ZEL ELKLER

elik, demir ve karbon elementlerinin oluturduu en nemli alam grubudur.

elikler, farkl gereksinimleri karlamak iin gsterdikleri zellikleri nedeniyle
gelimi malzeme olarak kabul edilmitir.
elikler 650 Cye kadar yksek mukavemete ve -196 C gibi dk kriyojenik
scakla, 100 MPa dan 5000 MPa a kadar uygulanan gerilmelere dayankldr,
atmosfer, asit, alkali, tuz, vb. ortamlarn korozyonuna maruz koullar iin
uygulanabilir olmulardr. Bol ve ucuz hammadde kaynaklar, bilinen ve yaygn
retim teknolojileri ile dk malzeme maliyeti, dier metal ve alamlarna
gre ok byk avantaj salar. elik ayn zamanda geri dnebilirlik ve sper
kaynak kabiliyeti ile ok byk fiyat avantajna sahiptir.
elik dnya zerinde en fazla geri dnm olan malzemedir. Hatta dier tm
malzemelerin bileiminden daha ok elik, geri dnm ile retilmitir. 2006
ylnda 1,24 milyar ton retilen eliin %40 geri dnm ile retilmitir.
Bylece elik endstrisi hem gaz emisyonu hem de enerji tketimi gibi sorunlar
minimize etmeyi baarmtr.
eliin kullanm alanlar olduka geni ve eitlidir.

OTOMOTV ELKLER
Otomobillerle ilgili enerji tketimi ve ortama salnan kirlilikler, her zaman ciddi
problemler olmutur. 21. yy da arabalarn, insan ve doa ile uyumlu dizayn
edilmesi ve ynetilmesi planlanmaktadr.
Malzeme teknolojilerindeki gelimelerin katlmlarla, CO2 emisyonlarnn
azalmas ve yakt ekonomisinin gelimesi, arpmaya dayankllk ile birlikte
arttrlabilir.
Demir-elik sektrnde gelien teknoloji ile birlikte yeni nesil elikler
gelitirilmi, mukavemet ve hafiflik gibi nemli kazanmlar salanmtr. Bu
kazanmlarn en byk etkilerinin gzlemlendii sektrlerden birisi de otomotiv
endstrisidir. Son yllarda otomotiv endstrisi, yakt sarfiyatn ve egzos gaz
emisyonunu azaltmak amacyla otomobillerin mevcut zelliklerini koruyacak ve
hatta daha da gelitirecek ara hafifletme projelerine ynelmilerdir.
Genel olarak, otomobil gvdesi metal sac paralardan olumakta olup yaklak
olarak toplam ara ktlesinin %25 ini meydana getirmektedir. Bu paralarn
yeni nesil elikler ile retilmesi son zamanlarda byk nem arz etmekte olup,
bu elikler birim arlk iin daha yksek mukavemet deerlerine sahip olmakta
ve sac metal endstrisindeki kullanmlarnda ok hzl bir art grlmektedir.

Otomotiv elikleri literatrde birok farkl ekilde tanmlanmtr. Metalurjik

adan ele alrsak yaplan genel snflandrma,
Dk mukavemetli elikler (IF ve Yumuak elikler);
Konvansiyonel yksek mukavemetli
sertletirilmesi yaplm),

elikler

(C-

Mn,

frnlama

Yksek mukavemetli IF ve Yksek mukavemetli dk alaml elikler

leri teknoloji rn yksek mukavemetli elikler (ift fazl, TRIP,
kompleks fazl ve martenzitik elikler).

YKSEK MUKAVEMETL DK ALAIMLI ELKLER (HSLA ELKLER)

(MKROALAIMLI ELKLER)
Mikroalaml elikler, gelitirildikleri yap eliklerine oranla ok daha yksek
dayanm ve tokluk gsterirler.
Mikro alaml elikler, piyasada veya literatrde farkl isimlerle anlrlar.
-Mikro alaml elikler
-Perlite fakir elikler
-nce taneli elikler
-Yksek mukavemetli dk alaml elikler
-Z StE-elikleri veya ZE elikleri

Gelitirilme amalar;
-Ana retim teknii olan kaynaklanabilirliin gelitirilmesi
-Ayn zamanda dayan ve tokluk zelliinin arttrlmas
-Arln azaltlmas
-Maliyetin drlmesi
nemli retim yntemi olan kaynak ile birletirilen yksek karbonlu eliklerde
grlen ciddi atlama problemleri, daha dk karbonlu eliklerin kullanm ile

ilimine edilmitir. eliklerde bu eksiklikleri giderebilmek amacyla, dk

karbonlu, ince ferrit boyutlu eliklerin retimine arlk verilmitir. nce ferrit
tane boyutlar, Nb, Ti ve V, ve de Al gibi tane inceltici elementlerin az miktarda
(<% 0.1) ilavesi ile byk lde kolaylaabilecei bulunmutur. % 0.03-0.08 C
ve %1.5 a kadar Mnl elie bu elementlerin ilavesi, 450-550 MN/m2 civarnda
akma mukavemetine sahip ince taneli malzeme retimini mmkn klmtr.
Uygulama youn olarak yass mamullerde (gaz ve petrol boru hatlar, off-shore
konstrksiyonlar vb.) gerekleir. Son yllarda dvme rnlerde de (ncelikle
otomotiv endstrisine ynelik paralarda) uygulama giderek yaygnlamtr. Bu
alanda mikroalaml elikler slah eliklerinin yerini almlardr.
Yksek mukavemetli dk alaml eliklerin stn zellikler gstermesi, dk
karbon ierikleri, ok az miktarda alam elementlerine sahip olmalar ve
retimleri srasnda termomekanik ilemlerin uygulanmas sebebiyledir.
Termomekanik ilem, alama, s ile birlikte deformasyon prosesinin birlikte
uygulanmasn kapsar. Termomekanik ilem, mikroyapnn eklini deitirmek
ve tane boyunu kltmek iin uygulanr. Metallerin scak haddelenmesi,
zellikle ok byk miktarda retilen birok eliin ilenmesinde nemli rol
oynayan termomekanik bir ilemdir.

