MADENCLK, Cilt 44, Say 4, Sayfa 29-38, Aralk 2005

Vol.44, No. 4, pp 29-38, December 2005

MHENDSLKTE ETK SORUNLARIN ELE VERLMES

Whistle-blowing in Engineering

Hasan GEREK (*)

ZET
Mhendislikte etik sorunlarn ele verilmesi eitli ynleriyle tartlmtr. ncelikle, konuyla ilgili terimler
hakknda bilgi verilmi ve ele verme eylemi iin gerekli koullar gz nnde bulundurulmutur. Sonra,
eleverenlerin genellikle karlatklar skntlar ve almalar gereken nlemler sunulmutur. Son olarak
da, etik sorunlarn ele verilmesiyle ilgili skntlar gidermek iin organizasyonlarn izleyebilecekleri
yaklamlardan bahsedilmitir.
Anahtar Szckler: Mhendislik Etii, Ele Verme, Eleveren.

ABSTRACT
Various aspects of whistle-blowing in engineering are discussed. Firstly, information is given on the
terms related to the subject, and necessary conditions for whistle-blowing are considered. Then, the
problems usually encountered by whistle-blowers and precautionary measures to be taken by them are
presented. Finally, the approaches that can be followed by the organizations to remedy the difficulties
caused by whistle-blowing are mentioned.
Keywords: Engineering Ethics, Whistle-blowing, Whistle-blower.

(*)

Prof. Dr., Zonguldak Karaelmas niversitesi, Mhendislik Fak., Maden Mhendislii Blm
Zonguldak, gercek@karaelmas.edu.tr

1. GR

Whistle-blowing;

Dnyann en saygn haftalk haber dergilerinden

olan Time, her yl Aralk aynn son haftasnda
yaymlanan saysnda gemi yla damgasn
vuran bir kiiyi yln kiisi olarak semeyi bir
gelenek haline getirmitir. Her ne kadar bu
kiinin, olumlu bir eyler yapm olmas ya da
sevilen biri olmas zorunluluu yoksa da, temel
lt kiinin gemi yl iinde yaptklarnn
toplumu (zellikle de Amerikan halkn) nemli
derecede etkilemi olmasdr. Time dergisi 2002
ylnda, ho bir srprizle, bayan yln kiileri
olarak semitir. Adlar Cynthia Cooper
(WorldCom irketinin saymanlk denetisi),
Coleen Rowley (FBI'da grevli avukat) ve
Sherron Watkins (Enron irketinin bakan
yardmcs) olan bu bayann sarn olmalar
dnda ok ilgin bir ortak ynleri vard:
altklar firma veya kurumdaki etik sorunlar
ele vermek iin ok byk mesleki ve kiisel
riskleri gze almlard (Lacayo ve Ripley, 2002).

te, resimleri Time dergisinin 2002 ylnn son

(ayn zamanda 2003 ylnn ilk) saysnn
kapanda yer alan bu cesur kadnn rnek
davran, yani etik sorunlarn ele verilmesi, bu
yaznn temel konusunu oluturmaktadr. Bu
kapsamda,
zgl
bir
adan
konunun
mhendislik etiindeki yeri ve nemi de ayrca
irdelenmektedir. Yazda; ncelikle, baz temel
kavramlarn tanmlar yaplmtr; sonra, etik
sorunlarn ele verilmesinde gerekli koullar
tartlm ve bu eylemi gerekletirenlerin
karlatklar zorluklara deinilmitir. Son olarak
da, etik sorunlarn ele verilmesi sonucunda
ortaya kan skntlarn giderilmesi iin firma
veya kurumlarn izlemesi gereken yaklamlar
sunulmutur.
2. ETK SORUNLARIN ELE VERLMES
Time dergisinin 2002 ylnn kiileri olarak setii
bayann kapak resminin altnda The
Whistleblowers eklinde bir tanmlama yer
almaktadr. Webster Szl, whistle-blower
terimini gizli veya rtl olan bir eyi aklayan
ya da biri aleyhine bilgi veren kimse eklinde
tanmlamaktadr (Merriam Webster, 1993).
Eylemin ise biraz daha ayrntl ve kapsaml
tanm yaplmaktadr.

iddia edilen bir suu (sahtekarlk, hrszlk

vb.), ayrmcl (rk, din, milliyet, cinsiyet vb.)
veya misillemeyi;
bir yasaya, bir dzenlemeye, bir devlet
politikasna, ahlaki deerlere, etik kurallara
veya terbiyeye aykr oluumu;
zellikle de toplumun saln ve gvenliini
tehlikeye sokan hususlar

