SLNDRK ROTORLU SENKRON MAKNANIN FAZR DYAGRAMLARI

Sonular:
1) Endktif motorda

NsIs stator amper sarmlar

Nfdifd uyarma amper sarmlarn

desteklemekte ve kapasitif motorda kar gelerek zayflatmaktadr.

2) Endktif alma halinde Efd, Vsden kktr. Efd gerilimine ilikin uyarma akm da
kktr. Omik almada endklenen Efd gerilimi biraz daha byr ve kapasitif
almada uyarma akm daha da byr ve buna ilikin E fd gerilimi de byr ve Is
stator akm fazr kapasitif duruma geer. Yani sabit gerilimli bir alternatif akm
kaynana bal olan senkron motor; kk uyarma akmlarnda, bal olduu gerilim
kaynandan faz endktif olan ve byk uyarma akmlarnda kapasitif olan bir akm
eker.
3) Motor olarak almada; ebeke gerilimi Vs fazr, Efd uyarma gerilimi fazrnden
ekilde gsterilen ok ynnde her zaman ndedir.
4) Generatrn endktif almas halinde stator amper sarmlar rotor amper sarmlarn
zayflatr, kapasitif almas halinde destekler. Yani kapasitif almada belli bir u
gerilimi iin daha kk bir uyarma akmna ihtiya vardr.
5) Generatr; uyarma akmnn kk deerlerinde kapasitif, byk deerlerinde endktif
alr.
6) Generatrde Efd hareket gerilimi fazr ekillerde gsterilen ok ynnde Vs ebeke
gerilimi fazrnden her zaman ndedir.

SLNDRK

ROTORLU

SENKRON

MAKNEDE

BAINTILARININ IKARTILMASI
2

MOMENT

VE

Bu bantlar karabilmek iin endktif ykl senkron motor incelenecektir. Stator sarg
direncinin deeri senkron reaktansn yannda ok kk olduundan ihmal edilecektir. Bu hal
iin fazr diyagram aadaki ekilde elde edilir.

ekil 1. Endktif yk akm ile alan senkron motorun Rs=0 iin fazr diyagram
ekilde OC apl ember (Vs); A ve B u noktalarndan geer ve bu u noktalarn oluturduu
alar ap gren evre alar olduundan 90dir.
CBD dik geninde; cos
OBC dik geninde; sin

CB
ve buradan CB X s I s cos (1)
Xs Is

CB
ve buradan CB Vs sin (2)
Vs

(1) ve (2) eitliklerinden;

X s I s cos Vs sin

(3) bulunur.

OAD dik geninde; cos

OA
ve buradan OA E fd cos
E fd

OAC dik geninde; cos

OA
ve buradan
Vs

(5)

(4) ve (5) eitliklerinden;

E fd cos Vs cos (6) bulunur.

(3) nolu denklemden;

(4)

cos
3

Vs sin
Vs cos (7) bulunur. Bu denklemin her iki yan 3Is ile arplrsa;
Xs Is

Vs E fd
sin 3Vs I s cos
Xs

Pw 3

Vs E fd
sin (8) bulunur.
Xs

Ayrca ortalama moment ifadesi Te

Pw
olduundan ve r s olduundan, ortalama
r

momentin yk as cinsinden deeri;

Te 3

Vs E fd
sin (9) olur.
X s s

(9) nolu denklemde; Xs ve s deerleri sabit olduundan ve byk gl ebekeye bal

makineye uygulanan Vs gerilimi de deimeyeceinden, senkron makinenin momenti, Efd ya
da buna ilikin uyarma akm ve yk as nn sins ile doru orantl olarak deiir. Ayrca
hareket gerilimi Efd byk snrlar arasnda deiim gstermez, bu durumda bu
aklamalardan; ortalama moment ve aktif gcn esas olarak yk as nn sins ile
deitiini sylemek mmkndr.
Senkron makinelerde ; sfrdan /2ye kadar deiik deerleri alabilir. Yk as nn
/2den byk deerler almas halinde senkron makine kararl olarak almaz. Buradan
sinnn sfr ile bir arasnda deiecei anlalr.
Sonu olarak; bir senkron makinenin moment ve gc, yk asnn sins ile orantldr ve
nn ayarlanmas ile kontrol edilirler.

