski bila
nemogua dok osnovna stabilnost naeg astronomskog ustrojstva,
bilo u odnosu na rotaciju ili translaciju, nije bila dokazana na od
govarajui nain, prema optoj primjeni zakona gravitacije, jer
kontinuitet te evolucije zahtijeva najprije jednu takvu stabilnost
u odreenim granicama. Slina ocjena se moe donijeti za fizike i
hemijske uslove da bi se utvrdilo da je povrina nae planete u
svakom pogledu, dola u sutinski normalno stanje, izuzev nekih,
vrlo rijetkih, suvie djeliminih ili suvie nepredvidljivih nezgoda
da ih ljudska mudrost ne bi mogla, u poetku, zanemariti; ili pak,
da se u zemljinoj kori deavaju samo promjene koje su tako raznavrsne i tako postepene da ne bi mogle tetno uticati na prirodni
tok drutvene evolucije ija se misao, sigurno, ne bi sloila sa nag
lom i estom erupcijom vrlo rasprostranjenih fiziko-hemijskih po
remeaja na popritu ljudskog ivota. Dakle, umjesto straha da se
prava pozitivna filozofija nikako ne moe izolovati od neorganske
filozofije, mnogo bi se vie trebalo plaiti da ona nije, iz posljednjih
razloga, dovoljno napredovala danas da bi obezbijedila pozitivnoj
filozofiji osnovne uvodne pojmove koji su joj potrebni, kada se ne
bi moralo, pratei osnovno kretanje koje je dosta pomdnjano u pret
hodnom poglavlju, prvo prii najoptijem odreivanju zakona svoj
stvenih drutvenom razvoju, mudro odbacujui sporedna ili pret
hodna pitanja koja bi bila slabo pristupana ili preuranjena, a da
ih kasnije razmatra postepeno se uputaju u savreniju tanost. Na
prvi pogled, izgledalo bi da ta neminovna zavisnost zahtijeva u neorganskoj filozofiji, radikalno usavravanje koje ona ne bi nikada
mogla prihvatiti, kao to sam ve pokazao u drugoj knjizi, kada je
rije najoptijim astronomskim zakonima koji se odnose na uza
jamno dejstvo raznih svjetova. Ali obavezna harmoja koju smo, u
svakom pogledu, uvijek uoavali izmeu mogueg i neizbjenog, ne
govori u stvari, ovdje nikakvoj promjeni; jer, ako su ti kosm'iki
pojmovi duboko nedokuivi, u to ne bi trebalo sumnjati, njihova
faktika beskorisnost oigledna je i u sociologiji i u biologiji, zbog
cjelokupne, strogo konstatovane zavisnosti, unutranjih pojava na
eg svijeta koje su jedino osjetljive na drutveni uticaj, ovih optih
pojava koje su sutinski nepoznate pozitivnoj astronomiji. Ista ova
kva razmiljanja se mogu primijeniti na mnoge druge uobiajene,
mada manje izraene sluajeve i svuda e se pokazati da je ona,
kada se uzme u obzir sigurna osnovna zavisnost socioloke filozofi
je od raznih grana neorganske filozofije, i pored svoje trenutne ne
savrenosti, prilino napredovala, polazei od svih glavnih gledi-

206

ta, da bi bila sutinska prepreka za racionalno konstituisanje dru

tvene nauke, pod uslovom da se uvijek posjeduje mudra sposob
nost da se privremeno uklone pogrena istraivanja.
Da bi se, u granicama mogunosti, predvidjelo svako neisprav
no tumaenje te zavisnosti, koja je sada neosporna, treba vie pre
cizirati opti pojam pravog drutvenog uticaj a koji je svojstven
raznim neorganskim uslovima, primjeujui da ne bi on, po svojoj
prirodi, mogao uticati na zakone karakteristine za ljudski razvoj,
koji su, u sutini nepromjenjivi, ve samo na stvarnu brzinu opte
evolucije ili njenih raznih faza, ako se ograniimo bar na var^ranja
vezana za postojanje pojava. Uglavnom, vidjeli smo u prethodnom
poglavlju, da svi uzroci koji izazivaju poremeaje samo bi mogli ne
posredno djelovati na tu brzinu. Dovoljno sam pokazao, u etrde
set drugoj lekciji, da se ljudska bia, emu se toliko govori, ne
mogu beskrajno mijenjati zbog djelovanja raznih spoljnjih okolno
sti; da te promjene okruene uskim optim granicama, koje su, ina
e, do sada malo poznate, mogu samo uticati na nivo raznih pojava,
a da nikako ne izmijene njihovu prirodu: i kada ti uticaji koji iza
zivaju poremeaje preu granice, umjesto da se izmijeni, organizam
biva uniten. Dakle, poto se taj vani princip bioloke filozofije,
zbog svoje prirode, jo prije moe primijeniti na sloeniji organi
zam i izuzetniji ivot, iako se bie tada lake moe mijenjati, ne
ophodno je potrebno da se podvrgne, iz jaih razloga, pozitivnom
prouavanju drutvenog razvoja. Dakle, treba smatrati da osnovno
kretanje tog razvoja, u sutini, zavisi od iste pojave, pa je, prema
tome, identino u svim moguim hipotezama odgovarajuoj sre
dini. Bez sumnje, lako se moe zamisliti, na osnovu prethodnih
uputstava, da jednu takvu delikatnu evoluciju radikalno onemogu
avaju razne spoljnje perturbacije, posebno astronomske, koje ni
bi ile ak do unitenja ljudske vrste. Ali dok je evolucija mogua,
uvijek treba smatrati da e ona biti potinjena istim bitnim zako
nima i da se jedino njena brzina moe mijenjati poto ona, sa ma
njom ili veom brzinom, prolazi kroz sva posredna stanja od kojih
se sastoji, a da se njihovo nuno smjenjivanje i njihove krajnje
namjere nikada ne mogu izmijeniti. Takva izmjena prerasla bi, ina
e, samu snagu biolokih uzroka; kada bi se na primjer, prihvatile
neke izrazite promjene u ljudskom organizmu, ili kad bi se tak.)
mislilo, to bi s naune take gledita bilo isto to hipotetiki dru
tveni razvoj neke druge ivotinjske rase, uvijek bi trebalo pretpo
stavljati da postoji jedno osnovno kretanje za ukupan razvoj : takav
je bar filozofski uslov koji namee priroda jednog takvog pitanja
i koji ne moe postati potpuno pozitivan sve dok se ne bude mogao
tako shvatiti; dakle, iz jaeg razloga, takvu ocjenu treba prenijeti
na isto neorganske uzroke. Uostalom takva intelektualna dispozi
cija je, u osnovi, spontani nastavak i neosporna dopuna opteg du
ha koji nam je pozitivna filozofija jasno pokazala, u tom smislu, u

207

mnogim drugim ranijim prilikama, u kojima smo uvijek uviali,

nastavljajui posebno provjeravanje moje naune hijerarhije da, ako
se u cijeloj hijerarhiji, manje opte pojave obavezno dogaaju uz
neizbjenu prevagu optijih pojava, ta zavisnost nikako ne moe
mijenjati njihove sopstvene zakone, ve samo tok i vrijeme trajanja
njihovih stvarnih manifestacija.
Da bih dopunio svoj uvodni kratki pregled opteg odnosa socio
loke filozofije i cjelokupne neorganske filozofije, moram ukazati,
kada je rije tome, na jedno novo direktno gledanje, utoliko zna
ajnije ovdje to se primjenjuje, zbog svoje prirode, na fiziko-hemijska znanja koja su, u prethodnim navoenjima, mogla biti za
nemarena u poreenju sa astronomskim doktrinama. Rije je
stvarnom djelovanju ovjeka na spoljnji svijet iji postepeni raz
boj, bez sumnje, predstavlja jedan od glavnih aspekata drutvene
evolucije bez ijeg razvoja, moemo rei, cjelokupna evolucija ne
bi bila mogua, jer bi, u samom zaetku, bila zaustavljena nadmonou materijalnih prepreka koje su karakteristine za ljudsko sta
nje. Jednom rjeju, napredak ovjeanstva, politiki, moralni ili
intelektualni, neminovno je vezan za materijalni napredak zbog bli
ske uzajamne solidarnosti koja karakterie prirodni tok drutvenih
pojava, prema prethodnoj lekciji. Dakle, oigledno je da djelovanje
ovjeka na prirodu bitno zavisi od steenih znanja, vezanih za stvar
ne zakone neorganskih pojava, iako bioloka filozofija, bez sumnje,
u tome ne moe biti nepoznata. Osim toga, treba shvatiti, u tom
pogledu, da fizika u uem smislu, pa ak jo i vie hernija, poseb
no ine karakteristinu bazu ljudske moi, dok astronomija, i po
red svog kapitalnog uea, moe samo predvidjeti, a ne direktno mi
jenjati sredinu ambijenta. Eto dakle, novog, neosporno oiglednog
motiva na koji je dovoljno ovdje ukazati da bi snano dola do iz
raaja radikalna nemogunost racionalnog prouavanja drutvenog
razvoja bez neposredne i stalne kombinacije sociolokih spekulaci
ja sa svim doktrinama neorganske filozofije.
U svemu to prethodi, morao sam se paljivo uzdrati od tak
vog razmatranja te filozofije u vezi sa metodom, da bih pojedno
stavio nau ocjenu, svodei ovdje ispitivanje samo na one pojmove
koji se danas ozbiljno mogu negirati. Na ovom mjestu ove raspra
ve, nema vie potrebe da se namjerno zaustavljam da bih pokazao
neospornu loginu potrebu da se, na odgovarajui nain, pripremi
mo za normalna socioloka prouavanja kroz upoznavanje osnov
ne pozitivne metode u njenim najbolje okarakterisanim primjena
ma. I pored svoje vane prevage, ovaj uslov toliko ovdje proistie
iz prirode predmeta, tako se ve snano oslanja na analogna raz
matranja koja su obavljena u drugim djelovima ovog rada, da je,
jednostavno, dovoljno da se navede neki filozofski predlog, u po
gledu ega prethodni dio ove knjige ne bi trebalo da ostavi nikakvu
sumnju, pa da se nastavljanje naeg rada spontano, sve vie, pot-

208

vruje. U tom smislu, samo upuujem itaoca na razne opte motive

izloene u prethodnoj knjizi smatrajui da je to isto nuno za biolo
ku nauku u uem smislu. Aktuelni sluaj ne bi mogao imati drue
primjedbe, u tom smislu, osim to su ta razliita razmatranja ovdje
jo vie oteana zbog vrlo velike komplikovanosti pojava, ak ne
zavisno od drutvenog nereda koji ljudske strasti uveliko nastoje
da unesu u takva prouavanja. Da bi proirivanje logikih izvora
uvijek bilo dovoljno usklaeno sa poveanjem naunih potekoa,
prema filozofskom zakonu koji sam utvrdio, u tom smislu, i ija su
odgovarajua sredstva za direktno istraivanje posebno provjere
na na kraju prethodnog poglavlja, potrebno je stvarno smatrati
srenim zbog te duboke zavisnosti koja racionalno povezuje socio
logiju sa cjelokupnom prirodnom filozofijom. Ako se ocijeni na od
govarajui nain i mudro koristi, ova glavna relacija, koja u po
etku izgleda kao da poveava prirodnu komplikovanost predmeta,
naprotiv, predstavlja, logiki gledano, glavni temelj njene srene
pozitivne obrade spontano uvodei neophodnu intelektualnu pri
premu iji ogromni znaaj ljudski duh, koji je ak i danas lo pro
cjenitelj iste metode, ne bi mogao direktno dovoljno osjetiti. Da
kle, potrebno je, u tom smislu, posebno primijetiti ne manje spon
tano proirivanje takve pripreme na sve ranije djelove pozitivne
filozofije, a posebno na neorgansku filozofiju. Jer, jedino se preko
tog potpunog proirivanja prethodno dovoljno moe upoznati pozi
tivna metoda da bi se stvarno mogla koristiti za prouavanje tako
oito komplikovanih pojava, prema principu koji je postavljen u
poetku ove Rasprave i koji je otada stalno provjeravan; a, svaka
bitna grana prirodne filozofije mora posebno razvijati, kako smo
to esto puta konstatovali, jedno od karakteristinih svojstava os
novne metode koje se moe procijeniti kako treba samo ako se pro
uava na svom pravom izvoru. Dakle, nee biti dovoljno da se so
ciolozi pripreme za svoje teke spekulacije tako to e prvo uiti da
razvijaju, uz duboko potovanje bioloke filozofije, opti duh svojih
radova i glavna sredstva za istraivanje koja im odgovaraju za ma
nje komplikovane sluajeve, kao to sam ranije naveo. I pored toga
to ni biologija ne bi mogla biti racionalno zamiljena bez svoje ne
minovne zavisnosti od cjelokupne neorganske filozofije, jedino di
rektnim prouavanjem te filozofije, sociolozi mogu dovoljno upo
znati najelementarnije osobine pozitivne metode koje se bolje mogu
uoiti kod manje komplikovanih pojava. Jedino se na taj nain mo
gu dobiti prave opte predstave bitnih osobina naune pozitivnosti,
onoga to predstavlja pravo objanjenje bilo koje pojave, neprom
jenjivih uslova jednog zaista racionalnog istraivanja, bilo putem
istog posmatranja ili eksperimentisanja, i, na kraju, pravoga du
ha koji treba da predvodi stvaranje i korienje bilo kojih naunih
hipoteza: dakle, jasno je da su sociologiji, gledano sa tih aspekata.
neophodno potrebni pojmovi, a posebno prethodne navike koje se

209

ne bi mogle stvoriti na drugi nain. Stvarno neispunjavanje tog

velikog logikog uslova, predstavlja, po mom miljenju, kao to sam
to ve naveo, glavni intelektualni uzrok radikalnog neuspjeha po
kuaja koji su do sada pravljeni u cilju regeneracije drutvenih pro
uavanja ija je pozitivnost, da pravo kaemo, danas veoma trae
na, a da se prethodna sredstva jo nisu ocijenila na odgovarajui
nain. Dakle, ta kapitalna priprema naeg uma, ne treba samo da
obuhvati opte prouavanje svih raznih glavnih djelova prirodne
filozofije da bi bilo potpuno efikasno; za uspjeh jedne takve ope
racije, isto tako je znaajno da se njeno odvijanje postepeno ukla
pa u hijerarhijski red rastue komplikacije koji sam uspostavio me
u njima, u poetku ove Rasprave. Stalno potovanje tog reda ima
tendenciju da postepeno dovede na um preko itavog niza skoro
neprimjetnih nijansi, od divne jednostavnosti koja karakterie as
tronomske spekulacije, do pretjeranog komplikovanja karakteristi
nog za drutvene spekulacije; a zna se da su, u stvari, efikasne i ne
unitive samo one dispozicije koje se tako neosjetno postepeno uvo
de; svaka vea izmjena tog nunog smjenjivanja, neizbjeno bi uni
jela u socioloka prouavanja iracionalne navike koje su sasvim pri
rodne, naroito danas. To su pravi teki, ali neophodni opti uslovi
jednog prethodnog naunog obrazovanja sposobnog da sistematski
razvije spontano uvoenje pozitivnog duha u sve drutvene teorije.
Neizbjeno nastavljajui tu intimnu loginu zavisnost ne bismo
mogli da ne shvatimo, pratei do kraja oigledne posljedice takvog
principa, strogu nunost da se prethodno obrazovanje stvarno ra
cionalnih sociologa, prije svega, temelji na odgovarajuoj ocjeni ma
tematike filozofije ije poznavanje, iako generalno, ne obazirui
se na neophodno direktno uee te filozofije u osnovnoj obradi glav
nih djelova neorganske filozofije, ne bi moglo biti dovoljno bez
odreene posebne pomoi te primarne baze cjelokupne pozitivne fi
lozofije. Jedino tako, sociolozi kao i svi oni koji se bave prouava
njem prirode, e od poetka moi da razviju stvarni elementarni os
jeaj naune oiglednosti i da steknu osnovnu naviku za racional
nu i odlunu argumentaciju, jednom rjeju, moie da naue da na
odgovarajui nain zadovolje isto logike uslove svake pozitivne
spekulacije, prouavajui optu pozitivnost na njenom pravom os
novnom izvoru. Ovdje je za sociologiju izuzetna samo oigledna
obaveza da uvrsti svoje prethodne odluke, utoliko vie ukoliko
vrhunska komplikovanost pojava ini njihovo spontano ispunjava
nje u isto vrijeme teim i neophodnijim. Uostalom, poto je svaka
ideja efektivnom broju i matematikom zakonu ve direktno za
branjena u biologiji, nju treba, iz jo jaeg razloga iskljuiti iz jo
komplikovanijih spekulacija sociologije, bez potrebe da se, inae,
ovdje posebno insistira na takvom filozofskom akciomu po pitanju
koje se ograniava na to da uputim itaoca na osnovna objanjenja
u etrdesetoj lekciji.

Jedina zabluda te vrste koja je mogla zasluiti da se ozbiljno

prodiskutuje, da nas toga nije u cjelini, unaprijed oslobodio ovaj
Traktat, je beskorisna pretenzija jednog velikog broja matematia
ra da uine pozitivnim drutvena prouavanja na osnovu himerinog potinjavanja iluzornoj matematikoj teoriji vjerovatnoe. Ilu
zija svojstvena matematiarima u politikoj filozofiji, kao i iluzija
biologa sastoji se u elji, kao to sam to ranije objasnio, da ugrade
sociologiju u jednostavni zakljuak ili dodatak biologije, odbacu
jui, i u jednom i u drugom sluaju, neminovnu prevagu istorijske
analize. Ipak se treba sloiti da je zabluda matematiara, u svakom
pogledu, mnogo neispravnija i mnogo tetnija nego ona druga; a
osim toga, bilo koje filozofske greke su, uglavnom, uporne na je
dan drugi nain kod matematiara koji su direktno osloboeni, zbog
visoke apstrakcije njihovih poslova, svake stroge potinjenosti real
nom prouavanju prirode. Makoliko oigledno gruba bila takva ilu
zija, ona se, ipak, u sutini, mogla opravdati kada je eminentni fi
lozofski duh uvenog Jacques-a Bernouilli-a prvi zaeo tu optu mi
sao iji je nastanak, u to vrijeme, predstavljao stvarno dragocjen
i neopoziv simptom potrebe, koja se ve predosjeala, da se, poto
tada nije bilo boljeg naina u koji se ne bi moglo posumnjati, gla
vne drutvene teorije uine pozitivnim; jedne potrebe, koja je, za
to vrijeme preuranjena, ali koju nije mogla dokazati ak ni jedan
tako vrhunski um. Daleko se manje mogla opravdati greka kada
je, kasnije Condorcet ponovio, u direktnijoj i sistematinijoj formi,
istu varljivu nadu iji izraz, ve duboko proet njegovim uvenim
posmrtno objavljenim radom jasno potvruje neodlunost njegovog
uma kada je u pitanju osnovna koncepcija drutvene nauke, kako
je to direktno objanjeno u pretproloj lekciji. Meutim, kod Laplace-a je, zaista, nemogue opravdati beskorisno ponavljanje jedne
takve filozofske zablude, mada je opte stanje ljudskog razuma ve
poelo da doputa naziranje pravog osnovnog duha zdrave politike
filozofije koji je veoma dobro pripremljen kao to sam ve poka
zao, u djelima Montesquieu-a i samog Condorcet-a, i snano podr
an radikalnim potresima drutva. Ne bi se moglo, iz jo jaeg raz
loga, nikako prikriti stvarno produavanje te apsurdne iluzije me
u drugorazrednim oponaaocima koji, ne dodajui nita sutini
predmeta, samo ponavljaju, preko tekog algebarskog naklapanja,
zastarjeli izraz za te beskorisne pretenzije, grubim iskoriavanjem
povjerenja koje se, s pravom, ubudue ukazuje pravom matemati
kom duhu. Umjesto da ukae, kao prije sto godina, na preuranjeni
instinkt za neminovnu modernizaciju drutvenih prouavanja, ova
zabluda predstavlja, po mom miljenju, samo odluni nehotian do
kaz duboke filozofske nemoi, obino kombinovane s jednom vrstom
algebarske manije koja je sada suvie bliska prostoti matematia
ra, a ponekad, moda, podstaknuta eljom da se sebi stvori, bez
mnogo muke, izvjesna efermna ali plodna reputacija visokog poli-

210

211

tikog dometa. Da li bi se, u stvari, mogla zamisliti radikalnije ira

cionalna koncepcija od one koja i m a za cilj da cjelokupnoj d r u t v e
noj n a u c i da k a o filozofsku osnovu ili glavno sredstvo za finalnu
analizu, j e d n u tobonju m a t e m a t i k u teoriju u kojoj, k a d a se znaci
koriste kao ideje na osnovu uobiajenog k a r a k t e r a isto metafizi
kih spekulacija, postoji n a m j e r a da se r a u n u potini n u n o sofistiki pojam n u m e r i k e vjerovatnoe koji d i r e k t n o dovodi do toga
da se nae sopstveno s t v a r n o neznanje uzima k a o p r i r o d n o mjerilo
s t e p e n a vjerovatnoe n a i h razliitih miljenja 1 . Zato nijedan ra
z u m n i ovjek nije, u drutvenoj praksi, danas, p r i h v a t i o tu neobi
nu zabludu iako nije mogao iz nje izvui osnovni sofizam. Dok su
p r a v e m a t e m a t i k e teorije, ve j e d a n vijek biljeile veliki i korisni
n a p r e d a k , ova a p s u r d n a d o k t r i n a nije, u stvari, doivljela, za to
isto vrijeme, n i k a k v o bitno poboljanje, osim u sluaju a p s t r a k t n o g
r a u n a koje je mogla stvoriti, u p r k o s m n o g o b r o j n i m znaajnim po
kuajima, pa se i d a n a s nalazi u istom k r u g u poetnih greaka, iako
plodnost koncepcija, svakako, predstavlja, u pogledu bilo koje na
uke, n a j m a n j e dvosmislen s i m p t o m realnosti spekulacija.
R a z n e n a p o m e n e s a d r a n e u ovom poglavlju ne m o g u p r e p u
stiti n e k i m filozofskim zabludama, koje je mogla stvoriti pogrena
ocjena n e o s p o r n i h odnosa d r u t v e n e n a u k e sa r a z n i m ranijim n a u k a m a , n i k a k v u veu nesigurnost koja se odnosi na s t v a r n o osnov
nu potinjenost, u isto vrijeme i n a u n u i logiku, koja utie na
p r e t h o d n u zavisnost pozitivnog prouavanja d r u t v e n i h pojava od
cjelokupne p r i r o d n e filozofije: t a k o se, na osnovu j e d n o g d i r e k t n o g
ispitivanja s m a t r a , od poetka ove Rasprave, da je u t v r e n i enci
klopedijski poloaju socijalnoj fizici dovoljno obrazloen u optoj
hijerarhiji n a u k a . Osnovne relacije su t a k o oigledno intimne, da
je s r a m o t a za sadanje stanje ljudskog r a z u m a da se danas forsira
formalno pokazivanje bilo p o t r e b e da se p r i s t u p i prouavanju n a j komplikovanijih pojava tek poto se za to p r i p r e m i m o na odgovara
jui nain p r e k o postepenog p r o u a v a n j a najprostijih pojava, bilo,
to se tie doktrine, p r e k o n e o p h o d n e opte obaveze da se prvo u p o 1
Ve sam, ukratko, u drugoj knjizi ove Rasprave, naveo poetkom
1835. godiine moje direktno miljenje filozofskoj ocjeni jedne takve
teorije preko jedne znaajne napomene iz dvadeset sedme lekcije, u
kojoj sam najavio kasniju namjeru da posebno obradim ovu specijalnu
temu matematike filozofije, ako ovo djelo doivi drugo izdanje. Pra
vinost mi nalae da sada dodam da je, od tog vremena, jedan od najotroumnijih matematiara naeg vijeka (g. Poinsot) svojom lucidnom
filozofskom mudrou, koja ga obino karakterie nastavio, u tom smi
slu, da sprijei, u jedinoj akademskoj raspravi koja e se pamtiti, mate
matiku neukost u odnosu na jednu novu trenutnu invaziju te zastar
jele zablude tada reprodukovane na identian nain putem jedne mno
go manje racionalne analize, s jednom vrstom naune zbrke.

212

zna agens pojave koji je predloen za analiziranje, kao i sredina u

kojoj se ta pojava deava. Ali k o b n a a k t u e l n a prevaga metafizike
filozofije u takvoj temi, toliko je r a d i k a l n o iskvarila ak i najosnovnije pojmove da se. i pored p r i r o d n e snage p r e t h o d n i h r a z m a t r a
nja koje je t a k o s p o n t a n o podrala ova Rasprava, plaim od mo
gunosti da ova visoka n a u n a povezanost ne postane, u sutini, n a j
manje odobravani, a k o ne i najvie osporavani dio moje filozofske
d o k t r i n e ak i poto n a s t a v a k ove knjige i n d i r e k t n o potvrdi, u p o
gledu sutine, njenu realnost i znaaj. Ovaj mi s t r a h izgleda utoli
ko opravdaniji ukoliko se to. veliko pravilo pozitivne filozofije di
r e k t n o suprotstavlja jednoj od najtemeljnijih osobina naih politi
kih navika, n e p o s r e d n o m apelu, t a k o blagom i za n a u oholost i za
nau ljenost. u p u e n e od s t r a n e metafizike filozofije svim umovi
ma da bez ikakve r a c i o n a l n e p r i p r e m e t r e t i r a j u r a z n a d r u t v e n a
pitanja, na koja se gleda, b a r p r e u t n o , kao na t e m e j e d n o s t a v n e
inspiracije. Iz toga razloga sam m o r a o p r i d a t i poseban znaaj k r a t
kom objanjenju ovih r a z n i h n e m i n o v n i h relacija na kojima, u p r
kos njihovoj velikoj oiglednosti. ne mogu. u to n e m a sumnje, su
vie insistirati, iako mi se ini da su svi glavni pojmovi dovoljno
naznaeni. Da bih na odgovarajui nain zavrio enciklopedijsku
operacju. to je posebna t e m a ovog poglavlja, preostaje mi da iz
s u p r o t n o g pravca sagledam tu osnovnu povezanost, ocjenjujui re
dom n u n u filozofsku reakciju socijalne fizike na sve starije n a
uke, bilo da se radi d o k t r i n i ili metodi.
U ovom t r e n u t k u bi bilo p r e u r a n j e n o da se. u tom smislu, ra
z m a t r a neizbjeni opti uticaj koji sociologija m o r a kasnije vriti
na sistem drugih osnovnih n a u k a , samo p r e k o toga to e dopustiti
da ta filozofija, koja predstavlja posljednji bitni elemenat pozitiv
ne filozofije, a on je od tog t r e n u t k a neosporno dopunjen, d i r e k t n o
racionalizuje k u l t u r u , jo sutinski empiriku, r a z n i h a k t u e l n i h n a
uka, utiui da se one p r i h v a t e u b u d u e , i pored njihove neosporne
podjele, k a o posebne g r a n e j e d n o g jedinog stabla ije p r e m o n o
r a z m a t r a n j e uvijek t r e b a da rukovodi, bez ikakve u z a l u d n e p r e t e n
zije na univerzalnost, r a z n i m specijalnim radovima, umjesto a n a r
hine rasutosti koja je k a r a k t e r i s t i n a za sadanji nain razvoja
p r i r o d n e filozofije. D i r e k t n o ispitivanje ove velike n a u n e regeneracije, iskljuivo dolazi, zbog svoje prirode, na kraj ove knjige ko
ji e sadrati k o n a n e zakljuke cjelokupne R a s p r a v e . Za sada, sa
mo m o r a m o ocijeniti, polazei od te posebne take gledita, nepo
s r e d n u reakciju sociologije na cjelokupni ostatak p r i r o d n e filozo
fije, zbog glavnih svojstava bilo n a u n i h ili logikih, koji k a r a k t e ri'u njen sutinski d u h . p r e m a objanjenju iz p r e t h o d n o g poglavIja.

. .
.
Sto se tie doktrine, osnovni princip te univerzalne reakcije je,
prvenstveno, rezultat tog oiglednog filozofskog stava da sve n a
une spekulacije, k a o ljudska djela, obavezno t r e b a da b u d u pot-

213

injene pravoj optoj teoriji razvoju ljudskog roda. Kada bi se,

preko neke, svakako himerine hipoteze, mogla zamisliti ta teorija
koja nikada nije bila do te mjere savrena da joj nikakva intelek
tualna prepreka ne bi ograniila potpunu slobodu njenih najpreciz
nijih zakljuivanja, jasno je da bi nauna hijerarhija, otada potpu
no poremeena, ubudue a priori predstavljala razne nauke kao
proste djelove te velike jedinstvene nauke. Iako slabost naeg uma
i krajnja sloenost takvog prouavanja, bez sumnje, nikako ne mo
gu dozvoliti ljudskom duhu da ikada realizuje slinu filozofsku si
tuaciju, ipak ova pretpostavka omoguava da se odmah shvati op
ravdana opta intervencija prave drutvene nauke u svim mogu
im vrstama ljudskih spekulacija. Uistinu, izgleda da ova snana
intervencija, prije svega, vie pripada biolokoj teoriji naoj pri
rodi, pa su zato neki filozofi poeli da u njoj naziru klicu toga.
U stvari, nema sumnje, da znanje pojedinaca direktno treba da
vri skriveni ali neizbjeni uticaj na bilo koju nauku, budui da
naa djela obavezno nose neizbrisivo obiljeje sposobnosti koje ih
stvaraju. Ali, produbljujui jo vie to duboko razmiljanje, lako
moemo utvrditi da taj univerzalni uticaj mora, u pravom smislu,
da mnogo vie pripada teoriji drutvene evolucije, nego teoriji po
jedinog ovjeka, iako je, u tom smislu posebno, sociologija prirod
no nerazdvojiva od biologije. Ovo preciznije ogranienje, oito, proizilazi iz toga to je razvoj ljudskog duha mogu jedino preko dru
tvenog stanja, a njegovo direktno razmatranje mora prevagnuti
svaki put kada se neposredno radi bilo kojim rezultatima tog
razvoja. Dakle, takav je, u kratkim crtama, prvi filozofski prikaz
socijalne fizike i njene neizbjene intelektualne intervencije u stvar
noj kulturi raznih djelova prirodne filozofije u uem smislu. Sa
da se ograniavam, po tom pitanju, na to da jednostavno postavim
nuni princip te velike relacije koja e kasnije biti razmatrana na
odgovarajui nain. U ovom trenutku treba razmatrati samo posebnije relacije i one koje se lake mogu ocijeniti, a koje sponta
no proizilaze iz naih ranijih objanjenja. Prije svega, jasno je da
sociologija treba normalno, da usavri prouavanje pravih sutin
skih odnosa koje povezuju meusobno razne nauke, poto je to
prouavanje, svakako, znaajni dio drutvene statike ije je du
nost da direktno otkrije stvarne zakone jednog takvog poveziva
nja kao i zakone svih drugih sluajeva osnovnog povezivanja bilo
kojih drugih elemenata nae civilizacije. Jedino tako e uobiaje
no prouavanje tih meusobnih veza, koje je odsada neopozivo
utvreno na podruju realnosti, moi da ima stvarno pozitivni ka
rakter, sposoban da zauvijek odbaci te nejasne i samovoljne spe
kulacije koje su odlika mnogih enciklopedijskih ogleda, ne izuzi
majui veinu onih koje su naalost izvodili sami naunici, besko
risno oponaajui iste metafiziare. Ali, makoliki bio znaaj tog

prvog razmatranja, ta srena spontana tenja sociologije da na oigledan nain manifestuje pravi opti duh svake osnovne nauke
na osnovu svih njenih odnosa sa svim drugim, svakako e jo jae
biti izraena kod direktnog prouavanja socijalne dinamike na os
novu tog principa, ve esto korienog u ovoj knjizi, da prirodni
tok zajednikog razvoja treba da otkrije pravu koordinaciju. Svi
naunici koji su s odreenim naporom razmiljali cjelovitosti svo
je sopstvene teme, svakako su osjetili koliku posebno znaajnu po
mo mogu pruiti odgovarajua istorijska uputstva da se, do odre
ene mjere, regulie spontani razvoj naunih otkria, posebno za
to da bi se izbjegli himerini ili preuranjeni pokuaji. Bilo bi bes
korisno da se. na ovom mjestu, insistira na jednom takvom svoj
stvu istorije nauka koji ne bi mogao danas osporiti nijedan od onih
koji su u nekoj nauci napravili stvarna otkria odreenog znaaja:
veliki Lagrange je, posebno, bio tako duboko proet tom velikom
filozofskom relacijom koju je tako divno koristio i iji je princip
spontano formulisao, onoliko koliko su to njegovi radovi doputali,
emu u kasnije govoriti. Dakle, jasno je, prema prethodnoj lek
ciji, da prava nauna istorija, t.j. teorija stvarne povezanosti glav
nih otkria jo uvijek nikako ne postoji. Razni pokuaji, kojima
su to ime uzalud davali duhovi koji nisu bili sposobni da shvate
njen filozofski domet, mogli su do danas biti samo jednostavne
komplikacije, inae privremeno korisne, materijali manje-vie ira
cionalni koji se, kako smo vidjeli, ne bi kasnije mogli koristiti za
direktnu izradu bilo kakve istorijske doktrine bez neophodne pret
hodne revizije i koji, svakako, nisu sposobni da, onakvi kakvi jesu,
sugeriraju odgovarajue naune indikacije. Ali, iako jedna takva
bibliografska i biografska erudicija nastoji vie da ugui spontani
zamah ljudskog genija nego da pomogne njegov razvoj, ime se
objanjava instinktivni otpor koji ona obino izaziva kod pravih
pronalazaa, ostaje nita manje neosporno nuno svojstvo koje ci
jenimo u pravoj istoriji nauka. Dakle, to svojstvo e moi u potpu
nosti da realizuje svoj povoljni uticaj, u smislu regulisanja prirod
nih progresa raznih nauka, samo preko direktnog osnivanja soci
jalne fizike bez koje, kako smo se uvjerili, nijedna posebna istorija
ne bi mogla biti racionalno shvaena, i koja takvim radovima od
mah mora dati filozofski smjer koji im do sada bitno nedostaje.
Bez sumnje, moramo priznati, u tom smislu, posebna poboljanja,
koja e ta nova osnovna nauka pokuati obavezno da unese u sve
druge nauke kao i u njihovu optu koordinaciju, jer je izvjesno
da nijedna nauka ne bi mogla biti duboko shvaena dok se ne oci
jeni njena prava sutinska istorija.
Produbljeno na odgovarajui nain, ovo razmiljanje nas, nor
malno, naposljetku dovodi do ocjene nunog reagovanja sociologi
je na sve ranije, nauke, u odnosu na metodu u pravom smislu. Jo

214

215

se ne moe govoriti o kombinovanju raznih osnovnih pojmova koje

su, razni odjelci ovog rada obavezno morali, u tom smislu, poste
peno praviti, da bi od njih direktno izradili optu i potpunu teoriju
pozitivne metode. Iz razumljivog razloga, ova kapitalna operacija
treba da bude na kraju ove knjige, jer spontane indikacije koje
je na rad na tu temu trebalo postepeno da razvija, ne bi rflogle
biti zavrene sve dok se ne bi ispitala i poslednja bitna grana na
eg filozofskog sistema. Meutim, u svim ranijim djelovima ove
Rasprave smo priznali da svaka od tih razliitih nauka posjeduje,
po svojoj prirodi, znaajnu osobinu da posebno manifestuje jedno
od glavnih svojstava univerzalne pozitivne metode, mada se svi
nuno moraju nai, do odreene mjere, u svim drugim naukam-i.
zbog naeg nepromjenjivog logikog jedinstva. Dakle, sada mora
mo samo okarakterisati, u tom smislu, sa stanovita socijalne fizi
ke, njeno pravo i direktno uestvovanje u osnovnom sastavljanju
zajednikog fonda naih intelektualnih snaga. Prema tome, lako je
shvatiti, na nivou do kojeg je ova knjiga dola, da ova logina saradnja nove nauke, bez sumnje, nema manji opti znaaj od onoga
koji imaju druge razne starije nauke, ukljuujui i biologiju. U
stvari, iz prethodne lekcije proizilazi da osnivanje pozitivne socio
logije direktno nastoji da povea sva naa glavna sredstva bilo koje
spekulacije, uvodei kao poslednji bitni elemenat, taj opti nain
istraivanja koji sam nazvao istorijskom metodom u uem smislu,
i koji e poslije odgovarajue primjene, kasnije stvarno predstav
ljati etvrti osnovni nain posmatranja, poslije komparativnog pos
tupka biologije iju, veliku modifikaciju predstavlja i zasluuje da
se od nje konano razlikuje. Ovaj novi nain istraivanja, ija je
manifestacija, tako oigledno, bila rezervisana za sociologiju, u su
tini se, manje-vie moe primijeniti u bilo kojem redu naunih spe
kulacija. Zbog toga je dovoljno, prema neospornom, ranije pomenutom principu, da se svako pojedino otkrie, u trenutku kada do
njega doe, shvati kao prava drutvena pojava koja je dio opte
serije ljudskog razvoja i kao takva potini zakonima sukcesije i is
traivakim metodama koje su karakteristine za tu veliku evolu
ciju. Sa takve polazne take ija racionalnost ne bi mogla ostati ne
poznata, neposredno je obuhvaena cjelokupna nuna univerzalnost
istorijske metode, otada sagledana u svom punom eminentnom in
telektualnom dostojanstvu. Zar nije, u stvari jasno da putem te me
tode, razna nauna otkria postaju, na odreenom nivou, pogodna
za pravo racionalno predvianje prema tanoj procjeni ranijeg kre
tanja nauke objanjenog na odgovarajui nain prema osnovnim za
konima stvarnog kretanja ljudskog duha? Istorijsko predvianje
koje postigne takvu posebnost ne bi moglo sadrati, u to nema
sumnje, prema objanjenjima iz prethodnog poglavlja tvrd
nje: ali bi, svakako, moglo obezbijediti dobre prethodne poka
zatelje opteg smjera neposrednih progresa, na nain koji bi omo216

guio da se, velikim djelom, posebno izbjegne ogromni gubitak in

telektualnih snaga koje se danas troe, uglavnom, na sumnjivim
pokuajima koji, u veini, realno ne postiu nikakav uspjeh. Ako
se na takav odgovarajui nain uporedi sadanje stanje svake nau
ke ili pak svake velike naune teme poslije ranijih filozofskih sta
nja, bie, bez sumnje mogue potiniti kasnije vjetinu otkrivanja
jednoj vrsti racionalne teorije koja bi mogla usmjeravati, kasnije
instinktivne napore individualnog genija ije kretanje, u stvari, ne
bi moglo biti nezavisno od kolektivnog razvoja ljudskog duha, makoliko prirodno izgledala iluzija koja moe izazvati, u tom pogle
du, pretjerano osjeanje line superiornosti koje je, na alost, obi
no sklona, posebno u toj vrsti, varljivom izoliranju. Dominirajui,
ubudue, sistematski korienjem svih drugih bilo kojih naunih
metoda, istorijska metoda moe da im obezbijedi punu racional
nost koja im jo uvijek bitno nedostaje, prenosei svima, onoliko
koliko je to mogue, taj mudro rasporeeni postepeni razvoj koji
danas postoji samo za detalje: uobiajeni izbor istraivakih tema,
do sada gotovo samovoljan, ili pak vrlo empirijski, nastojae, pre
ma tome, da dobije, do odreene mjere, taj zaista nauni karakter
koji, za sada, ini samo djelimino istraivanje svakoga od njih. AH
da bi se ta visoka svojstva mogla realizovati na odgovarajui na
in, neophodno je da ta nadmona metoda, tako teka i tako prefinjena po svojoj prirodi, bude sama uvijek potinjena filozofskim uslovima koje namee pravi opti duh nauke u kojem se ona radnja,
onako kako je to okarakterisano u prethodnoj lekciji. Glavni uslov
se sastoji, kako smo utvrdili, u tome da se nikada cjelokupni raz
voj svojstven svakoj nauci ne razmatra izdvojeno od cjelokupnog
razvoja ljudskog duha niti pak od osnovne evolucije ljudskog du
ha. Tako e. dakle socijalna fizika koja spontano prua tu novu me
todu, kasnije, morati da manje-vie predvodi njenu postepenu pri
mjenu, bar prema optoj koncepciji ljudskog razvoja. 1 Svako suvie
djelimino ili suvie izolovano korienje takvog naina istraiva
nja bie, zbog iracionalnih disperzivnih tendencija aktuelnih duho
va, u sutini, neefikasno ili e moi da realizuje samo mali dio zna1

U drugoj knjizi ove Rasprave, unapred sam dao jedan primjer

karakteristian za naunu primjenu te istorijske metode gradei, po
sebno prema njoj, pozitivnu teoriju zaista racionalnih hipoteza u pri
rodnoj filozofiji, a posebno u fizici. Sto se vie bude razmiljalo toj
velikoj temi, vie e se osjetiti da je, u principu, prava filozofija s\'ake
nauke nuno neodvojiva od njene stvarne istanje, t.j. od tane opte
ocjene afektivnog slijeda svih njenih glavnih prograsa. Sutinska sli
nost koja mora, neizbjeno da vlada izmeu intelektualnog kretanja
pojedinca i intelektualnog kretanja vrste, oigledno ukazuje na to da
se ne bi mogla, na odgovarajui nain, shvatiti potpuno racionalna koor
dinacija raznih naunih koncepcija ako nas ne predvodi prava teorija

217

ajnih prednosti koje mora oekivati, zbog toga, za napredovanje

nauka i zalaui se, moda ak i nekim posebnim zabludama. Iako
sadanje stanje nauka, prema naem nepromjenjivom principu su
tinske istovjetnosti pozitivne metode, treba ve obavezno da ponudi
neke spontane tragove tog vrhunskog sredstva spekulacije, ipak
njegova karakteristina komplikovanost i razvoj koji tek poinje
ne bi mogli dozvoliti da se odmah zapaze vrlo izraeni, i posebno
prilino raznovrsni primjeri toga da bi dolo do potpuno odlune
manifestacije. Cjelokupni sistem naih raznih pozitivnih znanja jo
uvijek predstavlja, za mene, samo neosporno svjedoenje koje tre
ba iskoriavati. kao to se to oekivalo od matematike tako jasno
predodreene, po svojoj prirodi da, zbog svog jednostavnijeg i breg
razvoja, unapred, spontano prui nekoliko manje-vie vrijednih pri
mjera svih moguih logikih postupaka kao i, uprkos aktuelnoj
predrasudi, skoro svih zabluda. Ovaj dragocjeni primjer su mi omo
guila ona izvanredna prethodna poglavlja raznih djelova Anali
tike mehanike, koju su obino matematiari tako malo cijenili za
to to ne sadri nikakvu formulu, a to je, po mom miljenju, naj
odluniji dokaz jasne filozofske superiornosti Lagranasa nad svim
kasnijim matematiarima do Dekarta i Lajbnica. Izlaui tu divnu
vezu glavnih koncepcija ljudskog duha u odnosu na racionalnu me
haniku, od nastanka nauke do danas, Lagranov genije je izvjesno
predosjetio pravi opti duh istorijske metode, samim tim to je iza
brao jednu takvu sutinsku ocjenu za poetnu bazu svih svojih ka
rakteristinih naunih spekulacija. Ne bih, dakle, znao, u tom smi
slu, ovdje dovoljno jako preporuiti, ne samo matematiarima ko
jima su, obino takve misli nepoznate, nego mi svim zaista filozof
skim umovima, uporno razmiljanje tim jasnim sastavima u ko
jima se nalazi, koliko znam. jedini stvarni primjer koji do danas
moe dati odgovarajuu predstavu prave istorije, onako kako sam
je ja okarakterisao. iako njihov autor nema nikakve pretenzije na
prostu titulu dstoriara.
Prethodni navodi, iako nuno veoma kratki, bez sumnje, su
dovoljni da se konstatuje da neizbjena univerzalna reakcija dru
tvene nauke na sistem ranijih nauka nema manji znaaj sa isto
logike take gledita nego sa direktno naunog aspekta. Dok, s jed
ne strane, pozitivna sociologija nastoji da duboko meusobno pove
e sve druge nauke, bilo putem njihove zajednike filozofske potnjihovog istorijsfcog povezivanja koje jedino socijalna fizika stvarno
moe omoguiti svakoj posebnoj nauci. Tako, osnivanje ove posljednje
osnovne nauke treba da izgleda direktno neophodno za cjelokupni si
stematski razvoj svih ostalih. Iz toga se, takoe vidi, kakvo kapitalno
proirivanje naa nova politika filozofija spontano obezbeuje nu
nom uiticaju istorije u svim ljudskim spekulacijama, kako sam naveo
na kraju prethodnog poglavlja.

