KARL MARX

1844 El Yazmalan

Birikim Yaynlan 22
ISBN-13: 978-975-516-019-1

2000 Birikim Yaynclk Ltd. ti.

1-7. BASKI 2000-2012, Istanbul
8. BASKI 2013, Istanbul

DIZI KAPAK TASARIMI Utku Lomlu

KAPAK Suat Aysu

UYGULAMA Hasan Deniz

DOZELTI Sekin Oktay
BASK! ve CILT Sena Ofset- SERTIFlKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaanlar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 Istanbul Tel: 212.613 03 21

Birikim Yaynlan.

SERTIFtKA No_ 11248

Binbirdirek Meydan Sokak Iletiim Han No. 7 Cagaloglu 341221swbul

Tel: 212.516 22 60-61-62

Faks: 212.516 12 58

e-mail: iletisim@iletisim.com.tr

web: www.iletisim.com_tt

KARLMARX

1844
El Yazmalar
Economic and Philosophical Manuscripts
EVtREN Murat Belge

Birikim Y aynl ar

NDEKlLER

G1R1 ...... .

ONSOZ ..

. .....7
.11

EMEGtN CRETl ..... ..

..

. . . . . . .. .. .. ... .. .

SERMAYE NN KARL..

..... ............ 35

1. Sermaye ......

2. Sermayenin Kan....

... 17

.. . . ... . ....
.

..... ...................... 35

.. . .. . . . . . . . .

. . . . . .. .. . .. . .... ... .

. .... 36

3. Sermayenin Emek zerindeki Egemenlii ve

Kapitalistin Ama{lan
.. .............. . . .. ....
. ... . .. . ... . .. . ....... 40
4. Sermayeielin Birikimi ve

Kapitalistler Arasndaki Rekabet ... . ... ..

TOPRACIN RANTI...

.. ..
.

..

. .

.. . . ..

. .. .. ..... 41

55

. . ....73

[YABANCILAMI EMEK]....
[SERMAYE LE EMEK ANTlTEZ,
TOPRAK MLKYET! lLE SERMAYE] ........... . . .. . ... . .. . ... ..
(ZEL MLKYET VE EMEK, TCAR SSTEM VE
FlZYOKRASl, ADAM SMITH, RICARDO VE
OKULU ZERNE GRLERI . .
... .
... . ... . . .
.

. 91

. ..... 101

[ZEL MLKYET VE KOMNlZM. KOMNlST

GRLERiN GELlMESlNlN ETL AAMALARI.
BAST, ElTLlKl KOMNlZM VE lNSANlllKLE
BlRLEEN SOSYALlZM OLARAK KOMNiZM].. .
. . 107

[ZEL MLKlYETlN OLDUGU YERLERDE VE

SOSYALIZMDE NSAN STEKLERNN ANLAMI.
FAZLA SERVET lLE ENDSTRYEL SERVET
ARASINDAK AYRlM. BURJUVA TOPLUMUNDA
. ... .
IBLM)........ .... .... ..... .. .... .......
. ... . .. .. . . .... . . ..
[BURJUVA TOPLUMUNDA PARANIN GC)

. .

125

. . .. . 147

. . ..

..

[HEGELCl DlYALEKTlGlN VE FELSEFENN

BR BTN OLARAK ELETRLMES)
.. ... . ..... . .. ... ........ 155

GIRI

1844'un lktisad ve Felsej Yazlan, Karl Marx'n ilk iktisadi

aratrmalannn msveddeleridir. Elimize bitmemi ekliy
le geen bu yaymlanmam kitabn konusu, burjuva poli
tik iktisadnn ve bujuva iktisat sisteminin eletirilmesidir.
Marksizm-Leninizm Kurumu'nun verdigi 1844'n Iktisa
d ve Felsefi Yazlan ad altnda msvedde toplanmtr.
Bunlann birincisi ve en eskisi, genellikle hazrlayc bir ni
teliktedir; bu blmde Marx'n kendi gzlemleri ve yargla
nyla burjuva ve kk bujuva iktisatlardan alntlar yer
almaktadr. tkinci el yazmasnn yalnz son drt sayfas kal
mtr. nc el yazmas ise ikincinin eksik sayfalan ze
rine aklayc szlerden meydana gelmektedir. Burada zel
mlkiyet ve emek, zel mlkiyet ve komnizm, ve burju
va toplumunda parann gc gibi sorunlar ele alnmtr.
nc el yazmasnn byk bir ksm Hegelci diyalektigin
ve bir btn olarak Hegelci felsefenin eletirel bir zmle
mesine (analizine) aynlmtr.
El yazmalannn nde de, kapitalist toplumda "emegin
yabanclamas" ya da "iinin yabanclamas" konusu vur7

gulanmtr. "Yabanclama" kategorisi Hegel'in felsefesin

de ve zellikle Feuerbach'n felsefi din eletirisinde nem
li bir yer tutuyordu. Ne var ki, Hegel insann kendi bilinci
ne varmasndaki yabanclamadan, Feuerbach da tarihi ol
mayan, bir snf olmayan, soyut insann yabanclamasm
dan sz ediyordu. Marx, iinin "yabanclama"sndan sz
eder. "Yabanclama" kavramna btnyle yeni iktisadi s
nfsal ve tarihi bir ierik kazandnr. Marx'n "yabanclama"
terimiyle anlatmak istedii, iinin kapitalist iin zorla al
mas, iinin almasnn rnn kapitalistin kendine mal
etmesi, ve kapitalistin mlkiyetinde bulunduu iin iinin
karsna yabanc, kleletirici bir g olarak kan retim
aralarndan iinin ayrlmasdr. Burada Marx kapitalist
smrnn zelliklerini hemen btnyle aklar.
Burjuva iktisatlarn sosyalist gr asndan eletirir
ken Marx ernekle sermayenin "karlkl dmanca antitezi
ni" ortaya koyar ve vurgular. Kapitalizmde iinin, rettii
servetin okluu orannda yoksullatn, kapitalist toplu
mun iktisadi gelime srecinin kendisinin kanlmaz ekil
de devrime yol atn gsterir ve "insanln evrensel kur
tuluunu ierdiini" syledii iilerin kurtuluu sorusunu
ortaya atar.
"Emein yabanclamas"ndan iktisadi bir olgu gibi sz et
mekle, Marx, gerek, nesnel hayatn sz konusu olduunu ve
bu yabanclamay ortadan kaldrma abasnn, btn toplu
mu sosyalistletirme abas demek olduunu belirtir. Insan
lk tarihinde maddi retimin - "olaan endstriyel retim" ...
byk nemini ve bunun din, hukuk, ahlak, bilim, sanat,
vb. zerindeki etkisini anlatr. Hegel ve Feuerbach'n tersine,
Marx insann belirli, maddeci bir incelemesini yapar ve insa
nn doa ve toplumdaki etkin roln vurgular.

