TMH

YAPI MALZEMELERNN TARHSEL

GELM
Prof. Dr. M. Sheyl AKMAN

ZET
Yap malzemesi konular ve teknolojileri, yaplarn
tasarm ve uygulamasnda alan mhendis ve
mimarlarn ncelikli ve temel sorunlardr. nsanln
bugnk ada uygarlk dzeyinde ileri ve eitli
niteliklere sahip yap malzemelerini retmesi kolay
olmamtr. nsan yaamnn balangcndan gnmze kadar uzanan teknik ve bilimsel abalar,
srekli ve yzyllarca sren denemeler gnmzdeki yap malzemelerinin nitelik ve nicelik zenginliini salamtr.
nsan topluluunun moral deerleri, teknolojik olanaklar, bilimsel birikimleri ve sanatsal yaptlar onun
uygarlk dzeyinin kantlardr. Bunlarn nasl gelitiini izlemek, insan olarak yaratlmann ve yaamann ne kadar muhteem ve gurur verici bir olgu
olduunu belirler. Yap malzemesinin geliim srecini incelemek de benzer ynde bir heyecan yaratr.
Bu yazda insanln yap malzemesi alanndaki muhteem abas kronolojik bir dzende zetlenmeye
alld. zellikle kmsenilmesi asla kabul edilemeyecek prehistorik adaki ve historik an
balangcndaki gelimeler arkeolojik verilere dayanlarak anlatld. amzdaki devrim niteliindeki
son gelimelere ise ksaca deinildi.
GR
nsanlar yaradllarndan itibaren malzemeye gerek
duymulardr. Beyinsel adan dier yaratklardan
stn olan insan, beslenme, barnma ve korunma
iin yeterli igd ve beceriye sahip deildir. nsan
bu sorunlar, akln ve evresindeki malzeme olanaklarn kullanarak zmlemek zorundadr. Bugnk
uygar dzeye varmak ve gnmz gereksinmelerine cevap veren malzeme ve aralara sahip olmak
uzun ve zor bir srele gereklemitir. Bu ahane
serveni kavrayabilmek iin dnyann ve insan
hayatnn ve kltr dzeyinin zaman iindeki evrelerini incelemek gerekir; malzeme teknolojisindeki
aamalar insann geliiminden soyutlamak olanak-

30

szdr. Konuya aklk getirmek amacyla jeolojikarkeolojik zamanlar sresince insanln aamalar
aada basitletirilmi bir tablo ile zetlenmitir.
[1,2]
Tablodan grld gibi dnyann ya 4.6 milyar
yl olarak tahmin ediliyor. nsann (pitekantropus)
ortaya k ise sadece 2.5 milyon yl. Grld
gibi insann varl dnya mr iinde onbinde be
(5 x 10-4) orannda bir sreye yaylmaktadr.
Jeolojik 4. zamann pleistosen evresi veya tarihsel
evre olarak paleolitik a pitekantrolusun yaad
zaman sresidir. Gnmzden 450000 yl kadar
nce atei bulan ve maaralar kendine barnak
yapan pitekantropusa homo-sapiens (bilge adam)
sfat ancak 2.4 milyon yl sonra, yani zamanmzdan
100000 yl nce Mezolitik devir banda verilmi ve
kendisi Neandertaliens adn almtr. Aslnda yaplarn ve dier retimlerini saptayabildiimiz insanlar,
jeolojik pleistosen buzul devrinin bitmesi ile balayan Neolitik ada, gnmzden 10000 yl nce
yaayan insanlardr. Onlarn piktografik (resimsel)
yazdan ivi yazsna (Kneiform) gemeleri ve prehistorik (tarih ncesi) sfattan kurtularak protohistorik ( tarihe yakn) sfatna erimeleri iin de 5000
yln daha gemesi gerekmitir [3].
Yazmzda malzemenin geliimi de Neolitik adan
itibaren ele alnmtr.
2. NEOLTK ADA YAPI TEKNOLOJS VE
YAPI MALZEMELER
Neolitik a insan gelimesinde bir devrimdir. Buzul
a bitmi insanlar tahl retimine ve hayvanlar
evcilletirmeye balamlar ve bu nedenle verimli
alvyoner topraklar arayarak maaralardan uzakta
vadi ve ovalara, rmak kylarna, ormanlk blgelere
gmlerdir. te bu gler sonunda barnaklarn
nitelii deimi ve farkl malzemeler kullanmak ve
retmek gerei domutur.
Ziraat retimine gei toplumsal yaayn da balangcdr. Korunmak iin skk, birbiri ile balantl ve evreleri duvarl kentler meydana getirilmitir.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
Neolitik ve kalkolitik aamada aamada byk toplumsal hareketlerin, glerin ve savalarn olduuna dair kantlar yoktur ve topluluklarn isimlerini
de bilmiyoruz. Bu alarn insanlar byk olaslkla
yerletikleri alanlarda yaamlarn srdrmler ve
uzak yrelerden gelmemilerdir.
Bu insanlarn ilk yap malzemeleri yakn evrelerindeki yerel malzemelerdir. Bunlar toprak, orman
rnleri, saz ve saman tr bitkilerdir; yaknlarnda
dere yataklar olanlar toplama talar da kullandlar.
Bu hammaddeleri ekillendirmek, iyiletirmek iin
yaplan giriimler malzeme teknolojisinin gelimesindeki ilk baarlardr [4].