aa kartmak ve/veya ikayet etmek amacyla

yaplan, bir kamu kuruluundaki ya da zel
sektrdeki bir kiiyle, kurumla veya rgtle
yaplan
szl
veya
yazl
iletiimdir
(Whistleblowers, 2004). Baz kaynaklar (GAP,
2004a), mahkemelerde bu amala tanklk
yapmak ve iyerindeki hatal bir davrana
katlmay reddetmek gibi davranlar da bu
eylem kapsamna almaktadr. Ayrca, aa
vurma eyleminin firma veya kurumun uygun
kanallar dndan, stlerin veya yneticilerin
aksi yndeki basklarna ramen yaplm
olmas da vurgulanmaktadr (Martin ve
Schinzinger, 2005).
Etik sorunlarn ele verilmesini tanmlayan ve
kkeni ngilizce olan whistle-blowing teriminin
tam Trke karl slk almak veya ddk
ttrmek olmakla birlikte, dilimizde bu eylemi ve
yapan tanmlayan terimler genellikle olumsuzluk
hatta aalama arm yapmaktadr (izelge
1). Gerekten de, i hayatnda etik deerlerin iyi
yerlemedii toplumlarda, etik sorunlarn ele
verilmesine ve etik sorunu eleverenlere genelde
olumsuz baklmas, toplumun bu amala
kulland szcklere yansmtr.
izelge 1'de verilen terimler arasnda, z Trke
Szlkte (Pskllolu, 1994) de yer alan
giziletimlemek ve giziletimci szckleri, belki
de sz konusu kavramlarn dilimizdeki en yakn
karlklar olmaktadr. Ancak, bu szcklerin
tanmlanmasnda yer alan ... gizli kalmas
gereken eylemi ... eklindeki aklama, aslnda
kavram olarak "gizli kalmamas gereken" etik
sorunlara uygulanabilirlik asndan eliki
yaratmaktadr. Bu nedenle, yaznn bundan
sonraki ksmlarnda; bir alan tarafndan
baka bir alann veya amirin etik veya yasal
olmayan davrannn topluma veya daha st
ynetime bildirilmesi (Fledderman, 1999) eylemi
etik sorunun ele verilmesi, bu ii yapan ise etik
sorunu eleveren eklinde adlandrlacaktr.

izelge 1. Etik sorunlarn ele verilmesiyle ilgili terimler.

whistle-blowing (eylem)
gammazlamak
ispiyonlamak: (Franszcadan) birinin gizli
ilerini, dncelerini gzleyerek, renerek, bir
kar karlnda, yetkili yerlere iletmek
(Pskllolu, 2001).
jurnal etmek: (Franszcadan) bir kimseyle ilgili
olarak yetkililere kovlama, ktleme yazs
vermek ya da bir kimseyle ilgili gizli bilgiyi
yetkililere iletmek (Pskllolu, 2001).
ihbar etmek
ele vermek
giziletimlemek: birinin gizli kalmas gereken
eylemini yetkililere, yneticilere yazl ya da
szl olarak iletmek (Pskllolu, 1994).
Batl toplumlarda, zellikle de Amerika Birleik
Devletlerinde (ABD), etik sorunlarn ele
verilmesiyle ilgili konular 1970lerden bu yana n
plana km ve bu konulara daha fazla zen
gsterilmeye balanmtr. Bu kapsamda,
aadaki rnekler ilgintir.
ABD bakannn (Richard M. Nixon) istifasyla
sonulanan Watergate Skandalnn ortaya
kartlmasnda byk rol oynayan Washington
Post gazetesi muhabirlerinden Bob Woodwarda
1972de bilgi veren ve kimlii uzun yllar gizli
tutulan Derin Grtlak (Deep Throat) tarihin en
nl elevenleri arasnda saylmaktadr (bu
kiinin, FBIn o tarihteki 2 numaral yneticisi W.
Mark Felt olduu Mays 2005te aklanmtr).
Yine ABDde, 1974 ylnda, Kerr-McGee
firmasna ait pulutonyum retim tesisindeki ok
ciddi salk ve gvenlik sorunlarn basna ele
veren Karen Silkwoodun daha sonra geirdii
kukulu bir trafik kazasnda hayatn kaybetmesi,
eleverenlerin ne gibi tehlikelerle karlaabilecei
konusunda rktc bir rnek oluturmaktadr.
alma hayatndaki etik sorunlarla ilgilenen
kamu yararna rgtler de ilk olarak 1970li
yllarda kurulmaya balanmtr. rnein;
ABDde 1977de kurulan ve kazan gtmeyen bir
sivil toplum rgt ve hukuk firmas olan GAP
(Government Accountability Project); devletin ve
irketlerin sorumlu tutulabilirlii konusunda tevik
edici almalar yapan, alma hayatndaki ifade
hrriyetini ve etik uygulamalar savunan, ele
verilen etik sorunlar hakknda dava almasna
yardmc olan, eleverenlerin kayglarnn topluma

whistle-blower (ii yapan)