218

injenosti optoj teoriji ljudskog razvoja, bilo putem spontanog i

stalnog manifestovanja njihovih pravih uzajamnih odnosa, s druge
strane^ se vidi, takoe, da ona sada nastoji da nametne svim njiho
vim raznim karakteristinim nainima istraivanja, jednu viu me
todu koja e, ako se pametno primijeni, moi da, sa vie efikasnos
ti, upravlja njihovim racionalnim korienjem, tako to e, u gra
nicama mogunosti, iskljuiti empirizam i lutanje po mraku. Dakle,
nuna uska zavisnost u kojoj se socijalna fizika, zbog prirode svojih
pojava, oigledno nalazi izmeu svih ranijih nauka, kao to smo to
u poetku shvatili, reciprono je praena dvostrukim kapitalnim
uticajem koji je i neizbjean i koji ona, sa svoje strane stalno mo
ra da na njih vri, tako da im ini sutinski iste usluge kao one
koje e ona, iako su drugaije prirode, od njih dobiti. Dakle, ve
se moe zapaziti to oigledno karakteristino svojstvo jedne takve
nauke da napravi glavni vor, da tako kaemo, od glavnog temelj
nog snopa, zbog tih razliitih prirodnih odnosa, bilo potinjavanja
ili usmjeravanja svim drugim, kao to u kasnije objasniti. Na taj
nain, prava vrsta saradnja naih raznih stvarnih nauka nastoji da
spontano proizie iz njihovog pozitivnog razvoja, umjesto da se bes
korisno prepusti antinaunim koncepcijama varljivom jedinstvu
raznih pojava, kao to. se to do sada iskljuivo pokuavalo.
Sva navedena razmatranja u ovom poglavlju dovoljno dopu
njavaju veliku filozofsku operaciju, preduzetu u prethodnom pog
lavlju, da direktno okarakteriu pravi opti duh poslednje osnov
ne nauke, pokazujui njene razne neophodne veze sa svim drugim
naukama. Nezavisno od njenog neizbjenog uticaja koji upravlja
racionalnim osnivanjem zdrave politike filozofije, ova uska meu
sobna povezanost, u isto vrijeme nauna i logika, neposredno pred
stavlja, ak i prije nego to se nauka mogla razviti kako treba, tu
veliku drutvenu korist tako dragocjenu danas, da se spontano po
ne ostvarivati izvjesna intelektualna disciplina tako to e se svi is
traivai drutvenih pitanja primorati na dugu i teku naunu pri
premu ija savrena racionalnost ne bi mogla ostaviti ni najmanju
sumnju, samovolji, kao to sam naveo u etrdeset estoj lekciji.
Zbog vrhunske komplikovanosti svojih pojava, kao i zbog svog
skoranjeg razvoja, drutvena nauka e, bez sumnje, uvijek mora
ti, da, zbog svoje prirode, ostane manje-vie inferiorna u najzna
ajnijem spekulativnom pogledu, u odnosu na sve druge osnovne
nauke. Meutim, moe se osjetiti, prema jednoj tako cjelovitoj ocje
ni, da e odgovarajua primjena sredstava za istraivanje i provje
ru, koja su ira nego u bilo kojoj drugoj nauci, moi, prema naem
stalnom zakonu da joj obezbijede mnogo veu racionalnost od ono
ga to treba da oekuje sadanje stanje ljudskog duha. Savreno
spontano jedinstvo jedne takve teme, uprkos njenoj ogromnoj i
rini, naglaenija solidarnost njenih razliitih bilo kojih aspekata,
njen karakteristini put od najopirnijih pitanja ka postepeno sve

219

posebnijim istraivanjima, najzad, ea i znaajnija upotreba a priort razmatranja, prema indikacijama koje daju druge nauke, a na
roito bioloka teorija ljudske prirode, moraju doprinjeti da se shva
ti da su nade spekulativnog dostojanstva i jedne takve nauke vee
nego to e to moi da pokae nesavrena realizacija koju u sada
direktno skicirati i koja bi trebala, po mom miljenju da bolje okarakterie, pomou osjetljivije i efikasnije manifestacije, osnovnu
skicu prave opte prirode te nove politike filozofije koju sam up
ravo zavrio i pravog naunog duha koji se mora nai na elu nje
nog kasnijeg sastava.

PEDESETA LEKCIJA

Kratak sadraj. Uvodna razmatranja socijalne statike

ili opta teorija spontanog reda ljudskih drutava.
Prema raznim sutinskim motivima koji su naznaeni u pret
posljednjoj lekciji, posebno dinamiki dio nauke drutvu mora
sigurno privui, prevashodno i iskljuivo, nau neposrednu i izri
itu panju, ne samo zato to neposredniji i jai interes koji ona,
naroito danas, prirodno pobuuje, omoguava da se bolje ocijeni
njen pravi filozofski karakter ve i zbog prirodne sklonosti feno
mena kretanja da pokau sa neodoljivijom oiglednou realne za
kone osnovne solidarnosti. Ipak, specijalna i metodska rasprava po
litike filozofije koja je najavljena u poetku ove knjige, treba da
kasnije sadri produbljenu i razvijenu analizu svih bilo kojih uslova egzistencije koji su zajedniki svim ljudskim drutvima i odgo
varajuim zakonima harmonije, prije nego to pristupi pravom prou
avanju zakona sukcesije. Mada prirodne granice ove knjige i optija namjena ove Rasprave koja njoj pripada, moraju da mi ovdje
bitno uskrate tu vanu prethodnu operaciju, vjerujem, ipak, da mo
ram posvetiti i ovu lekciju da ukratko izloim, ovom prvom os
novom aspektu drutvene fizike, neka prethodna razmatranja bez
kojih nastavak naeg rada ne bi mogao biti pravilno shvaen, su
avajui ih, uostalom, na naj neophodnije na oznake i ostavljajui
da italac, sam, postepeno kompletira ove statike pojmove, koliko
to doputa poetno stanje nauke, tako da emo, zatim, ocijeniti istorijski razvoj ovjeanstva.
Uprkos njenoj sadanjoj neminovnoj brzini, ovaj neophodni
statiki uvod moe da dovoljno postigne svoj stvarni cilj samo ako
se ovdje on shvati prema istom naunom kretanju koje e kasnije
morati da usmjeri, na jednom viem stupnju, jednu takvu sociolo
ku analizu.
Ovo kretanje se zasniva, prije svega, na postepenom raz
matranju triju glavnih redova sociolokih razloga koji su sve slo
eniji i specijalniji, koji se nuno veu za jednu takvu temu, ocje
njujui opte uslove drutvene egzistencije koji se prvo odnose na

220

221

jedinku, zatim na porodicu i najzad, na drutvo u pravom smislu,

iji pojam koji je doao do svog potpunog naunog opsega, tei da
obuhvati totalitet ljudske vrste i prvenstveno svu bijelu rasu. Sto
se tie jedinke, ovdje moemo prethodno odbaciti, ka danas, na sre
u, suvino za sve prosveene duhove, svako formalno dokazivanje
osnovne drutvenosti ovjeka. Cerebralna teorija slavnog Gala bi
naroito uinila, u ovom odnosu, ogromnu filozofsku uslugu, razbijajuci zauvijek, jedinim putevima koji su sada sposobni da proizvedu realno i trajno uvjerenje, metafizike zablude prolog vijeka
ovoj glavnoj temi koje su ve empirijski opisane prema specija.nom i neposrednom istraivanju primitivnog stanja. Ova teorija je
utvrdila, ne samo, nauno neodoljivu drutvenu tenju ljudske pr'rode: ona je ak razbila loe ocjene koje su sistematski vodile k'i
tome da se ona ne prizna, i koje su se uglavnom sastojale, s jedne
strane, da daju intelektualnim kombinacijama varljivu nadmonog
u optem ponaanju ljudskog ivota, dok se, sa druge stran?, preu
veliavao, do najapsurdnijeg stepena, apsolutni uticaj potreba za
takozvano stvaranje sposobnosti. Osim ove dragocjene bioloke nnalize jednostavno razmatranje socioloke filozofije, to smatram
korisnim da ovdje naznaim, bi bilo dovoljno da neposredno istak
ne visoku iracionalnost koja je potrebna udnoj doktrini koja jedi
no doprinosi da drutveno stanje proizilazi iz osnovne koristi koju
ovjek otuda izvlai za potpunije zadovoljavanje svojih razliitih
linih potreba. Jer, ova neosporna korist, ma kakav uticaj da joj
se pripisuje, je realno mogla da se manifestuje samo nakon dugog
prethodnog razvoja drutva ije joj se stvaranje tako pripisuje. Je
dan takav zaarani krug e izgledati utoliko odluniji to e se vi
e razmiljati pravim osobinama prvog djetinjstva ovjeanstva
gdje su individualne koristi od udruivanja vrlo sumnjive, da ak
ne moe da se kae, u veini sluajeva, da ono poveava mnogo ma
nje sredstva nego obaveze, kako se to jo vie dobro vidi u zadnjim
redovima najnaprednijih drutava. Dakle, vrlo je evidentno da dru
tveno stanje ne bi postojalo nikada da je moglo da proizilazi samo
iz bilo kojeg ubjeenja svojoj linoj koristi, poto ovo ubjeenje,
daleko od toga da moe da prethodi uspostavljanju jednog takvog
naina egzistencije, ma kakve bile sposobnosti koje bi pretpostavi
li, ak kod onih kojima pripisujemo ovaj zamiljeni raun, u pro
tivnom je moglo poeti da se postepeno razvija samo nakon do
vravanja ve vrlo poodmakle drutvene evolucije. Ovo je osjea
nje dosta slabo ukorijenjeno da bi smjeli sofisti, danas, mogli a da
ne budu proglaeni umobolnicima, da neposredno nastoje da ga po
kolebaju poriui dogmatski slinu korist tunom zabludom slobo
de koja je nuno proistekla iz nae intelektualne anarhije. Drutve
nost, veoma spontana, ljudske vrste, zbog instinktivne sklonosti za
zajednikim ivotom, nezavisno od svakog linog rauna i esto mi-

222

mo najjaih linih interesa, ne bi, dakle, ubudue mogla da bude

nikako osporavana, u principu, ak ni od strane onih koji ne bi
uopte uzeli u obzir neophodna znanja koja sada prua, tim povo
dom, zdrava bioloka teorija naoj intelektualnoj i moralnoj pri
rodi. Uostalom, ne bih mogao da se ovdje zaustavim na najmanjoj
neposrednoj ocjeni razliitih specifinih svojstava, bilo fizikih, mo
ralnih ili intelektualnih, koja, kada je jednom drutvena egzisten
cija uspostavljena, tee prirodno da ona uskoro dobije vie prosto
ra i vie postojanosti samim razvojem koji ona daje ukupnim ljud
skim potrebama. Ova razliita osnovna objanjenja koja su, uosta
lom, korisno skicirana sadanjom fiziologijom, mogla bi odgovara
ti samo specijalnoj raspravi; ona bi evidentno opteretila knjigu ko
ja je ve suvie velika. Pretpostavljajui ih ovdje dovoljno datim,
kako to, uglavnom, omoguava sadanje stanje naih biolokih zna
nja, moram samo da obavjestim da se tu obino pripisuje pretje
rana vanost posebnom razmatranju svakog posebnog uslova, naro
ito, to se tie isto fizikih osobina, ak i onih iji je socijalni uti
caj najnepobitniji, kao prirodna golotinja ovjeka, njegovo manje
zatieno i produenije djetinjstvo itd. Ma kakva bila stvarna sna
ga svojstvena svakom od ovih razliitih uslova, a specijalno kod
ove zadnje okolnosti, da bi se naa prirodna drutvenost uvrstila i
razvila, to je prvenstveno njihov ukupni zbir koji bi odgovarao da
se ocijeni, kao jedini potpuno karakteristian, jer se veina ovih
pojedinosti, uglavnom, nalaze odvojeno kod drugih drutvenih vrs
ta a da tamo ne prouzrokuju sline efekte. Uglavnom, cio ovaj pre
liminarni dio sociologije e moi da bude jednog dana vrlo korisno
rasvijetljen komparativnom analizom razliitih ivotinjskih druta
va, kako sam to naznaio u pretposljednjem poglavlju.
Bez insistiranja na ovoj vrlo specijalnoj ocjeni, za moj pred
met vai samo da se pokae, prema cjelini jedne takve operacijeneizbjeni uticaj najvanijih optih svojstava nae prirode, da bi
ljudskom drutvu dali osnovni karakter koji mu stalno pripada i
kojeg njegov, ma kakav razvoj, ne bi mogao izmijeniti. Treba, u
tom cilju, najprije razmotriti ovu snanu prevagu uvstvenih spo
sobnosti nad intelektualnim, koja manje naglaena kod ovjeka
nego kod neke druge ivotinje, odreuje, meutim, tako evident
no, prvi glavni pojam naoj pravoj prirodi, danas tako sreno
predstavljenom, u tom pogledu, skupom cerebralne filozofije, tako
kako smo je razmotrili na kraju prethodne knjige.
Mada kontinuitet akcije ini, sigurno, u bilo kojem anru, neop
hodan prethodni uslov stvarnog uspjeha, ovjek se, meutim, kao
i svaka druga ivotinja, prirodno protivi jednoj takvoj postojanosti
i najprije nalazi pravo zadovoljstvo u obavljanju svoje vlastite ak
tivnosti samo utoliko ukoliko je ona dovoljno raznolika: ova raz
novrsnost vai ak, tom pogledu vie nego usmjerenost intenziteta,

223

naroito u najobinijim sluajevima gdje nikakav instikt nije vi

soko izraen. Poto su intelektualne sposobnosti prirodno najmanje
energine, njihova aktivnost, ma kako malo da se ona identino
produava na odreenom stepenu, izaziva, kod veine ljudi, pravi,
uskoro nepodnoljivi zamor: tako se prvenstveno na njihov rad primenjuje taj dolce far niente, univerzalni i karakteristini izraz koga
su sva doba civilizacije svuda reprodukovala u manje vie naivnim
oblicima. Ipak, je naroito, iz odgovarajueg dugotrajnog korienja
ovih visokih sposobnosti, evidentno da moraju zavisiti, za vrstu kao
i za jedinku, postepene modifikacije ljudske egzistencije u toku pri
rodnog toka nae socijalne evolucije: tako da, po jednoj alosnoj
koincidenciji, ovjeku je upravo najpotrebnija ona vrsta aktivnos
ti za koju je najmanje sposoban. Fizike nesavrenosti i moralne
potrebe njegovog poloaja mu nameu, neodoljivije nego bilo ko
joj drugoj ivotinji, neophodnu obavezu da stalno upotrebljava svo
ju inteligenciju zajjoboljanje svoje prvobitne situacije; tako je on,
u tom cilju, najinteligentniji od svih ivotinja u emu mu se mora
priznati, bez sutnnje, izvjesna harmonija, ali ova harmonija je, kao
i sve druge realne korelacije krajnje nesavrena, poto je ovjekova
inteligencija jako daleko od toga da bude spontano istaknuta da
bi njena malo trajnija aktivnost mogla da se vjeto podnese bez
neodoljivog umora kojeg jaka i stalna stimulacija moe jedino da
sprijei ili ublai. Umjesto da uzalud oplakujemo ovaj nesavladivi
nesklad moramo ga pribiljeiti kao prvi glavni dokaz koji je bio
logija dala sociologiji i koji treba da radikalno utie na opti ka
rakter ljudskih drutava, nezavisno od evidentne snage koju emo
prepoznati u slinoj stvari, u slijedeoj lekciji, da bi doprinjeli os
novnom odreivanju brzine ili bolje sporosti nae socijalne evolu
cije. Iz toga ovdje odmah proizilazi da su skoro svi ljudi, po svojoj
prirodi, vrlo nesposobni za intelektualni rad a obdareni, uglavnom,
za materijalnu aktivnost tako da sve neophodnije spekulativno sta
nje moe nastati kako treba i naroito se odrati kod njih, samo
poslije snane heterogene pobude koja se neprestano odrava ma
nje uzvienim ili jaim sklonostima. Ma kakva bila, u tom pogledu,
visoka vanost mnogobrojnih individualnih razlika, ona se neop
hodno sastoji u jednostavnoj nejednakosti stepena kao i u svakom
drugom sluaju a da najeminentnije prirode nijesu, zaista, nikada
osloboene ove zajednike obaveze. U ovom pogledu ljudi mogu
biti, prije svega, nauno klasirani prema uzvienosti ili rastuoj
specijalnosti osjeajnih sposobnosti sa kojima je zaista nastala in
telektualna pobuda. Pregledajui optu uzlaznu ljestvicu ovog sku
pa razliitih sposobnosti, prema slavnoj Gall-ovoj teoriji, lako se
vidi da se kod najveeg broja ljudi, intelektualna tenzija obino
odrava, kao kod ivotinje, osim nekih rijetkih i kratkih zanosa ove
iste teorijske aktivnosti koja uvijek karakterie ljudsku vrstu sa-

mo grubom ali snanom stimulacijom, koja proizilazi iz osnovnih

potreba organskog ivota i najuniverzahnjih instinkata ivotinj
skog ivota iji organi, uglavnom, pripadaju zadnjem dijelu moz
ga. Individualna ovjekova priroda postaje, uglavnom, utoliko vie
uzviena to ova neophodna udna pobuda rezultira iz uzvienijih
sklonosti, svojstvenih naoj vrsti i ije se anatomsko sjedite nala
zi u djelovima mozga koji su blii dijelu prednje-gornje frontalne
zone a da, meutim, isto prirodna aktivnost ovog uzvienog pod
ruja nije nikada dosta naglaena, ak u naj uzvienijim sluajevi
ma, da ne bi zahtijevala nikakvu drugu pobudu bar dok navika me
ditacije ne postane dovoljno jaka to je, uostalom suvie rijetko.
Da bi sprijeili lanu filozofsku ocjenu ovoj evidentnoj osnovnoj
inferiornosti intelektualnih sposobnosti koja, kod prve od ivotinja,
neophodno podreuje njihovu naglaenu aktivnost neophodnoj ja
oj pobudi najprostijih osjeajnih sposobnosti, vano je sada do
dati da moe samo da se ali, tim povodom, realni stepen jedne
takve inferiornosti iji opti pojam ne bi mogao, uostalom, pod
nijeti nikakav racionalni prigovor. Socijalna ekonomija bi bila, bez
sumnje, mnogo vie zadovoljavajua, kad bi, u glavnoj ovjekovoj
prirodi, ova prevaga strasti mogla biti manje naglaena to naa
mata moe lako da pretpostavi. Ali, ako bi se ovo idealno sma
njenje rairilo do potpunog preokreta slinog sastava, shvatajui da
je na intelektualne sposobnosti prenesen spontani uticaj naih
osjeajnih sposobnosti, ovo novo stanje nae prirode, daleko od
toga da realno usavrava socijalni organizam, vratilo bi mu radi
kalno jasan pojam: kao da (po jednoj korisnoj ali gruboj metafo
ri), smanjujui stalno trenje na naim putevima, moglo bi se dos
pjeti da ga tamo potpuno nestane, to bi, umjesto da pobolja kre
tanje uinilo njegov mehanizam odmah protivrenim sa najosnovnijim zakonima kretanja. Jer, sadanja prevaga naih osjeajnih
sposobnosti nije samo neophodna da bi izvlaili stalno nau slabu
inteligenciju iz njene uroene letargije, ve, isto tako, da se da
njenoj, bilo kojoj, aktivnosti stalni cilj i odreeni pravac bez kojih
bi se ona obavezno izgubila u nejasnim i nepovezanim apstraktnim
spekulacijama, kao to sam to naznaio u prethodnom poglavlju,
sem ako ne pretpostavimo da na razum ima jednu tako superior
nu snagu da ne bi mogli njoj imati pojma, ak i tada kad bi za
mislili frontalni dio da je postao nadmoniji u cijelom ljudskom
mozgu. Najmistiniji napori teoloke ekstaze, da bi se uzdigli do
pojma istih duhova, koji su potpuno osloboeni svih organskih pot
reba i strani svim ljudskim i ivotinjskim strastima, doveli, zaista,
kod najviih umova, kao to svako moe da to prizna, samo do
jednostavnog predstavljanja jedne vrste transcendentnog idiotizma
vjeito obuzetog kontemplacijom boanske uzvienosti, uglavnom,
uzaludne i skoro glupe, tako su naj utopistikija sanjarenja neiz-

224

225

bjeno podreena neodoljivom carstvu realnosti da je ona morala

ostati neprimijeena ili nepoznata. Tako, prema ovom glavnom as
pektu, elementarna ekonomija naeg drutvenog organizma je si
gurno ono to ona mora da bude, osim stepena koji bi jedino mo
gao biti drugaije zamiljen a da ne odgovara, uostalom, da se pre
pusti jalovim aljenjima na ovu pretjeranu prevagu osjeajnog i
vota uporeenog sa intelektualnim ivotom. Treba, najzad, prizna
ti, tim povodom, da mi zaista moemo, meu uskim granicama, pos
tepeno smanjiti jedan takav neophodni uticaj ili bolje da ova sla
bo ispravljanje rezultira prirodno iz kontinuiranog razvoja ljudske
civilizacije koja, se uvijek poveanim radom naeg uma, tei sve
vie i vie da mu podvrgne nae naklonosti kako u to specijalnije iznijeti u slijedeem poglavlju, mada uostalom, nikada nijesmo
sigurni da se bojimo, u tom smislu, realne inverzije osnovnog reda.
Drugi glavni karakter prema kome treba da imamo obzira, ra
di prethodne socioloke ocjene nae individualne prirode, se sasto
ji u tome to, osim opteg uticaja osjeajnog ivota nad intelektual
nim, najnii instinkti, upravo najegoistiniji, imaju, u sklopu naeg
moralnog organizma, neospornu nadmo nad najplemenitijim sklo-,
nostima koje se direktno odnose na drutvenost. Mi smo danas, na
sreu, slobodni da metodski raspravljamo zabludama i metafizakim sofizmima koji su u prolom vijeku nastojali da dogmatski
svedu sistem nae moralne prirode na sami egoizam nepoznavajui
temeljno ovu divnu spontanost koja nas ini da neodoljivo saosjeamo u bilo kojim bolovima svih osjeajnih bia, i, naroito, nama
slinim, kao i da hotimice uestvujemo u njihovim radostima da bi
ponekad zaboravili, u njihovu korist, stalnu brigu naeg vlastito
ouvanja. Skodska kola je ve dobro skicirala opovrgavanje ovih
opasnih nastranosti, ali cerebralna fiziologija im je naroito, danas,
neopozivo izrekla pravilnu osudu stvarajui, zauvijek, na njihovo
mjesto vjernije predstavljanje ljudske prirode. Ma kakva bila ka
pitalna vanost ovog neophodnog ispravljanja bez kojeg bi naa
moralna egzistencija bila sigurno nerazumljiva, treba ipak prizna
ti, prema ovoj zdravoj biolokoj teoriji, ovjeku, da nae razne
drutvene naklonosti, na nesreu vrlo inferiorne u dstrajnosti i sna
zi prema naim lino istim naklonostima mada zajednika srea
mora, iznad svega, zavisiti od stalnog zadovoljavanja prvih koje
same, poto su nas prvo spontano dovele do socijalnog stanja, uglav
nom je obino odravaju protiv osnovne suprotnosti najjaih indi
vidualnih instikata. Ocjenjujui kako treba veliki socioloki uticaj
ovog zadnjeg velikog biolokog podatka, treba prvo shvatiti, kao
kod prvog radikalnu potrebu jednog takvog uslova iji se sami stepen moe razumno aliti. Po motivima koji su bitno analogni oni
ma iz prethodnog objanjenja lako je razumjeti, zaista, da ova
neophodna prevaga linih instikata moe sama utisnuti u nau so-

226

cijalnu egzistenciju jasno odreen i jako naglaen karakter odreu

jui stalni i snani cilj u diretnoj i stalnoj upotrebi nae individual
ne aktivnosti. Jer, uprkos pravim albama koje moe izazvati pre
tjerani uticaj privatnih nad drutvenim interesima, ostaje neospor
no da pojam opteg interesa ne bi mogao imati nikakvog razum
nog smisla bez pojma posebnog interesa, poto prvi moe eviden
tno da rezultira samo iz onog zajednikog to drugi nudi kod raz
nih jedinki. Ma kakva mogla biti snaga simpatinih osjeanja u jed
nom idealnom popravljanju nae prirode, ne bi mogli, meutim,
nikada eljeti drugima ono to elimo nama samima, izuzev rijet
kih i jako sporednih sluajeva gdje istananost moralne finoe,
uglavnom nemogue bez navike za intelektualnu meditaciju, moe
da nam omogui da dovoljno ocijenimo, u odnosu na druge, sred
stva za sreu kojima mi ne pridajemo skoro nikakvu linu vanost.
Kad bi se, dakle, mogla ukinuti u nama neizbjena prevaga linih
interesa radikalno bi se poruila naa moralna priroda umjesto da
je poboljamo, poto socijalna osjeanja, od tada liena neophodnog
upravljanja, bi uskoro teila, uprkos ovog pretpostavljenog utica
ja, da se promijene u nejasnu i jalovu milostinju koja je neizbje
no liena svake velike praktine efikasnosti. Kada nam je moral
naprednih naroda propisao, uglavnom, striktnu obavezu da volimo
nae blinje kao nas same 1 , on je formulisao, na najljepi nain,
najosnovnije pravilo sa ovim pravim stepenom pretjerivanja koji
neophodno zahtijeva oznaavanje bilo kojeg tipa pod kojim e real
nost biti uvijek suvie sauvana. Ali, u ovom uzvienom pravilu
lini instinkt ne prestaje da slui kao vodi i mjera drutvenom
instinktu, kao to je to zahtijevala priroda subjekta, na svaki dru
gi nain, cilj principa bi bio, uglavnom, promaen jer, u emu i
kako bi onaj koji sebe ne bi uopte volio mogao da voli drugoga?
Tako, daleko da je konstitucija ovjeka, u tom pogledu, potpuno
porona, vidi se, u protivnom, da bi bilo nemogue da se jasno
shvati, u skupu socijalnih osjeanja, nikakav drugi realni cilj osim
onog da se ublai i izmijeni, na manje vie dubokom stepenu, sis
tem linih sklonosti ija je uobiajena prevaga toliko neophodna
koliko neizbjena bez ega bi socijalna egzistencija mogla imati sa
mo nejasni i neodreeni karakter koji bi odbio svako redovno pred
vianje serije ljudskih radnji. Dakle, postoji aljenja vrijedan, u
ovom odnosu kao i u prvom gore razmotrenom gleditu, samo su1
U ovom lijepom uobiajenom pravilu, potovani Trasi (Tracy) je
vjerovao da mora da mnogo vie voli neodreeno pravilo svetog Jova
na: Volite jedni druge. Ova udna pretjerana ljubav je, istinu govore
i, samo novo nehotino svjedoene tenje koja je karakteristina za
nejasne i apsolutne koncepcije, koje svaka metafizika filozofija spon
tano uliva ak i najboljim duhovima.

227

vie slab efektivni intenzitet ovog neophodnog regulatora iji ja

;
glas esto uguen ak i kod najboljih priroda gdje on rijetko usp jeva da direktno upravlja ponaanjem, U tom smislu, jedino prih
vaenom, treba shvatiti prema razumnom pribliavanju ova dva
sluaja, simpatini instinkt i intelektualnu aktivnost kao naroito
odreeni da uzajamno dopune njihov zajedniki socijalni nedosta
tak. Moe se, zaista, rei da, kad bi ovjek postao blagonakloniji,
to bi uglavnom bilo ravno, u socijalnoj praksi, da ga zamislimo in
teligentnijim ne samo zbog bolje upotrebe do koje bi onda spon
tano dolo njegove stvarne inteligencije, nego i u tome to ova ne
bi vie bila tako apsorbovana od strane discipline, koja je neophod
na mada nesavrena, da mora da se trudi da je stalno namee
energinoj prirodnoj premoi egoistinih sklonosti. Ali, odnos nije
manje taan reciprono mada on tamo treba da bude manje vrije
dan panje, jer svaki pravi intelektualni razvoj je na kraju ravan,
za opte ponaanje ovjekovog ivota, direktnom poveanju prirod
ne naklonosti, bilo da poveava vlast ovjeka nad njegovim stras
tima, bilo da ini istijim i ivljim uobiajeno osjeanje odreenih
reakcija raznim drutvenim kontaktima. Ako se mora, prema prvom
aspetku, jasno priznati da nijedan veliki um, ne bi mogla da se raz
vija kako treba bez odreene podloge univerzalne naklonosti koja
jedino moe da pribavi njenom slobodnom poletu dosta uzvieni
cilj i dosta iroku upotrebu, ak u obrnutom smislu, ne treba vie
sumnjati da svaki plemeniti intelektualni polet ne tei direktno da
uini prevagu osjeanja opte simpatije, ne samo odstranjujui ego
istine impulse ve inspiriui, obino u korist osnovnog poretka,
prirodnu mudru osobitu ljubav koja, uprkos, svoje uobiajene
hladnoe moe tako sreno da pomogne odranju dobre drutve
ne harmonije kao ivljije i manje trdoglavije sklonosti. Moralne
zamjerke koje su se najpravednije uputile intelektualnoj kulturi
izgledaju mi. uopte, ak i apstrahujui svako iracionalno pretjeri
vanje, da poivaju samo na pogrenoj filozofskoj ocjeni: umjesto da
odgovaraju istom intelektualnom razvoju, one se, nasuprot, realno
primjenjuju, u veini sluajeva, na umove koji su mnogo nii od
njihovih socijalnih funkcija ija je malo naglaena spontanost vi
e zahtijevala vjetaku stimulaciju koja je prouzrokovana najener
ginijim sklonostima, tj. najnezainteresovanijim. Ne moe se, dak
le, vie osporavati stalna dupla harmonija koja direktno vee, je
dan za drugi, dva glavna regulatora ljudskog ivota, intelektualnu
aktivnost i socijalni instinkt iji osnovni uticaj, mada tako ojaan,
ostaje, ipak, svom nunou uvijek manje vie potinjen neizbje
noj premoi linog instinkta, neophodnog poetnog motora stvar
ne egzistencije. Prvi cilj univerzalnog morala to se tie individue
se sastoji naroito u poveanju, koliko je to mogue, ovog duplog
regulatorskog uticaja ije postupno irenje ini tako prvi prirodni

228

rezultat opteg razvoja ovjeanstva, kako e to tanije prikazati

slijedea lekcija.
Takve su, dakle, prema prvom elementarnom aspektu, dvije
vrste prirodnih uslova ija kombinacija odreuje, uglavnom osnov
ni karakter nae drutvene egzistencije. Sa jedne strane ovjek mo
e biti srean, ak ako apstrahujemo neodoljive potrebe njenog
materijalnog opstanka, samo kroz stalni rad kojim um, manje vie.
upravlja; a, meutim, intelektualni rad mu je spontano antipati
an, tj. ima, i tu mora imati duboko aktivnih u njemu, samo isto
osjeajnih sposobnosti ija neophodna prevaga utvruje cilj i pra
vac drutvenog stanja. Istovremeno, u stvarnoj ekonomiji ovog os
jeajnog ivota, drutvene sklonosti su jedine koje su osobito spo
sobne da proizvedu i odre linu sreu, poto njihov simultani us
pon, daleko od toga da bude savladan od bilo kojeg individualnog
antagonizma, se, nasuprot, direktno jaa svojim postepenim sadra
jem: i, ipak, ovjekom dominira ili mora, uglavnom, dominirati
skup njegovih linih instikata koji su, zaista, jedini sposobni da
utisnu na drutveni ivot stalni impuls i pravilan tok. Ova dupla
opozicija nam ve oznaava pravu naunu klicu osnovne borbe iji
emo stalni razvoj morati uskoro da razmatramo izmeu duha ou
vanja i duha poboljanja, prvog obavezno inspirisanog naroito is
to linim instiktima i drugog spontanom kombinacijom intelektual
nih aktivnosti sa raznim drutvenim instinktima 1 . Sada moramo
pristupiti slinoj naunoj ocjeni, drugom optem redu koji je
oznaen u poetku ovog poglavlja, elementarnih razmatranja soci
jalne statike, tj. to se tie onih koji se odnose na porodicu u uem
smislu nakon to su se tako dovoljno razmatrali, radi naeg glav
nog predmeta, pojmovi koji se direktno odnose na jedinku, i prije
prelaska na definitivna objanjenja neposredno vezana za opte
drutvo.
1

Nasuprot, najee se vjeruje da duh inovacije rezultira, naroi

to, iz iskljuivo linih interesa. Ali ova iluzija sadri samo pogrenu oc
jenu mnogobrojnih intelektualnih i drutvenih reakcija koje obavezno
odreuju vrlo razvijenu civilizaciju u samim radnjama koje izgledaju
kao najjednostavniji proizvodi direktnog samoljublja. Izuzev neizbje
nog kretanja koje je periodino izazvano prvim materijalnim potreba
ma, izolovani ovjek i iji um nije uopte probuen, je, po svojoj pri
rodi, kao i svaka druga ivotinja, izuzetno konzervativan. To su, obi
no, neizcrpne elje koje su inspirisane drutvenim zbliavanjem i uzne
mirenim predvianjem nae urna koja, uglavnom sugerie potrebu i
misao postepenim promjenama ljudskog poloaja. U svakoj drugoj
hipotezi, drutvena evolucija bi sigurno bila bra nego to nam to istorija oznaava, da je njen polet mogao da zavisi iskljuivo od najsna
nijih instinkata, umjesto to je morao da se bori protiv politike iner
cije koju oni spontano tee da proizvedu u veini sluajeva.