lk metalurji almalarnn inaat mhendislii alannda ve tayc sistemlerde olanak salad

sylenemez. eliin tayc yap eleman olarak
kullanm ancak 19. yzylda mmkn olmutur. Bu
gecikme, eliin ok ge retilebildii anlamna
gelmez. Sebep retimin endstriyel bir teknikle retilmi olmasnn ok ge olmasdr.
Yeryzeyine yakn metal filizlerini mezolitik devri
insanlar dverek deerlendirmilerdir. Bunlar ergiterek saf metal retmek kalkolitik evrede gerekleebilmitir. Gnmzden yaklak 6500 yl nceleri
Hazar denizi ve Elburz dalar arasndaki blgede
bakr oksit cevherlerinden ergitme yoluyla bakr
elde edilebilmitir. Derinlerde bakr filizi arayanlar
arsenik ile kontamine olmu bakr slfit filizlerini eritmiler ve ilk metal alamn, bakr+arsenik-, tesadfen gerekletirmilerdir. 5000 yl kadar nce ise
bakr filizi ergitilmesi srasnda karma kalay filizi
katlmas tun alamnn retimine imkan vermi ve
tun ann balangc olmutur.

3. METAL MALZEMELER ALANINDAK

LERLEMELER
Atein neolitik adan nce bulunmas malzeme
retim proseslerinde, zellikle metalurji alannda
byk rol oynamtr, metalurjik bulular insanlara
a atlatmtr.

Tablo - Dnyann Jeolojik alar, Teknoloji ve nsan Niteliinin Zaman inde Geliimi
Jeolojik a ve
(sresi)
SENOZOK
(65 milyon yl)

Period
4. Devir
(Neojen)

Dnem ve (sresi)
Holosen Son Dnem
(12 bin yl)

Pleistosen
(Buzul a)
(2 milyon yl)

Nitelik

nsan Topluluu
Gnmze gre Nitelik
Aamas Balangc

Historik
Protohistorik

4 bin yl nce
5 bin yl nce

Prehistorik
Homosapienssapiens
(Kro-manyon)
Homosapiens
(Neerdentaliens)

11 bin yl nce
40 bin yl nce

Homo erectus
(pitekantropus)
3. Devir
Pliosen
Homo-habilis
(Neojen+ (Da Oluum a) (Pitekantropus)
Paleojen) (10 milyon yl)
Miosen (13)
Oligosen (13)
Eosen(17)
Paleosen (10)
MEZOZOK
Kretase
(160 milyon yl) Jurassik
Triassik
PALEOZOK
Permian
(375 milyon yl) Karbonifer
Devonien
Silrien
PREKAMBREN
(3500 milyon yl)

100 bin yl nce

Teknoloji Durumu
Teknoloji
Gnmze gre
Aamas
Aama Balangc
Demir a 3 bin yl nce
Tun a
Kalkolitik
Neolitik

5 bin yl nce
7.5 bin yl nce
11 bin yl nce

Mezolitik

100 bin yl nce

(Ate)