Scak haddeleme prosesinde, haddeleme parametreleri (scaklk, gerinim,

hadde paso says, son scaklk gibi) nceden belirlendii ve hassas bir ekilde
tariflendii iin proses, kontroll haddeleme olarak isimlendirilir. Kontroll
haddelemede temel tane rafinasyon mekanizmas (dinamik yeniden
kristalleme olarak da bilinir), scak deformasyon srasnda ostenitin yeniden
kristallemesidir.
HSLA elikler, esas olarak dk-karbonlu eliklerdir (%0.03-0.1 C), yaklak
%1.5 Mn ve %0.1 den az Nb, Ti ve/veya V ierirler. HSLA elikleri alam
elementlerini ierirler, ancak alam miktar, sadece %0.1 civarndadr, bunun
iin mikroalam olarak da isimlendirilir. 5-10 m dan daha az boyutlu ultraince
ferrit tane boyutunu retmek iin kontroll koullar altnda scak
haddelenmitir. HSLA elikleri, 275-550 MPa akma mukavemeti ve 415-690
MPa ekme mukavemeti, yaklak -75 Cde gevrek-snek gei scaklna
sahiptirler.

Konvansiyonel elikler ile HSLA eliinin tane boyutlarnn karlatrlmas

ekilde verilmitir. HSLA eliinin ok daha ince tane boyutuna sahip olduu
aka grlmektedir.

HSLA eliklerinde ok ince tane boyutlar, ostenit tane boyutunun, scak

haddeleme srasnda eliin scakl dt zaman, karbrlerin,
karbonitrrlerin, nitrrlerin oluumu ile kontroln gerektirir. Bu ince
keltiler, ostenit tane snrlarn sabitleyerek, tane bymesini engeller. Daha
dk haddeleme scaklklarnda bile, keltiler, ok fazla deforme olmu
ostenit tanelerinin yeniden kristallemesini frenler.
Kontroll haddelemede dinamik yeniden kristalleme olarak bilinen temel tane
rafinasyon mekanizmas, scak deformasyon srasnda ostenitin yeniden
kristallemesidir.
nce keltiler, souma srasnda, ferrit ekirdeklerini oluturmak iin ilave
yerler de temin ederler. Bu da daha ince ferrit tane boyutuna neden olur. lave
olarak, ekilde gsterildii gibi, ekirdeklenme blgeleri, deforme olmu kayma
bantlarnda ostenit taneleri iinde de oluur.

En iyi tane rafinasyon elementleri, ok kuvvetli karbr ve nitrr

oluturuculardr, bunlar Nb, Ti ve V olabilir, Al da sadece nitrr oluturur. elie
ok az miktarda niobyum (Nb), titanyum (Ti) ve vanadyum (V) gibi karbr, nitrr
veya karbonitrr oluturan elementler ilave edilerek mikroalamlandrma
gerekletirilir. Mikro alaml eliklerde alam elementi toplam genellikle %2
deerini amaz. ounda ise, mangan katlmlar dnda, bu deer %0.1-0.2
arasndadr.
Tane bymesini geciktiren elementler niobyum, titanyum, vanadyum ve
alminyumdur. Bu elementlerden en etkilisi niobyumdur. Niobyumkarbrn
znrlnn dk olmas nedeniyle, n haddeleme srasnda tane snr
hareketini engeller. Vanadyum ise stenit iindeki znrl ok yksek
olduundan tane boyutuna etkisi yok denecek kadar azdr. Bu elementlerin
bileikleri, boyutlar ve hacimsel miktarlar zerinden stenit tane boyutuna
etki ederler.
Mikroalaml eliklerde Sertletirme Mekanizmalar
HSLA eliklerinde kullanlan sertleme mekanizmalar; kat eriyik sertlemesi,
dislokasyon sertlemesi, kelme sertlemesi ve tane kltmedir. Kat eriyik
sertlemesi, dislokasyon sertlemesi ve kelme sertlemesi sadece dayanm
arttrrken, tane kltme hem dayanm hem de tokluu arttrmaktadr.
Kk tane elde edebilmek iin yaplmas gereken ilemler;
1- stenitletirme scaklnda tane bymesini geciktirmek
2- Yeniden kristallemenin geciktirilmesi

3- Ferrit ekirdeklenme blgesinde artma

4- Ferrit tane bymesinin geciktirilmesi
Mikroalaml eliklerin Genel Uygulama Alanlar
-Byk apl borular
-Otomotiv endstrisi
-Kaynakl elik konstrksiyonlar (elik kprler , elik binalar)
-Kaynak edilebilir hareketli konstrksiyonlar ve makine elemanlar (r; Vin,
konstrksiyon, kamyon, tren, vagon, srekli tayclar, tarm ve zirai makinalar)
-Basnl kaplar ve depo tanklar
-Off-Shore konstrksiyonlar
-Korozyona dayankl mikroalaml elikler;Su kontrol elemanlar ve baraj
bileimlerinde yap eleman olarak, ayrca atmosferik platformlarda (kuvvetli
rzgara, yamura, frtnaya, gnee maruz kalabilecek yaplarda, petrol arama
platformlar, deniz ortasnda ve deniz kysndan geen elik borular) ve
kanallarda, imento kartrclarnda, sondaj, delme-matkap tehizatlarnda,
havalandrma borularnda kullanlr.