229

Poto bilo koji sistem koji mora obavezno da bude sastavljen

od elemenata koji su uglavnom homogeni sa njim, nauni duh uopte ne dozvoljava da se ljudsko drutvo posmatra kao da je stvar
no sastavljeno od jedinki. Pravo drutveno jedinstvo se sastoji si
gurno u samoj porodici koja je najmanje svedena na osnovni bra
ni par koji ini njegovu glavnu osnovu. Ovo osnovno razmatranje
ne mora samo da bude primijenjeno u ovom fiziolokom smislu, da
porodice postaju plemena kao ova to postaju nacije; tako da bi
skup nae vrste mogao biti zamiljen kao postepeni razvoj u poet
ku jedinstvene porodice kad lokalne razlike ne bi suprostavile su
vie prepreka jednoj takvoj pretpostavci. Moramo ovdje sagledati
ovaj elementarni pojam prema politikoj taki gledita u tome da
porodica prirodno predstavlja pravu neophodnu klicu raznih glav
nih dispozicija koje karakteriu drutveni organizam. Jedna takva
koncepcija predstavlja, dakle, po svojoj prirodi, neophodnog pos
rednika izmeu ideje jedinke i ideje vrste ili drutva. Postoji tamo
toliko naunih smetnji koje bi valjalo prevazii u teorijskom redu,
kao to ima realnih opasnosti u praktinom redu, da se pretenduje
da se direktno dotakne drutveni ivot bez neizbjene pripreme do
maeg ivota. Sa bilo kog aspekta ga posmatramo, ovaj neophodni
prelaz se uvijek reprodukuje, bilo sa aspekta elementarnih pojmo
va osnovne harmonije, ili prirodnog razvoja drutvenih osjeanja.
Samo tako ovjek poinje realno da izlazi iz svoje iste personal
nosti tako to prvo ui da ivi u drugome pokoravajui se svojim
najsnanijim instinktima. Nijedno drugo drutvo ne bi moglo biti
tako intimno kao ova divna prosta kombinacija gdje se vri jedna
vrsta kompletne fuzije dviju priroda u jednu. Radikalnom nesavrenou ljudskog karaktera, individualne divergencije su obino
suvie naglaene da bi dopustile, i u jednom drugom sluaju, tako
duboko udruivanje. Obino ivotno iskustvo samo suvie potvru
je, ustvari, da je ljudima potrebno da uopte ne ive izmeu sebe
na suvie familijaran nain da bi mogli podnositi uzajamno razne
osnovne nesavrenosti nae moralne prirode, bilo intelektualne, bi
lo naroito osjeajne. Zna se da su same religiozne zajednice, uprkos velikoj moi specijalne veze koja ih ujedinjuje, bile iznutra uz
burkane dubokim uobiajenim razmiricama koje je, uglavnom, ne
mogue izbjei kada se eli ostvariti varljivo pomirenje dva tako
nespojiva kvaliteta kao to su intimnost i irenje ljudskih odnos.
Ova savrena intimnost je mogla da se uspostavi u obinoj porodi
ci samo poslije snane spontanosti zajednikog cilja koji je kombinovan sa osnivanjem, ne manje prirodni, jedne neophodne subor
dinacije. Neke varljive pojmove koji se stvaraju danas drutve
noj jednakosti, svako drutvo, ak i najskuenije, pripisuje, prema
evidentnoj potrebi, ne samo razlikama ve i bilo kojim nejednakos
tima koje ne bi moglo tu biti pravog drutva bez stalne saradnje

230

u optem poslu koji se vri razliitim sredstvima koja su dovoljno

podreena jedna drugima. Meutim, naj kompletni ja mogua rea
lizacija ovih elementarnih uslova pripada neizbjeno samoj porodi
ci, gdje je priroda napravila sve bitne trokove institucije. Tako,
pored ispravnih prekora koje je mogla esto zasluiti radi razniz razloga, pretjerana prolazna prevaga porodinog duha nee je
uiniti uvijek manje i, u svakom pogledu, prvom glavnom osnovom
socijalnog duha, osim redovnih izmjena koje mora postepeno da
podnosi spontanim tokom ljudske evolucije. Teki udarci koje da
nas prima ova osnovna institucija moraju se. dakle, posmatrati kao
najstraniji simptomi nae prolazne tenje za drutvenim poremea
jem. Ali takvi napadi koji su prirodni nastavak neizbjenog pretje
rivanja revolucionarnog duha zbog nae intelektualne anarhije su,
prije svega, zaista, opasni samo zbog sadanje nemone oronulosti
vjerovanja na kojima jo iskljuivo poivaju porodine ideje kao
i svi drugi socijalni pojmovi. Dok, dvostruki glavni odnos koji sa
injava porodicu bude nastavio da se intelektualno zasniva samo na
religioznim doktrinama, ona e obavezno uestvovati, na bilo ko
jem stepenu. u poveanom nepovjerenju kojeg takvi principi mora
ju neopozivo trpjeti u sadanjem stanju ljudskog razvoja. Pozitiv
na filozofija, tako prirodno reorganizacijska u ovom pogledu kao
i u svim drugim, moe jedina, ubudue, konano prenosei skup so
cijalnih spekulacija iz domena nejasnih idealnosti u polje nepobit
nih realnosti, uvrstiti na zaista neoborivim prirodnim osnovama,
osnovni porodini duh sa izmjenama koje odgovaraju modernom
karakteru socijalnog organizma.
Prirodnim tokom socijalne evolucije, opti sastav ljudske poro
dice, daleko od toga da bude nepromjenljiv, nuno trpi postepeno
manje vie duboke izmjene iji mi skup izgleda da prua, u svakoj
velikoj epohi razvoja, najtaniju mjeru realne vanosti ukupne
promjene koja je tada izvrena u odgovarajuem drutvu. Tako npr.
poligamija zaostalih naroda mora tu obavezno utisnuti u porodicu
jedan sasvim drugaiji karakter od onog koji ona manifestu]e kod
nacija koje su toliko napredne da su ve stigle da ostvare potpuno
monomni ivot ka kojem uvijek tei naa priroda. Isto tako, stara
porodica, koju je obavezno sainjavao dio robova, morala se. bez
sumnje, radikalno razlikovati od moderne porodice prvenstveno sve
dene na direktnu rodbinu osnovnog para ili na prvi stepen srod
stva i u kojoj je, uostalom, vlast efa mnogo manja. Ali ovdje mo
ramo napraviti totalnu apstrakciju od ovih, bilo kojih, razliitih
promjena ija realna ocjena pripada direktno istorijskom dijelu
ovog poglavlja. U ovom se poglavlju jedino radi posmatranju po
rodice sa naj elementarni j eg aspekta, tj. u onome to ona prua, to
je obavezno zajedniko za sve socijalne sluajeve posmatrajui do
mai ivot kao konstantnu osnovu socijalnog. Prema jednoj takvoj
231

taki gledita, socioloka teorija porodice moe biti bitno svedena

na racionalno ispitivanje dva osnovna reda neizbjenih odnosa i to:
podreenost polova a zatim podreenost starijima, od kojih jedn:i
osniva porodicu dok je druga odrava. U svakom ivotinjskom car
stvu izvjesni primitivni stepen dobrovoljnog drutva, bar privre
menog, u nekom pogledu uporedivog sa ljudskim drutvom, zaista,
neizbjeno poinje od ove take bioloke uzlazne ljestvice gdje pres
taje svaki hermafroditizam, i tamo je uvijek odreeno prvo polnom
vezom a zatim, vaspitanjem mladih. Ako socioloko poreenje ovdje
mora, uglavnom, da bude ogranieno na ptice i naroito na sisav
ce, to je uglavnom to ove dvije velike klase viih ivotinja mogu
same ponuditi dovoljnu realizaciju ovog dvostrukog elementarnog
karaktera, obaveznog principa svake domae podreenosti.
Ne bi mogli da se suvie s potovanjem divimo ovoj univerzal
noj prirodnoj sklonosti, prvoj neophodnoj osnovi svakog drutva po
kojoj, u stanju braka, ak i vrlo nesavrenom, najsnaniji instinkt
nae animalnosti, zadovoljen i suzdran u isto vrijeme, je spontano
upravljan na nain da postaje osnovni izvor najslae harmonije um
jesto da uznemiri svijet svojim jakim izlivima. Smjeli sofisti koji
danas, obnavljajui, u suvie zgodno vrijeme, antike zablude su
direktno pokuali da bace metafiziku sjekiru do ovih elementar
nih korijena drutvenog poretka, bili su, bez sumnje, duboko preko
reni ako su se samo tako nauno pokoravali oni sami, sramnim
strastima za koje su se trudili da izazovu kod drugih, ili alosno
slijepi ako su, nasuprot tome, kao u veini sluajeva, samo propu
stili nevoljnom irenju anarhine rutine svojstvene naoj nesrenoj epohi. U svakoj hipotezi tuna fatalnost nije uopte dozvoljava
la da se nadamo da e osnovna institucija braka sama izbjei revolu
cionarni potres koji su svi drugi drutveni pojmovi morali da pod
nesu zbog neizbjene dekadencije teoloke filozofije koja im je slu
ila tako opasno kao iskljuiva osnova. Kad pozitivna filozofija bu
de mogla direktno da preduzme da zauvijek konsoliduje ovu neop
hodnu podreenost polova, koja je glavni princip braka, a time po
rodice, njeno polazite e biti, kao i kod svakog drugog glavnog pre
dmeta, tano poznavanje ovjekove prirode praeno razboritom oc
jenom ukupnog drutvenog razvoja i opte faze koju on sada ostva
ruje, to e odmah teiti da neopozivo eliminie sve sofistike grd
nje inspirisane neznanjem ili izopaenou i iji bi jedini praktini
rezultat mogao biti samo degradiranje ovjeka pod izgovorom da
ga usavri. Bez sumnje, institucija braka je obavezno izloena kao
i sve druge, spontanim promjenama postepenog toka ljudske evolu
cije: moderni brak, takav kakvog ga je katolicizam konano nap
ravio, radikalno se razlikuje, iz raznih razloga, od rimskog braka
kao i to se ovaj ve znatno razlikuje od grkog braka a oba jo
vie od egipatskog ili orijentalnog braka, ak i poslije pojave mo-

232

nogamije. Da bi ove naizmjenine promjene koje neprestano tee

da razviju glavnu prirodu ove osnovne veze nijesu danas uopte
stigle do njihovog kraja, da velika drutvena reorganizacija odre
ena za na vijek mora, isto tako, oznaiti u jednom takoe vanom
smislu, njen pravi opti karakter; to ne bi moglo biti nikako ospo
reno. Ali apsolutni duh nae politike filozofije koji suvie dopri
nosi da se tim povodom pomijeaju jednostavne spontane promjene
sa ukupnim poremeajem institucije. Mi smo danas, u tom pogledu,
uprkos naem uzaludnom hvalisanju moderne nadmonosti, u jed
noj moralnoj situaciji vrlo slinoj onoj iz glavnih vremena grke
filozofije gdje je instinktivna i neprimijetna tenja za hrianskim
preporodom porodice i drutva ve stvarala, u toku ovog drugog in
telektualnog interregnuma uglavnom sline zablude kako to naro
ito svjedoi slavna Aristofanova satira gdje je svaka sadanja razvratnost unaprijed tako otro igosana. U emu se, uglavnom mo
raju sastojati ove neizbjene kasnije promjene modernog braka, to
je ono u emu socijalna fizika mora danas da racionalno zabrani
direktno ispitivanje kao jako prevremeno, prema njenoj osnovnoj
tenji koja je objanjena u etrdeset osmoj lekciji, da uvijek pristu
pi od cjeline ka detaljima, prema oiglednoj prirodi teme iji neodo
ljivi nauni autoritet ne bi nikada mogao da bude bolje izraen
nego u jednom takvom sluaju, poto posebno prouavanje ovih
bilo kojih promjena mora obavezno biti podreen optoj koncepciji
jo duboko nepoznatoj, pravog sistema drutvene reorganizacije pod
prijetnjom da se zavede ljudska imaginacija u opasnu i iracionalnu
potjeru neodreenih i nejasnih utopija koje su jedino pogodne da
bezeiljno pomute realni ivot. Sve to moe da se sada garantuje,
u tom pogledu, sa punom sigurnou, to je da. ma kako duboke da
moemo zamisliti ove spontane promjene, ija e nam istorijska
analiza oznaiti, uostalom, uskoro prvi opti smisao, one e, svom
nunou ostati, stalno saglasne sa nepromijenjenim osnovnim du
hom institucije koji jedini ini ovdje na glavni predmet. Meu
tim, ovaj duh se sastoji uvijek u ovoj neizbjenoj prirodnoj podre
enosti ene ovjeku iji neizbrisivi karakter reprodukuju sva do
ba civilizacije pod raznim oblicima, da e nova politika filozofija
znati da ga definitivno zatiti od svake ozbiljne anarhine tenje
oduzimajui joj zauvijek ovaj lani religiozni karakter koji moe
danas da samo slui da je kompromituje, da bi je odmah vezao za
postojanu osnovu koja prua realna poznavanja individualnog i
drutvenog organizma. Ve zdrava bioloka filozofija, naroito pre
ma vanoj Galovoj teoriji, poinje da nauno izrie pravednu osu
du ovih revolucionarnih varljivih dekalamacija tobonjoj jedna
kosti dvaju polova dokazujui direktno, bilo anatomskim ispitiva
njem bilo fiziolokim posmatranjem, radikalnih razlika, u isto vrije
me fizikih moralnih koje kod svih ivotinjskih vrsta a naroito kod

233

ljudske rase, duboko razdvajaju jedan pol od drugog uprkos optoj

nunoj premoi posebne vrste. Pribliavajui, koliko je to mogue,
analizu polova analizi starosti, pozitivna biologija konano tei da
enski pol predstavi, prvenstveno kod nae vrste, kao obavezno sa
stavljen, uporedno sa drugim, od jedne vrste neprekidnog stanja
djetinjstva koje ga udaljava jo vie u najvanijim odnosima, od
idealnog tipa rase. Dopunjavajui, na svoj nain, ovu neophodnu
naunu ocjenu, sociologija e prvo pokazati radikalno neslaganje
svake socijalne egzistencije sa ovom varljivom jednakou polova
karakteriui specijalne i stalne funkcije koje svaki od njih mora
iskljuivo ispuniti u prirodnoj ekonomiji ljudske porodice koja i
ni da spontano doprinose zajednikom cilju duboko razliitim putevima a da njihova obavezna podreenost nikako ne moe da kodi
njihovoj stvarnoj srei, izuzetno vezanoj, kod jednog i kod drugog
pola, za pametni razvoj vlastite prirode.
Glavna razmatranja koja su naznaena u prvom dijelu ovog
poglavlja, sociolokom ispitivanju naeg individualnog sastava
ve bi omoguila da korisno skiciramo jednu takvu filozofsku rad
nju; jer dvije bitne strane ovog ispitivanja mogu. neposredno u
principu, uspostaviti, jedna osnovnu inferiornost a druga sekundar
nu superiornost enskog organizma posmatranog sa drutvenog gle
dita. Najprije uzimajui u obzir opti odnos izmeu intelektualnih
i osjeajnih sposobnosti, priznali smo. ustvari, da obavezna prevaga
ovih drugih u cjelini nae prirode je, meutim, manje naglaena
kod mukarca nego kod bilo koje druge ivotinje i da izvjesni spon
tani stepen spekulativne aktivnosti ini glavni cerebralni atribut o
vjeanstva kao i prvi izvor duboko oznaenog karaktera naeg so
cijalnog organizma. Meutim, u tom pogledu, se ne moe danas oz
biljno osporavati evidentna relativna inferiornost ene koja je sas
vim drugaije sposobna od mukarca za neophodni kontinuitet kao
i za visoki intenzitet mentalnog rada, bilo zbog najmanje unutranje
snage njenog uma bilo zbog njene ivlje moralne i fizike osjetlji
vosti tako antipatine svakoj apstrakciji i svakom zaista naunom
naporu. Najvanije iskustvo je uvijek savreno potvrdilo u jedna
kosti poloaja izmeu polova, ak i u umjetnosti, i uz pomo naj
povoljnijih okolnosti, ovu organsku neospornu potinjenost enskog
genija, uprkos ljubaznih osobina koje obino odlikuju njena duhov
na i graciozna djela. Sto se tie bilo kakvih funkcija upravljanja,
bile one svedene na najelementarnije stanje i koje se iskljuivo od
nose na opte upravljanje obine porodice, radikalna nesposobnost
enskog pola je tamo jo vie naglaena, priroda posla tu naroito
zahtijeva neumornu panju na skup najkomplikovanijih odnosa iji
nijedan dio ne smije biti zanemaren i istovremeno objektivniju sa
mostalnost duha prema strastima, jednom rijeju, vie razuma. Ta
ko, prema ovom prvom aspektu, nepromjenljiva stvarna ekonomija
ljudske porodice ne bi mogla nikako biti realno promijenjena ako

234

ne pretpostavimo varljivu transformaciju naeg cerebralnog orga

nizma. Jedini mogui rezultati jedne besmislene borbe protiv pri
rodnih zakona koji bi od strane ena pruili nova nehotina svje
doenja njihove vlastite inferiornosti, mogli bi samo da im uskra
te, teko naruavajui porodicu i drutvo, jedinu vrstu podnoljive
sree za njih, zajedno sa ovim zakonima.
Na drugom mjestu smo, isto tako, uvidjeli, ovdje gore, da, u
stvarnom sistemu naeg osjeajnog ivota, lini instinkti obavezno
upravljaju simpatinim ili socijalnim iji uticaj samo moe i mora
da izmijeni bitno utisnuto upravljanje sa prevagom prvih a da ne
mogu i ne moraju nikada da postanu uobiajeni motori stvarne
egzistencije. Komparativnim ispitivanjem ovog velikog prirodnog
odnosa, tako vanog mada sporednog, prema prethodnom, da se
moe naroito direktno procijeniti srena drutvena predodreenost
izuzetno rezervisana za enski pol. Neosporno je, ustvari, mada ovaj
pol neizbjeno uestvuje, u ovom pogledu kao i u drugom, u optem
tipu ovjeanstva, da su ene, uopte, tako superiornije nad mu
karcima veim prirodnim poletom simpatije i drutvenosti, kao to
su one inferiornije od njih to se tie inteligencije i razuma. Tako,
njihova vlastita i glavna funkcija, u osnovnoj ekonomiji porodice
a zatim i drutva, mora prirodno biti da neprestano mijenja, sna
nijim i dirljivijim neposrednim izazivanjem socijalnog instinkta,
opti pravac koji se uvijek prvobitno iri, svom nunou iz suvie
hladnog ili suvie grubog razuma koji obino karakterie jai pol.
Vidi se da. radi ove kratke ocjene drutvenih atributa svakog pola,
sam namjerno odbacio vulgarno razmatranje isto materijalnih raz
lika na kojima iracionalno poiva jedna takva fundamentalna pod
reenost koja, prema prethodnim indikacij ama. mora biti, u pro
tivnom, bitno vezana za najplemenitija svojstva nae cerebralne
prirode. Od ova dva opta atributa koji razdvajaju ovjeanstvo od
animalnosti, najvaniji i naj naglaeniji neosporno dokazuje, sa so
cijalne take gledita, neizbjenu i neprocjenjivu nadmo mukog
pola, dok drugi karakterie direktno neophodnu regulatorsku funk
ciju zauvijek namijenjenu eni. ak nezavisno od materinskih bri
ga koje evidentno ine njenu najvaniju i najblau posebnu predo
dreenost ali na kojima se insistira obino, ak i suvie iskljuivo
nain koji ne omoguava, uopte, da se dosta dostojno razumije so
cijalni, direktni i lini poziv enskog pola.
Razmotrimo sada, sa sline naune take gledita, drugi osnov
ni elemenat ljudske porodice, tj. prirodnu korealizaciju izmeu dje
ce i roditelja koja zatim generalizovana u cijelom drutvu uvijek u
njemu proizvodi, na bilo kojem stupnju, prirodnu potinjenost sta
rijima. Ovdje su zablude, uostalom, vrlo teke, proizile iz nae in
telektualne anarhije sasvim druge vrste nego u prethodnom slua
ju. Prirodna disciplina je, sa drugog osnovnog aspekta, suvie neo235

sporna i suvie neodoljiva da bi mogla ikada biti ozbiljno osporavana, uprkos indirektnim i sporednim napadima koje je duh poro
dice morao tako da danas primi u tom pogledu, neizbjenim tokom
opteg kretanja socijalnog raspadanja i na isti nain naroito zbog
neopozive politike nemoi u koju je nuna stigla teoloka filozofi
ja na kojoj je poivao, na tako alosno eksluzivan nain, sav sistem
domaih kao i sistem drutvenih pojava. Ma kakva da je stvarna
vanost ovih razliitih promjena, nai vatreni ampioni politikih
prava ene nijesu se jo dosjetili da izrade analognu doktrinu u
korist djetinjstva koje, uostalom, daleko da inspirie isto traenje
zbog nedostatka moi da tako jako stimulie spontanu revnost spe
cijalnih branitelja. To je ono to e dozvoliti da se ispita ovdje,
ukratko, ovaj drugi glavni elemenat socioloke teorije porodici
a da se nikako ne nakodi njenoj neophodnoj filozofskoj ocjeni.
Uprkos pokretanju analogije i sadanjeg odsustva svake prave duhovne discipline nestvarnoj jednakosti polova, danas se ne mora
mo plaiti da duh metafizike zablude moe realno prei ni na ka
kvu dogmatsku koncepciju socijalne jednakosti izmeu generacija,
poslije koje bi mu ostalo samo da proglasi, sa zadnjim progresom
univerzalnu jednakost ivotinjskih rasa. Mada naa intelektualna
anarhija moe dati, da tako kaemo, svim ma kakvim tezama, argu
mente i ve raspoloive nadrifilozofske javni razum ma koliko mu
ipak jo bio nesavren razvoj, nalae obavezno izvjestan kraj uspo
nu individualnih zastranjivanja kada one zaista direktno pogaa
ju osnovni instinkt.
Nijedna prirodna ekonomija ne moe, bez sumnje, zasluiti vi
e divljenja od ove srene prirodne podreenosti koja, nakon to
je ustanovila ljudsku porodicu, postaje, zatim, neophodni tip svake
pametne socijalne koordinacije. Sve epohe civilizacije su odale, u
raznim oblicima odlunu poast savrenosti ovog osnovnog tipa ko
jeg je ovjek nehotice uzeo kao model kada je htio da mata, u
koncepciji vlade provoenja, najsavrenijeg mogueg upravljanja
svim dogaajima. U kojem drugom socijalnom sluaju bi se mogla
nai, na istom stepenu, od strane potinjenog, najpotovanija po
kornost prirodno nametnuta bez najmanjeg ponienja, prvo zbog
neophodnosti a zatim zbog zahvalnosti; i kod starjeine, najneogranieniji autoritet sjedinjen sa najpotpunijom odanou, suvie pri
rodnom i suvie blagom da bi zasluila, u pravom smislu rijei, ime
dunost? Svakako je nemogue da, u najirim i manje intimnim
odnosima, neophodna disciplina drutva moe ikada u potpunosti
ostvariti ove divne osobine domae discipline: pokoravanje ne bi
tu moglo biti tako potpuno niti tako spontano, zatita tako dirlji
va niti tako odana. Ali ivot porodice nee, ipak, u tom pogledu, os
tati manje vjena kola drutvenog ivota, bilo za pokoravanja ili
zapovijedanja, koji se neophodno moraju, u svakom drugom slua-

236

ju, pribliavati, koliko je mogue, ovom elementarnom modelu. Bu

dunost e moi samo, u tom smislu da se ravna, kao prolost, pre
ma nepromjenljivoj prirodnoj obaveza sa spontanim izmjenama ko
je e postepeni tok socijalne evolucije morati da odredi u ovom di
jelu porodinog ustrojstva isto tako kao prema prethodnom; izmje
ne kojima bi, uostalom, bilo preuranjeno, u jednom i u drugom
sluaju, da se danas preuzme specijalna ocjena. Ipak, u svim epo
hama raspadanja, opaki sofisti su direktno pokuali da racionalno
porue ovu divnu prirodnu ekonomiju argumentujui, po obiaju,
nekim parcijalnim i sporednim potekoama protiv cijele organiza
cije. Njihovo tobonje ispravljanje se uvijek svodilo da potpuno
preokrenu osnovno poreenje, i, umjesto, da predloe porodicu kao
model drutva, oni su vjerovali da odaju velikog politikog genija
trudei se, naprotiv, da sastave porodicu prema slici drutva, i to
drutva, onda vrlo malo sreenog, ak i zbog izuzetnog stanja ko
je je omoguilo uspon takvih matanja. Naa duboka intelektualna
anarhija nudi suvie opasna sredstva za neizbjeno obnavljanje
ovih starih zabluda da nova politika filozofija morala da prezire
da ih direktno podvrgne posebnoj raspravi, nezavisno od njene
glavne spontane tenje da uini da prevagne jedan sasvim drugi
socijalni duh, tenje koja nas jedino moe ovdje da okupira. Ove
lude utopije bi dvostruko zavrile u radikalnom ruenju svake
prave domae discipline, bilo oduzimajui roditeljima stvarno up
ravljanje i skoro jednostavno poznavanje njihove djece jednim
monstrouznim pretjerivanjem neophodnog uticaja drutva na vaspitanje omladine, bilo liavajui sinove nasljednog prenosa oin
skih sredstava, uglavnom akumuliranih za tu namjeru ruei tako
redom, na poseban nain, pokoravanje i zapovijedanje. Mada je
svako formalno ispitivanje takvih pretjerivanja bilo sigurno depla
sirano u ovoj Raspravi, morao sam, meutim, ovdje oznaiti, ovom
prilikom optu sklonost pozitivne politike da spontano konsoliduje sve osnovne pojmove socijalnog poretka koje samo ona moe
danas da titi sa pravom efikasnou, protiv metafizikih zastranji
vanja ija je neizbjena dekadencija teoloke filozofije morala omo
guiti sve vei i vei razvoj. Cak prije ikakve direktne rasprave, ovo
sreno svojstvo bi sigurno rezultiralo, naroito u sadanjem sluaju,
iz opteg duha koji karakterie novu politiku filozofiju, prema ob
janjenjima iz etrdeset osme lekcije, gdje smo prepoznali njenu
stalnu tenju da uvijek podredi koncepciju vjetakog poretka posmatranju prirodnog poretka ija je divna ekonomija ovdje vrlo
evidentna. Direktno prouavanje dinamike sociologije e, uostalom,
dati mnogobrojne i vane prilike da uvidimo, prema razlonoj istorijskoj analizi, da, u stvarnom razvoju socijalne evolucije, spontane
promjene, konano proizvedene postepenim tokom dogaaja, su obi
no vrlo superiorne da bi se najeminentniji reformatori usudili da

237

unaprijed shvate, to e morati da uine, da se osjeti koliko je va

no da se ne anticipira suvie nuna sukcesija raznih djelova reorga
nizacije elei da odjednom sve obnovi, sve do najmanjih detalja.
prema metafizikoj rutini sadanjih situacija.
Da bi kompletirali kratku socioloku ocjenu domae podree
nosti, vano je da se tu primijeni i njeno visoko svojstvo, ne manje
karakteristino, da se spontano utvrdi prvi elementarni pojam soci
jalne trajnosti vezujui na najdirektniji i na najneodoljiviji nain,
budunost za prolost. Uopteni koliko je to mogue, ova ideja i ovo
osjeanje, poto su preli sa oeva na pretke, transformiu se ko
nano u to univerzalno potovanje za nae prethodnike koje mora
biti, u svakom pogledu, posmatrano kao neophodno svakoj socijal
noj ekonomiji. Nema, uopte, socijalnog stanja u bilo kojim oblici
ma koje ne mora da tome stalno nudi vane. Najmanja prevaga
tradicije ukoliko se ljudski duh razvija, njeno poveano prvenstvo
sa pismenog prenosa na usmeni prenos, moraju, bez sumnje, mnogo
promijeniti kod savremenih naroda, ako ne intenzitet ono bar iz
raz jednog takvog neophodnog stanja. Ali, na nekom stepenu do
kojeg ikada moe doi socijalni napredak, bie uvijek od najvee
vanosti da se ovjek ne smatra roen od jue i da skup njegovih
institucija i njegovih obiaja stalno tei da povee, odgovarajuim
sistemom intelektualnih i materijalnih znakova, njegove uspomene
iz cijele prolosti za njegova iskustva bilo koje budunosti. Vrlo re
volucionarni karakter naeg vremena morao bi, obavezno, uvesti,
u ovom pogledu, direktnije nego u svakom drugom, duboki privre
meni potres bez kojeg bi ljudska mata bila suvie sputana u svom
elanu ka neophodnom obnavljanju drutvenog sistema. No, nema
nikakve sumnje da neogranieno irenje i apsolutna potvrda ovog
prolaznog prezrenja politike prolosti ne tee, danas, ozbiljno da
direktno izmijene osnovni instinkt ljudske drutvenosti. Bilo bi,
zaista, beskorisno ovdje insistirati da bi istakli, tim povodom, spon
tanu sklonost nove politike filozofije da uspostavi, kako treba,
normalne uslove svake prave socijalne harmonije. Jedna filozofija
koja obavezno uzima istoriju za glavnu naunu osnovu koja pretstavlja, u svakom pogledu, ljude svih vremena kao i svih mjesta,
kao neophodne peratore u istoj osnovnoj intelektualnoj ili materi
jalnoj, moralnoj ili politikoj evoluciji i koja se, u bilo kojem slu
aju, uvijek trudi da vee sadanji progres za skup realnih p r t
hodnih prolosti mora, sigurno, biti ocijenjena kao sposobnija, danas, nego bilo koja druga da uskladi ideju i osjeanje drutvenog
kontinuiteta a da se ne izloi opasnosti ovog servilnog i iracional
nog divljenja prolosti koje je moralo nekada, pod vlau teoloke
filozofije, toliko sputavati ljudski razvoj. Vidi se lako, npr. da je
izuavanje pozitivnih nauka, u ovom trenutku, jedini dio intelek
tualnog sistema gdje je ova potovana koordinacija sadanjosti u
prolost mogla da spontano i efikasno odoli univerzalnom pokre-

tanju revolucionarne metafizike koja bi, u svakom drugom anru,

skoro uinila da se razum i pravda smatraju savremenim tvorevi
nama.
U specijalnoj raspravi politike filozofije bi, bez sumnje, odgo
varalo radi tanijeg ocjenjivanja elementarnog socijalnog uticaja
svojstvenog duhu porodice da se tako razmatraju, na drugaiji na
in, bratski odnosi koji su za njegov inherentni dodatak. Ali, ma
kakvu slast ili suvie esto gorinu ove prirodne veze mogu razliti
po privatnom ivotu, one imaju, obino, malo politike vanosti da
bi ovdje trebalo da se tu posebno zaustavimo. Kada one dobijaju,
u tom pogledu, visoki znaaj one se obavezno veu za znatnu sta
rosnu nejednakost doba, i onda se uglavnom vraaju, mada u ma
njem stepenu, u vrstu domae podreenosti koja je upravo bila
razmatrana. Ustvari, svaki put, kada je bratska koordinacije dosta
vrsto uspostavljena da bi vrila pravi politiki uticaj, to je ev ; dentno zbog toga to stariji, uzimajui jednu vrstu oinske vlasti,
vjetake ili spontane, odravaju domae jedinstvo pored individu
alnih neslaganja tada suvie malo savladanih najmanjim prirod
nim osjeanjima. U tom pogledu, kao i u prethodnim, ali na jednom
jako niskom nivou, ne bi se moglo sumnjati da poremeeno stanje
sadanjeg drutva ne ostavlja nikakvu realnu prazninu u optoj
konstituciji ovjekove prirode i da, prema tome, apsolutna bratska
jednakost ne mora biti, u osnovi, tako prolazna kao druge i, isto
tako, odreena da se kasnije raspri u nekoj novoj spontanoj or
ganizaciji domae hijerarhije, shodno novom karakteru koji e os
novni tok ljudske evolucije morati da utisne svim, bilo kojim, djelovima socijalnog sistema da bi regulisao izmeu njih tanu homo
genost i potpunu solidarnost. Mada ove sekundarne promjene mo
raju, zaista, biti jo vie rasvijetljene nego glavne dispozicije za ko
je smo ve priznali da bi sadanje ispitivanje bilo, uglavnom, pre
uranjeno ne bi ovdje, uopte, bilo nekorisno, da bi bolje okarakterisali, u tom pogledu, neophodni duh nove politike filozofije da
se jasno nagovijesti da, ako je tim povodom, kao i u svakom dru
gom, neizbjena reorganizacija modernih drutva morala da pone
neophodnim prethodnim ruenjem stare discipline, ne bi morala bi
ti osuena da se stvarno sastoji od jednostavnih praznina. Ako jed
no takvo razmatranje izgleda, prije svega, iskljuivo praktino i
zbog toga malo pogodno za isto teorijski rad koji treba da nas sa
da okupira, treba, naroito, primijetiti, nezavisno od suvie velike
sadanje konfuzije ove dvije take gledita, da prava drutvena na
uka, bilo zbog pravilne ocjene prolosti, bilo zbog zdrave koncepci
je budunosti, ne bi mogla izbjei filozofsku obavezu da poklanja
neophodnu vanost elementima koji, u svako doba, ine uvijek ve
i ili manji glavni dio domae hijerarhije. Ne elei da pravi nikak
vu utopiju i predlaui nam samo da posmatramo osnovnu ekono
miju realnih drutava, moramo oznaiti u naunoj analizi sve, bilo

238

239

koje, dispozicije ije nepromjenjivo trajanje mora da nam dozvoli

da dovoljno naslutimo pravu teinu.
Skup indikacija izloenih u ovom drugom dijelu ovog poglav
lja, ubudue, dosta karakterie kao glavni predmet ove knjige, vi
soki socijalni domet direktno svojstven glavnim razliitim aspekti
ma spontanog reda ljudske porodice tako ocijenjene, ne samo kao
stvarni elemenat drutva ve koji mu, takoe, nudi u svakom po
gledu, prvi prirodni tip njegove radikalne konstitucije. Sada nam
ostaje, da bi smo ovdje, koliko to doputa duh naeg rada, skicira
li elementarnu teoriju socijalne statike, da razmotrimo, na treem
i zadnjem mjestu, pod analognom takom gledita, direktnu ana
lizu cijelog drutva koje je zamiljeno kao da je formirano od po
rodica a ne od jedinki i uvijek razmatrano tako da njegova osnov
na struktura obavezno nudi zajedniko za sva vremena i sva mjes
ta, kao to smo to inili naizmjenino to se tie jedinke, a zatim
porodice.
Daleko od toga da je jednostavnost glavna mjera stvarnog sa
vrenstva, cio sistem biolokih istraivanja doprinosi da se pokae,
nasuprot, da se poveana savrenost ivotinjskog organizma sastoji,
naroito, u sve vie i vie naglaenoj specijalnosti raznih funkcija
koje vre sve razliitiji organi a, ipak, uvijek tano solidarni koji
postaju postepeno sloeniji pribliavajui se vie ljudskom orga
nizmu, kombinujui tako sve vie i vie, jedinstvo cilja sa razlii
tou sredstava. Takav je, dakle osobito pravi karakter naeg dru
tvenog organizma i glavni razlog njegove neophodne superiornosti
nad svim pojedinanim organizmom. Mi ne moemo, bez sumnje, da
se divimo dovoljno jednom fenomenu koji se stalno vri pred na
im oima i u kojem mi sami nuno uestvujemo. Ali, izolujuci se
koliko je to mogue, miljenjem, od uobiajenog sistema socijalne
ekonomije, moe li se realno razumjeti, u skupu prirodnih pojava,
divniji spektakl nego to je ovaj uredni i stalni sklad ogromnog
mnotva jedinki, od kojih je svaka obdarena vrlo razliitom egzi
stencijom i, do izvjesnog stepena, nezavisna a, ipak, svaka stalno
raspoloena uprkos manje vie neujednaenim razlikama njihovih
talenata, naroito, njihovih karaktera da spontano doprinese, sa
mnotvom razliitih sredstava istom optem razvoju a da, se obi
no, uopte nijesu nimalo dogovarale i najee bez znanja veine
meu njima koji smatraju da se samo pokoravaju linim impulsima?
Takva je, uostalom, nauna zamisao pojave kad je apstraktno, vodi
mo od udara i nepovezanosti svakim danom neodvojivih od tako
duboko komplikovanog organizma i koji, ak u vremenima najve
eg poremeaja nastalog zbog bolesti uopte, ne spreavaju glavno
i stalno obavljanje glavnih funkcija. Ovo nepromjenljivo izmirenje
podjele poslova sa udruivanjem napora, utoliko naglaenije i ljep
e to se drutvo vie komplikuje i vie iri, ini, ustvari, osnovni

karakter ljudskih radnji kada se podignemo sa jednostavnog do

maeg gledita na pravo drutveno gledite. Manje vie sloena dru
tva koja se mogu posmatrati kod mnogo viih ivotinja predstavlja
ve, bez sumnje, u nekom sluaju i naroito kod primitivnog ovje
ka, prvi osnovni poetak manje vie dobrovoljne saradnje za lov
ili rat, ali na jednom djeliminom stepenu, suvie ogranienom i, uo
stalom, vrlo privremenom da bi bila izjednaena na odgovarajui
nain sa samim najnesavrenijim stanjem udruivanja svojstvenog
naoj vrsti. Na obini porodini ivot koji, u svakom pogledu, oba
vezno sadri glavni zametak drutvenog ivota u uem smislu, mo
rao je da uvijek pokae mnogo vie spontani razvoj izvjesne indivi
dualne specijalizacije raznih zajednikih funkcija, bez koje ljudska
porodica ne bi mogla da dovoljno ispuni svoju karakteristinu na
mjenu. Mora se, ipak, priznati da podjela poslova tu ne bi nikada
bila direktno vrlo naglaena, bilo zbog suvie malog broja jedinki,
bilo, naroito, zbog dubljeg i manje poznatog motiva zato to bi
jedna takva podjela uskoro teila da postane antipatina osnovnom
duhu porodice. Jer, s jedne strane, domae vaspitanje, uglavnom,
zasnovano na imitaciji, mora prirodno uputiti djecu da prate oin
ske radnje umjesto da preuzmu nove funkcije, i, u isto vrijeme,
nema sumnje da svaka vrlo odreena podjela poslova u uobiaje
nim poslovima raznih lanova tu ne mora da obavezno pokvari do
mae jedinstvo, glavni predmet ovog elementarnog udruivanja. Sto
e se vie razmiljati ovoj velikoj temi, bolje e se osjetiti da spe
cijalizacija radova koja ini elementarni princip cijelog drutva ne
bi u osnovi mogla biti princip jednostavne porodice mada tu mora
da se nae u izvjesnom stepenu. Uprkos nesavrenosti jezika koji
esto navodi da se pomijea ideja porodici sa idejom drutvu,
neosporno je da skup domaih odnosa ne odgovara uopte udrui
vanju u pravom smislu rijei ve da sainjava pravi savez dajui
ovom terminu svu njegovu unutranju energiju. Zbog njene dubo
ke intimnosti domaa veza je, dakle, sasvim druge prirode od dru
tvene. Njen pravi karakter je uglavnom moralni i vrlo sporedno
intelektualni, ili anatomskim rijeima, ona odgovara mnogo via
srednjem dijelu ljudskog mozga nego prednjem. Zasnovan, uglav
nom, na privrenosti i priznanju, domai savez je, prije svega, odre
en da direktno zadovolji samim svojim postojanjem skup naih
simpatinih instikata, nezavisno od svake pomisli za aktivnu i stal
nu saradnju u bilo kojem cilju, ako to nije ak cilj njegove vlastite
institucije. Mada uobiajena saradnja izmeu razliitih poslova se
tu mora spontano uspostaviti na odreenom stepenu, njen uticaj je
tu tako sporedan da, poto ona na nesreu ostaje jedini princip udru
ivanja, domai savez obavezno tei da se izrodi u prosto udrui
vanje i, ak najee, ono uopte ne oklijeva da se bitno raspadne.
U drutvenim kombinacijama, u uem smislu, elementarno uree-