ekil 2. Yk asnn deiim erisi

SENKRON MAKNADA AKTF VE REAKTF G AYARI

Bu blmde, senkron makinenin, yalnz bana bir yk zerine almas, baka bir senkron
makine veya bir alternatif akm ebekesi ile paralel almas durumlarnda aktif ve reaktif
gcnn nasl kontrol edilebilecei zerinde durulacaktr. Konu zellikle enerji retim
merkezlerinde alan senkron makinelerin kontrol bakmndan nemlidir.
a) Yalnz bana bir yk zerine alan senkron generatrn aktif ve reaktif g ayar:
Generatr alma iin senkron makinenin bir fazna ilikin edeer devresini izelim ve k
ularna R, L, C elemanlarndan oluan pasif bir yk balayalm.

ekil 3. Bir yk zerine alan senkron generatrn edeer devresi

ekilden;
Vs R s Is jX s Is E fd Zs Is E fd
Vs Vy 0

1
Vy R y I s j s L y

s C y

Is

ve buradan;
Is

E fd

1
R y j X s s L y

sCy

olarak bulunur. Yke verilen aktif ve reaktif gler;

Pw 3Vs I s cos
Pdw 3Vs I s sin

eklinde ifade edilir. Burada (+) iareti kapasitif generatr, (-) iareti endktif generatr
ifade eder.

Alc gerilimi genelde sabit olduundan (Vs = sbt.) aktif ve reaktif g ayarnda yk akm
Isin deiiminden faydalanlr. Yk akmnn ayar ise E fd gerilimi ya da bunu oluturan
uyarma akmnn ayar ile yaplr. Bilindii gibi as, s sabit olduundan ykn cinsine
baldr, makine parametrelerinden bamszdr.
Bir senkron generatrn, hz, uyarma akm ve d g as nin sabit olmas durumunda,
yk akmna bal olarak u geriliminin deiimini gsteren eriye yk karakteristii denir.

ekil 4. Senkron generatrn u geriliminin yk akm ile deiim erileri

ekilde gsterilen karakteristikler birer elips yay parasdr ve daha nce generatr iin
izilen fazr diyagramlarndan alnan sonular ile uyumludur. Gerekten endktif yk
akmlarnda, stator amper sarmlar rotor amper sarmlarn zayflattndan, makinenin toplan
alan azalr ve belli bir uyarma akmnda u gerilimi yk akm ile azalr. Kapasitif almada
ise, stator akm amper sarm, uyarma amper sarmn destekler ve yine belli bir uyarma
akm iin u gerilimi yk akm ile artar.
Yk akm deerinin ayar, yk elemanlarnn deerlerinin ve E fd gerilimi veya buna ilikin
uyarma akmnn ayar ile yaplr. asnn deeri ise yk elemanlar ile ayarlanr.

b) ebekeye paralel bal alan senkron makinenin aktif ve reaktif g ayar:

ebekenin g gereksinimine gre ya tek bir generatr kk glerde yeterli olur ya da

byk glerde birden fazla generatr paralel balanarak ebekeyi besler. Burada ebeke, i
empedans ihmal edilebilecek kadar kk, sabit gerilimli ve gz nne alnan makineye gre
sonsuz gl bir kaynak anlamnda kullanlmaktadr. Senkron makine byle bir ebekeye
bal olduundan, u gerilimi Vs sabittir. Makinenin parametreleri Rs ve Xs de sabittir.
Dolaysyla aktif ve reaktif g ayarnda E fd ve buna ilikin uyarma akm ile makinenin
milinden alnan ve miline verilen moment deitirilebilir.
nce ebekeye paralel bal senkron generatrn miline verilen gcn sabit olduunu ve
uyarma akmnn deitiini kabul ederek, endktif alma iin fazr diyagramn gz nne
alalm. Ancak RsXs olduundan Rs=0 alalm. Yani elektriksel kayplar ihmal edelim.