gammaz
ispiyoncu (ispiyon): (Franszcadan) bir kimsenin
gizli ilerini gzleyip, dncelerini renip
yetkililere bildirerek kar salayan kimse
(Pskllolu, 2001).
jurnalc: (Franszcadan) bir kimseyi jurnal eden
(Pskllolu, 2001).
ihbarc (muhbir)
eleveren, eleverici
giziletimci: birinin gizli kalmas gereken eylemini
yetkililere,
yneticilere
bildiren
kimse
(Pskllolu, 1994).
duyurulmasn
salayan
ve
eleverenlerin
korunmasyla ilgili yasalar zerine politikalar,
reformlar gelitiren bir rgttr (GAP, 2004b).
Mhendislik etii asndan bir kilometre ta
saylabilecek Challenger Facias ise 1986
ylnda meydana gelmitir. Bilindii gibi, 28 Ocak
1986
gn
Uzay
Mekii
Challengern
frlatlmasndan 73 saniye sonra infilak etmesi
tm dnyay aknla uratmtr. Daha sonra,
kazay aratrmak zere kurulan soruturma
komisyonuna ifade vererek, kazann mhendislik
etiine aykr kararlar alnmas sonucunda
meydana geldiinin ortaya kartlmasnda byk
rol oynayan Roger Boisjoly (kat yakt roketlerini
reten Morton-Thiokol firmasnn bir alan),
mhendis kkenli bir eleverendir. Mhendislik
etii ile ilgili hemen hemen tm kaynaklarda, bu
olaya atfta bulunulmaktadr (Harris vd., 1999;
Fledderman, 1999; Martin ve Schinzinger, 2005).
Bir kimsenin, halen veya daha nce alt
firma/kurum yneticilerinin sebep olduu zarar
veya yolsuzluklarla ilgili nesrmleri yazl ya da
grsel basna vermesinden kaynaklanan arpc
haberler gnmzde ok yaygndr. Mhendisler,
toplumun saln ve gvenliini koruma
grevini stlendikleri iin, bu deerlere zarar
verecek davran ve giriimleri ele verme
zorunluluunu hissedebilirler. Mhendislerin her
ne kadar iverene kar gvenilir ve sadk olma
zorunluluklar varsa da, altklar firma veya
kurumlarn bnyesindeki yanl davranlar
aa vurmak ve yetkililerden bu konuda uygun
nlemlerin alnmasn beklemek haklar da
vardr.

Konunun iyice anlalabilmesi iin, ncelikle, etik

sorunlarn ele verili ekilleri zerinde durmakta
yarar vardr. Fledderman (1999), aada
zetlenen trleri tanmlamaktadr:
eriden ele verme, alann etik sorunu kendi
amirinin daha stndeki yneticilere bildirmesidir.
Bazen, alan tm ynetim kademelerini
atlayarak ve allm kanallarn dnda,
kuruluun en st yneticisine veya ynetim
kuruluna da gidebilir. Ne ekilde olursa olsun,
iten ele verme firma veya kurumun iinde kalr.
Darya ele verme, alann etik sorunu yazl
veya grsel basna ya da ilgili (adli) makamlara
bildirmesidir.
Aslnda, her iki trn de sadakatsizlik olarak
alglanma eilimi varsa da, genellikle sorunu
darya aklamann, firmann veya kurumun
iinde tutmaktan daha sakncal olduu
dnlr. Bu, biraz da kol krlr, yen iinde
kalr geleneinin sonucudur.
Bu arada, eleverenin kimliini akland ve
anonim yani adsz olduu durumlarn da
birbirinden farkll vurgulanmaldr. Kimlik
gizlemeden yaplan ele verme durumunda,
alan yapt sulamalarn arkasnda durmakta
ve nesrmlerinin neden olaca her trl
irdelemeye hazr olmaktadr. Dier taraftan,
anonim ele verme, alann ikayetini yaparken
kimliini gizli tutmasyla olur. Bu; st yneticilere,
polise veya savcla isim vermeden (imzasz)
yazlan mektuplar ve kendini tantmadan edilen
telefonlarla olabilir. Gnmzde bunlara kimliin
gizlendii elektronik posta mesajlar veya web
siteleri da eklenmitir. Benzer ekilde, alan
isminin
yaymlanmasna
veya
kimliinin
aklanmasna izin vermeden yazl ya da grsel
basna aklamalarda bulunabilir.
rnek verilecek olursa; Cynthia Cooper, Coleen
Rowley ve Sherron Watkinsin eylemleri ieriden
ele verme; Karen Silkwood ve Roger Boisjoly
tarafndan yaplanlar darya ele verme; Derin
Grtlakn yapt ise bir anonim ele verme
eklidir.
Etik sorunlarn ele verilmesi, bir firmada veya
kurumda alanlarn karlkl gveni ve uyumu
asndan ok olumsuz sonular dourabilir.
Durum, spor karlamalarna atfta bulunan bir
benzetme ile daha iyi aklanabilir:

Eer sz edilen ddk alma eylemi bir

karlama srasnda yaplm olsayd ve oyun,
kurallarn inendii iin hakem tarafndan deil
de, sizin bir takm arkadanz tarafndan ve
aleyhinize durdurulsayd, ancak benzer bir etki
yaratabilirdi. Spor karlamalarnda, bu tr bir
ddk alma, her ne kadar centilmence olursa
olsun, sadakatsizce yaplm saylr. Benzer
ekilde, alma hayatndaki ele verme de,
firmaya/kuruma ve i arkadalarna kar
yaplm son derece sadakatsiz bir davran
olarak kabul edilir (Fledderman, 1999).
3. GEREKL KOULLAR
Mhendisler, doal olarak, meslek yaamlar
srasnda yasal veya etik olmayan eitli
davranlarla karlaabilirler. Bu balamda, Etik
sorunlar ne zaman ele verilmelidir? sorusunun
yant ok nemlidir. TMMOB Mesleki Davran
lkeleri bu konuda u sorumluluu getirmitir:
Mhendisler ve mimarlar; kendilerinden istenen
iin toplum ve doa iin ciddi bir tehlike
yarataca sonucuna varrlarsa ve bu konudaki
mesleki yarglar hizmet verilen gerek ve tzel
kiiler tarafndan dikkate alnmyorsa, onlarn
talimatlarna kaytsz artsz uymay reddederler;
bu durumun, kendilerine hizmet verilenleri
uyarmak, gerektiinde meslek rgtlerini ve hatta
kamu oyunu bilgilendirmek gibi hak ve
ykmllkler getirdiini dikkate alrlar (TMMOB,
2004).
ncelikle, ele verebileceimiz ve ele vermemiz
gereken durumlarn ayrmn yapmak gerekir.
Fleddermana (1999) gre; ancak aadaki drt
koulun yerine gelmesi durumunda ele verme
giriiminde bulunulmaldr.
1. Zorunluluk: Ele verme ile ak ve nemli bir
zarar nlenebilmelidir. Topluma aklama yapp
yapmama konusunda alann nicelik ve nitelik
duygusunun olmas gerekir. Her ey hakknda
deil, yalnzca nemli hususlarda ihbarlar
yaplmaldr. te yandan, ufak ama ok sayda
ve sistematik yolsuzluklar varsa, bunlarn
zamanla birikerek ok nemli sorunlara yol
aabilecei de unutulmamaldr.
2. Yaknlk: Eleveren, etik sorun hakknda bilgi
vermek zere ok ak bir konumda olmaldr.
Dedikodu veya duyumlar zerine hareket etmek
doru deildir. Hatal davran veya uygulama
hakknda etkin bir ekilde ikayette bulunabilmek

iin birinci elden veya ok gvenilir bilgilere ve

belgelere sahip olmak gerekir. Ayrca, eleverenin
konu hakknda gereki bir deerlendirme
yapabilecek dzeyde mesleki yetkinlie sahip
olmas gerektii de unutulmamaldr. Bilindii
gibi, mhendislik etik kurallarndan biri de
mhendisin yalnzca yeterli olduu alanlardaki
ileri kabul etme zorunluluudur. Bu nedenle,
gerekten hatal bir davrann olup olmadna
karar vermek iin de bu ilke uygulanmaldr.
3. Yetenek / Olanak: Eleverenin zararl davran
veya etik olmayan uygulamay durdurmak iin
kabul edilebilir bir baar ansnn olmas gerekir.
Aksi taktirde, ikayetin gerekli nlemi alacak
veya sorunu ortadan kaldracak makamlara
kadar ulamasn salayacak olanaklar yoksa,
kiinin kariyerini ve ailesinin parasal gvenliini
tehlikeye atmas gereksizdir.
4. Son are: Ele verme, son are olarak
dnlmelidir. Sizden daha yetkin ve olaya
daha yakn kimselerin bulunmamas durumunda,
firma veya kurum iinde tm dier yollarn
denendii ve sonu vermedii zaman, ele verme
kanlmaz olur.
Bu drt koul, etik sorunun ele verilmesinin ne
zaman ahlak asndan kabul edilebileceini bize
syler. Dier taraftan, Bir mhendis, etik bir
sorunu ne zaman ahlak asndan ele vermek
zorundadr? sorusunun yant da nemlidir.
Buna gre, u iki lt bize yardmc olabilir
(Fledderman, 1999):

Hatal bir davrann farknda olduumuz ve

yukardaki drt koulun da yerine geldii
durumda, olayn yeterince nemli olduunu
dndmz zaman, etik sorunu ele
verebiliriz.
Yukardaki drt koulun salanmasna ek
olarak, yanlln srmesi birisi iin yakn ve
ak bir tehlike oluturuyorsa, etik sorunu
mutlaka ele vermeliyiz.