240

241

nje neizbjeno predstavlja obrnut karakter; osjeanje za saradnju,

do sada sporedno, postaje, kad doe njegov red odluujue i sim
patini instinkt, uprkos njegovoj neophodnoj upornosti, ne moe vi
e da formira glavnu vezu. Bez sumnje, ovjek je uglavnom dosta
sreno organizovan da bi volio svoje saradnike, ma koliko da su
brojni i daleki ili ak, ma kakvo indirektno bilo njihovo stvarno
uee. Ali jedno takvo osjeanje koje se duguje dragocjeno reak
ciji inteligencije na drutvenost, ne bi moglo, sigurno, po svojoj
prirodi nikada da ima dosta energije da bi upravljalo drutvenim
ivotom. Ipak, odgovarajui trud bi mogao dovoljno razviti skup
naih socijalnih instikata, intelektualna osrednjost veine ljudi nji
ma uopte ne dozvoljava da formiraju dosta jasnu ideju .-.uvis;?
rairenim, suvie zaobilaznim i suvie stranim odnosima da bi se
za njih lino zanimali i da bi iz njih mogla rezultirati simpatina
stimulacija podlona nekoj trajnoj efikasnosti. Dakle, iskljuivo u
porodinom ivotu ovjek mora da trai, obino, puni slobodni us
pon svojih drutvenih osjeanja i to je moda zbog specijalnog svoj
stva da on najbolje ini neophodnu pripremu za drutveni ivot u
uem smislu, jer je koncentracija takoe neophodna za osjeanja
kao to je generalizacija za misli. Ljudi, ak najeminentniji koji
uspijevaju da okrenu stvarnom energijom prirodni tok svojih sim
patinih instikata ka cijeloj vrsti ili drutvu su na to uvijek tamo
gurnuti moralnim razoarenjima zbog porodinog ivota iji je cilj
promaen zbog nedovoljnog ispunjenja odgovarajuih uslova: i, ma
kako im bila onda prijatna jedna nesavrena kompenzacija, ova
apstraktna ljubav prema vrsti ne bi nipoto mogla da sadri ovu
potpunu satisfakciju naih osjeajnih dispozicija koja jedino moe
da prui vrlo ogranienu privrenost a naroito linu. Ma ta bilo,
takvi sluajevi su, uostalom, suvie evidentno izuzetni da bi morali
da utiu na bilo koju osnovnu prouavanje socijalne ekonomije.
Tako. i pored direktno neophodnog uea, bilo poetnog, bilo ne
prestanog, simpatinog instinkta u svim moguim sluajevima ljud
skog udruivanja, mora ostati neosporno da, kada se prelazi od ra
zmatranja jedne jedinstvene porodice na optu koordinaciju raznih
porodica, princip koordinacije se obavezno zavrava prevagom. Me
tafizika filozofija prolog vijeka naroito u francuskoj koli je, bez
sumnje, poinila kapitalnu greku pripisujui ovom principu samu
kreaciju drutvenog stanja, jer je, nasuprot, evidentno da saradnja,
daleko od toga da je mogla da stvori drutvo, obavezno mu je pret
postavljala prethodno spontano osnivanje. Ipak, teina jedne takve
zablude mi izgleda, osobito, da zavisi od potpune konfuzije izme
u porodinog i drutvenog ivota, suvie uobiajenog za metafi
zike spekulacije. Jer, pravilno razdvajajui dva naina udruiva
nja tako razliita, ova tvrdnja, briljivo ograniena na najkomplikovaniju kombinaciju, izgledala bi sigurno malo okantna, mada je

242

ona tu inila jo iracionalno pretjerivanje. Mada razliito i simulta

no uee u zajednikom poslu nije nikako moglo odrediti prvobit
no zbliavanje ljudskih porodica, ono samo je, meutim, moglo da
utisne na njihovo spontano udruivanje naglaeni karakter i trajnu
kompaktnost. Paljivo prouavanje najmanjih stepena primitivnog
ivota jasno nam pokazuje ovu prvobitnu situaciju gdje se razliite
porodice, ponekad, jako vezane nekim privremenim ciljem, okreu
skoro kao ivotinje u njihovu izolovanu nezavisnost im je podu
hvat, obino rat ili lov, dovoljno obavljen, mada, ve neka zajed
nika miiljenja, formulisana u nekom jednolinom jeziku, tee da
ih ujedine na stalan nain, u manje vie brojna plemena. To je,
dakle, na principu kooperacije, spontane ili konkretizovane, uosta
lom, uvijek zamiljene u njenom potpunom filozofskom obimu na
kojem e, ubudue, morati da poiva naa nauna analiza za ovaj
prethodni nacrt zadnjeg dijela socijalne statike gdje direktno raz
matramo osnovnu koordinaciju porodica iji pravi karakter uglav
nom zavisi od jednog takvog principa, mada njegovo uspostavljanje
i njegovo odravanje se nije moglo dogoditi bez prethodnog i stal
nog uea simpatinog instinkta koji je, osim toga, odreen da ra
zlije neophodno moralnu privlanost na sve radnje drutvenog i
vota.
Specijalna rasprava politike filozofije bi jedino mogla omogu
iti da se tano razvije irina i domet ovog velikog principa kojem
ljudsko drutvo obavezno duguje najvanije atribute koji ga razli
kuju od drugih skupina ivotinjskih porodica. Otroumni Ferguson
je dostojno naslutio njegovu naunu vrijednost povezujui njegovu
klasifikaciju ivotinja, uostalom tako nesavrenu, sa drutvenosti
i politikom budui da se ove, uglavnom, karakteriu tenjom za do
govaranjem razliitih pojedinanih napora radi obavljanja zajedni
kog posla. Ekonomisti su, svojim teorijama podjeli rada, korisno
doprinijeli vulgarizaciji jednog takvog pojma ali se pokazalo da ga
iracionalno suavaju na mnogo nie sluajeve, tako da mu sugeriu krajnje skuen pojam, ako se, ipak, izuzme slavni Adam Smit
i danas Trasi koji su ga mnogo bolje filozofski ocijenili, jedan zbog
svoje visoke superiornosti, a drugi prema svojoj intimnoj navici
uoptavanja mada metafizikih. Jedan takav evidentan princip ija
je sve kompletnija realizacija uvijek inila neophodni uslov svakog
ljudskog razvoja, morala je prvo liiti zatiena od svakog tekog
napora, na bilo koji stepen na kojem je naa intelektualna anarhija
mogla dozvoliti lina zastranjivanja, utoliko vie to je priroda
predmeta izgledala onda srenije zatiena od dodira ljudskih stra
sti. Ali, poto smo vidjeli kako metafizika filozofija sistematski
negira, na glupo zadovoljstvo svih lijepih savremenih duhova, os
novnu korisnost samog drutva, to, bez sumnje, mora preutno
obuhvatiti sve mogue zablude, da li bi se stvarno mogli zaudi-

243

ti o n a s t a n k u bilo kojeg parcijalnog sofizma, ma k a k a v vaan bio

njegov p r e d m e t i ma k a k v a a p s u r d n a bila misao njemu. T a k o je.
danas, j e d n a vrsta specijalne metafizike dogmatski formulisana, da
bi d i r e k t n o n a p a l a s t a r u socijalnu m a k s i m u obavezne podjele ljud
skih poslova i odgovarajue specijalizacije individualnih zanimanja.
M u d r o omeavanje naih poslova i tvrdoglava postojanost naih n a
p o r a nijesu vie p o s m a t r a n i kao n e o p h o d n i uslovi naih, bilo kojih
u s p j e h a ; p r a t i t i odjednom m n o g o r a z n i h poslova i proi hotimice
od j e d n o g do drugog, svom moguom b r z i n o m : t a k a v je novi plan
univerzalnog r a d a koji smo se usudili da d a n a s sistematski prepo
r u i m o u n i v e r z a l n o m ovjeanstvu, k a o bitno privlaan1.
Moda,
uopte, n e m a pogodnijeg p r i m j e r a da se provjeri na neosporivi n a
in, koliko p o t p u n o odsustvo i n t e l e k t u a l n e discipline to se tie n a j
teih spekulacija, obavezno d a n a s spreava da se odredi i k a k a v re
alni kraj s p o n t a n o m t o k u filozofskih zabluda iji p r e t h o d n i u s p o n
nije n i k a d a mogao da b u d e t a k o slobodan zato to m e n t a l n a a n a r
hija nije n i k a d a bila t a k o k o m p l e t n a . Budui da je j e d a n t a k a v po
j a m t a k o n a p a d a n , koja bi socijalna m a k s i m a mogla biti, zaista, p o
tovana?
Da se ne bi vie zaustavljali na ovim k a r a k t e r i s t i n i m zastranjenjima, p r i s t u p i m o d i r e k t n o k r a t k o j naunoj analizi ovog osnov
nog principa n e p r e k i d n e kooperacije svih ljudskih porodica p r e
ma njihovoj s p o n t a n o j marljivosti u specijalnim i razliitim poslo
vima. Da bi ocijenili k a k o t r e b a ovu kooperaciju i ovu raspodjelu
koje su n e o p h o d n e budui da ine najhitniji uslov naeg d r u t v e
nog ivota, ne obazirui se na porodini ivot, t r e b a je zamisliti u
svoj njenoj racionalnoj irini, t j . primijeniti je na s k u p svih naih
r a z n i h radnji, u m j e s t o da je ograniimo, kao to je suvie obino
na j e d n o s t a v n e m a t e r i j a l n e u p o t r e b e . O n d a ona o d m a h navodi da
gledamo ne samo j e d i n k e i klase ve i sa mnogo gledita, razne na1
Mada ne bi nikako bilo pogodno da se ovdje zaustavimo na naj
manjoj posebnoj analizi .takvih sofizama, ne treba, meutim, zabora
viti, ak ni u ovom sluaju da opti duh zdrav politike filozofije mora
uvijek da pokloni odreenu panju svemu to je moglo, zaista, dobiti
neko drutveno povjerenje. Jer, pravilna ocjena svakog slinog utieaja moe obino postati manje vie direktni pokazatelj prave intelektu
alne potrebe ije je prividno zadovoljenje omoguilo ovim raznim za
bludama da trenuitno stvaraju jednu vrstu nove kole. Drutvo ne bi
moglo da se potpuno prevari njegovim pravim potrebama, mada
ono esto luta za odgovarajuim sredstvima da ih zadovolji. Tako e
italac imati razloga da, ovdje dolje, spontano primijeti da, usred ne
obinih koncepcija kojima se ovdje radi, lei izvjesni konfuzni pre
dosjeaj pravih optih potekoa koje su bitno vezane za princip podje
le ljudskih poslova, mada su ove nezgode ovdje bile, uostalom, smije
no pretjerane i naroito iracionalno odvojene od koristi koje su neiz
mjerno vee, prema obinoj prirodi metafizikih doktrina.

244

rode budui da uestvuju, u isto vrijeme p r e m a vlastitom nainu i

specijalnom stepenu koji su tano odreeni, u o g r o m n o m ' zajed
nikom djelu iji neizbjeni p o s t u p n i razvoj, uostalom, vee t a k o
sadanje k o o p e r a t o r e u niz njihovih, bilo kojih, p r e t h o d n i k a i ak
u niz njihovih r a z n i h nasljednika. To je, dakle, n e p r e k i d n a podjela
razliitih ljudskih r a d o v a koji p r v e n s t v e n o ine socijalnu solidarnost
i koji postaju e l e m e n t a r n i razlog irenja i rastue komplikacije
d r u t v e n o g organizma, t a k o pogodnog d a b u d e shvaen k a o d a obu
h v a t a cjelinu nae vrste. Mada ovjek ne moe n i k a k o opstati u
stanju dobrovoljne izolovanosti, m e u t i m , porodica, istinska d r u t v e
na jedinica, moe, bez i k a k v e sumnje, ivjeti odvojeno, jer moe
ostvariti u svojim n j e d r i m a skicu podjele n e o p h o d n o g r a d a za jed
nu g r u b u satisfakciju u njih prvih p o t r e b a kao to n a m p r i m i t i v n i
ivot za to n u d i b r o j n e primjere, m a d a uvijek m a n j e vie izuzetne.
Ali, sa j e d n i m t a k v i m n a i n o m egzistencije, n e m a jo, uopte, p r a
vog d r u t v a i s p o n t a n o zbliavanje porodica je n e p r e s t a n o izloe
no neizostavnim p o v r e m e n i m p r e k i d i m a koji su esto izazvani n a j
m a n j i m povodima. S a m o onda k a d a j e r e d o v n a podjela ljudskih r a
dova mogla da p o s t a n e dovoljno iroka da je socijalno stanje moglo
da pone s p o n t a n o stie vrstinu i stabilnost koje su jae od bilo
kojeg u s p o n a posebnih nesuglasica. Nikad sofisti koji su najogor
enije u d a r a l i protiv d r u t v e n o g ivota ne bi sigurno mogli biti do
sta dosljedni njihovoj sopstvenoj d o k t r i n i da daju lino primjer ove
usamljene egzistencije koju su toliko propovijedali, m a d a se niko,
bez sumnje, ne bi usprotivio njihovom povlaenju: j e d n a t a k v a lo
gika bi se p r a k t i k o v a l a samo kod p r i m i t i v n i h k a d bi mogli imati
t a k v i h doktora. Obiaj ovakve parcijalne kooperacije, zaista, vrlo
pogodan za razvoj, p u t e m i n t e l e k t u a l n e reakcije, socijalnog instin
k t a inspiriui s p o n t a n o u svakoj porodici p r a v o stalno osjeanje
njene uske zavisnosti od svih d r u g i h i. u isto vrijeme, od svoje li
ne vanosti gdje s v a k o moe o n d a da se p o s m a t r a k a o da ispu
njava, na izvjesnom stepenu, p r a v u j a v n u funkciju, manje vie n e
o p h o d n u optoj ekonomiji, ali neodvojivu od u k u p n o g sistema. T a
ko zamiljena, socijalna organizacija tei sve vie i vie da poiva
na takvoj ocjeni individualnih razliitosti dijelei ljudske r a d o v e
tako da svaki b u d e upotrijebljen za n a m j e n u koju on moe najbo
lje ispuniti, ne samo p r e m a njegovoj vlastitoj p r i r o d i koja je n a j
ee, suvie m a l o n a g l a e n a i u j e d n o m smislu, ve i p r e m a njego
vom s t v a r n o m vaspitanju, njegovoj sadanjoj poziciji, j e d n o m ri
jeju, p r e m a cjelini njegovih bilo kojih glavnih osobina; t a k o da
sve individualne organizacije na k r a j u b u d u koriene za zajedni
ko dobro a da se od njih ne izuzmu ak i najpogrenije ili najnesavrenije, osim s a m i h sluajeva naglaene monstruoznosti : t a k a v
je, bar, idealni tip koji se m o r a jo od sada sagledati kao osnovna
granica realnog p o r e t k a koji se t o m e obavezno pribliava sve vie

245

i vie a da tamo, ipak, ne moe nikada stii, kao to e nam to

uskoro objasniti direktna studija postepenog razvoja ovjeanstva.
Naroito u ovom smislu drutveni organizam mora uvijek vie li
iti porodinom organizmu ije se glavno svojstvo sastoji, u stvari,
u divnoj spontanosti dvostruke potinjenosti koja ga karakterie.
kao to smo to naprijed priznali: mada, na nesreu, komplikacija
irenje tako koje je naglaeno kod prvog ne mogu nikako dozvo
liti da ga ikada shvatimo ureenim prema skupu prirodnih razli
ka koji se ne bi mogao odbaciti teei da bitno preduprijedi svaku
veliku nesigurnost pravoj namjeni svojstvenoj svakom od organa
i svaku opasnu diskusiju njihovoj odgovarajuoj hijerarhiji; tako
da socijalna disciplina mora obavezno da bude mnogo vie vjetaka i, zbog toga, nesavrenija nego porodina disciplina ija je pri
roda unaprijed napravila sve bitne izdatke.
Bilo bi, bez sumnje, nekorisno ovdje jo insistirati na optoj in
dikaciji osnovnih atributa ove distributivne i specijalne kooperacije,
koja je obavezni princip svih ljudskih radova, i kojima duh naeg
vremena, izuzev nekih izuzetnih zabluda, je vie sklon da uvelia
sebi mo ili bar da porie granice ili uslove. Da bi u tome dopuni
li, dovoljno, neophodnu socioloku ocjenu, moramo sada naroito
ispitati skup potreba koje on nalae prema bitnim potekoama
koje su njemu svojstvene, kako sam to ve skicirao u 1826. godini.
u drugom lanku mojih Razmiljanja duhovnoj moi.
Prven
stveno na jednom takvom ispitivanju mi se ini, da mora da poiva
elementarna teorija socijalne statike u uem smislu, poto se tu
mora nai prava nauna klica obavezne korelacije izmeu ideje
drutvu i ideje vladavini.
Neki ekonomisti su ve oznaili neke teke nezgode pretjerane
podjele materijalnog rada ali prema mnogo niem aspektu a naro
ito da se nijesu nikako podigli do filozofskog principa jedne takve
ocjene. Jo od poetka ove Rasprave (vidite prvu lekciju), ja sam
lino okarakterisao, u mnogo vanijem sluaju itavog naunog ra
da neprijatne intelektualne posljedice duha ekskluzivne specijalno
sti koja danas vlada, i za koju su mi prethodna poglavlja dala vie
vanih prilika da konstatujem neizostavnu filozofsku opasnost. Ov
dje se radi, ne obazirui se na svaku provjeru manje vie proire
nu da se direktno ocijeni opti princip jednog takvog uticaja da bi
na odgovarajui nain shvatio pravu namjenu spontanog sistema
bitnih sredstava za jednu neophodnu stalne predohrane.
Svakako, bilo kakvo rastavljanje koje obavezno mora da tei
da odredi odgovarajuu disperziju, osnovna podjela ljudskih poslo
va ne bi mogla izbjei da ne izazove, na proporcionalnom stepenu.
individualne divergencije, u isto vrijeme moralne i intelektualne,
iji kombinovani uticaj mora zahtijevati, u istoj mjeri, stalnu dis
ciplinu sposobnu da sprijei ili da neprestano zaustavi njihov ne-

skladni uspon. Ustvari, ako s jedne strane, podjela socijalnih funkci

ja omoguava duhu detalja srean razvoj, nemogu od svakog dru
gog naina, ona spontano tei, s druge strane, da ugui duh cjeline
ili bar da ga duboko sputa. Isto tako, s moralnog gledita, istovre
meno kada je svaki tako postavljen pod uskom zavisnou prema
masama, prirodno je da je on okrenut vlastitim elanom svoje spe
cijalne aktivnosti koji ga stalno podsjea na njegov privatni inte
res iju pravu vezu sa javnim interesom on samo vrlo nejasno pri
mjeuje. I zbog jednog, i zbog drugog glavne potekoe specijaliza
cije obavezno se poveavaju kao i njihove karakteristine prednosti
a da to nije, uostalom, u istom odnosu za vrijeme spontanog toka
socijalne evolucije. Rastua specijalnost uobiajenih ideja i dnevnih
odnosa mora neizbjeno teiti u bilo kojem anru, da sve vie i vie
ogranii inteligenciju, mada, izotravajui je neprestano samo u
jednom pravcu, i da uvijek vie izdvoji posebni interes od zajed
nikog interesa koji je postao sve vie i vie nejasan i indirektan;
dok. uostalom, socijalna osjeanja, postepeno koncentrisana izme
u pojedinaca iz iste profesije, tu postaju sve vie i vie strana svim
drugim klasama zbog nedostatka dovoljne analogije obiaja i mi
ljenja. To je zato to isti princip koji je jedini omoguio razvoj i
irenje opteg drutva, prijeti, prema drugom aspektu, da ga ras
tavi na mnotvo nepovezanih drutva koja izgledaju da skoro ili
uopte ne pripadaju istoj vrsti: i to je. takoe, zato to prvi ele
mentarni uzrok postepenog uspona ljudske sposobnosti izgleda da
je odreen da proizvodi ove vrlo sposobne duhove u jednom smislu
i uasno nesposobne u svim drugim vidovima, koji su danas suvi
e zajedniki kod najcivilizovanijih naroda gdje oni izazivaju opte divljenje. Ako smo esto pravedno oplakivali, u materijalnom
redu. radnika koji je iskljuivo zaposlen u toku cijelog svog i
vota da proizvodi drke za noeve ili glave za iode, zdrava filo
zofija ne mora moda, u osnovi, da manje ali, u intelektualnom ra
du iskljuivo i stalno korienje ljudskog mozga u rjeavanju ne
kih jednaina ili u Masiranju nekih insekata: moralni efekat u jed
nom i drugom sluaju je, na nesreu, vrlo slian; da se uvijek veo
ma tei da se inspirie uasna indiferentnost za opti tok ljudskih
poslova, samo ako bi neprestano postojalo jednaina za rjeavanje i
ioda za proizvodnju. Mada ova vrsta ljudskog automatizma ini.
na sreu, samo krajnji disperzivni uticaj principa specijalizacije,
njegovo ostvarenje, ve suvie esto i, uostalom, sve vie i vie nei
zostavno, morae uiniti da se spoji sa ocjenom jednog takvog slu
aja jedna prava nauna vanost kao evidentno pogodna da okarakterie optu tenju i da ivlje pokae neophodnu potrebu nj 3nog stalnog spreavanja.
Prema ovoj kratkoj filozofskoj indikaciji koju e italac moi
da lako razvije, socijalni cilj vladavine mi izgleda da se naroito

246

247

sastoji u tome da dovoljno sadri i da sprijei koliko je to mogue

ovo fatalno opredeljenje za osnovnu disperziju ideja, osjeanja i
interesa, neizbjeni rezultat samog principa ljudskog razvoja i koji,
kad bi mogao da bez prepreka prati svoj prirodni tok, neizbjeno
bi zavrio zaustavljanjem drutvenog napredovanja u svim vanim
odnosima. Ova koncepcija ini, po mom miljenju, prvu pozitivnu
i racionalnu osnovu elementarne i apstraktne vladavine u uem
smislu, posmatranu u najplemenitijem i najpotpunijem naunom
opsegu, tj, kao okarakterisana, uglavnom, univerzalnom neophod
nom reakcijom prvo spontanom a zatim regulisanom cjelinom nad
djelovima. Jasno je, zaista, da jedno realno sredstvo da se sprijei
jedna takva disperzia se sastoji u tome da utemelji ovu neophodnu
tervenie na odgovarajui nain u uobiajenom obavljanju svih
reakciju u jednoj novoj specijalnoj funkciji koja je sposobna da inrazliitih posebnih funkcija socijalne ekonomije da bi tamo nepres
tano opominjala na misao cjeline i osjeanje zajednike solidarnos
ti, sa utoliko vie energije ukoliko najiri uspon individualne aktiv
nosti mora teiti da ih vie izbrie. Na taj nain treba da bude
shvaeno, ini mi se, eminentno uee vlade u osnovnom razvoju
drutvenog ivota, nezavisno od grubih uticaja materijalnog poret
ka pod koje se eli danas svesti njeno opte u odreenje. Mada
njim vlada sama ne vri nikakav odreeni drutveni progres, ona
obavezno doprinosi od tada svima onima koje drutvo moe proiz
vesti u bilo kojem aspektu, i koji bi, bez univerzalne spontane in
tervencije postali ubrzo nemogui zbog postepenog brisanja ljudskih
sposobnosti nakon jedne nepravilne specijalizacije. Sama priroda
jedne takve akcije oznaava dovoljno da ona ne mora biti isto
materijalna ve, takoe, i naroito intelektualna i moralna, tako
da pokazuje ve dvostruku potrebu razliitu od onoga to se zove
privremena vlada i duhovna vlada ije e se racionalna podree
nost nama pretstaviti kao najvie poboljanje koje je do sada mo
glo biti ostvareno u optem sistemu drutvene organizacije pod srenim uticajem, danas suvie nepoznatim, nadmonog katolicizma.
Najzad, intenzitet ove regulatorske funkcije, daleko od toga da mo
ra da opada dok se ovjeija evolucija vri, mora, nasuprot, da bi bila
shvaena i izvrena na odgovarajui nain, postati sve neophodnija
poto je njen glavni princip neodvojiv od samog principa razvoja. To
je, dakle, uobiajena nadmonost duha cjeline koja ini obavezno nepromenljivi karakter vladavine pod bilo kojim aspektom ga raz
matrali. Poto ne bi mogli, bez sumnje, ni po kakvom osnovu da
pravimo izuzetak u ovom pogledu za intelektualnu ili samo nau
nu vladavinu, moe se ovdje direktno sagledati anarhijska iracio
nalnost ove sistematske antipatije protiv svake obine opte dok
trine koja odlikuje tako alosno veinu sadanjih naunika slijepih
propovjednika jedne rutinske specijalizacije osloboene svake filo-

248

zofske discipline i iji e se suvie ekskluzivni uspon zavriti zaus

tavljanjem svakog realnog progresa troei snage naeg uma na sve
jadnijim i jadnijim sitnicama. Duh cjeline i duh detalja su podjed
nako neophodni za socijalnu ekonomiju: oni moraju alternativno
prevladavati u spontanom toku ljudske evolucije prema prirodi
glavnih progresa koje njen osnovni hod postepeno obezbeuje u
svakoj epohi, meutim produbljena analiza najveih potreba sada
njeg drutva oznaava nam ve, sigurno, sa neosporivom evidentnou da, ako je u toku tri poslednja vijeka, duh detalja morao da
bude nadmoniji bilo radi vrenja krajnjeg raspadanja stare orga
nizacije, bilo, naroito, da olaka neophodan razvoj elemenata jed
nog novog poretka, sada to iskljuivo pripadne duhu cjeline da up
ravlja drutvenom reorganizacijom, kao to u to direktno utvrdi
ti prema tanoj istorijskoj ocjeni modernih drutava. Ma ta bi!o.
poto sam ovako prethodno oznaio osnovni i stalni cilj vlade, shva
en u itavoj svojoj filozofskoj irini treba sada objasniti, sa dru
ge strane, kako jedna takva akcija spontano tei da sebe proizve
de, nezavisno od svake sistematske kombinacije, prema prirodnom
toku socijalne ekonomije; to e dovoljno dopuniti nau prethodnu
ocjenu socijalne statike u uem smislu, koliko mogu da to podne
su potrebne granice i generalni plan ove Rasprave.
Poto je ova univerzalna disperzivna tenja, nerazdvojiva od
osnovne specijalizacije ljudskih poslova, morala neophodno, prema
prethodnim objanjenjima, neprestano postojati i ak se sve vie
i razvijati, trebalo je, takoe, da uticaj upravo odreen da je do
voljno neutralise bude isto tako spontan i pogodan za proporcio
nalno poveanje da bi socijalna ekonomija mogla opstati a naro
ito nastaviti svoj stalni uspon. Moe se, zaista, lako uznati da, posmatrana iz jednog novog generalnog aspekta, ova postepena pod
jela ljudskih operacija mora neizbjeno uspostaviti elementarnu
podreenost koja se uvijek poveava koja tei sve vie i vie da uini da vladavina prirodno proizie iz njedara samog drutva, ka
ko e to direktno pokazati paljiva analiza svake malo naglaenu
pod-podjele koja se upravo uvela u bilo koji rad. Ova neophodna
podreenost nije samo materijalna kako se to obino vjeruje, ona
je, takoe, i iznad svega intelektualna i moralna, tj. da ona zahtije
va, osim praktinog pokoravanja, odreeni stepen koji odgovara
stvarnom povjerenju, bilo u kapacitet, bilo u potenje specijalnih
organa kojima je tako iskljuivo povjerena, ubudue, funkcija ko
ja je do tada bila univerzalna. Nita nije, zaista, osjetljivije u vrlo
razvijenom sistemu nae socijalne ekonomije, gdje svakog dana,
potrebnim nizom velike sadanje pod-podjele ljudskog rada, svako
od nas ini da spontano poiva, u mnogo pogleda, samo odravanje
svog vlastitog ivota na sposobnosti i moralnosti jedne gomile sko
ro nepoznatih agenata ija bi inercija ili pokvarenost mogle izlo-

249

iti ljude, vrlo esto, velikim opasnostima. Jedan takav uslov vai
obavezno za sve, bilo koje, oblike drutvene egzistencije, ako je ona
data u nezgodan as, naroito industrijskim drutvima, to je jedi
no zato to ona tu mora biti, obino vie naglaena zbog prisnije
specijalizacije, ali ga nalazimo sigurno tako neizbjenog u isto voj
nikim drutvima, kako to jasno pokazuje, npr. statika analiza jed
ne armije, broda itd. ili svake druge aktivne korporacije bilo koje
vrste.
Tana nauna ocjena ove elementarne i spontane potinjenosii
se sastoji u tome. ini mi se, da jasno otkrije glavni zakon koji mi
iznad svega izgleda da se sastoji u tome to se razne vrste posebnih
radnji prirodno smjetaju pod stalnu upravu onih operacija koje
su vieg stepena superiornosti. Moe se lako u to uvjeriti briljivo
analizirajui svaku specijalizaciju ljudskog rada u trenutku kada
ona dobija jasno odvojen karakter, poto radnja koja se razvija je
uvijek tako obavezno specijalnija nego prethodna funkcija odakle
ona proizilazi i prema kojoj njeno svojstveno kontinuirano izvre
nje mora ostati kasnije podreeno. Mada ovdje nije mjesto da se
razvije kako treba takav zakon namijenjen da ini jednu od naj
vanijih finalnih zakljuaka cjeline ovog poglavlja, ne vjerujem da
filozofski domet koji tako dobija osnovni princip na koji sam uvijek
moram da se uzdrim da ne istaknem jo od ovog momenta, novi
oslanjao, jo od poetka ove Rrasprave, naunu hijerarhiju i koja
sada, prelazei na politiko stanje, eli konano da da, jednim dru
gim poretkom istu glavnu ideju, prvu racionalnu vrstu jedne zdra
ve klasifikacije socijalnih funkcija, koja je nuno vezno saglasna sa
realnim sistemom ljudskih odnosa. Nastavljajui na rad a naro
ito u pedeset sedmoj lekciji, specijalno u objasniti provjeru ovog
sociolokog zakona u pogledu industrijskog ivota modernih dru
tva; to se tie vojnih drutava, njihova savrenija regularnost ta
mo ini ovu potvrdu tako evidentnom da ona ne zahtijeva nikakvo
direktno razmatranje mada mi je njihovo posmatranje sugerisalo
najprije jednu takvu ideju, uglavnom naunog porijekla. Jedanput
prihvaen, ovaj zakon ini da odmah razumijemo spontanu vezu
ove elementarne drutvene podreenosti sa politikom podreenou u uem smislu, koja je neophodna osnova vladavine i koja se
tako predstavlja kao zadnji neophodni stepen sve vee i vee hi
jerarhije. Jer. razliite posebne funkcije socijalne ekonomije koje
su od tada prirodno angaovane u odnosima jedne poveane optosti sve moraju postepeno teiti da se pokore konano univerzalnoj upravi koja proizilazi iz najoptije funkcije cijelog sistema koja je di
rektno okarakterisana stalnom akcijom cjeline nad djelovima. shodno
prethodn ; m objanjenjima. Ra druge strane, potrebni organi ove
regulatorske akcije moraju biti mono pomognuti u njihovom sopstvenom prirodnom razvoju, jednom drugom neizbjenom poslje-

dicom poveane raspodjele ljudskih radova koji snano favorizuju

osnovni uspon intelektualnih i moralnih nejednakosti. Jasno je, zais
ta, da ovaj uspon mora ostati skoro potpuno sabijen dotle dok kon
fuzna primitivna koncepcija bilo kojih poslova, primoravajui o
vjeka na iskljuivo porodini ivot, apsorbuje svu njegovu glavnu
aktivnost zak ontinuirano zadovoljavanje najjednostavnijih potreba
same porodice. Mada individualne razlike zaista otre, se sigurno
pokazuju u bilo koje socijalnom stanju, meutim, podjela rada i
dokolica koju je ona mogla dati su bile naroito neophodne za na
glaeni razvoj intelektualnih prednosti na kojima obavezno poiva,
u najveem dijelu, trajni politiki uspon. Treba, uostalom, zabilje
iti da su intelektualni radovi po svojoj prirodi daleko od toga da
mogu podnijeti stvarnu pod-podjeiu tako detaljnu kao onu za ma
terijalne radnje, tako da bi oni jednako morali biti manje odree
ni disperzivnom tendencijom koja iz njih obavezno proizilazi uprkos
nepovoljnom uticaju koji su oni morali iskusiti. Bez sumnje, ne
mamo vie potrebe da danas objanjavamo glavno svojstvo civili
zacije da uvijek vie razvija moralne i jo vie intelektualne nejed
nakosti. Ali je vano da primijetimo, tim povodom, da moralne i
intelektualne snage ne sadre uopte u sebi pravi ukupni sastav, na
jednostavan nain, kao fizike snage: tako, mada izvanredno podes
ne za socijalnu saradnju koju one same mogu organizovati kako
treba, one su mnogo manje pogodne za direktnu saradnju; odatle
rezultira novi, vrlo moni razlog radikalnije nejednakosti koju one
tee da uspostave meu ljudima. Neka se radi samo borbi fizi
kom snagom ili ak bogatstvu; ma kakva mogla biti superiornost
svojstvena jednoj individui ili jednoj porodici, dovoljno udruiva
nje brojnih najmanjih socijalnih individualnosti, tu e se lako posti
i: tako da, npr. najvee privatno bogatstvo ne bi moglo izdra
ti, ni u kojem pogledu, stvarnu konkurenciju sa finansijskom moi
malo vee nacije iji je javni trezor formiran od mnotva vrlo ma
lih kotizacija. Ali, nasuprot tome. ako poduhvat zavisi iskljuivo od
visoke intelektualne vrijednosti, kao u predmetu jedne velike nau
ne ili poetske koncepcije, nee biti skupa obinih duhova, ma ko
liko veliki bio kao to se to pretpostavlja, koji bi mogao da se bo
ri sa jednim Dekartom ili jednim Kornejom. Bie naravno to isto
i u moralnom pogledu kada e npr. drutvo imati potrebu za ve
likom odanou, ono nee moi da postigne da je sastavi sa uzalud
nom akumulacijom osrednjih vrlo umnogostruenih odanosti. Zbog
jednog i drugog, broj pojedinaca moe onda uticati samo na nadu
da se tu bolje organ predloene funkcije, veoma jedinstvene; jedan
put prikazan nee uopte imati mnotvo koje moe da uspostavi
ravnoteu svojoj osnovnoj nadmonosti. Naroito iz razloga ove eminentne privilegije intelektualne i moralne snage obavezno tee,
sve vie i vie, da dominiraju socijalnim svijetom od kad jedna od-

250

251

govarajua podjela ljudskih poslova dovoljno dozvoli njihov pravi

razvoj.
Takva je, dakle, elementarna tenja svakog ljudskog drutva za
jednom spontanom vladavinom. Ova potrebna tenja je u skladu,
u naoj individualnoj prirodi, sa odgovarajuim sistemom specijal
nih sklonosti jednih prema komandovanju, drugih prema pokorava
nju. Sa prvog aspekta, najprije ne treba uopte, bez sumnje, gle
dati suvie vulgarnu dispoziciju za komandovanjem kao znak pra
ve vokacije za vladanjem koja mora biti vrlo rijetka zbog stvarne
nadmonosti koju ona zahtijeva. Tako npr. ene. uglavnom pasio
nirane za dominacijom su obino tako sasvim nesposobne za sva
ko upravljanje ak i upravljanje porodicom, bilo zbog manje raz
vijenog razuma, bilo zbog nespokojne razdraljivosti njihovog ne
savrenog karaktera. U gomili drugih prilika, moe se, takoe, pri
mijetiti ovjekova tenja da se_smatra naroito odreenim za nad
lenosti koje mu najmanje odgovaraju prema neprimijeenoj ilu
ziji koja ini tako esto da se gleda iva elja kao znak stvarne
sklonosti. Bilo kako bilo, a da dispozicija za komandovanjem ne
mora po sebi oznaavati nikakvu sklonost za vladavinom, treba,
ipak. priznati da je ona neophodna za njeno obavljanje koliko da
ulije cijelom drutvu povjerenje koje je nespojivo sa naom sopstvenom neodlunou, kao i da omogui linom sistemu naih po
litikih sposobnosti da razviju svu pogodnu energiju da bi mogle
savladati neizbjene otpore koje moraju pruiti ak najpovoljniji
sluajevi: to kod izvrsne organizacije podie na stvarni i vani kvalitet djetinji ponos vulgarnog. Jednom tako jakom karakteru mo
ra odgovarati i odgovara, u stvari, kod veine ljudi, obrnuta sklo
nost za pokoravanjem, ne manje naglaenoj kod kompleksnije pri
rode ljudskog organizma. Kad bi ljudi bili spontano tako neposlu
ni kako se to danas esto pretpostavlja, ne bi se moglo nikako ra
zumjeti kako bi mogli ikada biti, zaista, posluni. Nasuprot, evi
dentno je da smo svi manje vie skloni da nevoljno potujemo, kod
nama slinih, bilo kakvu superiornost, naroito intelektualnu ili
moralnu, ak nezavisno od svake line elje da je vidimo kako radi
u nau korist: i taj instinkt potinjenosti je, ustvari, samo suvie
esto rasipan na lane izglede. Ma kakva bila danas poremeena,
zbog nae duhovne anarhije, univerzalna e za komandovanjem.
nema nikoga, bez sumnje, koji nije esto osjetio, u tajnom i skrupu
loznom privatnom ispitivanju manje vie duboko, koliko je slatko
pokoravati se kada moemo da ostvarimo sreu, danas skoro ne
moguu, da budemo pristojno rastereeni mudrim i dostojnim vo
ama, teke odgovornosti opteg upravljanja naim ponaanjem;
jedno takvo osjeanje je moda iznad svega oprobano od strane
onih koji bi bili najsposobniji da bolje komanduju. U samom tre
nutku najeih politikih trzavica, kada socijalna ekonomija iz
gleda trenutno ugroena skorim raspadom, instinkt narodnih masa
252

jo spontano manifestuje na nov nepobitan nain, ovu neodoljivu

socijalnu tenju koja, sve do izvravanja najrevolucionarnijih ru
enja, njih dobrovoljno inspirie za skrupulozno potinjavanje mo
ralnim i intelektualnim superiornostima iji smjer one spontano
prate i iju su privremenu dominaciju one ak esto neposredno
ubrzale, osjeajui tada, preko svega, hitnu potrebu za jednom ja
om vlau. Tako osnovna spontanost raznih individualnih sklonos
ti se bitno pokazuje u skladu sa neizbjenim tokom cjeline drutve
nih odnosa radi utvrivanja da je politika podreenost tako, uop
te, neizbjena kao i neophodna, to ovdje dopunjava elementarnu
skicu socijalne statike u uem smislu.
Saetost i apstrakcija, moda pretjerane, glavnih koncepcija ko
je su oznaene u tri dijela ovog poglavlja e moi da prvo prave
smetnju njihovoj pravoj direktnoj ocjeni, ali kontinuiranim korienjem, mada najee limplicitnim koje e se prirodno izvoditi u
cijelom ostatku ovog poglavlja e raspriti, nadam se, ovu prvu
nesigurnost, samo da se naviknemo, suprotno naim obiajima, da
damo na kraju politikim meditacijama vrstu intelektualnog ^na
pora koje one zahtijevaju. U ova tri naizmjenina reda statikih
razmatranja, lini ivot se vidi naroito okarakterisan sa potreb
nom i direktnom prevagom linih instikata, porodini ivot sa stal
nim usponom simpatinih instikata i drutveni ivot sa specijal
nim razvojem intelektualnih uticaja, a svaki od ova tri bitna stepena ljudske egzistencije, budui da su, uostalom, obavezno odre
eni da pripreme slijedei, prema spontanom toku njihovog nepro
mjenljivog redosljeda. Jedan takav nauni uzastopni hod predstav
lja, u samom sebi, tu dragocjenu praktinu prednost da pripremi
od ovog trenutka, racionalnu koordinaciju univerzalnog morala,
prvo linog, zatim porodinog i na kraju socijalnog, prvi potinjavajui pametnoj disciplini osnovno ouvanje jedinke, druga teei
da prevagne koliko je mogue, simpatija nad egoizmom, i zadnji
da upravlja, sve vie i vie, skupom naih sklonosti prema sjajnim
indikacijama dovoljno razvijenog razuma, uvijek preokupiranog di
rektnim razmatranjima opte ekonomije, tako da obino doprino
si zajednikom cilju, svake, bilo koje, sposobnosti nae prirode, pre
ma zakonima koji su im svojstveni.
Nakon ove prethodne indikacije elementarnih teorija statike
sociologije, moramo sada pristupiti, u cijelom preostalom dijelu na
eg rada, kratkoj studiji ali direktnoj i kontinuiranoj, socijalne di
namike posveujui najprije slijedeu lekciju prvoj osnovnoj ocje
ni ljudske evolucije koja je sagledana u cjelini, shodno pravom optem duhu nove politike filozofije koja je dovoljno okarakterisana
u predzadnjem poglavlju.