IF elikleri (Arayersiz elikler)

(interstitial-free steel)
Modern retim teknolojisi kullanlarak dk karbonlu eliin C ve N gibi arayer
elementleri, retim srasnda, Ti ve/veya Nb elementleri ile stabilize edilmekte
ve zellikle karbon oranlar 0.010un altna debilmektedir. Bu sayede
mkemmel ekillendirilebilirlik zellii kazanan IF elikleri, zellikle otomobil ve
beyaz eya reticilerinin gzdesi haline gelmitir. IF elii, karmak yapya sahip
sac paralarn derin ekilmesinde, gererek veya dvlerek ekillendirilmesinde
geleneksel yapdaki eliklere gre ok daha stn zellikler sergilemektedir.Bu
elik snf son derece kompleks paralarn retiminde yksek derin ekilebilme
zellikleri iin gelitirilmitir.
IF elii gnmzde sadece scak ve souk sac hadde rn deil, ayn zamanda
inko ve baka elementlerle de kaplanarak zellikle gelimi lkelerde otomotiv
endstrilerinde kullanlmaya balanmtr. Bunun sonucu olarak zellikle
sanayilemi lkelerde IF eliinin retimi ve kullanm her geen yl katlanarak
artmaktadr.
IF eliklerinde mukavemet, kat eriyik sertletiricisi mangan, silisyum ve fosforla
salanr. IF eliklerinde karbon ve azot tamamen giderildii iin tm kaynak
ilemleri iin uygundurlar ve yalanma gstermezler.Bu elikler otomobil i kap
panellerinde, deme panellerinde, tnel kesitlerde ve glendirmelerde
kullanlr.
IF eliklerinin kimyas ve ilenmesi, dk mukavemetlerde de olsa ok yksek
sneklik ve ekil alabilme zellikleri oluturur.

IF elikleri dk karbon ve azot (< 0,0030 % C ve 0,0040 % N) ierdiklerinden

biimlendirilmeye uygun olup ayrca dk akma dayanm ve incelmeye kar
yksek diren gsterir.

IF eliinin mikroyaps tamamen ferrit fazndan olumaktadr.

Bu eliklerin ne kan genel zellikleri;

Kaplamal ve kaplamasz rnlerde mkemmel homojenlik

Mkemmel kaynaklanabilirlik

Yksek yorulma performans

Yksek ezilme direnci

IF eliklerine Ti ve Nb ilaveleriyle TiC, TiN veya NbCN gibi kararl bileikler

oluur. C ve N arayer atomlarnn ferritik zeltiden ayrlmas elie yalanma
zellii gstermeyen, preste iyi ekillendirilebilirlik zellii kazandrmaktadr.
IF eliklerinin akma mukavemetleri 150 MPa, ekme mukavemeti ise 300 MPa
civarndadr. Geleneksel mukavemet arttrma yntemleri, IF eliklerinden
istenen zellikleri salayamamaktadr.
Geleneksel yntemler, mukavemet artyla beraber byk oranda sneklik
dne neden olduklarndan ekillendirilme srasnda problemler
kmaktadr. Bu nedenle IF elii gnmzde daha ok yk tamayan koruyucu
sac malzemesi olarak kullanlmaktadr. IF eliklerinin mukavemet kazanmasnda
iki yntem kullanlmtr:kat-eriyik mukavemetlenmesi ve frnda (bake)
sertlemedir. IF eliinin mekanik zelliklerinin iyiletirilmesi iin geleneksel
olmayan yntemlerin (ar plastik deformasyon ile ultrakristalin veya
nanoyapl malzemelerin retilmesi) denenmesi de zorunlu hale gelmitir.
Frnda Sertleme Yaplmayan Yksek Mukavemetli IF elikleri (HSIF)
ABDde ok yaygn olarak kullanlan HSIF elii 340 MPa min. ekme
mukavemeti ile tamamen stabilize eliklerdir. Bu elikler, imdiye kadar d
gvde panel uygulamalarnda kullanlmtr ve ezilme performansn
gelitirmede ok baarl olmulardr.Btn HSIF rnleri esas olarak Ti+Nb
stabilize (baz durumlarda Ti) IF elikleridir, P ve Mn ile
mukavemetlendirilmilerdir.
Ferritin kat eriyik mukavemetlenmesinde az miktardaki fosforun ok etkili
olduu bulunmutur. IF eliklerine %0.08 seviyesinde P ilavesi, IF eliklerin
mukavemetini arttrmada etkili olarak kullanlmtr.
Ancak fosforun yksek kat-eriyik mukavetlendirmesi ile birletirilen elektronik
faktrleri ve atomik boyutu, ferritik mikroyaplarda tane snrlarnda fosforun
segrege olmasna neden olur. Tane snrlarnda karbonun olmad IF
eliklerinde P segregasyonu zellikle nemlidir. Bunun sonucu olarak, ikincil
ilem krlganl (SWE) veya souk ilem krlganl (CWE) denen olay meydana
gelir. Bu durumda elik, gevrekleir ve ferrit tane snrlar boyunca taneleraras
modda krlr.

elie az miktarda B ilavesi, souk ilem krlganlna duyarll nemli lde

azaltr. B atomlar ferrit tane snrlarna segrege olur ve fosfor atomlar iin
mevcut yerleri azaltr. Ancak B ilavesi, mekanik zellikleri, tekstr ve frnda
sertleebilirlii etkiler. SWE, HSIF eliklerinde nemli bir olaydr, bu elikleri
seerken dikkatli olunmaldr.

Effect of B addition on SWE

Frnda Sertleen Yksek Mukavemetli IF elikleri (HSIF-BH)
Frnda sertleen elikler, yapda C gerektirdii iin bu elikler tam IF elii
deildir. Bu elikler 5-20 ppm karbona ihtiya duyarlar. Daha az miktarlar,
yetersiz frnda sertlemeye neden olur. Daha yksek karbon miktarlar oda
scaklnda kabul edilemeyen yalanmalara neden olur.
Son yllarda sanayilemi lkelerde yksek dayanml IF elii retimi konusunda
youn aratrma almalar balatlmtr. Yksek dayanml IF eliinin
retilmesiyle beraber mevcut uygulamalar iin daha hafif yaplarn
oluturulmas, zellikle otomotiv endstrisinde bir avantaj olacaktr.