ekil 5. ebekeye paralel bal silindirik rotorlu senkron generatrn sabit aktif g ve
deiken uyarma akmlar iin fazr diyagramlar

nce Is1 akm ve sabit u gerilimi iin diyagram izerek OA 1=Efd1 gerilimini elde edelim. Bu
almadaki yk as 1dr. Senkron generatrn milinden ald aktif g ifadesi sabit kabul
edildiinden;
Pw 3

Vs E fd
sin = sbt.
Xs

Yani;
Efd1 sin1 = Efd2 sin2 = Efd3 sin3
ya da
A1D A 2 B A 3 C

olarak ifade edilir. Bu da 1 dey dorusunu tanmlar.

te yandan kayplar ihmal edilmi generatrn ebekeye verdii g;
Pw 3Vs I s cos s

olduundan ve Pw ve Vs sabit olduundan Iscoss de sabit olmaldr. Bu da I s akm fazr

ucunun 2 yatay dorusu zerinde gezmesini gerektirir.
imdi uyarma akmn azaltarak Efd2 gerilimini elde edelim. Buna karlk gelen Is2 fazr
omik alma blgesindedir. Uyarma akm biraz daha kltlrse Efd3 gerilimi elde edilir ve
buna karlk gelen Is3 fazr kapasitif alma blgesine geer. Yani sabit aktif gte senkron
generatrn uyarma akm deitirilirse stator akmnn faz ve genlii deimektedir.
ebekeye paralel bal olarak alan senkron generatrn, ebekeye reaktif g vermesi iin
uyarma akm arttrlr veya azaltlr. Uyarma akm arttrlrsa ebekeye endktif veya
endktif reaktif g, uyarma akm azaltlrsa, ebekeye kapasitif veya kapasitif reaktif g
verir.
Bu sefer yine aktif gcnn sabit olmas halinde, senkron motorun farkl uyarma akmlarna
karlk gelen fazr diyagramlar yine Rs = 0 iin izilirse aadaki fazr diyagram elde
edilir. Bu durumda Is akm generatr akmna gre ters fazda bulunur. V s, Efdden ndedir. Bu
nedenle Efd ucunun geometrik yeri olan 1 dey dorusu Vsin gerisinde bulunur. Isin
ucunun geometrik yeri olan 2 yatay dorusu ise Iscos0 olduundan O noktasndan izilen
yatayn st yar dzleminde bulunur.

ekil 6. Aktif gc sabit silindirik rotorlu senkron motorda deiken uyarma akmlar iin
fazr diyagramlar
Motor almada da sabit aktif g altnda, reaktif g ayar, uyarma akmnn
deitirilmesiyle salanr. Uyarma akm arttrlrsa motor ebekeden kapasitif reaktif g,
azaltlrsa endktif reaktif g eker.
imdi de ebeke ile paralel alan makinenin Pw aktif gcnn nasl kontrol edildiini
inceleyelim:
Reaktif gcn ayarlanmasnda aktif gcn uyarma akm ile deimediini grdk. Uyarma
akmnn sabit olduu makinede Efd gerilimi de sabittir. Dolaysyla aktif gc ayarlamak iin
sin ya da yk as deitirilmelidir.
Vs sonsuz byk bir ebekeyi gsterdiinden dorultusu sabittir. E fd gerilimi kutup aks (Ms,fd
ifd) tarafndan meydana getirilir, dolaysyla sabittir. Yani kutuplarn konumunu belirleyen
as, kadar deiirse kutuplarn konumu kadar kayar. Bu durumda Efd fazr de
kadar kayar. Vsin konumu sabit olduundan yk as deerini alr. (+) iareti fazrlerin
dn ynnde kaymasn, (-) iareti de fazrlerin dn ynne ters ynde kaymasn belirtir.
imdi generatrn aktif g ayarn inceleyelim:
9

ekil 7. Silindirik rotorlu senkron generatrde aktif g ayar

Fazr diyagramn sabit uyarma akm ve u gerilimi iin izelim. ekilden grld gibi
generatrn miline moment uygulanrsa rotor devir says bir an iin senkron devrin zerine
kar. Generatrde endklenen moment, tahrik makinesinin momentine eit olduu anda rotor
tekrar senkron devirde dnmeye balar.

imdi ayn dnce ile motor alma iin aktif g ayarn inceleyelim.