253

PEDESET I PRVA LEKCUA

.1 '

,'j

Kratak sadraj Osnovni zakoni socijalne dinamike ili

opta teorija prirodnog napretka ovjeanstva
Da bi bolje ocijenili osnovne zakone socijalnog napretka, va
no je da njihovom direktnom izlaganju prethodi, ovdje, prvo krat
ko objanjenje neophodnog pravca ove velike evolucije kao i
njene same brzine i prirodne podreenosti njenih glavnih eleme
nata to spontano stvara razne pojmove koji su utvreni ve od
poetka ove knjige. Dakle, razmatrajui, sa najvieg naunog gle
dita, ukupnu cjelinu ljudskog razvoja prvo smo dovedeni da ga
obino shvatimo kao da se bitno zasniva na tome da sve vie i vi
e istakne karakteristine sposobnosti ovjeanstva, u poreenju sa
sposobnostima animalnosti, a, naroito, u odnosu na sposobnosti ko
je su nam zajednike sa svakim organskim carstvom mada ove nas
tavljaju da uvijek ine, neophodno, prvobitnu osnovu ljudske eg
zistencije kao i svakog drugog ivotinjskog ivota. U ovom filozof
skom smislu najuzvienija civilizacija mora biti, uglavnom, ocije
njena kao potpuno saglasna sa prirodom, poto ona stvarno ini sa
mo naglaenije prikazivanje glavnih svojstava nae vrste koja, u
poetku prikrivena neizbjenom tromou, su mogla postati dovolj
no izrazita samo na jednom visokom stepenu drutvenog ivota za
koji njihova iskljuiva namjena ne bi mogla biti osporena. Cio sis
tem bioloke filozofije tei da dokae, kao to sam to objasnio u
prethodnoj knjizi, da, u skupu ivotinjske hijerarhije, osnovno dos
tojanstvo, svojstveno svakoj rasi, je naroito odreeno optom nad
moi ivotinjskog ivota nad organskim ivotom koja je sve vie i
vie naglaena to se vie pribliavamo ljudskom organizmu. Sa
jednog takvog filozofskog gledita, naa socijalna evolucija ini,
dakle, realno, samo krajnji izraz opteg napretka koji se, bez pre
kida, nastavlja u svakom ivom carstvu, od jednostavnih biljaka i
najmanjih ivotinja, prelazei postepeno na zadnje parne ivoti
nje, penjui se, zatim, do ptica i sisavaca, i, kod ovih, postepeno se
diui ka mesoderima i majmunima: neophodna nadmo isto or
ganskih funkcija postajui svuda sve manje i manje oznaena, i

255

razvoj ivotinjskih funkcija u uem smislu, prvenstveno razvoj in

telektualnih i moralnih funkcija, nasuprot, sve vie i vie teei ka
ivotnom usponu koja ipak ne bi mogao biti potupno postignut,
ak ni u najvioj savrenosti ljudske prirode. Ova neophodna kom
parativna ocjena bitno odreuje prvi nauni pojam koji treba da
se napravi itavom ljudskom progresu, tako pripojenog univerzal
noj seriji ivotinjskog usavravanja iji najvaniji stepen on ostva
ruje, Generalna analiza naeg socijalnog napretka dokazuje, us
tvari, sa nepobitnom oiglednou, da, uprkos, potrebnoj nepromjenjljivosti raznih osnovnih dispozicija nae prirode, najuzviendje meu njima su u stalnom stanju relativnog razvoja koji sve
vie i vie tei da ih postavi, kad na njih doe red, u mone snage
ljudske egzistencije, mada jedan takav preokret prvobitne eko
nomije ne moe i ne mora nikada biti potpuno postignut. Tako ve
izgleda, prema prethodnom poglavlju, bitni karakter naeg socijal
nog organizma kada se ograniimo da ga razmatramo prvo u nje
govom isto spontanom stanju, ne obazirui se na njegovo oba
vezno kretanje. Aid, ova osobina mora biti, prirodno, naglaenija u
direktnom prouavanju njegovih stalnih promjena, kako to lako
potvruje prva generalna ocena njihove postepene sukcesije.
Objanjavajui na viem stepenu koji stalno raste, djelovanje
ovjeka ma spoljnji svijet, civilizacija izgleda da mora prvo da sve
vie i vie koncentriu nau .panju na brigama za samu nau ma
terijalnu egzistenciju ije odravanje i poboljavanje, naizgled i
ne glavni predmet veine drutvenih poslova. Ali dublje ispitivanje
pokazuje, naprotiv, da ovaj razvoj stalno tei da obezbijedi pre
vagu najvanijih sposobnosti ljudske prirode, bilo samom sigurno
u koju obavezno uliva u pogledu fizikih potreba ije razmatranje
postaje tako sve manje i manje obuhvatno, bilo direktnim i stalnim
podsticanjem koje on obavezno daje intelektualnim funkcijama ak
i drutvenim osjeanjima iji mu je dvostruki postepeni uspon zais
ta neophodan. U naem socijalnom djetinjstvu, instinkti koji se od
nose na materijalno ouvanje su toliko nadmoniji da sam seksual
ni instinkt, uprkos njegovoj gruboj primitivnoj energiji, je prvo u
tome bitno nadmaen 1 : domaa osjeanja su onda, bez ikakve sum
nje, mnogo manje naglaena a socijalna su ograniena na jedan
neprimjetni dio ovjeanstva van kojeg sve postaje stranac i ak

neprijatelj ; razne strasti pune mrnje ostaju sigurno, nakon fi

zikih apetita, glavna uobiajena pokretaka snaga ovjekove eg
zistencije, Sa ovih razliitih aspekata, neosporno je da stalni uspon
civilizacije obavezno razvija, sve vie i vie, nae najuzvienije
sklonosti i naa najplementija osjeanja koja, kao jedina mogua
osnova ljudskih udruivanja, moraju da tu spontano prime sve specijalniju kulturu. Sto se tie intelektualnih sposobnosti, uobiaje
na nesmotrenost koja, usred najvanijih potreba, karakterie pri
mitivni ivot, konstatuje malo stvarnog uticaja koji razum vri on
da na opte ovjekovo ponaanje: ove sposobnosti su tamo, uosta
lom, jo veoma umrtvljene, ili bar tu ima naglaene aktivnosti sa
mo kod inajinferiornijih meu njima, one koje se neposredno odno
se na rad spoljnjih ula; sposobnosti apstrakcije i kombinacije os
taju skoro potpuno inertne osim nekih kratkih izuzetnih poleta a
gruba radoznalost koju nevoljno uliva spektakl prirode se onda pot
puno zadovoljava najmanjim skicama teolokog objanjenja, naj
zad, igre koje se prvenstveno odlikuju estokom muskulatornom
aktivnou i koje, uzdiui se jedva do jednostavnog pokazivanja
jedne isto fizike spretnosti, su tu, obino, tako malo povoljne za
razvoj inteligencije kao i za razvoj drutvenosti. Zbog svih ovih
razloga, superiornost civilizacije koja se stalno poveava je, si
gurno, jo nepobitnija nego u moralnom odnosu tako da ne izisku
je, ubudue, nikakvo formalno dokazivanje. Sa bilo kog aspekta
da se prouavala egzistencija ovjeka uporeena sa raznim uzas
topnim epohama drutva, stalno e se, dakle, uoiti da se opti re
zultat nae osnovne evolucije ne sastoji samo u tome da pobolja
materijalni poloaj ovjeka stalnim irenjem njegovog djelovanja
na spoljnji svijet, nego isto tako i, naroito, da razvije, sve jaom,
i jaom vjebom, nae najuzvienije sposobnosti, bilo umanjujui
neprestano vladavinu fizikih apetita 1 , i stimuliui vie razne dru
tvene instinkte, bilo stalno izazivajui uspon intelektualnih funk
cija, ak i najuzvienijih, i spontano poveavajui uobiajeni uticaj
razuma na ovjekovo ponaanje. U tom smislu, individualni raz
voj u broj i blioj uzastopnosti iji se skup onda moe bolje ocije-

Pretjerana prodrtjivost, estoki ukus za razne fizike stimulanse

se stalno javljaju u primitivnom ivotu kada oskudica koju on mora
tako esto da stvara tu ne namee nevoljnu suzdrljivost koja je, vrlo
esto, obmanjivala. Isto je to tako, u osnovi, uprkos stanju golotinje,
to se tie ljubaivi prema ukrasu koji je tada naroito oznaen sa ma
nje vie komplikovanim tetoviranjem: on je tu, obino, sigurno mnogo
vie naglaen nego ikod civliaovanifa mukaraca.

1
Ljudska priroda ne bi, bez sumnje, nikada mogla realno doi do
te prefinjene osjetljivosti kojoj su moda sanjale neke zanesene
mate ili bolje boleljive, da se rairi, u neku ruku, na neke uobiajene
potrebe inkreta, to osjeanje stida koje, jo od poetka civilizacije pra
ti sve vie i vie zadovoljenje raznih potreba ekskreta. Ali nije manje
neosporno da stalno odravanje nae materijalne egzistencije dabija sve
manje i manje iskljuivu vanost postepenim razvojem ljudske evolu
cije i sve manje i mamje okupira nae misli u skupu realnog ivota.
Jednom rijeju, razna razmatranja, isto lina, tee sve vie i vie da
se izbriu, u svakom pogledu, pred direktno socijalnim razmatranji
ma.

256

257

niti, mada je manje naglaen. Tako, jedan i drugi imaju, bitno, za

zajedniki cilj da podrede, koliko je to mogue, normalno zadovo
ljenje linih instikata uobiajenom radu socijalnih instikata, i, u is
to vrijeme, da potine nae razne, bilo koje, strasti, pravilima ko
je je sve jaa i jaa inteligencija nametnula u cilju sve veeg identifikovanja jedinke sa vrstom. Sa anatomskog gledita, mogla bi se
jasno okarakterisati jedna takva tenja, predstavljajui da se ona
naroito sastoji u tome da se radom odredi sve vei i vei uticaj
kod raznih organa cerebralnog aparata to se vie udaljavaju od
vertebralne zone da bi se pribliili frontalnoj zoni. Takav je, uos
talom, idealni tip ije sve savrenije ostvarenje obavezno karakterie spontani tok ljudske evolucije, bilo kod jedinke bilo, na mno
go veem stepenu, kod same vrste, mada, nai, bilo koji napori ni
kada ne mogu da nas stvarno dovedu do ove osnovne granice. Je
dan slian pojam omoguava da se, obino, lako razlikuju odgova
rajui djelovi prirode i vjetina u naem stalnom razvoju koji tre
ba da bude ocijenjen kao potpuno prirodan u tome to tei da se
sve vie i vie obezbijedi prevagu glavnih atributa ovjenosti ko
ja je uporeena sa ahimalnou, uspostavljajui vladavinu sposob
nosti koje su, zaista, odreene da upravljaju svima drugima: ali
koja se u isto vrijeme pojavljuje kao sasvim vjetaka poto mora
da se sastoji u sticanju, sa odgovarajuim radom naih raznih spo
sobnosti, jednog uspona koji je utoliko vie naglaen za svaku od
njih to je ona prvobitno manje jaka, odatle direktno proizilazi na
uno objanjenje ove vjene borbe izmeu nae ovjenosti i nae
animalnosti koja je, uvijek, priznata, jo od poetka civilizacije, od
strane svih istraivaa ovjeka i ve primijenjena u toliko raznih
oblika prije nego to je pozitivna filozofija mogla da utvrdi njen
pravi karakter.
Poto je neophodan prava cjeline ljudske evolucije tako do
voljno definisan ovom prethodnom ocjenom, mi sada moramo razmatratti ovu evoluciju prema njenoj osnovnoj i zajednikoj brzini,
ne obazirui se na bilo koje razlike koje mogu nastati, bilo od kli
me, bilo od rase ili svih drugih modifikatorskih uzroka kojima
sam prethodno utvrdio da je stvarni uticaj morao biti', koliko je to
mogue, sistematski ostranjen u prvom racionalnom nacrtu soci
jalne dinamike. Dakle, ograniavajui se, u ovom smislu, na same
univerzalne uzroke, prvo je evidentno da ova brzina mora da bu
de bitno odreena prema kombinovanom uticaju glavnih prirodnih
uslova koji se odnose, s jedne strane, na ljudski organizam, sa dru
ge strane na sredinu gdje se on razvija. Ali, sama nepromjenjljivost
ovih raznih osnovnih uslova, stroga nemogunost da se obustavi ili
smanji njihova vladavina, ne dozvoljavaju uopte da se tano iz
mjeri njihova odgovarajua vanost, mada mi ne moemo nikako
sumnjati da je na spontani razvoj morao biti obavezno ubrzan ili
usporen svakom povoljnom ili protivnom promjenom za koju bi

pretpostavili da djeluje pod ovim razliitim elementarnim utioajima, bilo organskim, bilo anorganskih, zamiljajui napr. da na ce
rebralni aparat ponudi najmanju anatomsku inferiornost frontalne
zone ili da naa planeta postane vea ili manje naseljena, itd. So
cioloka analiza bi, dakle, mogla po svojoj prirodi da dovoljno pos
tigne, u tom pogledu, samo generalne uslove jednostavno sporedne,
zbog znatnih promjena na koje oni moraju biti spontano osjetljivi.
Meu ovim sporednim ali stalnim snagama koje pomau, da
se odredi prirodna brzina ljudskog razvoja, moe se, prvo, nazna
iti, prema Zoru Leroju, stalni uticaj dosade, uostalom jako pre
tjeran i ak pogreno ocijenjen od strane ovog otroumnog filozo
fa. Kao i svaka druga ivotinja, ovjek ne bi mogao biti srean bez
dovoljno kompletne aktivnosti njegovih, bilo kojih, razliitih spo
sobnosti, slijedei stepen intenziteta i ouvanja koji je pametno
srazmjeran sa unutranojm aktivnou svake od njih: ma kakva
bila stvarna situacija, on neprestano tei da ispuni, koliko je to mo
gue, ovaj neophodni uslov sree. Naglaenija tekoa koju mora
da osjeti da bi ostvario razvoj koji se slae sa posebnom superiornou njegove prirode, obavezno ga ini vie podlonim nego druge
ivotinje ovom vanom stanju teke malaksalosti koje oznaava is
tovremeno, stvarno postojanje sposobnosti i njihovu nedovoljnu
aktivnost i koje bi, ustvari, postalo, isto tako, nespojivo bilo sa
idealnom snagom koja je spontano osjetljiva na neumorni rad. Jed
na takva dispozicija, u isto vrijeme intelektualna i moralna, koju
vidimo svakog dana da jo pobuuje, sa toliko napora, sve prirode
obdarene nekom energijom, je morala, bez sumnje, snano dopri
nijeti, u djetinjstvu ovjeanstva, da se ubrza na spontani uspon
nemirnim pokretanjem koje ona nadahnjuje, bilo zbog eljnog is
traivanja novih izvora emocija, bilo zbog jaeg razvoja nae vlas
tite direktne aktivnosti. Ipak, ovaj sporedni uticaj je mogao pos
tati vrlo naglaen samo u socijalnom stanju koje je ve dosta na
predno da bi tano osjetili potrebu, prvo tako slabu, da se pokre
nu, kad na njih doe red, najvanije sposobnosti nae prirode koje
su u tome tako najmanje energine. Najnaglaenije sposobnosti, tj.
najmanje uzviene, doputaju jednu tako prikladnu vjebu, da, bi
u normalnom stanju, malo mogle da imaju za posljedicu pravu do
sadu, pogodnu da proizvede srenu cerebralnu reakciju: primitivni
ljudi, kao i djeca, se uopte ne dosauju jer njihova fizika aktiv
nost, onda jedino vana, nije uopte sputana; laki i produeni san
ih bitno spreava, poput ivotinja, da teko osjete njihovo intelek
tualno mrtvilo. Tako, prikazujui dosadu kao glavnog izvornog po
kretaa naeg socijalnog razvoja, 2. Leroj je iracionalno pomijeao
jedan simptom sa jednim principom, osim evidentne greke koja
mu je iskljuivo inila da ovjeku pripie jedino takvo svojstvo. Aid,
pored ove pogrene ocjene bilo je, ipak, neophodno da se ovdje uk
ratko iznese Visoko obavezno uee ovog opteg uticaja da bi se

258

259

pletno zbog nemogunosti da se direktno plasira u pravom smislu

i u tanom upravljanju prethodnih radova, nemogunost utoliko
naglaenija ukoliko novi saradnici imaju lino vie realne vrijed
nosti. Kontinuitet stalnih napora moe biti potpuno uspostavljen
izmeu raznih individua samo u pogledu krajnje jednostavnih ope
racija i skoro potpuno materijalnih, gdje razne ljudske snage mo
gu lalko da se dodaju: on ne bi mogao nikada da se organizuje na
zaista zadovoljavajui nain za najtee i najvanije radove, gdje
nita ne bi moglo dovoljno zamijeniti dragocjeni uticaj jednog pos
tojanog jedinstva; intelektualne i moralne sinage ni jesu pogodnije
za komadanje i sabiranje izmeu nasljednika nego izmeu savremenika; i bilo ta da tome mogu da misle sistematski branioci
bezgraninog rasipanja individualnih napora, izvjesna koncepcija
je fetalno neophodna za izvravanje ljudskog progresa.
Mi moramo, najzad, da ukratko iznesemo meuglavnim uzro
cima koji spontano mijenjaju onovnu brzinu nae socijalne evo
lucije, prirodno poveanje ljudske populacije koje naroito dopri
nosi stalnom ubrzanju ovog velikog kretanja. Ovo poveanje je
uvijek bilo gledano tano kao najmanje dvosmisleni simptom pos r
tepenog poboljanja ljudskog poloaja, i nita ne bi moglo, bez
sumnje, biti nepobiitnije kada se sagleda ovo poveanje u skupu
nae vrste, ili bar izmeu svih zaista solidarnih nacija na izvjes
nom stepenu. Ali, ovdje se nipoto ne radi jednom takvom raz
matranju koje je suvie neosporno danas, pored pretjeranih ili ak
pogrenih kritika naih ekonomista: ono bi bilo, uostalom, oito
strano naoj sadanjoj temi. Moram, sada, samo da naznaim pro
gresivno zgumenjavanje nae vrste kao zadnjeg generalnog elemen
ta koji pomau da se regulie stvarna brzina socijalnog kretanja.
Moe se, prvo, lako priznati da ovaj uticaj uvijek mnogo doprinosi,
naroito u poetku, da se odredi ukupnom ljudskom radu, jedna
sve specijalnija podjela obavezno nespojiva sa suvie malim bro
jem saradnika. Osim toga, sa intimnijim i manje poznatim svojst
vom, mada jo vanijim, jedno takvo zgumenjavanje stimulie di
rektno, vrlo jako, bri razvoj socijalne evolucije, bilo gurajui je
dinke da ine nove napore da bi sebi obezbijedile, najprefinjenijim sredstvima, egzistenciju koja bi drugaije postala tea, bilo pri
moravajui drutvo da reaguje sa upornijom i bolje konoentrisanom energijom da bi se dovoljno borilo protiv jaeg uspona poseb
nih odstupanja. I kod jednog i kod drugog razloga, vidi se da se
ne radi ovdje, uopte, apsolutnom poveanju broja pojedinaca
ve naroito njihovoj intenzivnijoi saradnji u datom prostoru
shodno specijalnom izrazu koji sam upotrijebio i koii je oito primjenjljiv na velike centre populacije, gdie su. u svako doba. glav
ni progresi ovjeanstva morali da. zaista, stalno dobiiaju svoju
prvu Obradu. Stvaraiui nove potrebe i nove tekoe, ova postepe
na aglomeracija razvija, takoe. spontano nova sredstva, ne samo

262

to se tie progresa, ve takoe za sami poredak, neutraliui, sve

vie i vie, razne fizike nejednakosti i dajui, nasuprot, povea
ni uticaj intelektualnim i moralnim snagama koje se obavezno odr
avaju u njihovoj primitivnoj potinjenosti kod svake suvie male
populacije. Takav je, ukratko, stvarni uticaj jednog slinog stal
nog zgumenjavanja ne vodei rauna stvarnom trajanju njenog
formiranja. Ako se ona sada takoe, sagleda prema ovoj manje
vie veoj, brzini, bie lako da se tu otkrije novi uzrok generalnog
ubrzanja socijalnog kretanja, direktnim poremeajem koji tako mo
ra da bude izloen osnovni antagonizam izmeu instinkta ouva
nja i instinkta inovacije, ovaj zadnji morajui evidentno da dobi
je, jo od tada, znatno poveanje energije. U tom smislu, socioloki
uticaj za brim poveanjem populacije mora biti, po svojoj priro
di, bitno analogan ovom to smo upravo ocijenili za trajanje ovje
kovog ivota: jer je malo vano da ee obnavljanje jedinki za
visi od najmanje dugovjenosti jedinih ili breg poveanja drugih.
Nikakvo drugo ispitivanje nije, dakle, ovdje neophodno da bi se
okarakterisala i prirodna tenja ovog postepenog smanjenja u pe
riodu udvostruavanja populacije da vie ubrza socijalnu evolu
ciju, ulivajui novi polet duhu poboljanja. Ipak, zavravajui ove
kratke indikacije, ne treba propustiti da primijetimo, kao i u pret
hodnom sluaju da, kad bi ovo zgunjavanje i ova brzina uspjeli
da preu izvjesni odreeni stepen, prestali bi obavezno da favorizuju jedno takvo ubrzanje i, nasuprot, bi mu prouzrokovale spon
tano jake prepreke. Prva bi mogla biti shvaena kao dosta pretjera
na da bi ak pretstavljala nesavladive tekoe za odgovarajue od
ranje ljudske egzistencije sa nekim mudrim vjetinama za ije smo
se posljedice potrudili da ih izbjegnemo; a to se tie druge, mog
la bi se, bez sumnje, zamisliti dosta pretjeranom da bi se radikal
no suprastavila neophodnoj stabilnosti drutvenih poduhvata, na
nain da sa iziednai sa znatnim smanjenjem nae dugovjenosti.
Ali, prvo reeno, stvarno kretanie ljudske populacije je uvijek do
sada ostalo, ak i u najpovoljniiim sluajevima, pored iracional
nih pretjerivanja Maltusa, vrlo podreen prirodnim granicama gdje
moraju poeti t a k v e neprilike kojima se moglo empirijski imati
jedna slaba predstava samo orema izuzetnim prevratima, ponekad
uslovlienim vrlo velikim i suvie naglim migracijama, uostalom,
vrlo rijetko izvrenim. Nae potomstvo, u jednoj vrlo dalekoj bu
dunosti, da bi moglo danas inspirisati ikakvu razumnu preokupa
,:
ciju, mae samo da se mnogo brine ovoi dvostrukoj spontanoj
tenji kojoj e malenkost nae planete i potrebno ogranienje bilo
kojeg skupa ljudskih resursa, morati kasnije pridavati veliku va
nost kada e naa vrsta, dospjela do ukupne populacije, otprilike
desetostruke od sadanje stope, biti svuda tako zgusnuta kao to
je to ve zapadnoj Evropi. U ovoj neizbjenoj epohi, kompletniji
razvoj ljudske prirode i tanije poznavanja pravnih zakona soci-

263

jalne evolucije, dae sigurno, da bi uspjeno odoljeli takvim des

truktivnim uzrocima, nova sredstva raznih vrsta kojima ne bi
mogli jo formirati nikakvu jasnu ideju a da, uostalom, ne treba
da se da ovdje, zatim, ispita da li e uvijek tu postojati, u tom
smislu, dovoljna ukupna kompenzacija.
U jednoj ovakvoj brzoj ocjeni raznih optih elemenata koji
doprinose da se promijeni jednim, manje vie mjerljivim utieajem,
osnovna brzina ljudskog razvoja, ne bih mogao vjerovati da sam
dovoljno okarakterisao niti ak naveo kako treba, sve realne uz
roke koji uestvuju u ovom, duboko sloenom odreivanju, i ko
jima bi jedna metodska i specijalna rasprava politike filozofije
mogla sama ponuditi analizu i koordinaciju. Ali, meu sporednim
uticajima, ostranjujui kao to sam to morao, sve to se tie bilo
kojih poremeaja i vezujui se jedino za apstraktno prouavanje
ove teke teme, vjerujem da sam dosta razmatrao glavne meu
njima, bilo radi kasnijeg korienja jednog takvog pojma u nas
tavku naeg rada, bilo, ak, da bi unaprijed oznaio prirodni obim
jedne sline operacije u svakom drugom analognom razlogu koji
bi eljeli da zatim razmatramo. Da bi ovdje potpuno pripremili
direktno objanjenje osnovnih zakona socijalne dinamike, sada
mi ostaje, dakle, samo da vrlo kratko definiem glavinu podree
nost koju moraju stalno imati, meu njima, razni aspekti ljud
skog razvoja, kao to sam to najavio u poetku ovog poglavlja.
Uprkos neizbjenoj solidarnosti koja neprestano vlada, pre
ma ve utvrenim principima meu raznim elementima nae so
cijalne evolucije, treba, isto tako, da usred njihovih uzajamnih
stalnih reakcija, jedan od ovih generalnih poredaka progresa bude
spontano jai, tako da obino utisne na sve druge, neophodni poet
ni impuls, mada on mora kasnije da dobije, kad na njega doe red,
novi polet od njihove vlastite evolucije. Dovoljno je da se odmah
odvoji ovaj jai elemenat ije e razmatranje morati da upravlja
cjelinom naeg dinamikog izlaganja, a da se, uostalom, ne okupi
ramo izriito specijalnom podreenou drugih prema njemu ili
meu njima, to e se, zatim, dovoljno manifestvovati spontanim
izvrenjem takvog rada. Dakle, tako smanjeno opredjeljenje ne bi
moglo imati nikakvu veliku tekou poto je dovoljno da razliku
jemo socijalni elemenat iji bi razvoj mogao biti najbolje shvaen,
apstrahujui od njega sve ostale i red njihove univerzalne neop
hodne povezanosti, dok bi se pojam tome, naprotiv, neizbjeno
stvorio u direktnom razmatranju ovih. U tom dvostruko odluu
juem karakteru ne bi mogli oklijevati da postavimo, u prvi red,
intelektualnu evoluciju, kao obavezno jai princip itave evolucije
ovjeanstva. Ako intelektualno gledite mora da preovlada. kao
to sam .to objasnio u prethodnom poglavlju, u jednostavnoj sta
tikoj studiji socijalnog organizma u uem smislu, utoliko prije ,bi
to moralo biti, isto tako, za direktno prouavanje opteg kretanja

264

ljudskih drutava. Mada naa slabi um ima tu, bez sumnje, neop
hodnu potrebu za poetnim buenjem i stalnom stimulacijom koji
pobuuju apetite, strasti i osjeanja, meutim, ba se pod njenom
obaveznom upravom to se je uvijek morao vriti sav ljudski nap
redak. Samo je tako i pod sve naglaenijim uticajem uma na opte ponaanje ovjeka i drutva, postepeni razvoj nae vrste mogao
stvarno dobiti ove osobine stalne regularnosti i postojanog konti
nuiteta koje ga duboko odlikuje od nejasnog, nevezanog i jalovog
poleta, najuzvienijih ivotinjskih vrsta, mada se, nai apetiti, na
e strasti i ak naa primitivna osjeanja bitno nalaze kod mnogih
meu njima i sa jaom snagom, bar u vie vanih pogleda. Ako
statika analiza naeg socijalnog organizma to pokazuje, oslanja
jui se konano, neophodno, na izvjestan sistemu osnovnih milje
nja, kako bi postepene promjene jednog takvog sistema mogle da
ne vre preovlaujui uticaj na uzastopne promjene koje mora
da ima stalni ivot ovjeanstva? Tako u svim vremenima, od pr
vog uspona filozofskog genija, uvijek se priznalo, na manje vie
razliit ali stalno nepobitan, nain da istorijom drutva prije sve
ga vlada istorija ljudskog duha. Javni razum je ak, ve dugo vre
mena, duboko potvrdio ovu optu ocjenu, utvrujui spontano, u
svim civilizovanim jezicima, karakteristinu sinonimiju
izmeu
termina koji su odreeni da opiu, u bilo kojem anru, glavni up
ravljaki uticaj i rijei posveene za specijalno oznaavanje naeg
misaonog organa. Tako prema evidentnoj naunoj potrebi da koor
dinira ukupnost istorijske analize u odnosu na najmoniju evolu
ciju, da bi sprijeila konfuziju i nejasnou koje bi svaki drugi raz
voj neizbjeno proizveo, bilo u izlaganju, bilo ak u koncepciji, jed
nog takvog sistema solidarnog i simultanih razvoja, moramo, zais
ta, ovdje izabrati ili bolje sauvati optu istoriju ljudskog duha
kao prirodnog i stalnog vou svakog istorijskog prouavanja o
vjeanstva. Sa manje shvaenim nastavkom istog principa ali, is
to tako, strogim i neophodnim, trebae naroito da se veemo u
ovoj intelektualnoj istoriji, za prethodno razmatranje najoptijih
i najapstraktnijih koncepcija koje specijalnije zahtijevaju rad na
ih najvanijih mentalnih sposobnosti iii organi odgovaraju pred
njoj strani frontalne zone. To je. dakle, postepena ocjena osnovnog
sistema ljudskih miljenja koja se tiu skupa
bilo kojih pojava,
jednom rijeju, opta istorija f i l o z o f i j e , uostalom, ma kakav
bio njen stvarni teoloki, metafiziki ili pozitivni smisao, koja e
morati obavenzo da upravlja racionalnom koordinacijom nae isto
rijske analize. Svaka druPa bitna grana intelektualne istorije. ak
i istorije lijepih umjetnosti (raunajui tu i poeziju). i pored njene
velike vanosti, ne bi mogla bez velikih opasnost da bude vjetaki
oozvana u ovu neprohodnu funketiu zato to izraajne sposobnosti,
ue vezane za osieanie sposobnosti i iji se organi. ustvari, vie
pribliavaju srednjem dijelu mozga u uem smislu, su morale bi-

265

ti cijelo vrijeme podreene, u stvarnoj ekonomiji socijalnog kreta

nja, sposobnostima direktne 'koncepcije, ne izuzimajui epohe nji
hovog veeg i stvarnog uticaja. Jedina nauna nezgoda, svojstve
na jednom takvom specijalnom izboru, je da odreuje da se pone
kad zanemari osnovna uzajamnost, u toku istorijskih radnji, svih
razliitih sastavnih djelova ljudskog razvoja: ali bi ova nesrena
tenja, isto tako, proizilazila iz svakog drugog analognog izbora, a,
meutim, bilo koji izbor je striktno potreban. Slina opasnost mo
ra ak biti manje jaka i manje neizostavna kada se radije up
ravlja cjelinom istorijske analize prema socijalnom elementu koji
je stvarno najvie uticao na ukupnu evoluciju i ije razmatranje
mora, ustvari, spontano podsjeati na razmatranje svih drugih.
Ali, jedno takvo svojstvo ne bi moglo osloboditi od striktne ra
cionalne obaveze da sebi predoi, koliko je to mogue, svim potreb
nim sredstvima, direktni i stalni pojam univerzalne povezanosti
razliitih aspekata socijalnog razvoja, za koji naa slaba inteligen
cija mora biti samo suvie sklona, naroito nakon disperzivnih na
vika u nae vrijeme za pretjeranom specijalnou, da izgubi iz vida
neophodno jedinstvo. Najbolji kriterijumi koje moe dopustiti, u
ovom pogledu, priroda predmeta da bi sprijeila ili ispravila zab
lude koje mogu proizii iz suvie izolovane istorijske prevage, se
sastoje u estom poreenju meu nj ma, raznih glavnih djelova
ovog opteg razvoja da bi se uvjerili da li promjene za koje smo
vjerovali da primjeujemo u jednom od njih odgovaraju, ustvari,
na promjene koje su ekvivalentne u svakoj od drugih: bez sline
provjere, poetne promjene bi bile vjerovatno loe ocijenjene, bilo
zbog pretjerivanja, bilo ak zbog iluzije, Priznae se, nadam se, u
nastavku ovog poglavlja i sve vie i vie u cijelom preostalom di
jelu naeg rada, da se ova racionalna potvrda spontano primjenju
je, na najviem nivou, na nau osnovnu konoapciju istorijske ana
lize. Da bi istakli, kako treba, jo od poetka, jedno takvo svojst
vo, bie mi dovoljno da ovdje dokaem da opti dinamiki zakoni
prvo izvedeni iz usamljenog posmatranja intelektualnog razvoja
ovjeanstva su potpuno u harmoniji sa ovima koje zatim otkriva
specijalno ispitivanje njegovog materijalnog razvoja: jedna takva
prirodna veza izmeu dvije najekstremnije granice mora oigled
no oznaiti, unaprijed, iz jaeg razloga, analognu pomo svih raz
liitih posrednih aspekata.
Poto smo prethodno okarakterisali prvo generalno upravlja
nje, zatim bitnu brzinu i na kraju neophodni poredak skupa ljud
ske evolucije, sada moemo pristupiti, bez ikakvog drugog uvoda,
direktnom ispitivanju osnovne koncepcije socijalne dinamike, raz
matrajui, naroito, shodno prethodnim objanjenjima, prirodne
zakone svojstvene neizbjenom razvoju ljudskog duha. Dakle, pra
vi nauni princip jedne takve teorije ini mi se da se u potpunosti
sastoji u velikom filozofskom zakonu kojeg sam otkrio 1822. god.

266

na stalnoj i neophodnoj uzastopnosti tri opta stanja, poetnog teo

lokog, prolaznog metafizikog i na kraju pozitivnog, kroz koje na
um uvijek prolazi u bilo kojoj vrsti spekulacija. Dakle, ovdje treba
da bude prirodno plasirana neposredna ocjena ovog zaista osnov
nog zakona koji je odmah namijenjen da slui kao stalna osnova
itavoj naoj istorijskoj analiza iji e glavni predmet biti obavez
no da joj objasni i razvije opti pojam, postepenim, irim i preciz
nijim korienjem u cijelom toku ljudske prolosti. Ma kakva mo
ra da bude prikladno, posebna tekoa jednog takvog poetnog is
pitivanja, ipak naznaena generalna objanjenja u ovom pogledu,
jo od poetka ove Rasprave a naroito, mnogobrojne primjene ta
ko odluujue kao i razliite, zakona tri stanja to sam zatim stal
no radio u prethodnim poglavljima i prvom dijelu ovoga, moraju
da mi, sreom, omogue da mnogo skratim ovdje ovo neophodno
direktno dokazivanje a da nikako ne nakodim njegovoj vlastitoj
jasnoi i da ne promijenim vie njegovu kasniju efikasnost.
Poto se italac tako unaprijed upoznao, kroz ovu dugu poste
penu pripremu sa tumaenjem i namjenom jednog takvog zakona,
bilo bi potpuno suvino da mu sada tome specijalno ukazujemo
na jednostavnu stvarnu provjeru u raznim, bilo kojim, djelovima
iz intelektualnog domena. Svi oni koji posjeduju neka realna zna
nja optoj istoriji ljudskog duha su morali, bez sumnje, da ve
izvre sami ovu neposrednu istorijsku potvrdu koja je prethodno
nepobitno oznaena za sve druge duhove, prema sadanjem toku
naeg individualnog razvoja, od djetinjstva do zrelosti, kao to
sam to pakazao u poetku prve knjige. Na ovu vanu provjeru se
mogu primijeniti razna, bilo koja, sredstva racionalnog istraivanja
koja smo priznali u etrdeset osmoj lekciji da treba da pripadaju
sociolokim prouavanjima, bilo ista observacija, direktna ili in
direktna, bilo ak eksperimentisanje, bilo, naroto, svaka od mno
gobrojnih formi koje se razlikuju od komparativne metode: se
damnaest godina stalnog razmiljanja ovoj velikoj temi kojoj
sam raspravljao u svim njenim stranama i koju sam podvrgnuo
svim moguim kontrolama, dozvoljavaju mi da unaprijed tvrdim,
bez i najmanjeg naunog oklijevanja, da e se uvijek vidjeti ova
razliita istraivanja, pojedinana ili ukupna, uraena kako treba,
da konano tee prema neodolj'ivijoj potvrdi jednog takvog istorijskog predloga koji mi izgleda sada tako potpuno dokazan kao
nijedna od optih injenica koje su sada prihvaene u drugim dje
lovima prirodne filozofije. Od otkrivanja ovog zakona tri stanja,
svi pozitivni naunici, obdareni za neki filozofski domet, su se za
ista sloili njegovoj posebnoj tanosti prema njihovim raznim od
nosnim naukama, mada ga svi nijesu. uopte. eksplicitno proglasi
li do sada. Jedine stvarne zamjerke koje sam obino sreo, se uopte
nijesu odnosile na samu injenicu, ve jedino na njegovu potpunu

267

univerzalnost u razliitim, bilo kojim, djelovima intelektualnog do

meta. Ova velika opta injenica mi izgleda ve tako implicitno
priznata od strane svih naprednih duhova ,u pogledu razliitih na
uka koje su danas pozitivne, tj. da je trostruka intelektualna evo
lucija sada prihvaena za sve sluajeve gdje je ona mogla da se bit
no izvri. Ne izgleda mi da se tu najmanja ikakva druga kapitalna
restrikcija osim takozvane nemogunosti da se tako proiri isti po
jam na socijalne spekulacije.
Ali ovo iracionalno ogranienje kojeg nikakav princip ne bi
zaista znao opravdati, realno znai, ustvari, samo sadanje neiz
vravanje potpune evolucije u pogledu jednog takvog reda koncep
cija, mada je, meutim, socijalna nauka ve izala, i pored njene
vee komplikacije iz isto teolokog stanja i da je ona, danas, pot
puno dostigla skoro svuda metafiziko stanje u uem smislu a da
jo nije, uostalom, direktno uzdignuta, ako to nije u ovoj Raspra
vi, na zaista pozitivno stanje. Ma kakva treba da izgleda privre
mena situacija koja je prikazana ovim empirijskim polu-uvjerenjem, jedna takva dispozicija bi bila, po svojoj prirodi, bitno ja
lova, suprostavljajui se svakoj optoj primjeni ovog zakona ije
se glavno filozofsko korienje mora precizno sastojati u stalnoj
regeneraciji socijalnih teorija. Ipak. samo vrijemo kojeg ne bi
moglo nita potpuno zamijeniti, e morati da postepeno razbije
ovo osnovno oklijevanje a da mi nije potrebno da ovdje dodam,
to se tie opte injenice koja je shvaena u svoj svojoj racio
nalnoj punoi, ikakvo direktno objanjenje neodoljivom dokaziva
nju koje bi spontano proizilo, tim povodom, iz itave ove knjige.
Zato da se zaustavljam da specijalno uvjeravam one koji bi na
kon takvog itanja nastavili da dogmatski podre nemogunost da
se drutvena nauka uini tako Do?itivnom kao sve druge manje
komplikovane uprkos evidentnoj realizaciji koja se raa iz ove
zadnje filozofske transformacije.
Iz ovih razloga ne moramo, dakle, insistirati, ovdje, ni na kak
vu neposrednu istorijsku provjeru nae trostruke osnovne evolucije
ljudskog duha; svaki e italac moi bez muke da spontano obavi
ovaj prethodni rad ako ga nije ve dovoljno skicirao u toku pos
tupne studije prethodnih knjiga. Ali. u protivnom, mnogo je va
no da se specijalna panja direktno koncentrie na filozofskom ob
janjenju ovog velikog zakona koji bi u stanju jednostavne opte
injenice ostao obavezno lien njegove glavne naune efikasnosti.
Ova empirijska optostruna koja bi. u svakoj drugoj nauci mogla
ve da ima dovoljnu vrijednost, ne bi mogla da potpuno odgovara
pravoj prirodi sociologije prema utvrenim logikim principima,
tim povodom u etrdeset o?moi lekciji. U jednoj takvoj nauci, smo
priznali karakteristinu mogunost da tu shvatimo a priori sve
osnovne odnose fenomena, nezavisno od njihovog direktnog is-

268

traivanja prema neophodnim osnovama koje su unaprijed date

biolokom teorijom ovjeka. Tako, znamo da odgovarajue kori
enje ovog vanog svojstva moe samo da sociolokim naukama da
svu racionalnu energiju koja im je neophodna da prevaziu do
voljno naglaene prepreke koje mora da susretne njihovo realno
objanjenje: pored toga to jedna takva kontrola mora sadrati
obino naj nepobitni ju potvrdu bitne tanosti istorijskih indukcija
u uem smislu. Dakle, jedna takva operacija ne bi mogla, bez sum
nje, i zbog jednog i zbog drugog razloga predstaviti ni u kojem
sluaju, vaniji interes osim u pogledu najosnovnijeg zakona koja
moe ikada biti primijenjen na skup socijalne dinamike. Moramo,
dakle, da ovdje paljivo okarakteriemo razne opte motive crplje
ne iz tanog poznavanja ljudske prirode koji su morali vratiti jed
nim neizbjenim i jednim drugim neophodnim dijelom ovu obavez
nu sukcesiju socijalnih fenomena koji su direktno razmatrani to
se tie intelektualne evolucije koja bitno dominira njihovim glav
nim razvojem. Ipak, poto sam ve dovoljno oznaio, tim povodom,
isto logine motive, prvo u prethodnoj raspravi prve knjige, a,
zatim, u mnogo vanih prilika u toku cijele ove Rasprave, moi u,
vraajui tamo, unaprijed, itaoca, da se pozabavim naroito sada
moralnim i socijalnim motivima a da se ne izloim, uostalom, da
u nezgodno vrijeme razlanim filozofsko prikazivanje iji su svi
djelovi spontano uzajamni.
Neizbjena potreba jedne takve intelektualne evolucije ima kao
prvi osnovni princip primitivnu tenju ovjeka da nehotino pre
nese intimno osjeanje svoje vlastite prirode na univerzalno ra
dikalno objanjenje svih, bilo kojih, fenomena. Mada se. upravo,
tano upozoreno, od posebnog uspona filozofskog genija, da je os
novna tekoa da sebe upoznamo, ne treba upote pridavati ap
solutan smisao ovoj optoj napomeni koja se moe odnositi samo
na vrlo napredna stanja ljudskog razuma. Coveiji duh je morao,
zaista, da dospije do znatnog stepena prefinjenosti u svojim uobi
ajenim razmiljanjima prije nego to je mogao da se zaudi od
svojih vlastitih djela, odvijajui na njemu samom spekulativnu
aktivnost koju je spoljnji svijet morao prvo tako iskljuivo da iza
zove. Ako se ovjek, s jedne strane, posmatra obavezno, u poetku,
kao centar svega on je onda, s druge strane, ne manje neizbjeno
sklon da se izdigne, takoe, u univerzalni tip. On ne bi mogao za
misliti drugo primitivno objanjenje za druge, bilo koje, fenome
ne osim da ih uporedi, koliko je to mogue, sa svojim vlastitim
radnjama, jedinim kojima moe ikada da vjeruje da razumije
bitni nain nastajanja prirodnim osjeajem koji ih direktno prati.
Moe se, dakle, ustanoviti, okreui obini aforizam da ovjek,
nasuprot, poznaje bitno prvo samo sebe: tako, sva njegova primi
tivna filozofija mora, uglavnom, da se sastoji od toga da prenese,
manje ili vie sreno, ovo jedino spontano jedinstvo na sve druge
269

subjekte koji mogu postepeno da privuku njegovu nastalu panju.