leri Teknoloji rn Yksek Mukavemetli elikler

(Advanced High Strength Steels (AHSS))
AHSS elikleri yksek dayanm ve ekillendirilme kabiliyetleri nedeniyle
tamamen otomotiv gvde, panel ve kaporta paralar iin retilmektedir.
Gelitirilen bu elik kalitesi yerine geleneksel yksek mukavemetli ya da
yumuak eliklerin herhangi bir kalitesi kullanldnda ortaya kan en byk
problem dayanm ve ekillendirilebilirlik zelliklerinin uyumamasdr. Aslnda
ar mukavim ya da ar snek malzemeler para optimizasyonunda retimde
nemli sorunlar yaratrlar. Bu amala gelitirilen AHSS elikleri daha ince kesitli
malzeme kullanarak azalan arla karn, artan mekanik zellikleri ile son
derece nemli bir malzeme konumuna gelmitir.
Genel olarak AHSS elik ailesinin kaliteleri aadaki gibi snflandrlabilir:
1. ift Fazl elikler
2. Trip elikleri
3. Kompleks Fazl elikler
4. Martenzitik elikler
5. Mangan Bor elikleri
Yksek mukavemetli elikler (HSS) akma mukavemeti 210 550 MPa arasnda
deien souk ekillendirilmi yksek mukavemetli eliklerdir.
Eer >550 MPa dan byk akma mukavemetine sahipse o zaman HSS yerine
ileri teknoloji rn yksek mukavemetli elikler terimi kullanlr.

FT FAZLI ELKLER
(DUAL-PHASE STEELS)
ift fazl elikler, yumuak ferrit matris iinde adacklar eklinde dalm %1030 civarnda martenzit faz ieren eliklerdir. ift faz terimi bu eliklerin sahip
olduklar ferrit ve martenzit fazlarndan dolay kullanlmaktadr.
ift fazl elikler retildikleri yksek mukavemetli dk alaml eliklere (HSLA)
gre daha iyi dayanm-sneklik zellikleri gstermektedir. Bu zelliklerinden

dolay otomotiv endstrisinde nemli bir konuma sahiptirler. Otomobil

paralarnda ok iyi ekil alabilirlie sahip ift fazl elikler kullanlarak aralarn
arl azaltlr ve yakt tketiminde nemli oranda tasarruf salanr.
Yapdaki ferrit yumuak bir fazdr ve ift fazl eliin ekillendirilme kabiliyetini
artrmaktadr. Sneklii yksek bir ift fazl eliin elde edilmesi iin yksek
sneklik ve dk dayanma sahip ferrit faznn mikroyapda bulunmas
gerekmektedir. ift fazl eliklerde ferrit tanelerinin eeksenli olmas istenir.
Martenzit faz ise sert yaps sayesinde malzemeye mukavemet
kazandrmaktadr. ift fazl eliklerin dayanm zellikleri byk oranda
martenzit faz zelliklerine baldr. Martenzit fazn karakterize eden en nemli
zellikler, martenzitin hacim oran ve morfolojisidir. Martenzit zellikleri ift
fazl eliklerin sneklik deerlerini de etkilemektedir.
Martenzitin mukavemeti ve hacim oran aadaki unsurlara bal olarak
deimektedir;
eliin karbon ierii
Tavlama scakl
Ostenitin sertleebilirlii

ift fazl elik mikroyaps

ift fazl elikler genellikle dk karbonlu, az alaml veya alamsz olarak
retilirler. zellikle karbon oran ok dktr. Yaklak %0,06-0,20 olan karbon

ieriinde meydana gelen kk bir deiim zellikler zerinde byk

farkllklara neden olur. Karbonun yan sra eitli alam elementleri de belirli
snrlar ierisinde istenilen zellikleri salamak amac ile ilave edilir. ift fazl
eliklerin temel alam elemanlar C, Si ve Mn dr. Bu elementlerin yapdaki
oranlarna bal olarak dayan artarken uzama deerlerinde dme gzlenir. %
1-1,5 oranndaki Mn, hzl soutma srasnda martenzit dnmne yardmc
olur. Cr ve Mo ise max. % 0,6 oranndadr. Krom ve molibden interkritik
tavlama scakln ve martenzit dnm scakln ok etkiler. Krom ve
molibden bu eliklerin ok dk soutma hzlarnda bile martenzitik
dnmne yardm ederler. Si ise burada kat eriyik sertletiricisi olarak
bulunur. Bunlarn dnda ok kk oranlarda ilave edilen V, Nb ve Ti ise kelti
sertlemesini salar ve/veya tane boyutunu kontrol eder. N ise Vun
oluturduu kelti sertlemesi etkisini younlatrmak iin eklenebilir.
ift fazl eliklerin mekanik zellikleri, mikroyapsndaki farkllklara bal olarak
deiim gstermektedir. ift fazl eliklerin mekanik zelliklerini etkileyen pek
ok faktr vardr. Bunlarn en nemlileri srasyla:
1- Ferrit ve martenzitin morfolojisi ( tane boyutu biimi dalm )
2- Ferrit ve martenzitin zellikleri
3- Martenzitin hacimsal oran ( var olan fazlarn hacimsal oranlar )
4- Martenzitteki karbon deiikliinin etkisi
5-eliin bileimi, tavlama scakl, soutma hz ve alam elementlerinin
etkisi.

ift fazl eliklerin retimi

Ticari olarak ift fazl elik retimi Japonya, ABD, ve baz Avrupa lkelerinde
(Almanya, talya, ngiltere ve Fransa) yaplmaktadr. Ancak retilen ift fazl
eliklerin zellikleri lkelerin ekonomik ve teknolojik durumlarna gre
birbirinden farkllklar gstermektedir.
ift fazl elik retim sl ilemi, tektoid alt eliklere uygulanmaktadr. ift fazl
mikroyap esas olarak sz konusu eliklerin Fe-Fe3C faz diyagramnda A1-A3

scaklk aralnda (ferrit-ostenit

ostenit blgesinde) herhangi bir scakla kadar stlp,
bir sre tutup ostenitin martenzite dnebilecei hzlarda soutulmasyla
retilir. ift fazl elikler interkritik blgede (stenit+ferrit faz blgesi) tavlama
sonrasnda uygun hzda soutma sonucunda yeterli miktarda stenitin
martenzite dnmyle elde edilir. Kritik soutma hznda var
var olan stenitin
tamam martenzite dnr ve oluan yap ferrit-martenzit
ferrit martenzit karm olur.

