MAKALE

Yeralt Maden Ocaklarnda Havalandrma Kriterleri

Burak OLGUN

Solution Home Biliim Teknolojileri ve

Danmanlk Hizmetleri
stanbul
info@solutionhome.net

Serdar GLTEK

r. Gr.
stanbul niversitesi, Teknik Bilimler
Meslek Yksekokulu
stanbul
sgultek@istanbul.edu.tr

Hseyin BULGURCU

Do. Dr.
Balkesir niversitesi, Makine Mhendislii
Blm Enerji Anabilim Dal
Balkesir
bhuseyin@balikesir.edu.tr

ZET

Yeralt maden ocaklarnn iletilmesinde havalandrma; gerek alan personelin salkl alma koullarnda bulunmalar gerek de alan makinelerin gvenli almalar iin yaplan en
nemli ilemdir. Ocaklarda; sala uygun solunabilir hava salanmas, ortamdaki patlama riskinin ve solunabilir toz konsantrasyonunun kontrol altnda tutulmas, kullanlan alma yntemi
asndan alanlarn fiziki faaliyetleri dikkate alnarak alma artlarna uygun hava zelliklerinin salanmas ve bu durumun srdrlebilmesi iin srekli havalandrma yaplmas zorunludur. Havalandrma ilemi yeraltnda; alma ortam gvenlii iin ocak scakln optimum
seviyeye ayarlamak, CO2, CO, H2, H2S, SO2, NxOy, CH4 gibi zararl gazlarn konsantrasyonunu
ynetmeliklerle belirlenmi deerler altnda tutmak ve ocaktan tahliye etmek, alan personel
ve makineler iin gereken oksijeni temin etmek iin yaplmaktadr.
Bu almada, Trkiyede maden ocaklarnn iletilmesi srasnda ortam havalandrmas iin
asgari gereklilikler ve uygulamadaki duruma deinilmi, havalandrma hesaplarna ilikin metodoloji irdelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Madenlerde Havalandrma, Maden Ocaklarnda Zararl Gazlar, Yeralt Madenlerinde Solunabilir Hava.

ABSTRACT

Ventilation is the most important process in mines in order to provide adequate air to employees
essential for occupational health and also enable reliable operation of machinery and equipment. Continuous ventilation is required to provide breathable air, to control explosion risk and
breathable dust concentration, to provide in air within the context of employees physical conditions. Ventilation is done in order to adjust temperature of work environment at optimum level, to
adjust and dilute concentration of hazardous gases such as CO2, CO, H2, H2S, SO2, NxOy, CH4 as
required by regulations and discharge these gases from mine environment. It is done also provide
oxygen both for employees and machinery.
In this study, minimum regulatory requirements for ventilation of mines in Trkiye and situation
of practice have been mentioned and methodology for ventilation calculation is discussed.
Keywords: Ventilation Network Of Mining, Breathable Air In Mines, Hazardous Gases In Mines.
Geli Tarihi :12.10.2014
Kabul Tarihi : 02.02.2015

Olgun, B., Gltek, S., Bulgurcu, H., Yeralt Maden Ocaklarnda Havalandrma Kriterleri, Teskon 2015 Bildiriler Kitab, s. 357-370, 2015.