Kasnija primjena koju on uspijeva da postepeno uspostavi od pro
uavanja spoljnjeg svijeta na prouavanje svoje vlastite prirode,
ini konano najnepobitniji simptom njegove pune filozofske zre
losti, danas ak jo suvie nekompletne, kao to sam to objasnio u
dovoljno u etrdesetoj lekciji, gdje smo visoko okarakterisald jed
nu takvu podreenost kao prvu potrebnu osnovu pozitivne biolo
gije. Ali, u poetku, jedan potpuno obrnut duh neizbjeno upravlja
svim ljudskim teorijama, gdje je svijet, nasuprot, uvijek podreen
ovjeku, kalko u spekulativnom tako i u aktivnom poretku. Bez
sumnje, na um e, najzad, dostii savrenu normalnu racionalnost
samo prema osnovnom pomirenju ova dva velika filozofska pravca
koja su do sada antagonistiki ali koji mogu postati dovoljno kom
plementarni jedna od drugog: nadam se da sam, zaista, prikazao,
na kraju ove knjige, da je ovo pomirenje ubudue mogue, a nje
gov glavni princip e sainjavati najbitniji zakljuak cijele ove
Rasprave. Ma ta da bude, jedna takva harmonija koja danas moe
biti jedva nasluena sa najveim naporom filozofskog genija, nee
moi, zaista, nikako da upravlja prvim sontanim usponom ljud
skog razuma. Dakle, u stvarnoj potrebi da se onda izriito prati
jedan od ova dva obrnuta toka, na um ne bi mogao, bez sumnje,
da oklijeva, uza sve to je izbor bio fakultativan, da uzme onaj
koji direktno proizilazi iz jedinog prirodnog mogueg polazita. Ta
kav je, dakle, prirodni poetak teoloke filozofije iji se pravi os
novni duh sastoji, zaista, u tome da objasni unutranju prirodu
fenomena i njihov nain nastajanja uporeujui ih, koliko je mo
gue, sa radnjama koje su nastale ljudskom voljom prema naoj
prvenstvenoj tenji da gledamo sva, bilo koja, bia kao da ive
ivotom koji je analogan naem i, uostalom, najee vii, zbog nji
hove vee uobiajene energije, kako sam to oznaio 1829. god., u
prvom lanku mojih Filozofskih razmatranja naukama i nau
nicima. Ovo osnovno sredstvo je tako visoko iskljuivo da je o
vjek mogao da odoli tome, ak u najnaprednijem stanju njegove
intelektualne evolucije, samo realno prestajui da prati ova ne
dostina istraivanja da bi se, ubudue, ograniio na sam odrei
vanje jednostavnih zakona pojava apstrahujui njihove uzroke u
uem smislu: raspoloenje duha koji evidentno pretpostavlja jed
no kasno sazrijevanje ljudskog razuma. Kada, jo danas, trenutno
oduzet ovoj nedavnoj pozitivnoj disciplini, ljudski genije tei da
pree, takoe, ove neizbjene granice, ponovo nevoljno pada. bilo
to u pogledu najmanje komplikovanih fenomena, u primitivni cen
tar spontanih zabluda, jer ponovo, obavezno, uzima jedan cilj i
jednu polaznu taku koji su bitno analogni, pripisujui nastajanje
fenomena specijalnim voljama, uostalom, unutranjim ili, manje
vie. iSpoljanjim. Da bi se. ovdje, ograniio samo na jedan pot
puno odluujui primjer kojem e svako moi da lako doda mnogo

270

ekvivalentnih sluajeva, bie mi dovoljno da naznaim u jednoj

vrlo bliskoj epohi, u jednoj naunoj temi, tako jednostavnoj ka
i moguoj, znamenitu filozofsku zabludu slavnog filozofa Malbrana
koja se odnosi ina osnovno objanjenje matematikih zakona ele
mentarnog sudara vrstih tijela. Kada jedan takav duh, u jednom
tako prosveenom Vijeku nije konano mogao da zamisli drugo real
no sredstvo da objasni slinu teoriju sem formalno pribegavajui
stalnom djelovanju direktnog i specijalnog provienja, slina pro
vjera mora, bez sumnje, uiniti potpuno neminovnom neizbjenu
tendenciju naeg uma ka jednoj radikalno teolokoj filozofiji, sva
ki put sada elimo da prodremo u bilo kojem svojstvu do unut
ranje prirode pojava, prema optoj dispoziciji koja obavezno karakterie sve nae primitivne spekulacije.
Ova neodoljiva spontanost koja potie iz teoloke filozofije i
ni njeno najosnovnije svojstvo i prvi izvor njenog dugog neop
hodnog uspona. Karakteristina namjena jedne takve filozofije,
jedine sposobne da otvori naem intelektualnom razvoju neophodni
prvobitni izlaz, zaista, odmah iz toga proizilazi. Jo od poetka ove
Rasprave, a, zatim, u svim njenim raznim djelovima, dovoljno srno
priznali primitivnu nesposobnost u bilo kojem predmetu, neke, za
ista, pozitivne teorije, tj. svake racionalne koncepcije koja je zas
novana na odgovarajuem sistemu prethodnih posmatranja; poto,
nezavisno od znatnog vremena koje evidentno zahtijeva spora kumulacija takvih posmatranja, na duh ne bi, ak, mogao da ih
preduzme a da nije prvo upuen a, zatim, stalno ubrzavan nekim
prethodnim teorijama. iSvaka od bitnih grana prirodne filozofije
nam je postepeno pruila nove motive da provjerimo da, ma ta
se tome moglo rei, apsolutni empirizam bi bio ne samo potpu
no jalov, ve ak radikalno nemogu naem umu koji, ni u kojoj
vrsti, ne bi evidentno mogao da se lii bilo koje doktrine, realne
ili nestvarne, nejasne ili precizne, koja je naroito odreena da sa
kupi i stimulie svoje spontane napore da bi usostavila neophodni
spekulativni kontinuitet, bez kojeg bi se mentalna aktivnost oba
vezno ugasila. Zato, npr. nae ogromne naune kompilacije to
bonjih meteorolokih o b s e r v a c i j a su, danas, tako dubokoliene svake prave koristi i ak svakog ozbiljnog znaenja? To je,
bez sumnje, zbog njihovog nesvjesno empirijskog karaktera. One
ne bi mogle dobiti stvarnu vrijednost i nee postati osjetljive na
spekulativnu efikasnost osim kada budu obino voene teorijom
u uem smislu, ma kako da je ona morala da bude u poetku hepotetina. Oni koji bi oekivali, u protivnom, da, u jednoj tako
komplikovanoj temi; ova teorija bude sugerisana samim opserva
cijama potpuno poriu obavezni tok ljudskog duha koji je, do naj
jednostavnijih istraivanja morao da uvijek stavi prije naunih
opservacija bilo koju koncepciju odgovarajuih fenomena. Ako i
talac sjedini ovdje kako treba mnogobrojne i razliite provjere ko271

je nam je sav tok ove Rasprave postepeno ponudio ovoj neop

hodnoj intelektualnoj obavezi biemo osloboeni da dalje insistira
mo na tako neospornom predlogu. Potsjetiu samo na poseban na
in, prema etrdeset sedmoj lekciji, da naglaenija potvrda jedne
takve potrebe za socijalnim spekulacijama, ne samo zbog njihodugog prethodnog razvoja ljudskog duha i drutva je samo mogao
da dovoljno ustanovi same fenomene, nezavisno od svake pripre
me istraivaa i svake akumulacije istraivanja. Na kraju, nije bez
koristi da ovdje ukaem, uglavnom, da razne pojedinane provjeza jedinstvom metode i za homogenou doktrina koje bi nam nepo prirodi stvari, da se uzajamno jaaju zbog nae stalne tenje
re ovog osnovnog predloga u raznim redovima fenomena moraju,
hotino odredile da postepeno proirimo teoloku filozofiju sa jed
ne vrste primitivnih spekulacija na drugu vrstu kada, ak, svaka
od njih ne bi uopte bila izolovano podvrgunuta vlastitim i direk
tnim motivima, ovoj nesavladivoj optoj obavezi.
Takva je, dakle, sa prostog logikog gledita neophodna prvo
bitna funkcija izriito osjetljiva na teoloku filozofiju u osnovnoj
evoluciji naeg uma gdje polet mate mora obavezno, u bilo kojoj
vrsti, da uvijek ide ispred poleta opservacije, kako za vrstu tako
i za jedinku. Samo ovoj filozofiji je pripadalo zbog njene divne ka
rakteristine spontanosti, da stvarno oslobodi ljudski duh radikal
no pogrenog kruga gdje je prvo izgledao neopozivo prikovan iz
meu dvije suprotne potrebe podjednako neodoljive da prethodno
posmatra da bi doao do odgovarajuih koncepcija i da prvo shvati
bilo koje teorije da bi efikasno preduzeo redovna posmatranja. Ovaj
fatalni logiki antagonizam nije evidentno mogao podnijeti drugo
rjeenje osim onog koje je prirodno dao neizbjeni poetni polet
teoloke filozofije uporeujui, koliko je to mogue, sve, bilo koje.
fenomene sa ljudskim radnjama: bilo direktno prema prvobitnoj
funkciji koja animira specijalno svako ivotno tijelo manje vie
slinog naem, bilo, zatim, indirektno, prema hipotezi u isto vrije
me trajnijoj i plodnijoj koja stavlja na sav vidljiv svijet obino
nevidljivi svijet nastanjen nadljudskim, manje vie, plemenitim agensima ija suverena aktivnost odreuje stalno sve ocjenjljive fe
nomene mijenjajui po svojoj volji, materiju posveenu bez nje
jednoj potpunoj inerciji. U ovom drugom stanju, naroito, bolje poz
natom i manje udaljenom od naih ideja, mada on nije nakda
mogao biti najvaniji, teoloka filozofija daje najlake i najire
izvore da bi se zadovoljile nastale potrebe jednog uma koji je tada
sklon da naivno vie voli najiluzornija objanjenja: kod svake no
ve zabune koju moe dati prizor prirode, dovoljno je, ustvari, da
se suprostavi ili koncepcija nove volje kod odgovarajueg idealnog
agensa ili, najvie stvaranje, koje je jeftinije kreacija novog agensa.
Ma kako uzaludne moraju da sada izgledaju ove djeje spekulacije,
ne treba zaboraviti nijednim povodom da su one uvijek i svuda

272

same mogle da izvuku ljudski genije iz njegovog prvobitnog mrtvi

la nudei njegovoj stalnoj aktivnosti jedinu spontanu hranu koja
je mogla isprva da postoji. Osim to izbor nije bio uopte slobodan,
treba, uostalom, pribiljeiti, kako sam to ve ukazao u poetku ove
Rasprave da se jedna takva vjeba ispostavila onda kao savreno
prilagoena optoj prirodi nae slabe inteligencije da su je mogla
iskljuivo interesovati najoplemenjenija rjeenja. Danas nam je
mogue pod uticajem odgovorajueg vaspitanja da se ivo veemo
za samo istraivanje prostih zakona pojavama, bez obzira na nji
hove uzroke u uem smislu, prve ili krajnje i jo. pored najmud
rijih stalnih predostronasti, vraamo se samo suvie esto djejoj
radoznalosti koja tei naroito da upozna porijeklo i kraj svih
stvari. Ali ova spasonosna racionalna strogost je sigurno postala
primjenjljiva samo od kada je koliina naih stvarnih znanja mog
la da bude u svakoj vrsti dosta velika da bi nam uinila da shva
timo razumnu nadu da konano otkrijemo ove prirodne zakone za
kojim stvarno traganje nije moglo u djetinjstvu ljudskog genija da
omogui najmanji uspjeh. Da se naa inteligencija nije, dakle,
uopte, prvobitno, izriito primjenjivala neodoljivom instinktiv
nom osobitom skolonou na ova nepristupana ispitivanja koji
ma iskljuivo odgovara teoloka filozofija, ona bi neizbjeno tra
jala u svojoj poetnoj liturgiji zbog nedostatka same vjebe koju
je mogla onda podnositi. Sto e se vie razmiljati ovoj ve
likoj temi vie e se priznati da priroda pitanja savreno sarauje, sa prirodom metoda, da bi duplo istakli neophodni uticaj teo
loke filozofije na djetinjstvo ljudskog razuma.
Ovim razliitim motivima, isto intelektualnim pripojie se,
ne manje spontano, moralni a naroito socijalni motivi koji bi po
sebi uinili visoko neospornom jednu takvu potrebu. Pod prvom
takom gledita, teoloka filozofija se karakterie, u poetku, tim
srenim svojstvom da moe, dakle, sama da animira ovjeka do
voljno jakim povjerenjem ulivajui mu povodom njegove general
ne pozicije i njegove krajnje moi, osnovno osjeanje univerzalne
nadmoi koja je bila, uprkos nejnog nestvarnog pretjerivanja, dugo
neophodna za postepeni razvoj naeg stvarnog djelovanja. Cesto
smo posmatrali sa uenjem duboki kontrast, na izgled tako neob
janjiv, koji se uvijek javlja u djetinjstvu ovjeanstva izmeu
slabog stvarnog dometa naih, bilo kojih, sredstava i bezgranine
dominacije koju teimo da vrimo nad spoljnjim svijetom. Ovaj
prividni nesklad je savreno anlogan, u aktivnom poretku, onom
koji smo upravo ocijenili u spekulativnom poretku. On prirodno
proizizilazi, kao i ovaj, iz poetne tenje koja je spontano proizvela
teoloku filozofiju i, zatim, ona mora specijalnije da vee ovjeka
za takvu filozofiju. Jer, gledajui sve fenomene kao jedine koji
ma upravljaju nadljudske volje, on se moe nadati da izmijeni, po
volji svojih elja, cijelu prirodu, ne, bez sumnje, linim sredstvi-

273

ma ija jedna nedovoljnost mora biti onda suvie oita ve neogra

nienom vladavinom koju on pripisuje idealnim imoima, da bi dos
pio, pomou odgovarajuih molbi, da stekne njihovu neogranie
nu intervenciju. Ako bi, nasuprot mogao da shvati svijet striktno
potinjen nepromjenjijivim zakonima, oita nemogunost u kojoj
bi se on naao da um nikako ne promijeni djelovanje kao i da ih
upozna, ulila bi mu, obavezno, fatalno obeshrabrenje koje bi ga
sprijeilo da ikada izae iz svoje primitivne apatije kao i mental
nog mrtvila. Od kada nas je spori i teki socijalni razvoj, istovre
meno intelektualni i materijalni, teko doveo da vrimo, najzad,
nad prirodom dovoljno iroku djelatnost, mogli smo nauiti da se
postepeno uzdrimo, radi ublaavanja naih bijeda, od raznih nat
prirodnih pomoi, u isto vrijeme kad nam je dugo iskustvo gor
ko pokazalo njihovu potpunu jalovost. Ali, u poetku, ljudske dis
pozicije su morale biti obavezno obrnute jer je opta situacija ima
la bitno suprotan karakter. Povjerenje a, zatim, hrabrost, su nam
mogli doi samo odozgo zahvaljujui neizibjenim iluzijama koje su
nam obeavale tako skoro neogranienu mo u iju nitavnost nijesmo mogli jo nikako da sumnjamo, vidi se da ja ovdje, ak, ho- '
timice, ne uzimam u obzir uopte razna iskustava koja se tiu budu
eg ivota, koja su mogla dobiti samo vrlo kasno visoku socijalnu
vanost kako to istorija potvruje, kao sto u to uskoro objasniti.
Ranije, kod ovog zadnjeg uticaja. teoloka filozofija je ve bila bit
no napravila stalni uspon nae moralne energije istovremeno kad
i onaj od nae mentalne aktivnosti, samo sa tim to nam je spontano inila da nazremo, u naim bilo kojim poduhvatima, stalnu
mogunost neodoljive pomoi. Ako se, ak i u najnaprednijim epo
hama trudimo da ocijenimo jednom dovoljno produbljenom ana
lizom, stvarni utlcaj religioznog duha na opte ponaanje ovjeko
vog ivota, nai emo uvijek da mono povjerenje koje on uliva
esto, proizilazi mnogo vie. u svakom sluaju, iz neoosrednog vje
rovanja u aktuelnu i specijalnu pomo, nego iz indirektne i dale
ke perspektive, neke budue egzistencije. Takav je, ini mi se, glav
ni karakter znaenje situacije to spontano proizvodi, u cjelini
ljudskog mozga, vaan fenomen m o l i t v e u isto vrijeme inte
lektualan i moralan, koja je dostigla do svoje pune fizioloke efi
kasnosti 1 ija su divna svojstva neosporna u prvom periodu nae
osnovne evolucije. Od opadanja religioznog duha koji ve dugo
vremena pada, morao se naravno, stvoriti pojam u d a u uem
smislu, da bi okaraikterisali dogaaje koji su od tada izuzetni, pri
pisani jednoj boanskoj specijalnoj intervenciji. Ali, jedan takav
pojam jasno oznaava da je opti princip prirodnih zakona ve
poeo da postaje vrlo blizak i, ak, u raznim pogledima, jai poto
ne bi mogao imati drugog znaenja osim da nam opie antagonis
tikim putem trenutno odgaanje. U poetku, i dok je teoloka,
filozofija potpuno dominirala, nema uopte uda, jer sve izgle-

274

da divno, kako to neopozivo svjedoe naivne deskripcije antike

poezije gdje su najobiniji dogaaji prisno pomijeani sa najmonstruoznijim udovitima i spontano dobijaju analogna objanje
nja. Minerva se mijea da bi digla sa zemlje bi jednog ratnika
u jednostavnim vojnim igrama kao i da ga titi protiv cijele jed
ne armije. Danas, ak, koji je to pravi bogomoljac koji nee skoro
toliko dodijavati svom boanstvu zbog najmanjih linih udobno
sti kao i povodom velikih ljudskih interesa? U svako doba, svetehnika sluba je morala biti, bez sumnje, mnoga aktivnije zapos
lena dnevnim zahtjevima svojih vjernika u vezi
sa specijalnim
molbama za neposrednu milost Provienja, nego u pogledu vjene
sudbine svakog od njih. Ma ta bilo, uostalom, ova razlika ne kva
ri nimalo osnovno svojstvo koje ovdje ispitujemo u teolokoj filo
zofiji da moemo, prvo, samu animirati i podrati nau moralnu
hrabrost kao i da probudimo i upravljamo naom intelektualnom
aktivnou. Treba, na kraju, nepomenuti, tim povodom, da bi oci
jenili kako treba svu neodoljivu energiju primitivne tendencije
ovjeka ka jednoj takvoj filozofiji, da je afektivni utioaj morao
da snano uvrsti spekulativni uticaj da bi nas jo vie vezao za
sline koncepcije kao to sam to ve ukazao kod raznih specijalnih
poglavlja, u prethodnim djelovima ovog rada. Razumije se, ustvari.prema krajnoj slabosti koja se odnosi na isto intelektualne or
gane u skupu naeg cerebralnog organizma, kakvu je visoku va
nost morala da ima u poetku, to se tie mentalne pobude, privla
na moralna perspektiva ove neograniene moi da promijeni, po
naoj volji, cijelu prirodu pod vodstvom ove teoloke filozofije, uz
pomo uzvienih agensa sa kojima ona okruuje nau egzistenciju
koioj je osnovna ekonomija svijeta tako bitno podreena. Jedno
vrlo napredno stanje naunog razvoja je moglo omoguiti,
na kraju, da shvatimo svakodnevnu kulturu stvarnih znanja bez
ikakvog drugog odreujueg motiva do iste direktne satisfakcije
koju inspirie pogodno obavljanje nae intelektualne aktivnosti do
date slatkom zadovoljstvu koje daje otkrie istine jo da li je vrlo
sumnjivo to je ova jednostavna stimulacija mogla obino biti do
voljna da nije uopte bila podrana kolateralnim impulsima slave,
ambicije ili manje uzvienim i energinijim strastima, ako to
nije, ipak, bila kod jednog vrlo malog broja eminentnih duhova, ko
jih su, oni morali da se nuno navikavaju. Ali svaka pretpostavka
ove vrste bi bila duboko nespojiva sa pravom konstitucijom ljud
ske prirode, prvo, u poetnom mrtvilu nae debilne inteligencije
koju mogu jedva da pokrenu najjai stimulansi i ak, zatim, do
epohe, manje vie kasne, prema predmetu istraivanja, gde je
prethodni polet drutva dosta usavren da bi podnio spekulativne
uspjehe jednog visokog istog interesa, to sigurno uvijek pretpos
tavlja, u najpovoljnijim sluajevima jednu vrlo poboljanu kul-

275

turu. U neophodnom elaboriranju koje mora dugo pripremati jed

no takvo spekulativno stanje, naa mentalna aktivnost bi mogla
biti dovoljno ohrabrena samo snanim opsjenama teoloke filozo
fije u vezi sa univerzalnom nadmonou ovjeka i njegove bezgra
nine vladavine nad spoljnjim svijetom, kao to sam to iznio po
vodom astrologije i alhemije. Cak danas, gdje kod malo napredni
jih duhova, ova (primitivna filozofija vlada bitno samo u pogledu
samih socijalnih spekulacija, moe se jo direktno provjeriti, tim
povodom, jedna takva tenja primjeujui tu kakvu tekou osje
a na um da se odree, u ovoj vrsti, nemani koje su savreno ana
logne, koje nam omoguavaju da tako izmijenimo po naoj volji
ukupni tok politikih fenomena i bez kojih izgleda da jedan ta
kav poredak ispitivanja ne bi mogao vie da nam uliva dovoljan
naun unteres. Oito uee ovog svojstava u sadanjem ouvanju
teoloko^metafizike politike moe nam dati odmah slabu predstavu
primitivnom uticaju slinog karaktera kada se on u potpunosti
irio na sve, bilo koje, djelove intelektualnog sistema, i kada, pre
ma tome, ovjek nije mogao imati nikakvo redovno sredstvo, ak
indirektno, da zatiti svoj razum protiv pokretanja slinih iluzija.
Tako, dok je s jedne strane, teoloka filozofija, intelektualno raz
matrana, sama ogovarala spontanom nainu ljudskog ispitivanja
i prvobitnoj prirodi naih istraivanja, ona sama takoe moralno
razmatrana, mogla je prvo da razvije nau aktivnu energiju inei
da uvijek, usred dubokih bijeda nae prvobitne situacije, ija na
da 'koja odvlai od apsolutne vladavine nad spoljnjim svijetom,
kao dostojna nadoknada koja je obeana naim spekulativnim na
porima.
Sto se tie socijalnih razmatranja koja, kad na njih doe red,
uspostavljaju, na ne manje odluan nain, ovu neophodnu primi
tivnu potrebu, mi moemo ovdje da se ograniimo, uprkos njiho
voj velikoj vanosti, da ih naznaimo vrlo kratko, poto one mo
raju, po svojoj prirodi, da se specijalno predstave sa svim odgova
rajuim razvojima, u sva tri slijedea poglavlja ispitujui optu istoriju teolokog stanja ovjeanstva; ovo korisno skraenje jednog
ve tako irokog prikazivanja e imati utoliko manje nezgoda to
je ovaj zadnjd red motiva moda danas najmanje osporavan od
strane svih. Treba u tom cilju, ocijeniti kako treba, prema dva
glavna gledita, visoku apsolutnu namjenu teoloke filozofije, bilo
da bi prvo predvodila osnovnu organizaciju drutva, bilo, zatim, da
tako omoguimo stalno postojanje jedne spekulativne klase. Prema
prvom aspektu, treba priznati da formiranje svakog stvarnog dru
tva koje je osjetljivo na stabilnost i trajnost pretpostavlja stalno
jaki uticaj izvjesnog prethodnog sistema zajednikih miljenja ko
ja su pogodna da dovoljno sadre silni prirodni polet individualnih
neslaganja. Jedna takva obaveza koja, ak, ostaje nepobitna u naj
bolje razvijenom socijalnom stanju gdje toliko spontanih unutra-

276

njih i spoljanjih uzroka sudjeluje sa toliko energije da duboko ve

u jedinku za drutvo, bila bi, utoliko prije, nemogua da se ona
tu, u poetku, oduzme, kada se porodice jo tako slabo povezuju
meu sobom malim brojem odnosa tako privremenih kao i nepot
punih. Ma kakva da je Socijalna snaga koja se pridaje ueu in
teresa i ak simpatiji osjeanja, ovo sudjelovanje i ova simpatija
ne bi mogli, zaista biti dovoljni za osnivanje najmanje trajnog
drutva kad intelektualna zajednica, odreena jednoglasnim pri
druivanjem nekim osnovnim pojmovima ne uspijeva uopte da
tamo pogodno postigne ili tamo ispravi neizbjena uobiajena nes
laganja. I pored slabe prirodne energije naih isto intelektualnih
organa u stvarnom skupu nae cerebralne ekonomije, priznali smo,
meutim, u prethodnom poglavlju, da um mora obavezno da vla
da, ne u domaem ivotu, ve u socijalnom, i utoliko prije, u po
litikom. Samo se preko nje moe, zaista, organizovati ova opta
reakcija drutva nad jedinkama koja karakterie osnovno opredje
ljenje vladavine i koja zahtijeva, prije svega, odgovarajui sistem
zajednikih miljenja koja se tiu svijeta i ovjeanstva. Ne bi
mogli da ne znamo, u principu, neophodnu politiku potrebu jed
nog takvog sistema u bilo kojoj epohi ljudske evolucije i jo ma
nje u djetinjstvu drutva. Ali, sa druge strane, ne moe se vie po
ricati da ljudski duh ije prethodno djelovanje mora dati ovu prvu bazu socijalne organizacije, ne bude, kad na njega doe red,
iskljuivo razvijena samo od strane samog drutva iji je uspon ne
razdvojiv od uspona uma, mada nauna apstrakcija, uostalom djelimino korisna, tei suvie esto da uini da se zaboravi ova ne
pobitna povezanost. Evo, dakle, prema novom aspektu ovjean
stvo, u svom poetku jo politiki okovano, kao to je to ve logi
no bilo, u jednom stvarno zaaranom krugu, totalnom opozicijom
dvije podjednako neopozive potrebe. Dakle, kod ovog drugog po
voda, kao i kod prvog, jedini mogui izlaz nastaje onda, evidentno,
iz divne spontanosti koja karakterie teoloku filozofiju. Zbog ovog
srenog osnovnog svojstva, jedna takva filozofija je zaista namije
njena da iskljuivo upravlja prvom socijalnom organizacijom kao
jedina sposobna da formira prvo jedan dovoljan sistem zajednikih
miljenja. Vano je da se uvidi, u ovom pogledu, da se najee
shvata vrlo pogreno, po mojoj volji, ova visoka socijalna funkcija
teoloka filizofije kada se ona ini da naroito proizilazi iz vrste dis
cipline spontano nastale perspektivom budueg ivota. Ma kakav
bio stvarni uticaj ovog zadnjeg vjerovanja njemu se sigurno pri
pisuje, u svakom pogledu, pretjerana vanost naroito za prvo do
ba ovjeanstva gdje nam istorija pokazuje teoloku filozofiju. ko
joj je ve data jedna visoka politika nadmonost, prije nego to
je naa spontana tenja da zamisli vjenost postojanja mogla da
vri veliku socijalnu aktivnost. Neosporno je, uostalom, po svojoj
prirodi, slino vjerovanje nije nikada moglo dati sem visoku potvr-

277

du prethodnom sistemu zajednikih miljenja, a da nije moglo ni

kako da samo uestvuje u formiranju toga, bilo kojeg, sistema. Dak
le, to je spontano formiranje koje po mojem miljenju, ini direkt
no pravo socijalno opredjeljenje, svojstveno teolokoj filozofiji, da
bi posluilo kao prva osnova za politiki razvoj ovjeanstva kao
i za njegov intelektualni i moralni uspon. Ova filozofija je sada
dospjela u jedno takvo stanje raspadanja da su, ak, najrevinosnije
pristalice morale da bitno izgube stvarno osjeanje svoje prvobitne
tenje da prirodno inspiriu zajednicu ideja, dok, ve nekoliko vje
kova, one samo suvie doprinose, nasuprot, nastanku dubokih in
telektualnih nesloga zbog naraslog nereda. Ipak, ocjenjujui je kao
bilo koju drugu instituciju, prema vremenima njene glavne snage
a ne spektaklom njene potpune oronulostii, neemo moi vie da
ne poznajemo njenu osnovnu sklonost da prvobitno ustanovi, u
pogodnim uslovima, dovoljnu intelektualnu zajednicu koja ini,
bez ikakve sumnje, naroito onda, svoje najvanije politiko op
redjeljenje u poreenju sa kojim direktna pravila budueg ivota
su mogla ikada imati samo vrlo sporednu vanost, uprkos obrnutoj
predrasudi koja je morala da vlada sa toliko pretjerivanja, od ka
da je religija dosta izbrisana da ne ostavlja obino vie pomenu
sem one na njene najgrublje impresije.
Osim ovog visokog socijalnog davanja, poetna prevaga teo
loke filozofije je bila politiki neophodna za intelektualni razvoj
ovjeanstva sa jednog drugog generalnog aspekta kao da je je
dina mogla da osnuje, usred drutva, specijalnu klasu tano odre
enu za spekulativnu aktivnost. Da nije, po svojoj prirodi, tako
fundamentalan kao prethodni sa kojim ini, obavezni nastavak,
ovaj drugi aspekt nema, u osnovi, najmanju efikasnost za skup na
eg velikog sociolokog dokazivanja gdje jo on nudi spontano
dvostruku korist lakoj ocjena i duoj primjeni, jer, u ovom pog
ledu, socijalna nadmonost teoloke filozofije je trajala, da tako
kaem, do naih dana, kod najnaprednijih naroda. Ne moemo sa
da da direktno imamo pravu predstavu ogromnim tekoama koje
je trebalo da prui, u djetinjstvu ovjeanstva, prvo uspostavlja
nje, ak grubo skicirano, izvjesne stalne podjele izmeu teorije i
prakse koja je neopozivo ostvarivana stalnim postojanjem jedne
prvenstveno spekulativne klase. Ali, naa intelektualna slabost nas
tako rasporeuje, u svim vrstama u najmaterijalnijoj rutini da, ak
danas, uprkos finoi naih mentalnih navika, mi trpimo najveu
tekou da bi dovoljno ocijenili svaku novu operaciju koja nije
uopte, odmah podlona praktinom interesu. Ovaj termin poreenja.moe rastumaiti, mada vrlo nesavreno, koliko je bilo mogue,
u prvom drutvenom dobu da se direktno ustanovi kod populacije
koje su iskljuivo sastavljene od ratnika i robova, drutvo bitno os
loboeno od vojnih i industrijskih briga i ija bi karakteristina
aktivnost bila naroito intelektualna. U tako grubim vremenima,

278

jedna takva klasa nije mogla sigurno da bude niti osnovana niti
tolerisana da je obavezni razvoj drutva nije ve spontano uveo
i ak prije uloio prirodnu vlast koja je manje vie potovana pre
ma neizbjenoj prvobitnoj prevagi teoloke filozofije. Takva je,
prema ovom drugom gleditu, osnovna politika funkcija ove pri
mitivne filozofije osnivajui tako spekulativno drutvo ija socijal
na egzistencija, daleko od toga da moe sadrati ikakvu prethodnu
raspravu, morala je, nasuprot, da bitno prethodi i ak upravlja re
dovnom organizacijom svih drugih klasa, kako e nam to uskoro
dokazati isforijska analiza. Ma kakva je morala biti prvobitna kon
fuzija intelektualnih radova kod svih svetenikih kasta i pored
jednodunosti njihovih glavnih istraivanja, ostaje, ipak, neospor
no da ljudski duh njima duguje prvu stvarnu podjelu izmeu teo
rije i prakse koju je nemogue realizovati onda ni na kakav drugi
nain. Bilo bi, bez sumnje, nekorisno da se ovdje insistira na stvar
nom intelektualnom i socijalnom dometu jedne takve podjele, naj
vanije i najtee od onih koje je trebalo da zahtijeva, u naoj ukup
noj evoluciji, organizacija cijelog ljudskog rada. Mentalni napre
dak, odreen da upravlja svima drugima, bi bio, zaista, zaustav
ljen, skoro pri roenju, da je drutvo moglo ostati iskljuivo sas
tavljeno od porodica koje su jedino preputene, bilo brigama za
materijalnu egzistenciju, bilo za pripremanje brutalne vojne aktiv
nosti. Sav na duhovni uspon je pretpostavljao isprva spontano pos
tojanje jedne privilegovane klase koja je uivala u fizikoj doko
lici koja je neophodna intelektualnoj kulturi i, u isto vrijeme, gur
nuta svojim socijalnim poloajem da razvija, koliko je to 'mogue,
vrstu spekulativne aktivnosti koja se slae sa primitivnim sta
njem ovjeanstva: dvostruko svojstvo svjetenike institucije pri
rodno utvrene od strane teoloke filozofije. Mada, u neizbjenoj
malaksalosti ove antike filozofije, ova teoloka klasa je morala,
danas, potpunim obrtanjem njene prvobitne namjene, uprkos do
kolici koju nije uopte izgubila, dospjeti postepeno do jedne vrste
mentalne letargije, nikada ne treba da se zaboravi to da su svi pr
vi intelektualni radovi, u bilo kojoj vrsti, obavezno proizili iz nje.
Bez svog spontanog uspostavljanja, sva naa aktivnost, od tada
iskljuivo praktina, bi bila ograniena :na izvjesno usavravanje,
uskoro zaustavljeno nekim jednostavnim postupcima i vojnim ili
industrijskim instrumentima. Najvanije sposobnosti mae prirode
koje ostaju zauvijek prikrivene u svojoj primitivnoj obamrlosti, opti karakter drutva bi ostao, ustvari, vrlo malo superioran nad ka
rakterom drutva velikih majmuna. Tako teoloka filozofija, poto
je obavezno vladala politikom organizacijom u prvo socijalno do
ba, je tu spontano ostvarila prethodne politike uslove kasnijeg
razvoja ljudskog duha stalnim osnivanjem jedne spekulativne kla
se.
279

Takva su, letimino gledane, prema ovom skupu indikacija,

glavna karakteristina svojstva, intelektualna, moralna i socijalna
koja najneodoljiivije doprinose davanju univerzalne nadmonosti
teolokoj filozofiji, tako neophodnoj kao i neizbjenoj, u poetku
ljudskog razvoja. Ako earn toliko insistirao na ovom prvom dijelu
velikog sociolokog prikazivanja koje slijedimo, nije to samo zbog
toga to ona mora da danas bude najosporavanija, ili, bolje ree
no- jedina sporna za najnaprednije duhove, to moram da imam
bitno u vidu. Vjerovao sam da to moram da uinim zato to mi se
jedna takva polazna taka ini, po prirodi stvari da sadri osnov
ni princip cijelog prikazivanja koje sad moemo brzo zavriti, vra
ajui se, uostalom, na mnogobrojne pokazatelje koji su ve iznije
ti u prethodnim knjigama i u direktnim razvojima kojima e biti
posveen nastavak ovoga.
Do take do koje je ova Rasprava sada stigla, bilo bi suvino da
se tu dogmatski dokazuje krajnja tenja svih ljudskih koncepcija
ka jednom isto pozitivnom stanju. Ona je bila, ustvari, tako pu
no konstatovana koliko je to mogue, ukupom prethodnih knjiga, za
sve nauke u uem smislu, u pogledu kojih je ona, uostalom, danas
prestala da moe da bude nepoznata, i to se tie socijalnih spekula
cija jedinih koje jo nijesu pretrpjele jednu takvu transformaciju,
cijela ova knjiga je posveena da ih toj promjeni ovdje podini.
Tako, stvarni kraj intelektualne evolucije nije vie pogodan za os
poravanje kao njegova obavezna polazna taka. Ma kakav neodo
ljivi prvobitni uticaj koji smo, u principu, upravo priznali teolo
koj filozofiji u vezi sa njenom karakteristinom spontanou, sva
ki od osnovnih motiva koji objanjavaju i potvruju jednu takvu
intelektualnu vladavinu je pokazuju istovremeno kao obavezno
privremenu poto se uvijek sastoje u konstatovanju, u raznim po
vodima, savrene prirodne harmonije ove filozofije sa potrebama
svojstvenim primitivnom stanju ovjeanstva i koje ne bi mogle
biti iste ni, prema tome, sadrati istu filozofiju kada je socijalna
evolucija dovoljno razvijena. italac moe lako ponovo uzeti, pre
ma svom gleditu, sva ova razliita glavna razmatranja i svuda e
priznati da, kada se produava generalna primjena do jednog vrlo
naprednog socijalnog stanja, one dokazuju i manje spontano, neop
hodnu krajnju dekadenciju teoloke filozofije i brzi dolazak pozi
tivne filozofije: u tome se ba, naroito, sastoji velika logina delikatnost jedne takve argumentacije koju bi sofistiki duh mogao
tako lako zloupotrijebiti da dogmatski poree, na apsolutan nain,
svalku pravu, bilo koju, korist teoloke filozofije na vjenu tetu
istorijske nauke, od tada potpuno nemogue. Uzimajui u obzir,
prvo. intelektualnu namjenu, stalno e se nai u bilo kojoj temi da
spontani uspon teoloke filozofije, ipoto je izriito odredio prvo
buenje naeg uma i ak upravljao njegovim postepenim napret
kom dok nijedna realnija filozofija nije bila jo postala dovoljno