ift faz elde etmek iin uygulanan balca sl ilemler;

Ara su verme (Intermediate Quenching)
Kritik scaklklar aras blgede tavlama (Intercritical Annealing)
Kademeli (basamakl) su verme (Step Quenching)
olmak zere grupta incelenmektedir.

ift fazl eliklerin mekanik zellikleri

ift fazl elikler genel olarak dk akma, yksek ekme mukavemeti, yksek
pekleme hz, yksek orantl deformasyon ve toplam uzama gibi ekme
zellikleri ile tanmlanmaktadr. HSLA (yksek mukavemetli dk alaml)
elikler ile karlatrldklarnda ayn ekme mukavemeti deerlerinde orantl
ve toplam uzama deerleri daha fazla olmaktadr.

ift Fazl eliklerin Avantajlar

ift fazl elikler srekli akma gsterdikleri iin ekillendirilen paralarn
yzeyleri ok dzgn olmaktadr.
Akma mukavemetinin dk olmas plastik deformasyonda az bir
kuvvetle ekillendirilebilirlii salamaktadr.

 ekillendirilen paralarn tekrar ekillendirilmesinde ar kuvvetler

gerekmemektedir.
ekme dayanmlarnn yksek olmas ise paralarn hasara uramasn
geciktirmektedir.
Akma mukavemeti / ekme mukavemeti orannn dk olmas ift fazl
eliklerin derin ekme ile retilen paralarda kullanlabilirliini
arttrmaktadr.
Derin ekme esnasnda i parasnn kesiti azalacandan ekil verme
ileminin dier kademelerindeki kuvvetleri karlayabilmesi iin parann
mukavemet deerlerinin iyi olmas gerekmektedir.
Mukavemet zelliklerinin yan sra sneklik zellikleri de iyi olan ift fazl
eliklerin optimum pekleme katsaysna sahip olmas bu bakmdan bir
avantajdr.
ift Fazl eliklerin Eksiklikleri
Kaln kesitli sac paralarda, baz makine paralarnda sl ilemle dahi ift
faz yaps retmek zordur.
Seri retim yapmak isteyen tesislerin kurulmas maliyeti ykseltir fakat
ilem maliyetini dk tutmaktadr. Dolaysyla ift fazl sac paralar
retmek isteyen iletmelerin kurulmas maliyet asndan iletmeciyi her
zaman dndrmtr.
Gerek srekli tavlama hatlar ile gerekse sl ilem ile retilen ift fazl
eliklerde mikroyapy kontrol etmek kolay deildir. Bu olumsuzluu
alam elementleriyle gidermeye alan aratrmaclar iin bu kez de
alam elementlerinin ift fazl bir elikteki davranlar problem olarak
ortaya kmtr.

Alam elementlerinin, ift fazl bir elik retirken mikroyapdaki tavrlar,

ostenit+ferrit blgesine olan etkileri, martensit ve ferrit fazna olan
etkileri henz standart verilere dayanmamaktadr.

TRIP ve TWIP ELKLER

TRIP terimi, TRansformation Induced Plasticity (dnm kaynakl plastisite).
TWIP terimi, Twinning Induced Plasticity (ikizlenme kaynakl plastisite).
Ostenitin martenzite dnm plastik deformasyon srasnda meydana geldii
zaman elde edilen zellikleri kullanmak iin gelitirilen elikler, dnm
kaynakl plastisite (TRIP) elikleri olarak isimlendirilmitir. TRIP elikleri, yksek
mukavemet ve uzama kombinasyonuna sahiptir. Bu da yksek absorpsiyon
enerjisi seviyesinin belirtisidir. TRIP elikleri, hasar ncesi nemli lde
niform uzama gsterirler.
TRIP eliklerinin iki tr vardr:
Osteniti stabilize eden elementleri fazla miktarda kullanarak tamamiyle
ostenitik yapda olanlar, gerildii zaman martenzite dnr, TRIP
(dnm kaynakl plastisite) elikleri olarak bilinir.
Ostenit btn yapda az miktarda olduunda gerinim srasnda
martenzitik dnme urar, bu elikler de TRIP destekli olarak
isimlendirilir.Genelde dk alaml eliklerdir.
TRIP eliklerinin genel mikroyaps, yumuak ferrit matrisi iinde bulunan beynit
ve kalnt stenit tanelerinden olumaktadr. elik mikroyapsnn %50-60
allotropik ferrit, geri kalan beynit ve karbonca zengin artk stenitten ibarettir.
Bu kalnt stenitler deformasyon srasnda martenzite dnebilmektedirler.

TRIP eliklerinin genel bileimi, %0.25 C, %2 Mn, %2 Si, %10 Cr, %9 Ni ve %5 Mo

eklindedir. Yksek miktarda artk stenit (%10-15) ierirler.

Yksek Silu eliklerde scak haddeleme srasnda, Si kolay oksitlenir ve yzey

temizliinde pickling ile uzaklatrlmas zor olan kararl oksitler (Fe2SiO4)
oluturur. Bu da galvanizleme srasnda kaplanabilirlii azaltr. Bunu nlemek
iin Si yerine Al alam elementi dnlmtr. Al da Si gibi sementit iinde
znmez. Ancak, ferriti kararl yapma eilimi nedeniyle yksek Al ieren
elikler, tamamiyle stenitik hale getirilemez ve bylece Al, scak ilenebilirlii
etkilemi olur. Mikroyaplar ve zellikleri optimize etmek iin alam gelitirme
almalar devam etmektedir.
Bu elikler ok yksek uzama deerlerinde mkemmel ekillenebilirlik zellikleri
gstermekte ve yksek darbe enerjisi absorblama ve uzun yorulma mr
sayesinde otomotiv endstrisinde yerini almaktadr. Otomotivde TRIP elikleri
galvanizlenmi olarak kullanlr.
TWIP ELKLER
eliklerin ortam scaklnda difzyona bavurmadan kalc olarak deforme
olabilecei esas mod vardr:
Kafes vektrlerine uyan bireysel dislokasyonlar kayabilir, kristal yapy
veya hacmini deitirmeksizin eklinde deiime neden olur.
Yerdeitirme dnm (rn. martenzit veya beynit), sadece plastik
gerinime neden olmaz, ayn zamanda kristal yap ve younluun
deiimine de neden olur, bu, TRIP eliklerinde kullanlan durumdur.
nc mod deformasyon, mekanik ikizlenmedir.Burada eliin kristal yaps
korunur, fakat kaym blge, proseste yeniden ynlenir. Mekanik ikizlenme
ok byk kayma gerilmesine neden olur.