450 bin yl nce

Paleolitik

2.5 milyon yl

1.7 milyon yl nce

2.5 milyon yl nce

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

31

TMH
4700 yl kadar nce bakr ergitmede ergitici olarak
demir ktn kullanmak fikri Mezopotamya'da
demir teknolojisini balatmtr. Elde edilen demir
kt sngerimsi ve gayr saflk ierdiinden
tekrar stmak ve dvmek yoluna gidilmitir. Bu
stma iini odun kmr ateinde yapan Dou
Karadenizli bir kavim (Chalibes) demir-karbon oluumu olan elii icat etmitir.
Metal ergitmede yksek ve devaml scaklk elde
etmek gerekir. Akta yaklan atelerde ancak
400C-800C scakla eriilebilmitir. aft frnlar,
fle ve krk sistemi Msrllar tarafndan 4500 yl
nce gelitirilmitir [4]. Prehistorik ve protohistorik
alarda bakr, kalay altn, gm, demir, kurun
ve cva gibi metaller silah, ev aralar, ss panolar
vb. alanlarda deerlendirilmitir. naat sektrnde
demir kkenli malzemelerin ankraj ve ta balama
eleman olarak kullanlmalarna Yunan ve Roma
uygarlklarnda rastlanmaktadr [5].
4. DOAL VE YAPAY TA TEKNOLOJS
Paleolitik ada insanlarn barna ta maaralard. Ta bu ada bir yap malzemesi deildi;
avclk ve hayvanlardan korunmak amacyla tatan
aralar retiliyordu. Maaralar terkedildikten sonra
balayan barnak inaat sreci ta bir yap malzemesi durumuna getirdi.
nsanln uygarlk aamalarnn tamamlanmasnda
tan etkinlii szcklere yansmtr. Litos eski
yunancada ta anlamna gelir, litik eki de bu szckten retilmitir. Uygarlk aamalarn simgeleyen
paleolitik, mezolitik, neolitik, kalkolitik deyimleri de
bu etkinlii vurgularlar.
Mezolitik ve neolitik alarda nceleri toplama talardan yararlanlm, bunlar amurla balayarak
duvarlar rlmtr. Daha sonralar bu talar ilenerek ekillendirilmi, bylece dzgn ve hatta estetik duvarlar ina edilmitir. Gnmzde bile hala
moloz ta duvar rettiimizi anmsamak ilgin bir
saptama oluyor.
Baz topluluklarn gtkleri yrelerde toplama talarn bulunmamas yapay ta retimini zorunlu
klm ve ilk yapay ta olan kerpi icat edilmitir.
Doal ve yapay talarn neolitik ve kalkolitik alardaki rnekleri baz arkeolojik kazlardaki bulgulara,
Tevrata, Vitriviusa dayanarak aada verildi.
Ergani'de, Melendiz rma kenarndaki ayn
kylarnda duvarlarn byk yuvarlak dereyata
balastlar ile rld saptanmtr. Duvarlarda har
yoktur, duvarlarn temeli de yoktur. Ama konutu
zemin yzeyinden yukarda tutmaktr. 1000 yl sonraki konutlarda temel yapmna geilmitir.
Ayn tarihlerde kurulmu olan bir dier neolitik

32

yerleim merkezi, Konya, Tuz Gl, evresindeki

atalhyk'tr. Burada ta bulunmadndan
gnete kurutulmu kerpi bloklardan yararlanlmtr. Kil mezolitik devirden itibaren kullanlagelmitir; kilden nce amur topaklar (pisse de terra)
eklinde yararlanlm, uzun yllar sonra forme bir
yap ta olan kerpie dntrlmtr [3,6].
rdn'de Jericho kazlarnda kerpi bloklarla bir
tr tayc perde (paye) yapm gerekletirilmitir.
Ayrca yerinde dklen ve ktlesel olarak kurumaya
braklan blme duvarlar ve hatllar da mevcuttur
[7].
Kerpi, yer demesi olarak da kullanlmtr.
ayn'ndeki ilgin buluntularda kerpicin byk
boyutlarda prefabrike hatl olarak tasarland gzlenmitir [3]. Kerpicin rtresinin bykl bu yaklamn srdrlmesine olanak vermemitir. Rtreyi
ksaltmak amacyla kerpicin samanla takviyesine
Msr uygarlnda rastlanr. Gnmzden 3500 yl
nce bu glendrme srecinin varl Tevrat'n k
(Exodus) blmnde hikaye edilir [8a].
Kerpite baka bir uygulama kerpice asfalt katlmasdr. Babil'de bu yntem gelitirilmitir. ok gelimi bir protohistorik uygarlk dzeyindeki Smerler
pimi kil yani tulay retebilmiler. Bu hususu
Tevrat'n tekvin (Genesis) blmnden reniyoruz
[8b] (3500 yl nce). Babil'deki Etemenoki zigguratnn iinin kerpi dnn 15 m. kalnlnda pimi
tula ve 90 m. yksekliindeki bu kulenin taban
alannn da 90m x 90m olduu ifade edilmektedir
[9].
Kerpiten tulaya gei yava olmutur. Mezoltik
devirde kili piirebilen insann tula yapmnda
gecikmesi artcdr. Halbuki ilk kil piirme ocaklarndan biri ekoslavakya snrlar iinde bulunmu
ve ya 25000 yl olarak tahmin edlmitir [4]. Dier
ilgin bir husus kili piirebilen neolitik insanlarn
balangta mlek retememeleridir. Bu nedenle
erken neolitik devire akeramik neolitik denilmektedr.
Historik bir topluluk olan ve gnmzden 2600-2800
yl nce varlklarn srdren Urartularn inaat
mhendislii ve doal ta ustal alannda ok
baarl eserleri vardr. Mhendis ve mimar olan Kral
Menuann hala kullanlan 51 km uzunluundaki ta
amran kanal, Eren da arkasndaki tatan oyma
Kei gleti, Van gl kysndaki Sarduri dalgakran
muhteem eserlerdir. Dalgakran ve burcun talar
Edremitten getirilen 3x1x1.2 m boyutunda yonulmu prizmalardr. avutepe kalesinde yontma
tala rlen duvarn ykseklii 5 m'dir. Bu duvarlarda har yoktur. Stabilite talarn arlklar ile salanmtr.Daha eski yllarda (gnmzden yaklak
4600 yl nce) Msrllarn 2-2.5 ton arlkl talarla