280

mogua, je obavezno morao zavriti da svuda tei za saimanim

ljudskog duha od kada je njen stvarni antagonizam sa pozitivnom
filozofijom mogao da pone da se jasno karakterie. Isto tako, u
moralnom redu, bar je tako evidentno da utjeno povjerenje i ak
tivna energija tako sreno inspirisane u prvom dobu ovjeanstva,
iluzijama jedne takve filozofije su postepeno teile da se promije
ne, naposletku pod njenom suvie produenom vladavinom, u na
silni teror i apatinu nemo iji su primjeri suvie zajedniki od
momenta gdje je, poto je njena nadmo bila kompromitovana, ona
morala da se zaustavi umjesto da raste. Krajnja superiornost po
zitivne filozofije je tako nesumljiva, u ovom kao i u prethodnom
povodu, kao to e sva naa istorijske analize to spontano dokaza
ti, samo njoj pripada u muevnom stanju ljudskog razuma da raz
vije u nama, usred naih najsmjelijih poduhvata, nesavladivu sna
gu i promiljenu stalnost koje su direktno izvuene iz nae vlasti
te prirode bez ikakve spoljanje pomoi i bez ikakve varljive smet
nje. Najzad, u sociolokom poglodu, mada je stvarni uticaj teolo
ke filozofije morao, u tom pogledu, da se vise produi, bilo bi da
nas nekorisno da formalno konstatujemo da, daleko od toga da
tei da povezujemo ljude prema njenoj prvobitnoj namjeni, ona
bitno doprinosi da ih dijeli, isto tako, poto je kreirala spekulativ
nu aktivnost, ona je morala da je radikalno sputa. Svojstvo da uje
dini, kao svojstva da stimulie i upravlja, pripadaju, ubudue, na
sve iskljuiviji nain, od dekadencije religioznih vjerovanja, sku
pu pozitivnih koncepcija koje su jedino sposobne da spontano us
tanove s jednog kraja svijeta na drugi, na tako trajnim kao i i
rokim osnovama, pravu intelektualnu zajednicu koja moe da slu
i kao solidna osnova najiroj politikoj organizaciji. Zbog svih ovih
razliitih razloga progresivno iskustvo poinje da ini da se dosta
jasno predvidi odnosna sudbina dviju filozofija da bih ja morao sa
da da vie insistiram na takvoj jednoj ocjeni koja, ve intelektual
no napravljena u cijelom toku ove Rasprave, e biti uskoro to mo
ralno i politiki na jednom tako odluujuem stepenu u cijeloj ovoj
knjizi. Istorijska analiza e nam jasno objasniti, prema itavoj so
cijalnoj prolosti, stalnu dekadenciju prve i odgovarajui uspon
druge, ak od prvih napredaka ljudskog razuma. Mada mora iz
gledati prvo paradoksalno, da gledamo teoloku filozofiju kao da je
ve i odavno u punom intelektualnom opadanju u samom momen
tu gdje je ona izvravala svoju uzvienu politiku misiju, uskoro
emo priznati, sa punom naunom oiglednou da je katolicizam,
njeno najuzvienlje socijalno djelo, morao biti tako njen zadnji
napor zbog poetnih klica dezorganizacije koja je morala da se od
tada razvija na sve bri i bri nain. Moemo, dakle, da se ovdje
ograniimo, radi njenog osnovnog prikazivanja, da okarakteriemo
opti princip neizbjene osnovne tendencije koja konano povlai
281

ljudski duh ka pozitivnoj filozofiji, sve vie i vie iskljuivoj u svim

djelovima intelektualnog sistema.
Prema osnovnim zakonima ljudske prirode, razvoj vrste kao
i razvoj jedinke, nakon dovoljne prethodne aktivnosti svdh naih
sposobnosti, mora zavriti spontanim pripisivanjem razumu jedne
eve karakteristinije nadmonosti nad imaginacijom mada je uspon
ove morao prvo neophodno da bude dugo nadmoniji. Tako, i u
jednom i u drugom sluaju, najvaniji atributi ovjeanstva tee
postepeno ka optem usponu kojem su hrli namijenjeni jo od po
etka, uprkos njihovoj najmanjoj organskoj energiji i koji jedino
moe sam do podvrgne cerebralnu ekonomiju trajnoj harmoniji.
Isti osnovni motivi koji nameu jedan takav razvoj individualnom
organizmu ga takoe odreuju, sa neodoljivdjom moi, drutvenom
organizmu zbog njegove vie komplikacije i njegove karakteris
tine trajnosti. Uprkos neizbjenom primitivnom utkaju teo
loke filozofije, moe se sada potvrditi da taj nain filo
zofiranja nije nikada bio za nau inteligenciju osim jedna vrsta naj
goreg sluaja ka kojem nas je, u poetku, tako iskljuivo povukla
samo radikalna nemogunost jedne bolje filozofije. U bilo kojoj
temi, kada je nakon odgovarajue pripreme, konkurencija meto
da postala zaista mogua, ovjek nije nikada oklijevao da zamije
ni sve vie i vie, istraivanje stvarnih zakona fenomena sa istrai
vanjem njihovih bitnih uzroka koje je u isto vrijeme, bolje pri
lagoeno njegovom stvarnom dometu i njegovim pravim potreba
ma mada je neodoljiva sila prethodnih navika koje nijedno racio
nalno vaspitanje nije do sada dovoljno bilo, morala bez sumnje, da
ga esto natjera da ponovo padne u prolazno obnavljanje njego
vih prvih iluzija. Istinu gvorei, teoloka filozofija, ak u naem
prvom djetinjstvu, linom ili socijalnom, nije nikada mogla da bu
de strogo univerzalna, tj. da su, za sve bilo koje redove fenome
na, najjednostavnije i najobinije injenice uvijek bile posmatrane
kao bitno potinjene prirodnim zakonima umjesto da budu pripi
sane neogranienoj volji nadprirodnih faktora. Slavni Adam Smit
je, npr. vrlo ereno primijetio u svojim filozofskim esejima da se
nije naao ni u bilo ikoje vrijeme i ni u jednoj zemlji, bog za zemIjinu teu. To je, uopte, isto ak i u pogledu najkomplikovanijih
tema, za sve dosta elementarne i dosta poznate pojave da je savr
ena nepromjenjljivost njihovih stvarnih odnosa morala uvijek da
spontano pogaa najmanje pripremljenog posimaitraa. U moral
nom i socijalnom redu kojeg bi uzaludna opozicija htjela danas da
sistematski zabrani pozitivnoj filozofiji, postojalo je obavezno, u
svakom vremenu, miljenje prirodnim zakonima koji se odnose na
jednostavne pojave iz svakodnevnog ivota, kako to stvarno zahti
jeva opte ponaanje nae stvarne egzistencije, idividualne ili so
cijalne, koje nikad ne bi moglo da sadri nikakvo predvianje da
su sve ljudske pojave bile strogo pripisane nadprirodnim agensima,

282

poto bi molitva od tada inila jedino zamislivo sredstvo koje bi

uticalo na uobiajeni tok ljudskih radnji. Mora se ak primijetiti,
tim povodom, da je to, nasuprot, spontana skica prvih prirodnih
zakona namijenjenih individualnim i socijalnim postupcima koja
je fiktivno prenoena na sve fenomene spoljnjeg svijeta, dala, pre
ma naim prethodnim objanjenjima, teolokoj filozofiji pravi os
novni princip. Tako je osnovna klica pozitivne filozofije, sigurno is
to tako primitivna u osnovi kao i klica same teoloke filozofije,
mada se mogla razvijati samo mnogo kasnije. Jedan takav pojam
vrijedi neobino za savrenu racionalnost nae socioloke teorije
poto ljudski ivot, ne mogavi nikada da ponudi nikakvo pravo
ma koje djelo ve uvijek jednostavnu postepenu evoluciju, kraj
nji uspon pozitivnog duha bi postao nauno nerazumljiv da jo od
poetka nijesu shvatani u svakom pogledu njegovi pravi neophod
ni zaeci. Od ove prvobitne situacije, ukoliko su se naa posmatranja spontano irila i uoptavala, ovaj uspon prvo jedva primijetan, je stalno pratio, ne prestajui dugo da bude nii, vrlo spori ali
stalni napredak, teoloke filozofije je ostajala uvijek bitno rezervisana prema sve manje i manje brojnim fenomenima iji prirodnizakoni nijesu jo mogli da budu nikako poznati. Moe se, dakle,
smatrati sa tanou da ova filozofija nije bila nikada intelektual
no namijenjena za velike stalne teme naih spekulacija, sem da ta
mo privremeno podri nau mentalnu aktivnost samom osnov
nom vjebom koju je onda mogla da dopusti dok nije pristup tu
bio postao postepeno pristupaan pozitivnom duhu koji je jedini
pozvan, po svojoj prirodi, na jednu strogu finalnu univerzalnost,
istovremeno logiku i politiku, irei se na sve ideje kao i na po
jedince. Ova je krajnja tendencija ipak morala da pone da se
nepobitno odlikuje, sa uvijek rastuom snagom samo, od nedavne
gdje su prirodni zakoni mogli da budu najzad otkriveni u vrlo broj
nim i vrlo razliitim pojavama da bi ljudski duh mogao, u prin
cipu, shvatiti obavezno postojanje analognih zakona prema svim,
bilo kojim, fenomenima, ma koliko da je bilo daleko njihovo stvar
no otkrie.
Mada intelektualna fluktuacija ini, kao to sam to objasnio,
glavnu bolest naeg vijeka, nje se. meutim, mnogo vie plai zais
ta odluujue miljenje ne osjeajui na kojim osnovama bi ga mog
li postaviti. Tako, pored neodoljive oiglednosti ovog postepenog od
voenja ljudskog duha, ka pozitivnoj filozofiji htjeli bi da sauva
mo teolokoj filozofiji vjeni autoritet, sanjajui meu njima var
ljivo pomirenje, zbog pogrene ocjene njihovog osnovnog antago
nizma. Ali razliita objanjenja sadrana, s tim u vezi, u tri pret
hodne knjige, ne mogu sigurno ostaviti, ubudue, nikakvu sumnju
na radikalnu nespojivost dviju filozofija, bilo zbog metode ili zbog
doktrine, kada je jednom njihov dotini karaketr dovoljno razvi-

283

Jen. Istina je da se u samom poetku ne primjeuje neizbjena an

tipatija izmeu istraivanja stvarnih zakona fenomena i istraiva
nja njihovih bitnih uzroka tako da fiziko izuavanje ostaje uvijek
podreeno, ulavnom, teolokoj dogmi, njegov vlastiti razvoj mo
e, zaista, da se prvo vri a da ne vodi nikakvom direktnom su
daru jedne od dviju filozofija samo onda kada izgleda odreeno da
samo istrauje detalje, manje vie sporedne jednog osnovnog re
da, iju cjelinu treba da ocijeni druga filozofija. Stvarni uspon po
zitivne filozofije je ipak morao prvobitno zavisiti od ove spontane
potinjenasti, jer da je to moglo biti drugaije, ova filozofija, po
to je mnogo, i previe slaba u poetku, da bi uspjeno odoljela tre
nutnoj koliziji, njen prvi elan bi bio obavezno uguen zauvijek. Ali.
odkad su posmatranja. gubei malo po malo njihovu prvobitnu ne
povezanost, postepeno teila ka vanim odnosima, osnovno sup
rotstavljanje metoda je, sve vie i vie, razvilo meu doktrinama
neizbjeno neprijateljstvo u pogledu bilo koje teme. Prije nego to
je neki direktni antagonizam postao otvoreno naglaen, ova osnov
na antipatija se svuda otkrila, bilo instinktivnom odvratnou po
zitivnog duha radi varljivih apsolutnih objanjenja teoloke filozo
fije, bilo neodoljivim prezrenjem koje je ova ulivala za obazrivi
razvoj i skromna ispitivanja nove kole: ipak je izuavanje realnih
zakona izgledala da jo moe da se pomiri izuavanjem bit
nih uzroka. Kada su prirodni zakoni izvjesnog dometa mogli da
budu otkriveni, ova stalna unutranja opozicija nije oklijevala da
pokae, u svakom pogledu, karakteristinu nespojivost izmeu nadmonosti imaginacije i nadmonosti razuma izmeu apsolutnog i
relativnog duha, a naroito, izmeu stare hipoteze suverenog up
ravljanja neogranienim voljama bilo kojim dogaajima i sve neodoljivijom mogunou da ih predvidi ili da ih izmijeni prema
jedinim racionalnim putevima ljudske mudrosti. Dok je osnovna
kolizija mogla da se oekuje u svim djelovima intelektualnog sis
tema, to se desilo samo u nae vrijeme, neophodna specijalnost
raznih naunih istraivanja je morala da krije, ak i od onih koji
su ih pratili sa najodlunijom efikasnou, neizbjenu tenju nji
hove neprimijeene cjeline ka novoj filozofiji, konano nepomir
ljivoj sa stvarnom nadmonou teoloke filozofije. Socijalni du
hovi su onda mogli da vjeruju dobronamjerno da, radikalno us
kraujui sebi svaiko ispitivanje unutranjoj prirodi bia i bitnom
nainu nastajanja fenomena, istraivanja fizike nijesu, u osnovi,
bila nikako protivna ispitivanjima teologije. Ali je ova provizorna
iluzija morala postepeno da razbije bez povratka dok nauni duh
koji je postao manje bojaljiv. Istovremeno i optiji, jer morao da
nevoljno diskredituje ove teoloke koncepcije samo zbog toga to
ih je proglasio nepristupanim ljudskom razumu. Uvodei sponta
no u naa istraivanja sasvim novi tok, napredak takvog duha nije
mogao izbjei da visoko istakne, u isto logikom smislu, odluuju-

284

i kontrast izmeu skrupulozne racionalnosti primijenjenih postupa

ka za najdivniji cilj i najfrivolnije smjelosti tendencija koje su na
mijenjene da otkriju naj nedokuivije misterije. to se tie dok
trine u uem smislu, radikalna nemogunost da se pomire pod
reenost fenomena nepromijenjenim prirodnim zakonima sa njiho
vim apsolutnim podvrgavanjem izuzetno pokretnim voljama, je mo
rala obavezno da postane sve vie i vie neodbaciva, kako sam to
toliko puta objasnio u raznim djelovima ove Rasprave, u pogle
du svih, bilo kojih, redova fenomena. Privremena koncepcija uni
verzalnog proizvoenja kombiinovanog sa specijalnim zakonima ko
je bi ona sama sebi nametnula, ini sigurno samo nevoljnu konce
siju teolokog duha pozitivnom duhu, jednom vrstom spontanog
kompromisa kojeg je morala inspirisati, u pogodno vrijeme, nuna
evolucija naeg uma kako e to istorijska analiza uskoro direktno
objasniti. Ovaj generalni sporazum koji je katolicizam morao sigur
no da organizuje zabranjujui uobiajeno korienje uda i proro
anstava, tako mono u cijelom staram vijeku, mi izgleda da karakterie u religioznom poretku, prelaznu situaciju koja je bitno
analogna onoj koju oznaava u monarhistikom poretku uspostav
ljanje onoga to se zove ustavno kraljevstvo: u jednom i u dru
gom povodu, takvi pojmovi treba da budu, po svojoj prirodi ne
pobitni simptomi postepenog pada. Ma ta bilo, ba u optoj pri
mjeni moraju da spontano postanu neosporne, za prost narod, ra
dikalne razlike bilo kojih filozofija, koje tako malo duhova mogu
posebno ocijeniti. Dakle, sa ove krajnje take gledita, prepoznali
smo ve postepeno, na najodluniji nain, visoku neophodnu ne
mogunost za sve ocjenjivim fenomenima, da dovoljno pomiri ijed
nu teoloku filozofiju sa ovom osnovnom tenjom da razvije naa
racionalna sredstva, bilo da predvidi prirodne dogaaje, bilo da ih
izmijeni naom intervencijom koja ini najkarakteristinije opre
djeljenje pozitivne filozofije. Zaista, ba prema ovom dvostrukom
atributu je ova filozofija morala naroito da spontano dobije, kod
svih ljudi, jedan od najiskljuivijih uticaja. Uporeujui svakog
dana, jednim i drugim povodom, njegovu srenu i plodnu sposob
nost da sve bolje i bolje zadovolji najhitnije intelektualne potre
be ovjeanstva sa eventualnom radikalnom jalovou praznih kon
cepcija teologije, javni razum, nezavisno od svake direktne bor
be nije mogao da se izdri da nehotino osudi ova varljiva obja
njenja za sve kompletniju zastarjelost koja je morala da postepeno
odredi njihov neopozivi pad, ukoliko jedna iracionalna rasprava di
rektno istie njihovu neophodnu prazninu. Takav je glavni aspekt
prema kojem je morala da se progresivno pokae, sa najvie jas
noe, krajnja ovjekova tenja ka potpuno pozitivnoj filozofiji, ak:
kod onih koji su ostali najvjerniji teolokoj filozofiji i koji su, a
da je nijesu ipak koristili realnije u svakodnevnom ivotu, njoj
jo posvetili, u principu, neodoljivu ljubav, jedino ubudue zasnova285

noj na karakteristinoj optosti sve dok je neodoljivom ukupnom

sistematizacijom pozitivnog duha ona izgubila zadnji atribut, je
dinu legitimnu odredbu koja joj sada ostaje u drutvenoj supre
maciji.
Poto sam tako dovoljno okarakterisao prvu neophodnu po
laznu taku, a zatim, neizbjeni kraj intelektualne evolucije o
vjeanstva, nae veliko socioloko prikazivanje zahtijeva samo ge
neralnu ocjenu, prema tome, skoro spontanu prelaznom stanju,
Ve sam pokazao u mnogo interesantnih prilika, koliko je, u prin
cipu vano da se ispitaju u bilo kojem predmetu, bitni prelazni slu
ajevi samo pod neophodnim uticajem tane predhodne analize dva
krajnja sluaja izmeu kojih su naroito odreeni da vre postepe
ni prelaz. Sadanje pitanje nam prua, po svojoj prirodi, najvani
ju ocjenu taikvog jednog loginog pravila, jer, kad je jednom pri
znato da ljudski duh mora uvijek poi od teolokog stanja i stii
stalno do pozitivnog stanja, moe se lako razumjeti potreba, is
tovremeno neizbjena i neophodna, koja ga neprestano tjera da
pree iz jednog u drugo, pomou metafizikog stanja koje ne bi
moglo imati drugo osnovno opredjeljenje. To direktno proizilazi,
kako sam to ve naveo u raznim djelovima ove Rasprave, iz su
vie radikalne opozicije koja prirodno postoji izmeu teolokog
i pozitivnog duha i lanog i nestalnog karaktera metafizikih kon
cepcija podobnih da se podjednako adaptiraju na postepeni pad jed
nog i prethodni uspon drugog, tako da obezbijedi, koliko je to mo
gue, naem umu kome je tako antipatina svaka riagla promjena,
skoro neosjetan prelaz. Dok se teologija povlai iz spekulativnog
domena i prije nego to fizika moe da se tu definitivno uspostasvakom sluaju, svako osporavanje prevlasti izmeu ove tri filozo
fije moe u osnovi da se svede na jednostavno pitanje oportunosti
vi, spontani rad metafizike ga privremeno priprema, tako da, u
ocijenjene prema racionalnom ispitivanju osnovnog razvoja ljud
skog duha. Ova metafizika promjena teoloke filozofije se pri
rodno vri, u bilo kojem predmetu, postepenom zamjenom boan
stva sa entitetom kada se religiozne koncepcije uoptavaju sma
njujui neprestano broj nadprirodnih agenasa kao i njihove aktiv
ne intervencije, a naroito kada one dospiju, ako ne u realnosti, bar
u principu, do jednog strogo uzvienog jedinstva. Kod ovog zadnjeg
opteg stanja teoloke filozofije, nadprirodna aktivnost, gubei svo
ju prvobitnu specijalnost, nije obino mogla da napusti neposred
no upravljanje pojavama a da tu mije ostavila, na svom mjestu,
misteriozni entitet, u poetku obavezno proiziao iz nje ali kojem
je svakodnevnom upotrebom, ljudski duh morao pripisati, sve iskljuivije, posebno nastajanje svakog dogoaja. Dakle, ovaj udni
nain filozofiranja je morao dugo da bude potreban, bilo radi olak
anja postepenog pada teologije, eliminiui malo pomalo specijal
nu intervenciju nadprirodnih uzroka, bilo radi olakanja postepe-

286

nog pada teologije, eliminiui malo pomalo specijalnu intervenciju

nadprirodnih uzroka, bilo radi pripremanja progresivnog uspona
fizike, navikavajui se uvijek vie na iskljuivu koncepciju feno
mena, i zbog jednog i zbog drugog ova prelazna situacija ini isto
vremeno i neizbjean simptom i neophodnu pomo. Uostalom, opti duh jedne takve filozofije mora biti sutinski slian to se me
tode i doktrine tie, onom iz teoloke filozofije ija bi ona mogla
postati samo ista glavna modifikacija. Ona ima samo, po svojoj
prirodi, najmanju intelektualnu konzistentnost i prema tome soci
jalnu mo mnogo manje jedine tako da odgovara mnogo vie jed
nom jednostavnom kritikom opredjeljenju nego ikakvoj pravoj or
ganizaciji. Ali, ove osobine, potpuno prilagoene njenoj prolaznoj
funkciji, u cjelini ljudske evolucije, bilo individualne bilo socijal
ne, ine je samo utoliko manie pogodnom da se duboko odupre posnjihove karakteristine entitete da mogu da se zasnivaju samo na
tepenom usponu pozitivnog duha. S jedne strane, poveana sup
tilnost metafizikih koncepcija trai tako da smanji sve vie i vie
jednostavnim apstraktnim nazivima odgovarajuih fenomena tako
da polako guraju najodlunije do smijenog spontanu manifesta
ciju od radikalne praznine svojstvene takvim objanjenjima, to
nije bilo, bez sumnje, tako mogue prema isto teolokim for
mama. Na drugom mjestu, organska nemo sline filozofije, na os
novu njene osnovne nedosljednosti, mora sprijeiti, sa politikog
aspekta, postepene izmjene koje obavezno donosi u teolokom re
imu da moe da se bori sa istom efikasnou kao u poetku, pro
tiv socijalnog uspona pozitivnog duha. Ipak, i jednim i drugim po
vodom, bitno dvosmislena i nestalna priroda metafizike filozofije
u uem smislu je ini pogodnom, zbog neizbjenih izmjena koje ona
moe ponuditi da bolje izbjegne od same teoloke filozofije, jednoj
racionalnoj raspravi, izgubljenoj pod nejasnim i neuhvatljivim ni
jansama, dok pozitivni duh jo nesavreno uopten, nije mogao da
direktno napadne sami aktuelni princip njihovog zajednikog au
toriteta, prisvajajui najzad potpunu univerzalnost koja im je,
isto tako, svojstvena. Ma ta bilo, ne bi moglo da se uopte ne priz
na intelektualna sklonost metafizike da privremeno podri, u pog
ledu bilo kojeg predmeta, nau spekulativnu aktivnost sve dok
ona moe dopustiti bitnije napajanje, udaljavajui nas, ve od is
to teolokog reima i pripremajui nas uvijek vie za zaista pozi
tivni reim: ova filozofija ima, uostalom, obavezno, isto bitno svoj
stvo da bi upravljala politikim prelazom koji prati ovaj veliki
logini prelaz. Ne zaboravljajui velike intelektualne i socijalne
opasnosti koje, na nesreu, karakteriu i metafiziku filozofiju, jed
na takva ocjena objanjava pravi opti princip univerzalnog us
pona koji je ona zavrila privremeniim dobijanjem kod najnapred
nijih populacija gdje on pretpostavlja, obavezno, instinktivno os
jeanje koje ne bi moglo biti potpuno pogreno, izvjesnu neophod-

287

nu funkciju koju virai jedna takva filozofija u osnovnoj evoluciji

ovjeanstva. Neodoljiva potreba ove prelazne faze je, dakle, sada
tako nepobitna da to moe biti prije nego to direktna analiza, bi
lo posebna, bilo opta, spontano izvri u cjelini nae istorijske ope
racije.
Mada se nae veliko socioloko dokazivanje nalazi tako bitno
zavreno za ubudue, vjerujem, meutim, da ne bi propustili, ko
liko je to mogue, nikakvu bitnu oznaku ovoj taiko vanoj i ta
ko tekoj temi, da moramo ovdje direktno preporuiti itaocu po
trebu da stalno uzme u obzir moju prethodnu teoriju pravoj na
unoj hijerarhiji, u bilo kojem razmatranju ovog velikog zakona
trostruke intelektualne evolucije, bilo da je primijeni, bilo ak da
je ocijeni. Jo od poetka ove Rasprave (vidite 2. lekciju) ja sam
prikazao ovu osnovnu hijerarhiju kao prirodni nastavak i neop
hodni dodatak mome zakonu tri stanja: spontana upotreba koju
sam vrio ve postepeno, na sve vrste fenomena morala je dovolj
no istai ovu unutranju filozofsku povezanost. Ipak, nije nekorisno
da se ovdje formalno nje prisjetimo, bilo radi srpeavanja samih
tobonjih primjedbi koje bi jedna iracionalna nauna erudicija
mogla pobuditi protiv zakona evolucije koji sam direktno utvrdio,
bilo da bi dobili kod raznih specijalnih provjera sav njihov logiki
domet, rasporeujui ih tako da se bolje razjasne i da se uzajamno
uvrste. Prema prvom aspektu, mogu potvrditi da nikada nijesam
naao ozbiljnu argumenticiju kao protivljenje ovom zakonu, ve
nije ono koje se zasniva na razmatranju simultanosti, da sada ov
dje nuno vrlo zajednikoj za tri filozofije kod istih umova. Dakle,
jedan takav niz prigovora moe biti rijeen samo racionalnim korienjem nae naune hijerarhije koja, rasporeujui razne bitne
djelove prirodne filozofije prema njihovoj komplikovanosti i ras
tuoj posebnosti saglasno skupu njihovih pravih afiniteta objanja
va da je njihov postepeni uspon morao neophodno da prati isti
redoslijed, tako da je jedna faza cijele evolucije mogla privreme
no da uini koincidira sa teoloko stanje jedne od njih sa metafizi
kim i ak pozitivnim stanjem jednog prethodnog dijela, u isto vri
jeme jednostavnijeg i optijeg uprkos stalnoj tenji ljudskog duha
za jedinstvom metoda. Budui da su ove vidljive anomalije tako
potpuno regulisane, tekoa bi, zaista, bila nerjeiva samo da je simultanost mogla pretstavljati obrnuti karakter, jo ono ega se
ja bojim da moe da se naznai kao jedan jedini svarni primjer ko
ji, bi uostalom, mogao dokazati samo potrebu za usavravanjem
ili najvie ispravljanjem nae hijerarhijske teorije, a da u tome
nije morala da se odrazi nikakva legitimna nesigurnost samog za
kona evolucije. Na drugom mjestu, reciprone pomoi koje mogu
da se tako spontano uspostave izmeu posebnih prouavanja raz
nih spektulativnih razvoja nemaju ni najmanju socioloku va
nost. Jer, iz toga proizilazi osnovna sposobnost da se sreno doda,

288

u mnogo sluajeva, nedovoljnost direktnog istraivanja. Kada je

jedna takva hijerarhija bila prvo dobro shvaena i potpuno prizna
ta, ona mora, zaista, esto omoguiti da se unaprijed odredi, u bi
lo kojoj epohi, sa punom racionalnou, opti karakter .izvjesnog
niza ljudskih spekulacija prema dovoljnom prethodnom poznava
nju stvarnog stanja prethodne kategorije ili, ak, u obrnutom smis
lu, mada sa manje preciznosti stvarnog stanja kasnije kategorije.
Slina spontana pomo se vee direktno za logiki princip koji je
utvren u etrdeset osmoj lekciji, neophodnim rasvjetljavanji
ma koje prouavanje harmonija moe da prui prouavanju sukce
sija, prema prirodi sociolokih istraivanja. Cijeli nastavak ove knji
ge e prirodno pokazati, zaista, mada na implicitan i indirektan na
in ali sa stalno rastuom oiglednou, da ova teorija naune hi
jerarhije, prema stepenu optosti raznih fenomena, ini glavnu os
novu cijele socijalne statike, bar u onome to se tie intelektual
nog reda i ak, kao posljedicu na materijalni red, da konano obuh
vati cjelinu politikog reda. Nemam potrebu da sad insistiram vie
na sociolokoj nunosti jedne tako neophodne teorije bez koje
bi istorija ljudskog duha trebalo da ostane, usuujem se da to tvr
dim, bitno nerazumljiva i kojoj je italac ve postepeno stekao,
u uzastopnom toku tri prethodna poglavlja, taan i uobiajeni po
jam; morao sam da ovdje samo posebno opiem neophodnu oba
vezu, da je nikada ne propustim, bilo utvrujui bilo razvijajui
zdravu istorijsku filozofiju iju smo upravo na kraju, postavili, -ne
ophodnu osnovu, ovim velikim zakonom koji se odnosi na trostru
ku intelektualnu evoluciju ovjeanstva.
Da bi ovaj zakon mogao da ispuni jedno takvu nauno opre
djeljenje, ne ostaje mi sada nita vie, da bi kompletirao i potvr
dio ovo dugako i teko predavanje, nego da ukratko utvrdim da,
u prinaipu, cjelina materijalnog razvoja mora da neizbjeno prati
razvoj, ne samo analogni, nego ak onaj koji savreno odgovara
ovome kojd smo upravo dokazali, sam intelektualni razvoj kojem je
cio sistem socijalne progresije morao biti, po svojoj prirodi, dubo
ko podreen, kako sam to objasnio u prvom dijelu ovog poglavlja.
Poto je ova dodatna studija danas mnogo bolje shvaena od glav
ne teorije, bie mi potrebno nakon brze ukupne ocjene materijal
ne evolucije, da samo ovdje insistiram, kako treba, na njenoj ko
relaciji koja je vrlo loe shvatana do sada, sa intelektualnom evoluci
jom koja e biti od sada potpuno opisana u aktivnom redu kao to je to
ve u spekulativnom redu, mada mnogo vea jednostavnost ove po
mone operacije nam, na sreu, pomae da je mnogo skratimo a da
ne nakodimo nimalo njenoj naunoj namjeni. Radie se naroite
tome da se objasni unutranja povezanost koja obavezno vee
krajnje granice i prelaznu granicu vremenskog razvoja ljudskih

289

drutava za odgovarajue faze iju smo osnovnu sukcesivnost za

duhovni razvoj ve -prikazali1.
Sva razna opta sredstva racionalnog istraivanja koja mogu
da se primijene na politika istraivanja su ve spontano pomogla
da se konstatuje isto tako odluno, neizbjena prvobitna tenja o
vjeanstva prvenstveno za vojnim ivotom i njegovo krajnje ne ma
nje neodoljivo opredjeljenje za bitno industrijskom egzistencijom.
Taiko nijedan malo napredniji um ne odbija, ubudue, da prizna
manje vie eksplicitno, stalno smanjenje vojnog i postepeno po
veanje industrijskog duha kao dvostruke neophodne 'posljedice na
e progresivne evolucije koja je bila danas pametno ocijenjena u
tom pogledu od veine onih koji se propisno bave politikom fi
lozofijom. Uostalom, u jednom vremenu gdje se manifestvuje, pod
sve vie i vie razliitim oblicima i sa stalno rastuom energijom,
ak i usred armija, karakteristina odvratnost modernih drutava
prema ratnikom ivotu; kada je. npr. ukupna nedovoljnost voj
nikih poziva postala svuda nepobitna prema sve neophodni]oj obavezi ptrlisilnog regrutovanja koja je rijetko praena vojnom upornou; svakidanje iskustvo bi oslobodilo, bez sumnje, od svakog direktnog dokazivanja jednog pojma koji je tako postepeno pao u
javni dornen. Uprkos ogromnog izuzetnog razvoja vojne aktivnosti
koji je trenutno zavren u poetku ovog vijeka, neizbjenim pokretanjem koje je moralo zamijeniti neodoljive nenormalne okolnosti.
na industrijski i pacifistiki instinkt je uskoro bre povratio redovan tok svog jaeg razvoja, tako da stvarno obezbijedi, u ovom
odnosu, osnovni odmor civiMzovanog svijeta mada evropska h a r - .
manija mora esto izgledati izloena neprilici, usled privremene
greke svake sistematske organizacije meunarodnih odnosa; to
je, zaista, bez mogunosti da proizvede rat, ipak, esto dovoljno da
inspirie opasne nemire. Ne bi moglo, dakle, ovdje biti nikakvog pi
tanja da konstatujemo jednom raspravom, na sreu suvinom, ni
prvi termin niti posebno zadnji, socijalnog napretka u vezi sa optim 'karakterom vremenske egzistencije ija e direktna ocjena,
uostalom, proizii u est slijedeih poglavlja itave nae istorijske
1