Ele verme giriiminde bulunmadan nce,

bireylerin ok etkili bir ekilde i gzlem ve fikir
deerlendirmesi yapmas gerekir. zellikle,
eleverenin bu yola ba vurmadan nce, kendisini
bu yola sevk eden drtlerini ve duygularn iyi
deerlendirmeye almas yerinde olacaktr.
Unutulmamaldr ki toplumun yarar iin yaplan
ele vermeler kabul edilebilir hatta desteklenirse
de i arkadandan, amirinden veya alt
firmadan/kurumdan alma gibi bir neden asla
kabul edilemez. Ayrca, son yllarda moda olan,

ileride o konuda kitap yazmak veya sylevler

vermek yoluyla maddi kazanlar elde etmek
umuduyla ele verme de artk toplumca ho
grlmemektedir (Fledderman, 1999).
4. ELEVERENLERN KARILATII
SIKINTILAR VE NLEMLER
veren asndan baklrsa, ele verilmi olmak
ok olumsuz bir konumdur. Bu yzden,
alanlarn
etik
sorunlar
ele
verme
zorunluluunda kalmamas salanmaldr. Yanl
bir davrann topluma aklanmas firma/kurum
asndan olumsuz bir grnt oluturacak,
organizasyonun geleceini etkileyecektir. Bu
zararn mutlaka nlenmesi gerekir.
Etik sorunlarn ele verildii firmalarn tipik
yaklam, bu davrann ve ondan kaynaklanan
firma ii kt grntnn nne gemek iin
eleverenlerin iine son vermektir. Bu ekilde, bir
tala
iki
ku
vurulmaktadr:
eleveren
cezalandrlmaktadr ve dier alanlara gzda
verilmektedir. Byle bir yaklam, hem etkili
deildir hem de etik adan kabul edilemez.
verenler ya da yneticilerin eleverenlere kar
uyguladklar tipik misilleme ve alma
yaklamlarn bilmekte yarar vardr. GAP
(2004c)
bu
yaklamlar
u
ekilde
zetlemektedir:
1. Dikkatin eleverenlere ekilmesi: Bu tipik
misilleme stratejisinde, iveren veya kusurlular
eleverenin mesaj yerine kendisini tartma
konusu
yapmaya
alrlar.
Eleverenin
gdlerine,
gvenilebilirliine,
mesleki
yetkinliine ve hatta zel yaamna saldrlarak,
ortaya att sorunlar geri plana itecek hemen
her ey kullanlr ve asl etik sorun gizlenmeye
allr.
2. Zayf bir sicil / gemi retmek: Etik olmayan
uygulamalar alkanlk haline getiren iverenler
ya da yneticiler, elevereni kronik sorunlu bir
alan olarak damgalamak zere kaytlar
oluturmak iin bazen aylar veya yllar harcarlar.
Yetersiz veya sorunlu baarm yanstan, gerek
veya uydurma olaylar hakknda i yazmalar
biriktirilmeye balanr. Daha nce kusursuz sicil
alm olan eleverenler, zamanla stlerinden
dk sicil notu almaya balarlar.
3. Tehditle sessizlie zorlamak: Bu taktik
genellikle, Bir daha bu ehirde veya sektrde

alamazsn! trnde tehditlerle kendini

gsterir. Beyanat verme yasa gerekesi
kullanlarak ve iine son verme tehditleriyle,
eleverenin aklama yapmas dolayl olarak
engellenir.
4. Yalnz brakmak veya aalamak: Bir baka
misilleme
yaklam,
elevereni
alma
arkadalarndan ayrarak bir rnek oluturmaktr.
Bu yolla, eleverenin etkili bir ele verme eylemini
gerekletirmesi
iin
gerekli
olan
bilgi
kaynaklarndan da uzaklatrlmas salanabilir.
Ayrca, iverenler veya yneticiler, eleverene
aalayc grevler de verebilirler. Bu tr
taktikler,
eleverenin
baz
grevlerinden
alnmasyla, bazen de iine son verme
hazrlklarna dnebilir.
5. Baarszla zemin hazrlamak: Yaygn
uygulanan dier bir misilleme taktii ise,
eleverene altndan kalkamayaca grev yk ve
sorumluluklar vererek, baarszlna zemin
hazrlamaktr. Benzer bir art niyetli yaklam da,
elevereni ikayet ettii sorunu zmekle
grevlendirmek ama baarl olmas iin gerekli
yetkileri, kaynaklar ve destei ona vermemek
eklinde olmaktadr.
6. Dava etmek: Etik sorunlar eleverenlerin en
ok karlatklar misilleme, sorunu aa
kartmak iin kullanlan kantlarn alnd
veya yasal olmayan yollardan elde edildii
ynnde yaplan sulamalar ve dava etme
tehditleridir.
7. Kariyeri yok etmek: Eleverenlerin, yeniden
yaplanma gibi szde nedenlerle iten
kartlmas, aykr grevlere verilmesi veya her
trl atanma taleplerinin geri evrilmesi de
yaygn yldrma taktiklerindendir. Bazen, iten
kartlmalar
yeterli
grlmeyerek,
kendi
dallarnda bir daha alma olana bulmamalar
iin (olumsuz referans vermek, dier iverenleri
etkilemek vb. eklinde) giriimlerde bulunulur.
Hi kimsenin, etik adan sorgulanabilir bir
eylemi nlemeye almas nedeniyle, kimseyi
madur etmeye hakk yoktur. Nitekim, baz bat
lkelerinde bu amala eleverenleri koruyucu
yasal dzenlemeler yaplmtr. rnein; ABDde
1978, 1989 ve 1994te elevereni koruma amal
federal yasalar (Whistleblower Protection Act)
kartlmtr. Michigan eyaleti, 1981de byle bir
yasa kartarak, eyaletler baznda, bu adan bir
ilki gerekletirmitir (Harris vd., 1999). Yasann
evirisi yaklak olarak yledir:

zel sektrdeki herhangi bir alan, yetkili

makamlara yapt; federal, eyalete ait veya yerel
yasalar ihlali ileri sren ikayeti nedeniyle
iinden kovulur veya yaptrmlara maruz
braklrsa, haksz misilleme gerekesiyle eyalet
mahkemesinde dava aabilir. Eer iveren,
alanna kar davrannn geerli ve yasal
personel uygulamalar veya geerli i gerekeleri
nedeniyle olduunu gsteremezse, mahkeme
alana; gemi cretlerinin denmesine, iine
yeniden alnmasna, mahkeme ve avukat
cretlerinin denmesine karar verebilir. verene
ayrca 500 dolara kadar da para cezas da
verilebilir .. Michigandaki tm iverenler bu
yeni yasann duyurusunu iyerlerine asmak
zorundadr (Harris vd., 1999).
Buna benzer yasal dzenlemeler olmadan
yolsuzluklarla, etik olamayan davranlarla
savamak ok zordur. Aslnda, Yeni Trk Ceza
Kanununda, baz etik sorunlarn ele verilmesini
zorunlu klan suu bildirmeme ile ilgili maddeler
de vardr.
(1) lenmekte olan bir suu yetkili makamlara
bildirmeyen kii, bir yla kadar hapis cezas ile
cezalandrlr.
(2) lenmi olmakla birlikte, sebebiyet verdii
neticelerin snrlandrlmas hala mmkn olan bir
suu yetkili makamlara bildirmeyen kii,
yukardaki fkra hkmne gre cezalandrlr .....
(TCK, 2004: Madde 278).
(1) Kamu adna soruturma ve kovuturmay
gerektiren bir suun ilendiini greviyle
balantl olarak renip de, yetkili makamlara
bildirimde bulunmay ihmal eden veya bu
hususta gecikme gsteren kamu grevlisi, alt
aydan iki yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr
..... (TCK, 2004: Madde 279).
Bu durumda, yasal adan su olmayan ama etik
adan yanl olan uygulamalarn ele verilmesi,
ancak firma veya kurumlarn benimsedikleri etik
kurallar erevesinde zlebilecektir. Bu
balamda, Kamu Grevlilerinin Etik Davran
lkeleri Hakknda Ynetmelik Taslann yetkili
makamlara bildirim ile ilgili aadaki maddesi,
kamu grevlilerine ykmllkler yannda, ok
da belirgin olmayan ve tartmaya ak, szde
bir korunma garantisi getirmektedir.
Kamu grevlileri, kt ynetim unsuru ieren, bu
ynetmelikte belirlenen etik davran ilkeleriyle
uyumlu olmayan ve yasad, uygunsuz ve ahlak

d i ve eylemlerde bulunmalar ynnde

kendilerinden talepte bulunulmas halinde veya
bu tr bir eylem ve ilemden haberdar
olduklarnda ya da grdklerinde, durumu yetkili
makamlara bildirirler.
Kamu grevlileri, ilerini yaparken karlatklar
kamu hizmetleriyle ilgili yasa d veya cezai su
niteliindeki ilem ve eylemlerle alakal her hangi
bir iddia veya pheyi, yetkili makamlara
bildirirler.
Kurum ve kurulu amirleri, makul ve iyi niyetle
ihbarda bulunan kamu grevlilerinin kimliini gizli
tutar ve kendilerine herhangi bir zarar
gelmemesini garanti eder (Kamu Grevlileri Etik
Kurulu, 2004: Madde 12)."
Dier taraftan, Yeni Trk Ceza Kanununda yer
alan ve kamu grevlilerine ynelik greve ilikin
srrn aklanmas maddesi ise bu konuda
elikili uygulamalara, hatta eleverenlerin
cezalandrlmasna yol aabilecek ekilde
yazlmtr:
Grevi nedeniyle kendisine verilen veya ayn
nedenle bilgi edindii ve gizli kalmas gereken
belgeleri, kararlar ve emirleri ve dier tebligat
aklayan veya yaynlayan veya ne suretle olursa
olsun bakalarnn bilgi edinmesini kolaylatran
kamu grevlisine, bir yldan drt yla kadar hapis
cezas verilir (TCK, 2004: Madde 258).
Eleverenlerin alma ortamnda karlat
skntlar, yalnzca iveren veya yneticilerden
kaynaklanmamaktadr. alma arkadalarnn
tutumu da bazen ok yaralayc olabilmektedir.
zellikle; etik olmayan davranla sulananlarn
tarafn tutanlarn, i huzurunun bozulmasndan
elevereni sulayanlarn, eleverenlerle birlikte
grlmekten
ekinenlerin
veya
hatal
davranlara tank olduklar halde maymun
(grmedim, duymadm ve sylemem) rollerini
oynayanlarn olabilecei unutulmamaldr. Bu
konuda en aklc yaklam, bu kiilerin
kendilerince
hakl
nedenleri
olabileceini
dnerek, ok fazla zlmemektir.