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
ina ettikleri baz piramitlerinde de har yoktur;
talar o kadar iyi yontulmutur ki harca gerek de
kalmamtr. Doal ta teknolojisinde ok baarl
olan Urartulular kerpici de kullanmlar fakat pimi
tula retmemilerdir. Ancak bu uygarl yakarak
yok eden Kimmerler ve skitler Urartularn kerpi
yaplarn tulaya dntrmlerdir [10].

lk alarda inaat teknolojisinin en byk sorunu

balayc madde olmutur. Doal ta, kerpi ve tula
duvarlarn ilk balayc harc amurdur. amuru
balayc olarak nitelemek elbette doru deildir.
Prehistorik devirde al, bitm ve bir oranda kire
denenmitir. Ancak bulular olduka ksr kalmtr,
en byk zorluk yksek scaklklarn elde edilmesi
olmutur. Havada yaklan ateler 400C ~ 800Cn
stne kmak olanakszdr. Bu nedenle altandan al elde etmek nispeten kolaydr, zira gerekli
scaklk sadece 190Cdr. Al harc eski Msr'n
Sakkara ve Keops piramitlerinin derzlerinde dolgu
maddesi gibi kullanlmtr [11]. atalhyk'te aldan duvar kaplama ve ssleme malzemesi olarak
yararlanlmtr. Yine atalhykte 1x1x0.5 m boyutunda aldan retilmi bir sandk bulunmutur. Bu
bulgular neolitik ve kalkolitik alardaki baz toplumlarn aly bildiklerini kantlamaktadr. Alta
600Cn zerinde stlrsa elde edilen anhidrit al
balayc nitelii yksek, d etkenlere dayankl
bir malzemedir. Gnmzden 3400 yl kadar nce
Msr firavunu Amenhotep IInin ina ettii Karnak
Tapna talar anhidrit al ile yerletirilmitir, ayn
yllarda Giritte yaplan Knossos Saray'nda da
anhidrit kullanlmtr [2,9,12].

mnde srail kavminin talar kirele badana ettikten sonra emirlerin yazlmas istenmiti (yaklak
3300 yl nce) [8c]. Akl hynde ve Babil
yaplarnda kerpi duvarlar kirele badana edilmiti [13]. 4500 yl nce metalurjide kullanmak
zere aft frnlar, fle ve krk sistemini icat eden
Msrllarn bu yntemleri kire retiminde kullanmadklar anlalyor. Kirecin endstriyel retimi
gnmzden 600 yl kadar nce dey frnlarn
gelimesi ile mmkn olabilmitir. Btn bu negatif
bulgulara karn kirecin yapay ta yani bir anlamda
beton elde etmek zere neolitik ada kullanldn kantlayan ilgin arkeolojik saptamalar vardr.
Dnya uygarlk tarihinde imento ve betonun mucitleri Romallar ve ksmen Yunanllar kabul edilir.
Romallar kirecin iine Vezv volkan yaknndaki
Puzzuoli topran katarak bir tr hidrolik balayc
retmilerdir, bu balayc iine kum-akl kartrarak beton elde etmilerdir. Daha nce Yunanllar
ayn ii kire ve Thera (Santoren adas) topra ile
gerekletirmilerdir [5]. Olay puzolanik reaksiyon
sayesinde imentonun ana tayclar olan kalsiyum silikat ve alminatlar elde edebilmek, bylece
suda zlmeyen daha yksek dayanml bir balayc elde etmekti. Bu puzolanik etki metakaolene
dnen piirilmi kil (tulann) kirece katlmas
ile de Yunanllardan ok nce salanabilmitir.
rnein ayn'nde, srailin Yiftah-El ve rdnn
Jericho blgelerinde yaplan kazlarda ok yksek
dayanml (35 MPa kadar), parlak, iyi skm yer
demeleri bulunmutur [7]. Tarih olarak bu demelerin akeramik neolitikte (gnmzden 9000 yl
nce) retildikleri tahmin edilmitir. Yaplan mineralojik analizler sonucunda bunlarn kire, puzolanik
toprak ve pimi kil ile kum-akl ierdikleri saptanmtr. Bu bileim betondur ve Romann historik devrinden ok nce retilmitir. Yiftah-El
Finikelilerin yaad bir yredir. Denizci bir kavim
olan Finikelilerin kolonisi olan Girit, Rodos ve Kbrs
adalarnda, Teselya'daki Miken uygarlnda da bu
tr betonlara rastlanmtr [5]. Nitekim Vitrivius
puzolanl kire balaycnn iine pimi tula krklar ve tozu katlarak ok daha kaliteli ve anmas
dk demeler elde edildiini yazmaktadr [5].

