B NNG NGHIP & PHT TRIN NNG THN

VIN DC LIU
-------------------------------

BO CO TNG KT
KT QU THC HIN TI THUC D N KHOA HC
CNG NGH NNG NGHIP VN VAY ADB
2009 - 2011
Tn ti: NGHIN CU K THUT TRNG SA NHN TM (AMOMUM

LONGILIGULARE T. L. Wu) TRN T SAU NNG RY THUC VNG

M VN QUC GIA TAM O, TI MT S X HUYN I T,
TNH THI NGUYN

C quan ch qun d n : B Nng nghip v PTNT

C quan ch tr : Vin Dc liu B Y t
Ch nhim ti : PGS.TS. Nguyn Vn Tp
Thi gian thc hin ti: 2009 - 2011

12 - 2011

Mc lc
I. T VN
II. MC TIU TI
1. Mc tiu chung
2. Mc tiu c th
III. TNG QUAN TNH HNH NGHIN CU V SA NHN TM TRONG
V NGOI NC
1. Gii thiu khi qut v v thuc c tn "Sa nhn"
2. Nghin cu v thc vt hc loi Sa nhn tm
3. Nghin cu trng Sa nhn tm trn th gii v Vit Nam
IV. NI DUNG NGHIN CU
1. Ni dung nghin cu
1.1. iu tra kho st v hin trng v tnh hnh khai thc Sa nhn mc t nhin
mt s x huyn i T, nm trong vng m VQG Tam o
1.2. Chn ging Sa nhn tm
1.3. Nghin cu nhn ging
1.4. Nghin cu qui trnh k thut trng Sa nhn tm trn t sau nng ry
1.5. Nghin cu thu hi, ch bin sau thu hoch
1.6. Xy dng m hnh trng Sa nhn tm
1.7. Bc u nghin cu tc ng ca vic trng Sa nhn tm i vi mi trng
2. Vt liu v a im nghin cu
2.1. Vt liu nghin cu
2.2. a im v iu kin t nhin x hi khu vc nghin cu
3. Phng php nghin cu
3.1. iu tra, thu thp thng tin v tnh hnh khai thc Sa nhn trong t nhin
3.2. iu tra tnh hnh khai thc Sa nhn trong cng ng
3.3. Nghin cu a dng di truyn Sa nhn tm
3.4. Phn tch hm lng v thnh phn tinh du qu Sa nhn tm
3.5. Phng php th nghim ng rung
3.6. Xc nh mc sinh trng pht trin ca cy Sa nhn tm trng
3.7. nh gi tc ng ca vic trng Sa nhn tm i vi mi trng
V. KT QU THC HIN TI
1. Kt qu nghin cu khoa hc
1.1. Kt qu iu tra nhanh v sa nhn v la chn a im thch hp nghin cu
trng Sa nhn tm vng m vn quc gia Tam o thuc huyn i T tnh
Thi Nguyn
1.2. Kt qu bc u chn ging sa nhn tm
1.3. Kt qu nghin cu v nhn ging
1.4. Kt qu nghin cu xy dng qui trnh k thut trng sa nhn tm
1.5. Nghin cu thu hi v ch bin sau thu hoch
1.6. Kt qu xy dng m hnh th nghim trng sa nhn tm
1.7. Mt s kt qu khc
2. Tng hp cc sn phm ca ti
2.1. Cc sn phm khoa hc
2.2. Kt qu o to tp hun
3. nh gi tc ng ca kt qu nghin cu
3.1. Hiu qu i vi mi trng
3.2. Hiu qu kinh t - x hi
4. T chc thc hin v s dng kinh ph
1

Trang
1
2
2
2
2
2
3
5
9
9
9
9
9
9
10
11
11
11
11
12
14
14
15
15
15
15
15
16
16
16
16

21
35
43
53
57
64
66
66
66
67
67
67
68

4.1. T chc thc hin

4.2. S dng kinh ph
VI. KT LUN V NGH
1. Kt lun
2. ngh
TI LIU THAM KHO
PH LC
Ph lc 1: Cc sn phm khoa hc ca ti
Ph lc 2: Mu phiu iu tra - nh minh ha
Ph lc 3: Bin bn kim tra
Ph lc 4: Nhn xt ca a phng
Ph lc 5: Bin bn nghim thu c s

68
68
69
69
70
72

Mc lc bng
STT
Bng 1
Bng 2
Bng 3
Bng 4
Bng 5
Bng 6
Bng 7
Bng 8
Bng 9
Bng 10
Bng 11
Bng 12
Bng 13
Bng 14
Bng 15
Bng 16
Bng 17
Bng 18
Bng 19
Bng 20

Tn bng
S liu kh tng ca Trm kh tng Thi Nguyn
Danh sch 13 h dn v din tch t trng Sa nhn tm
Khi lng trung bnh 100 qu ti ca hai loi qu Sa nhn
Tng hp dn liu v chiu di v ng knh hai loi qu Sa nhn
tm
Kt qu phn tch hm lng tinh du trong ht Sa nhn tm trng
Thnh phn cc hot cht trong tinh du ht Sa nhn tm trng
Qun Chu.
H s tng ng di truyn gia 3 nhm Sa nhn tm trng Quan
Chu (i t, Thi Nguyn) v Xun Mai (Ha Bnh)
Khong cch di truyn gia cc mu ca 3 nhm Sa nhn tm trng.
Mt s ch th RAPD PCR c trng phn bit 3 nhm Sa nhn
tm trng.
S liu v sinh trng pht trin ca Sa nhn tm trng bng nhnh
Vi dn liu khi Sa nhn tm (loi qu nh - Aln) c hoa/qu v
chnh thc u tin
S liu v s sinh trng pht trin ca 3 loi nhnh nhn v tnh
Thi gian v t l ny mm ca ht
S sinh trng v pht trin ca cy trng nhn ging bng ht
S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm theo thi v v mt
trng
S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm trng cc cng thc
bn phn khc nhau
S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm trng cc l c
tn che khc nhau
S sinh trng pht trin ca Sa nhn tm 2 m hnh trng
L lch mu t
Kt qu phn tch t ca Vin Nng ha Th nhng

Trang
13
21
23
24
24
25
27
28
29
31
32
36
39
42
45
48
51
58
60
61

Mc lc hnh
STT
Hnh 1

Tn bng
Cy quan h di truyn gia cc mu ca 3 nhm Sa nhn tm trng

Trang
28

DANH MC K HIU V CH VIT TT

ADN

axit deoxiribonucleic

ADNts

ADN tng s

ARN

axit ribonucleic

CTAB

Cetyl trimetyl ammonium bromide

EDTA

Ethylene diamino tetraacetic acid

PCR

Polymerase Chain Reaction

(phn ng chui trng hp)

RAPD

Random Amplified Polymorphism

(a hnh phn on ADN khuch i ngu nhin)

dNTPs

deoxinucleotide triphophat

bp

base pair (cp baz nit)

kb

kilobase (= 1000 bp)

LI CM N

C c nhng kt qu nghin cu trn y, tp th cn b trc tip tham gia

ti ny xin trn trng cm n:
- Ban Qun l d n KHCN Nng nghip vn vay ADB
- B Nng nghip v pht trin nng thn
- Vin Dc liu (B Y t)
- B mn Di truyn hc, Khoa Sinh hc (i hc Khoa hc t nhin)
- ng y, UBND x Qun Chu
- Phng Nng nghip v pht trin nng thn; Phng Khuyn Nng, huyn i
T.
Cc c quan trn cung cp kinh ph, to mi iu kin thun li ti c
thc hin thnh cng.
- Tp th cn b thc hin ti cng xin chn thnh cm n s cng tc tham
gia trng Sa nhn tm ca 13 h dn thn Ha Bnh 2, x Qun Chu, huyn i T,
tnh Thi Nguyn. Trong , c bit cm n gia nh ng Triu Tin Su cng tc v
gip rt nhiu trong qu trnh ti trin khai ti a phng.
TM. Tp th thc hin ti
Ch nhim ti
PGS. TS. Nguyn Vn Tp

I. T VN
Sa nhn l tn gi chung ca cy thuc (cy Sa nhn), ng thi cng l tn gi
ca dc liu Sa nhn (Qu gi kh) v v thuc Sa nhn (Khi ht kh, b v). Dc
liu Sa nhn c thu hi t qu gi ca mt s loi cy Sa nhn cng chi Amomum
Roxb.. thuc h Gng (Zingiberaceae) [1]. Sa nhn l v thuc qu. c s dng kh
ph bin trong y hc c truyn Vit Nam, Trung Quc, n , Thi Lan, Lo,
Indonexia.. lm thuc cha cc bnh v ng tiu ha (b nn ma, n ung kh
tiu, au d dy, vim rut, a chy), cha cao huyt p v sy thai. Ht kh Sa nhn
cn dng lm gia v; chi non ca cy (mng) dng lm rau n [ 3,6,8,10]. Dc liu Sa
nhn Vit Nam, t trc cho ti nay, ch yu c khai thc t cc loi Sa nhn mc
t nhin. Ngoi vic cung cp cho nhu cu s dng lm thuc trong nc, hng nm, sa
nhn ca Vit Nam vn c xut khu, vi gi tr kinh t cao [20].
Tuy nhin, do nn ph rng v nhiu nguyn nhn khc lm cho din tch phn
b cng nh khi lng Sa nhn khai thc c hng nm nc ta b gim st. Bn
cnh , do cch khai thc t pht, ngi i khai thc ly c qu non, nn cht lng
dc liu Sa nhn ca Vit Nam thng ch t mc thp, mun xut khu c u
phi qua chn lc li [20]. Trong khi , ring nhu c u Sa nhn xut khu, mi nm
cn ti 500-800 tn, nhng dng nh khng bao gi chng ta cung cp .
p ng c cc yu cu v sn lng v cht lng dc liu Sa nhn Vit
Nam hin nay, trc ht cn iu tra khoanh vng cc khu vc c Sa nhn mc t nhin
tp trung, hng dn ngi dn thu hi v ch bin (qu) ng k thut. ng thi cn
nghin cu, chn loi Sa nhn c nng sut v cht lng cao a vo pht trin trng.
Theo nhng kt qu nghin cu bc u ca Vin Dc liu, nm 1984 1986,
1992 1995 [5,14,15] xc nh trong s cc loi Sa nhn mc t nhin c thu hi
qu (Sa nhn - Amomum villosum; Sa nhn ta A. xanthioides; Sa nhn thn cao A.
ovoideum; Sa nhn tha A.thyrsoideum v Sa nhn tm A. longiligulare), th ch c
loi Sa nhn tm (A. longiligulare) c th trng c nhiu ni v ra hoa qu nhiu hn
cc loi Sa nhn khc [5,14,15]. Do pht hin thy nhng u im nht nh ca loi Sa
nhn tm, nn ngay t nm 1984 v cho n gn y, Vin Dc liu [16] v mt s n
v khc [6,13] vi ln a cy thuc ny vo trng th nghim ti mt s tnh c
Min Bc v Min Nam.
Tuy nhin, tt c cc cng b ny v kt qu trng Sa nhn tm Vit Nam u
cha ton din. Ngay c 2 ln nghin cu ca Vin Dc liu, 1995 v 2006 cng vy
7

[10, 11]. Do thi gian t lc bt u c thc hin, n khi kt thc ti ch khong 2

nm. Trong khi , cy Sa nhn trng sau 3 nm tui (k t ngy cy chi u tin mc
ln khi mt t) mi chnh thc ra hoa qu nhiu. Bi th, mi ln nghin cu trn y
cng ch thu c mt s kt qu hn ch. Thm ch, hin vn cn mt s vn nghin
cu ht sc c bn v nhn ging, v thi v - mt trng, phn bn v tn che thch
hp i vi Sa nhn tm trng vn cha uc nghin cu.
Vi yu cu tip tc hon tt nhng dn liu v c s khoa hc v kinh t, nhm
a cy Sa nhn tm vo pht trin trng nc ta, chng ti xut ti: NGHIN
CU K THUT TRNG SA NHN TM (Amomum longiligulare T. L. Wu) TRN
T SAU NNG RY THUC VNG M VN QUC GIA TAM O,
MT S X THUC HUYN I T TNH THI NGUYN. ti do D n
Khoa hc-Cng ngh Nng nghip vn vay ADB, ca B Nng nghip v Pht trin
Nng thn ti tr v c thc hin trong thi gian 3 nm (2009-2011).
II. MC TIU CA TI
1. Mc tiu chung
Gp phn hon tt c s khoa hc v kinh t, phc v cho yu cu a cy Sa nhn
tm vo trng rng ri Vit Nam, to thm ngun dc liu Sa nhn cho th trng
trong nc v xut khu, ng thi gp phn ph xanh chng xi mn v ci thin i
sng cho ngi nng dn.
2. Mc tiu c th
- Bc u xc nh c v ging Sa nhn tm cho nng sut v cht lng cao.
- Hon thin quy trnh trng, quy trnh thu hoch v ch bin s b sau thu hoch qu
Sa nhn tm.
- Xy dng c m hnh trng Sa nhn tm trn t sau nng ry.
III. TNG QUAN TNH HNH NGHIN CU V SA NHN TM TRONG V
NGOI NC
1. Gii thiu khi qut v v thuc c tn Sa nhn
Trong y hc c truyn Trung Quc cng nh Vit Nam c nhiu v thuc c
ly t cng mt b phn ca mt s loi cy thuc cng chi (Genus), cng h (Family)
th thng mang chung mt tn gi. Hn na, cc b phn ny, sau khi thu hi l i c
ch bin (lm kh, sao tm) nh nhau nn v tnh v, tc dng cha bnh ca v thuc
cng tng t nh nhau. V d: v thuc Kim ngn hoa l hoa phi kh ca mt s loi
cy thuc cng chi Lonicera, h Caprifloliaceae ; Thin nin kin cng l Thn r phi
8

kh ca mt s loi cy thuc thuc chi Homalomena, h Araceae Tng t nh vy,

v thuc Sa nhn l khi ht kh, thu hi lc qu gi ca mt s loi thuc chi
Amomum (A. villosum; A.ovoideum; A. longiligurae; A. xanthioides v A. thyrsoideum),
h Gng (Zingiberaceae) [4,5,8,9,11,12,17,18,19] Theo l lun ca y hc c truyn, v
thuc Sa nhn ni chung c v cay, mi thm, tnh m vo 3 kinh thn, t, v, c tc dng
n trung, hnh kh, ch thng, khai v tiu thc, an thai [ 4,8,11,12,18,19]. Ngoi ra, cc
tc gi trong nc nh Nguyn Th Phng Lan, 2004; Tt Li,1999 [11], o Lan
Phng, 1995 [12] v nhiu ngi khc [17,19] cng nh nc ngoi (Jiang Lin, Li
Zhengyu (1990) Chemical Abstract, 113. 1990. 86484 p; Fan L., Xin Du Yuanching
(1995) Chemical Abstract, 127. 1997. 245494 Th.) khi nghin cu v thnh phn ha hc
trong ht ca 5 loi Sa nhn trn u cho rng thnh phn chnh l tinh du (1,5 3,5%).
Trong tinh du c ti vi chc hp cht khc nhau, trong ch yu l bornyl acetat,
camphor, camphen, borneol, limonene hm lng ca cc cht ny c th hi chnh
lch cc loi Sa nhn khc nhau, nhng l nhng thnh phn ha hc ch yu to nn
cng dng cha bnh ca v thuc Sa nhn. [8,11,12,17,18,19,25]. Hin thng k
c ti 60 bi thuc khc nhau c s dng v thuc Sa nhn [ 5,8,11,15,17,19]. Ht Sa
nhn cn c gi nh, ngm ru ngm, cha su rng, hi ming hay c dng lm
gia v, tinh du ht ch ru mi [11,19].
Sa nhn c s dng lm thuc kh ph bin trong y hc c truyn Trung Quc,
Nht Bn, Triu Tin, Lo, Thi Lan, Indonesia v Vit Nam [4,8,9,11,12,17,
18,19,20,23,25,27]. Trong , ch c Trung Quc, Lo, Thi Lan v Vit Nam l nhng
nc c nhiu Sa nhn, khng ch s dng cho yu cu quc ni m cn a ra thng
mi quc t [15,16,17,19,20,23,25,26,27 ].
Sa nhn Vit Nam vn vn c coi l loi dc liu c sn c gi tr kinh t
cao. Mc d Sa nhn nc ta ch yu c thu hi t cy mc t nhin, nhng hng
nm vn c xut khu ra th trng quc t. Trong nhng nm trc thp k 90, lng
xut khu c tnh ti vi trm tn Sa nhn/nm, nhng mt hng ny gn y b gim
st i rt nhiu [15,16,17,23].
2. Nghin cu v thc vt hc loi Sa nhn tm
Nh trn cp, Sa nhn l tn gi chung ca mt s loi cng chi Amomum
Roxb., thuc h Gng (Zingiberaceae).
Chi Amomum Roxb. trn th gii c bit c khong 150 loi, phn b tp trung
vng nhit i chu v Australia. Trong n c 48 loi; Indonexia bao gm
o Borneo c 30 loi, o Java c 13 loi; Trung Quc cng bit c 24 loi [21]
9

 Vit Nam, theo nghin cu gn y nht ca Nguyn Quc Bnh (2011) cng m t
c 21 loi [1 ].
Ring loi Sa nhn tm (Amomum longiligulare T.L.Wu ), vo nm 1975 mi
c T.L.Wu pht hin v m t u tin o Hi Nam, Trung Quc [ 5,29]. Vit
Nam, loi thc vt ny c Nguyn Chiu pht hin thy tnh k Lk nm 1984 v
cng b tn khoa hc nm 1986 [5]. Trong khi , mt s cng trnh nghin cu v phn
loi thc vt ng Dng v Vit Nam trc y ca F. Gagnepain, 1937 [ 24];
Nguyn Tin Bn v ng nghip, 1984 (Danh lc Thc Vt Ty Nguyn) [1] v Phm
Hong H, 1993 [7] u cha cp loi Sa nhn tm k trn.
V hnh thi thc vt ca thn, l, hoa c a loi Sa nhn tm nhn bn ngoi t ng
i ging vi mt s loi Sa nhn khc (Sa nhn thn cao A. ovoideum, Sa nhn - A.
villosum v Sa nhn ta - A. xanthioides). Tuy nhin c 2 c im khc bit quan trng
nht ca loi Sa nhn tm (A. longiligulare) l li b (ligule) nhn, di 1,5 4,0 cm v
mo ca trung i c 3 thy trn, trong khi li b ca cc loi kia u trn, di di
1 cm v mo ca trung i ch x hai thy trn [5,12,14,15, 16,17,21,29]. (Ph lc 2 nh 1 & 2).
* Sau y l phn m t y v hnh thi thc vt ca loi Sa nhn tm (Amomum
longiligulare T. L. Wu), thuc h Gng ( Zingiberaceae):
Cy dng c cao, sng nhiu nm, thng mc thnh m, c thn r b lan trn
mt t; thn mang l cao 1-2m hoc hn. L mc so le thnh hai dy hng ln pha
ngn; phin l thun di, 20-35cmx5-8cm, u l c mi nhn, v nt c mi thm. Li
b di 1,5-4,0cm, u nhn, mng v khng c lng (y l c im quan trng nht
phn bit vi cc loi Sa nhn khc, ch c li b ngn di 1cm).
Cm hoa dng bng phn nhnh, mc t gc hay thn r, gm 5-10 hoa, mu
trng. Mi hoa c 2 l bc nh; i hnh ng, di 1,5cm, u x 3 thy hnh thun; cnh
mi hnh tha, gn trn, 1,7-2,5x1,6-2,3cm, u cnh mi nh ra thnh 2 thy, dc theo
gia cnh mi c 3 sc mu ta hng, gia mu vng. Nh c trung i pht trin thnh
dng mo, c 3 thy m ly nh. Bu hnh trng, 3 ; vi nhy hnh ch, di gn 2cm, u
nhy gn bao phn v di trung i.
Qu nang hnh trng hoc gn hnh cu, c th c 3 cnh t, chiu di 1,1-2,5cm;
ng knh 1,0-2,3cm; v qu c gai n hoc kp; mu tm nu hay tm hng, khi chn
chuyn sang mu tm en. Ht nhiu, 13-28 ht; ht hnh a din, mu nu en; o ht
mu trng, v ngt; ht gi cn v c mi thm c trng.

10

Ma hoa qu: mt nm c hai v. V h-thu: hoa t cui thng 4 n thng 6, qu

gi thng 7-8. V ny c nhiu hoa qu, nn cn gi l v chnh. V thu-ng c t hoa
qu hn nn gi l v ph, hoa thng 7-8, qu gi thng 9-10 (y cng l mt c im
na khc bit ca loi Sa nhn tm, v cc loi Sa nhn khc ch c mt v hoa qu trong
nm, t thng 4-8).
Phn b: Trn th gii: Trung Quc (Hi Nam); Lo (cao nguyn Plven)
[2,5,17,21,25,29].
Vit Nam: Theo mt ti liu tng hp v Sa nhn tm Vit Nam, ca Nguyn
Tp, 2007 th loi Sa nhn ny mi ghi nhn c phn b ch yu cc tnh pha nam,
bao gm: Qung Nam (huyn Tr My Ty) ; Qung Ngi (Sn H, Sn Ty, Ba T);
Bnh nh (Vnh Thnh, Ty Sn) ; Ph Yn (Sn Ha, Sng Hinh) ; Ninh Thun (Ninh
Bc, i Sn); Kon Tum (Ngc Hi, Sa Thy); Gia Lai (KBang, An Kh); k Lk
(Krng Nng, Krng Ana, Mrk, Krng Bng, Lk) [2,5,14,15,16,17,21,26].
3. Nghin cu trng Sa nhn tm trn th gii v Vit Nam
Trung Quc l nc sm tin hnh nghin cu trng Sa nhn. Ngay t nm 1965,
trong tp ti liu Hng dn k thut nui trng v ch bin dc liu ca Ban hun
luyn o to cn b Dc liu Trung Quc, cp v k thut trng loi Sa nhn
(A. villosum Lour.) [18]. Trong ti liu ny, cc nh Dc hc Trung Quc cp mt
s vn , nh: cy ging em trng l cc nhnh con; thi v trng t thng 3-7; ni
trng cn c tn che trn 50%; cy trng sau 3 nm c hoa qu v cho thu ho ch 3,5
kg/mu/nm[18]. Nhng vn v k thut trng Sa nhn (A. villosum Lour.)
trn cha c l gii y hoc vn cn chung chung, song y cng l ti liu u
tin trn th gii ni v trng Sa nhn.
c bit, vng Xisom Bana (Vn Nam Trung Quc) c trng loi Sa nhn ta
(A. xanthioides Wall. ex Baker). Cy ging (nhnh con) ca loi ny cng c Catherin
Aubertin (2004) a v trng tnh Phng Xa L (Lo). t trng Sa nhn ta c pH
4-6; mt trng 10.000 cy/ha; vi chi ph cng lao ng c tnh ra l 101
cng/ha/nm[20]. Tuy nhin, do thi gian thc hin d n trng Sa nhn ta ca
Catherin Aubertin trong 2 nm, nn tc gi cha a ra c nhng kt qu thc nghim
cui cng. Bn cnh 2 loi trn, trong mt n phm ca FAO (9/2002) cng thng bo
vn tt, Lo cn trng c loi Sa nhn (A. villosum Lour.) v Sa nhn tm (A.
longiligulare T. L. Wu) ti tnh Champasac v Sa La Van. Nhng trong ti liu ny
khng thy cp c th v kt qu trng [20].