70

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

1. GR
nsanln douundan bu yana nemli bir yere sahip
olan madencilik; toplumlarn endstriyel anlamda
gelimiliinin de bir gstergesidir. Gnmzde de;
enerjinin politik bir g olarak ortaya kt dnya
politikasnda petrol, doal gaz, kmr gibi doal
kaynaklar ve bu kaynaklarn kullanma sunulmas
byk nem tamaktadr.
Gnmzde dnya maden retiminin yaklak %70i
ak iletmecilik yntemleriyle yaplmaktadr. Ak
ocak iletmecilii, iletilmesi ekonomik olarak uygun bulunan maden yataklarnn, mostra verenlerinin
dorudan kazlarak retilmesi ya da zerini kaplayan
rt tabakasnn alnarak almas ve sonrasnda cevherin retilmesi eklinde yaplan iletme yntemi
olarak tanmlanmaktadr. Metalik cevherlerin yars,
kmrn 1/3 ve metal d yap malzemelerinin
tamam ak ocak iletmecilii ile retilmektedir.
Ancak maden yaps ve rezervi dikkate alndnda,
madenin yzeye yaknl da deerlendirilerek yeralt madencilii de uygulanan bir dier maden karma
yntemidir. Bu uygulama, yeraltnda alan tneller
zincirinde yapldndan toprak katmann jeolojik
yapsna gre dier yntemlerden ok daha fazla i
gc ve emek youn alma gerektiren bir faaliyet
olup; yer altnda alan iilerin asgari yaam koullarnn salanmas da byk nem arz etmektedir.
Yeralt kmr iletmelerinde gemite de olan ve son
yllarda st ste meydana gelen grizu patlamalar birok iinin hayatn kaybetmesiyle sonulanm ve
madenlerde i sal ve gvenliinde havalandrmaya verilmesi gereken nemi hatrlatmtr.
Yeralt maden ocaklarnda bulunan kuyu, galeri,
taban yolu, ayak gibi aklklara yeteri kadar temiz
hava verilmesi ve verilen havann kontrolnn salanmas, patlayc gaz oranlarnn kabul edilebilir deerlerde tutulmas, hava hzn kontrol altnda tutarak
ocak yangnlarnn nlenmesi havalandrmann temel amacdr. Bu amalar yerine getirirken maliyeti
en azda tutmak da gerekmektedir. retim ilerledike ocakta bulunan aklklar deiecek, yeni havalandrma hesaplamalar yapmak gerekecektir. Hava
ak ynleri, hz, dal periyodik olarak llmeli,

MAKALE

yeni alan aklklar nedeniyle oluan hava ebekesindeki kayplar yeniden hesap edilerek, vantilatr
karakteristiklerinin kontrol gerekli hallerde kanat
ayarlarnn yaplarak verimlerinin ykseltilmesi ve
istenilen hava debilerinin salanmas iin havalandrma ettlerinin srekli gzden geirilmesi gerekmektedir.
Hava kaak miktarlar, ocak havasnda bulunan gaz
ve toz miktarlarnn gerek deerleri surekli kontrol
edilerek gerekli dzenlemelerin yaplmas gereklidir.
Kmr ocaklarnda kendinden yanmann nlenmesi
iin de ocak havasn kontrol altnda tutmak gerekir.
2. YERALTI MADENLERNDE
HAVALANDIRMA HTYACI
Maden havas, yeraltndaki alma alanlarn dolduran, su buhar ve gazlarn karmndan oluan ou
her zaman tozlu olan bir havadr. Yeraltndaki havann olumsuz ynde deiimi, genelde oksijen miktarnn azalmas ve karbondioksit ve dier gazlarn
artmas olarak deerlendirilir. Bu deiim, maden
havasn kirleterek ortamda yanc, boucu ve zehirli
gazlarn birikmesine yol aar. Maden havas ierisinde kirletici olarak bulunan yanc gazlar banda metan (CH4) ve trevleri olmak zere karbonmonoksit
(CO) ve hidrojen (H2) rnek olarak verilebilir. Boucu gazlar karbondinoksit (CO2), nitrojen (N2) ve metan (CH4); zehirli gazlar ise karbonmonoksit (CO),
kkrtdioksit (SO2), hidrojenslfr (H2S) ve azotun
tm oksitleri (NxOy) oluturur.
Yeralt maden havasnn kirlenme derecesi;
Cevherin ierdii gaz miktarna,
Cevherin oksijen ile reaksiyona girme potansiyeline,
Uygulanan maden karma yntemine,
alma alanna gelen havann miktarna,
Ocakta kullanlan makinelerin trne,
alma alannn boyutlarna,
baldr [1].
CH4 + Hava Patlayc ve boucu son derece
tehlikeli grizu gazn oluturur.
CO + Hava Zehirli bir gaz olan karbondioksit,
daha ok kmr madenlerinde grlmektedir. Ayn
zamanda patlayc zellii de vardr.
Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