1844'n Iktisadi ve Felsefi Yaz lar 'nda Marx hala Feuer

bach'n etkisindedir ve bu gl etki, zellikle, Feuerbach'a
8

fazla deer vermesinde, o sralarda gelitirmekte olduu ye

ni dnya grnn baz noktalarn tandarken (ispatlar
ken), bu terimiere yeni bir ierik kazandrmakla birlikte,
"insan-tr varl", "doaclk" ve "insanlik" gibi Feuerba
ch' kavramlan kullanmasnda yze vurur. Marx, el yaz
malarnn nde de, Feuerbach'nki gibi, Hegel'in termi
nolojisini de kullanmaktadr. Ama Feuerbach'n hatr sa
ylr etkisine karn, Marx bu genlik a almasnda, az
sonra Kutsal Aile'de ve zellikle Alman Ideolojisi nde geli
'

tirdii devrimci maddeci dnya grnn temelini kur

maktadr.

l844'N KTSAD VE FELSEFi YAZII.ARI1

NSZ

Deutsch-Franzsische ]ahrbcher'de2 Hegelci Hukuk Felse

fesi'nin bir eletirisi eklinde hukukun ve politika bilimi1844'un Iktisadi ve Felsefi Notlan her birinin kendine gre sayfa numaralandr
mas (Roma saylanyla) olan el yazmas eklinde kalmtr. tkinci el yazma
sndan (s. XL-XLIII), yalnz son drt sayfa kurtulmutur. Birinci el yazmasnn
yirmi yedi sayfasndan her biri iki dikey izgiyle stuna aynlm ve sayfa

Emein
creti, Sermayenin Kdn, Topran Rant. Sayfa XVII'den sonra (o sayfa da iin
de olnak zere) yalnz Topran Rant stunu doldurulmutur ve s. XXII'den

lardaki stunlardan her birine nceden yazlm bir balk konmutur.

sonra birinci el yazmasnn bitimine kadar Marx stun baikianna aldrnayp

sayfalan boydan boya doldurmutur. Bu alt sayfann metni (s. XXII-XXVII)
bu kitapta editrn koydugu

Yabanclam Emek

balg altnda verilmitir.

nc el yazmasnda krk byk sayfa vardr, bunlar ikier stuna bln

mtr ve numaralann Marx kendisi koymutur. nc el yazmasnn so
nunda (s. XXXI-XL) bu kitabn balangcnda verilen "Giri" ve birinci el yaz
masndan nce gelen "Giri" blm yer almaktadr.
Marx'n eserinin ad ve el yazmalannn eitli blmlerinin balklan, pa
rentez iinde, Marksizm-Leninizm Kurumu tarafndan verilmitir. El yazma
lannn blmleri Marx'n yapt sralamaya gre yaymlanmtr; yalnz "Gi

ri" blm baa konmu ve Hegelci Diyalektiin ve Felsefenin Bir ButUn Olarak
Eletirisi, Marx'n "Giri"de syledigi sze uygn olarak sona konmutur- e.n.
Deutsch-Fransosische ]ahrblcher (Alman-Fransz Yllg) K. Marx ve A. Ruge
tarafndan Almanca olarak yaymlanmt. kan tek nshas 1844 ubat'nda
Paris'de yaymlanan bir ift say oldu. Burada Marx'dan Zur ]udenfrage (Yahu
di Sorunu zerine) ve Zur Kritik der Hegelschen

Rechts Philosophie Einleitung

11

nin eletirisini vermitim. Yaymlanmak zere ilenirken,

yalnzca kurguya (speculation), kar yneltilmi eletiriyle
eitli konularn kendilerinin eletirisi karp, fikrin geli
mesine engel oldu ve o anlamay gletirdi. Ayrca, ele al
nacak konular o kadar ok ve eitliydi ki, bunlarn hepsi
ni

bir kitapta sktrmak iin btnyle zdeyisel bir s

lup gerekiyordu; oysa bu eitten bir zdeyisel sunu, key

fi bir sistemletirme izlenimini verebilirdi. Onun iin, hu

kuk, aktre (etik), politika eletirilerini ayr, bamsz bir
dizi brorle yaymlayacam, sonra zel bir eserde bunlar
birbirinden ayr paralarn karlkl ilikilerini gsteren ba
ntl bir btn olarak sunacam, son olarak da, bu gere
lerin (malzemenin) kurgusal ileniinin eletirisini yapaca
m. Dolaysyla imdiki eserde politik iktisatla devlet, hu
kuk, aktre, toplumsal yaay arasndaki karlkl bant,
ancak, politik iktisadn bu konulara

ex

professo3 ilgisi ora

nnda ele alnacaktr.

Politik iktisada yaknl olan okurlara, buradaki sonu
larn, politik iktisadn titiz bir eletirel incelemesine daya
nan btnyle deneyci (empiric) bir zmleme yoluyla el
de edildiini sylemem hi gerekli deil.
(Oysa toptan bilgisizliini ve ussal yoksulluunu gizle
mek isteyen bilgisiz eletirmen, "topik cmlecik" lakrdsn
olumlu eletirmenin stne frlatyor ya da yle szler sy
lyor: "katksz, kararl, alabildiine eletirel eletiri", ya da
"yalnzca hukuki deil ayn zamanda toplumsal -alabildiine
toplumsal- toplum", ya da "youn, kitlesel kitle", ya da "kit(Hegelci Hukuk Felsefesi Eletirisine Katk, Giri) ve Engels'den Umrisse zu ei
ner Kritik der Nationalhonomie (Politik Iktisat Eletirisinin Ana izgileri), ile
Die Lage Englands (lngiltere'nin Durumu) yaymlanmtr. Thomas Cariyle'n
"Pas and Present" (Gemi ve imdiki Zaman) da burada yaymlanmtr. Bu
eserler Marx'la Engels'in maddecilie ve konnizme geiinin son aamalan
dr. Marx'la burjuva kktenci (radikal'i) Ruge'nin aralanndaki ilke aynlklan
derginin daha fazla yayrnlanamamasnn nedenidir- e. n.

12

zellikle- e. n.

lesel kirlenin hitabeti hatipleri";4 bu eletirmenin, dinbilim

sel aile-ileri dnda, dnyevf sorunlann tarulmasna bir kat
kda bulunabileceinin kandanmas gerekmektedir.)S
Fransz ve ngiliz Sosyalistleri'nin yan sra, phesiz Al
man Sosyalistler'den de yararlandm. Gelgelelim, bu bilim
de nemi olan zgn Alman eserleri -Weitling'in yazlan d
nda- yalnzca Hess'in Einundzwanzig Bogen'deki deneme
leri6 ve Engels'in Umrisse zu einer Kritik der Nationalkono
mie'sidir.7 Deutsch-Franzsische]ahrbcher'de kan bu ese
rin temel elerini ayn yerde ok genel bir ekilde belirt
mitim.
(Politik iktisada eletirel dikkatlerini veren bu yazariara
borlu olduktan baka, bir btn olarak olumlu eletiri -do
laysyla Alman politik iktisadnn olumlu eletirisi de- ger
ek temelini Feuerbach'n bululanna borludur. Feuerba
ch'n Philosophie der ZukunfB ve An ecdotis deki9 Thesen zur
'

Marx burada, Yahudi sorunu zerine kitap, yaz ve brorleri ele alan iki uzun
eletiriyi, Allgemcine

Literatur-Zaitung'da yaymiayan Bruno Bauer'e deiniyor.