11

Loi Sa nhn c nghin cu trng nhiu hn c l SA NHN TM ( A.

longiligulare T. L. Wu). Cy c trng th ti Trung Quc, Lo v Vit Nam, trong
Vit Nam li l ni nghin cu trng u tin [5,14].
Vit Nam, ngay t nm 1984, trong hp phn nghin cu v cy thuc thuc
Chng trnh Ty Nguyn II, Nguyn Chiu, Nguyn Tp v cc ng nghip pht
hin thy mt m Sa nhn mc t nhin huyn Mrk (tnh c Lc) c nhiu qu
hn hn loi Sa nhn (A. villosum) cng phn b trong khu vc. Cy ging ca c 2
loi Sa nhn ny c em v trng th ti Trm nghin cu Dc liu tnh c Lc
(khong 500m2/loi), nhng n nm 1986 mi xc nh c tn ca loi Sa nhn tm
c nhiu qu l Amomum longiligulare T. L. Wu; ng thi cng khng nh, y l loi
Sa nhn khi em trng cng cho thu hoch qu hn cc loi khc [5,12,14,15]. Tuy nhin
do Chng trnh Ty Nguyn II sm kt thc sm (1985), nn vic trng th Sa nhn
tm c Lc mc c kt qu tt, nhng cha a ra c dn liu k thut no
[14]. n nm 1992, trong mt ti cp nh nc (KY. 02. 04), Sa nhn tm l mt
trong vi cy thuc c sn c la chn nghin cu trng th. Cy ging c ly
ti x Vnh Sn, huyn Vnh Thnh, tnh Bnh nh em trng xen di tn rng t
nhin cng ti v trng di tn rng trng keo l trm Lm trng Tn Lc, tnh
Ha Bnh vi tng din tch c 2 ni gn 2ha. n cui nm 1994, khi ton b chng
trnh To ngun nguyn liu lm thuc KY.02 kt thc, Sa nhn tm trng cha cho
thu hoch chnh thc, song ti cng rt ra mt s kt lun bc u quan trng nh:
Sa nhn tm c th trng c nhiu ni; t trng c kh nng gi m; tn che
thch hp di 30% (L Sa nhn tm trng di tn Keo l trm, khi cy khp tn (t
1996), Sa nhn khng pht trin c v dn b o thi). Ging em trng l cc nhnh
con; vo ma xun; kho ng cch trng 1x1m/nhnh (10.000 cy/ha); khng bn phn;
cy trng c 18-24 thng tui bt u c mt s c th c hoa (v bi) [15]. ng tic
l ti ch c thc hin trong 2 nm, n khi kt thc vn cha thu c nhng kt
qu cui cng.
Gn ng thi vi nghin cu trn, Zheng Haishui v He Kejun (1991) Vin
Nghin Cu Lm nghip nhit i Trung Quc, tin hnh trng Sa nhn tm (A.
longiligulare T. L. WU) di tn rng trng Cao su 3-4 nm tui, tn che 50%, bc
u cho kt qu tt [25]. Sa nhn trng y bng cc nhnh con, khong cch trng 0,60,7m/cy, trn phn t 50% din tch khng b cy Cao su che bng. Cy trng sau 3-4
nm cho thu hoch, nng sut 80-120kg qu kh/ha/nm, tng ng 2400-3600 t (n
v tin Trung Quc) [25]. Tuy nhin, trong m hnh ny, cc Tc gi Vin nghin cu
Lm nghip Trung Quc cha ni r v thi v trng, k thut chm sc (c bn phn
12

hay khng), ng thi cng cha cp v tnh hnh sinh trng, pht trin ca cy Sa
nhn tm, nht l khi cy tr ln thnh thc ti sinh (ra hoa qu nhiu, chnh thc cho
thu hoch).
Vi nm gn y, ti cc tnh min Trung nc ta cng c mt s ngi nghin
cu trng Sa nhn tm. Nguyn Thanh Phng Vin Khoa hc k thut Nng nghip
Nam Trung B (2006), trng Sa nhn tm di tn rng Keo l trm 3 nm tui v rng
t nhin ngho kit ti huyn Sn Ha, tnh Ph Yn, khi cy mi ch 8 thng tui bt
u c hoa? Trong khi Sa nhn tm trng xen C ph, khi cy 30 thng tui mi bt
u thy c cy ra hoa qu. Thm ch Sa nhn trng xen cy n qu vn gia nh, khi
c 30 thng tui vn cha ra hoa qu [13]. Nhng th nghim ny cng a im,
nhng cc kt qu li khc nhau, song khng thy tc gi gii thch. Nm 2006, Nguyn
Ngc o Trung Tm ging cy trng Bnh nh cng th nghim trng Sa nhn tm
ti huyn Vnh Sn, vi 2 m hnh: di tn rng Keo lai 0,4 ha (x Vnh Sn) v di
tn rng t nhin 0,6 ha (x Vnh Ho). c hai ni, sau 3 nm, Sa nhn trng mi ra
hoa qu ln u [6]. Ti x Cam An Bc, th x Cam Ranh, tnh Khnh Ha, Trng Vn
Chu Hi nng dn th x (2007) c trng Sa nhn tm xen vn trng iu 8 tui
(khng r din tch th nghim). Kt qu khi cy Sa nhn c 24 thng tui cha thy c
hoa qu v cy trng cng sinh trng pht trin km. Theo tc gi, nguyn nhn l do
mi trng t trng iu kh hn, nn Sa nhn trng khng c kt qu nh mong mun
[3].
Vic nghin cu trng Sa nhn tm Vit Nam khng th khng cp ti kt
qu trng ca Vin Dc liu, cng do Nguyn Tp v cc ng nghip tin hnh. Theo
cc tc gi ny t nm 2004-2006, trong khun kh ca mt ti do D n lm sn
ngoi g (LSNG) ti tr, Sa nhn tm trng 2,09 ha thun loi, trn t sau nng ry (
trng Ch sau b hoang) thuc vng m vn Quc gia (VQG) Tam o, ti thn Ha
Bnh 2 x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn, mang li kt qu kh quan. Sa
nhn tm trng bng cc nhnh con, ly t cy mc t nhin tnh c Lc; thi v trng
vo thng 11 nm 2004; khong cch trng 1x1m/cy (10.000 cy/ha); c bn lt bng
phn chung v bn thc bng phn NPK. Kt qu khi cy trng c t 18-24 thng
tui (tnh t ngy mc) bt u ra hoa qu la bi [16]. ng tic l ti phi kt thc
vo thng 6/2006, nhng sang nm 2007, Sa nhn tm trng y mi chnh thc cho thu
hoch qu. Mc d vy, y l nghin cu u tin cho bit Sa nhn tm trng vo ma
ng min Bc vn cho kt qu tt. ng thi cng pht hin, trong qun th Sa
nhn tm trng x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn ln ny thy c loi cy

13

ra qu to v cy ra qu nh hi khc nhau, nhng cha r liu y c l c im ca 2

ging trong loi Sa nhn tm hay khng [16].
Nh vy, qua phn tng quan trn y cho thy, hin c ti 10 cng trnh
cp n vic trng th nghim Sa nhn tm trn th gii, trong Vit Nam c 8
[3,6,9,12,13,14,15,16], Trung Quc 1 [25] v Lo 1 [27]. C th do hn ch bi nhiu
l do, trong ch yu v thi gian nghin cu thng ch c 2 n 3 nm/ ti, nn
trong tt c nhng cng b ny u cha c c y cc dn liu cn thit v k
thut trng Sa nhn tm.
l:
- Nhn ging: Cha c nghin cu nhn ging t ht v trong nhn ging v tnh, cha
c ai cp v tnh hiu qu gia cc loi nhnh bnh t, nhnh non v nhnh gi.
- Mt trng: Hin cn t ti liu cp c th v vn ny.
- Thi v trng cng cha thng nht v thi v no l tt nht.
- c bit cha c cng trnh no a ra c cc dn liu v nng sut, cng nh
nhng li ch khc v mi trng khi trng Sa nhn tm.
- Ngoi ra, nh trong ti liu v kt qu trng Sa nhn tm gn y ca Vin Dc Liu
c nu ra vn : Trong qun th Sa nhn tm trng c 2 dng qu to v qu nh. Liu
y c th l nhng du hiu v ging hay khng (?).
Tt c nhng cu hi trn y cn c quan tm nghin cu, nhm hon thin
hn v c s khoa hc trong vic nhn trng cy Sa nhn tm nc ta.
Gp phn tr li c nhng vn cn cha ton din ny, Vin Dc liu B
Y t c B Nng nghip v Pht trin Nng thn ph duyt thc hin ti Nghin
cu k thut trng Sa nhn tm (Amomum longiligulare T. L. Wu) trn t sau nng ry,
thuc vng m VQG Tam o, mt s x thuc huyn i T, tnh Thi Nguyn.
ti nm trong khun kh ca D n KH-CN Nng nghip vn vay ADB. Thi gian thc
hin 3 nm (2009-2011).

IV. NI DUNG, VT LIU V PHNG PHP NGHIN CU

1. Ni dung nghin cu
1.1. iu tra kho st v hin trng v tnh hnh khai thc Sa nhn mc t nhin
mt s x huyn i T, nm trong vng m VQG Tam o:
- iu tra nhanh v cc loi Sa nhn mc t nhin v tnh hnh khai thc thu mua Sa
nhn ti mt s x huyn i T, nm trong vng m VQG Tam o.
14

- Qua iu tra, la chn a im c iu kin trin khai trng Sa nhn tm.

1.2. Chn ging Sa nhn tm
- Nghin cu xc nh v hnh thi thc vt 2 loi cy ra qu to v qu nh thuc loi
Sa nhn tm.
- Nghin cu a dng di truyn, du chun ADN nhm xc nh mc khc bit
gia hai dng cy ra qu to v nh.
- Trng, theo di sinh trng pht trin, so snh v cht lng dc liu (qua phn
tch hm lng tinh du trong qu) chn ging.
1.3. Nghin cu nhn ging
* Nhn ging t ht:
- Kt hp vi ni dung chn ging, thu hi qu gi ca 2 loi cy (qu to v qu
nh), ly ht gieo ring nhm xc nh: thi gian gieo thch hp; thi gian v t l ny
mm; cch chm sc cy con vn m; xc nh tui cy con em trng
- Kt hp vi ni dung chn ging, tip tc theo di s sinh trng pht trin ca cy
trng bng ging gieo t ht.
* Nhn ging bng cc nhnh con:
- Xc nh cch tch nhnh con lm ging, phn chia thnh 3 loi: nhnh bnh t,
nhnh non v nhnh gi.
- Trng, theo di s sinh trung v pht trin v so snh gia 3 loi nhnh ging
(bnh t, non v gi) trong iu kin th nghim trng nh nhau.
Kt qu ca ni dung nghin c u chn ging v nhn ging xy dng bo co
chuyn v ging sa nhn tm:
1.4. Nghin cu xy dng qui trnh k thut trng sa nhn tm trn t sau nng
ry
Trin khai mt s th nghim v:
Thi v trng: vo v xun (thng 4) v v thu - ng (thng 10)
Mt khong cch trng :
- Khong cch trng 1m x1m/ cy, sau khi cha li i v xung quanh hng ro,
din tch cn trng Sa nhn khong 9800m2, tung ng vi mt 9800 cy/ha
(hoc 10.000 cy/ha nu khng cha li i).
- 0,6m x0,6m/cy, sau khi cha li i gia cc v xung quanh hng ro, din
tch cn li s trng Sa nhn vo khong 9800 m2, tng ng mt khong
27.200 cy/ha (hoc 27.700 cy/ha nu khng cha li i).
15

 Phn bn: Bn lt truc khi trng. Bn thc truc ma hoa. Gm 3 cng thc
- Bn lt: phn chung 10 tn/ha (nm u) , 2 nm sau bn thc: phn chung 10
tn + 1 tn NPK/ha
- Bn lt: phn chung 20 tn /ha (nm u), 2 nm sau bn thc: phn chung 20
tn + 2 tn NPK/ha
- Khng bn phn (i chng)
Ch tn che: Nhm xc nh mc che bng thch hp, khi lm t cha
li mt s cy g nh v cy bi to bng.
B tr 4 th nghim vi tn che khc nhau: 10 30%; >30 60%; >60 -100%
v khng che bng (ton b din tch trng sa nhn, khng che bng - c chiu
sng 100%).
Kt qu theo di trng sa nhn cc l th nghim trn, kt hp vi cc kt qu
ca cc ni dung nghin cu khc tng hp nn Qui trnh k thut trng sa nhn t
sau nng ry.
1.5. Nghin cu xy dng qui trnh thu hi, ch bin sau thu ho ch
- Xc nh thi im thu hi tt nht (lc qu gi) v khong cch thi gian gia cc
ln thu hi trong v thu hoch.
- Cch thu hi, lm sch qu.
- Cch phi kh qu v ng gi.
- nh gi cht lng dc liu Sa nhn tm, thng qua vic phn tch hm lng
tinh du v thnh phn cc hp cht ch yu trong tinh du ca ht (theo qui inh v cht
lng dc liu Sa nhn trong Dc in Vit Nam , 2009).
Kt qu nghin cu ca ni dung ny l nhm xy dng c Qui trnh thu hi v
ch bin sau thu hoch Sa nhn tm.
1.6. Xy dng m hnh trng Sa nhn tm
- Cy ging: L cc nhnh bnh t, ly t cy Sa nhn tm (ng loi Amomum
longiligulare T. L. Wu) mc t nhin tnh c Lc.
- Trng: vo v xun (thng 4/2009), mt khong 9800 cy/ha (1m x 1m/cy);
bn lt phn chung mc 10 tn/ha (nm u tin).
Bn thc 2 nm sau: Phn chung 10 tn + phn NPK 1 tn/ha/nm
- Gm 2 m hnh trn 2 loi lp a khc nhau: t sau nng ry ( tng trng
Ch sau b hoang); t bi bi ven sui, nhiu vn b hoang cha h c canh tc.
- Tp hun k thut cho cc h dn trc tip tham gia trng Sa nhn v cc thnh
phn khc x Qun Chu v b phn Khuyn nng Phng nng nghip v Pht trin
nng thn huyn i T.
16

Ni dung tp hun: 2 ln. Ln 1 khi bt u trng sa nhn, v k thut lm t,

trng v chm sc Sa nhn. Ln 2 khi cy ra hoa qu la bi (2011) v k thut thu hi v
phi kh qu Sa nhn.
1.7. Bc u nghin cu tc ng ca vic trng Sa nhn tm i vi mi trng
- Xc nh mc che ph t
- nh gi v t, thng qua phn tch mt s ch tiu v t sau khi trng Sa nhn
tm c 2 nm.
2. Vt liu v a im nghin cu
2.1. Vt liu nghin cu
* Ging: Nh phn tng quan cp, loi Sa nhn tm (Amomum
longiligulare T.L.Wu) Vit Nam, phn b t nhin ch yu Vit Nam, phn b t
nhin ch yu mt s tnh min ni pha Nam, nht l huyn Vnh Sn (Bnh nh);
KBang (Gia Lai); Krng Ana, Krng Pk (c Lc) [13, 15, 17]. Gn y, khi thc hin
ti thuc D n LSNG ti x Qun Chu, i T, Thi Nguyn ging Sa nhn tm c
ly ti huyn Krng Ana (tnh c Lc) [16]. Bi vy, khi thc hin nghin cu trng Sa
nhn tm ln ny, chng ti tip tc thu thp ging t huyn Krng Ana (c Lc). Bi
l, c sn cy Sa nhn tm mc t nhin v cng t ngun ging ny, trin khai
ti trng th nghim Sa nhn tm, thuc D n LSNG (2004-2006) c kt qu tt [16].
C th:
- Ging nhn v tnh l cc nhnh bnh t (ch yu) v khong 500 600 nhnh
gi v non, ng loi Sa nhn tm ( Amomum longiligulare T.L.Wu), ly t cy mc t
nhin ti huyn Krng Ana tnh k Lk. Cc nhnh lm ging cn nguyn phn gc, ct
b bt phn ngn, ch cn li khong 40 45cm (tnh t gc). Ging c bo qun ti
v c em trng trong khong thi gian 15 ngy k t khi ly.
- Ht ly t qu gi, trong cc l Sa nhn tm trng t nm 2004, ti thn Ha
Bnh 2, x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn (D n LSNG). Ly qu gi, bc
b v, i b phn o ht v ch ly cc ht chm; sau em hong trong rm cho ro
nc (khong 1 ngy), gieo ngay khi cn ti (ht Sa nhn kh ny mm rt km). Khi
lng trung bnh 14 15 gam/ 1000 ht. Gieo ht vn m.
* Phn bn: - Phn chung (phn tru b) mc.
- Phn NPK S.10: 5.3.13 ca nh my Supe pht pht Lm Thao
(Ph Th).
* t trng Sa nhn tm: L t sau nng ry, trc kia c rng ch, sau b
hoang do t thoi ha. V mt l t khc vn l bi bi ven sui ln nhiu si , b
hoang. Trc khi trng c cht pht b tt c cc loi cy bi, c cao, ch cha li mt

17

s cy bi cao v cy g nh che bng. Sau cuc b cc gc cy ( cht), nht b bt

si , cuc h v bn phn lt.
* Vt liu ro vn l dy thp gai, cc tre hay cc g.
2.2. a im v iu kin t nhin - x hi khu vc nghin cu.
a. a im nghin cu: Ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi
Nguyn.
b. Vi nt v iu kin t nhin v x hi ni nghin cu
iu kin t nhin:
X Qun Chu nm v pha Ty-Nam huyn i T, cch trung tm th trn huyn
22km. Pha Bc gip x Ct N; pha Nam gip x Phc Thun (huyn Ph Yn); pha
Ty gip dy ni Tam o v pha ng gip th trn Qun Chu (huyn i T). Ton
b b mt a hnh ca x l cc i thp, thp dn t chn dy Tam o theo hng Ty
Nam-ng Bc, cao trung bnh ch trn di 50m. Xut pht t ni Tam o c mt
con sng ln chy ngang qua x, l ngun cung cp nc canh tc a phng.
Tng din tch t nhin ton x Qun Chu l 4249 ha, trong chia ra: t nng
nghip 743,55 ha (134,22 ha trng la, din tch cn li trng Ch v nng ry); t lm
nghip 3020,53 ha (2598, 98 ha rng non phc hi, din tch cn li l rng trng Keo v
M); t phi nng nghip 375,96 ha; din tch nui trng thy sn (ao h) 12 ha v
114,16 ha l t cha s dng. Trong din tch t cha s dng ny phn ln l cc bi
hoang, i trc, bi bi ven sui v mt s ni vn trc kia trng Ch, sau thoi ha,
tm thi b b hoang. y chnh l ngun t ai c th la chn trng Sa nhn tm
ti x Qun Chu
V kh hu, do huyn i T khng c Trm kh tng ring, nn t trc n
nay, ngnh nng nghip huyn i T vn phi s dng cc s liu quan trc chung ca
Trm thnh ph Thi Nguyn, trong vic ch o cng tc ca ngnh a phng (bao
gm c x Qun Chu).
Bng 1. S liu kh tng ca Trm kh tng Thi Nguyn
I

II

III

IV

XII

Nm

VI

VII

VIII

IX

XI

28,4

28,4

28,0

26,9

24,1

20,9 17,4 23,1

15,7 17,0 19,7 23,5

27,1

26,8 37,3 53,3 125,9

238,4 332,7

401,4 352,9 256,1

151,3 51,2 25,1 2052,4

T 6,3

5,5

5,1

5,8

7,5

7,4

7,2

7,6

8,1

8,0

7,5

7,5

7,0

80

82

85

86

82

83

86

83

81

79

78

78

82

2,4

1,7

1,6

2,7

5,7

6,3

5,9

6,3

5,8

5,1

4,0

4,0

4,5

18

Ghi ch:
-

T: nhit trung bnh tng thng v nm

Ngun:cc biu sinh kh hu Vit Nam, 2000
T: nhit trung bnh tng thng v nm
R: Tng lng ma trung bnh tng thng v nm
T: bin nhit ngy m trung bnh tng thng v nm
U: m khng kh trung bnh tng thng v nm
S: S gi nng trung bnh tng thng v nm

(Ngun: Nguyn Khanh Vn v cng s (2000); Biu sinh kh hu Vit Nam. Nh

xut bn i hc Quc Gia H Ni).

Nh vy c im kh hu chung Thi Nguyn cng nh x Qun Chu vn l

kh hu nhit i gi ma nng v m. Thi tit hng nm phn chia ra 4 ma xun, h,
thu, ng tng i r, song ch c 5 thng nhit trung bnh di 20 o C (thng 1,2,3 11
v 12). Cc thng cn li u trn ngng 20 oC. Tuy nhin, theo ngi dn x Qun
Chu cho bit, do st vi chn ni Tam o, nn v ma h Qun Chu (c v) mt hn
ngoi thnh ph Thi Nguyn. Vi nn nhit trung bnh nm l 23,1 oC (hoc c th
gn ti 23 oC) l iu kin thch hp trng Sa nhn tm.
V tng lng ma hng nm trn 2000mm, trong tp chung ch yu t thng
4 n thng 10 (trn 125mm/thng). Trong khi lng ma vo thng 11 v 12 ch c
t 25-51,2mm. iu ny cng cho thy, nu trng Sa nhn tm vo thng 4, thi tit s
m hn vo thng 11 hoc 12.
iu kin x hi v kinh t:
Theo cc s liu thng k ca UBND x Qun Chu nm 2010 cho bit, c x c
3897 nhn khu, 896 h sinh sng 4 thn, gm 6 dn tc: Dao, Kinh, Ty, Nng, Sn
Du v Th, trong ngi Dao chim ti gn 50% dn s, sng tp trung ti 2 thn Ha
Bnh I v Ha Bnh 2, st vi chn ni Tam o.
V kinh t, ch yu ngi dn sng da vo canh tc nng-lm nghip, t trng
la nc, trng Ch v trng rng. Tng gi tr kinh t nng-lm nghip trong x mang
li ti 81% tng thu nhp cho ngi dn. Tnh bnh qun t trn 5 triu
ng/ngi/nm. Tuy nhin theo mc chun hin nay, x vn c 376 h/896 h l din
h ngho (41,1%); 390 h mc trung bnh (43,9%) v ch c 123 h kh (13,2%). S
h kh ny phn ln l do c din tch trng Ch (trn di 1ha) thng xuyn cho thu
nhp. Cc h ngho thng c t rung trng la, thm ch khng c din tch no
trng Ch hay trng cy lm nghip v bi vy h c th cng khng c t tm coi l
nhn ri trng trt cc loi cy nng nghip khc. y cng l vn nan gii trong
vic m rng thm ngun thu nhp t nng-lm nghip cho b con.
19

Vo cui nm 2004, trong khun kh ca D n LSNG, Vin Dc liu a

cy Sa nhn tm v trng trn t sau nng ry ca 5 h ti thn Ha Bnh 2. Sau 2 nm
kt thc d n, t nm th 3 (2007-2010) cc h u thu hoch c qu Sa nhn, song
chnh 2 h ngho (trong s 5 h) sau 1 h chuyn i t trng Sa nhn sang trng
Ch v mt h th b Sa nhn hoang ha nn khng c thu hoch. Nh vy, nu tip tc
trin khai nghin cu trng Sa nhn ti y, trc ht mt s h dn bit n cy
thuc ny v chnh quyn x, thn cng s ng h.
3. Phng php nghin cu
ti gm nhiu ni dung nghin cu khc nhau, bi vy trong phng php v k
thut ng dng cng gm mt s lnh vc khc nhau. C th:
3.1. iu tra thu thp thng tin v ngun Sa nhn mc t nhin
Theo Qui trnh iu tra dc liu ca B Y t (1973), c b sung (2006)
- Thu mu tiu bn cc loi c gi l Sa nhn hin c ti cc x nm trong vng
m VQG Tam o huyn i T, tnh Thi Nguyn.
Xc nh tn khoa hc cc mu Sa nhn thu c (v c cc mu thuc loi c qu to
v qu nh ca Sa nhn tm trng) bng phng php so snh hnh thi, c th hin
trong cc kha phn lo i loi thuc chi Amomum, h Zigiberaceae hin c [1,21].
3.2. iu tra tnh hnh khai thc Sa nhn trong cng ng: bng cch phng vn trc
tip (200 ngi) theo phiu k sn (Ni dung phiu ph lc 2).
3.3. Nghin cu a dng di truyn Sa nhn tm:
3.3.1. Tch chit ADN tng s
ADNts ca cc mu sa nhn c tch chit theo quy trnh mini-CTAB (da trn
quy trnh gc ca Sanghai-Maroof v cs, 1984) c mt s ci tin cho ph hp vi iu
kin phng th nghim. Gm cc bc sau:
1. Cn 150 mg mu nghin cho vo ng eppendorf 1,5 ml.
2. B sung thm 900 l m CTAB 2% (2%CTAB (w/v), 100 mM Tris- HCl (pH
= 8,0), 20 mM EDTA, 1,4M NaCl) m 65o C. Dng a thy tinh nghin nh mu
trong 3 - 5 pht, sau mu 65 0C trong 90 pht (c 10 pht o mu mt ln).
3. Ly ng mu ra, ngui v nhit phng, b sung 450 l Chloroform :
Isoamylalcohol (t l 24:1 v/v). Lm u bng vic o nh hai u ng, nhit
phng trong vng 10 pht.
4. Ly tm lnh 10.000 v/pht trong vng 10 pht.
5. Dng u tp ming rng (1000 l), ht t t phn dch bn trn (pha trong) v
chuyn sang ng eppendorf mi sch.