71

MAKALE

H2S + Hava Son derece zehirli bir gaz olan hidrojenslfrn, rm yumurtaya benzeyen sert
bir kokusu vardr. Tehlikeli miktarlarda nadiren grlen hidrojen slfrn patlayc zellii de bulunmaktadr.
CO2 + N2 Madencilik sektrnde kr nefes olarak bilinen boucu bir gaz olup, maden ierisinde
%100 emisyona ulamas mmkndr.
CO + CH4 + CO2 + H2 + N2 Grizu patlamasndan sonra ortam ierisinde bulunan bu karm;
boucu, zehirli ve patlayc bir ortam oluturur.
2.1. Boucu Gazlar
2.1.1. Oksijen
Boulma, solunan havann ierisindeki oksijen yzdesine baldr. Oksijen eksiklii veya oksijen miktarndaki azalma nefes almada zorluklar yaratr. Oksijen eksiklii madenlerde, kmrn veya madenin
oksidasyon reaksiyonundan, tahkimat kerestelerinin
rmesinden, dier gazlarn ortama eklenmesinden,
yangnlardan, patlamalardan ve kontroll patlatmalardan ve ortamda alan insanlarn solunumundan
kaynaklanr.

Tablo 1den de grlecei zere, yeralt maden ocaklarnda solunum havas ierisindeki oksijen miktar
%19un altna dmemelidir. Bu seviyenin pratikte ve srekli izlenmesi kontrol lambas ile yaplr.
Lambann parlaklndaki kademeli d, ortam
havasndaki oksijen miktarndaki azalmann bir gstergesidir. %17nin altnda oksijen ieren ortamda
kullanlan emniyet lambas sner.
2.1.2. Karbondioksit
Tam yanma reaksiyonu sonucunda ya da solunum
sonrasnda verilen hava ierisinde bulunur. Havadan
ar olup renksiz ve kokusuzdur. Byk miktardaki
karbondioksit oluumuna patlama ve yangn sonrasnda rastlanmakta beraber tahkimat ahabnn rmesi de karbondioksit oluturabilir.
Karbondioksit tespitinde; en gvenilir testlerden biri
havay kireli su iinden geirmektir. Sv younlaarak st-tebeir tozu rengini alr. Dier bir tespit yntemi de kimyasal analizlerdir. Ancak pratikte yaygn
olarak kullanlan yntem, emniyet lambasndaki
parlakln kontrldr. Donuk ve duman rengi k,
ortamda en az %2 karbondioksit olduunu gsterir.

Tablo 1. Solunum Havasndaki Oksijen Miktarnn nsan Salna Etkisi [2]

Solunum havasndaki oksijen (O2 %)

nsan Salna Etkisi

21

Normal nefes alma

19

Normale yakn nefes alma (kontrol lambasnn parlakln %30 azaltr)

17

Nefes almada hzlanma ve zorlanma balangc

15

Ba dnmesi ve bulank grme

Bilin kayb

Solunumda yavalama ve bunu takiben solunum ve kalp durmas

rpnma, kaslma ve ksa srede lm

Tablo 2. Solunum Havasndaki Karbondioksit Miktarnn nsan Salna Etkisi [2]

Karbondioksit (CO2 %) ve Solunum Havas Karm

72

nsan Salna Etkisi

Karbondioksit (CO2 %)

Hava (%)

99

Hissedilir etkisi yoktur

Nefes almada zorlanma balangc

97

5-6

94-94

10

90

iddetli ac

15

85

Ksmi bilin kayb

18

82

Boulma ve lm

25

75

Ksa srede lm

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

Nefes almada hzlanma ve ba ars

%1i geen yerlerde de insanlar altrlmamaldr.

lkemizde kabul edilebilir en dk oksijen seviyesi
%19, en fazla izin verilebilen karbondioksit miktar
da %0,5dir.
2.1.3. Azot (N2)
Azotun ortamda olumasnn ana nedeni organik
maddelerin rmesi ile kontroll patlatmalardr.
kontroll patlatmalarda kullanlan patlayc maddeler ierisinde yer alan azot, reaksiyon sonucu N2 olarak ortama yaylr. Renksiz, kokusuz ve zehirsiz olan
azot; solunum havas ierisindeki oksijeni ar derecede seyrelterek boulmaya sebep olabilmektedir.
2.2. Zehirli Gazlar
Karbonmonoksit (CO)
Hidrojenslfr (H2S)
Kkrtdioksit (SO2)
Azot Oksitler (NxOy)