2. Yanl davran hakknda rahatsz olan baka

grg tanklarnn olup olmadn renmek iin
uyank olun ve onlar sakngan bir ekilde
aratrn.
3. Resmi olarak fikir ayrln aklamadan nce,
ilk yetkili makama giderek olayn sistem iinde
halledilme ansn aratrn. Eer aklama
yapmaya
karar
verdiyseniz,
kimliinizi
gizlemeden aklama yapmay veya anonim
kalmay m isteyeceiniz konusunda dikkatlice
dnn. Her iki stratejinin de kendine zg
skntlar vardr. Kararnz;

kantlarnzn nitelii ve niceliine,

nemli gereklerle ilgili bilgilerinizi alalama
(kamufle etme) yeteneinize,
gze almaya hazr olduunuz risklere ve
toplumun youn irdelemesine katlanmaya
istekli olup olmadnza baldr.

4. Planlarnz o ekilde yapn ki ele verdikleriniz

sizin eylemlerinize kar nlem dnsnler, siz
onlarnkine kar deil. rnein; yetkililere bilgi
aktarmnn stratejik olarak zamanlanmasna
dikkat edin.
5. dareciler ve yardmc
ilikilerinizi srdrn.

personel

ile

iyi

6. Ele verme eyleminden nce ve sonra, gelien

olaylar kayt edin. Herhangi bir yasal ilem
durumunda iverenin kaytlarnza giri hakk
olacan aklda tutarak, iinizle ilgili etkinliklerin
ve olaylarn ak ve doru kaytlarn tutmaya
aln.
7. Kayglarnza dikkati ekmeden nce, gerekli
tm
kantlar
ve
dayanaklar
belirleyin,
kopyalarn aln.
8. Yalnzlk dngsn krn; seimle greve
gelmi yetkililer, gazeteciler ve eylemciler gibi
potansiyel yandalar aratrn ve belirleyin.
9. Yetkin bir avukattan yasal grler alabilmek
iin parasal kaynak ayrn.

Ele verme eylemini akll ve bilinli bir ekilde

yapabilmek iin nerilen 12 hayatta kalma
stratejisi aada sralanmtr (GAP, 2004d):

10.
Sulamalarnz
ilginletirmek
veya
glendirmek iin hayal rn unsurlar
eklememeye dikkat edin.

1. Geriye dn olmayan admlar atmadan

nce, ele verme kararnz hakknda aileniz ve
yakn arkadalarnzla grn.

11. Ele verme giriimlerinizi, iverenin deil de

yalnzca kendinize ait zaman ve kaynaklarla
yapn.

12. Yetkililerle alrken eletirel ve alayc

tavrlar taknmayn.
5. SORUNU NLEYC YAKLAIMLAR
Bir firmada veya kurumda, etik sorunlarn ele
verilmesi nedeniyle ortaya kabilecek skntlar
zmek iin balca drt yol vardr (Fledderman,
1999):
1. Her eyden nce, organizasyonda gl bir
etik kltr olumaldr. Bu, en st dzeydeki
yneticiden en alt kademedeki alana kadar,
her seviyede etik kurallara ak bir ballkla
mmkndr. Tm alanlarn zorunlu bir etik
eitimi almas salanmaldr. Tm yneticiler,
etik konularda alanlara rnek olmaldrlar.
2. Organizasyonda tm iletiim hatlar ak
olmaldr. Ak kap politikas ad verilen bu
yaklam, dzeltilmesi gereken bir durum
olduunu dnen alanlara, kayglarn
iletmek iin kolaylk salar.
3. Tm alanlarn, kayglarn dile getirmek iin
st dzey yneticilere anlaml eriim olanaklar
olmaldr. Lafta kalmayan eriim olana,
eleverene kar misilleme veya ayrmclk
yaplmayaca garantisini de birlikte getirmelidir.
Aslnda, ne kmay gze alan alanlar, kendi
firma veya kurumlarndaki etik davran
gelitirmek iin yaptklar bu giriimden dolay,
gerekirse, dllendirilmelidirler.
4.
Ayrca,
tm
yanllklarn
ortadan
kaldrlmasna imkan olmad gerei kabul
edilmelidir. ok gl etik kltrne sahip
organizasyonlarda bile, arada srada etik
olmayan davranlarda bulunanlar veya bu
ynde ayartlanlar olabilir; bunun kanlmaz
olduunu kabul etmek, srarla aksini ileri
srmekten daha aklcdr. Ynetim tarafndan,
gerektiinde topluma ak olarak, hatay kabul
etme istemi olmaldr. Bu olgunluu gstermek,
byle bir erdemli davranta bulunabilmek,
yneticilik vasflarndan biri olmaldr.
Yukarda ksaca zetlenen bu tutumlar, tm
alanlarn etik davranmas ve gerektiinde de
etik sorunlar ele verebilmesi iin gerekli ortam
salayacaktr.
Ayrca, bir firma/kurum bnyesinde oluturulan
etik kurulda grev yapan bireylerin, gemiteki
ya da mevcut davranlarnn, uygulamalarnn