20

6. B sung thm 600 l isopropanol vo mi ng, lm u bng vic o hai u

ng, ri 4oC trong 24 h.
7. Sau 24 h em cc mu ra v ly tm lnh 10.000 v/pht trong vng 10 pht.
8. Ht b phn dch pha trn v ra ADN ta bng 800 l dung dch Wash I
(Ethanol (EtOH) + mui natri oxalat (NaOAc) + H2O) trong 5 pht.
9. Ly tm thu li ta 10.000 v/pht trong vng 5 pht.
10. Lp li bc ra ta ADN sau khi ht b phn dch pha trn, bng 100 l
dung dch Wash II (Ethanol 70%) trong 5 pht.
11. Ly tm thu li ta 10.000v/pht trong vng 5 pht. ta ADN kh t
nhin trong t cy.
12. Ha tan ADN ta trong 100 l m TE (10mM Tris, pH=8, 1mM EDTA) v
bo qun 4 oC.
3.3.2. Kim tra cht lng ADN tng s
ADNts sau khi tch chit c kim tra bng phng php in di trn gel agarose
1%. Thc hin in di trong mi trng m 1x TBE, hiu in th 85 V trong khong
40 pht. Kch thc tng i ca sn phm ADNts c xc nh bng cch so snh vi
thang ADN chun Lambda HindIII.
tinh sch v nng ADN c kim tra bng phng php o mt quang
ph hp th (OD) bc sng 260 nm v 280 nm. Dch chit c pha long 100 ln (10
l ADN tng s + 990 l dd H2 O), tin hnh o 2 ln mi mu, kt qu ly trung bnh 2
ln o. Mc tinh sch ca sn phm (mc ln ARN v protein) phn nh qua t s
quang hp th A260/280 . Cc mu c coi l tinh sch khi c t s quang hp th A260/280
nm trong khong 1,8 2,0. Nng dung dch gc c tnh theo cng thc 1,0 A260 =
50 g/l.
3.3.3. Phn tch a dng di truyn bng k thut RAPD-PCR
Cc mu sau khi tch chit thu c ADN tng s s c khuch i bng phn
ng RAPD-PCR vi 16 mi ngu nhin. Nng ADN khun, thnh phn phn ng v
quy trnh nhit c chng ti ti u ha v trnh by ln lt bng 4 v bng 5.
Sn phm khuch i c phn tch trn gel agarose 1,5 %, chy hiu in th
70 100 V trong kho ng 40 50 pht. S dng phng php hin hnh vi ethidium
bromide v xc nh kch thc tng i ca cc bng khuch i bng cch so snh vi
thang ADN chun 1kb (Fermentas, 1kb DNA ladder). Kt qu in di c phn tch
bng phn mm NTSYSpc 2.02h.

21

3.4.4. Phn tch kt qu PCR bng phn mm NTSYSpc 2.02h

NTSYSpc 2.02h (Numerical Taxonomy System, Applied Biostatistics, Seutauket,
New York) l h thng phn loi s to s hnh cy, c s dng trong nghin
cu a dng qun th mc ADN da trn kt qu cc bng in di. Cy quan h di
truyn gia cc mu c xy dng theo thut ton UPGMA (Unweighted Pair-Group
Method with Arithmetical Averages). T c th rt ra kt lun s b v mi quan h
di truyn trong tp hp mu nghin cu.
3.4. Phn tch hm lng v thnh phn tinh du qu Sa nhn tm
Mu vt phn tch: l khi ht kh ly t qu gi ca 2 loi qu to v qu nh
c nh du (l trng c, D n LSNG, 2004-2006 - k hiu l LSNG) ho c mi c
trng ring (D n KH-CN Nng nghip, vn vay ADB, 2009-2011- k hiu l ADB).
Thi gian thu hi qu gi phn tch nm trong khong t ngy 05 n 15 thng 8 nm
2009 v 2011. y l v thu hoch qu chnh (hoa n vo thng 5-6, qu gi vo thng
8).
Thnh phn phn tch: nh lng hm lng tinh du trong ht v xc nh cc
hot cht ch yu (Khong trn 10 cht) c trong tinh du ht Sa nhn, theo tiu chun
ca Dc in Vit Nam, 2009 (hm lng tinh du trong khi ht Sa nhn tm phi
>=1,5%). nh lng hm lng tinh du trong Sa nhn tm bng phng php ct ko
hi nc (theo Dc in Vit Nam IV, 2009).
Phn tch thnh phn ha hc tinh du Sa nhn bng phng php sc k khi ph
(GCMS), s dng my Sc k kh khi ph GCMS QP 2010 (Shimadzu).
3.5. Cc nghin cu v trng trt Sa nhn tm
V c bn c tin hnh theo phng php b tr th nghim ng rung, c th
nh sau:
3.5.1. Th nghim 1: Nghin cu kho nghim ging Sa nhn tm:
+ Cng thc 1: Sa nhn tm qu to
+ Cng thc 2: Sa nhn tm qu nh
- Cy ging: l cc nhnh bnh t c ly t 2 nhm Sa nhn tm: Nhm cy ra
qu to v nhm ra qu nh c nh du l Sa nhn tm trng c (D n LSNG,
2004 2006), ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu.
- Mt khong cch trng: 1m x 1m (10.000 cy/ha - y khng cha din tch
li i gia)
- Din tch th nghim: 500m2 mi .
- Phn bn: bn lt phn chung mc 10 tn/ha; bn thc hng nm: phn chung
mc 10 tn + 1 tn NPK/ ha.
22

- Cch theo di v o m: nh k 2 thng/ ln. Sau khi Sa nhn n ht hoa v

kt qu (ang c qu non) tin hnh o m mt ln na.
3.5.2. Th nghim 2 : Nghin cu nhn ging
Th nghim nhn ging v tnh t nhnh gm 3 cng thc:
+ Cng thc 1: Nhnh non
+ Cng thc 2: Nhnh bnh t
+ Cng thc 3: Nhnh gi
Th nghim nhn ging hu tnh t ht gm 2 cng thc:
+ Cng thc 1: Cy ging gieo t ht loi qu nh
+ Cng thc 2: Cy ging gieo t ht loi qu to
- Cy ging t nhnh: Bao gm nhnh non, nhnh bnh t v cc nhnh gi ng
loi Sa nhn tm ( A. longiligulare T. L. Wu), c ly t cy mc t nhin, ti huyn
Krng Ana, tnh k Lk. Ch : Cc nhnh cy khi nh lm ging cn gi nguyn gc
v mt phn thn r; ct bt ngn v l, cha li 35 45cm tnh t gc.
- Cy ging t ht: Ht ly t qu gi, trong cc l Sa nhn tm c ngun gc t
huyn Krng Ana, tnh k Lk c em v trng ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu,
huyn i T, tnh Thi Nguyn (D n LSNG), t nm 2004. Khi lng trung bnh 14
15 gam/ 1000 ht. Gieo ht vn m. Cy con t ht 6 - 12 thng tui t tiu chun
c nh em trng.
- t trng: t sau nng ry; che bng 20 30 %;
- Thi v trng: Xun h
- Mt khong cch trng: 1m x 1m (10.000 cy/ha - y khng cha din tch
li i gia)
- Din tch th nghim: 500m2 mi .
- Phn bn: bn lt phn chung mc 10 tn/ha; bn thc hng nm: phn chung
mc 10 tn + 1 tn NPK/ ha.
- Thng xuyn lm c (nhng khng vun gc).
3.5.3 Th nghim 3: Nghin cu v k thut trng
- t trng: L loi t sau nng ry, trc kia trng ch, sau nhiu nm b thoi
ha nn b hoang.
- Ging: Cy ging Sa nhn tm l cc nhnh bnh t c ly t qun th mc t
nhin huyn Krng Ana tnh k Lk.
- Cc l th nghim c b tr gn nhau, mi l khong 500m2 (Ty theo l t hin
c ca tng h gia nh).
a. Nghin cu v thi v v mt
Th nghim gm 4 cng thc :
23

+ Cng thc 1: Trng vo v xun - h, mt trng 1m x 1m (10.000 cy/ha -

y khng cha din tch li i gia)
+ Cng thc 2: Trng vo v xun - h, mt trng 0,6m x 0,6m (27.700 cy/ha
- y khng cha din tch li i gia)
+ Cng thc 3: Trng vo v thu - ng, mt trng 1m x 1m (10.000 cy/ha -
y khng cha din tch li i gia)
+ Cng thc 4: Trng vo v thu - ng, mt trng 0,6m x 0,6m (27.700 cy/ha
- y khng cha din tch li i gia)
- tn che: 10-30%
- Phn bn: Bn lt phn chung mc 10 tn/ha; bn thc: phn chung mc 10 tn
+ 1 tn NPK/ha.
b. Nghin cu v ch phn bn
Th nghim gm 5 cng thc :
+ Cng thc 1: Bn lt phn chung mc: 20 tn/ha; bn thc nm th 2 v 3 phn
chung mc: 20 tn/ha + 2 tn NPK/ha.
+ Cng thc 2: Bn lt phn chung mc: 20 tn/ha; khng c bn thc.
+ Cng thc 3: Bn lt phn chung mc: 10 tn/ha; bn thc nm th 2 v th 3:
phn chung mc 10 tn + 1 tn NPK/ha.
+ Cng thc 4: Bn lt phn chung mc: 10 tn/ha; khng c bn thc.
+ Cng thc 5: Khng bn phn i chng.
- Thi v trng: V xun h
- tn che (10-30%)
- Mt khong cch trng: khong 10.000 cy/ha = 1m x 1m/cy, khng cha li
i gia.
- Ch chm sc tng t nh nhau cc l th nghim. Phn chung mc bn
lt c trc tip vo cc h cuc sn khi lm t (sau lp li) trc khi trng 5-7
ngy. Vic bn thc c thc hin vo thng 2 hoc u thng 3 hng nm n v
hoa qu.
c. Nghin cu v chiu sng
Th nghim gm 4 cng thc :
+ Cng thc 1: tn che 10-30%
+ Cng thc 2: tn che t trn 30% n 60%
+ Cng thc 3: tn che t trn 60% n 100%
+ Cng thc 4: tn che 0% (khng c cy che bng, c chiu sng hon
ton). Cc cy che bng l cy g nh c cha li khi lm t. Cc cy l:

24

Xoan, Bi li nht, Thi ba, Ba u, M v Keo tai tng (vn c trng t

trc).
- Xc nh tn che bng cch o din tch tn cy to bng theo hnh chiu ph.
- Thi v trng: V xun h
- Mt khong cch trng: khong 10.000 cy/ha = 1m x 1m/cy khng cha li
i gia.
- Phn bn: Bn lt: phn chung mc 10 tn/ha; bn thc: phn chung mc 10 tn
+ 1 tn NPK/ha).
3.5.4 Xy dng m hnh trng Sa nhn tm
Gm 2 m hnh trn 2 loi lp a khc nhau :
+ M hnh 1: trng Sa nhn trn t bi bi ven sui, nhiu vn b hoang cha
h c canh tc. Tng din tch m hnh cn xy dng: 1 ha.
+ M hnh 2: trng Sa nhn trn sau nng ry ( tng trng ch sau b hoang).
Tng din tch m hnh c n xy dng: 1 ha.
T khu pht quang, cha li cy che bng (10-30%) cho ti khu lm t u
c tin hnh nh nhau c 2 m hnh.
iu kin trng, cch trng v chm sc l nh nhau c 2 m hnh gm:
- Cy ging em trng: L cc nhnh bnh t ly t cy Sa nhn tm ( A.
longiligulare) mc t nhin huyn Krng Ana tnh k Lk.
- Thi v trng: V xun h, mt khong cch trng : 1m x1m/cy = 10.000
cy/ha;
- Cng thc bn phn: bn lt: 10 tn phn chungmc/ha; bn thc: 10 tn phn
chung + 1 tn phn NPK/ha.
3.6. Xc nh mc sinh trng pht trin ca cy Sa nhn tm trng
nh k khong 2 thng o m 1 ln, trn 30 khm nh v ngu nhin. Cc ch
tiu o m ( tt c cc th nghim v m hnh trng Sa nhn tm):
- S nhnh/khm
- Chiu cao (cm) vt ngn/nhnh
- S l xanh/nhnh
- Thi gian/tui cy khi ra hoa v khi qu gi
- Tnh mt nhnh: s nhnh/m2 khi cy ra hoa
- Khi lng qu gi thu c trn mt n v din tch th, quy ra nng
sut/ha.
- Xc nh t l kh/ti ca qu bng phng php cn.

25

* i vi Nghin cu kho nghim ging Sa nhn tm:

Sau khi Sa nhn n ht hoa v kt qu (ang c qu non) tin hnh o m mt
ln na .Cch lm nh sau:
mi m Sa nhn c hoa qu t 1 4m2 (2x2m2), sau chia thnh 4 (mi 1
m2), o m 2 cho gc dng bn ngu nhin: Tng s cy (nhnh) trong mi
(1m2); tng s cm hoa (hoa n nay b kh nhng cm hoa vn cn gc) v cm
qu trong mi (1m2). o chiu cao vt ngn v m s l trn nhng cy bit chc
chn c cm hoa v qu di gc (1-5 cy/ nu c). Tuy nhin, do cm hoa/qu Sa
nhn mc ra t gc hoc thn r di mt t, v vy s kh xc nh cc cm hoa/qu
thuc nhnh no (Tr trng hp nh ln ton b).
3.7. nh gi tc ng ca vic trng Sa nhn tm i vi mi trng:
Thng qua cc ch s sau:
- Mc che ph t ca Sa nhn tm trng theo thi gian (din tch tn ca khm
Sa nhn).
- Phn tch, so snh mt s ch tiu ca t, sau 2 nm Sa nhn che ph kn t,
c i chng vi t ch trng khng trng Sa nhn lin k.
Cc ch tiu t: m; pH; hm lng mn; N, P, K tng s v d tiu. Cc mu
t c Vin nng ha th nhng phn tch thnh phn theo cc ch tiu ra.
Lu : Theo cc kt qu nghin cu trng Sa nhn tm cp phn tng quan cho
thy: Sa nhn tm trng bng cc nhnh con, sau khi mc, cy trng c t 18 n 24 thng
tui (tnh t khi cc chi nhnh u tin mc ln khi mt t, khng tnh t ngy trng) mi bt
u (c mt s c th) ra hoa qu la u tin (la bi). Sa nhn tm trng ch c th cho thu
hoch qu chnh thc t nm tui th 3 tr i.
ti ny c thc hin trong 3 nm (2009-2011), nhng thc t n thng 4/2009 mi
bt u trng. Sau khi trng 1-2 thng cy mi mc mm (khong cui thng 5 n cui thng
6/2009). Nh vy n thng 6/2011 cy trng mi c khong 2 nm tui, nn mi ch c vi
c th ra hoa qu v u tin (v bi). Sang nm 2012 cy mi bt u bc vo thi k ra hoa
qu chnh thc v nhiu hn.
V th c thm dn liu trong cc ni dung nghin cu trn, ti p dng c phng
php k tha. l vic thu thp thm mt s dn liu t cc l trng Sa nhn tm t nm 2004
(cng x Qun Chu), mc d cc l Sa nhn ny hin khng c chm sc ng k thut (b
b b) do giao cho cc h dn qun l.

26

3.8. T chc v phi hp thc hin:

- Cc l th nghim v xy dng m hnh trng Sa nhn tm trn t sau nng ry
v t bi bi ven sui thuc s hu ca 13 h dn thn Ha Bnh 2, x Qun Chu. Cc
h gia nh l ngi trc tip tham gia trng, chm sc qun l Sa nhn, trng theo yu
cu k thut ca ti.
- B phn Khuyn nng v Phng Nng nghip v Pht trin nng thn huyn i
T c 2 k s Lm nghip v Nng nghip tham gia thc hin cc khu k thut, ng
thi cng l ngi trc tip tip thu v k thut trng Sa nhn tm sau ch o m rng
trng ti a phng.
- i din ca Cng ty Dc liu TW.I ThS. DS Trn Phi Hng, tham gia
nghin cu ch bin sau thu hoch v bao tiu dc liu Sa nhn tm, do nhn dn trng
ra.
V. KT QU THC HIN TI
1. Kt qu nghin cu khoa hc
1.1. Kt qu iu tra nhanh v sa nhn v la chn a im thch hp nghin cu
trng sa nhn tm vng m vn quc gia Tam o thuc huyn i T, tnh
Thi Nguyn
a. Kt qu iu tra nhanh ngun Sa nhn mc t nhin
Nm dc theo chn ni sn pha ng Bc ca dy Tam o thuc VQG
Tam o, c gn 10 x ca huyn i T, tnh Thi Nguyn. Theo hng dn ca Phng
Nng nghip v Pht trin Nng thn huyn, c 5 x nm trong vng m VQG. Tam
o, cn rng t nhin v c cy Sa nhn: x La Bng, M Yn, Ph Xuyn, Qun
Chu v Vn Yn.
Kt qu iu tra s b cc x ny pht hin thuc chi Amomum, h Gng
(Zingiberaceae) c 3 loi, u c tn gi l Sa nhn, theo ting dn tc Dao y gi
l Nng hay Nng. C th nh sau:
(1) Sa nhn, Sa nhn (Amomum villosum Lour.)
- c im: l loi cy tho sng nhiu nm. Hnh dng bn ngoi ging cc loi
Sa nhn khc (A. longiligulare, A. ovoideum, A. xanthioides), nhng v chiu cao thn
v kch thc l chung thng nh hn cc loi ny. Cy c l b di 0,6cm, ngn hn
nhiu so vi loi Sa nhn tm A. longiligulare (2-4cm). Ma hoa hng nm t thng
4(5), qu gi thng 7; v qu c gai ngn, mu hng, khi gi thnh mu nu. Cy
thng mc thnh m ven rng th sinh hoc cn st li b nng ry.
27

Loi Sa nhn ra hoa qu khng u, thng thng c cch 1 nm mi c nm

u qu nhiu (y cng l nhn xt ca ngi dn a phng). Mc d vy, Sa nhn
(A. villosum) cng l loi Sa nhn duy nht c ngi dn thu hi qu.
- Hin trng: gp nhng m nh, mc ri rc c 5 x (La Bng, M Yn,
Ph Xuyn, Qun Chu v Vn Yn). im phn b c coi l c nhiu Sa nhn mc
tp trung l xung quanh n B Cha, thuc thn Ha Bnh 2 (x Qun Chu). Din tch
rng c Sa nhn c tnh khong 2000m2, thng 5/2011 ra hoa hoa nhiu, nhng gn nh
khng u qu (Ph lc 2 - nh 3).
(2) Sa nhn thu du (A. muricarpum Elmer)
- c im: cy c hnh dng gn ging cc loi Sa nhn cp trn, nhng
vi kch thc ln hn. Ngoi ra, loi ny cn c mt s im khc bit nh: cy thng
mc thnh tng khm, khng mc ri ra thnh m nh cc loi trn. Ni mc thng
rng, thm ch di tn rng c tn che ln. Hoa c mu vng nht, cc loi Sa nhn
khc c hoa mu trng. Kch thc tng qu ln, v qu c gai nhn v di (ging qu
thu du khi cn non), trong khi gai v qu ca cc loi Sa nhn khc thng rt
ngn. Mu sc qu t khi non n khi gi c mu ta, hng v thm ch c c mu
xanh (Ph lc 2 - nh 4).
Ma hoa qu hng nm t thng 3 (hoa) n thng 6 (qu gi).
- Hin trng: mi gp vi khm mc di tn rng pha trn thc nc thuc thn
Ha Bnh 2, x Qun Chu v pha trong thc Ni ng, x K Ph.
Theo nhn dn a phng cho bit, qu gi ca loi ny n c, do phn o ht
c v ngt, khng thu hi lm thuc (khng ai mua).
(3) Cn mt loi Sa nhn na, c hnh thi cy ging loi Sa nhn (A. villosum),
nhng kch thc l ln hn; pht hin thy vi m nh x La Bng, M Yn v
Qun Chu. Tuy nhin, qua theo di 3 nm lin (2009-2011) m cy mc thn Ha
Bnh 1 (x Qun Chu), nhng khng thy ra hoa qu (Phc lc 2 - nh 5). Loi ny d
on c th l loi Sa nhn hoa tha (A. ovoideum Pierre ex Gagnep.). Nu ng l loi
A. ovoideum, khi c qu vn thu hi c, do c cht lng dc liu tng t nh Sa
nhn (A. villosum).
Nh vy, qua iu tra s b mt s x thuc huyn i T, nm trong vng m
VQG Tam o pht hin c 3 loi Sa nhn mc t nhin l Sa nhn , Sa nhn thu
du v Sa nhn hoa tha (?). Trong 3 loi ny ch thy c loi Sa nhn (A. villosum)
phn b ri rc cc x v tng c ngi dn thu hi.
28

b. Kt qu iu tra v tnh hnh khai thc thu mua Sa nhn mc t nhin v vic trng
cy thuc ny ti a phng.
* Cc x thuc huyn i T, nm trong vng m VQG Tam o n iu tra:
La Bng, M Yn, Ph Xuyn, Qun Chu v Vn Yn.
* Tng s ngi dn c phng vn (bng phiu) 5 x trn: 200 ngi, trong
phn ln l ngi dn tc Dao, Sn ch, Ty, Th (khong 76%), s cn li l ngi
Kinh. N c 60 ngi (30%), Nam: 140 ngi (70%).
* Kt qu iu tra:
- C 27 ngi - 27 phiu (13,5%) - khng bit cy Sa nhn
- 173 ngi - 173 phiu (84,5%) - c bit cy Sa nhn mc hoang rng, nhng
ch c 122 ngi bit qu hoc c cy Sa nhn c dng lm thuc (61,0%).
Trong s ny ch c 4 ngi x Qun Chu cho bit vo khong trc nm 2000
(mc thi gian ny h nh khng chnh xc) tng i thu hi Sa nhn trn rng, em
bn ch. Hi v khi lng v gi bn, h u khng nh c v ch cho bit ng
chng, mi nm i ly c vi kg qu ti/ngi (nhng cha bao gi c trn 10kg
qu/ngi/nm). T nm 2009-2011, chng ti cng khng thy ai i thu hi Sa nhn t
nhin.
- Ngoi 4 ngi x Qun Chu, trc kia c i thu hi Sa nhn, cn c 10 ngi
na cc x khc, tng cng l 14 ngi (7%) cho bit, ma i hi Sa nhn mc hoang
di l vo khong thng 6 n thng 7 (y l thng tin ng).
- V cch thu hi ch bin dc liu Sa nhn: Tt c 14 ngi tng i thu hi
qu Sa nhn hoc khng trc tip thu hi nhng bit v qu Sa nhn, u khng bit mt
cch c th nh th no l qu gi, m ch ni chung chung rng thu hi lc qu gi v
sau phi phi kh, song trn thc t h em bn qu ti. L do c a ra l Sa
nhn a phng c t, khng hi c nhiu nn em bn ngay lc cn ti. Thm ch,
nhiu nm gn y khng c ai i thu hi Sa nhn na.
- Kt qu iu tra v tnh hnh trng Sa nhn: nm 2005, ng ch tch x La Bng
c trng khong 10m2 Sa nhn vn gia nh. Cy ging ly t ngi quen tnh Ph
Th, sau 3 nm trng khng thy c qu, nm 2009 nh b. Ngoi ra, ti vn cy
thuc x M Yn, hin c khong 2m2 Sa nhn (c l thuc loi Sa nhn - A.
villosum), c trng lm mu, cng vi nhiu cy thuc nam khc, do mt D n ca
c ti tr (2004-2005).