MAKALE

Arn: Galeri ilerlemelerinde cevher, kmr veya tata retim ve ilerleme almalarnn yneldii dikey
yzey paras.
Ayak: Yeralt iletmelerinde, maden ierisinde iki
galeri arasnda cephe halinde maden retimi yaplan
yer.
Baca: Kmr ocaklarnda kmrn kazlarak karld yer veya cevher iinde alan boluk veya kara
tumba metodu ile allan panolarda srlen klavuz
ve bayukarlar.
Baraj: Yeralt iletmelerinde yangn, su, zararl gazlar veya infilakn baka damar panolara yaylmasn,
galerilerden hava, gaz ve su geirmesini nlemek
iin yaplan szdrmaz engel. Barajlarn yapmnda
kum torbalar, kil, yap malzemeleri vb. maddeler
kullanlr.
Bayukar: Yan tata veya damar ierisinde aadan yukar doru srlen meyilli yol.

2.3. Gaz Konsantrasyonlarnn zlenmesi

Bir yeralt madeninin farkl ksmlarndaki hava
miktar ve kalitesinin srekli llerek izlenmesi ve
gerekli mdahalelerin yaplabilmesi iin bilgisayarla
kontrol edilen otomatik izleme sistemleri kullanlmaktadr. Gnmzde izleme ve erken uyar sistemlerinin tm yeralt ocaklarnda kullanlmas mutlaka
gereklidir. Ocak hava miktar ve kalitesine ek olarak,
erken alglama-uyar, lme ve kontrol sistemleri tarafndan yeraltnda bulunan tm makine ve tehizat
ile koullar llmekte ve kumanda merkezinden ynetilebilmektedir.

k Havas: Ocakta kullanlp nefeslikten dar

atlan kirli hava.

3. OCAKLARDA HAVALANDIRMA
EBEKELER
Yeralt maden ocaklar eitli kesit ve uzunluktaki
birok kuyu, krkuyu, desandre, rampa, galeri, taban
yolu, bayukar, kelebe, ayak ve dier aklklardan
oluur. Bu blmlerin isimlerinden de anlalaca
zere, sektre zel terminoloji bulunmakta olup; bu
terminolojinin direkt ya da dolayl olarak havalandrma ile ilgili ksm aada zetlemektedir:

Gaz Drenaj: evredeki formasyonlarda bulunan

metan gaznn, ocak havasna karmadan nce emilmesini salamak amacyla yaplan ilem.

Akrosaj: Dik ve meyilli kuyularn dip ve balar ile

ara katlardaki manevra yerleri ve bunlarla ilgili dier
yerlerin tamam.

Degaj: Ani gaz boalmas.

Desandre: Maden ocaklarnda aadan yukarya
cevher veya kmr nakli yapmak amac ile aaya doru meyilli olarak yan ta, cevher veya kmr
iinde srlen galeri.
Doal Havalandrma: Ocakta, hava younluu farkndan oluan, doal hava ile yaplan havalandrma,
tabii havalandrma.
Galeri: Yeraltnda alan geit yolu.

Gaz ntiar: Kmr veya yan kayatan gelen ve

uzun bir sre devam eden gaz k, gaz boalmas.
Grizu: Metan gaznn hava ile belirli bir oranda karmndan oluan patlayc ve yanc (ocak gaz) gaz.
nset: Kuyunun dibinden veya herhangi bir yerinden
yaplan lam girii.
Kat: Maden ocaklarnda retim yapmaya esas tekil
edecek ekilde belirlenen ana retim seviyeleri.
Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