Literatur-Zcitung,

Yukandaki alntlann ou bu eletirilerdendir; Allgemeine

Heft I, Dezember 1843; Heft 4, Miirz 1844, "topik cmlecik" ve "youn kit

All
gemcine Literatur-Zcitung, Haft 8. Juli 1844.
Allgemcine Literatur-Zeitung (Genel Edebi Gazete) Gen Hegelci B. Bauer'in

le" deyinleri iin bkz. B. Rauer, "W as ist jetz der Genestand der Kritik?"

Aralk 1843'ten Ekim 1844'e kadar sreyle Charlottenburg'da yaynland ay

lk bir Alman dergisiydi. K. Marx ve F. Engels Die Hcilige Familie, oder Kritik
der hrischen Kritik (Kutsal Aile) adl eserlerinde bu dergiyi aynntl bir eletirel
degerlendirrneden geirdiler- e. n.

Parantez iindeki blmleri Marx el yazmalannda izrniti- e. n.

Bu yaz derlernesinin tam ad yledir:

Einundzwanzig Bogen aus der Schweiz

(lsvire'den Yirmi Bir Yaz), Erster Teil, Zrich ve Winterthur, 1843- e. n.

Engels'in

Ludwig Feuerbach

Marx'n ksaltnas; asl Anehdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publi

Politik Iktisat Eletirisinin Ana izgileri- e. n.

Grund5iltze der Philosophie der Zuhunft (Gelecein Felsefe

sinin Ilkeleri), Zrich ve Winterthur, 1843- e.n.

cistih (Modern Alman Felsefesi ve Yazlanyla Ilgili Yayrnlanmam Gereler).

A. Regu'nin svire'de yaynland iki ciltlik bir derleme, Iinde Marx'n Prus

ya'nn Sansorlere Son Emirleri Ozerine Notlar' ve Luther-Strauss'la Feuerbach

Arasndahi Arabulucu'su, Bruno Bauer'in, Ludwig Feuerbach'rn, Friedrich Kp
pen'in, Arnold Ruge'nin vb. baz yazlan da vard- e. n.

13

Reform der Philosophie'si, 10 kaynak gsterilmeden yararlan

lan eserler olduklan halde, kimisinin basit kskanl, kimi
sinin de gerek gazab, bu eserlerin genel bir sessizlik havas
iinde karlanmalanna yol amtr.)

Olumlu,

insanc ve doalc (pozitif, hmanist ve natra

list) eletiri Feuerbach'la balar. Feuerbach'n yazlan ne ka

dar az grlt kopanrlarsa, etkileri de o kadar kesin, derin,
yaygn ve kalc olur. Hegel'in Phenomenologie'si ve Logik in
'

den beri gerek kuramsal devrim yalnz onun yazlannda

grlmtr.
Gnmzn

eletirel dinbilimcilerine

kar, imdiki ese

rin son blmn -bir btn olarak Hegelci

diyalektik

ve

Hegelci felsefe ile son hesaplamann yaplmas- bugne ka

dar gerekletirilmemi, son derece gerekli bir i sayyorum.
Bu iin yeterli dikkatle yaplmam olmas bir raslanu deil
dir, nk

limcidir.

eletirel dinbilimci de nnde sonunda bir dinbi

Dolaysyla, ya yetkisini kabul ettii felsefenin be

lirli n-varsaymlanndan yola kmtr; ya da kendi eletiri

si srecinde ve bakalannn bululan sonucunda, bu n-var
saymlardan pheye dmse, bunlan hakl gstenneksi
zin, korkaka bir tutumla kenara itmi, bu n-varsaymla
ra uaksa bamlannasn, ve bamllna da olumsuz, bi
linsiz ve safsatac bir tarzda fkelenmesini gsteren

soyut

lamalar yapmtr.
[Bu durumda eletirel dinbilimci kendi eletirisinin ka
tkszln tekrarlar durur, ya da, eletirinin imdi, kendi
dnda baka bir olgunlamam eletiri okulunu -szge
lii, on sekizinci yzyl eletirisini- ve halk ynlarnn ge
riliini ele almaktan te yapaca bir i yokmu gibi bir ha10 ludwig Feuerbach, Vor(durfig: Thesa zur Refonnation dt:r Philosophie (Felsefe
de Refonn zerine

Balang Tezleri), yaymlandg yer, Anehdota, Bd.II- e.n.

ll Marx bunlan , Allgemeine LiteraturZeitung'la ilgisi olan B. Bauer ve arkadala

nn

14

dnerek sylyor- e.n.

va yaratmaya alr; gerek kendisinin, gerekse gzlemci

nin dikkatini asl gerekli iten, yani
s arasnda -Hegelci

diyalektik

eletiriyle k nokta

ve bir btn olarak Alman

felsefesi- son hesapiamay yapmaktan baka bir yere ek

mek iin yapar bunu; gerekli olan ii, yani modem eleti
rinin kendi snrllklarndan ve kabalndan kurtanlma
sn unutturmak iin bunu yapar. Gelgelelim, kendi felsefi
n-varsaymlarnn zelliiyle ilgili (Feuerbach'nkiler gi
bi) bulular ortaya atlnca, eletirel dinbilimci bir yandan
bunlar kendi baarm gibi grnmek ister ve byle gr
nebilmek iin bu bulularn sonularn alp, onlar geli
tirmeyi beceremedii halde, felsefenin snrlarn hala aa
mam olan yazariara ilgi ekici szler olarak frlatr bun
lar; bir yandan da, rtk, kt niyetli ve pheci bir tarz
da, Hegelci

diyalehtiin,

bu diyalektiin kendisinin eleti

ritmesinde hala yetersiz kalan elerini (nk bunlar he

nz onun kullanabilecei ekilde, eletirel bir ekilde eli
;e verilmemitir) bu eit eletiri karsnda gizlice ne s
rerek, bu bulular karsnda kendi stnlne inanma
y baarr - bu diyalektiin elerini birbirleriyle gerekli
ilikileri iine saknay denememitir ve denese de baara
maz bunu, rnein, ara bulan tandama (mediating proof)
kategorisini, olumlu, kendinden-dana doru kategorisi
ne kar, Hegelci diyalektie zg bir ekilde ne sremez.
nk eletirel dinbilimci her eyi felsefenin yapmas ge
rektiine inanr, dolaysyla katkszlk, kararllk ve bt
nyle eletirel eletiri zerine

gevezelik edebilir;

Hegel'de

ki bir uran 12 Feuerbach'da bulunmadn grnce ken

dini felsefenin gerek fatihi sanr - nk "kendi-bilincin
de-olma"nn ve "zihin"in manevt putataparlna ne kadar
12 "Ugrak" Hegelci felsefede dncenin ok nemli bir gesi anlamna gelen
teknik bir terimdir. Dncenin bir sre oldugunu, onun iin bir dnce
sisteminin gelerinin ayn zamanda bir devinimdeki aamalar oldugunu vur
gulamak iin kullanlmur- e. n.