TWIP elikleri yksek mangan ieren stenitik eliklerdir. TWIP elikleri,

mkemmel ekme mukavemeti-sneklik uyumu nedeniyle otomotiv

endstrisinde yap paralar iin byk bir uygulama potansiyeline sahiptir.

zellikle karmak ekilli paralarn retiminde kullanlmaktadr.
Otomotiv uygulamalar iin, yksek Mn l TWIP elikleri, yksek enerji
absorplama (konvansiyonel yksek mukavemetli eliklerinkinden iki kat fazla)
ve yksek tokluk (ara gvenliini gelitiren) zellikleri ile de cazip olmaktadr.
stenitik yksek-Mnl TWIP eliklerinde, martenzit, gerinim kaynakl olarak
plastik deformasyonda oluabilir. -(kym) stenit -(sph) martenzite dnr
veya reaksiyon iki admda meydana gelir, -(kym) stenit -(sph) martenzite
-(khm) martenzit.
TWIP elikleri, kym yapdaki stenit mikroyapsna sahiptir. Bu yap,
ABCABCABC ile ematik olarak gsterilir. Kym kristalinde ylma hatas,
blgesel ABA tipli ylmaya uyar. Bylece kym yap iinde, blgesel olarak
hekzagonal yap (ABABAB) oluur. Bu durum, blgesel boyutta bile eneji olarak
uygun olmaz.

TWIP elikleri, dier yksek mukavemetli eliklerden farkl olarak plastik

deformasyonda ikizlenme gsterirler. stenit eliklerinin ierisindeki Mn oran
arttka TRIP etkisi yerine TWIP etkisi baskn bir ekilde grlmektedir.
TWIP elikleri genelde Fe-%15-30Mn-%1-3 Si-%1-3 Al ierirler. TWIP
eliklerinde Mnn esas etkisi, ylma hatas enerjisini(SFE) ve bylece
deformasyon eklini kontrol etmektir. Al, steniti stabilize etmek iin ilave edilir
ve mikroyapy kat eriyik mukavemetlenmesi ile de glendirir. Al, korozyon
direncini de gelitirir. Si, SFE yi drd ve martenzitin ekirdeklendii yerler
olan ylma hatalarnn saysn arttrd iin stenitin martenzite dnmn
destekler. Ayn zamanda steniti kat eriyik sertletirmesi ile stenitin
mukavemetini arttrr. Karbon osteniti kararl yapan ve kat eriyik ile matrisi
glendiren elementtir.

MARAGNG ELKLER
Maraging elikleri, karbonla sertletirilemeyen eliklerden farkl olan
ultrayksek mukavemetli eliklerin zel bir snfdr. Maraging deyimi,
martensite+aging yani martenzit+kelme sertlemesi kelimelerinin
kombinasyonudur.
Maraging elikleri, yksek alaml, dk karbonlu elikler olup, Fe-Ni levhal
(lath) martenzit yapsndadr. Maraging eliklerinde ok dk souma
hzlarnda dahi elde edilebilen martenzitik yap, karbonlu eliklerde olduu gibi
tetragonal kristal yapsnda deil, kbik hacim merkezli (khm) kristal
yapsndadr. Dk karbonlu Massive Martenzit ad verilen bu yap yksek
dislokasyon younluuna sahip olup bazen kme martenzit eklinde de
tanmlanabilir ve son derece snek (yumuak ) ve kolaylkla ekil alabilen bir
zelliktedir.
Dk souma hzlarnda bile maraging eliklerinin elde edilebilmeleri, yksek
nikel ierikleriyle mmkndr. Bu eliklerde karbon emprite elementidir ve
pratikte mmkn olduu kadar dk oranlarda (%0.030 max.) tutulur.
Maraging elikleri kelme sertlemesi yerine intermetalik bileiklerin
kelmesi ile sertletirilirler.
Maraging elikleri yksek miktarda Ni, Co ve Mo ierirler(%18 Ni, %7-9 Co, %3-5
Mo) .

Normal souma hzlarnda meydana gelen tek dnm, martenzit

oluumudur. Karbonsuz martenzit, gayet yumuaktr, fakat ok fazla
bozulmutur. Tavlama veya scak ilem scaklndan havada soutma srasnda
maraging elikleri, nispeten yumuak martenzite dnr (30-35 HRC), bu da
kolayca ilenir veya ekillendirilir. Bu elikler daha sonra 3 saatten 9 saate kadar
srelerde 455-510 C da yksek mukavemet kazanmak iin yalandrlrlar.

Maraging eliklerinde yalanma srasnda oluan intermetalik fazlar, zel

zelliklere sahiptir. Bunlar, karbrlerden farkl olup, intermetalik keltiler ile
mukavemet kazanan alamlara zel uygulama alanlar salamtr. ntermetalik
fazlar, tektik dnm olmakszn, kristalleme srasnda oluurlar ve yapda
eit olarak dalrlar. Byle bir malzeme, deforme olduu zaman, dalm
homojen kalmaya devam eder.
Mikroyapda farkl kelti fazlar belirlenmitir. -Ni3Mo, -Ni3Ti , Laves-Fe2Mo,
-FeMo, -Fe7Mo6, FeTi, Fe2Ti, dalm ostenit, tekli veya oklu olarak
olumutur.
Olduka dk karbon ierikleri nedeniyle, maraging eliklerinin krlma
tokluu, konvansiyonel yksek-mukavemetli eliklerden nemli lde daha
yksektir.

Maraging elikleri, 400 Cye kadar scaklklarda uzun srelerde kullanlabilir.