73

MAKALE

Kat Az: Galerilerin kuyu ile birletii yani insan,

malzeme, cevher veya kmr naklinde yatay nakliyat sistemi ile dikey nakliyat sisteminin kesitii yer.
Kzma: Kmr madenlerinde, panolarda yaplan
yetersiz havalandrma veya stoklardaki kmrlerde
kmrn veya kmr iinde bulunan piritin yava
yanmas sonucu meydana gelen snn dalmamas
sonucu kmr ssnn ykselmesi. Kmrn kzmasnn artmas sonucu yava yanma, ak alevli
yanmaya dnebilir. Buna spontane (kendiliinden)
oluan yangn denir.
Kmr Tozu nfilak: Havada sspansiyon halinde
bulunan (1 m3te 402.000 gr) kmr tozunun infilak etmesi olay. Genellikle grizu infilakndan sonra
meydana gelen ikinci patlama, grizu infilaknn etkisi
ile evrede bulunan kmr tozlarnn havaya karmas sonucu, kmr tozu infilakndan ileri gelir.
Kuyu: Yeralt iyerlerine ulamak amacyla alm
ve kesit boyutlar derinliine oranla snrl, dey ve
deye yakn balant yolu.
Mostra: Yeryznde bir madenin aa km ve
plak gz ile grlen ksm, yani maden yatann
yzeyi ile yeryznn ara kesiti.
Nefeslik: Havalandrma bacas ve kaamak yolu.
Bir kapal iletmede ocak iindeki havann ocaktan
kn veya aspiratrle emilmesini salayan kuyu,
galeri vb. ile hava k veya dn yolu.
Pano: Yeralt iletmesi uygulanan bir damarda mostra ve muayyen bir kat veya iki kat arasnda kalan iletmeye alnm damar ksm.
Rekup: Bir galeri boyutlarna sahip, fakat genellikle
daha ksa olup, dier tabakalara dik olarak srlen
balant yolu.
Seri Havalandrma: Kapal ocaklarda birden fazla
alma yerinin ard ardna, ayn hava akm ile havalandrlmas.
Taban: Maden oca ierisinde alan boluklarn
altndaki yatay veya eimli dzlem.
Taban-Tavan Galerileri: Maden yataklarnda iletme metodunu uygulamak, retim yerinde ulam,
havalandrma ve nakliyat salamak iin damar is-

74

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

tikametinde damar tabann (tavann) takip ederek

srlen galeriler.
Tali Havalandrma: Kapal iletmede ana havalandrma ebekesi dnda kalan yani normal havalandrmann ulaamad galeri, kuyu, lam vb.
yerlerin ana havalandrma ile irtibatl olarak temiz
hava tarafna kurulan ek havalandrma dzenleri ile
havalandrlmasdr. kincil havalandrma olarak da
adlandrlr. Bu tr havalandrmada tali vantilatr
(ikincil vantilatr) kullanlr.
Tali Pervane: Ocaklarda ana havalandrma vantilatryle salanan hava akm ile havalandrlmas yaplamayan alma yerlerinin havalandrlmas iin
kullanlan ikinci derece vantilatr.
ekil 1de yer alan emada, ocak ebekesinin ksmlar gsterilmektedir.
Yeralt iletmeciliinin yaplabilmesi iin ocan her
noktasna gerekli temiz havann ulatrlmas, ieride
kirlenen havann da hzl ve en ksa yoldan darya
atlmas gereklidir. Ayrca iletilen madenin yaps
gerei iletme srasnda ortaya kan zehirli ve patlayc gaz ve toz seviyesinin belirli seviyeler altnda tutulmas da nemlidir. Bu koullarn salanabilmesi,
yeter derecede ortam havalandrmasnn salanmas
ve gveni alma ortam koullarnn oluturulabilmesi iin bir ve birden fazla vantilatr kullanlabilir.
Dier taraftan vantilatrlerin altrlmas, ocak iletme masraflar arasnda nemli bir ksm oluturduundan; ocan en iyi ekilde havalandrlmas
iin doal havalandrma etkisinin iyi irdelenmesi ve
ocan butn blmlerinden geen hava miktarnn
eksiksiz olarak hesaplanmas gereklidir.
Havalandrma ile ilgili alnacak gvenlik nlemlerinin banda; alan vantilatr sistemlerinin yedekli
tutulmas, elektrik kesilmelerinde otomatik olarak
devreye giren dizel motor tahrikli vantilatrlerin kullanlmas gelmektedir. Bu durumda pervane aftnn
hzn deitirmeden gerekli ayarlamalar yapmak
iin pitch kontrol ad verilen ve pervane kanatlarnn eim asn alma srasnda deitirmeye
yarayan sistemler kullanlabilir. Ocak havalandrma
sorunlarn annda zmlenebilmesi ve iletme mali-