15

dkn olursa olsun, dinbilimsel eletirmen, duyguyu ap

bilinlilige ulaamaz.] 13
lyice incelendiinde

dinbilimsel eletiri

-akmn balang

cnda gerekten ilerici olduu halde- son zmlemede, es

ki felsefi ve zellikle Hegelci aknln (transcendentalizm),
dinbilimsel bir kaTikatre dnm sonucundan baka bir
ey degildir. Her zaman iin felsefenin en zayf noktas olan
dinbilime stelik felsefenin olumsuz zlnn -yani,
rme srecinin- portresini kendinde izme roln veren
ilgi ekici tarihi adalet rneini, bu tarihi almay baka bir
zaman gstereceim. 14
(te yandan, Feuerbach'n felsefenin zelliiyle ilgili 'Qu
lulannn hi deilse

tantlama

olarak, felsefi diyalektikle

eletirel bir hesapiamay gerektirdikleri benim aklamam

dan anlalacaktr.)

KARLMARX

13 Hegel'de "duygu" (Empfindung) zihni hayatn, znelle nesnelin hala birbirin

den aynlamadg, olduka aag bir ekli anlamna gelir. "Bilinlilik" (Bewusst
sein)- Zihnin Fenomenolojisi'nin ilk blmne Hegel'in verdigi ad- zihnin ilk
olarak bir nesneyi kavramaya altg zihn: etkinlik ekilleri anlamna gelir.
"Kendi bilincinde-olmak" ve "zihin" ise, "saltk bilgi"nin ya da "saltk"n evri
minin sonraki, daha yksek aamalann belinir- e. n.

Familie, oder
Kritik der kritischen Kritik'de (Kutsal Aile) bu szn yerine getirdi- e.n.

14 Ksa bir sre sonra Marx, Engels'le birlikte yazdg Die Heilige

16

EMEGlN CREn

cretler,

kapitalist ii arasndaki dmanca bouma yo

luyla belirlenir. Zaferi kazanan, zorunlukla, kapitalist olur.

Iinin kapitalistsiz yaayabileceinden daha uzun yaar ka
J?italist iisiz. Kapitalistler arasnda birleme allm bir
eydir ve etkilidir; iilerin birlemesi yasaktr ve kendile
ri iin ac sonular verir.1 Ayrca, toprak sahibi ve kapita
list gelirlerini endstrinin rnleriyle oaltabilirler; iinin
endstriyel gelirine ek olarak ne toprak rant ne de serma
yeden alaca kar vardr. iler arasndaki rekabetin yeinli
i bundan trdr. Dolaysyla, sermayenin, toprak mlki
yetinin ve emein ayrlmas yalnz ii iin kanlmaz, zsel
Marx'n burada cretin belirlenmesi iilerin birlemesi, vb. zerine syledik
lerini karlatnnz: Adam Smith, The Wealth of Nations (Everyman Library
basks, cilt l, s. 58-60). Bu el yazmasnn ilk blmnde Marx, kendisinin
de sonradan syledigi gibi, srekli olarak klasik politik iktisatlann ve zel
likle Smith'in szlerinden yararlaruyor. Burada oldugu gibi, Marx alnt kullan
dgn ya da zetledigini aka belirtrnese bile, kaynaklar genellikle bunlardr.
Marx'n kullandg The Wealth of Nations rnemi Gamier'nin 1802 tarihli Fran
szca evirisiydi (Recherche sur la Nature et les Causes de la richesse des Nations:
par Adam Smith. Traduction nouvelle, av ecles notes et obsarvations;par Germain
Gamier, Tornes l-V, Paris, 1802- e. n.
17

(essential) ve zararl bir aynlmadr. Sermaye ve toprak ml

kiyetinin bu soyutlamada, iilerin emei gibi yerleik kal
mas gerekmez.

Sennayenin, toprak mlkiyetinin ve emein aynlmas byle

likle ii iin ldrc bir eydir.
En aa ve tek gerekli cret-oran, iinin almas sre
since hayatta kalmasn, ve bunun dnda yalnzca ailesini
geindinnesini ve ii soyunun lp tkenmemesini sala
maya yetecek orandr. Nonnal cret, Smith'e gre, ortak in
sanla verilebilecek en aa crettir (yani, srlar gibi bir
varoluu srdrebilecek kadar). 2

Insanlara duyulan gerekseme, baka herhangi bir metann

olduu gibi, insanlann retilmesini de zorunlukla ynetir. El
deki kadrolar gereksenen toplamdan ok daha fazlaysa, i
ilerin bir kesimi dilencilie ya da ala der. inin va
roluu bylece baka herhangi bir metann varoluuyla ay
m

koullara girer. i bir meta olmutur ve kendine bir alc

bulmas bir talih iidir. inin hayatnn baml olduu ge

rekseme, zenginlerin ve kapitalistlerin kaprisine bamldr.
Eldeki kadro gerekli olandan fazlaysa, fiyat meydana geti
ren paralardan biri -kar, toprak rant ya da cretler- nor
mal

orandan3

daha azyla deniyor demektir; bu etmenler

den (faktr) bir tanesi bylelikle bu ilemden km olur ve

dolaysyla piyasa fiyat, merkez nokta olan doal fiyata yak
lar. Ama (i) iblmnn ilerlemi olduu bir yerde ii
nin emeini baka kanallara yneltnesi ok gtr; (ii) ka
pitalistin boyunduruu altnda olduu iin, ilk sknt eke
cek kimse iidir.

Bylece piyasa fiyatnn doal fiyata yaklamasnda ii en

fazla eyi zorunlukla yitirecek olan kiidir. Kapitalistin ser
mayesini baka bir kanala yneltme yetenei, kendini belirli
2

A. Smith, Wealth of Nations, Everyrnan basks, cilt I, s. 60-61- e.n.

Ayn yerde, s. 71-72 ve s. 50-51- e.n.

18

bir i dalyla snrlam olan iiyi perian eder ya da onu ka

pitalistin her dediine boyun emeye zorlar.
Piyasa fiyatndaki rasiantsal ve beklenmedik dalgalanma
lar toprak ranum, fiyaun kar ve crete dnen ksm kadar
etkilemez; ama kan vurduundan ok creti vurur bu dalga
lanmalar. ou zaman, ykselen her cret karlnda, biri

olduu gibi kalr, biri de der.