29

Tuy nhin, s kin trng Sa nhn ng ch nht huyn i T (v k c tnh

Thi Nguyn) l ca D n LSNG, do Vin Dc liu tin hnh ti x Qun Chu (20042006). Kt qu trng c 2,09 ha Sa nhn tm trn t sau nng ry ca 5 h dn.
n nm 2009 (khi bt u trin khai ti ny), th phn ln din tch Sa nhn vn pht
trin tt v cho thu hoch qu [11]. Kt qu bc u ca d n ny gy c s quan
tm ca chnh quyn a phng v ca ngi nng dn x Qun Chu. Nhng i vi
cc x ln cn (4/5 x trong din iu tra) th thng tin v vic trng Sa nhn k trn cha
c ph bin. V vy, sau khi c gii thch v li ch ca vic trng cy Sa nhn tm,
cng ch c 147/200 ngi c phng vn (73,5%) ng a cy Sa nhn trng a
phng (trong s ny bao gm c nhng h khng r c qu t trng Sa nhn hay
khng). Ngoi ra cn c 142/200 ngi nh du vo ngh c h tr v k thut
trng, ch bin sau thu hoch v cn c doanh nghip bao tiu sn phm Sa nhn do
ngi dn trng ra.
Tm li, kt qu iu tra nhanh v ngun Sa nhn mc t nhin cng nh v tnh
hnh khai thc Sa nhn t i 5 x La Bng, M Yn, Ph Xuyn, Qun Chu v Vn Yn
(huyn i T, tnh Thi Nguyn) cho thy: c 3 loi Sa nhn (thuc chi Amomum) mc
t nhin, trong ch c loi Sa nhn (A. villosum) c ngi dn bit n nhiu
hn, v loi ny c qu v tng c thu hi bn. Tuy nhin v mc phn b
cng nh khi lng qu Sa nhn khai thc c l khng ng k. iu ny chng
t cy Sa nhn mc t nhin khng phi l ngun thu nhp c ch ca ngi nng
dn a phng.
V nhu cu v li ch ca vic trng cy Sa nhn cng vy, mc d kt qu iu
tra phng vn c ti 71-73,5% ngi ghi ng trng, song trn thc t, vic lm ny
cn mi m i vi ngi dn. Ngoi tr i vi nhng ngi nhn thy m hnh
trng Sa nhn tm, c a D n LSNG, thn Ha Bnh 2, x Qun Chu [11].
c. Xc nh a im thch hp nghin cu trng Sa nhn tm
Trong 5 x huyn i T, tnh Thi Nguyn c iu tra trn y ch c x
Qun Chu l ni c nhng thun li cn bn trin khai nghin cu trng Sa nhn tm.
Bi l:
* V s ng thun:
- Mt s h dn (5 h) thn Ha Bnh 2 tham gia trng Sa nhn tm (D n
LSNG, 2004-2006). Nh vy, ngoi 5 h trc tip trng, nhiu ngi dn khc trong
thn v x nhn thy loi cy trng ny. T thc t mt thy tai nghe, nhiu h dn
y mun c tham gia trng Sa nhn tm trn din tch t nhn ri ca gia nh.
30

- Vic a Sa nhn tm vo trng trn t sau nng ry v t cn b hoang ha

c cc cp chnh quyn a phng ht sc ng h. Nht l, sau kt qu bc u
trng Sa nhn tm thn Ha Bnh 2, t UBND x n lnh o UBND huyn i T v
Phng Nng nghip v Pht trin nng thn huyn mong mun tip tc c h tr, xy
dng ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu thnh mt im trng cy Sa nhn tm in hnh,
lm ht nhn nhn rng m hnh ny ra cc x khc trong huyn. Nhu cu dc liu Sa
nhn cht lng cao xut khu l rt ln (khong 500 tn/nm), nhng hin ti Vit
Nam cha c bt c vng trng Sa nhn no.
- Trng Sa nhn tm x Qun Chu l gp phn pht trin kinh t nng-lm
nghip vng m, gim thiu nhng tc ng tiu cc vo VQG Tam o.
* V t ai v iu kin t nhin ph hp: y l nhng yu cu quan trng nht, m
bo cho vic nghin cu trng Sa nhn tm c kt qu:
- Nh trn cp, x Qun Chu c nn nhit trung bnh nm kho ng trn
di 23 o C. Cc khu t c la chn trng Sa nhn tm nm trong vng m, nhng
st vi vng rng phc hi sinh thi ca VQG Tam o v nm dc theo mt con sui
ln, nn m bo v m, thch hp cho cy Sa nhn sinh trng pht trin tt. Trn
thc t, cc l trng th nghim Sa nhn tm y (Thuc D n LSNG, 2004-2006)
cng em li kt qu kh quan.
- la chn c hn 3ha t sau nng ry (trc kia c trng Ch, sau thoi
ha nn b hoang) v t bi bi ven sui ang b b hoang, do c nhiu , khng trng
c cy g. Din tch ny thuc s hu ca 13 h dn thn Ha Bnh 2, x Qun Chu.
Cc l t ca 13 h dn ny nm lin k nhau, thun li trong vic b tr cc th nghim
trng Sa nhn vi cc iu kin t nhin gn nh tng ng.
d. Cc h tham gia trng th nghim Sa nhn tm
Bng 2. Danh sch 13 h dn v din tch t trng Sa nhn tm thn Ha bnh 2
ST
T
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Tn h

Dn tc

Din
tch (m2 )

Trn Th Nga Triu Tin Su

Dao

Triu Th Bnh
Triu Hng Lng
H Th Mai Triu Bo Ton
Hong Th Nga Triu Tin Lp
Nguyn Th Vinh Triu Tin
Thnh
inh Th Thn

Dao
Dao
Dao
Kinh Dao
Kinh - Dao

1.700
800
1.200
3.400

Dao

2.000

31

5.150

3.918

Loi t
t bi bi ven sui v
t trng ch b hoang
t bi bi ven sui
t bi bi ven sui
t bi bi ven sui
t i
t i v t trng ch
b hoang
t i

L Vn Tm
L Th Ph Triu Tin Hng
Triu Hng Phc
Dng Th Lan Triu Hng
Phc
12. Nguyn Th Khim Triu Tin
Thim
13. Dng Th Minh Triu Tin
Vn
8.
9.
10.
11.

Kinh
Kinh - Dao
Dao
Dao
Kinh Dao
Dao

2.000 t i
2.118 t trng ch b hoang
3.000 t trng ch b hoang
t trng ch b hoang
1.980
650
1.700

t trng ch b hoang
t trng ch b hoang

- Trong tng s 13 h trn c h (ng tn trng Sa nhn) l ngi Dn tc Dao.

Song trn thc t ba h b Nguyn Th Vinh, Trn Th Nga v Nguyn Th Khim (l
ngi Kinh) nhng chng ca h u l ngi Dao. Duy nht ch c h ng Nguyn Vn
Tm (v l ng Th Phng) l ngi dn tc Kinh.
- Tham gia vo ti ln ny c 4 h (Hong Th Nga, Trn Th Nga, inh Th
Thn v L Vn Tm) tng trng sa nhn tm t d n LSNG (2004 - 2006); 9 h cn
li y l ln u tin tham gia trng sa nhn.
1.2. Kt qu bc u chn ging sa nhn tm
Nh phn m u cp, trong 2,09 ha Sa nhn tm trng c ti thn Ha
Bnh 2, X Qun Chu (D n LSNG, 2004 - 2006) [11] c thy mt nhm cy ra qu to
v nhm kia ra qu nh. Theo kin ca Cng ty Dc liu Trung ng I H Ni ca
B Y T (Doanh nghip thu mua qu Sa nhn tm trng Qun Chu) cho bit, loi qu
to, nu c hm lng tinh du trong ht t tiu chun ca Dc in Vit Nam [5] th s
c th trng trong v ngoi nc a chung hn.
Tuy nhin, c im cy ch ra qu to v cy ch ra qu nh c c di truyn bn
vng hay khng, chc chn phi tin hnh nghin cu lu di, qua nhiu th h c
trng phn lp.
Hn ch trong qu trnh thc hin ti ny (2009 - 2011), bc u chng ti
tin hnh nghin cu, so snh v cc c im hnh thi cc b phn sinh dng, hoa,
qu, hm lng tinh du trong ht, cng nh v s a dng di truyn gia hai loi Sa
nhn tm qu to v qu nh.
Cc mu nghin cu ly t 2 nhm c th c nh du trong l trng c 2,09
ha (D n LSNG, 2004 2006) [11] v trong hai l trng ring r mi sau khi phn
lp s b.

32

a. Mt s c im hnh thi ni bt v khng nh li v tn khoa hc ca loi

Theo di trn l trng c 2,09 ha [11] t nm 2009 2011, nm no c 2 nhm
cy ra qu to v qu nh cng ra hoa qu. Ring 2 l (loi qu to, loi qu nh) trng
thng 4 nm 2009, n thng 6 nm 2011 (cy trng c ng 2 nm tui, tnh t ngy
mc) mi ch c vi c th ra hoa ln u (la bi).
Sau nhiu ln quan st v o m, khng pht hin gia 2 nhm cy (qu to, qu
nh) c s sai khc ng k v cc c im hnh thi. C th:
- V chiu cao thn (nhnh mang l) khi trng thnh c 2 nhm dao ng t 1
n 2 m (hoc hn).
- S l xanh trn mi nhnh thn khi trng thnh gm 16 21 l. V hnh dng
v kch thc l cng nh nhau (20 35 cm x 5 -8 cm).
- Li b (Ligule) ca c 2 loi cy u c chiu di t 1,5 2,5 cm v u nhn
(nh 1 v 2). y l c im quan trng nht ca loi A. longiligulare T. L. Wu. Cc
loi khc ca chi Amomum c li b u trn v ch di di 1 cm (Ph lc 2 - nh 6 &
7).
- Cm hoa u dng chm, gm 3-10 hoa, nhng thng gp c 2 loi c 6-8
hoa/cm.
- Hoa u c mu trng, v cu to hoa bao gm 2 l bc. i hnh ng di 1,5cm.
Trng hoa hnh ng vi 2 cnh bn hnh thun; cnh mi hnh tha gn trn (1,7-2,5cm x
1,6-2,3cm), u cnh mi nh ln thnh 2 thy trn, dc gia c ba vch mu tm hng,
gia 3 vch ny c mu vng. Nh c trung i pht trin. Bu hnh trng, 3 ; vi nhy
hnh ch.
Nhng c im v hoa trn y ca c 2 loi cy (qu to v nh) u ging ht
nhau.
- Qu: V hnh dng qu ca c 2 loi u l hnh trng hoc gn hnh cu. C bit
nhm cy qu to c dng qu hnh trng vi 3 mi trn (him gp). Khi non c mu
tm nu hay tm hng, khi gi chuyn sang mu tm en. Gai ca v qu l gai n hoc
gai kp, ngn v mm. Tuy nhin v kch thc ca qu nu thng k trn s lng ln
th thy c s khc bit (c th phn sau).
- Ht: ht ca c 2 dng qu u l hnh a din, mu nu en, khi cn v c mi
thm v v cay. S lng ht trong qu dao ng t 10-31 ht. Tuy nhin loi qu nh
khng c ti 30 hoc 31 ht; loi qu to c 31 ht cng ch chim khong 3% trong 1 kg
qu ti ly ngu nhin.

33

Nh vy, vi cc c im hnh thi trn y (ca c 2 nhm cy qu to v qu

nh), khi em i chiu vi kha phn loi chi Amomum, h Gng (Zingberaceae) [2,
29], cho thy chng vn ch thuc MT LOI SA NHN TM (Amomum longiligulare
T.L.Wu).
b. Mt s dn liu v kch thc v khi lng trung bnh ca qu
m bo tnh thng nht ca cc s liu trn cng mt mu qu nghin cu,
mi loi qu to, qu nh (Ph lc 2 - nh 8 & 9) u c ly mu phc v ng thi
cho ni dung nghin c u v kch thc, cn khi lng v phn tch ha hc.
Kt qu cn khi lng trung bnh ca cc l qu to v qu nh c th hin
trong Bng 3.
Bng 3. Khi lng trung bnh 100 qu ti ca hai loi qu Sa nhn
Loi qu

Khi lng trung bnh 100 qu ti (g)

T l %

Qu to

300,38

60,46

Qu nh

196,43

39,54

Bn cnh vic chnh lch v khi lng trung bnh Bng 3, kt qu o chiu di
v ng knh cng cho thy s khc bit v kch thc gia hai loi qu. Kt qu
Bng 4 c thng k t s liu o m ca 115 mu qu to v 120 mu qu nh.
Bng 4. Tng hp dn liu v chiu di v ng knh hai loi qu Sa nhn tm

Qu to

1,720,12

T l
%
54,26

Qu nh

1,450,15

45,74

S liu thng k
Loi qu (ti )

LTB (cm)

1,650,12

T l
%
54,46

1,380,14

45,54

TB (cm)

L/

TB

1,040,07
1,050,06

LTB : Chiu di trung bnh qu ; TB : ng knh trung bnh qu ;

Qua bng 3 v bng 4 trn cho thy:

V khi lng trung bnh c a 100 qu ti gia 2 loi qu nh v qu ln chnh
nhau ti 20,92% (gn 21%). Tng t nh vy v kch thc chiu di qu cng chnh
nhau 8,52% v 8,91% v ng knh. Nhng s khc nhau ny xt v mt thng k l c
ngha v nu c di truyn t th h ny sang th h khc th cc dn liu ny s tr
thnh nhng c im v ging Sa nhn tm (trong tng lai).
c. Kt qu nghin cu v hm lng v thnh phn ha hc tinh du ht Sa nhn tm
trng x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn
nh gi c cht lng dc liu Sa nhn ni chung (cc loi) v ca 2 dng
qu to v qu nh trong loi Sa nhn tm ni chung, u phi phn tch, xc nh v hm
34

lng tinh du trong ht v cng nh v hm lng mt s hp cht ch yu c trong

tinh du ht.
Thi gian thu hi qu gi phn tch nm trong khong t ngy 05 n 15 thng
8 nm 2009 v 2011. Trong , ln thu hi qu l trng c LSNG, vo thng 8/2009
(Sa nhn trng c hn 4 nm tui); ln thu hi l trng mi ADB vo thng 8/2011
gm 2 mu (1) v (2) (Sa nhn trng c hn 2 nm tui Mt s cy c hoa qu la
u). Kt qu phn tch v hm lng tinh du trong ht c th bng sau:
Bng 5. Kt qu phn tch hm lng tinh du trong ht Sa nhn tm trng
STT
1
2
3

K hiu mu
LSNG. 2009
ADB. 2011. 1
ADB. 2011. 2
TRUNG BNH

(*)

Hm lng tinh du (%) (*)

QU TO
QU NH
3,24
3,50
4,08
4,01
3,85
4,73
3,57
3,88

Ghi ch: Hm lng tinh du (%) so vi khi lng ht kh tuyt i.

Sau khi xc nh c hm lng tinh du tng s c trong ht, tin hnh phn
tch thnh phn cc hot cht ch yu c trong tinh du (T mu qu thu hi nm 2009 v
2011).
Bng 6. Thnh phn cc hot cht trong tinh du ht Sa nhn tm trng Qun Chu
Tinh du ht qu to (%)
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19

Tn hot cht

Camphor
Bornyl acetat
I-Limonel
Camphen
Borneol
Myrcen
Cc cht khc
- Pinene
- Caryophylen
- Pinene
Cineol
Linalol
- Terpineol
Germacren B
Fenchon
- Thujene
- Bisabolol
Iso bornyl acetat
Nerolidol

Tinh du ht qu nh (%)

LSNG
2009

ADB
2011 -1

ADB
2011 2

LSNG
2009

ADB
2011 -1

ADB
2011 -2

1
51,37
23,12
5,52
4,48
4,42
3,92
2,87
1,6
1,21
1,12
0,69
0,31
0,16
0,15
0,12
0,12
0,12
0,11
0,11

2
59,79
17,16
5,51
0,73
3,43
0,83
0,85

3
57,01
14,5
9,17
0,72
5,19
0,06
0,89
1,04

5
62,72
13,64
6,21
0,71
4,42
0,13
0,81
0,96

6
55,37
15,65
5,68
1,16
3,68
1,92
1,14
1,71

0,11

0,11

4
47,41
22,46
6,25
4,09
3,89
4,59
3,75
1,53
0,29
1,83
0,75
0,49

0,1

0,21

0,15

0,3

0,86

1,03

35

0,15
0,22
0,13
0,15

0,13
0,83

0,16

20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35

- Phelandren
1-Tetradecene
6-Aminonicotinamide
Cedrol
Cyclophenchene
D-Limonel
Juniperol
Pentane-2,4-dibromo
Santalol
Terpinen 4 ol
- Santalol
- Bisabolene
- Cedrene
- Elemen
- Selinene
- Ylangene

0,11

0,13
0,23

0,13
0,19

0,33
0,07
8,9

0,21
0,1
7,97

0,31

0,15
0,26
0,05
0,47
0,09
7,34

0,14
4,75

0,15
0,06

0,16

0,5
6,97

0,14
0,12

0,14
0,12
0,11

0,19

0,49

0,29
0,1
0,07
0,06
0,44

0,24
0,11

0,56

1,3

Kt qu nh lng tinh du trong ht Sa nhn tm trng Qun Chu t t 3% tr

ln (3,24 4,73%). Trong hm lng tinh du ht loi qu nh thng cao hn loi
qu ln (Bng 6). Theo qui nh trong Dc in Vit Nam, 2009 [5], dc liu Sa nhn
tm c coi l t tiu chun s dng phi c hm lng tinh du trong ht trn 1,5% so
vi trng lng kh tuyt i v i vi loi Sa nhn (A.villosum) hm lng ny l
trn 3%. Vi kt qu nghin cu trn y cho php khng nh Sa nhn tm trng Qun
Chu - i T - Thi Nguyn, cho qu c cht lng dc liu cao, p ng cc tha mn
yu cu do Dc in Vit Nam ra.
Bn cnh kt qu trn, qua phn tch thnh phn trong tinh du ht Sa nhn tm
cn xc nh c 34 hp cht khc nhau. Trong , cc cht nh Camphor, Camphen,
Bonyl acetat, . C hm lng kh cao v y cng l nhng hp cht t nhin quan
trng trong thnh phn ha hc ca tinh du cc loi Sa nhn ni chung v vi loi Sa
nhn tm ni ring.
d. Kt qu bc u nghin cu s khc bit di truyn trong loi Sa nhn tm trng
Song song vi vic nghin cu v mt s c im thc vt hc v thnh phn ha
hc (tinh du ht), chng ti cn tin hnh nghin cu s b v tnh a dng di truyn
trong loi, nhm c thm dn liu phn bit gia 2 nhm Sa nhn tm trng c qu to
v qu nh khc nhau.
* Mu nghin cu l tt c cc b phn ca cy Sa nhn tm trng khi cn ti
(L, thn, b cha, r, v qu v ht). Bao gm: cy ra qu to ly Qun Chu (k hiu
AL1: 3 mu: SN1, SN2, SN3); cy ra qu nh ly Qun Chu (k hiu AL2: 6 mu:
SN4, SN5, SN6, SN7, SN8, SN9) v cy ra qu nh trng Xun Mai-H Ni (cng vi
36

d n LSNG Qun Chu, 2004 2006) - i chng (k hiu AL3: 6 mu: SN10,
SN11, SN12, SN13, SN14, SN15).
Sau khi tch chit ADN tng s (ADNts) tt c 15 mu (SN1 SN15) cho thy,
ADNts chit t l cho hiu sut cao v m bo tinh khit cho th nghim. Kt qu c
th nh sau:
V tnh a dng di truyn trong qun th Sa nhn tm trng:
S dng k thut RAPD-PCR vi 16 mi ngu nhin (OPA2, OPA3, OPA5,
OPA7, OPA10, OPA13, OPA17, OPA18, OPA20, OPC1, OPC2, OPC4, OPC5,
OPC12,v OPC20) cho c 15 mu ca 3 nhm Sa nhn tm AL1, AL2 v AL3 thu c
cho kt qu sau:
S bng a hnh trn tng s bng ln lt AL1: 20/60, AL2: 28/84 v AL3: 29/87
v rt ngu nhin c 3 nhm ny t l bng a hnh u l 33.33% so vi tng s bng.
Vi t l ny cho thy c 3 nhm Sa nhn tm trng nghin cu c tnh a hnh di
truyn khng cao. H s tng ng di truyn gia 15 mu nghin cu ca 3 nhm c
trnh by trn Bng 7. Kt qu ny cho thy c 3 nhm u c s tng ng cao v
cu trc di truyn (AL1:0,85-1,00, AL2: 0,84-1.00 v AL3: 0,81-1,00) vi h s tng
ng di truyn gia cc nhm l: AL1 v AL3 l 0,49-0,63; AL2 vi AL3 l 0,55-0,69;
gia AL1 vi AL2 l: 0,70-0,88. Trong nhm AL1 c quan h gn gi vi AL2 v c
2 nhm ny khc bit vi AL3.
Bng 7. H s tng ng di truyn gia 3 nhm Sa nhn tm trng Qun Chu (i t,
Thi Nguyn) v Xun Mai (Ha Bnh)
SN1
SN2
SN3
SN4
SN5
SN6
SN7
SN8
SN9
SN10
SN11
SN12
SN13
SN14
SN15

SN1
1.00
0.85
0.85
0.78
0.76
0.78
0.78
0.70
0.79
0.53
0.51
0.50
0.50
0.49
0.51

SN2

SN3

SN4

SN5

SN6

SN7

SN8

SN9

SN10

SN11

SN12

SN13

SN14

SN15

1.00
0.93
0.85
0.83
0.84
0.85
0.74
0.80
0.55
0.60
0.57
0.55
0.53
0.55

1.00
0.88
0.86
0.85
0.85
0.78
0.82
0.59
0.62
0.63
0.57
0.56
0.59

1.00
0.97
0.89
0.92
0.85
0.84
0.62
0.63
0.64
0.61
0.58
0.60

1.00
0.91
0.94
0.85
0.86
0.61
0.62
0.63
0.60
0.57
0.59

1.00
0.93
0.84
0.85
0.59
0.61
0.58
0.58
0.55
0.55

1.00
0.87
0.90
0.61
0.64
0.61
0.61
0.57
0.59

1.00
0.91
0.69
0.69
0.66
0.68
0.62
0.64

1.00
0.66
0.67
0.64
0.66
0.62
0.64

1.00
0.90
0.85
0.89
0.81
0.87

1.00
0.92
0.89
0.86
0.92

1.00
0.93
0.90
0.92

1.00
0.90
0.88

1.00
0.89

1.00

Ghi ch: Nhm AL1 (SN1 - SN3)

Nhm AL2 (SN4 - SN9)
Nhm AL3 (SN10 - SN15)

Nh vy vi nhng kt qu phn tch trn y, bc u cho thy trong c 3 nhm

mu Sa nhn tm trng c Qun chu (AL1, AL2) v Xun Mai (AL3) u c tnh a
37

dng di truyn tng i thp. c im ny th hin ch h s tng ng gia cc

mu cao.
Xc nh mi quan h di truyn gia cc nhm Sa nhn tm trng
Trn c s kt qu RAPD-PCR, chng ti xy dng c mi quan h di
truyn gia 15 mu ca ba nhm Sa nhn tm trng s dng phn mm NTSYSpc 2.02h
theo thut ton ma trn nh phn (UPGMA)

Hnh 1. Cy quan h di truyn gia cc mu ca 3 nhm Sa nhn tm trng

Kt qu phn tch h di truyn cho thy, nhm AL3 Xun Mai tch bit vi hai
nhm cn li (AL1 v AL2) Qun Chu vi h s tng ng di truyn vo khong 0,6.
H s ny gia hai nhm AL1 v AL2 vo kho ng 0,8. Cc mu Sa nhn tm trng
Xun Mai AL3 cng c hnh thi qu nh, nhng phn chia thnh 3 nhnh tng i r
(SN10, SN4 v nhnh kia gm hai nhnh ph SN11 + SN15, SN12 + SN13). Trong khi
cc mu Sa nhn tm trng Qun Chu, gia loi qu to v loi qu nh c tch thnh hai
nhnh: Nhnh qu to gm hai nhnh ph (SN1 v SN2 + SN3); Nhnh qu nh gm bn
nhnh ph (SN8 + SN9, SN6, SN7 v SN4 + SN5).

38

Bng 8. Khong cch di truyn gia cc mu ca 3 nhm Sa nhn tm trng

Nh vy, khong cch di truyn gia cc mu qu nh trng Xun Mai dao ng

trong khong 0,00 n 0,47, khong cch ny gia cc mu qu nh v qu to trng
Qun Chu ln lt dao ng trong kho ng 0,00 n 0,41 v 0,00 0,36. Trong khi ,
khong cch di truyn gia hai nhm mu qu to vi qu nh trng Qun Chu l 0,36
0,54, gia nhm qu nh Xun Mai vi nhm qu nh v to trng Qun Chu l 0,60
0,71 v 0,61 0,71 (Bng 8).
Nhng s liu trn cho thy, tnh a hnh khng cao tt c cc mu Sa nhn tm,
cc mu Sa nhn tm qu nh trng Xun Mai c s khc bit vi nhm qu nh trng
Qun Chu (c th do chng c ngun gc khc nhau). Trong khi hai nhm qu to v
qu nh trng Qun Chu li c quan h gn gi nhau hn so vi nhm trng Xun
Mai (c th l do cng trong iu kin trng trt, chm sc). Cn c nhng nghin cu
tip tm hiu vai tr ca cc nhn t di truyn v cc yu t mi trng nh hng n
s hnh thnh hnh thi kch thc qu trong trng Sa nhn tm.
S khc bit v du chun di truyn RAPD PCR gia cc nhm
Nh trn cp, gia 3 nhm Sa nhn tm trng c tnh a dng di truyn
khng cao, nhng khi phn tch trong tng s 77 bng a hnh, chng ti tm thy mt
s bng biu hin c trng v c th s dng phn bit gia cc nhm, v d bng ch
th RAPD PCR c khuch i bng mi OPA13 c kch thc 1400 bp (vit tt l
OPA 13 1400) c tm thy ch c cc mu sa nhn tm qu nh trng ti Xun Mai.
Bng 9 lit k cc ch th RAPD-PCR c trng phn bit mi nhm.