MAKALE

ekil 1. Maden Ocann Blmleri

yetinin minimize edilmesi iin vantilatrlerin verimi

yksek, kanat ayarl ve istenildiinde geri dndrlebilir trde olmas gerekir.
Ocaklarda karlalan yangnlarn kontrol altna
alnmas, yangn kmas halinde yangn ile mcadele srasnda ve gerek i makinelerinden kan egzoz
ve gerekse yeraltnda bulunan metan ve trevi yanc
ve patlayc gazlar ile karbonmonoksitin gvenlik snrlarnn altnda tutulmas, yeralt maden oca ebekelerinin her noktasndaki hava ak kontrol ile
mmkndr.
Gnmzde ocak havalandrma ebekelerinin tasarm ve kontrol bilgisayar destekli ebeke analiz
programlar kullanlarak yaplmaktadr. Ayrca havalandrma problemlerin zm kontrol iin kullanlan bata hava hzn len anomometre ve hava
basncn len monometre olmak zere metan, oksijen, karbonmonoksit ve dier gazlar lmeye yarayan kullanl, hassas, salam ve asgari standart

koullarn salayan gaz toz l cihazlar kullanlmaktadr.

4. HAVALANDIRMA EBEKELERNN
ZMLENMES
Bir yeralt maden ocann daha planlama aamasnda iken, havalandrma ile ilgili parametrelerin
ayrntl bir ekilde deerlendirilmesi ve projelendirmenin geree en yakn verilerle yaplmas, sonraki
aamalarda karlalabilecek sorunlar minimize etmenin ilk admn oluturur. Bu aamada yaplabilecek hatalar, retim almalarn aksatan durumlarn
domasna yol aabilir. Bu nedenle, projelendirme
aamasnda, gemesi gereken hava miktarna bal
olarak uygun galeri kesitleri, uzunluklar, desandre,
br vb. zellikleri gibi parametrelerin iyi hesaplanmas gerekmektedir [3].
Yeralt maden ocaklarna salanacak hava miktar;
alma yerlerinin sklna, almann younluuna, retim yaplan panonun koduna, kaya iletkenlik
Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

75

MAKALE

katsaysna, cevher bnyesinde bulunan zararl gaz

ve tozlarn ieriklerine baldr [4]. Ocak almalar
devam ettike ve yeni alma yerlerinin almas ile
yeraltna gnderilen hava dalm da srekli olarak
deimektedir [5].
Maden ocaklarnda, genelde hava yollar karmak
(seri ve paralel) olarak dzenlenmitir. Ayrca kaaklar, gkler ve kapatlan panolar vb. gibi durumlarn etkileri sz konusu olduundan genellikle,
cebirsel veya grafik zmlerin olanaksz olduu ya
da ok zaman alaca devreler ortaya kabilmektedir. Karmak bir ebekenin zm; zel tekniklerin
uygulanmasn ve bu amala tasarlanm bilgisayar
programlarnn kullanmn gerektirmektedir. Son
derece karmak olabilen havalandrma hesaplar,
bilgisayar ortamnda ok ksa srede yaplabilmektedir. Gnmzde ocak havalandrma ebekelerinin
tasarm ve kontrol bilgisayar destekli ebeke analiz
programlar kullanlarak yaplmaktadr [6]. Gerekli
hava dalmn salamak iin kullanlan kap, ayarl kap, baraj gibi ayarlayclarn konulaca yerlerin
tespiti, yeni alma yerlerinin mevcut sisteme ilavesi ile gerekli olan hava miktarnn hesaplanmas ve
ocak havalandrmas ile ilgili dier sorunlar ancak
havalandrma ebeke analizi yntemleri kullanlarak
zlebilmektedir [5].
4.1. Havalandrma ebekelerinin zmnde
Uygulanan Yntemler
Havalandrma ebeke analizlerin zmn mmkn klabilmek iin baz kabullerin de yaplmas zorunludur. Bu kabuller aada verilmitir [7].
Ocak havas skmazdr. Bu yzden termodinamik
bakmdan bir hacim deiiklii yoktur.
P: Bir kolun iki ucu arasndaki basn d.
R: Kolun direnci.
Q: Bir koldan geen hava miktar (m3/sn).
n: Sabit (1,7~2,3).
olmak zere;
P = R x Qn
denklemi btn ebeke kollar iin geerlidir.