Kapitalist kazannca iinin de kazanmas gerekmez, ama
kapitalist kaybedince ii zorunlukla kaybeder. Bylece, kapi
talist bir yapmclk ya da ticaret ustalyla, ya da tekel sa
yesinde ya da malnn elverili konumuyla (situation), piya
sa fiyatn doal fiyatn stnde tutmay baanrsa, ii bun
dan bir ey kazanamaz.
stelik:

Emein fiyatlan yiyecek fiyatlanna gre ok

az de

iir, ou zaman bu ikisi ters orantldr. Bir pahallk yln

da gerekseme azald iin cretler de azalr, ama yiyecek fi
yatlanndaki ykselme dolaysyla ykselirler - bylece den
ge olur. Her ne durumda olursa olsun, belli sayda hi ek
meksiz kalr. Ucuzluk yllannda gerekseme artt iin c
retler de artar, ama yiyecek fiyatlan dt iin cretler de
der - bylece denge olur.4
inin karsna dikilen bir baka glk; eitli cinsten i
ilerin emek-fiyatlan arasnda, sermaye yatnlan eitli dalia
nn karlan arasnda olduundan daha fazla aynlklar vardr.
almada bireysel etkinliin maneVi, doal, toplumsal b
tn eitleri eitli oranlarda denir, oysa l sermayenin
yz hi deimez ve gerek bireysel etkinlik karsnda ka
ytszdr.
Genel olarak grlmelidir ki iiyle kapitalistin eit de
recede skya girdikleri durumlarda, iinin varoluu s
kya girer, kapitalistin l servetinden edinecei kar sk
ya girer.
4

A. Smith, Wealh of Nations, cil l, s. 77- e. n.

19

linin yalnz fiziksel geiminin aralann saglamak iin

ugramas yetmez: i bulmak iin, yani, kendi etkinligini
gerekletirecek olanag ve aralan bulmak iin de ugrama
ldr. Toplumun iinde bulunabilecegi ana koulu ve bu
koullar altnda iinin durumunu dnelim:5

(l) Toplumun serveti azalrsa herkesten ok ii sknt

eker, nk: ii snf zenginlemi bir toplumda mlki

toplumun gerileme
si durumunda hi kimse ii snf kadar ac ekmez. 6

yet sahipleri snf kadar kazanamaz ama

(2) imdi zenginligi artmakta olan bir toplumu ele alalm.

li snf iin yararl tek durum budur. Burada kapitalistler
aras rekabet balar. Iilere gerekseme, hazr kadrolardan
fazladr. Ne var ki:

Ilk bata,

cretierin ykseltilmesi, iiler arasnda fazla a

lmaya yol aar. Daha fazla kazanmak istedikleri oranda, za

manlann harcamal ve klece almalann srdrmelidirler,
bylece agzllgn kurban olarak btn zgrlklerini
yitirirler, dolaysyla da hayatlann ksalurlar. Hayat sresinin
ksalmas bir btn olarak ii snf iin elverili bir durum
dur, nk bunun sonucunda her zaman yeni bir emek de
posu gerekli olur. Bu snf, btnyle yok olmamak iin, ken
dinden bir paray hep feda etmek zorundadr.

Aynca:

Bir toplum kendini ne zaman zenginligi artar bir

durumda bulur? Bir lkenin sermayesi ve gelirleri arttg za

man. Ama bu ancak u durumlarda gerekleebilir:
a) Sermaye birikmi emek, demek olduguna gre, ok
fazla emegin birikimi sonucunda; yani, iinin rettikleri5

Karlatnnz: Wealth of Nations, cilt I, s. 230; ayn zamanda s. 61-65, burada

Smith, Bengal, in ve Kuzey Amerika'nn agda kouHanna deginerek toplu
mun bu olas durumunu gsteriyor. (The Wealth ofNations ilk l776'de ya
ymland.) - e.n.

Kr. Smith, a.g.e., s. 230; Marx'n el yazmasndan bu cmlelerin son cmlecigi

Franszca'dr ve dogndan dognya Gamier'nin evirisinden alnnadr: Cilt II,
s. 162- e.n.

20

nin, gittike ykselen bir derecede elinden alnmas, kendi

emeinin, gittike yaygnlaan bir ekilde, karsna bir ba
kasnn mlkiyeti olarak kmas ve varoluunun ve etkin
liinin aralannn, gittike, kapitalistin ellerinde toplanma
s sonucunda.
b) Sermaye birikimi iblmn artnr, iblm de ii
saysn artnr. Bununla ters ynl bir sre de, iblm
nn sermaye birikimini artrmas gibi, ii saysndaki ar
tn da iblmn artrmasdr. Bir yandan iblm, bir
yandan da sermaye birikiminin gelimesiyle, ii emee git
tike bamlanr, stelik emein zel, son derece tek-yan
l mekanik bir tarzna bamlanr. Bylelikle fiziksel ve ma
nevi bask altnda makinalar ve insan olmaktan karak so
yut bir etkinlik ve bir mide olurken, bir yandan da piyasa fi
yatlanndaki btn dalgalanmalara, sermaye yatnmlanna ve
zenginlerin ruhi durumianna gitgide daha ok bamlanr.
Ayn ekilde, btnyle emeklerine baml insaniann sn
fndaki say art aralanndaki yanmay sertletirir, byle
ce fiyatlann drr. Fabrika sisteminde iinin bu duru
mu son snra vanr.
c) Serveti gittike artan bir toplumda yalnz en zengin in
sanlar para faiziyle geinebilirler. Baka herkesin sermayesiyle
bir ie girmesi ya da sermayeyi ticarete yatrmas gerekir. Bu
nun sonucunda, kapitalistler arasndaki yanma sertleir. Ser
mayenin tek elde toplanmas hzlanr, byk kapitalistler k
kleri ezer, eski kapitalistlerin bir kesimi ii snfna kanr;
bu yeni katlmalar sonucu ii snfnda gene cretierin d
mesi sknts bagsterir ve ii snfnn birka byk kapi
taliste bamll artar. Kapitalistlerin says azald iin, i
i bulma konusunda rekabetleri hemen hemen hi kalmaz; i
i says artt iin de onlann, kendi aralanndaki rekabet iyi
ce kzm, sertlemi, doallktan uzaklamtr. Bunun so
nucunda, orta kapitalistlerin bir kesiminin alanlar snfna
21

katlmas gibi zorunlu olarak, ii snfnn bir kesimi de dile

nenler ve alktan lenler srasna girer.
Bu yzden, ii iin en elverili toplumsal durumda bile
iinin zorunlukla karlaacag sonu, fazla alma ve za
manndan nce lm, makinalamak, karsnda tehlikeli
bir ekilde yglan sermayeye klelik, daha fazla rekabet, ve
iilerin bir kesimi iin de alk ve dilenciliktir.