10

ekil 8. Silindirik rotorlu senkron motorda aktif g ayar

ekilden grld gibi senkron motor bir i tezgahna balandnda rotor devir says
senkron devrin altna der. Endklenen gerilim, Vs fazrnden yk as kadar geride kalr.
Motorun ebekeden ektii Is akm motor momentini karlar ve motor momenti rotorun
miline bal i tezgahnn momentini karlad anda rotor tekrar senkron devirde dnmeye
balar.
Sonu olarak; ebekeye paralel bal generatrn ebekeye aktif g vermesi iin generatrn
miline moment uygulanr. Bu da ok ksa bir zaman aralnda makinenin ivmelendirilmesi
demektir. rnein, ebeke ile paralel alan generatrlerin bulunduu su santrallerinde
generatr dndren su trbinlerinin su vanas alarak su miktar arttrlr ve moment
bytlerek aktif g ayar yaplr.
Senkron motorun ebekeden aktif g ekmesi iin de yine motorun miline bir moment
uygulanmas gerekir. rnein, bir i tezghna balanarak yk momentinin deitirilmesi ve

11

ok ksa zaman aralnda rotorun hznn deitirilmesi salanr ve bunun sonucunda da

kutuplarn konumunun deitirilmesi veya yk asnn ayarlanmas gerekletirilir.
SENKRON MAKNENN V KARAKTERSTKLER
ebekede aktif gle alan makinenin uyarma akm ile stator akmnn deiimini gsteren
Is=f(ifd) erilerine senkron makinenin V karakteristikleri denir. Adndan da anlald gibi
bu karakteristikler V harfine benzer. V karakteristikleri zerindeki noktalarn koordinatlar
(Is,ifd); daha nce aklanan fazr diyagramlar ile kolayca belirlenebilir.

ekil 9. Senkron motor ve generatrlerin V karakteristikleri

ekilden grld zere; uyarma akmlarnn ok kk ve ok byk deerlerinde senkron
makine kararlln kaybeder. Bundan dolay kk ve byk uyarma akmlar blgelerinde
iki ayr kararllk snr elde edilmitir.
RNEK PROBLEMLER

12

1) 50 kVA gcnde, fazlar aras gerilimi 380V, 6 kutuplu, 50Hz frekansl, yldz bal bir
senkron motorda faz bana senkron reaktans 0,8/faz, faz bana diren Rs0dr. Motorun
srtnme kayb cos=1 iken 3kVAdr.
a) Motorun bota ebekeden ektii akm,
b) cos=1 halinde fazr diyagramn,
c) yk asn,
d) cos=1 halinde endklenen gerilimi bulunuz.

a) Iso

3.103
4,5A
3.380

b) cos=1 ve Rs0

c)
50.103
75A
3.380.1
XI
0,8.75
tg s s
0, 27
Vs
220

Is

15o
d) E fd Vs2 Xs Is

220 2 0,8.75 2

228V

2) 1000 kVA gcnde, fazlar aras gerilimi 4600V olan yldz bal, fazl silindirik rotorlu
senkron generatrn faz bana direnci Rs=2/faz, faz bana reaktans Xs=20/fazdr.
Nominal yk akmnda;
a) Omik,

13

b) cos=0,75 endktif,
c) cos=0,75 kapasitif halde endklenen gerilimlerin deerlerini bulunuz.
a)

Is

1000.103
125A
3.4600

E fd

Vs R s Is 2 Xs Is 2

E fd

2656 2.125 2 20.125 2

tg

X s Is
20.125

0,86
Vs R s Is 2656 2.125

3833V

40, 7o

b)

E fd

Vs cos R s Is 2 Vs sin Xs Is 2

E fd

2656.0, 75 2.125 2 2656.0, 66 20.125 2

E fd 4808V

c)
E fd

Vs cos R s Is 2 Vs sin Xs Is 2

E fd

2656.0, 75 2.125 2 2656.0, 66 20.125 2

E fd 2363V

14