76

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

(1)

Pratik uygulamalar dikkate alndn, n deerinin

deiiminden kaynakl hatann en kt etkileri bile
kabul edilebilir mertebededir [8]. Bu nedenle yaygn
olarak uygulamada n deeri n=2 olarak kullanlr.
Havalandrma ebekelerinin analizinde, ebekenin
basit veya karmak olmas durumlarna gre farkl
zm yntemleri kullanlmaktadr. Basit devre zmlerinde Edeer Diren Yntemi yeterli olmakta,
karmak ebekelerde ise analitik zm yntemlerinden yararlanlmaktadr [9].
4.1.1. Edeer Diren Yntemi
ebekenin birbirine seri ve/veya paralel halde balanm hava kollarndan, basit devrelerden olumas
durumunda edeer diren yntemi kullanlmaktadr.
Edeer diren ynteminde hesaplanan toplam diren sistemin edeer direnci olmakta ve hava miktar yardmyla toplam basn kayb belirlenmektedir.
Seri balant durumunda toplam diren:
RT = R1 + R2 + R3 + ..+ Rn

(2)

denklemi ile hesaplanr.

4.1.2. Analitik zmleme Yntemi
Analitik zmleme ynteminde Kirchoff yasalar
kullanlarak elde edilen eitlikler kullanlr. Kirchoff
yasalar, elektrik devrelerindeki diren hesaplamalar iin kullanlmakta olup; Atkinson tarafndan maden havalandrma ebekelerinin zmune de uyarlanmtr. Bu yaklama gre;
Birinci yasaya gre bir kavaa gelen ve bu kavaktan giden hava miktarnn cebirsel toplam sfrdr.
kinci yasaya gre, kollarn oluturduu kapal bir
devredeki basn dmnn cebirsel toplam sfrdr.
Daha karmak yaplarn zmlenmesinde ise deiik iterasyon teknikleri gelitirilmitir. Bu tekniklerden en yaygn olarak kullanlan ve yaklak tekrarlama yntemi olarak adlandrlan Hardy-Cross
iterasyon tekniidir. Bu zm teknii, D. R. Scott

ve F. B. Hinsley tarafndan gelitirilmitir. Bu yntemin temel noktas vardr. Bunlar:

dP
= n x R x Qn1
dQ

Atkinson Yasas : P = R x Q2 [10]

(3)
1. Kirchoff Yasas : Q = 0 (Her kavak iin)
2. Kirchoff Yasas : Q = 0 (Her kapal devre iin)

ya da tahmin deeri iin;

Her itirasyon ynteminde olduu gibi, bu iteratif zm tekniinde de her bir koldan geen hava miktarn (Qgerek) bulmak iin ncelikler bu deer tahmin
edilerek hesaba balanr. Tahmin deer ile hesap sonucunda bulunacak deer arasndaki fark DQ olmak
zere;
Qgerek = Qtahmin + Q

(4)

ekil 2de grld gibi, Qgerek ile Qtahmin arasnda

kalan erinin eimi yaklak olarak H/Qdur ve
bunun limit deeriyse dH/dQ olmaktadr. H ile Q
arasndaki ilikiyi gsteren Denklem 3deki Atkinson eitliinin trevi alnarak, yukardaki grafikte de
grlecei zere P deeri hesaplanabilir.

MAKALE

dP
n1
= n x R x Qtahmin
dQ

(4)

(5)

olacaktr. Bu deer yaklak olarak H/Q olacandan, Kirchoff yasalar da dikkate alnarak gerekli
dzenlemeler yapldnda her bir kapal devre iin;
n

Ri x Qtahmin,i
Qm =

n1
n x Ri x Qtahmin,i
i=1

(6)

dzeltme deerine ulalr. Eer bu kapal devre ierisinde doal havalandrmann etkisi ya da vantilatr bulunuyorsa; Hf vantilatr basnc, Sf vantilatr
karakteristik erisinin eimi ve DHBde doal havalandrma basnc olmak zere denklem aadaki son
halini alr.

ekil 2. Hardy-Cross terasyon Tekniinde Hava Basnc-Hava Debisi likisi

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

77

MAKALE
n

(Ri x Qtahmin,i Hf) (DHB)m

Qm =

n1
(n x Ri x Qtahmin,i
Sf)