39

Bng 9. Mt s ch th RAPD PCR c trng phn bit 3 nhm Sa nhn tm trng

Ch th c
trng phn
bit

AL1

AL2

OPA3650 ,

OPA3550

AL3
OPA21200,1050 , OPA5800 , , OPA131400 ,

OPA12750 , OPA21000 ,

OPA18750 , OPA20700 , OPC11050

OPA51000,750 , OPA13700
Ch th
chung

OPA2950,700,600,500 , OPA3450 , OPA5500 , OPA10400 , OPA12700 ,

OPA131000,850,650,600 , OPA18600 , OPA201600 , OPC1700 , OPC21200,1000,500,400 ,
OPC41350,1200,700,300 , OPC51000 , OPC12750,500 , OPC20850

Kt qu nghin cu ny cho thy 27 bng ng hnh xut hin tt c cc mu

trong c 3 nhm Sa nhn tm qu nh trng Xun Mai (AL3) cng nh loi qu nh v
qu to trng Qun Chu (AL1 v AL2). C th 27 ch th RAPD - PCR ny (ho c t nht
mt s trong s chng) l cc ch th di truyn chung ca loi Sa nhn tm Amomum
longiligulare (xem chi tit Bng 9).
Cc mu Sa nhn tm qu nh trng Xun Mai phn bit vi Sa nhn tm trng
Qun Chu bi 7 bng ch th RAPD-PCR c trng c khuch i bi cc mi OPA2
(1050 v 1200 bp), OPA5 (800 bp), OPA13 (1400 bp), OPA18 (750 bp), OPA20 (700
bp) v OPC1 (1050 bp). C 5 bng khuch i bi cc mi OPA12 (750 bp), OPA2
(1000 bp), OPA5 (750 v 1000 bp) v OPA13 (700 bp) l ng hnh hai nhm qu nh
v to trng x Qun chu (Thi Nguyn) nhng khng xut hin cc cy thu Xun
Mai (Ha Bnh). Gia hai nhm qu to v nh trng x Qun chu ch biu hin khc
nhau bi hai bng RAPD-PCR duy nht, l OPA3650 (vi nhm AL1 - qu to) v
OPA3550 (vi nhm AL2-qu nh).
Tm li:
- Vi mt s kt qu nghin cu cn hn ch trn y, bc u cho thy, tnh a
dng di truyn trong qun th Sa nhn tm trng (c loi qu to v qu nh) ti Qun Chu
i T - Thi Nguyn l khng cao. iu ny c th l do loi Sa nhn tm mi c
a vo trng (t nm 2004 v 2009) v cy ging c ly t cy mc t nhin cng
mt a im (huyn Krng Ana, tnh k Lk).
- Bn cnh kt qu phn tch ch th RAPD - PCR cn cho thy 2 nhm cy
Sa nhn tm ra qu to v qu nh trng Qun Chu c ti 5 ch th ADN l c trng
chung, song ch c 2 ch th ADN phn bit gia 2 nhm khc nhau. Mc d y mi
ch l kt qu nghin cu ln u, song trong mt gii hn no cng cho thy gia 2
loi cy Sa nhn tm (qu to v qu nh) c quan h di truyn gn gi nhau. Nhng dn
liu ny cng cho thy trong cc kt qu nghin cu v hnh thi thc vt v thnh phn
ha hc gia 2 nhm (qu to v qu nh) cng khng c s khc bit ng k.
40

- Ring v s khc bit ca kch thc v khi lng (trng lng) qu gia 2
nhm nu theo cch thng k trn l c ngha song c im ny c c di
truyn bn vng hay khng, cn phi tip tc nghin cu, theo di qua nhiu th h.
e. Kt qu nghin cu trng mang tnh Kho nghim ging Sa nhn tm
Loi Sa nhn tm (A. longiligulare T. L. Wu) l cy mi c a vo trng th
nghim. Theo cc ti liu cng b [2,4,10,11], cho n nay Vit Nam cha c bt c
cng trnh no nghin cu trng Sa nhn tm mt cch y , trong ring vn v
chn ging, thm ch cha c nu ra. Bn cnh , vi mt s kt qu nghin cu
bc u (1,2,3,4 phn II) trn y cho thy, vn chn ging Sa nhn tm cn phi
tip tc nghin cu c bn thm. V th nhng kt qu c trnh by sau y cng ch l
nhng dn liu bc u, trong qu trnh nghin cu v chn ging Sa nhn tm nc
ta.
(1) Cy trng bng nhnh con ca 2 nhm Sa nhn tm
-

Cy ging: l cc nhnh bnh t ly t 2 nhm cy Sa nhn tm: Nhm ra qu to:

k hiu Alt v nhm ra qu nh: k hiu Aln.

iu kin trng v chm sc tng t nh nhau c 2 th nghim i vi 2

nhm cy. Ngy trng: 4/2009.

Bng 10. S liu v sinh trng pht trin ca Sa nhn tm trng bng nhnh (*)
Tui cy
(tnh t
khi cy
mc)
Trng 5-6/4/2009
20/ 5/2009 Sau 45
ngy
10/ 8/2009 3-3,5
thng tui
30/ 11/ 2009 6-6,5
thng tui
13/ 5/2010 12-12,5
thng tui
(1 nm)
8/12/2010 18-18,5
thng tui
27- 24-24,5
28/ 5/2011 thng tui
(2 nm)
Ngy theo
di

Aln
S nhnh
TB/ Kh

Alt

Cao TB/nh
(cm)

S l
TB/nh

S nhnh
TB/ Kh

Mc ht: 86,40%

Cao TB/nh
(cm)

S l
TB/nh

Mc ht: 80,22%

1,090,13

7,940,61

2,780,35

1,030,23

7,870,68

2,330,31

3,320,26

33,564,52

7,160,88

3,220,47

40,051,86

6,670,62

7,810,73

81,065,83

13,101,23

7,270,68

86,127,65

11,0910,93

13,201,22

96,168,92

15,401,45

12,801,11

108,069,73

14,151,15

115,0510,14

16,600,94

132,1011,34

16,041,24

Ghi ch: (*) Ch cp hn ch ti mt s thi im ph hp vi vic nh gi tui cy trng

- Khi Sa nhn tm c 18-18,5 thng tui, ti nhng ch t thp v m c 2 l

th nghim (Alt v Aln) c mt s khm c ti trn 20 nhnh.
41

- Khi cy c 24-24,5 thng tui (theo di 27-28/5/2011), v c bn c 2 l th

nghim (Alt v Aln), Sa nhn tm mc lan ta t khm n sang khm kia, kh phn
bit c s nhnh/khm. Tuy nhin, mt s ch vn m c trung bnh 36,4
nhnh/khm. C bit ni t kh cn cng xc nh c 18,8 nhnh/khm.
Ri rc c 2 l th nghim thy mt vi c th c n. y l la hoa u tin
(la bi) khi Sa nhn tm trng c khong 2 nm tui. Song nhng cy c n hoa (
gc v thn r) ch thy nhng m Sa nhn mc tt. Tng din tch nhng m Sa
nhn thy c n c tnh di 1% so vi ton l th nghim.
Vo thi im cui thng 5 (27-28/5/2011) cc l Sa nhn tm qu nh trng c
nh du (D n LSNG, 2004-2006) ang n hoa r, trong khi 2 l th nghim
ny cy mi bt u ra n. iu ny ch c th gii thch, c l Sa nhn trng ra hoa la
bi, nn c hin tng mun v thi v.
- Ngy 8/7/2011, sau khi Sa nhn n ht hoa v kt qu (ang c qu non) tin
hnh o m mt ln na, thng qua cc tiu chun 4m2, mt s m Sa nhn tm
loi qu nh (Aln) ( l trng Sa nhn tm qu to Alt, c s cy ra n v hoa qu t
nn khng th lp tiu chun c).
Bng 11. Vi dn liu khi Sa nhn tm (loi qu nh - Aln) c hoa/qu v chnh thc u
tin
STT
(1)
1
2
3
4
5
6
7
TB

S nhnh cy
TB/m2 (2)
39,5 2,5
42,5 3,6
37,0 3,2
47,0 3,8
29,5 1,9
40,0 3,9
36,0 3,5
38,78 3,2

S cm hoa TB
(3)
2,5 0,1
6,5 0,4
5,5 0,5
12,5 1,2
7,0 0,6
11,0 1,0
1,5 0,1
6,64 0,5

S chm qu
TB/m2 (4)
0
2,5 0,2
0
3,0 0,2
1,5 0,1
3,5 0,3
0
1,50 0,2

Chiu cao
TB/nhnh (5)
125,2 10,6
126,0 11,1
126,8 11,2
163,2 14,3
171,0 15,8
185,2 16,5
124,6 10,5
146,0 12,9

S l xanh
TB/nhnh (6)
22,3 1,6
22,0 1,8
18,5 1,5
18,8 1,4
23,2 1,9
23,6 1,8
16,2 1,4
20,65 1,4

Ghi ch: ct (2), (3), (4): s liu ch c dng thp phn ti 0,5 l do kt qu thng k 2 dng bn
(1m2 /) nn phi chia i.

- Nhng s liu trn cha th coi l i din cho cy Sa nhn tm trng khi trng
thnh (thnh thc ti sinh), song v c bn cng cho bit mt s c im khi cy c hoa
ln u (2 nm tui): mt cy: 38,78 cy/m2, trong c trung bnh 6,64 cm hoa/m2
v ch c 1,5 cm hoa kt qu (22,54%); Nhng cy c hoa/qu c chiu cao trung bnh
1,46m v 20,65 l/nhnh cy.
- Do v hoa bi ra mun, nn n 15/8/2011 qu Sa nhn tm mi bt u gi v
cho thu hoch.
42

(2) V nng sut v cht lng Sa nhn tm trng

Nh cc phn trn cp, cy Sa nhn tm trng phi c 2 nm tui (tnh
t khi cy chi mc ln khi mt t) mi bt u ra hoa qu la u (v bi). Cy trng
t nm tui th 3 tr i s ra hoa qu nhiu hn v chnh thc cho thu hoch. Tng t
nh vy, cc l trng th nghim Sa nhn tm thuc ti ny (D n KH-CN.NN, vn
vay ADB, 2009-2011) n cui nm 2011 (kt thc d n) cng mi ch qua mt v hoa
qu bi u tin. Sang nm 2012, khi cy trng c 3 nm tui chc chn s cho thu
hoch kh d hn.
Trn din tch 500m2 trng ging Sa nhn tm qu nh (thuc h B Triu Th
Bnh), n thng 10/2011 ch thu hi c 1,1kg qu kh. Nh vy nu qui ra 1 ha v
qu u tin (v bi) ch c khong 2,2kg qu kh. Trong khi l 500m2 th
nghim trng ging Sa nhn tm qu to (thuc h ng Triu Tin Su - B Trn Th Nga)
ch thu hi c gn 300g qu kh (tng ng 6kg qu kh/ha).
Nhng s liu thu hoch v qu bi u tin khng th coi l nng sut chnh
thc ca Sa nhn tm trng.
c nhng s liu (tng i) v nng sut ca cy Sa nhn tm Qun Chu,
tm thi s dng cc s liu thu hoch Sa nhn tm trng, thuc d n LSNG cng ti
thn Ha Bnh 2, x Qun Chu, khi cy trng nm tui th 3 (nm 2007)
Thng 8 nm 2007, mc d D n LSNG kt thc (thng 7/2006), nhng c
s liu, chng ti cng cc gia nh thu hi Sa nhn trn mt s tiu chun 100m2.
Ni quan st thy cy mc u, khng b xm hi v c nhiu qu. Kt qu:
- l Sa nhn tm ch yu thuc loi qu nh (ca h ng Triu Tin Tn v ca h
b inh Th Thn): Trung bnh thu c 10,433kg qu ti/100m2 (c bit c ch trn
1m2 hi c 1,4kg qu ti), qui ra c 1043kg qu ti/ha. Vi t l kh/ti: 2530% - tng ng 260,75 312,90 kg qu kh/ha.
- l Sa nhn tm ch yu thuc loi qu to (ca h ng Triu Tin Su): Trung
bnh thu c 8,866kg qu ti/100m2 (c bit c 1 ch trn 1m2 thu hi c 600g qu
ti), qui ra c 886,6kg qu ti/ha. Vi t l kh/ti: 25-30% - tng ng 221,5
265kg qu kh/ha.
Vi gi bn loi qu to cao hn qu nh 10 20% th gi tr kinh t thu c trn
1ha gia 2 loi u tng ng nhau.
Cc s liu trn y v c bn mi ch l s tnh ton l thuyt, qua mt s tiu
chun, ch khng phi trn ton b din tch trng i tr. Tuy nhin i vi loi Sa nhn
43

tm trng cn mt v thu hoch qu na vo thng 10 v thng 11 (v ph). V ny c t

cy ra hoa qu, c tnh lng qu thu c ch bng 15 -20% v thu hoch vo thng 8
k trn (v chnh).
Cn c vo cc dn liu trn cho thy c tnh nng sut Sa nhn tm trng (gm
c 2 loi qu to v qu nh) c th t 1 tn qu ti/ha/nm (hoc hn). Theo kin
ca cc doanh nghip Dc, loi Sa nhn tm qu to c a chung hn (gi bn cao
hn loi qu nh t 10 20%). Song qua thc t trng Qun Chu, cc h dn ( tng
tham gia trng Sa nhn t D n LSNG) u mun trng loi qu nh, v ging Sa nhn
ny ra hoa qu nhiu hn. Tuy nhin xt v gi tr kinh t thu c trn 1 ha/nm ca 2
loi qu to v qu nh l tng ng vi nhau.
Tm li v vn chn ging Sa nhn tm:
Trong qun th Sa nhn tm trng thn Ha Bnh 2, x Qun Chu, huyn i
T, tnh Thi Nguyn c tn ti 2 nhm cy ra qu to v ra qu nh.
(1) V hnh thi v phn loi thc vt, c 2 dng qu ny vn ch thuc 1 loi SA
NHN TM (Amomum longiligulare T.L. Wu), h Gng (Zingiberaceae).
(2) Kt qu nghin cu v khi lng, kch thc qu; hm lng tinh du ca ht v
du hiu di truyn (c trng ADN) trong loi cho thy gia 2 nhm Sa nhn tm
qu to v qu nh c s khc bit nht nh. Nhng du hiu khc bit ny liu c
c di truyn bn vng hay khng, c n phi dc nghin cu thm.
(3) Vi kt qu nghin cu bc u mang tnh kho nghim ging cng vi mt
vi kt qu nghin cu trc cho thy, c th trng Sa nhn tm i tr (c loi
qu to v loi qu nh), vi nng sut t trn 1 tn qu ti/ha/nm. Mc d loi
qu nh cho nng sut cao hn loi qu to, nhng gi tr kinh t thu c trn 1 ha
trong 1 nm gia 2 loi l tng ng nhau.
(4) V cht lng dc liu Sa nhn tm trng Qun Chu, qua nghin cu kim
nghim v hm lng tinh du v cc hot cht ch yu c trong tinh du u p
ng tha mn mi tiu chun trong Dc in Vit Nam, 2009 ra.
Vi tt c nhng kt qu nghin cu k trn, hin ti cha c c s khoa hc
nh gi v kt lun v ging Sa nhn tm u th (gia 2 loi qu to v qu nh). Bi l,
nh trn cp, mt s c tnh c bn v ging (nht l kh nng di truyn bn vng)
cn tip tc kho nghim thm

44

1.3. Kt qu nghin cu v nhn ging

Trong tt c cc ti liu nghin cu trng Sa nhn tm Vit Nam cng nh
Trung Quc v Lo v nhn ging mi ch cp n nhn ging v tnh t cc nhnh
non, thm ch cng khng ni r l loi nhnh no (bnh t, non hay gi) [13,15,20]. Hin
mi ch thy c cng b ca nhm tc gi Vin Dc liu, cho bit trng Sa nhn tm
bng nhnh bnh t v c th c bng con ng nhn ging t ht. Song cc dn liu
nhn ging t ht cn rt s si v dn liu [11].
gp phn hon thin thm v nhn ging Sa nhn tm, ti tin hnh tng
i ng b c vic nhn ging v tnh v hu tnh (t ht). Kt qu nh sau:
a. Nhn ging v tnh t cc nhnh con
Bao gm 3 cng thc (k hiu C1 n C3) tng ng vi 3 loi nhnh, c th nh
sau:
- Nhnh non: L cc nhnh cn dng mng (cha c l tht), hoc mi ch c 1 - 3
l tht, chiu cao 25 -50cm; c tnh di 6 thng tui (Ph lc 2 - nh10).
- Nhnh bnh t: c tnh 6 12 thng tui (hoc c th n 18 thng tui, nu
nhnh khng ra hoa), chiu cao 0,6 1,2m c 4 l tht tr ln. (Ph lc 2 - nh11).
- Nhnh gi: c tnh t 12 n sau 24 thng tui v chiu cao cy v s l xanh rt
bin ng. Cc nhnh Sa nhn tm trong qun th trng thnh nu c 12 18 thng
tui l c th c hoa qu. Sau 24 thng tui, k c nhnh cy cha ra hoa cng s dn tn
li. (Ph lc 2 - nh12).
iu kin trng th nghim trn thc t:
-

Mi loi ging trng 1 l ring, theo thc t l t: Nhnh non 400m2, nhnh bnh

t 650m2 , nhnh gi 500m2.

- t trng, tn che, thi v trng, mt trng v k thut chm sc nh nhau.
Thi v trng: V xun h: 5 - 6/4/2009.
Bng 12. S liu v s sinh trng pht trin ca 3 loi nhnh nhn ging v tnh
C1 - NHNH NON
Ngy theo
di
5-6/4/ 2009
5/5/2009
15/ 5/2009
20/ 5/2009
10/ 8/2009

Tui cy
(tnh t
khi mc)

Ny mm

~3 thng
tui

S
nhnh
TB/kh
m

Cao
TB/nh
(cm)

S l
TB/nh
nh

Trng
Thi gian ny mm 30-45
ngy. T l ny mm TB:
71,02%
0,88

0,07

4,70
0,35

2,20
0,14

C2 - NHNH B NH T
S
nhnh
TB/kh
m

Cao
TB/nh
(cm)

S l
TB/nh
nh

Trng
Thi gian ny mm: 20-40
ngy. T l ny mm TB:
84,15%
1,08
0,09

45

6,74
0,34

2,78
0,19

C3 - NHNH GI
S
nhnh
TB/kh
m

Cao
TB/nh
(cm)

S l
TB/nh
nh

Trng
Thi gian ny mm 20-40
ngy. T l ny mm TB:
78,10%
1,09
0,08

7,80
0,5

2,20
0,12

30/ 11/ 200

9

~6 thng
tui

13/ 5/2010

~12 thng
tui

8/12/2010

~18 thng
tui

2728/ 5/2011

~24 thng
tui

9/7/2011

~25,5
thng tui

3,75

0,21
4,82

0,33
11,0
4
0,52
14,0
1
0,09

41,22
2,25

8,35
0,43

5,51
0,39

39,01
2,1

7,08
0,45

4,70
0,21

28,35
1,15

7,62
0,38

43,65
3,21

9,71
0,75

7,62
0,64

44,35
2,91

9,90
0,28

4,94
0,22

29,90
0,11

8,75
0,31

54,29
3,16

10,84
0,08

15,50
0,09

89,42
3,80

10,12
0,07

8,50
0,44

104,82
5,12

12,24
0,24

98,70
3,59

16,03
1,1

Vi 105,05
16,60
nhnh
3,45
1,01
c n
Ch thy c hn 10 ch m
qu trong c 650m2

Vi 122,10 16,16
nhnh
6,12
1,02
c n
Hoa tn li, khng c qu

Ghi ch: - Vo thng 9 nm 2010, 1 cy xoan che bng l trng nhnh bnh t b ln cy
xoan th 2, gia ch (ng Triu Hng Phc) cht lun c 2 cy, lm nh hng nghim trng n tn
che.

Nhn xt:
- So snh gia 3 th nghim trn cho thy, nhn ging bng nhnh bnh t tt
nht, sau n loi nhnh gi v nhnh non. Nhnh non c t l ny mm thp, thi gian
ny mm lu hn hai loi nhnh kia, c l do cy lm ging cn qu non, khi b tch
khi cy m em trng cha c nhiu kh nng mc ln nhnh mi. Thm ch
nhiu nhnh dng mng tip tc sinh trng, v sau mi mc ra nhnh mi. Trong khi
, loi ging l nhnh bnh t v nhnh gi, sau khi mc nhnh mi (t gc), cc nhnh
trng lc u (cy m) s b tn li (Ph lc 2 - nh 13, 14, 15).
- Khi cy Sa nhn trng c 18 thng tui, l trng nhnh bnh t v nhnh gi
c mt s khm ( ch t m) cc nhnh b lan sang nhau. Nhng nhm ny c
tnh trung bnh c trn 20 nhnh/khm.
- n cui thng 5/2011, khi cy trng c khong 24 thng tui, l trng loi
nhnh bnh t v nhnh gi, c mt vi c th bt u ra n hoa la u. n 9/7/2011
kim tra li ch thy trong l trng bng nhnh bnh t c 13 chm qu non, mi chm t
1-5 qu. Do s lng chm qu qu t nn khng o m cc s liu v cy. Ring l
trng bng nhnh gi, cc cm hoa n ht (ang b kh) nhng khng tm thy qu.
Vi nhng kt qu trn, kt hp vi dn liu thu c cc l th nghim khc
cho php khng nh, nu nhn ging v tnh Sa nhn tm nn l y cc nhnh bnh t hoc
c nhnh gi (khng ly nhnh qu gi, khi l ang vng a, s p tn li). Khng nn ly
ging l cc nhnh non, nht l khi cn dng mng. Loi ging ny c sc sng v kh
nng ny mm hn ch.

46

b. Nhn ging t ht
Vn m
* Vn m c xy dng ti vn gia nh ng Triu Tin Su. Vn m lm
di tn cy Hng, xung quanh ro kn bng phn tre, trn che bng li nha en. Din
tch 10m2, chia 4 lung (3,5 lung gieo ht; 0,5 lung cc khay ct gieo ht i
chng).
* t vn m c lm k, ln lung cao 30cm, rng 80cm. t mt lung
trn vi phn chung mc (khong 2kg/m2 ).
* Khay ct l khay nha, kch thc 50x35x10cm. Ct vng trn vi t lm nh,
vi t l 3 : 2. Trn mt ct dng que na chia thnh cc nh, mi 200cm2 (s gieo
100 ht i chng).
Chun b ht ging
* Ht ging c ly t cc qu gi (khi bc v ra thy ht c mu nu en), ti cc
l Sa nhn tm trng c (thuc D n LSNG, 2004-2009) thn Ha Bnh 2, x Qun Chu,
huyn i T, tnh Thi Nguyn.
Do c theo di v nh du, nn khi ly qu cng ring loi qu to v qu
nh v khi gieo cng gieo ring hai lo i ht.
* Cch x l ht trc khi gieo: qu gi ly v 2-3 ngy cho chn k, bc b v;
ly khi ht bp nh; i bng r nhm loi b ht phn o ht; ch ly ht chm; hong
kh trong bng rm 1 ngy cho ro nc, sau em gieo ngay khi ht cn ti. Ht Sa
nhn tm kh mi gieo b mt dn nng lc ny mm.
* Mt s dn liu v ht ging Sa nhn tm.
Ly ngu nhin mi loi (qu to v qu nh) 100 qu, bc ra m s ht.
- Loi qu nh: trung bnh: 14,6 ht/ qu (t nht 8 ht/ qu, nhiu nht 26 ht/
qu).
Sau khi lm sch ht v ro nc em cn: 13,86 gam/ 1000 ht.
- Loi qu to: trung bnh: 16,02 ht/ qu (t nht 10 ht/ qu, nhiu nht 31 ht/
qu).
Sau khi lm sch ht v ro nc em cn: 14,96 gam/ 1000 ht.
(Ph lc 2 - nh 16, 17 & 18)
Cch gieo
47

 d dng xc nh c thi gian v t l ny mm ca ht, mi loi ht (qu to

v qu nh) u b tr gieo trn ct (100 ht/ ) mi ln gieo gm 3 / loi, sau ly s liu
trung bnh. Bn cnh cng ly mi loi 300 ht chia thnh 3 gieo trc tip trn lung
vn m. S ht ging cn li ca 2 loi c gieo i tr trn lung vn m,
bng cch rc u ht trn mt lung, sau ph mt lp mng ( gn 1cm) t c lm
nh. Trn mt lung c rc tru bo v.
Ht Sa nhn c gieo 3 ln vo ngy 26 thng 2 nm 2009; ngy 25 thng 8 nm
2009 v ngy 8 thng 11 nm 2009.
Ht ging gieo ngy 26/2/2009 ly t cc qu gi cn st li ca v hoa qu ph
cui nm 2008 (do sinh vin Lm nghip Nguyn Vit Ton thc hin chuyn tt
nghip i hc)
Ht ging gieo 25/8/2009, ly t cc qu gi ca v hoa qu chnh (v xun h)
nm 2009.
Ht ging gieo 8/11/2009, ly t cc qu gi ca v hoa qu cui nm (v thu
ng) nm 2009 ln gieo ny ch thc hin trn cc nh th nghim.
Kt qu theo di v thi gian v t l ny mm
Cc s liu sau (tr s trung bnh ca 3 ) l kt qu ghi nhn trn cc nh gieo
trn lung v nh gieo trn khay ct.
Bng 13. Thi gian v t l ny mm ca ht
LOI QU NH
Ch tiu theo di