Bugn betonun ve zellikle imentonun bulunmasnda nemli rol olan kirecin ve kire betonunun
tarihsel serveni olduka ilgintir. Kalker kayalardan oluan maaralarda yaayan paleolitik devir
insanlar maaralarda ate yakarak muhtemelen
kireci elde edebildiler, ancak kalsiyum karbonatn
kirece dnmesi iin gerekn 900C elde edemedikleri iin bu dk nitelikli kireten yararlanmalar olanakszd. Neolitik ve kalkolitik devirlerde de
kire, beyaz badana malzemesi olmaktan teye
geemedi. Tevrat'n Tesniye (Deutoronomi) bl-

Kire ve tula tozu ile retilen balaycya Horasan

Harc ad verilmitir. Batl aratrclar bu harc da
Roma-Yunan buluu olarak nitelemektedirler [14].
Aslnda bu balaycnn hangi kavim veya uygarlk
tarafndan elde edildii belli deildir. Osmanllar,
Seluklular ve Bizansllar yaplarnda horasan harcn ve betonunu srekli kullanmlardr [15]. Ancak
Gizeh piramitlerinde, Asur yaplarnda da Horasan
harc vardr. Bu yap malzemesinin ok bamsz
yrelerde ve farkl zamanlarda ina edilen yaplarda da varl gzlenmitir. rnein Cava gneyin-

Vitrivius kitabnda kerpici tulaya tercih etmektedir.

O tarihlerde (2400 yl nce) tula retiminin istenen dzeye varmad veya daha dayankl yapay
taa gereksinme duyulmad dnlebilir. Nitekim
Lidya'nn zengin kral Krezs'n nl saray ve dnyann yedi harikas arasnda saylan Karya kral
Mausolusun ant mezarnn tayc duvarlar kerpitir [9,5].
5. BALAYICI MADDE TEKNOLOJSNN
GELM

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

33

TMH
deki Bali adasnda, Hindistan ndus nehri civarnda
(Surkhi adyla), Meksikada El-Tajin piramidinde
Horasan harc bulunmutur [16].
6. YAKIN ALARDA MENTO VE BETON
TEKNOLOJS
Ortaa balayc maddeler ve yapay yap ta teknolojilerinin gelimesi ynnden karanlk bir a
olmutur. naat tekniinin bu ynne tekrar ilgi
duyulmas 18. yzylda canlanmtr. Romallarn
puzolanl kire balaycsna tekrar dnlmtr..
lk aratrmalar marnl talarn piirilmesi ile balamtr; marn, kil ve kireta kompoziti bir kayatr.
Daha sonra kil ve kiretalar belirli oranlarda kartrlarak retimler yaplmtr. 1756 ylnda kendini
inaat mhendisi olarak adlandran John Smeaton
ngilterede Eddystone deniz fenerini yeniden ina
iini yklenmi ve kireci muhtelif puzolanlarla kartrarak n deneyler yapm ve yksek oranda kil
ieren kiretalarnn verdii kirelerin en iyisi olduunu tespit etmitir. Bu kireci talyadan getirilen
puzolanla kartrm ve har retmitir. Bu tarihlerde Kasmpaada yaplan gemi onarm kuru
havuzlarnda da kirece puina katlarak retilen
harlar kullanlmtr. (1796-1821). Osmanllar puzolana puina adn vermilerdir [17]. 1796da
ngilterede James Parker doal bir hidrolik
imento iin patent alm, Fransada Vicat 1813de
benzer yolla kil ve kire tan kartrp piirerek
bugn hidrolik kire adn verdiimiz balaycy
retmitir. Bu doal imentolara Roman Cement
(Roma imentosu) ad verilmise de bunlarn
Romallarn imentosu ile ilgisi yoktur. Hidrolik kire
sndrldnde Ca(OH)2 snm kire ve imentonun ana karma oksiti olan 2CaO.SiO2 (C2S, bikalsiyum silikat)a dnr. nce tlm kiretan,
ince blmlenmi kille kartrp frna koyan ve tm
CO2 gaz uana kadar piiren Smeaton bir kitap
yazd ve bu imentoyla yaplan tan Portland kasabasndaki doal ta kadar mukavim olduunu syleyerek bu imentoya Portland adn da koymu
oldu (1756) [18].
Ne var ki bu doal imentolar bugnk portland
imentolar deildir, hzl priz yapyorlard ve scaklk yeterli olmadndan klinkerleme tam deildi ve
tme yetersizdi (450 m - 150 m gibi). Ayrca
dey frnlarda retim sreksiz ve yavat. lk dnel
frnlar ngilterede 1886da kullanlmaya balad,
prizi ayarlamak zere karma al ta katlm ise
A.B.D.de 20. yzyl balarnda yaplabildi. Frn
scakl 1400 Cnin stne kt ve incelik ortalama 30 m ve maksimum 90 m mertebesine
drld [19]. lkemizde ilk imento fabrikas
Darcada 1911de retime geti, su kireci (hidrolik