cretierin art iide kapitalistin zengin olma manisini

uyandnr, ama bu istegi ancak zihnini ve bedenini feda ede
rek doyurabilir. cret art sermaye birikimini ngrr ve
gerektirir, bylece emegin rn iinin karsna bsb
tn yabanc bir ey olarak kar. Ayn ekilde, iblm onu
daha da tek yanl ve bagml klar, yalnz insanlar arasnda
degil, makinalar arasndaki rekabeti de yan sra getirir.
i bir makina dzeyine indirgendigi iin, makinayla bile bir
rakip gibi karlaabilir. Son olarak, sermayenin toplanmas
endstri toplamn ve buna bagl olarak ii saysn artrd
g iin, ayn endstri toplamnn daha
m

byk bir rn topla

yaratmasna yol aar; sonu; fazla retimdir ve, ya iile

rin byk bir ksm iten atlr, ya da cretler en aa dze

ye iner. li iin en elverili toplumsal durumun, yani, artan

ilerleyen servet durumunun sonulan bunlardr.

(3) "Servetin son derece artug. bir lkede gerek emein c
reti, gerekse hisse senedi faizleri ok dk olmaldr. i
iler arasnda i bulmak iin rekabet ylesine fazla olacak
tr ki cretler ancak belirli sayda iinin geimine yetebile
cek bir noktaya indirgenecektir; lke nfusu zaten yeterin
ce kalabalk olacana gre, bu say artnlamaz. "7

Gelgelelim, bu an durumu nnde sonunda doruga var

mak zorundadr. Iinin durumu imdi ne olacaktr?
7
22

K. A. Smith, Wealh of Nations, cilt I, s. 84 (Gamier, cilt l, s. 193). Marx trnak

ayor ama bu Smith'den tam bir alnt degil, birka cmlesinin zeti- e. n.

Fazlalklann lmesi gerekir.

Bylece toplumun gerileme durumunda iinin sefaleti ar
tar; ilerleme durumunda, sefalet ve glkler vardr; toplu
mun tam gelimi durumunda, dural (statik) sefalet.
Ama, Smith'e gre, ounluu ac eken bir toplum mut
lu olamaz8 -oysa toplumun en zengin durumu bile oun

luun ac ekmesine yol ayor- ve iktisadr sistem9 (ve genel

olarak zel kar zerine kurulu bir toplum) bu en zengin

duruma gtrdne gre, kan sonu, iktisadi sistemin

amacnn, toplumun mutsuzluu olduudur.
iyle kapitalist arasnda ilikilerden sz ederken unu da
eklemek gerekir: kapitalist, i-saat toplamnn azalmasyla,
cret artnn karln fazlasyla grm olur, ve cretie
rin artyla sermaye faizinin art meta fiyatnda basit ve bi
leik sermayenin yaratt etkiyi yaratr.
imdi duruma btnyle politik iktisat asndan baka
lm ve onunla birlikte iilerin kuramsal ve pratik iddialan
n karlatralm.
Balangta ve kuramda, emei btn rnnn iiye ait
olduunu grrz.10 Ama ayn zamanda, iinin ald, r
nn en kk ve onsuz edilemeyecek kadar gerekli bir par
asdr- bir insan olarak deil bir ii olarak varoluunu, ve
insanlk olarak deil kle iiler snf olarak soyunu srdr
mek iin yeterli alandr.
Politik iktisat, her eyin ernekle satn alndn, serma
yenin birikmi emekten baka bir ey olmadn syler bi
ze; ama ayn zamanda iinin, herhangi bir ey satn alabilB

Kr. A. Smith, Wcalth of Nations, cilt I, s. 70 - e.n.

Bu cmledeki "lktisati sistem" cmleci Almanca National-okonomie terimi

nin karlg olarak kullanlnur. - Marx bu el yazmalarnda bu terimi "Poli
tik Iktisat" anlamnda kullanr. Burada ve baka yerlerde Marx Nationalokono

mie'yi bir kurarn btn olarak Politik iktisat anlamnda

degil klasik politik ik

tisatlarn resmetti ve savundugu iktisadi sistem, gelien endstriyel kapita

list sistem anlamnda kullanr- e.n.

10 Kr. A. Smith, Wcalth of Nations, cill, s. 57- e.n.

23

rnek bir yana, kendini ve insanca kimliini satmas gerekti

ini syler.
Tembel toprak sahibinin rant genellikle topran rn
nn te biri kadarken, ve alkan kapitalistin kan faizinin
iki katyken, iinin en iyi zamanlarda kazand "biraz faz
la" ylesine azdr ki drt ocuundan ikisi alktan lmeli
dir. Politik iktisatlara gre insan doann rnlerinin de
erini yalnz emeiyle artrabilir ve emek insann hareket
halindeki mlkiyetidir, ama bu ayn politik iktisatya g
re, sfatlarndan dolay ayrcalkl, tembel tannlar olan top
rak sahibi ve kapitalist, her yerde iiden stndr ve ii
nin uyaca yasay onlar hazrlar.
Politik iktisatlara gre emek her eyin deimez fiyat

dr, oysa emein fiyat gibi raslantlara bal, dalgalanmalar

dan onun kadar etkilenen hibir ey yoktur.
lblm toplumun zenginliini ve inediini artnr, eme
in retici gcn ykseltirken, iiyi yoksullatnr ve bir
makina derekesine indirger. Emek, sermayeterin birikimi
ni ve bylelikle de toplumun artan refahn salarken, iiyi
kapitaliste gittike daha baml klar, grlmedik yeinlik
te bir rekabete iter ve fazla retimin hzl akmna, sonra da
bunu izleyen durguntamaya srkler.
Politik iktisatya gre iinin kan hibir zaman toplu
mun karyla atmaz, oysa toplum her zaman ve zorun
lukla iinin karna kar durur.
Politik iktisatlara gre, iinin kan hibir zaman top
lum kanyla atmaz: l) nk cret artlar, i saati top
lamnn azalmas sonucunda, ve yukarda anlatlan baka
sonular dolaysyla, fazlasyla karianm olur; 2) nk
toplumla ilikisinde btn katk (gayri safi) rn, katksz
rndr, ve yalnz zel bireyle ilikisinde "katksz rn"n
bir nemi vardr.
Ama emein kendisinin, yalnz imdiki koullar altnda
24