LOI QU TO

Gieo trn ct

Gieo trn lung t

Gieo trn ct

Gieo trn lung t

Gieo ln I

26 - 2 - 2009

26 - 2 - 2009

26 - 2 - 2009

26 - 2 - 2009

Thi gian ny mm

16 35 ngy

20 41 ngy

17 36 ngy

20 40 ngy

78,30%

67,21%

76,60%

65,10%

Gieo ln II

25 - 8 - 2009

25 - 8 - 2009

25 - 8 - 2009

25 - 8 - 2009

Thi gian ny mm

18 30 ngy

20 46 ngy

20 31 ngy

20 44 ngy

81,20%

64,61%

71,33%

68,52%

8/11/2009

8/11/2009

8/11/2009

8/11/2009

30 41 ngy

33 48 ngy

30 40 ngy

32 50 ngy

56,20%

34,61%

66,01%

18,52%

T l ny mm

T l ny mm
Gieo ln III
Thi gian ny mm
T l ny mm

Nhn xt: Qua 3 th nghim trn nn la chn v gieo ht Sa nhn tm tt nht l vo

thng 8 (gieo ln II), vi cc l do:
48

- Ht c ly t qu ca v hoa qu chnh thc (v chnh: hoa thng 5, qu gi t

15 thng 7 n ht thng 8 hng nm). y l v Sa nhn tm ra nhiu hoa qu v c th
cho ht ging c cht lng tt. V th t l ny mm gieo vo v ny cng cao nht.
- Ht c ly t qu ca v th 2 trong nm l v ph: hoa thng 7 8, qu gi
t 15 thng 10 n 15 thng 11, thm ch cn st li n thng 2 nm sau.
Trong nu gieo vo thng 2 (gieo ln I), ht ging c ly t nhng qu cn
st li - nn c th c cht lng khng cao. Mc d sau khi ny mm, cy con khng
qua ma ng nn c iu kin sinh trng mnh.
Hoc nu gieo vo thng 11 (gieo ln III), v ngun gc ht ging vn ly t cc
qu gi ca v ph. Hn na khi gieo ht vo ma ng lnh, ht ging c thi gian
mm lu hn v thc t, t l ny mm ca ht t thp. (Ph lc 2 - nh 19 & 20)
S sinh trng ca cy con vn m
Sau khi ny mm t ht cy con bt u vo thi k sinh trng nhanh.
- Sa nhn tm l loi thuc lp thc vt 1 l mm, nn khi ny mm cng ch cho
mt l mm dng hnh tha hi trn, kch thc 1,4 x 1,6cm. L tht th 1 cng c hnh
dng v kch thc tng t vi l mm, song t l tht th 2 v th 3 tr i chuyn dn
t dng hnh tha thnh hnh mc v thun dn. Thi gian ra mi l tht cch nhau t 7
10 ngy.
- Khi cy con c 6-7 thng tui (tnh t ngy ny mm), c chiu cao 15-25 cm,
vi 3 hoc 4 l xanh tht dng thun di. T gc mt vi cy con mc tt thy xut
hin mt chi nhnh mi.
- Khi cy con c 12 thng tui (1 nm tui), cy con c chiu cao 30-35(40)cm,
vi 6-7 l xanh dng thun di. gc mc ra 2-3 chi v nhnh mi, trong c mt
nhnh con l chi mc ra khi cy m 6-7 thng tui (gi l th h chi th nht) v hai
chi hoc nhnh mi (gi l th h chi th hai). Sau 12-13 thng tui, nu cha nh i
trng, cc nhnh mi ra (th h chi th nht v th hai) s cao hn cy m (cy mm
mc ra t ht) v cy m bt u tn a, vng li.
Nh vy, sau 6-12 thng tui, t mt cy mm ban u, cc cy con bt u to
thnh khm Sa nhn mi.
Chm sc cy con vn m v xc nh tiu chun cy con em trng
* Chm sc: Vic chm sc cy con gieo t ht vn m nhn chung kh n
gin. Bao gm thng xuyn ti nc (ti phun) cho cy mt l v duy tr t lun
49

c m, to iu kin cho ht ny mm v cy con sinh trng tt. Ngoi ra, nu c c

di nn nh b khi chng cn nh, khng nh hng ti cy Sa nhn con.
Cng c quan im cho rng khi cy con c 2 4 l tht cn nh cy vo bu.
V vn ny chng ti cho rng khng cn thit. Bi l, Sa nhn tm l cy c sc sng
tt, nu c phi vn chuyn i xa cng ch cn nh c cy, b gc vn m bo cht
lng cy ging khi trng.
* Tiu chun cy con em trng: Nh trn cp, cy Sa nhn tm gieo t ht 6
12 thng tui c th nh em trng.
- Tiu chun cy con khong 6 7 thng tui: Gm 1 nhnh cy chnh ( mc ra t
ht) c chiu cao 20 25 cm, 3 4 l xanh tht dng thun di, gc c chi nh (chi
th h 1) v cn nguyn c b r. Loi cy ging ny thch hp vi ni trng khng cch
xa vn m. Nu c chm sc tt sau khi trng cy khng b cht v t l sng ti
100%.
- Tiu chun cy con t 11 12 thng tui: L mt khm Sa nhn nh, gm 1
nhnh chnh (cy mc ra t ht) v 2 4 nhnh con, trong c 1 nhnh thuc th h
chi th 1 v c th 1 nhnh thuc th h th 2 c chiu cao bng hoc hn cy m.
Chiu cao trung bnh ca cy ging 35 45 cm, mi nhnh ln c 4 6 l xanh tht. Cy
ging cn nguyn c b r, nn khi trng c t l sng t 100%.
Cy ging tt c mu l xanh m, khng b su bnh, cn nguyn b r. Nu phi
vn chuyn i xa cn b gc (50 cy/b) bng l chui, l dong, b chuiti, hoc
bng ti nilng, nhm bo v b r.
(Ph lc 2 - nh 21 v 22)
Mt s kt qu bc u trng Sa nhn tm bng cy ging gieo t ht
* Cy ging khi em trng: L cc cy ging gieo t ht ngy 26/2/2009 (gieo ln I)
gm hai loi qu to v qu nh. Khi nh em trng (ngy 13 v 20 thng 10 nm 2009)
cy ging c khong 6,5 thng tui (k t khi ht ny mm), c 3 nhnh (c nhnh l
cy mm mc t ht), cao trung bnh t 32 36cm, s l xanh trn hai nhnh ln l 4-5
l. Cy ging khng b su bnh, cn nguyn b r, nh xong em trng ngay.
* iu kin trng thc t: L trng cy con gieo t ht loi qu nh, trng vt i
sau nh ng Triu Tin Su, vn trc kia trng Ch, nay c trng vi cy Hng n qu,
tn che khong 20%. Din tch 300m2, ngy trng 13/10/2009.

50

Cy trng cy con gieo t ht qu to, trng bi gn sui thuc h ng Triu Tin

Su. Cy che bng gm Xoan v vi cy Keo tai tng, tn che khong 20%. Din
tch 300m2 , ngy trng 20/10/2009.
(Lu : Bn cnh 2 l th nghim ny cn c 2 l trng cy gieo t ht ngy
25/8/2009 gieo ln II khong 100 200 m2/l, nhng y khng cp v kt qu o
m).
V cch lm t, bn phn, chm sc v o m c thc hin nh cc l trng
th nghim khc.
Kt qu theo di sau khi trng bng sau:
Bng 14. S sinh trng v pht trin ca cy trng nhn ging bng ht

Thi gian
theo di

30/11/2009

10/3/2010
8/12/2010

28/5/2011

Cy gieo t ht qu nh
Cy gieo t ht qu to
Tui cy
trng
Chiu
Chiu
(t sau S nhnh cao TB
S l
S nhnh cao TB
S l
ngy
TB/khm nhnh
TB/nhnh TB/khm nhnh TB/nhnh
trng)
(cm)
(cm)
~1,5
thng
tui
~6 thng
tui
~15
thng
tui
~20
thng
tui

5,01
0,45

60,10
5,65

5,12
0,45

4,14
0,35

71,05
7,05

5,56
0,34

10,14
0,95
18,65

76,33
7,50
97,03
9,05

6,67
0,20
12,12
0,95

9,18
0,92

84,14
8,35
98,67
9,30

8,12
10,73
13,82
1,09

Khng
xc nh
c theo
khm

116,56
10,50

18,02
1,75

137,21
10,95

21,61
2,00

16,06
1,67
Khng
xc nh
c theo
khm

Ghi ch (*): Ging Sa nhn tm gieo t ht sau khi nh em trng ngay sau vi ngy c th
sinh trng pht trin bnh thng.

Nhn xt:
- Ging Sa nhn tm gieo t ht, sau khi nh vn m em trng ngay v c
chm sc cn thn, nn cy ging khng b cht. T l sng 100%
- Sa nhn tm trng bng cy ging gieo t ht loi qu nh c mc nhnh
nhiu hn loi gieo t qu to, song v chiu cao cy v s l trn mi cy trung bnh li
cao hn loi cy ging gieo t ht qu nh.
- So vi cy trng bng nhnh bnh t (nhn ging v tnh), cy trng bng ging
gieo t ht c mc nhnh nhiu hn 50%. C th khi cy trng bng ging gieo t

51

ht c 15 thng tui c s nhnh trong mi khm nhiu hn cy trng bng nhnh

(cng loi qu) khi c 18 19 thng tui.
- Khi cy trng bng ging gieo t ht c 20 thng tui (28/5/2011) bt u
xut hin hoa v bi. Trong khi , cy trng bng nhnh 24 thng tui mi bt u c
hoa qu v bi. Song v chiu cao cy v s l trn mi cy trng thnh (khi bt u c
hoa) c 2 loi cy ging u tng t nh nhau. (Ph lc 2 - nh 23 v 24: Cy trng
bng ging gieo t ht khong 20 thng tui ca 2 loi qu).
Mc d cc th nghim trng Sa nhn tm gieo t ht cha c c nhng kt qu
nghin cu cui cng, song bc u thy mt s u im v h s nhn ging, cng
nh mc nhnh ca cy trng. Theo kinh nghim trng Tho qu (Amomum
aromaticum Roxb.) ca ng bo vng cao, tho qu gieo t ht cho thu ho ch nhiu
nm hn v nng sut cao hn so vi trng bng cc nhnh con. y l vn cn c
nghin cu thm khi trng Sa nhn tm.
1.4. Kt qu nghin cu xy dng qui trnh k thut trng sa nhn tm
Sa nhn tm mi c a vo trng th nghim Vit Nam chnh thc t nm
1992 tr li y. Tuy nhin, do hn ch bi nhiu nguyn nhn, cc kt qu nghin cu
cng b phn ln cha chuyn su [2,4,10,11]. V th khi a ra nhng nhn nh v
thi v v mt trng; v cng thc bn phn hay v tn che u cha c cc dn
liu chng minh v i chng.
Vi mc ch b sung (mt phn no ) v nhng khu nghin cu c bn cn
thiu ht trn, ti tin hnh mt s l th nghim, trong cc iu kin nghin cu
chung tng t nhau v t trng, ngun ging v din tch cc l th nghim.
a. Thi v v mt :
- Thi v trng: 2 thi v: V Xun H: Trng ngy 6/4/2009 v v Thu ng
trng ngy 11/10/2009. Trong v Xun H mc d trng vo thng 4 dng lch,
song nm 2009 theo m lch l nm nhun (hai thng 5), nn thi tit thng 4 lc gn
nh thng 3 dng lch cc nm khc.
- Mt khong cch trng: gm 4 cng thc (c k hiu t C1 n C4 trong
bng 15).
Cng nh cc phn kt qu nghin cu trc, cc s liu trong bng 15 cng
c cp theo mt s giai on ca tui cy.

52

Bng 15. S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm theo thi v v mt trng
Ch tiu
theo di

V Xun-H (trng 6/4/2009)

C1 (1m x 1m)
S nhnh
TB/kh m

Thi gian
theo di
10/8/2009
(~3
thng
tui
30/11/2009
(~6
thng
tui)
13/5/2010
(~12 thng
tui)
16/9/2010
(~16 thng
tui)
8/12/2010
(~18 thng
tui)
29/5/2011
(~24 thng
tui)

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

Ch tiu
theo di

C2 (0,6m x 0,6m)

S l
TB/nhnh

S nhnh
TB/kh m

Thi gian ny mm: 35 55 ngy

T l ny mm TB: 86,4%
1,03
7,92
2,28
1,02
0,09
0,45
0,19
0,1

HTB
nhnh
(cm)

S l
TB/nhnh

V Thu-ng (trng 11/10/2009)

C3 (1m x 1m)
S nhnh
TB/kh m

Thi gian
theo di

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

C4 (0,6m x 0,6m)

S l
TB/nhnh

S nhnh
TB/kh m

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

S l
TB/nhnh

Thi gian ny mm ko du: 65 125 ngy

T l ny mm TB: 76,4%
1,01
8,84
3,78
1,15 10,14
0,08
0,79
0,29
0,1
1,01

3,91
0,29

7,88
0,61

2,22 24/4/2010
0,15 (3 thng
tui)
7,16 16/7/2010
0,62 (6 thng
tui)
10,34 25/1/2011
1,00 (12 thng
tui)
12,32
1,05

3,33
0,31

39,08
3,21

6,83
0,54

3,31
0,33

39,17
3,20

7,03
0,55

6,82
0,55

44,30
4,00

10,91
1,05

6,15
0.50

77,08
7,55

12,53
1,10

14,02 7/7/2011
1,31 (18 thng
tui)
16,11 2/11/2011
1,48 (24 thng
tui)

18,03*
1,55

99,06
9,05

15,00
1,20

Lan ta
*

109,12
9,90

15,81
1,45

Lan ta

105,14
9,75

18,00
1,50

Lan ta

123,00
12,05

20,05
2,00

3,13
0,30

33,50
2,99

6,60
0,50

3,52
0,31

39,00
3,5

7,81
0,65

47,34
4,50

8,82
0,80

9,28
0,85

49,68
4,50

9,01
0,90

68,60
6,56

10,37
1,00

11,2
0,90

72,12
7,50

12,08
1,10

96,10
9,55

14,40
1,25

24,14
2,20

108,02
10,56

< 40
nhnh/m
2

120,02
10,50

21,00
2,00

< 40
nhnh/m
2

132,15
11,55

53

Nhn xt: Vi nhng kt qu bng 15 cho thy Sa nhn tm c th trng c

c 2 v xun h v thu ng v u cho kt qu kh quan. Chnh cc l Sa nhn
tm trng c ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu (D n LSNG, 2004-2006) cng c
trng vo cui thng 11 n u thng 12 nm 2005. Tuy nhin v thi gian ny mm
ca cy trng vo v thu ng (C3 v C4) ko di gn gp i cy trng vo v xun
h (C 1 v C2). Bi cc nhnh ging trng vo v thu ng do thi tit kh v
lnh, khng th ny mm c m phi i n ma xun nm sau. c th cng l
l do lm cho cy trng vo v thu ng c t l ny mm thp hn ti 10% so vi
thi v trng vo ma xun (V xun h).
Thi v trng cng nh mt trng v c bn u c nhng tc ng nht
nh ti s sinh trng v pht trin ca cy sa nhn tm trng. C th:
-

Sa nhn tm trng vo v thu ng, khi c 18 thng tui (t khi mc chi)

c 2 cng thc trng C3 v C4 (1 x 1m/cy v 0,6 x 0,6m/cy) u bt u ra hoa

qu la bi. Trong khi , cy trng vo v xun h phi ti khi c 24 thng tui
( c 2 khong cch trng) mi ra hoa qu la ny (*). V thi v hoa qu sa nhn tm
trng, thc ra cn c s lin quan ti c im sinh hc v ma hoa qu ca loi ny,
trong ma hoa qu chnh ca n l t thng 5 n thng 8 hng nm.
Theo nhng kt qu theo di v nghin cu trc y, Sa nhn tm ch ra hoa qu
nhiu (cho v thu hoch chnh thc u tin) khi cy trng bc sang nm tui th 3.
Tng t c 2 th nghim v thi v trn, sang nm 2012 s u cho thu hoch. V
nh vy, nu xt v thi gian (t khi trng n khi c thu hoch v u) v chi ph
v cng chm sc th cy trng vo v thu ng c u th hn vi v xun h. Sa
nhn trng vo v xun h mc d cha mc mm nhng vo thi im c di
mc rt nhiu. Trong khi , cy trng vo v thu ng mc d c ti 3-4 thng ch
ny mm trong ma ng nhng khng cn phi lm c.
- V mt trng: Sa nhn tm trng vi mt khong 27.700 cy/ha (0,6 x
0,6m) cc cng thc C2 v C4 khi c 16 thng tui to thnh m che ph gn
kn din tch, trong khi cy trng mt 10.000 cy/ha (1m x 1m) cc cng
thc C1 v C3 l 18 n 24 thng tui. Nghin cu trn cc l Sa nhn tm trng t
nm 2004 (D n LSNG) cho thy, khi Sa nhn tm ra hoa qu nhiu, mt thch hp
m c t 36 n 50 cy (nhnh)/m2. Vi c im nhnh theo cp s nhn cng
thm 1, l th nghim 0,6 x 0,6m/cy sang nm tui th 3 (2012) s c mt kh
ln (trn 50 cy/m2).
54

- Tm li: Sa nhn tm c th trng c gn nh quanh nm, trong c 2 v

chnh l xun h v thu ng. Cy trng vo v thu ng nu c chm sc tt
(ch yu nng t l ny mm) s c li hn trng vo v xun h.
-

Cy trng vi mt khong 10.000 cy/ha l thch hp. trong khi vi mt

khong 27.700 cy/ha, trc ht tn qu nhiu tin ging v n khi cho thu ho ch
chnh thc cha chc chn s c nng sut cao vt tri so vi cng thc trng 1 x 1m.
(Ph lc 2 - nh 25 v 26: Cy trng v Xun H, khong 24 thng tui vi 2
mt trng).
b. Cng thc bn phn
iu kin trng v t ai; ging; tn che (10-30%), ngy trng (810/4/2009); mt trng v ch chm sc tng t nh nhau cc l th
nghim. Ring v cng thc bn phn gm 5 cng thc, k hiu t C1 n C5.
Do c trng bng cng mt loi ging (nhnh bnh t) v thi gian trng
cng vo v xun h (8-10/4/2009) nn v thi gian ny mm v t l ny mm gia
cc th nghim gn nh nhau: 35-55 ngy v 81-85%.
tin cho vic so snh v nh gi, cc s liu cp trong bng 16 cng
theo mt s giai on ph hp vi tui ca cy trng.

55

Bng 16. S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm trng cc cng thc bn phn khc nhau
Ch tiu
theo di
Thi gian
theo di

C1
S
nhnh
TB/kh
m

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

C2

C3

S l
TB/nh
nh

S
nhnh
TB/kh
m

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

S l
TB/nh
nh

S nhnh
TB/khm

C4

C5

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

S l
TB/nh
nh

S
nhnh
TB/kh
m

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

S l
TB/nh
nh

S
nhnh
TB/kh
m

Chiu
cao TB
nhnh
(cm)

S l
TB/nh
nh

10/8/2009
(~3 thng
tui

1,01
0,09

6,67
0,57

2,20
0,177

1,03
0,09

7,74
0,69

2,30
0,19

1,31
0,11

7,06
0,57

2,28
0,18

1,20
0,11

7,15
0.56

2,20
1,77

1,03
0.09

7,00
0,61

2,38
0,20

30/11/2009
(~6 thng
tui)
13/5/2010
(~12 thng
tui)

3,83
0,31

48,57
4,03

8,63
0,84

4,72
0,42

44,82
4,38

9,15
0,89

4,42
0,42

46,62
4,39

10,02
0,90

3,80
0,30

48,52
3,83

10,03
0,81

4,36
0,38

43,35
3,75

8,72
0,83

10,05
0,91

71,06
5,45

13,14
1,03

9,98
0,91

80,02
6,24

12,00
0,92

10,55
0,81

82,21
6,41

12,14
0,92

9,11
80,10
0,89 6,10

5
0,40

64,82
4,87

8,92
0,83

8/12/2010
(~18 thng
tui)

15,33
1,20

99,12
8,91

15,81
1,22

15,51
1,30

96,12
7,30

15,56
1,30

15,22
1,18

101,22
7,79

15,85
1,23

13,53
1,03

97,10
7,47

9,24
(?)
0,81
12,62
0,97

12,32
0,96

81,80
6,32

12,00
0,95

2728/5/2011
(~24 thng
tui)

- Lan
ta 3662
cy/m2
- N
hoa
C qu

155,20
10,73

21,81
1,48

151,00
10,20

20,50
1,39

145,80
9,83

20,18
1,40

140,52
9,81

21,03
1,42

25-30
cy/m2

121,20
8,57

17,70
1,30

Khngqu

8/7/2011
(~26 thng
tui)

C qu
-

C qu-

56

Khng
qu

Nhn xt:
- S sinh trng pht trin ca Sa nhn trng trn cc l th nghim (k c l
khng bn phn) trong thi gian u (t khi cy c 6 thng tui tr v trc), v c
bn khng c s chnh lch nhiu. Song t khi cy c 6 thng tui n 24 thng
tui, bt u c s khc bit v mc nhnh, chiu cao v s lng l/cy gia
cc l c bn phn vi cc l khng bn phn (C5). c bit khi cy trng c
khong 24-26 thng tui (2 nm tui), ti cc l c bn phn, Sa nhn tm ph gn
kn din tch, mt vi cy c hoa qu la bi (mc d rt t), nhng l khng bn
phn, cn nhiu ch cy cha mc lan ta kn v cng cha thy hoa.
- So snh gia cc l th nghim c bn phn, Sa nhn trng sinh trng tng
i ng u, nhng cc l c bn nhiu phn (C1, C2) cy sinh trng tt hn
l C3, nht l v chiu cao cy v s l trn mi nhnh cy. Mc d vy, nhn vo
nhng dn liu khi Sa nhn tm trng c 24-26 thng tui trong mt chng mc
no , vi cng thc phn bn l C3 (bn lt 10 tn phn chung/ha, bn thc 10
tn phn chung + 1 tn NPK/ha) c th c tnh thuyt phc. Kt qu theo di thm
l Sa nhn tm trng c (D n LSNG) cho thy, khi bn thc c trn thm NPK s
gip Sa nhn c nhiu hoa qu hn.
ng tic rng, cc th nghim trn cha c c nhng s liu khi cy trng ra
hoa qu chnh thc. Hn na, xung quanh vn v cng thc bn phn cng nh v
ch phn bn cho Sa nhn tm trng hin cn phi tip tc nghin cu thm.
c. Kt qu bc u nghin cu v tn che ca Sa nhn tm trng
iu kin trng Sa nhn tm cc l th nghim v tn che tng t nhau v
loi t, v ging, v thi v trng (v xun h trng ngy 8/4/2009), mt khong
cch trng; ch b bn phn tn che c b tr khc nhau 4 l th nghim vi
4 cng thc. Cc cy che bng l cy g nh c cha li khi lm t. Cc cy l:
Xoan, Bi li nht, Thi ba, Ba u, M v Keo tai tng (vn c trng t
trc).
Kt qu, do c trng cng loi ging, cng thi v v cng ch chm sc
nh nhau, nn c 4 l th nghim c thi gian ny mm v t l ny mm gn nh
nhau: thi gian ny mm 35-55 ngy; t l ny mm 81-84,5%. V cc dn liu sinh
trng v pht trin ca cy trng c th bng 17 sau:

57

Bng 17. S sinh trng v pht trin ca Sa nhn tm trng cc l c tn che khc nhau
Ch tiu theo di
C1 (Tn che 10-30%)
Thi gian theo di
10-11/8/2009
(~3 thng tui)
30/11/2009
(~6 thng tui)
13-14/5/2009
(~12 thng tui)
8-9/12/2009
(~18 thng tui)

C3 (Tn che > 60-100%)

1,22
0,90
4,24
0,40
10,70
0,95
15,55
1,28

7,75
0,75
46,23
4,59
71,16
7,05
98,72
8,85

2,85
0,19
10,65
0,09
12,14
1,10
14,81
1,39

1,30
0,10
4,60
0,45
8,94
0,78
13,28
1,30

7,15
0,65
48,45
4,80
81,03
8,00
103,15
10,26

2,33
0,20
8,85
0,75
9,58
0,75
10,03
0,09

1,33
0,10
2,89
0,25
4,82
0,42
8,83
0,82

7,08
0,70
50,40
5,00
89,48
8,75
113,05
10,59

2,75
2,05
11,02
1,05
12,33
1,15
12,83
1,18

-Lan
ta 3545
cy/m2
-N
hoa
-C qu
(t)
thng

145,05
13,95

21,11
2,05

Lan ta t
15,81
14,75

148,80
14,55

16,81
1,59

Lan ta
t SN
cht
gia

174,00
17,05

SN ch
cn
xung
quanh

27-28/5/2011
(~24 thng tui)

8-9/7/2011
(gn ~26
tui)

C2 (Tn che > 30-60%)

58

C4 (Tn che 0%)