34

kire) ve imento retiyordu. Kapasitesi 20000 ton/

yld.
19. yzyl ve 20. yzyl balarndaki bu ncl almalardan sonra imento endstrisinde ve beton
teknolojisinde byk gelimeler saland ve kimyasal, mineralojik ve mekanik ynden imento ve
beton alannda ileri dzeyde bilimsel aratrmalar
yapld ve hala yaplagelmekte.
Bu endstri dalndaki gelimeler ana grupta
toplanabilir: imento trlerini artrmak, endstriyel
atklar imento ve/veya beton retiminde deerlendirmek, kimyasal katklarla betonlara belirli zellikler kazandrmak. Bu almalarda ekonominin
salanmas, beton dayanm ve dayankllnn ykseltilmesi daima ynlendirici faktrler oldu.
Portland imentosu klinkerinin bir blmn doal
puzolanlarla ikame etmek ekonomik adan nemli
lde bir yarar salad iin imento trlerinin
eitlemesinde ve retilmesinde ncelik tad.
Doal puzolanlara lkemizde Alman inaat kltrnn etkisi ile tras ad verilir, ve doal puzolan ikameli imentolara da trasl imento denilir. Tras oran
%15 ile snrlannca retilen imentonun ad katkl
imento olmaktadr.
Belli niteliklere sahip zel imentolar arasnda
genileyen (expansive) imentolar, abuk priz
yapan ve sertleen imentolar, beyaz imentoyu,
yksek slfatl imentolar, petrol kuyular imentolarn (oil-well cements), alminli imentolar sayabiliriz. Alminli imento dndakilerin tmnn iinde
Portland imentosunun klinkeri mevcuttur.
imento trlerini eitlendirmedeki abalar 20.
yzyln teknolojik alandaki badndrc hzna
paralel bir gelime iine girmitir. Bu paralellii saptamak olduka ilgintir. Aada bu konuya ksaca
deinilmitir.
Metaluji alanndaki gelimeler imento ve beton
endstrisinde kullanlabilecek yan rnlerin yani
endstriyel atklarn elde edilmesine yol amtr.
Bunlarn ilki elik ve dier metallerin retiminde
oluan cruftur. zellikle elik yksek frnlarnn
cruflar puzolanik nitelikleri ve dk dzeydeki
balayclklar nedeniyle imento sanayiine giren
ilk endstriyel atklardr.
Elektrik enerjisi gereksinimi kmrle alan termik
santrallerin saysn ve kalitesini nemli lde artrmtr. Bunlarn baca klleri (fly ash) de puzolonik
nitelik tarlar, evreyi kirleten bu yan rn gnmzde imentolara tras orannda katldklar gibi
dorudan beton retiminde Portland imento ile
birlikte kullanlmaktadr. Son yllarda (1990-2000)
beton retiminde bu uucu kllerin imentonun
%90na varan oranlarda yerini aldklar grlmektedir.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

TMH
Elektrik ann gelimesi ve yar iletkenlerin ortaya
kmas da beton balayclarnda yeni bir devir
at. Transistrlerin ana maddesi olan silisyumun
elde edilmesi iin gelitirilen elektrik ark frnlarnda
bacalarda oluan silis dumanlar (silica fume, mikrosilis) Portland imento tanelerinden 10~20 kat
daha ince aktif silis (SiO2) iermektedir. Bunlar da
uucu kller gibi imento retiminde veya yksek
performansl betonlarn elde edilmesinde direkt
olarak dk oranlarda (%5~10) kullanlmaktadr
(1980-2000).
20. yzyln nemli bir buluu polimerlerdir.
Gnmzde polimerlerin hayatmzda girmedii
alan kalmamtr. imento ve beton sanayii de polimerler alanndaki bululardan elbette yararlanmtr. Polimerler beton teknolojisinde 1960 yllarndan
beri kolay ilenebilirlik, esneklik, geirimsizlik ve
yksek dayanm salamak amacyla kullanlmaktadr.
Endstriyel atklarn deerlendirilmesi, tarmsal
atklarn da deerlendirilebilecei fikrini dourdu.
Bunlar arasnda zellikle pirin kap kl ilgi
ekici oldu (1980). Pirin kap yksek oranda
silis iermekte ve yakldktan sonra amorf, aktif
karakter kazanan kapk kl silis dumanndan da
yksek bir incelik gstermektedir. Bu maddenin
silis duman yerine kullanlmas ynnde almalar srdrlmektedir.
Tras ve endstriyel atklara mineral katk maddeleri
veya imentolaan maddeler (cementitions materials) denilmektedir. imento-beton sanayiinde
bunlar dnda kimyasal katk maddeleri vardr ve
bunlarda da ok nemli ilerlemeler salanm ve
Beton kimyasallar ad verilen bir endstri dal
olumutur. Aslnda kimyasal katk kullanm beton
retiminin ilk alarnda da ihmal edilmemitir.
rnein Romallarn betonlarna hayvansal yalar,
st ve kan kattklarn biliyoruz. Daha ziyade ilenebilmeyi artrmak amacyla katlan bu maddelerden
kan, hemoglobin sayesinde hava da srklyor ve
betonun dona dayanklln artryordu.
Kimyasal katklar, taze betonun ilenebilmesini
artrmay, priz ve sertleme sresini uzatma veya
ksaltmay, taze ve/veya sertlemi betonun donma-zlmeye ve kimyasal i-d etkilere dayanklln gelitirmeyi salamak zere kullanlrlar.
Dayanm ar ykselten, ok dk su/balayc
oran ile yksek ilenebilme salayan sperakkanlatrclar 1960-1970 yllar arasnda bulundu. Bu
katklar beton teknolojisinde bir devrim balatt. lk
nce melamin slfonat formaldehit (Aignesberger,
Almanya) ve naftalen slfonat formaldehit (Hattori,
Japonya) sperakkanlatrclar retildi.
Bunlar yap itibar ile birer polimerdir, yllardr