deil, genel olarak ve amacnn sadece zenginlii artrmak

olmas orannda - byle emein, diyorum, zararl ve ykc
olduu, kendi bunun bilincine varmasa da, politik iktisat
nn kantlamalanndan kan bir sonutur.
Kurama baklrsa topran rantyla sermayenin faizi, c
retlerden yaplm indirimlerdir. Ama gerekte, cret
ler topran ve sermayenin, iiye gitmesine izin verdikle
ri bir indirimdir, emein rnnden iilere, emee fera
gat edilir.
Toplum gerileme durumundaysa en byk acy iiler
eker. Yknn zel arln ii olarak kendi durumuna
borludur, ama ykn kendinden toplum sorumludur.
Ama toplum ilerleme durumundaysa, iinin ykm ve
yoksullamas, kendi emeinin ve rettii zenginliin r
ndr. Dolaysyla sefalet, imdiki durumuyla emein ken
di znden doar.
Olabilecek en fazla zenginlik durumunda toplum bir l
kdr, ama bu lkye az ok yaklalmtr ve buraya eri
mek toplum kadar politik iktisadn da amacdr. Ite bu top
lum iiler iin dural sefalet anlamna gelir.
Proleter'in, yani, sermayesi ve rant olmayan, yalnzca
emeiyle yaayan ve tek-yanl, soyut emeiyle yaayan ada
mn politik iktisat tarafndan yalnzca bir ii olarak d
nld aka grlyor. Bu yzden politik iktisat prole
terin, tpk bir beygir gibi, almasn salayacak kadar ka
zanmas gerektiini nerebilir; almad zaman onu bir
insan olarak dnmez; bu eit dnceleri, ceza kanunu
na, doktorlara, dine, istatistiklere, politikaya ve yoksullar
evine brakr.
imdi politik iktisat dzeyinin stne kalm ve, aa
yukar politik iktisatlarn kullandklan kelimelerle yukar
da yaplan aklamaya gre iki soruyu cevaplandrmaya a
lalm:

(1) lnsanlgn evriminde, insanlgn byk ogtnlugunun

soyut almaya indirgenmesinin anlam nedir?
(2) Ya bir cret art ve bu yoldan ii snfnn durumu

nu dzeltmek isteyen, ya da cret eitliini (Proudhon gibi)

toplumsal devrimin hedefi sayan perakende reformculann
yanlglan nelerdir?
Politik iktisatta emek sadece cret-kazanma etkinlii ek
linde ortaya kar.
"Belirli yetenekleri ya da daha uzun sre eitilmeyi gerek
tiren ilerin imdilerde genellikle daha karl olduklan sy
lenebilir; te yandan, her insann ayn kolaylkla <?renebi
lecei mekanik ve tekdzeli etkinlikten edinilecek kazan,
rekabet sonucunda dmtr ve zaten byle olmas gere
kirdi. lin imdiki rgdeniinde en yaygn olan alma
hala bu tip almadr. Dolaysyla, birinci kategoriden bir
ii imdi, diyelim elli yl nce kazandnn, yedi katn
kazanyorsa, ve ikinci kategoriden bir iinin kazanc hi
deimemise, bu durumda phesiz her ikisi de ortalama

olarak eskisinden drt kat fazla kazanmaktadrlar. Ama bi

rinci kategori belirli bir lkede yalnz bin iiden meydana
geliyorsa, ikinci kategori de bir milyon kiilikse, demek ki

999.000 kiinin durumu elli ylda hi dzelmemitir- he

le bu sre iinde yaamak iin gerekli nesnelerin fiyatlan
arttysa daha da bozulmutur durumlan. nsanlar byle y
zeyde ortalama hesaplanyla, nfusun en kalabalk kesimi
konusunda kendilerini aldatmak isterler. stelik, cret'in
bykl ii geliri nin hesaplanmasnda yalnzca bir et
'

mendir, nk geliri doru lchilrnek iin srekliliin ga

rantisini de hesaba katmak gerekir - oysa aralksz dalga
lanmalar ve durgunluk dnemleriyle serbest rekabet de
nen anaride elbette bunun olana yoktur. Son olarak, es
ki allm i saatleri ve imdikiler gz nne alnmaldr.
26

Ingiliz pamuk iilerinin i saatleri, mteahhitlerin kar l

gnlg sonucunda, son yirmi be yl iinde gnde on iki
on alt saate ykselmitir - yani, tam emek tasarrufu sagla
yan makinatann kullanlmaya balandg sralarda; tek l
kede ve tek i dalndaki bu art baka yerleri de az ok et
kiledi, nk zenginlerin yoksullan snrsz smrme hak
lan her yerde hala kabul edilmektedir." (Wilhelm Schulz,

retim Akm, s. 65.) 1 1

"Ama toplumun her snfnn ortalama gelirinin arttg
yanl degil de dogru olsayd bile, gelir ayrlklan ve gre

ce (relative) gelir uzaklklan gene de byyebilir ve zengin

likle yoksulluk arasndaki kartlk daha da kesinleebilir
di. nk toplam retim artt iin -ve artt lde- ge
reksemeler, istekler, hak iddialan da artar ve bylece saltk
(mutlak) yoksulluk azalrken grece yoksulluk ogalabilir.
Balk ya ve kokmu balk yiyen Samoyet yoksul degildir
nk kapal toplulugunda herkesin gereksernesi ayndr.
Ama hzla ilerleyen bir devlette, szgelii, on yl iinde, re
tim toplamn nfusuna oranla te bir lde arttran bir
toplumda, bu on yln banda aldn sonunda da alan i
i ayn refah dzeyinde kalamaz, te bir oranda yoksulla
u." (Ayn yerde, s. 65-66.)

Ama politik iktisat iiyi ancak alan bir hayvan olarak

ta

mr - en vazgeilmez bedeni gereksemelerle smrl bir hayvan.

"Daha geni bir manevi zgrlk iinde geliebilmek iin,
insanlar bedeni gereksemelerine kle olmaktan kurtulmal
drlar - bedenlerinin klesi olmamaldrlar. Dolaysyla, her
eyden nce, manevi yaratc etkinlik ve manevi zevk alma
iin ayracak zamanlan olmaldr. lin rgtlenmesinde
ki gelimeler bu zaman kazandm. Gerekten, yeni harell Die Rcwcgung dcr Produktion, cine gcschichtlich-statistischc Abhandlung, von
Wilthelm Schulz, Zrih ve Winterthur, 1843 - e.n.
27