7,08
0,59
24,08
2,25
51,13
4,98
60,50
6,01

20,12
2,00

1,35
0,12
3,22
0,29
6,12
0,55
7,71
-SN
cht
SN cht
nhiu

2,80
0,25
5,18
0,45
8,80
0,80
10,03
1,00
-

Nhn xt:
* Trong giai on t sau khi cy ny mm n khi c 6 thng tui, s sinh
trng pht trin ca Sa nhn tm trng l gn nh nhau. Song t thi im cy trng
c 12 thng tui tr ln bt u thy c s khc bit v cng v sau cng r rng.
C th:
- T 12 thng tui tr i Sa nhn tm trng l khng c che bng sinh trng
pht trin km dn, v mc nhnh, v chiu cao cy v s lng l trn mi cy.
Thm ch, t 18 thng tui tr i, nhiu khm Sa nhn b vng a v li dn, n khi
24 thng tui, v c bn Sa nhn gn nh khng th tn ti c.
- Trong 3 l c cy che bng, v mc nhnh ca Sa nhn tm gim dn
theo mc c che bng tng (10-30%>30-60%). Ngc li v chiu cao ca cy
li tng dn t l thun vi mc che bng ti 3 th nghim trn.
* V tn che ph hp: Vi nhng kt qu nghin cu cha y trn y,
song bc u c th nhn nh, tn che thch hp cho cy sa nhn tm trng sinh
trng pht trin tt l t 10-30%. Vi mc che bng t trn 30-60 % hoc trn
60% cn phi nghin cu thm nhng chc chn cng khng phi l cc tn che
thch hp nht.
Vi tn che vo khong t 70% n 100% v ni hon ton khng c che
bng, u khng th thch hp trng Sa nhn tm.
(Ph lc 2 - nh 27, 28, 29 v 30).
d. Xy dng qui trnh k thut trng Sa nhn tm trn t sau nng ry
Vi nhng kt qu nghin cu v nhn ging; v thi v; mt trng; v
tn che; phn bn; v xy dng m hnh v tc ng vi mi trng ( phn VI) v
kt hp vi nhng kt qu nghin cu trc y (ca chnh nhm tc gi ti ny),
xut "Qui trnh trng Sa nhn tm (A. longiligulare T.L. Wu)".
Qui trnh c xy dng gm 3 phn chnh:
Phn I - Gii thiu tm tt v loi Sa nhn tm
- Tn gi
- c im sinh hc
- B phn dng v cng dng
Phn II - Chun b t v cy ging
- Vng trng, loi t trng
59

- Lm t v lm hng ro bo v
- Ging
Phn III :
- K thut trng v chm sc
- Thi v trng
- Cch trng
- Mt v khong cch trng
- Chm sc v bo v
- Phng tr su bnh
- Ra hoa qu v nng sut.
(C bn Qui trnh chi tit km theo Ph lc 1)
Bn qui trnh ny c phng Nng nghip v pht trin nng thn huyn
i T, tnh Thi Nguyn tha nhn v tnh xc thc v kh nng p dng rng ri ti
a phng.
Nh trn cp, v vn chn ging v k thut trng Sa nhn tm hin
vn cn mt vi vn cha c nghin cu hon thin, song qui trnh trn y
bao hm tng i y .
1.5. Nghin cu thu hi v ch bin sau thu ho ch
Nh cc phn trn cp, do hn ch v thi gian nghin cu (2009 2011) nn tt c cc l trng th nghim ca ti cha n thi v cho thu hoch
chnh thc.
Tuy nhin trong s 13 h dn thn Ha Bnh 2, x Qun Chu tham gia trng
Sa nhn tm ln ny c 4 h (ca ng b Triu Tin Su Trn Th Nga; L Vn Tm,
ng Th Phng; inh Th Thn Triu Tin Thn v h ng b Triu Tin Lp
Hong Th Nga) ang s hu cc l Sa nhn tm c trng t cui nm 2004 (thuc
D n LSNG, 2004 - 2006). Nhng l Sa nhn ny, mc d khng c chm sc v
bo v tht chu o, nhng hng nm vn ra hoa qu tng i u. y chnh l i
tng v mu vt nghin cu v hng dn cho cc h dn v thi v, k thut thu
hi v cch ch bin dc liu qu sa nhn sau thu ho ch.
a. Thi v thu hoch
Sa nhn tm mc t nhin cng nh khi a vo trng trt, mt nm c 2
ma hoa qu. V th, theo cng c 2 v thu hoch qu:
60

V th nht: Hoa n t thng 5 n thng 6, qu gi vo thng 7-8. Thi im

thu hoch t 15 thng 7 n 15 thng 8 (hoc cho n cui thng 8). y l v hoa
qu chnh, nn cng l v cho thu hoch Sa nhn tm ch yu trong nm
V th hai: Hoa n ri rc bt u ngay trong khi qu v th nht ang gi
thng 8 n thng 9, qu gi vo thng 10 -11 v c th ko di ti u nm sau. Thi
im thu hoch t 15 thng 9 n cui thng 10 hoc di hn. V ny c hoa qu t
hn v trn nn cn gi l "V ph".
b. Nhn bit qu gi
Dc liu Sa nhn tm (cng nh i vi cc loi Sa nhn khc) c thu hi
lc qu gi. Cch nhn bit qu gi nh sau:
Khi qu Sa nhn tm gi,qu c mu tm en; cc gai trn qu ngn hn so vi
khi cn non; bp nh thy cng, bc v ra thy ht c mu vng nu hay nu; nm
phn o ht thy ngt v khi cn v mt ht c mi thm c trng v v hi cay t
(tinh du). Ngc li qu non mu ta, gai qu di v khi bp nh thy mm. Khi
qu cn non, cc ht cha gi nn c mu trng v t thm (Ph lc 2 - nh 30 v 31).
c. Cch thu hi
Bi lp thm mc di gc cy Sa nhn tm cc chm qu. Dng tay b c
chm cho vo ti ni lng hoc bao ti. Khi thu hi ch chn ly chm qu gi, qu non
li, hi sau.
Ma hoa qu ca Sa nhn tm thng ko di, hn na khi cy trng thnh
thng mc dy to thnh m lin tc trn ton b din tch trng. c th thu hi
c ht qu cn ch :
- Thu hi theo tuyn, mi tuyn cch nhau khong 3m, d quan st v tm
kim. Thu hi ln lt tuyn ny sang tuyn khc.
- Do ma hoa qu ko di, qu gi khng cng mt lc, nn trong mt v cn
thu hi 2 ln (c th ti 3 ln), mi ln cch nhau t 5-7 ngy.
d. Ch bin sau thu hoch
- Loi b tp cht v lm sch: qu thu c em v nh cn tin hnh ngay
vic loi b tp cht, bao gm: nht b rc, l mc b ln vo khi thu hi. Bc b cc
l vy, l bc cn tn ti trn chm qu. Chm qu Sa nhn mc st trn mt t, nu
thy bn phi em ra, loi b ht t ct.
61

- Sau khi loi ht tp cht v lm sch, ngt ri tng qu, b cung trc khi
em phi sy. Ngoi ra, c th khng cn ngt ri qu m vn nguyn tng chm,
nhm to thng thong khi phi sy. n khi gn kh mi tch qu ra, sau tip tc
phi sy cho n kh tht (Phc lc 2 - nh 33 v 34).
- Phi sy: sau khi loi b ht tp cht v lm sch, qu Sa nhn tm phi
c phi hay sy kh ngay.
Phi trc tip trn sn gch, sn xi mng hay l ct v nong nia. Cch tt nht
l ngy phi, m s y hoc sy lin tc nu gp ma nhiu ngy. Hn na, v thu
hoch Sa nhn thng tp chung vo khong t 15/7 15/8, y l thi gian hay c
ma ngu. V th, nu c nhiu Sa nhn, nht thit phi c l sy.
L sy Sa nhn chnh l l sy cc loi dc liu khc hoc c th tn dng
l sy thuc l. Khi sy Sa nhn cn b tr theo kiu sy bng hi nng, trnh khi,
vi nhit sy khong 50-60 oC. Qu Sa nhn c trn phn tre na hay li st,
t trn cc tng khc nhau, c 5-6 gi li o v tr gia cc sn.
Qu Sa nhn phi nng (nng to) 4-5 ngy lin tc l kh kit. Nu sy lin tc
th ch cn ti a trong 2 ngy v 2 m. (Ph lc 2 - nh 35, 36 v 37).
e. nh gi cht lng dc liu, ng gi v bo qun
* nh gi cht lng dc liu Sa nhn
- Theo thng t s 14/2009/TT-BYT ca B trng B Y t (3/9/2009), i vi
cc loi dc liu sn xut t cy thuc trng khi c a vo s dng Vit Nam,
u phi ng k, kim tra c cng nhn t tiu chun v GAP (Good
Agricultural Practices) theo khuyn co ca T chc Y t th gii (WHO, 2003). V
vn ny, i vi Sa nhn tm l cy thuc ang trong qu trnh nghin cu trng,
nn cha thuc din trng sn xut hng ha. Tuy nhin vi cc kt qu nghin cu
c cp trong Qui trnh trng Sa nhn tm , v c bn p ng cc tiu ch v
GAP (WHO, 2003).
- nh gi cht lng theo tiu chun ca Dc in Vit Nam.
Dc liu Sa nhn tm trng ra (cng nh i vi tt c cc loi dc liu khc
Vit Nam) trc khi c php lu hnh, s dng u phi qua kim nghim (ti
Vin Kim nghim v Vin Dc liu B Y t) nhm nh gi xem c t c cc
tiu chun quc gia v Sa nhn, theo Dc in Vit Nam hay khng.

62

Theo Dc in Vit Nam, 2009 v tiu chun Dc liu Sa nhn tm (A.

longiligulare T. L. Wu) c ghi v hm lng tinh du tng s phi t trn 1,5% [8].
Vi kt qu kim nh v phn tch ha hc v hm lng v thnh phn cc
hp cht trong tinh du ht Sa nhn tm ti phn II, mc 3 trn cho thy, dc liu
Sa nhn tm trng ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu p ng tha mn cc tiu
chun trong Dc in Vit Nam, 2009 ra [5].
*ng gi v bo qun:
Dc liu Sa nhn c thng mi v lu thng trn th trng dc liu
trong nc l dng qu kh (cn v), khi s dng lm thuc hay xut khu mi bc b
v ly khi ht.
Sa nhn kh cn nguyn c v l cch gi cho khi ht bn trong khng b
m, mc v khng b bay hi mt tinh du.
Sau khi phi kh, qu Sa nhn tm c ng gi trong 2 lp bao b. Lp trong
l ti Polyetylen, lp ngoi l bao ti. Ty theo yu c u ca khch hng m mi bao
c th l 20 hay 30kg.
i vi ngi nng dn sau khi ng gi Sa nhn kh, cn lin h vi cc
doanh nghip xut bn ngay.
Dc liu Sa nhn lu gi kho vn c trong cc bao ti trn. Cc boa
phi c xp trn k hoc gi, cao cch mt sn trn 50cm. Kho cha c liu phi
m bo cao ro, kn o nhng thng gi. nh k kim tra, sm pht hin Sa nhn
b m nh k x l.
Mt s kho cha dc liu hin nay c xy kn, c my ht m hoc iu
ha nhit , nn Sa nhn c trong s c bo m tt hn v cht lng.
T nhng kt qu nghin cu trn, cng vi nhng dn liu c trc ,
ti xy dng c QUI TRNH THU HOCH V CH BIN S B QU SA
NHN TM (c bn qui trnh c th km theo). Qui trnh ny c tp hun cho
cc h trng Sa nhn, cho cc i din ca ng y, UBND, Hi Nng dn tp th,
Ban khuyn nng, Hi Ph n x Qun Chu v mt s cn b k thut ca Phng
NN&PTNT, B phn Khuyn nng huyn i T, vo thng 5/2011 (trc v thu
hoch qu).

63

1.6. Kt qu xy dng m hnh th nghim trng sa nhn tm

Nh phn tng quan trnh by, cc kt qu nghin cu trc y v cy Sa
nhn cn mang tnh n l, khng c s phi hp v thiu tnh h thng, nn cc tc
gi u cha cp c y v vn xy dng m hnh trng Sa nhn tm
nc ta. Vi 3 nm c thc hin ti ny, khi kt thc, cy Sa nhn tm trng mi
c hn 2 nm tui, cha n thi v ra hoa kt qu chnh thc (vo nm 2012 khi
3 nm tui). Bi vy, nhng kt qu nghin cu v xy dng m hnh trng sau y s
phi s dng mt s dn liu, ng thi tin hnh trn cc l Sa nhn tm trng c
ti a phng (cng do chng ti nhng ngi thc hin ti ny m nhim)
trong D n LSNG, 2004 2009 [11].
a. Loi m hnh
Do cha c nhng m hnh trng Sa nhn tm cng nh trng loi Sa nhn
khc tng t nn y cha c cch "gi tn" m hnh s th nghim, m tm gi
theo thc trng ca loi t trc khi nghin cu trng.
Tng din tch th nghim xy dng m hnh l 2,0041 ha. Ty theo tha y
hin c ca cc gia nh m din tch gia 2 m hnh c hi khc nhau. C th:
- M hnh trng Sa nhn tm trn t sau nng ry, vn trc kia cc h dn
trng Ch, sau cy b thoi ha nn b hoang trn 5 nm, trn c nhiu loi
cy bi gai, dy leo, cc loi c v mt vi cy g nh Xoan, Keo (c th do trng).
Din tch 0,88 ha. Trong c l 1) 0,70 ha: c nhiu cy bi, cy g nh che bng,
t cn tng i tt v l 2) 0,18 ha dng i trc, t rt xu, ch c vi cy bi (c
lo, sim, mua) (t i trc) trng Sa nhn i chng.
- M hnh trng Sa nhn trn t bi bi ven sui, vn hoang ha, cy bi, dy
leo v mt s cy g (xoan, bi li, thi chnh) mc t nhin ri rc. Do t c
nhiu si nn khng trng c cy g. Nay khai ph trng Sa nhn, din tch
1,124 ha.
iu kin trng, cch trng, chm sc c tin hnh nh nhau c 2 m hnh.
Thi v trng: V xun - h : 10-11/4/2009.
Nh vy, c 2 m hnh trn, trc khi c trng Sa nhn hon ton b b
hoang. Khng cho thu hoch g. Xung quanh din tch trng Sa nhn c ro bng
dy thp gai trnh tru b ph.

64

b. Kt qu theo di v s sinh trng pht trin ca Sa nhn tm trng

Cng nh cc th nghim trn, tin so snh nh gi, cc s liu v s sinh
trng v pht trin c h thng ha mt s thi im theo cc tui ca cy
trng.
Bng 18. S sinh trng pht trin ca Sa nhn tm 2 m hnh trng
Ch tiu theo di

Thi gian theo di

Trng trn t sau nng ry

S nhnh
TB/khm

Chiu cao TB
nhnh (cm)

S l
TB/nhnh

9 -10/8/ 2009 (~ 3
thng tui)

(1) 1,34 0,12

7,76 0,71

2,28 0,18

(2) 1,22 0,18

5,15 0,41

2,201,89

29-30/11/ 2009 (~
6 thng tui)

(1) 4,700,38

43,863,53

(2) 3,32 0,26

(1) 12,81 1,01

12-13/5/ 2010 (~
12 thng tui)

Trng trn t bi hoang ven sui

S nhnh
TB/khm

Chiu cao TB
nhnh (cm)

S l
TB/nhnh

2,020,18

7,150,64

2,201,98

8,900,79

4,830,39

46,603,82

10,010,84

20,021,64
52,744,13

5,180,40
12,160,98

9,630,73

81,716,23

12,020,92

97,707,51

15,551,18

16,031,24

101,237,1

14,681,03

115,58,05

21,011,48

B lan, n 3162 nhnh/m2

C qu

155,1710,
87

21,511,5

(2) Vng a

7-8/12/2010 (~
18 thng tui)

(1) 15,21 1,16s

27-28/5/ 2011
(~24 thng tui)

(1) B lan, n
30-67 nhnh/m2
(2) C qu

(2) Cht gn ht

Nhn xt:
- m hnh t sau nng ry gm 2 l th nghim. Trong l (2) trn t
i trc, khi cy Sa nhn tm trng c t 3 n 12 thng tui, mi s liu v s sinh
trng ca cy u km hn nhiu so vi l (1) v m hnh trng trn t bi
hoang ven sui. Cng t thi im khi c 12 thng tui, cy Sa nhn trng bt u
vng a v cht. n khi 18 thng tui gn nh b cht ht.
Gii thch v hin tng ny, c th do t y qu kh c n, xung quanh li
trng tri, khng ph hp vi iu kin sng ca Sa nhn tm.
- Nhn vo cc s liu trong bng thng k trn, Sa nhn trng 2 m hnh trn
2 loi t (kiu lp a) khc nhau nhng v mc sinh trng, pht trin l gn
tng t nhau. Song n ngy 8/7/2011 (khi cy trng 26 thng tui) m hnh trng
trn t bi hoang vn sui c qu, nhng m hnh t sau nng ry ch thy rt
t. Mc d y l v hoa qu bi, nhng trn din tch 1.700m2 (h nh b Triu Th
Bnh) m hnh trng trn t bi hoang ven sui thu hi c 8,0 kg qu kh.
Trong khi m hnh k bn (h ng Triu Tin Su) ch thu c vi trm gam
qu kh. Hin ti, kt qu ny v thc t cha phn nh y v s khc nhau gia 2
m hnh m phi i n nm 2012 (Ph lc 2 - nh 38 v 39).
65

d. Kt qu nghin cu bc u v tc ng ca vic trng Sa nhn tm i vi t

* Mc che ph t: Vi tt c cc kt qu nghin cu trn y (t phn II
n V) cho thy, sau gn 3 nm u, Sa nhn tm trng sinh trng pht trin mnh
dn theo thi gian trng v tui cy. Lc mi trng, khong cch gia cc cy ging
l 1 x 1m (1m2/cy), n khi cy trng c t 18 n 24 thng tui, cc nhnh bt
u mc lan ra ta t khm n sang khm kia, tin ti che ph gn kn ht din tch
trng.
nm c v mc che ph t ca Sa nhn tm trng, trong qu trnh
nghin cu cc l th nghim, chng ti o ng knh tn l c a mt s khm
i din, t c tnh ra mc che ph mt t nh sau
- Cy trng ~ 3 thng tui: che ph khng ng k
- ~ 6 thng tui: <10%
- ~12 thng tui: 20-30%.
- ~ 18 thng tui: > 50%. ch t thp, m, nhiu khm Sa nhn mc
lan ta sang nhau (che ph 100%)
- ~ 24 thng tui: 80-100%. C bit nhng ch t cao, hi kh, cc khm Sa
nhn vn cha mc lan ta sang nhau (~80% che ph). Mt cy (nhnh) Sa nhn
khi che ph ton b din tch trng, dao ng t 25,6-62,5 cy/m2.
Nh vy, c th khng nh rng, trng Sa nhn tm c tc dng che ph t
rt r nt.
* Kt qu bc u nh gi v t: nh gi c tnh trng v cht lng
t sau khi trng Sa nhn, chng ti tin hnh ly mu t mt s l th nghim. Cc
mu s 1 v 2 ly l Sa nhn trng c (D n LSNG, 2004-2006); cc mu s
3,4,5,6,7,8,9 ly cc l th nghim thuc ti ny (D n KHCN.NN vn vay
ADB). Cc k hiu (a,b) i km s mu (1a, 1b, 2a, 2b, 2c) c th l:
- ch ly hai mu t (cng k hiu s mu 1,2,3), trong (a) l k hiu
mu t ly gia m Sa nhn mc dy, (b) l mu t ngay bn cnh nhng khng
trng Sa nhn i chng.
- ch ly 3 mu t (cng k hiu s mu 1,2,3), trong (a) v (b) l k
hiu mu t ly gia m Sa nhn mc dy c; cn (c) l mu t ly ngay bn
cnh nhng khng trng Sa nhn i chng.

66

Bng 19. L lch mu t

K hiu mu
1a, 1b
2a,2b,2c
3a,3b
4a,4b
5a,5b
6a,6b
7a,7b,7c
8a,8b
9a,9b

L th nghim
L SN d n LSNG, h B inh Th Thn
L SN d n LSNG, h ng L Vn Tm
t sau nng ry, mt trng
0,6x0,6m/cy (v xun-h)
t sau nng ry, che bng > 30-60%
t sau nng ry, che bng 10-30%
t sau nng ry, ging SN tm qu nh
t sau nng ry, ging SN tm qu to
t sau nng ry (m hnh 1)
t bi hoang (m hnh 1)

Khi lng
(g) /mu
520
840
510
700
600
700
810
760
540

Ngy ly mu
27/5/2011
27/5/2011
27/5/2011
27/5/2011
27/5/2011
28/5/2011
28/5/2011
28/5/2011
28/5/2011

Bng 20: Kt qu phn tch t ca Vin Nng ha Th nhng

Nhn xt:
- Nhn chung t trng Sa nhn tm ti x Qun Chu trn y u thuc loi
t chua, thng c pH<5. Duy ch c mt mu t (8a,8b) m hnh 1 c pH 5,65,7.
- So snh gia cc mu t phn tch (1a,1b,2a,2b,2c) l Sa nhn trng
t nm 2004 (D n LSNG) thy c m trong t tng i ng u nhau v c
67

phn cao hn cc l th nghim mi trng Sa nhn nm 2009 (D n KHCN.NN

vn vay ADB).
- V mt s ch tiu tng s (Mn, N, P 2O5, K2O) v ch tiu d tiu (ca P 2 O5,
K2O) ca cc mu t ly gia m Sa nhn nhn chung cao hn cc mu t i
chng ch khng trng Sa nhn ngay lin k.
Tuy nhin, cc kt qu phn tch trn mi thc hin c 1 ln, cha dn
liu kt lun cui cng, song c th tin tng rng, t trng Sa nhn tm s c
che ph, chng c xi mn v v lu di gi c m v lm tng ph cho t
(!).
e. Tc ng khc
Vi din tch Sa nhn tm trng khong 5 ha (gm 2 d n) ti Qun Chu hin
nay, v cnh quan hin to nn mt thm xanh c n tng. Tng trn l nhng cy
g to bng (10-30%), di l Sa nhn tm mc thun loi dy c.
Do c mi trng cy ci rm rp (xung quanh ch l nng Ch v ng
rung), nhiu loi ng vt c mt y. Bao gm chim, chut (cn chi mng v
n qu Sa nhn), rn v k c con vt v mui cng c nhiu hn. Hin ti tm cha
nh gi nhng tc ng tiu cc ca chut hi Sa nhn, ho c con vt v mui gy
phin nhiu ti con ngi (khi chm sc Sa nhn), nhng r rng c c m trng Sa
nhn tm li ko mt s ng vt n y c ng.

f. S lc tng hp cc chi ph khi trng Sa nhn v c tnh v li nhun thu

c
* Chi ph nm u tin (Trung bnh cho 1 ha)
- Ging (c trng gim): 11,0 triu ng
- Phn bn (10 tn phn chung mc): 4,0 triu ng.
- Vt liu ro vn (dy thp gai, cc, dy buc): 2,5 triu ng.
- Cng lao ng (Pht quang, lm t, ro vn, trng, bn phn, lm c -Tng
s 97 cng): 9,7 triu.
Tng cng: 25,2 triu ng/ha
* Chi ph nm th 2 v th 3 (Trung bnh cho 1 ha)
- Phn bn (10 tn phn chung mc + 1 tn phn NPK) 7,5 triu.
- Vt liu cng c hng ro v pht sinh: 0,5 triu.
- Cng lao ng (Lm c, bn phn, cng c hng ro, bo v: 45 cng): 4,5
triu.
68

Tng chi ph 1 nm: 12,5 triu x 2 nm = 25 triu ng/ha.