0.42nn altna drlemeyen su/imento oranlar

0.27lere indirilebildi. Buna bal olarak da dayanm deerlerinde bir srama meydana geldi.
Sperakkanlatrc betonlarn imento taneleri
arasndaki boluklar silis duman ile doldurulunca
salanan dayanm art gz kamatrc oldu: eskiden olduka zorlukla salanan 30 MPalk dayanm
yerine gnmzde artk 120-130 MPa dayanml
betonlar retilebilmektedir. Son yllarda (1990dan
itibaren) sperakkanlatrclarda da ilerlemeler
saland ve melamin, naftalen slfonat esasl katklar yerine gelitirilmi karboksilik katklarla hiperakkanlatrclarretilmeye baland, agrega boyutlar
ok kltlerek ve S/ oranlar 0.09a indirilerek
reaktif toz harlar elde edildi, bunlarn dayanm
700~800 MPa buldu. [20].
7. ESK ALARA ZLEM VE GELECEK
nsanlar 19. yzyldan itibaren gemilerini renmek hususunda byk aba gstermeye, eski
uygarlklarn eserlerini bulmaya, tanmaya, ortaya
karmaya balamlardr. Yaplan arkeolojik kazlar
pek ok soruya cevap bulmaya imkan salamtr.
naat teknolojisinin nasl gelitii, bugnk dzeye
hangi aamalardan geerek vardmz merak edilmi ve hatta bu merak sonucu yepyeni bulularn
yaplmas da mmkn olmutur.
Yaptalar konusunda en dikkati eken hususlardan biri Msrdaki piramitlerin hala bozulmadan kalmalardr. Bu piramitlerin nasl ina edildikleri, 2-2.5
ton arlklarndaki talarn o ykseklie 20 gn zarfnda nasl tandklar, harca gereksinim duyulmayacak oranda dzgn yzeyli hazrlandklar pek
zlm deildir.
1980li yllarda A.B.D.de Davidovitz yepyeni bir faraziye gelitirmi ve bunu kantlayan deneylere bavurmutur. Davidovitze gre piramitlerdeki kalker
ta bloklar tanmam, yerinde kalplara dklerek
retilmitir. Yani bunlar betondur ve bu beton gnmz betonundan farkldr, nk piramitleri tamir
iin kullanlan gnmz harlar 15-20 yl iinde
hasara uradklar halde, bu eski beton bloklar
4000 yldr Msrn deiken, sert iklimine dayanmlardr. Davidovitse gre krlm kalker talar Nilin
topra (iinde boksit gibi alminli birleenler bulunan) ve mumyalarda kullandklar natronla (sodyum
karbonat) kartrlarak bu betonlar retilmi ve kuvvetle sktrlm, blgenin sca etkisiyle 4 saat
gibi ksa bir srede sertleme meydana gelmitir.
Burada topran ve tan analsim tr iyon deitiren bir zeolit ierdii grlmtr. Sertleme bir
polimerizasyon ve zeolitik bir reaksiyonla meydana
geliyor. Davidovits bu betona geopolimer betonu
adn vermi ve gnmzde de retilebileceini
beyan etmitir [21].