Budui da, politike kvalifikacije v r e m e n s k o g i d u h o v n o g

moraju biti naravno esto u upotrebi u est slijedeih poglavlja radi
skupa nae i s t o r i j e analize, ja moram ovdje da direktno upozorim,
uglavnom, da u im sauvati uvijek tano ispravnu namjenu kojoj ih je
katolika filozofija posvetila ve vjekovima. Osim neophodne potrebe,
u politikoj filozofiji, za ova dva vana termina koji ne mo:gu jo bi
ti stalno zamijenjeni racionalnijim izrazima, nije bez koristi, uostalom,
da poveeimo, koliko je to mogue, bez ikakvog uzaludnog prenemaga
nja, sadanje formule za stare navike da bi bolje prizvali osnovno osje
anje socijalnog kontinuiteta, koje smo danas tako pogreno skloni da
preziremo.
290

analize. Samo, poto jedan takav razvoj inije nikada bio dovoljno
vezan za bitne zakone ljudske prirode i za neophodne uslove so
cijalnog razvoja, ostaje nam da dokaemo, u principu, njegovo oba
vezno uee u osnovnoj evoluciji ovjeanstva.
Neodoljiva antipatija primitivnog ovjeka za svaki redovni po
sao ne daje mu, zaista, da obavlja drugu spontanu aktivnost sem
aktivnosti iz ratnikog ivota, jedina u koju on moe da bude bit
no sposoban i koja, uostalom, ini u poetku najjednostavnije sred
stvo da se snabdije svojom prehranom, ak nezavisno od suvie
estog ljudoderstva: opti razvoj jedinke je, u tom pogledu, pot
puno saglasan sa razvojem vrste. Ma kako da mora da prvobitno
izgleda alosna jedna takva potreba, njena karakteristina univer
zalnost i njen stalni razvoj, ak i u vremenima dosta naprednim, da
bi materijalna egzistencija mogla da poiva na drugim osnovama,
moraju pokazati svim pravim filozofima da ovaj vojni reim koje je
drutvo bilo tako dugo i tako potpuno potinjeno, treba da je ispu
nio vanu i neophodnu funkciju, bar privremenu, u optem prog
resu ovjeanstva, Lako je shvatiti, zaista, ma kakva bila sada
socijalna nadmo industrijskog duha, da je materijalna evolucija
ljudskih drutava morala, u 'protivnom, da dugo zahtijeva isklju
ivo poveanje vojnog duha pod jedinom vladavinom od koje se
ljudska industrija mogla razviti kako treba. Opti motivi ove neop
hodne zatite su, uglavnom, analogni onima iz sline privremene
funkcije koju je obavio religiozna duh da bi pripremio kasnije us
pon naunog duha, prema prethodnim objanjenjima. Jer, ona na
roito smatra da industrijski duh, daleko od toga da moe da prvo
upravlja privremenim drutvom, tu nasuprot pretpostavlja, po svo
joj prirodi, prethodno postojanje jednog ve znatnog razvoja koji
je mogao, dakle, da bude izvren samo pod neophodnim uticajem
vojnog duha bez srene spontanosti od koje bi razne porodice osta
le vrlo izolovane, tako da bi sprijeile svaku vanu podjelu ljud
skog rada a zatim svaki redovni i stalni napredak nae industrije.
Drutvene, a naroito politike osobine vojne aktivnosti, mada su
morale vriti samo privremenu nadmonost u osnovnoj evoluciji
ovjeanstva su, u poetku, savreno jasne i odlune, jednom rije
ju, potpuno saglasne sa visokom civilizatorskom funkcijom koju
moraju da onda vre. Mnogi filozofi su ve dovoljno priznali, tim
povodom, spontanu sklonost jednog takvog naina egzistencije da
razvija obiaje regularnosti i discipline koji ne bi mogli prvo da bu
du drugaije proizvedeni i bez kojih se nijedan .pravi politiki re
im ne bi mogao oigledno organizovati. Nikakav drugi cilj, do
voljno jak ne bi mogao, zaista, da uspostavi trajno udruivanje i
malo raireno meu ljudskim porodicama kao neodoljiva potreba
da se ujedine, prema neizbjenoj, bilo kojoj podreenosti zbog rat
ne ekspedicije ili ak radi jednostavne zajednike odbrane. Ni
kada predmet udruivanja ne moe biti vie osjetljiviji niti hitniji,
291

nikada osnovni uslovi pomoi ne bi mogli postati neodoljiviji. Sav

se ovaj skup atributa divno prilagoen prirodi i potrebama primi
tivnih drutava koja nijesu, bez sumnje, mogla da stvarno naue
red ni u jednoj drugoj koli osim u ratnoj, kao to se moe, ak i
danas tome formirati slaba predstava u pogledu izuzetnih poje
dinaca koje industrijska disciplina ne moe dovoljno da savije i ko
je nam, u tom smislu pretstavljaju, koliko j to mogue, staru ljud
sku vrstu. Tako, pored uzaludnih poetskih snova prvobitnom os
nivanju politikih moi ne bi se moglo sumnjati da prve vladavi
ne nijesu morale biti, uglavnom, obavezno vojne kada se ograni
imo da tu posmatramo samo jednostavna privremena razmatranja,
tako da je duhovna vlast tamo mogla prvo samo da bude isto teo
loka. Ovo prirodni uspon ratnikog duha nije bio samo neophodan
za prvobitnu konsolidaciju politikih drutava; on je naroito up
ravljao njihovim stalnim poveanjem koje nije moglo da se vri
drugaije bez jedne pretjerane sporosti, kako e nam to jasno po
kazati sva istorijska analiza; no, meutim, jedno takvo irenje je
prethodno bilo neophodno, na izvjesnom stepenu, za konani razvoj
ljudske industrije. Vremenski razvoj ovjeanstva predstavlja, dak
le, po svojoj prirodi, u ovom prvom periodu, zaarani krug koji je
savreno analogan onome koji smo prepoznali u duhovnom, razvo
ju i iji jedini mogui izlaz proizilazi, u jednom i drugom sluaju,
iz srenog spontanog uspona prethodne tendencije. Doista, ovaj voj
ni reim je morao da svuda ima za neophodnu politiku osnovu,
individualno ropstvo proizvoaa da bi omoguili ratnicima slo
bodan i puni razvoj njihove karakteristine aktivnosti. Bez ovog
neophodnog uslova, velika socijalna operacija koja je morala da
se izvri u odgovarajuem vremenu stalnom progresijom vojnog
sistema koji je dobro zamiljen i mudro praen, je bila u starim
vremenima, sasvim promaena, kao to u to uskoro objasniti.
Mada je svaka diskusija na tu temu ovdje preuranjena, tu, me
utim, moram da naznaim, s jedne strane, ovu osnovnu instituci
ju starog ropstva, kao namijenjenu da organizuje neophodnu pos
tepenu pripremu <za kasnije ispunjenje industrijskog ivota koja je
tako neopozivo i izriito nametnuta uprkos naoj uroenoj averziji
za rad u najveem dijelu ovjeanstva u kojem je radni kontinui
tet postao odmah prvi krajnji uslov. Prenosei se, koliko to naa
misao moe da uini, u jednu takvu primitivnu situaciju, ne bi
mogli da ne priznamo odgovarajuu potrebu ove snane stimulaci
je imajui dovoljno u vidu cjelinu stvarnih uslova ljudskog raz
voja. Pravi uas ikoji nam uliva danas ova tako dugo univerzalna
institucija, odnosi se naroito na to da moramo biti spontano ras
poloeni da je ocijenimo prema modernom ropstvu, onom u naim
kolonijama koje ini, po svojoj prirodi, pravu politiku grozotu,
organizovano ropstvo usred industrije, radnika od kapitaliste, pod
jednako degradirajui nain za obojicu: dok je staro ropstvo, pot-

injavajui proizvoaa vojniku teilo da paralelno razvije njihove

suprotne aktivnosti, tako da konano odredi njihovo spontano uee u istom socijalnom progresu, kako u to postepeno utvrditi
u pedeset treoj lekciji.
Ma kako nepobitna morala tako da postane politika potreba
za prvobitnom evolucijom ovjeansva, jednog dugog jaeg bav
ljenja vojnom aktivnou tako neophodnom kao i neizbjenom,
sami principi koje sam upravo naznaio, e nam objasniti kasnije,
sa ne manje oiglednosti, bitnu privremenu prirodu jednog tak
vog socijalnog opredjeljenja ija je vanost morala da stalno opa
da, ukoliko je industrijski ivot mogao da nastavi svoj postepeni
razvoj. Dok industrijska aktivnost predstavlja spontano ovo divno
svojstvo da moe da bude istovremeno stimulasana kod svih je
dinki i kod svih naroda a da uspon jednih ne mora da bude nes
pojiv sa usponom drugih, jasno je, u protivnom, da ispunjenost
vojnikog ivota u znatnom dijelu ovjeanstva pretpostavlja i ko
nano odreuje, u cijelom preostalom dijelu, neizbjeni pritisak ko
ji ini ak glavnu socijalnu dunosti jednog takvog reima raz
matrajui sav civilizovani svijet. Tako, dok industrijska epoha ne
sadri drugi opti tok sem ovog, jo neodreenog, naznaenog u
progresivnoj egzistenciji nae vrste sistemom prirodnih zakona, voj
na epoha je morala biti, obavezno, bitno ograniena na vremena
nedovoljnog postepenog izvravanja prethodnih uslova za koje je
bila odreena da ostvari. Ovaj glavni cilj je bio postignut kada se
veliki dio civilizovanog svijeta naao najzad ujedinjen pod istom
vladavinom, kako se to radilo u naom evropskom nizu progresivnih
osvajanja Rima. Od tada, vojna aktivnost je morala evidentno da
ostane bez predmeta i hrane, tako je njena nadmonost od ovog
neizbjenog toka poela da stalno opada, tako da ne krije postepe
ni uspon industrijskog duha iji je progresivni dolazak bio tako
ubudue pripremljen kako treba, kako u to. uskoro, objasniti na
direktan nain u istorijskom dijelu ove knjige. Ali, pored ove ne
ophodne zavisnosti, industrijsko stanje se toliko radikalno razlikuje
od vojnog stanja, da opti prelaz iz jednog u drugi socijalni reim
nije sadravao sigurno vie neposredno ispunjenje sem odgovaraju
u sukoesivnost u duhovnom redu. izmeu teolokog i pozitivnog
duha. Otuda proizilazi. na kraju, sa potpunom evidentnou. neop
hodna opta intervencija prelazne situacije koja savreno lii na me
tafiziko stanje intelektualne evolucije gdje je ovjeanstvo moglo
da se oslobodi, sve vie i vie. vojnikog ivota i da uvijek vie
pripremi krajnju nadmonost industrijskog ivota. Obavezno dvos
mislen i nesiguran karakter jedne takve socijalne faze. gdie su raz
ne vrste pravnika morale naroito da zauzmu, na izgled, politi
ku scennu. morao je prvo da se bitno sastoji. kako u to objasniti
pedeset petom poglavliu. u uobiajenoj zamjeni vo.ine defanzivne
organizacije u prvu ofanzivnu organizaciju, a zatim, ak u nehoti-

292

293

noj optoj podreenosti koja je sve vie i vie naglaena, ratnog

duha u instinkt proizvoaa. Ova prelazna faza nije jo potpuno iz
vrena, njena vlastita priroda, mada obavezno nejasna, moe danas
da bude ocijenjena direktnom intuicijom.
Takva je, dakle, u principu trostruka vremenska evolucija ko
ja e morati da nam naizmjenino pokae, u itavoj prolosti, osnov
ni razvoj ovjeanstva. Ma kako morala ovdje biti kratka ova opta indikacija, bez sumnje, je nemogue svakom filozofskom duhu
da ne bude prvo, uopte, jako iznenaen bitnom analogijom koja
spontano pretstavlja ovu nepobitnu progresiju sa naim prvobit
nim zakonom obaveznoj sukcesiji tri glavna stanja ljudskog du
ha. Ali, osim ove oigledne slinosti, naroito je vano za jako so
cioloko dokazivanje iji politiki dodatak tako skiciramo, da di
rektno prepoznamo osnovnu vezu dvije evolucije opisujui dovolj
no prirodni afinitet koji je uvijek morao da vlada, prvo izmeu teo
lokog i vojnog duha, zatim izmeu naunog i industrijskog, i, pre
ma tome, takoe izmeu dvije prelazne funkcije metafiziara i prav
nika. Jedno takvo dodatno objanjenje mora da sadri nae doka
zivanje u njegovom najviem stepenu preciznosti i postojanosti,
tako da ga uini potpuno pogodnim da odmah poslui kao racio
nalna osnova naoj kasnijoj itavoj istorijskoj analizi. Kako uni
verzalno iskustvo svjedoi, bez sumnje, dosta visoko realnoj oevidnosti ovog znaajnog slaganja, bitno je dovoljno za na cilj da
mu, ovdje, ukratko izloimo neophodni princip.
Manje vie naglaeni rivalitet koji je tako esto poremetio optu harmoniju izmeu teoloke i vojne moi, je ponekad, prikrio u
oima filozofa, njihov osnovni afinitet. Ali. u principu, bi moglo
postojati, zaista, pravog rivalstva samo izmeu razliitih eleme
nata istog politikog sistema, nakon ovog spontanog takmienja ko
je u svakom ljudskom uestvovanju mora obino dobiti, utoliko
vie irine i jaine ukoliko cilj postaje vaniji i indirektniji i uko
liko su zatim, sredstva razliitja i nezavisnija a da, meutim, nikad
ne spreavaju neizbjeno, voljno ili instinktivno, uestvovanje u
zajednikoj namjeni. Sto se tie vlasti koje su uvijek podjednako
snane, raaju se, rastu i istovremeno opadaju, uprkos razlici nji
hove prirode, moe se biti sigurno da one pripadaju obavezno je
dinstvenom reimu. ma kakva mogla da budu njihova uobiajena
osporavanja : stalna borba bi dokazala, sama po sebi. stvarnu nes
pojivost koja. kad bi se nasuprot desila, u protivnom, izmeu dva
elementa pozvana da vre analogne funkcije i da je ona stalno dr
ala u zavisnosti postepeno poveanje jedne od stalnog pada dru
ge. U sadanjem sluaju, naroito je evidentno da u bilo kojem poli
tikom sistemu mora da tu postoji stalno, duboko rivalstvo izme
u spekulativne i aktivne moi koje, slabou nae prirode moraju
biti tako esto sklone da ne poznaju njihovu neophodnu koordina
ciju i da preziru opte granice njihovih uzajamnih prava. Ma kakav

bio, meu elementima modernog reima, sami nepobitni socijalni

afinitet izmeu nauke i industrije, treba, isto tako, oekivati sa nji
hove strane, neizbjene kasnije konflikte to e vie njihov zajed
niki politiki uspon postati naglaeniji: oni su ve jasno najavlje
ni, bilo unutranojm antipatijom, istovremeno intelektualnom i mo
ralnom koja uliva jednoj prirodnu potinjenost radova druge, koja
je, meutim, kombinovana sa neizbjenom superiornou bogatstva,
bilo takoe, instinktivnom odvratnoa ove za karakteristinu ap
strakciju istraivanja prve i radi pravog ponosa koji je animira.
Kada su ove neophodne zamjerke tako odstranjenje, nita ne
spreava vie da prvo primjetimo direktno osnovnu vezu koja spon
tano spaja, sa toliko energije, teoloku i vojnu mo i koju su, u
bilo kojoj epohi, jako osjeali i dovoljno potovali svi ljudi viso
kog dometa koji su stvarno uestvovali u jednoj ili drugoj, uprkos
neodoljive sile politikih rivalstava. Razumije se, zaista, da nijedan
vojni reim ne bi mogao da se uvrsti a da, naroito, traje poiva
jui prethodno samo na dovoljnoj teolokoj potvrdi, bez koje unut
ranja podreenost koju zahtijeva, ne bi mogla biti niti dosta kom
pletna niti dosta produena. Svaka epoha namee, u ovom pogle<-.. HDeciialnim putevima, odgovarajue zahtjeve: u poetku, r'--'"
smanjenje i blizina cilja ne propisuju, uopte, tako apsolutnog po
koravanja duha. malo obine energije sooiialnih veza koie su io
nesavrene, ne dozvoljava uopte, da se obezbijedi stalna pomo,
drugaije osim preko religiozne vlasti sa kojom su se ratni voe
onda prirodno postavile; u naprednijim vremenima, cilj postaje
tako irok a uee tako indirektno da, uprkos, obiajima discip
line koji su ve duboko saeti, stalna saradnia bi ostala nedovolj
na i privremena kad ne bi bila potvrena odgovara ju irn teolo
kim uvjetan f m a zavravajui spontano, prema najveim ratnici
ma, slijeno i nehotino povjerenje, uostalom, suvie esto pomije
ano sa gnusnom servilnou koji nji nikada moffla da bude sem
izuzetna. Bez ove unutranje korelacije sa teolokim duhom, oialedno je da vojni duh ne bi nikada moPo iswuniti visoku socijal
nu namjenu koja mu je bilo odreena za cjelinu ljudske evoluci
je, isto tako njegov plavni cilj je mogao biti potpuno ostvaren sa
mo u starim vremenima gdje su se dvije moi nalazile obavezno
koncentri'sane, uglavnom, kod istih voa. Vano je, uostalom, da
zabiljeimo da bilo koja duhovna vlast ne bi mogla dovoljno od
govarati osnivanju i konsolidaciji vojne uprave koja posebno zah
tijeva, po svojoj prirodi, neophodno uee teoloke filozofije, a
ne nijedne druge. Ma kakve bile, np. nesporne i vane usluge ko
je je, u modernim vremenima, uinila prirodna filozofija, ratnoj
vjetini, nauni duh, zbog obiaja stvarne rasprave koju obavez
no tei da propagira, nije manje prirodno inkapatibilan sa vojnim
duhom: zna se, zaista, dosta da ovo postepeno potinjavanje jed
ne takve vjetine propisima stvarne nauke je uvijek bilo gorko

294

295

oplakivano od strane najbolje okarakterisanih ratnika, kao da sas

tavni dio rastue dekadencije pravog vojnog reima u postepenom
poetku svake glavne promjene. Socijalni afinitet pri vremenskih
vojnih moi za teoloke duhovne moi je, dakle, ovdje u principu
dovoljno objanjen. Moe se prvo vjerovati da je jedna takva
koordinacija, u osnovi, manje neophodna, u obrnutom smislu za po
litiki uspon teolokog duha, poto je bilo isto teolokih drutava,
dok nijedno iskljuivo vojno nije bilo poznato, mada su stara dru
tva morala skoro uvijek da pokau i jednu i drugu prirodu, u ma
nje vie naglaenim stepenima. Ali, jedno dublje ispitivanje e stal
no uiniti da primijetimo neophodnu efikasnost vojnog reima ra
di konsolidacije a naroito radi irenja teoloke vlasti koja je talko
razvijena stalnom politikom primjenom kako je sveteniki in
stinkt to uvijek stvarno osjetio. Mi emo, uostalom, priznati da je
religiozni duh na svoj nain manje antipatian od samog vojnog
duha u vrijeme jaeg uspona industrijskog duha. Tako, osim me
usobnog stvarnog afiniteta dvaju bitnih elemenata prvobitnog po
litikog sistema, vidi se da se zajednike odvratnosti i simpatije, kao
i slini opti interesi, obavezno sjedinjuju da bi stalno uspostavili
neophodnu kombinaciju, ne manje unutranju nego spontanu, iz
meu dvije moi koje su svuda morale da uestvuju u skupu ljud
ske evolucije, u istom osnovnom cilju, neizbjenom mada .privre
menom. Bilo bi nekorisno da insistiramo, ovdje vie na sociolokom
principu ove obavezne solidarnosti dvije politike moi koje e nam
istorijska analiza uskoro pretstaviti, sa toliko oiglednosti, kao
stalno povezane da se konsoliduju i da se uzajamno isprave.
Osnovni je dualizam moderne politike, po svojoj prirodi, jo
nepobitniji od onoga koji je upravo opisan. Mi smo, danas, vrlo
pogodno postavljeni da ga najbolje ocijenimo, upravo zato to dva
elementa nijesu u to jo uloena od njihovog delinitivnog politikog
uspona, mada je ve njihov socijalni razvoj dovoljno naglaen. Kada
nauna i industrijska mo budu mogle da dobiju, kasnije, sav po
litiki uspon koji je za njih rezervisan, i kada, zatim, njihovo ra
dikalno rivalstvo bude jednako naglaeno, filozofija e moda os
jeati ve prepreka da im prizna slinost porijekla i opredjeljenja,
slinost principa i interesa koji ne bi mogli biti ozbiljno ospo
ravani, dok zajednika borba protiv starog
politikog sistema
mora spontano sadrati neizbjena neslaganja. Da se ne bi zaus
tavljali ovdje posebno, na osnovnom principu koji je ve im
plicitno utvren u itavoj ovoj Raspravi i koji duboko pod
reuje jednu drugoj, na direktan kao i na oigledan na
in, stvarno poznavanje zakona prirode i djelovanja ovjeka na
spoljnji svijet, naroito odgovara, da bi bolje pripremili nau istorijsku analizu, da sada pokaemo vano neophodno uee svake
od ove dvije drutvene moi u politiki trijumf druge, pomaui
stvarno njene vlastite napore protiv njenog glavnog antagonizma.
296

Ve sam oznaio, ovdje gore, u drugoj namjeri, tajno neslaganje

izmeu naunog i vojnog duha. Ne bi se mogla vie osporavati pri
rodna antipatija industrijskog duha koji je razvijen do dovoljnog
stepena, protiv opteg uspona teolokog duha sa potpuno religioz
nog gledita od kojeg su nai najrevnosniji konzervativci obino vr
lo udaljeni danas; voljna izmjena fenomena, prema pravilima jed
ne isto ljudske mudrosti ne mora izgledati, u osnovi, manje bezbona od njihovog racionalnog predvianja, jer, jedan i drugi pod
jednako pretstavljaju nepromjenjive zakone koji su konano nes
pojivi sa bilo kojim voljama, kao to sam to objasnio u toliko va
nih pogleda, u raznim djelovima ove Rasprave. Prema logici, varvarskoj ali strogoj, zaostalih naroda, svaka aktivna intervencija
ovjeka da pobolja, u svoju korist, optu ekonomiju prirode mora
sigurno da ini jednu vrstu nepravednog atentata na vladu provi
enja. Zaista, nema sumnje, da suvie apsolutna nadmonost re
ligioznog duha tei obavezno, u njoj samoj, da umrtvi industrijski
uspon ovjeanstva pretjeranim osjeanjem glupog optimizma, kako
se to moe provjeriti u toliko raznih krajnjih prilika. Ako ovakva
uasna posljedica nije bila ee i naroito potpunije ostvarivana,
to je jedino zahvaljujui tehnikoj mudrosti koja je znala da ruku
je, pogodnom sposobnou, jednoj tako opasnoj moi. tako da
razvije svoj sreni civilizacijski uticaj neutraliui, koliko je to mo
gue, neophodnim kontinuitetom mudrih napora, svoju spontano
nezdravu aktivnost, kao to u to istorijski objasniti u tri slijede
a poglavlja. Ne bi mogli, dakle, ne priznati, uglavnom, visoki po
litiki uticaj kojim je postepeni uspon ljudske industrije morao na
ravno pomoi progresivni uspon naunog duha u neizbjenom an
tagonizmu prema religioznom duhu ne raunajui vanu svakodnev
nu stimulaciju sa kojom se meusobno napajaju industrija i nau
ka kada su jedna i druga pripremljene kako treba. Politika pro
lost ova dva osnovna elementa moderno" sistema koja se mora
la ovdje uglavnom sastojati u njihovoj zajednikoj postepenooj zam
jeni elementa koji odgovaraju starom sistemu sa socijalnom moi,
treba, da je naa panja naroito privuena na neophodnu pomo
kojom su se uzajamno snabdjele za jednu takvu prethodnu opera
ciju. Ali. ova kritika pomo moe lako da pokae kakvu snagu i
kakvu efikasnost e spontano morati da dobiju ove opte veze ka
da taj veliki politiki dualizam bude mogao da, najzad, dobije di
rektno organski karakter koji mu bitno nedostaje do sada da bi
upravljao, kako treba, krajnjom reorganizacijom modernih dru
tava, kako u to objasniti posebno, u pedest estoj lekciji, to proizilazi iz nae istorijske analize.
Poto sam tako dovoljno opisao dvostruki politiki afinitet za
na dananji predmet koji duboko ujedinjuje jedan za drugi dva
glavna elementa svakog od dva krajnja stanja svojstvena osnovnoj
evoluciji ovjeanstva, bilo bi nekorisno da izriito izvrim istu fi-

297

lozofsfcu radnju prema prelaznom stanju. Spontana uzajamnost

dvije konvergentne moi, duhovne i vremenske koje ine prelaznd
reim, je, uostalom, neophodan nastavak ove iji smo princip uk
ratko ocijenili u pogledu poetnog i krajnjeg reima. Njegova real
nost je, uostalom, danas talk nepobitna da ne bi mogla zahtijeva
ti, ovdje, nikakvo direktno prikazivanje: samo, gledajui u djelo
metafiziara i pravnika bi se mogao krivo shvatiti, uprkos neiz
bjenim rivalstvima, njihov osnovni afinitet koji ne bi mogao doz
voliti da se stvarno ugasi politika nadmonost jednih a da se ne
uniti istovremeno filozofski uspon drugih. Mi sada moemo, dak
le, da gledamo kao bitno zavreno neophodno dodatno objanjenje
koje je prvo iziskivalo, po svojoj prirodi, na osnovni zakon ljud
ske evolucije, prije nego to moe da bude primijenjeno kako tre
ba, na direktan nain, u optem prouavanju ovog velikog feno
mena kojim e uvijek dominirati, u slijedeim lekcijama, prethod
no razmatranje ovog trostrukog postepenog dualizma koji je po mo
jem miljenju, neophodna osnova zdrave istorijske filozofije. Ne
e biti bez koristi, zavravajui, da upozorim na emplicitnu saglasnost jadnog takvog zakona sukeesjie, istovremeno intelektualnog
i materijalnog, kao i socijalnog i politikog, sa spontanom koordinacijm koju je obini instikt javnog razuma uvijek zajedno us
postavljao u itavoj socijalnoi prolosti razlikujui tu stari i mo
derni svijet, razdvojene i ujedinjene srednjim vijekom. Da ne bih
poinjao nikakvu uzaludnu raspravu epoha pribliavanju koje,
u njemu samom, ne bi moglo biti precizno, ne moe se, zaista, neznati prava analogija izmeu ovog obinog letiminog pogleda i so
ciolokog zakona za koji sam se potrudio da ovdje prikazem i koji,
u ovom odnosu, moe da bude posmatran kao naroito namijenjen
da uini racionalnom i olodnom. tanom naunom koncepcijom.
jedan bezkorisni empirijski pojam koji je do sada ostao bitno ja
lov. Daleko od toga da se boiim da jedna takva koincidencija, uos
talom, evidentno spontana, moe umaniiti filozofsku zaslugu mo
jih teorijskih radova, treba u nasuprot, da se time direktno ponosim,
u pogledu visoke op'te potvrde ukupnog sistema mojih istraiva
nja u vezi sa ovim vanim aforizmom pozitivne filozofije koji je tako
esto rwrodukovan u razliitim djelovima ove Rasinrave koja nala
zi", u pHnci'iDU. svim zdravim naunim teorijama, neophodnu oba
vezu polazne take koja je dovoljno sagilasna sa spontanim indika
cijama javnog razuma kojem bi stvarna nauka mogla, u svakom
pogledu, da ini samo jednostavno produenje.
Nastavak razmatranja socijalne dinamike koja su naznaena u
ovom dugakom i vanom poglavlju, poto sam dosta utvrdio os
novni zakon, i. prema tome, glavne osnove prave istorijske filo
zofije kojima je etrdeset osma lekcija ve opisala, kako treba, duh
i metodu, moramo sada direktno primijeniti ovu veliku socioloku
koncepciju na realnu ocjenu cjeline ljudske prolosti. Takav e bi298

ti glavni postupni predmet est sledeih poglavlja prema poredbe

nom pregledu koji je priloen u 1830. godini, u prvoj knjizi
Rasprave.

ljivo odbacujui svaku suvie detaljnu ocjenu. Ako moja socioloka

koncepcija bude uspjela da kroz najpotpunije prouavanje socijal
ne serije uspostavi najzad pravu naunu vezu izmeu istorijskih
injenica koje su, u tom smislu, danas poznate svim obrazovanim
ljudima, usuujem se da unapred kaem da je ona time ve vjerovatno dovoljno realizovala sve ono to je, zbog prirode te teme, naj
tee i najznaajnije, bilo za teoriju ili za praksu ; inae, ona je zbog
toga neosporno dokazivala svoju spontanu sposobnost da, kroz kas
niju obradu, prui sva posebnija i preciznija objanjenja koja e
postepeno postati neophodna. Svaki prethodni dio ove Rasprave
nauiku sve obine pojave uvijek najhitnije za razmatraje. Dakle, ovo
nam je pruilo nove prilike da shvatimo, uopte, da su za pravo
razmiljanje, ve tako upadljivo u astronomiji, fizici, herniji i bio
logiji jo se prije moe koristiti, zbog svoje prirode, u sociolokim
prouavajima jer, oigledno, postaje sve prikladnije ukoliko se po
redak pojava komplilkuje i vie specijalizuje. U istraivaju pravih
zakona drutvenosti, svi izuzeti dogaaji ili svi podrobni detalji
koje su slijepi kompilatori ispraznih anegdota traili u svojoj nez
reloj, iracionalnoj radoznalosti, treba da budu. zauvijek, izostav
ljeni, kao potpuno beznaajni, a nauka se, posebno, mora vezati za
najprostije pojave koje bi svaki onaj koji u njima uestvuje sponta
no mogao primijetiti u svojoj okolini kao osnovni temelj uobiaje
nog socijalnog ivota. Tano je da je, na osnovu toga, neosporno
mnogo tee posmatrati taikve pojave, pa mogu posluiti kao stvar
na baza zdravim, naunim spekulacijama. Predrasude i primjene
koje, u tom pogledu, gotovo jo uvijek preovladavaju u politikoj
filozofiji, ak i kod najboljih duhova, predstavljaju, u stvari, jo
jednu potvrdu i dalje nezrelosti tog finalnog dijela prirodne filo
zofije: one spontano moraju podsjetiti na nedavna vremena kada
su se u fizici smatrali dostojnim panje samo neobini efekti grm
ljavine ili vulkana itd.; u biologiji, prouavanje monstruoznosti itd.
Ne bi se moglo sumnjati u to da je potpuno mijenjanje tih prvih in
telektualnih navika vie bilo potrebno socijalnoj nauci nego svim
drugim osnovnim naukama.
Estoriiska operacija koju emo sada, ukratko, preuzeti da bis
mo stvorili dinaminu sociologiju koja treba da ima, prema svojoj
prirodi i namjeni, uglavnom, apstraktni karakter, srenu i nunu
koincidenciju, soontano je. prema tome, oslobaa od mase neva
nih ili prethodnih potekoa koje su je, sa svakodnevne take gle
dita, sputavale i koje se nisu mogle prevazii zbog krajnje aktulne nepotpunosti naih realnih znanja, ak i poto su strogo odba
ena sva nepristupana ili nejasna pitanja raznim socijalnim po
rijeklima koja, jo uvijek, suvie produavaju nezrelost jednog tak
vog prouavanja kod veine savremenih filozofa. Tako, na primjer,
kada bi sada trebalo stvoriti stvarno konkretnu istoriju ovjean
stva, bilo bi, svakako, mnogo potekoa da se kako treba kombinu302

ju socioloke koncepcije sa geolokim razmatranjima; jer makoliko

tada bila potrebna jedna takva kombinacija, u dananje vrijeme se,
ipak, ne bi mogla uspjeno realizovati zbog suvie nesavrenog sta
nja, ne samo sociologije, to je oigledno, nego i same geologije,
iako je ona, na izgled, vrlo napredna. Isto bi tako bilo sa raznim
man je-vie povrnim uticajima klime, rase i drugog, koji bi se si
gurno pojavili u konkretnom prouavanju ljudskog razvoja i koji,
bez sumnje, ne bi mogli sada biti zaista racionalno ocijenjeni, jer
e se tek nakon dovoljne obrade sociolokih zakona moi nauno
prosuditi, kao to sam pokazao u 48. lekciji. Osnovna razlika iz
meu dvije take gledita, apstraktne i konkretne, Uklanja, sre
om, ovdje kao i na drugim mjestima na najdirektniji nain, sve,
inae, nepremoetive tekoe; to veoma istie krajnji znaaj jedne
takve filozofske podjele ije ispitivanje ne bih ba mnogo prepoestiti duhovi, ona ostaje u stvari, nedovoljno ocijenjena ak i kod
ruio, jer, poto je u dananje vrijeme nisu, u principu, osporavali
najeminentnijih umova. Moraemo, dakle, nauiti da jedan veliki
broj nepredvienih pitanja konkretne sociologije, ije bi neposred
no razmatranje radikalno ukoilo poetak razvoja apstraktne socio
logije, makoliko bio velik interes koji takva istraivanja mogu ima
ti, sistematski ostavljamo za neku nauno napredniju epohu. Ljud
ski duh, sada naviknut na ta racionalna odgaanja u .pogledu naj
prostijih pojava ne bi mogao, bez sumnje, da se, isto tako mudro,
oslobodi i najsloenijih pojava ikojima je na um ikada mogao pris
tupiti. Da bi se pomou posljednjeg uvodnog razjanjenja, bolje oci
jenilo to veliko logiko pravilo, bez kojeg bi, usuujem se rei, so
cijalna dinamika bila onemoguena, bie mi dovoljno da ovdje .na
vedem samo jedan znaajan primjer tih interesantnih pitanja ko
je, danas, treba znati potiniti neophodnom odlaganju koje oprav
dava njihova, u sutini, konkretna priroda. U tom smislu, biram,
s obzirom na njegov veliki znaaj, posebno objanjenje agensa i
pozornice najpotpunije socijalne evolucije, ono koje mora biti, na
osnovu prethodno navedenih obrazloenja, gotovo iskljuiva tema
nae istorijske operacije. Zato bijela rasa posjeduje vrlo izraenu
privilegiju osnovnog socijalnog razvoja i zato je Evropa bila glav
no mjesto te nadmone civilizacije? Ova dvostruka tema za uza
jamno razmiljanje, morala je, bez sumnje, vie nego jedanput,
podstai inteligentnu radoznalost filozofa, pa ak i dravnika. Ali,
ma kakav interes i znaaj ovakvo istraivanje, oigledno imalo, tre
ba ga mudro odloiti do obavljanja prve apstraktne obrade osnov
nih zakona socijalnog razvoja, bez kojih bi ovo pitanje stalno bilo
preuranjeno i pored mudrih pokuaja koji bi, u tom smislu, mogli
dati samo djelimine i izolovaine preglede koji su, svakako, nedo
voljni. Bez sumnje, ve na prvi pogled se primjeuju, u karakte
ristinoj organizaciji bijele rase, a posebno kada se radi modanom aparatu, neke pozitivne klice njene stvarne superiornosti ; ipak
303

su svi prirodnjaci d a n a s vrlo d a l e k o od p r i k l a d n e saglasnosti u t o m

pogledu. Isto tako, sa d r u g e t a k e gledita, mogu se naslutiti, na
nain koji vie zadovoljava, razni fiziki, hemijski, pa ak i biolo
ki uslovi koji su, s v a k a k o , m o r a l i u t i c a t i , do o d r e e n o g stepena,
na oito svojstvo evropskih zemalja da poslue do sada k a o glav
1
na pozornica te n a d m o n e evolucije ljudskog r o d a .
R a d i k a l n o nejasni d u h teoloko-metafizicke filozofije koji jo
uvijek vlada u s v i m socijalnim p r o u a v a n j i m a , esto je m o r a o do
voditi do toga da se, iz jednog ili drugog razloga, sumnjiva obja
njenja jednog takvog pitanja, koje, inae, ta filozofija t e k o moe
sebi da postavi, s m a t r a j u zadovoljavajuim. Ali, k a d a bi neki u m ,
d o b r o p r i p r e m l j e n na osnovu uobiajenih pozitivnih spekulacija
d r u g i h p r i r o d n i h pojava, r a z m a t r a l a sve, ve dobijene dokaze po
t o m pitanju, o d m a h bi, realno sagledavajui tekou koju na taj
nain t r e b a prevazii, shvatila njihovu d u b o k u nedovoljnost. Ta
n u n a nedovoljnost nije posljedica toga, t o bi se p r v o moglo pomis
liti, da su te informacije, s ovog ili onog gledita, do sada m a l o
p r o i r i v a n e i n e p o t p u n e ; nju t r e b a vezati za j e d a n vie u n u t r a n j i
i jai uzrok za, odsustvo svake z d r a v e socioloke teorije sposobne
da procijeni p r a v i n a u n i d o m e t s v a k o g pogleda, pa ak i da u s
mjeri njihovu kasniju o b r a d u ; bez tog opteg i p r e t h o d n o g razja
njenja se, oigledno, ne bi moglo, pa ak i a k o se uspiju sakupiti,
u j e d n u s t v a r n o racionalnu odluku, svi n e o p h o d n i elementi. Dakle,
n e m o g u e je da se ne p r i z n a logika nunost da se ta velika disku
sija k o n k r e t n e sociologije, sistematski odlae sve dok se a p s t r a k t n o
ne donesu osnovni zakoni drutvenosti, b a r u njihovoj osnovnoj
1

Takve su, na primjer, u fizikom pogledu, pored termolokih pred

nosti u umjerenom pojasu, egzistencija divnog mediteranskog basena
oko kojeg je, sigurno, prvo dolo do vrlo brzog socijalnog razvoja im
je pomorstvo dovoljno napredovalo da omogui korieaije tog drago
cjenog posrednika koji je nudio svim primorskim nacijama, istovreme
no, kontakte koji su olakali budue odnose, i raznovrsnost koja je uti
cala na uzajamni socijalni podsticaj. Slino tome, sa hemijske take
gledita, veliko bogatstvo gvoa i uglja u tim privilegovanim kraje
vima, svakako, je mnogo doprinijelo da se ubrza evolucija ljudskog
roda. I na kraju, sa bioloke take gledita, bilo fitoloke ili zooloke,
jasno je da je u toj istoj sredini, koja je, s jedne strane, bila povoljni
ja za razvoj glavnih prehrambenih kultura, a s druge, za razvoj najdra
gocjenijih domaih ivotinja, civilizacija, samim tim, morala biti podstaknuta. Ali, bez obzira na stvarni znaaj koji se moe pridati takvim
pogledima, ovakve skice su jo daleko od toga da budu dovoljne za
stvarno pozitivno objanjenje pomenute pojave: a kada odgovarajue
formiranje socijalne dinamike, kasnije, bude omoguilo da se direktno
prie takvom objanjenju, oigledno je da e biti potrebno da se svaki
prethodni navod prvo izloi vrlo ozbiljnoj naunoj reviziji, zasnovanoj
na cjelokupnoj prirodnoj filozofiji.
304

cjelini: a ja ne s u m n j a m da s a m o ta indikacija koja se odnosi na

t a k o k a r a k t e r i s t i a n sluaj, n e podstie itaoca d a p o s v a k o m a n a
lognom pitanju koje bi dalje ideje mogle postaviti ili izazvati, p o
s e b n o ocijeni neophodnost filozofskog odlaganja iji s a m s t v a r n i
opti princip d i r e k t n o p r e t h o d n o pokazao. Krajnja n o v i n a i v r h u n
s k a tekoa n a u k e koju nastojim da stvorim, nee mi, moda, uvi
jek dozvoliti da se s a m s t r o g o p r i d r a v a m tog znaajnog pozitiv
nog logikog p r a v i l a ; ali, b a r s a m upozorio itaoca koji e t a k o
moi s p o n t a n o da ispravi sluajna o d s t u p a n j a koja bi me neosjetno
odvukla.
Poto je, na osnovu p r e t h o d n i h r a z m a t r a n j a , na odgovarajui
nain o k a r a k t e r i s a n p r a v i d u h koji, nuno, m o r a vladati u racio
nalnoj primjeni istorijskih p o s m a t r a n j a , preostaje mi jo, prije
nego to n a p r a v i m k r a t k u ocjenu socijalnog razvoja, da preciznije
dovrim, u cilju sprjeavanja s v a k e b i t n e konfuzije, odreivanje
osnovne m e t o d e za definisanje sukcesivnih e p o h a koje emo m o r a
ti ispitati, a to n i s a m m o g a o da u r a d i m u p r e t h o d n o m poglavlju.
Ali, osnovni zakon evolucije, bez sumnje, s p o n t a n o utvruje, za
tien od svake samovolje, glavni a t r i b u t i optu koordinaciju t i h raz
n i h faza. vezujui ih uvijek za odgovarajue teoloke, metafiziko
ili p o z i t i v n o stanje osnovnog filozofskog sistema ljudskih koncep
cija. Ipak, p o o v o m p i t a n j u , ostaje jo j e d n a s e k u n d a r n a nesigur
nost k o j u m o r a m , prvo, brzo razbiti, i koja je n u n a posljedica n e
j e d n a k o g k r e t a n j a t i h r a z n i h p o r e d a k a misli koji s u morali, n e m o gavi ii u korak, p r e m a h i j e r a r h i j s k o m z a k o n u d o n e s e n o m u p o
etku ove Rasprave, do s a d a uticati na esto i s t o v r e m e n o postojanje
metafizikog s t a n j a izvjesne i n t e l e k t u a l n e kategorije, na primjer,
i teolokog stanja n e k e kasnije kategorije, m a n j e opte i n a p r e d
nije kategorije, u p r k o s stalnoj tenji ljudskog d u h a ka j e d i n s t v u
m e t o d e i homogenosti d o k t r i n e . Ova p r i v i d n a konfuzija mora, u
stvari, da u poetku, izazove m u n u neodlunost u odnosu na pra
vi filozofski k a r a k t e r odgovarajuih v r e m e n a k o d onih koji nisu
d o b r o shvatili njegov p r i n c i p . Ali da bi se o n a sprijeila ili p o t p u
n o razbila, dovoljno j e d a s e ovdje u t v r d i , uopte, n a osnovu koje
i n t e l e k t u a l n e kategorije t r e b a p r o v j e r i t i p r a v o s p e k u l a t i v n o s t a
nje n e k e epohe. Dakle, svi glavni motivi se, u t o m pogledu, spon
t a n o t a k m i e da bi se j a s n o odredio najosobitiji i najkomplikovaniji p o r e d a k osnovnih pojmova, t . j . p o r e d a k m o r a l n i h i socijalnih
ideja koje uvijek t r e b a d a b u d u n a d m o n a osnova j e d n e t a k v e od
l u k e ; ne s a m o zbog njihovog linog znaaja koji je, s v a k a k o , su
p e r i o r a n u m e n t a l n o m s i s t e m u s k o r o s v i h ljudi, ve i kod s a m i h
filozofa zbog njihovog racionalnog poloaja na kraju s t v a r n e en
ciklopedijske hijerarhije, u s t a n o v l j e n e na poetku o v e Rasprave.
P r e k o tog d v o s t r u k o g uticaja, i n t e l e k t u a l n i m k a r a k t e r o m
svake
epohe, mora, u stvari, s t a l n o d o m i n i r a t i k a r a k t e r t a k v o g t i p a ljud
skih spekulacija. Tek poto n o v i m e n t a l n i r e i m b u d e u m o g u 305

nosti da dopre do te krajnje kategorije, odgovarajua evolucija se

moe smatrati potpuno realizovanom, bez ikakvog straha ili nade
da se moe vratiti u prijanje stanje: bre napredovanje optijih i
manje kompliikovaniih kategorija moe, do tada, uglavnom poslu
iti samo zato da se, u svakoj fazi, konstatuju neophodne klice sli
jedee faze, ali bez bitnog uticaja na njen pravi karakter; ova uz
gredna razmiljanja bi se mogla koristiti samo za pod-ipodjelu epo
ha do stepena kojem je, za sada, suvie rano brinuti. Tako, na
primjer, moramo smatrati da teoloka epoha postoji sve dok moral
ne i politike ideje budu uvale bitno teoloki karakter, uprkos
prelazu drugih intelektualnih kategorija u isto metafiziko stanje,
pa ak i kada za najjednostavnije meu njima zapone pozitivno
stanje: slino tome, metafiziku epohu, u uem smislu, treba pro
duiti do raanja pozitivnosti tog nadmonog poretka ljudskih kon
cepcija. Takav postupak e omoguiti da aspekt svake epohe bude
izraen kolikogod je to mogue i da se jasno uoi spontano prip
remanje slijedee epohe.

SADRAJ

Kurs (Teaj) pozitivne filozofije

19

sociologiji

Ogista

Konta

Pievo obavetenje uz prvo izdanje

21

Prvo predavanje

23

Drugo predavanje

47

etrdeset esta lekcija

71

etrdeset sedma lekcija

H3

etrdeset osma lekcija

121

etrdeset deveta lekcija

1 9 5

Pedeseta lekcija

Pedeset i prva lekcija

301

221
225

KRAJ ETVRTE KNJIGE

Pedeset druga lekcija

306