Maraging elikleri, orta karbonlu-dk alaml eliklere gre hidrojen
krlganlna daha ok direnlidir.
SCCye duyarl olmalarna ramen, orta-karbonlu dk alaml eliklerden
daha direnlidir.
Maraging eliklerinin uygulama alanlar:
Maraging eliklerinin yksek dayanm / arlk oran ve yksek tokluk
zelliine sahip olmas nedeniyle, yeni trleri havaclk uygulamalar
bakmndan dikkat ekici olmutur.
Gnmzde zellikle kat yaktl roketlerde, ince cidarl motor gvdesi olarak
kullanlmaktadr.
Roketlerden baka, jet motor milleri, helikopter esnek tahrik milleri, oynar
kanatl uaklarn kanat balant paralar, uak ini takmlar ve durdurma
engelleri gibi elemanlarn retiminde geni bir kullanm alan bulunmaktadr.
Ayrca extrzyon ubuklar ve kalplarnda, pres dkm kalplarnda, vites ve
aftlarda kullanlmaktadr.

WEATHERING (COR-TEN) ELKLER

Weathering elikleri, atmosferdeki yumuak elik ve dk karbonlu eliklere
gre yksek korozyon direnci gsteren eliklerdir. Konvansiyonel eliklerin
mekanik zelliklerinin %30 daha fazlasn gsteren bu elikler sayesinde yap
eliklerinde kalnln azalmasna, dolays ile elik arlnn azalmasna neden
olmulardr.
Weathering elikleri, dk alaml yksek mukavemetli eliklerdir. Bu elikler
%0.2 den daha az karbon ve toplamda %3-5 i gemeyecek ekilde Cu, Cr, Ni, P,
Si, Mn gibi alam elementlerini ierirler.
Cor-Ten eliklerinin A ve B spesifikasyonlarndaki ana farkllk, bileimlerindeki P
miktarndan kaynaklanr. Cor-Ten A, en yksek (%0.07-0.15) ve Cor-Ten B ise en
dk P miktarn (%0.04) gsterir.

Mekanik zellikleri, alama ve malzeme kalnlna baldr. A 242 alam, 340

MPa akma, 480 MPa ekme mukavemetine sahiptir.

Weathering elikler ferritik perlitik mikroyapya sahiptir.

Bu elikler ok saldrgan olmayan atmosfer koullarnda yzeylerinde koruyucu

bir tabaka oluturduklar iin atmosferik korozyona dayankldrlar. Ancak
atmosferde bulunan klorr, slfat, vb. saldrgan iyonlar, tabakann
koruyuculuunu olumsuz etkiler.
Koruyucu tabakann korozyonu geciktirici etkisi, iindeki alam elementlerinin
konsantrasyonu ve dalmlar ile ilgilidir. Koruyucu tabaka oluturmas iin
eliin nce paslanmasna izin verilir. Birka yl atmosfere maruz kalrsa,
yzeyinde, kararl, pas grnml bir tabaka oluur. Bu tabaka korozyonun
metal yzeyinde devam etmesini engellediinden boyamaya ihtiya gstermez.

Cor-Ten eliklerinin salad avantajlar;

Atmosfer korozyonuna kar gsterdii yksek diren
Boya, vernik gerektirmedii iin evre dostu olmas
Uzun mrl olmas
Kolay kaynaklanabilir olmas
Koruyucu kaplama gerektirmemesi
Deiik renklerde ve dikkat ekici grnm
Cor-Ten eliklerinin kimyasal bileimi, kentsel ortamlar iin zellikle atmosferik
korozyona kar greceli bir diren salamak iin dizayn edilmitir.
Atmosferik korozyona kar direnli olmas yannda mekanik zelliklerinin iyi
olmas ile kprler, su borular, binalarda d cephe uygulamalar, tarm aralar,
demiryolu vagonlar, petrol kuyular, liman inaatlar, petrokimya ekipmanlar,
kazan, baca ve ak havada sergilenecek sanatsal almalar iin ok uygun
olmutur.
Weathering elikleri, daha ok atmosferdeki heykel ve dekoratif yaplarda
kullanlr. Gnmzde binalarn d cephe kaplamalarnda zellikle tercih
edilmektedir.

Cor-Ten elikleri binalarda ift kabuklu cephe sistemlerinde kullanlmaktadr.

ift kabuklu cepheler ilk yatrm maliyetinin ok yksek olmasna karn, binann
s kayplarn nemli lde azaltarak enerji tketiminin denetim altna
alnmasn salamaktadr.

YKSEK SICAKLIA, ISIYA VE KOROZYONA KARI DREL ELKLER

Isya dayankl elikler, kimya, petrokimya, metalurji ve seramik endstrilerinde
yksek scaklklara maruz kalan ekipmanlarn retiminde geni olarak
kullanlmaktadr. Atk gaz ileme teknolojisi de sya dayankl eliklerin bir baka
kullanm alandr. Isya dayankl eliklerin uygulamalarna rnek olarak
radyasyon tpleri, scaklk lm cihazlar iin koruyucu tpler, frn tpleri,
tavlama kutular, konveyrler ve otomobil egzos temizleme sistemleri
verilebilir.
Scaa dayankl malzemelerin alt snrndaki malzeme grubu, yalnzca alamsz
ve dk alaml eliklerle, belirli elik dkm eitleridir.
Bu scaklk blgesinde ve ykselen scaklkla birlikte, yksek alaml ferritik ve
ostenitik elikler, nikel ve kobalt esasl sper alamlar, scaa ve yksek
scakla dayankl konstrksiyon malzemesi olarak kullanlrlar.
Daha yksek scaklklarda, yksek scaklkta ergiyen metaller ile karbr ve metal
bazl kompozit malzemeler, ekonomik olarak uygun olabilecei zel yerlerde
kullanlrlar.
Daha yksek scaklklarda ise, pek az mekanik zorlanma koullarnda seramik
esasl refrakter ve cam malzemelerden yararlanlr.