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4

35

TMH
Gemite yaplm eserlerin onarmnda da gerekli
uyumu salamak estetik bir sorun olarak ortaya
kyor. Bugn Sinann kprlerini imento ile onarmak pek doru olmasa gerek. ngilterede 18 ve
19. yzyllarda doal imentolarla yaplan binalarn veya svalarn onarm iin o devirlerde retilen
doal imentolarn yeniden retilmesine allyor.
Doal olarak o zamanki teknolojiyi bugn tekrar
kurmak masrafl, ayrca retim kstl kalacandan
ekonomik adan verimli de deil. Mamafih, almalar yine de o imentolar retmek ve onlara
edeer modern imentolarda ufak deiiklikler
yaparak eski imentolara benzer nitelikte imentolar elde etmek eklinde yrtlyor.
Eskiye gre bu almalar dnda gelecee dnk
tasarmlar da mevcut. Amerikan Beton Enstits
ve Standartlar Enstits (NILST ve ACI) 1980li
yllarda zel bir alma grubu oluturdu. Konu
ay betonu. nsanolu aya gittiinde aydaki barna yine aydaki yap talarndan retecek, ayda
imento retmek, beton yapmak nasl olacak, hammadde, su problemi nasl halledilecek? imdi bu
probleme de el atmak hayal olmaktan te somut
bir yaklamla ele alnyor [22,23].
Paleolitik adan beri insanolunun gelitirerek
srdrd yap malzemesi konusundaki aray
ve aratrmalar, uygarln vazgeilmez ve ayrlmaz
bir paras olarak tm zamanlarda vard. Gelecekte
de insan aratrmalar ve uygulamalar ilgi ekerek
devam edecek.
KAYNAKLAR
1. The Encylopedia Americana Int. Ed., 1978, V12,
Geology, Earths History, ss.460-465.
2. Kinder, H., Hilgemann W., 1964, D.T.V. Atlas zur
Weltgeschichte, Deutscher Taschenbuch Verlag
GmbH, Mnchen.
3. Dinol A.M., 1982, Hititlerden nceki Anadolu,
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel Yayn,
V1, ss.12-16.
4. Westbrook J.H., 1990, Materials: History Before
1800, Concise Encyclopedia of Building and
Construction Materials, Ed. Fred Moanvenzadeh,
Pergamon- MIT Press, Cambridge MA,
ss.412-423.
5. Vitrivius, A., Mimarlk zerine On Kitap, Kitap 2,
ss.25-45, Kitap 7, ss.143-154, Morgan, M.H. tercmesinden Trkeye tercme: Gven S., evki
Vanl Mimarlk Vakf Yayn, 1990. ISBN 975-7722-03-0.
6. Hodder I., 1996, atalhyk, 9000 Year Old
Housing and Settlement in Central Anatolia,
A Historical Perspective - Habitat II, Istanbul,
ss.43-48.

36

7. Malinowski R., Garfinkel Y., 1991, Prehistory of

Concrete, ACI Concrete International, March,
ss.62-68.
8. Kitab- Mukaddes, Tevrat, Eski Ahitler, Trke
Bask,
a. k (Exodus), Blm 5
b. Tekvin, Yaradl (Genesis), Blm 11
c. Tesniye, Kolaylatrma (Deuteronomy), Blm
27.
9. Straub H., 1964, History of Civil Engineering, MIT
Press, Cambridge MA.
10. Belli O., 1982, Urartular, ibid 3, V1,
ss.152-175.
11. Finch J.K., 1954, The Story of Engineering,
Anchor Publ., New York.
12. Grn R., 1951, naat Mhendisleri ve Mimarlar
iin Kimya, Serdarolu N. tercmesi, T 279
No. Yayn, Istanbul.
13. Esin U., 1996, Akl, Ten Thousand Years ago:
A Habitation Model from Central Anatolia, ibid
6, ss. 31-42.
14. Moropoulou A., Bakolas A., Bisbikou K., 2000,
Investigation of the technology of historic mortars, J. Cultural Heritage, 1) pp. 45-58.
15. Akman M.S., Gner A., Aksoy I.H., 1986, The
Histoy and Properties of Khorasan Mortar and
Concrete, Turkish and Islamic Science and
Technology in th 16th Century, V1, IT Research
Center of History of Science and Technology
Publ., ss.101-102, Istanbul.
16. Deloye F-X., 1996, La Chaux travers les
Ages, Bul. Des Lab. des Ponts et Chausses,
N. 201, ss.94-98.
17. Akman M.S., 1997, Building Materials in Early
ages of Mankind, Int. Conf. on Studies of
Ancient Structures, Faculty of Architecture of
Yldz Technical Univ., ss.177-186, Istanbul.
18. Kocatakn F., 1965, imento zellikleri Hakknda
Ne Biliyoruz?, T Yaynlar, No.627.
19. Mindes, S., Young, J.F.,1981, Concrete, Prentice
Hall Inc., New Jersey, A.B.D.
20. Akman, M.S., 2001, Yksek Performansl
Betonlarn Teknolojisi, zellikleri, Sorunlar,
Gelecei, Trkiye naat Mhendisleri XVI.
Teknik Kongresi, zel Oturum Konumalar Cildi,
Ankara.
21. Davidovitz, J., 1987, Ancient and Modern
Concretes: What is the Real Difference?, ACI
Concrete International, V.9, N12,ss.23-35.
22. Lin, T.D., 1987, Concrete for Lunar Base
Construction, ACI Concrete International, V.9,
N.7, ss.48-53.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4