Trong 3 nm u cha c thu hoch, trung bnh chi ph: 16,73 triu ng/nm.
* C th ha t nm th 4 tr i (bt u thu hoch c Sa nhn)
- Chi ph chung cho cc khu tng t nh nm th 2 v th 3 vo khong
12,5 triu ng/nm, cng vi 10 cng/ha thu hi ch bin Sa nhn sau thu hoch
(100.000/cng x 10 cng = 1 triu). Tng chi ph cho nm th 4 l 13,5 triu
ng/ha.
- Theo c tnh nng sut Sa nhn trng t nm th 4 (cy trng 3 nm tui): 1
tn qu ti/ha/nm, tng ng 300 kg thu c 45,0 triu ng/ha.
- Li nhun (Li dng thu c): Nh trn hoch ton, trong 3 nm u trng
Sa nhn cha cho thu hoch nhng chi ph trung bnh trong 3 nm ny ht 16,73 triu
ng/nm.
Tm thi c tnh Sa nhn trng s cho thu hoch tng i n nh trong 3
nm lin (nm tui th 3, th 4 v th 5), tng thu 45,0 triu ng/ha. Song khi tnh
li nhun (li dng) thu c cn tr i chi ph thc ca nm th 4 cng vi chi ph
trung bnh ca 1 nm trong 3 nm u cha c thu hoch: 13,5 triu (nm th 4) +
16,73 triu (trung bnh 1 nm trong 3 nm u tng s l: 30,23 triu/ha/nm.
Tng thu 45,0 triu/ha/nm 30,23 triu/ha/nm = 14,77 triu ng/ha/nm.
Vi mc li dng 14,77 triu ng/ha/nm l con s c ngha kinh t t vic
trng Sa nhn tm trn cc loi t vn b hoang khng cho thu ho ch g. Hn na,
nh trn cp, trng Sa nhn tm cn mang li mt s tc ng tch cc ti mi
trng.
T nhng kt qu nghin cu trn y (Phn VI) c th tm tt v m hnh
trng Sa nhn tm nh sau:
- t trng: t sau nng ry hay t bi hoang cha n mc ngho kit, c
kh nng gi m.
- Ging trng: l cc nhnh bnh t (hay l cy ging gieo t ht).
- Thi v trng: ma xun (thng 3-4) hoc thu ng (thng 10-11).
- Mt trng: khong 10.000 cy/ha (1 x 1m/cy); tn che 10-30%.
- Phn bn: Bn lt 10 tn phn chung/ha. Bn thc: Phn chung 10 tn + 1
tn NPK/ha/nm.

69

- Cy trng sau hn 2 nm s che ph kn din tch; khi c 18-24 thng tui

ra hoa qu v bi. T nm tui sau s cho thu hoch qu chnh thc:
- Tng thu nhp khi Sa nhn tm cho thu hoch chnh thc c khong 45
triu ng/ha/nm. Sau khi tr mi chi ph, li dng mang l i khong 14,77 triu
ng/ha.
- Trng Sa nhn tm c tc ng che ph t, chng xi mn v thu ht c
mt s loi ng vt n c tr.
1.7. Mt s kt qu khc
a. Hng dn k thut trng Sa nhn tm
Trong qu trnh tin hnh nghin cu, thng qua 2 ln tp hun v 1 ln hi
tho, ti trc tip hng dn trc ht cho 13 h dn, 1 cn b khuyn nng (x
Qun Chu) v 1 k s Lm nghip (phng Nng nghip v pht trin nng thn huyn
i T) nm c v ton b k thut trng, chm sc, thu hi v ch bin sau thu
hoch Sa nhn tm.
Tham gia cc bui tp hun v Hi tho trn cn c hng chc lt ngi l cn
b k thut ca b phn khuyn nng, Phng Nng nghip v Pht trin nng thn
huyn i T; l i din ca ng y, Hi nng dn tp th, Hi ph n x Qun
Chu.
C th ni, qua thc t tin hnh trin khai nghin cu trng Sa nhn tm thn
Ha Bnh, x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn thu ht c s ch
ca ng o ngi dn, ng thi cng thu ht c s quan tm ca cc cp chnh
quyn ti a phng. T nhn thc ca mi ngi cng c b sung v nng cao
hn v mt loi cy trng mi, c ngha kinh t cao.
b. Tc ng v mt x hi
Bt c loi cy trng no khi mi c a vo trng, thm ch mi giai
on th nghim cng gy c s ch ca ngi nng dn v cc cp chnh quyn
a phng. Lc u c th mi ch l s t m mun bit, theo thi gian khi tng
bc thy c kt qu, s quan tm ny cng c tng ln. Liu loi cy trng mi
ny c trng c a phng hay khng (?). Gia nh mnh c trng c cy
khng v nu trng c th s mang li nhng li ch g (?).
i vi cy Sa nhn tm, khi a vo trng ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu,
huyn i T, tnh Thi Nguyn, thc t cng xy ra ng tnh trng k trn.
70

Sau 3 nm thc hin ti ny, cng vi kt qu bc u trng Sa nhn tm

t nm 2004, ca D n LSNG cng ti thn Ha Bnh 2, x Qun Chu c th rt ra
mt s nhn xt v tc ng x hi nh sau:
- To thm cng n vic lm cho ngi dn: c th l cho ph n. Theo tnh
ton s b khi trin khai nghin cu m hnh trng, chi ph lao ng nng nghip
trong nm u ht khong 97 cng (Catherin ho ch ton trng Lo 100 cng). Nm
th 2 v nm th 3 mi nm khong 45 cng. Nm th 4 tr i cng nh nm th 1 v
nm th 3 cng thm khong 10 cng thu hi, ch bin sau thu hoch (tng cng l 55
cng).
Nh vy r rng trng Sa nhn to ra cng n vic lm. Tuy nhin hu ht
cc cng vic nh trng chm sc, thu hi, phi sy Sa nhn do ph n m nhn,
thm ch c ngi gi v tr em cng tham gia lm c.
Cng qua thc t phi hp vi ngi dn x Qun Chu cho thy, mi ngi
tham gia trng Sa nhn u chung nhn xt, Sa nhn tm l cy sng dai, d trng, k
thut trng, thu hi v ch bin qu khng kh khn v khng cn c k thut cao
siu. Bi vy y l loi cy trng d p dng v ai cng c th lm c (nu h c
qu t).
Sa nhn tm sau 3 4 nm trng chnh thc cho thu hoch. Theo cch hch
ton (d ton) trn r rng y l cy trng c ngha kinh t. Vi s u t ban u
khng ln, li trng trn t tn dng, cho li tc mi nm gn 15 triu ng/ ha i
vi ngi nng dn l ngun thu thp ng k, gp phn ci thin i sng cho gia
nh h.
c. Cng b khoa hc v o to
* ti cng b c 2 bi trn tp ch dc liu:
- Mt s dn liu v qu Sa nhn tm trng x Qun Chu, huyn i T, tnh
Thi Nguyn.
- Nghin cu s khc bit di truyn trong loi Sa nhn tm trng ti huyn i T,
tnh Thi Nguyn bng ch th RAPD-PCR.
y l 2 kt qu nghin cu mi c ngha khoa hc v thc tin r rng:
* V o to: vi mt vi lnh vc o to nghin cu su thuc ti, hin c 2
sinh vin lm chuyn v kha lun tt nghip i hc v cy Sa nhn tm:
1. Nguyn Vit Ton (Trng i hc Lm nghip - Xun Mai). Tn kha lun
Nghin cu nhn ging cy Sa nhn tm (Amomum longiligulare T. L. Wu) h
71

Zingiberaceae

phc v cho yu cu pht trin trng, nm 2009. Ngi hng dn:

TS. Nguyn Vn Tp.

2. ng Ngc Hoa (Trng i hc Khoa hc T nhin - HQGHN). Tn kha
lun Bc u nghin cu tnh a dng di truyn ca cc qun th loi cy thuc Sa
nhn tm (Amomum longiligulare T. L. Wu) Vit Nam bng ch th RAPD-PCR.
Ngi hng dn: PGS.TS inh on Long (l thnh vin thc hin ti).
Ngoi ra, hin mi c 1 cn b ging dy Trng i hc Nng Lm Thi
Nguyn: ThS. Phm Thanh Hu ( c ch nhim ti mi tham gia thc hin
ti t cui nm 2010) ng k ti lun n Tin s: Nghin cu v loi Sa nhn
tm (Amomum longiligulare T. L. Wu) thuc h Gng (Zingiberaceae) ti Vit Nam
thuc chuyn ngnh Thc vt hc, ti trng H Khoa hc T Nhin-HQGHN.
Ngi hng dn khoa hc: TS. Phm Thanh Huyn v PGS.TS. Nguyn Vn Tp.
2. Tng hp cc sn phm ca ti
2.1. Cc sn phm khoa hc
n
v
tnh

TT

Tn sn phm

Ging Sa nhn tm cho nng

sut v cht lng cao thch
hp trng trn t sau nng
ry thuc vng m vn
Quc gia Tam o
Qui trnh k thut trng Sa
nhn tm
Qui trnh thu hoch v ch
bin s b qu Sa nhn tm
M hnh trng Sa nhn tm
thun trn t sau nng ry
thuc vng m vn Quc
gia Tam o

2
3
4

ging

S lng
theo k
hoch ph
duyt
01

quy
trnh
quy
trnh
m
hnh

01

% t
c so
vi k
hoch
100%

01

01

100%

01

01

100%

02

02

100%

S lng
t c

Ghi
ch

2.2. Kt qu o to tp hun
Tng s ngi
ST
T
1

S lp
Tp hun k thut
trng Sa nhn tm

S
ngi/lp
50 (khng
k bo co
vin)

Ngy/
lp
01

72

Tng
s
50

Dn tc
thiu s

N
25

13

Ghi
ch

Tp hun k thut
thu hi v ch bin
s b qu Sa nhn
Hi tho tng kt
ti

48 (khng
k bo co
vin)
47 (khng
k bo co
vin)

01

48

25

13

01

47

24

13

3. nh gi tc ng ca kt qu nghin cu
3.1. Hiu qu i vi mi trng
a. Canh tc hu c: Ch yu bn bng phn chung, khng s dng thuc bo v
thc vt, v sau 3 nm trng Sa nhn tm thun loi, trn din tch ti gn 3 ha nhng
cha thy b su bnh hi.
b. Tc dng che ph t v lm tt cho t :
* Sa nhn tm l cy mc nhanh. Cy trng sau khong 2 nm tui che ph
t 80 n 100% din tch t trng, c tc dng chng xi mn, ra tri t v gim
lng nc bc hi.
* Trng Sa nhn tm c tc dng gi m v lm tng ph cho t (mn, Nit,
P 2O5, K2O)
3.2. Hiu qu kinh t - x hi
a. Hiu qu kinh t :
* t trng Sa nhn tm l loi t tn dng, vn trc khng c trng
loi cy no (t sau nng ry, t bi bi ven sui - vn ch c cy bi v dy leo).
* C em li thu nhp, gp phn ci thin i sng cho ngi nng dn min
ni. Sau khi tr ton b chi ph, t nm th ba c th thu li dng 14,77 triu
ng/ha.
b. Hiu qu x hi :
* K thut trng Sa nhn tm n gin, mi ngi nng dn, d trnh vn
ha thp cng tip thu v lm c.
* Lc lng lao ng trng, chm sc, thu hi, phi sy Sa nhn ch yu do
ph n m nhim. C nhiu khu ngi gi v tr em cng tham gia c (vn
gii).
* C s lin kt r rng gia ngi nng dn (trng Sa nhn) v doanh nghip
bao tiu sn phm. Sa nhn l loi dc liu c nhu cu cao Vit Nam v c gi tr
xut khu ln.

73

4. T chc thc hin v s dng kinh ph

4.1. T chc thc hin
C s phi hp hiu qu 4 nh: Gia Nh khoa hc (Vin Dc Liu), Nh
qun l (Phng nng nghip v Pht trin nng thn v khuyn nng huyn i T,
cng vi UBND x Qun Chu), Nh nng (13 h dn) v Nh doanh nghip (Cng ty
Dc Liu TW.I bao tiu sn phm Sa nhn tm).
4.2. S dng kinh ph
Kinh ph
ph duyt

Ni dung
1. Ni dung 1: iu tra kho st v hin trng
v tnh hnh khai thc cc loi sa nhn mt s
x thuc huyn i T, tnh Thi Nguyn.

Kinh ph
quyt ton

21.420.000

20.310.000

134.914.000

132.122.500

3. Ni dung 3: Nghin cu v nhn ging Sa

nhn tm

52.500.000

53.659.500

4. Ni dung 4: Nghin cu qui trnh k thut

trng Sa nhn tm trn t sau nng ry

148.620.000

145.710.503

5. Ni dung 5: Nghin cu thu hi v ch bin

10.240.000

10.240.000

6. Ni dung 6: Xy dng m hnh th nghim

327.960.000

334.321.500

7. Chi chung:

112.376.200

111.640.547

Tng trc thu:

809.523.819

809.298.169

Thu 5%, pht sinh:

40.476.181

40.464.908

Tng cng:

850.000.000

849.763.077

2. Ni dung 2: Chn ging Sa nhn tm

VI. KT LUN V NGH

1. Kt lun
Sau 3 nm thc hin, ti Nghin cu k thut trng Sa nhn tm (Amomum
longiligulare T. L. Wu) trn t sau nng ry thuc vng m Vn Quc Gia Tam
o, ti mt s x huyn i T, tnh Thi Nguyn thu c mt s kt qu ch
yu sau:
1. Qua iu tra 5 x nm trong vng m VQG Tam o, thuc huyn i
T, tnh Thi Nguyn, s b nm c y c 3 loi Sa nhn (Amomum villosum,
A. ovoideum (?) v A. muricanum). Trong ch c loi A. villosum c thu hi qu
bn, nhng vi khi lng rt t.
74

Cng qua kho st iu tra, thn Ha Bnh 2, x i T c chn l ni

trin khai ti. Bi l do ni y c iu kin b tr cc th nghim ca ti.
Hn na cng ti y ang c l Sa nhn tm dc trng t nm 2004 (D n LSNG)
s c kt hp thu thp thm s liu b sung cho kt qu nghin cu ca ti ny
ch thc hin c trong 3 nm (2009-2011).
2. V chn ging Sa nhn tm: mc d v lnh vc nghin cu mi ny cha
thu c kt qu cui cng, song v c bn ch ra c mt s khc bit gia
nhm cy ra qu to vi nhm ra qu nh. Bao gm cc c im v hnh thi qu,
khi lng ca qu, hm lng v cc thnh phn hp cht trong tinh du ca ht
cng nh v hai ch th ADN (OPA3 560 ch thy loi qu to v OPA3 550 ch thy
loi qu nh).
Kt qu trng c tnh kho nghim bc u cng cho thy loi qu nh c
mc sinh trng pht trin nhanh v ra nhiu qu hn loi qu to. kin ca ngi
tham gia trng Sa nhn bc u cng c thin cm hn vi loi Sa nhn tm qu
nh.
3. Qua nghin cu v nhn ging, ln u tin ti ny ch ra dc mt s
dn liu v nhn ging v tnh (bng nhnh) v nhn ging hu tnh (bng gieo t
ht). Trong u th trong nhn ging v tnh t nhnh bnh t tt hn nhnh gi v
vi nhnh non cho kt qu km nht. Ring nhn ging t ht, nhng kt qu nghin
cu ban u cng cho thy, Sa nhn tm c th nhn ging bng ht 2 ln/nm (c 2
loi qu to v qu nh). xc nh c tui cy con c th em trng. Cy trng t
ging gieo bng ht c tc nhnh cao gp ri so vi ging trng bng nhnh
(cng loi qu v cng thi gian v la tui cy). y cng l nhng dn liu khoa
hc mi v nhn ging Sa nhn tm Vit Nam.
4. Qua cc th nghim v thi v, mt , tn che v lng phn bn, ti
rt ra c nhng nhn xt quan trng v: Thi v trng gm v h-thu v v thung, trong trng vo v thu-ng t l ny mm thp, song xt v thi gian trng
cho n khi c hoa qu la u c rt ngn. Mt trng thch hp vo khong
9.800 10.000 cy/ha; che bng tt t 10-30% v vi cng thc bn phn: bn
lt phn chung mc 10 tn/ha; bn thc: phn chung mc 10 tn + 1 tn NPK/ha
cho kt qu kh quan nht.
T cc dn liu trn c kt c Qui trnh trng Sa nhn tm phc v
cho yu cu ph bin trng rng ri trong nhn dn.

75

5. Kt hp thc hin cc nghin cu trn cc l Sa nhn tm c trng t nm

2004, thuc D n LSNG 2004-2006, ti xc nh c c th v thi v thu
hoch qu, cch thu hi qu v ch bin sau thu ho ch, dc liu Sa nhn tm t
cht lng cao. T cc dn liu ny, xy dng c Qui trnh thu hoch v ch
bin s b qu Sa nhn tm hng dn cho ngi dn khi trng Sa nhn tm.
6. ti xy dng c 2 m hnh trng Sa nhn tm, trn hai loi t (lp
a) khc nhau l t sau nng ry v t bi bi ven sui vn hoang ha khng c
cy trng g. Kt qu Sa nhn tm trng c 2 m hnh ny u c trin vng kh
quan. Tuy nhin, m hnh trng trn t sau nng ry vng m VQG. Tam o
cn mang li ngha c bit quan trng ch la chn c 1 cy trng mi,
thch hp i vi t tng c canh tc m khng xm l n t ca VQG. Hn
na, Sa nhn tm li l loi cy d trng, tn t cng chm sc, sn phm thu c
(qu) c gi tr kinh t cao, gp phn ci thin i sng cho ngi nng dn.
7. Sa nhn tm l cy mc nhanh, sau 2 nm tui pht trin kn din tch
trng. V th, y l cy c tc dng che ph t v chng xi mn hiu qu. Ngoi ra
vi mt s kt qu kho st bc u cn cho thy, trng Sa nhn tm cn c tc dng
gi m v lm mu m thm cho t, to ra ni c tr cho mt s loi ng vt nh v
chim chc...
8. Bn cnh 6 kt qu nghin cu trn, trong qu trnh thc hin ti, cng
b c 2 bi bo khoa hc; gp phn o to c 2 sinh vin tt nghip i hc,
thng qua lm kha lun v chuyn v Sa nhn tm trng v hin cng ang hng
dn 1 nghin cu sinh v vn ny.
9. ti c t chc trin khai ng tin . C s phi hp hiu qu vi
cc h dn (13 h), vi UBND x, vi phng Nng nghip & Pht trin nng thn v
Khuyn nng huyn i T v vi doanh nghip bao tiu sn phm.
2. ngh
C th ni kt qu ca ti ny l nhng nghin cu c coi l ton din
nht xung quanh vic trng cy Sa nhn tm Vit Nam hin nay. Tuy nhin, do thi
gian thc hin ch c 3 nm, mt s ni dung nghin cu hin cha quan st trc tip
c n kt qu cui cng.
c y hn v c s khoa hc v kinh t trong vic pht trin trng rng
ri loi Sa nhn tm Vit Nam, cn c thi gian tip tc nghin cu thm v chn

76

ging, ch phn bn, nng sut c th cng nh v nhng tc ng tch cc ti mi

trng ca vic trng i tr Sa nhn tm ti nc ta.
Vin Dc liu

Ch nhim ti

PGS.TS. Nguyn Vn Tp

77

Ti liu tham kho

Ting Vit
1. Nguyn Tin Bn (ch bin) v nhiu tc gi khc (1984). Danh lc thc vt Ty
Nguyn. Vin Khoa hc Vit Nam, trang 176-181.
2. Nguyn Quc Bnh (2011). Nghin cu phn loi h Gng Zingiberaceae Vit
Nam. Lun n tin s sinh hc. Vin ST&TNSV, Vin KH t nhin v CN. Quc gia.
3. Trng Vn Chu (2007). Nghin cu xy dng m hnh nhn ging v trng cy Sa
nhn tm trn a bn tnh Khnh Ha (Bo co kt qu thc hin ti cp tnh).
a ch website: http://wwww.most.gov.vn
4. V Vn Chi (1997). T in cy thuc Vit Nam; NXB Y hc, trang 1009 -1010.
5. Nguyn Chiu (1986). Pht hin loi Sa nhn mi (Amomum longiligulare T. L. Wu)
tnh k Lk. Thng bo dc liu.
6. Nguyn Ngc o (2006). Trng th nghim Sa nhn tm trn t Vnh Sn (Bo
co kt qu thc hin ti nghin cu cp tnh). a ch website:
http://wwww.dostbinhdinh.org.vn
7. Phm Hong H (2000). Cy c Vit Nam; NXB tr, Quyn III, trang 434-437
8. Hi ng dc in Vit Nam (2009). Dc in Vit Nam - ln xut bn th t,
Nh xut bn Y hc.
9. Nguyn Th Phng Lan (2004). Nghin cu cc loi Sa nhn mc hoang cc x
min ni tnh Ninh Thun (Lun vn Thc s khoa hc Dc hc - i hc Dc H
Ni).
10. inh on Long & L Thng (2009). C s di truyn hc phn t v t bo;
NXB i hc Quc gia H Ni. Trang 323-327.
11. Tt Li (1999). Nhng cy thuc v v thuc Vit Nam, Ti bn ln th 8; NXB
Y hc; trang 400 - 402.
12. o Lan Phng (1995). Nghin cu mt s loi mang tn Sa nhn Min Bc Vit
Nam (Lun n PTS. Dc hc - i hc Dc H Ni)
13. Nguyn Thanh Phng (2006). Nghin cu xy dng m hnh trng Sa nhn tm (A.
longiligulare T.L. Wu) ti huyn Sn Ha tnh Ph Yn. (Bo co tng kt ti NC
cp tnh). a ch website: http://wwww.socialforestry.org.vn
14. Nguyn Tp, Nguyn Chiu v Mai Ngh (1985). Nhng cy thuc c sn Ty
Nguyn Bo co khoa hc thuc "Chng trnh Ty Nguyn II: 1980-1985".
15. Nguyn Tp, Nguyn Chiu v nhiu ngi khc (1995). Nghin cu bo v ti sinh
hai cy thuc c sn Sa nhn, Vng ng v to thm ngun nguyn liu chit
berberin Vit Nam (Bo co kt qu ti cp Nh nc KY. 02.04 (1992 - 1995)).
16. Nguyn Tp, Phm Thanh Huyn, L Thanh Sn, Ng c Phng, C Hi Long,
Ng Vn Tri, V Vn Quyt (2007). Kt qu bc u trng Sa nhn tm vng
m VQG. Tam o thuc x Qun Chu, huyn i T, tnh Thi Nguyn; Tp ch
Dc liu, S 3+4/2007 - tp 12; trang 74 - 77.
17. Nguyn Tp (2007). Sa nhn tm (Sch chuyn D n LSNG); NXB Lao ng; 56
trang.

78

18. Ban Hun luyn o to cn b dc liu Trung Quc (1965). K thut nui trng v
ch bin dc liu; NXB Y hc, Bc Kinh - Bn dch ca Nguyn Vn Lan, Tt
Li, Nguyn Vn Thch, NXB Nng nghip, H Ni nm 1979: Trang 613 - 634.
19. Nhiu tc gi (2006). Cy thuc v ng vt lm thuc Vit Nam, T.2; Ti bn ln
th nht; NXB KH & KT; trang 643 - 648.
Ting nc ngoi
20. Catherine Aubertin (2004). Cardamom (Amomum spp.) in Laos PDR: The hazardous
future of an agroforest system product. In: Koen Kusters and Brian Belcher (Editors);
Forest product, livelihoods and conservation - Case International forestry Research
(CIFOR) - Bogor, Indonesia; p. 43-60.
21. Nguyen Quoc Binh (1999). Amomum Roxb. In: L. S. De Padua, N.
Bunyapraphatsara & R. H. M. J. Lemmens (Editors); Plant Resources of South. East
Asia; No 12 (1) - Medicinal and Poisonous Plants 1; Backhuys Publishers, Leiden; p.
113 - 119.
22. Dasuki S. M., Kamaruzaman M., Sulaiman S. F. (2000). Genetic variation and
relationship among the species of Zingiberaceae by using random amplified
polymorphic DNA maker (RAPD PCR). Abstracts of the third regional IMT GT
uninet conference; Universitas Sumatera Utara, Indonesia; pp. 52-55.
23. Vu Van Dung, Jenne De Berr, et al. (2002). An overview of the NTFP Sub - sector in
Vietnam; FSI & NTFP Project; p. 45 - 56.
24. Gagnepain F. (1937). Zingiberaceae, Lecomte H. (Ed.), Flore Gnrale de L'Indo
Chine, Tomus VI. Paris; pp. 25-121.
25. Zheng Haishui & He Kejun (1991). Intercropping in Rubber Plantation and Its
Economuc benefit: Rubber - Amomum longiligulare; Research Institute of Tropical
Forestry; CAF, P. R. China and Development Research Centre, Canada.
26. Nguyen Tap, Pham Thanh Huyen, Le Thanh Son, Ngo Duc Phuong, Cu Hai Long,
Ngo Van Trai, Vu Van Quyet (2007). Initial achievement in planting Amomum
longiligulare in Quan Chu commune, Dai Tu district, Thai Nguyen province. In:
Proceedings of the International Workshop on the Role of NTFPs in Poverty
alleviation and biodiversity conservation, Hanoi, June 2007; IUCN; p. 118 - 122.
27. Information and analysis for sustainable forest management: Linking national and
International efforts in South and Southeast Asia; Non - wood forest products in 15
countries of tropical Asia an overview; EC - FAO partnership programme (2000 2002); p. 102 - 188.
28. Wang P., Huang F., Zhou L., Cao L., Liang S., Xu H. & Liu J. (2000). Analysis of A.
villosum species and some adunterants of Zingiberaceae by RAPD-PCR. Zhong Yao
Cai, 23 (2): 71-74.
29. Wu, Z. Y. & P. H. Raven, eds. (2000). Flora of China. Vol. 24 (Flagellariaceae
through Marantaceae). Science Press, Beijing, and Missouri Botanical Garden Press,
St. Louis, p. 347-356.

79