(7)

i=1

Bu iterasyon, Q deeri belirli bir kabul deerinin

altna dene kadar tekrarlanarak geree en yakn
deere ulalr.
4.1.3. Analitik zmleme Yntemi
Bu yntemde; havalandrma ebekeleri, havayollarndan geen hava akmnn deiik akkanlar veya
elektrik akm prensibi ile gsterilme esasna gre
tasarlanmaktadr. Kullanm yok denecek kadar azalmtr.
4.2. Havalandrma ebekelerinin zmnde
Bilgisayar Kullanm [9]
Gnmze, yukarda da zetle aklanan saysal iterasyon teknikleri ile hesap yapan bilgisayar programlar ile bu hesaplar yaplmaktadr. VnetPC, VUMA,
MINEV, ClimSIM, DuctSIM gibi havalandrma
hesap programlarna ek olarak lkemizdeki kmr
madenlerinde de yaygn olarak Henningsen ve Kazemaru gibi bilgisayar programlar kullanlmaktadr.
SONU
Yeralt alma ortamnda, iletme srasnda kan bu
gazlar alanlar iin byk risk tamakla birlikte,
alanlarda kalc rahatszlklar oluturabilmekte
ve can kayplarna neden olabilmektedir. Bu yzden
maden proje ve uygulamalarnn, bir mhendislik
dal olarak maden bilim ve teknolojisine uygun ekilde yaplmasna ek olarak ulusal ve uluslararas asgari
standart artlarna uygunluun salanmas, uygulamada bu artlarn temin edilmesine ynelik gerekli
iletme faaliyetlerinin doru ve yerinde yapldnn
tespiti amac ile de etkili bir denetim mekanizmas
ile kontrol, hem gvenlik hem de iletme ekonomisinin salanmas asndan gerek bir zm olacaktr. Denetim uygulamalar sonrasnda karlalmas
muhtemel olumsuzluklar, etkili yasal yaptrmlar ile
minimize edilerek i sal ve i gvenlii kltrnn gelimesi salanacaktr. Unutulmamaldr ki; yeralt madenleri, i sal ve gvenliini ilgilendiren
konularda en yksek risklerden birini tamaktadr.

78

Tesisat Mhendislii - Say 154 - Temmuz/Austos 2016

Yaplacak zorunlu ve dzenli eitimlerde; iverenlerin ve alanlarn yeraltndaki gazlar tanmas, riskleri renmesi, koruyucu/nleyici tedbirler hakknda
bilgi sahibi olmas; bu alanda karlalmas muhtemel risklerin olumsuz bir ekilde sonulanmasnn
mmkn mertebede nne geecektir.
KAYNAKLAR
[1] Yasun, B., Duren, M., Yeralt Madenlerinde
Bulunan Zararl Gazlar ve Metan Drenaj, GM, Ankara, 2012.
[2] Gyagler, P. D. T., Karakas, A., Gngr, A.,
Occupational Health and Safety in Mining Industry, Ankara, 2005.
[3] Sara, S., enkal, S., GL merler Sahalarnn
Havalandrlmas, Trkiye 8. Kmr Kongresi
Bildiriler Kitab, Ankara, s. 123-134, 1992.
[4] Tecen, O., Uygulamal Yeralt Havalandrma
Projesi, Alminyum letmesi Messesesi,
Boksit letmesi Mdrl, Ankara, 1984.
[5] Yaln, E., Grgen, S., Madenlerde Havalandrma, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Yaynlar, No: 251, Mhendislik Fakltesi Basm
nitesi, 1999.
[6] Didari, V., Havalandrma, Lisans Ders Notlar,
ZK Mhendislik Fakltesi Maden Mhendislii Blm, Zonguldak, 1991.
[7] Ayvazolu, E., Madenlerde Havalandrma ve
Emniyet, T Maden Fakltesi, Yayn No:13,
stanbul, 1984.
[8] Scott, D. R., Hudson, R. F., An Automatic Analogue Computor for the Solution of Mine Ventilation Networks, Journal of Scientific Instruments, Volume 30, Issue 6, pp. 185-188, 1953.
[9] Dileki, T., TTK Kozlu Messesesi Ocaklar
Havalandrma ebekesinin Kazemaru Havalandrma Program Kullanlarak zmlenmesi
,Zonguldak Karaelmas niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, 2010.
[10] Atkinson, J. J., Gases Met With in Coal Mines, And The General Principles of Ventilation
Transactions of the Manchester Geological Society, Vol. III, p. 218, 1862.