Yksek scaklk elikleri, yksek scaklklarda yke maruz kalan uygulamalarda

kullanlan srnmeye direnli malzemelerdir. Yksek scaklk malzemelerinin
tipik uygulama alanlar, termik santrallar, gaz trbinleri, kimyasal tesisler ve
endstriyel frnlardr.
Termik santrallarn alma scaklklar 300-650 oC arasndadr. Gaz trbinleri,
700 oC zerindeki scaklklarda alr. Yksek scaklk reaktrleri ise daha yksek
scaklklarda alrlar. Hava tatlarndaki g nitelerinde ve kimyasal retim
yapan fabrikalarda ilem scaklklar 1100 oC civarndadr.
elik, yksek scaklklarda sadece oksijen ve azotun saldrsna maruz kalmaz.
Kimyasal olarak redkleyici bir atmosferde karbon ve hidrojenin etkisi de gz
nne alnmaldr. Tavlama srasnda azot ve hidrojen gazlarnn karmndan
oluan tavlama gazlar da elik zerinde nitrrleme etkisi yaratrlar. Ayrca CO,
CO2 ve CH4 veya propan gibi karbon-hidrojen karmlarn tayan karbon
ierikli gazlara, SO2 ve H2S gibi gazlara da dikkat edilmelidir.
elikte oksidasyon direncini arttran en nemli element kromdur. Krom,
oksijenle birleerek, yzeyde olduka youn ve kararl bir krom-oksit tabakas
oluturarak korozyon direncini arttrr. Bu nedenle belirli bir scaklkta yeterli
korozyon direnci salamak iin, yapda yeterli miktarda kromun bulunmas
gerekir. Si, Al ve Ti, kromun etkinliini arttrr. Oksit tabakasnn yzeye
balanma zellikleri ise seryum ilavesi ile gelitirilir. Ni, oksit tabakas ve taban
metalin farkl sl genleme katsaylarn drd iin artan Ni miktar,

ostenitik eliklerde benzer bir etki yaratr. Ni alamlar, demir-krom-nikel

eliklerine gre, daha az sl genleme gsterir.
Ferritik elikler, havada oksitleyici koullarda ve kkrt ieren gazlarn
bulunduu ortamda yksek dirence sahiptir. Al ilavesi, S ve bileiklerinin
korozyonuna kar direnci arttrr. Ancak yksek N ierikli gazlarn bulunduu
ortamlarda, yksek scaklklarda N yaynarak AlN oluturmas nedeniyle
yzeyde bozulmalar grlebilir. Bu bozulmalar, tufalin atlayp krlmasna,
sonunda beklenmedik hasarlara neden olmaktadr.
Ferritik elikler karbrleme artlarnda kullanlmazlar. CO veya CH4
ortamlarnda karbonun yaynarak tane snrlarnda krom karbrleri oluturmas
krlganlk yaratr ve oksitlenmeye ve kkrt saldrsna kar direnci drr.
Isya dayankl elikler, 500 oC nin zerindeki scaklklarda yzeylerinde elii
scak gazlarn, gaz partikllerinin, sv gazlarn ve metallerin zararl etkilerine
kar koruyan olduka youn ve yzeye sk bir ekilde bal oksit tabakasnn
olutuu eliklerdir.
Isya dayankl eliklerin kullanmn gerektiren yap elemanlarnn servis
koullarnda mekanik gerilmeler altnda uzun sre fonksiyonlarn yitirmeden
almalar da beklenir. Ani scaklk deiimleri de malzemede ani genlemelere
neden olaca iin yksek scaklk uygulamalarnda kullanlacak eliklerin termal
ok direnlerinin de yksek olmas istenir.
Isya dayankl eliklerin ve alamlarn seiminde gznne alnmas gereken
temel zellikler:
Yzeyde oluan pullanmaya ve scak korozyona kar yksek diren,
Yksek scaklklarda uzun sre mukavemetini kaybetmeden kalabilmesi,
Yksek scaklklarda mikroyapnn kararl kalmas ve krlganla kar
yksek diren,
yi kaynaklanabilirlik ve ekillenebilirlik.
Yksek sl diren gerektiren uygulamalarda ise, stn zelliklerinden dolay
ostenitik krom-nikel elikleri veya nikel-krom alamlar kullanlr. Ostenitik
elikler gerek oksijence zengin gerekse oksijence fakir atmosferlerde tufal

oluumuna kar iyi dirence sahiptir ve serviste kullanlacak st scaklk, krom

ieriine baldr. Ar stlm buhar bulunduran servis koullarnda, X12CrNiTi
18 9 ve X10NiCrAlTi 32 20 elikleri yaygn olarak kullanlmaktadr. Krom ierii
en az %15 olan nikel alamlar, 760 oC lerin zerindeki scaklklarda buhar
bulunan bir ortamda rahatlkla kullanlabilir.
Redkleyici veya oksitleyici koullarda sl ilem yaplan sistemlerin
ekipmanlarnda kullanlan ostenitik elikler yksek scaklk korozyonundan
etkilenebilirler.
Bu tip scak korozyona kar diren, yksek nikel ierikli eliklerde (rnein
X12NiCrSi36 16) bulunur.
<500 o C elikler kullanm iin uygundur.
Cr-Mo elikleri 700 o Cye kadar uygun olurlar ve yaklak %1.5 Si ilavesi
performans nemli lde arttrr.
>800 oC daha yksek Cr miktar gereklidir, 400 serisi paslanmaz elikler.
Ostenitik paslanmaz eliklere Ni ilavesi, ayn miktarda krom miktarnda
direnci arttrr.
>900 oC deki birok uygulamada, Ni-esasl Cr- ve Fe-ieren alamlar
gereklidir. lave Cr ve Al, Niin oksidasyon direncini gelitirir.
1200 oC zerinde Cr2O3 buharlar, Mo, W, Ta, Nb gibi refrakter metaller
uygun mekanik mukavemette kullanlmaldr. Ancak bunlarn hepsi uucu
ve koruyucu olmayan oksitler oluturduu iin, uygun oksidasyon direnci
iin kaplanmalar gerekir.