veya kiisel ilikilerinin etik adan sorunlu

olmasnn, kurula ba vurmay dnen
eleverenleri olumsuz ynde etkileyebilecei
unutulmamaldr. Byle bir durumda, ele verme
eyleminin doru ve nesnel bir ekilde
deerlendirilmesi
konusunda
kukularn
olumas kanlmazdr. Bu nedenle, etik
kurullarnn oluumuna zen gsterilmesi gerekir.
Dilimizde, fincanc katrlarn rktenler veya
ie omak sokanlar eklinde deyimlerle
tanmlanan eleverenlerin, amur at izi kalsn
drtsyle hareket eden kt niyetli insanlardan
ayrt edilmesi ok zenli, bir o kadar da zor bir
uratr. Yeni Trk Ceza Kanunu'nda yer alan,
aadaki iftira veya su uydurma ile ilgili
maddeler bu konuda caydrc olabilecektir.
(1) Yetkili makamlara ihbar veya ikayette
bulunarak ya da basn ve yayn yoluyla,
ilemediini bildii halde, hakknda soruturma
ve kovuturma balatlmasn ya da idari bir
yaptrm uygulanmasn salamak iin, bir
kimseye hukuka aykr bir fiil isnat eden kii, bir
yldan drt yla kadar hapis cezas ile
cezalandrlr.
(2) Fiilin maddi eser ve delillerini uydurarak
iftirada bulunulmas halinde, ceza yar orannda
artrlr ..... (TCK, 2004: Madde 267).
lenmediini bildii bir suu, yetkili makamlara
ilenmi gibi ihbar eden ya da ilenmeyen bir
suun delil veya emarelerini soruturma
yaplmasn
salayacak
biimde
uyduran
kimseye yla kadar hapis cezas verilir (TCK,
2004: Madde 271).
6. SONU
Etik sorunlarn ele verilmesi, mhendislik etiinin
ok tartmal konularndan biridir. Aslnda, doru
olarak yapldnda topluma getirecei genel
yarar ok nemli olan bu davran, salam bir
kiilik ve cesaretin eseridir. Bu kapsamda, smet
nnnn
(1884-1973)
u
nl
sz
mhendislere yol gsterici olabilir: Bir lkede
namussuzlar kadar namuslular da cesur
olmadka, o lke iin kurtulu zordur.

KAYNAKLAR
Fledderman, C. B., 1999; Engineering Ethics,
Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ, 135.
GAP, 2004a; Who is a whistleblower?,
Government
Accountability
Project,
http://www.whistleblower.org/
GAP, 2004b; About GAP, Government
Accountability Project, http://www.whistleblower.
org/
GAP, 2004c; Recognizing retaliation: the risks
and costs of whistle blowing, Government
Accountability Project, http://www.whistleblower.
org/
GAP, 2004d; Blowing the whistle wisely: 12
survival strategies, Government Accountability
Project, http://www.whistleblower.org/
Harris, Jr., C.E., Pritchard, M.S. ve Rabins, M.J.,
1999; Engineering Ethics - Concepts and
Cases, 2nd edn., Wadsworth Publishing
Company, Scarborough, Ontario, 377.
Kamu Grevlileri Etik Kurulu, 2004; Kamu
Grevlilerinin Etik Davran lkeleri Hakknda
Ynetmelik Tasla, http://www.basbakanlk.gov.tr
Lacayo, R. ve Ripley, A., 2002; Persons of the
year: Cynthia Cooper, Coleen Rowley and
Sherron Watkins, Time, 160, (27), 36-39.
Martin, M.W. ve Schinzinger, R., 2005; Ethics in
Engineering, 4th edn., McGraw-Hill, New York,
339.
Merriam-Webster, 1993; Merriam Webster's
Collegiate Dictionary, 10th edn., MerriamWebster, Inc., Springfield, Mass., 1345.
Pskllolu, A., 1994; z Trke Szlk, 11.
bask, Arkada Yaynlar, Ankara, 600.
Pskllolu, A., 2001; Trkedeki Yabanc
Szckler Szl, 2. bask, Arkada Yaynlar,
Ankara, 500.
TCK, 2004; Yeni Trk Ceza Kanunu, Yeni Gn
Haber Ajans San. ve Yaynclk A, stanbul,
126.
TMMOB, 2004; TMMOB mesleki davran
ilkeleri. Madencilik Blteni, (70), 16-17.

Whistleblowers, 2004; Blowing-the-Whistle,

http://www.whistleblowing.org/