ket gleri ve ileri makinalarla, pamuklu dokuma fabrika

lannda bir ii bugn, eskiden yz, hatta iki yz, iki yz el
li, yz ii gerektiren ileri baarabilir. retimin btn
dallannda buna benzer sonular grrz, nk dsal do
al gler gittike artan bir lde insan emeine katlmaya
zorlanmaktadr. Belirli lde maddi gereksernelerin yeri
ne getirilmesi eskiden belirli bir zaman ve insan emei har
camas gerektiriyorken bu gerekli harcama imdi yanya in
mise, herhangi bir maddi rahatlk kayb olmakszn, ma
nevi etkinlik ve zevk alannda ayn anda ayn oranda bir ge
nileme olmutur. . . Ama ganimetin, koca Kronos'un12 ken
di zel lkesinden kazandmtZ eyin paylalma tarz hala
kr, adaletsiz talibin att zara baldr. Fransa'da, retim
gelimesinin imdiki aamasnda, alahilen herkesin gn
de ortalama be saat almasyla toplumun biitiin maddi
karlannn karlanabilecei hesaplanmtr . . . Makinatann
yetkinlemesiyle zaman kazanld halde, biiyk bir nfu
sun fabrikalarda kle gibi almas zaman bsbiitiin artr
mtr." (Ayn yerde, s. 67-68.)
"Birleik el emeinden gei, bunun daha kk ilemle
rine blnmesine dayanr. Ama balangta, belirli bir d
zenlilik iinde tekrarlanan ilemlerden yalntZ bazlan ma
kinalarla ilgili olacak, bazlar insanlarla ilgili kalacaktr.
Eyann doasna ve pekitirici deneyiere gre, bu eitten
bitip tkenmez tekdzeli iler beden kadar zihin iin de za
rarldr; bylece, makinalamayla, daha fazla sayda iinin
iblmnn birleimi, ister istemez, ibliimnn btn
zararlann aa vuracaktr. Bu zararlardan biri, iiler ara
snda lrolerin artmasdr . . . Insaniann ne dereceye kadar
makina ile altklar ve ne dereceye kadar makina gibi a
ltklar arasndaki biiyk ayrma gereken nem verilme
mitir." (Ayn yerde, s. 69.)
l2 Yunan rnitolojisinde zaman Tanrs - e.n.
28

"Ne var ki, uluslarn gelecekteki hayatlarnda, makina

larda alan cansz doa gleri bizim klelerimiz ve hiz
metilerimiz olacaktr." (Ayn yerde, s. 74.)
"lngiliz iplik tezgahlarnda 1 9 6 . 8 1 8 kadn ve yalnz
158.818 erkek alyor. Lancasbire pamuklu dokuma fab
rikalannda alan her 100 erkek iiye karlk 103 ka
dn ve lskoya'da 209 kadn var. Leeds'deki ngiliz keten
dokuma fabrikalarnda alan her 100 erkek iiye kar
lk 147 kadn ii bulunuyordu. Druden'de ve lskoya'nn
Dou Kys'nda kadn iiler 280 kadard. 1833'te, Ku
zey Amerika'nn pamuklu dokuma fabrikalannda 18.593
erkek, 38.927 kadn ii vard. ngiliz ipekli tezgahlarn
da kadnlar oktu . . . almann daha fazla fiziksel g ge
rektirdii ynl dokuma fabrikalarnda erkek ii says
daha oktu. l rgtlenmesindeki deinderin bir sonu
cu olarak, kadnlarn payna daha kazanl ve geni bir i
alan dmtr. . . Kadnlar imdi iktisadi bakmdan daha
bamsz bir durumdalar. . . Erkekler ve kadnlar toplum
sal durumlannda birbirlerine daha fazla yaklatlar." (Ay

n yerde, s. 7 1-72.)
"lngiltere'de buhar ve suyla alan dokuma yapmevle
rindeki iilerin durumu 1835'te yleydi: 20.558 sekiz ve
on iki yalan arasnda ocuk; 35.867 on ikiyle on ya
aras ocuk; son olarak da, 108.208 on le on sekiz ya
arasnda ocuk. .. Hi phesiz, makinalamadaki ilerleme
ler, tekdzeli btn ileri gittike insanlarn elinden alarak,
bu toplumsal ktln yava yava ortadan kalkmas y
nnde alyorlar. Ama bu olduka hzl ileriemelerin yo
lunda duran bir engel var: Kapitalistler, en kolay ve ucuz
yoldan, alt snflarn enerjilerini ocuklannda toplayarak,
mekanik aralar yerine ocuklan kullanabiliyorlar." (Ayn

yerde, s. 70-71.)
"Lord Brougham'n iilere ars - 'Kapitalist olun' . . .
29

Milyonlarca insan, bedenleri ykan, ahlaki ve ussal bakm

dan onlan sakadayan agr ileri yaparak bir lokmay ancak
kazanabiliyorlar; byle bir i bulmak talihsizligi bile onlar
iin byk talih oluyor." (Ayn yerde, s. 60.)
"yleyse, yaamak iin, mlkiyetsiz olanlar, dalayl ya
da dolaysz yoldan, mlkiyet sahiplerinin hizmetine gir
melidirler - yani onlara bagml olmaldrlar." (Pecqueur,
Thtorle nouvelle d'tconomie soc., s. 409.) 1 3
"Hizmetilere - denek; iilere - cret; memurlara - ma
a. " (Ayn yerde, s. 409-410.)

"Emeini birine kiralamak"; "Emegini birine faizle ver

mek"; "Bir bakasnn yerinde almak."
"Emek gerelerini kiralamak"; "Emek gerelerini biri
ne faizle dn vermek" ; "Kendi yerine bakalann altr
mak." (Ayn yerde, s. 41 1 . )
"Byle bir iktisadi dzen insanlan yle aaglk ilere, y
lesine ykc ve ac bir alalmaya mahkm eder ki, bunun
la karlatnldgnda vahiler kral gibi olur." (Ayn yerde,
s. 417-418.)
"Mlkiyetsiz snfn her ekilde fahieletirilmesi." (Ayn
yerde, s. 421 vb.) "Eskiciler."

Loudon, kitabnda (Solution du probleme de la population,

ete. , Paris, 1842) ,14 ngiltere'deki orospulann saysnn alt
mla yetmi bin arasnda oldugunu sylyor. Namusu p
heli kadniann says da bir bu kadann (s. 228) .
l3 Thtorie nouvdle d'tconomie sociale et politique, ou Etude sur Porganisation des
Socittts, C. Pecqueur, Paris, 1843. Bu ve bundan sonra Pecqueur, Buret ve
London'dan btn alnnlar Marx'm el yazmasnda Franszca'dr - e. n.
14 Solution bu probleme de la population et de la subsistance, soumise d un medicin
dans une strie de lettres, Charles Loudon, Paris, 1842, s. 229. Bu eser, herhal
de hi yaymianmayan Ingilizce bir el yazmasnn biraz ksaltlm Fransz
ca r;evirisiydi. Ama 1836'da Loudon, Leamington'da ingilizce ksa bir bro
r yaymiand - The Equilibrium of Population and Sustmance Demonstrated;
ama yukanda deginilen, Franszca 336 sayfalk kaln bir kitaptr - e. n.
30

"Gnah mesleklerine baladktan sonra bu talihsiz yaratk

larn sokakta geen hayatlarnn ortalamas alt ya da ye
di yldr. Altm, yetmi bin orospunun srekli olarak var
olmas iin, bu aalatnc meslee ylda en az sekiz ya
da dokuz yz, bin kadn girmeli, ya da baka bir syleyi
le gnde yirmi drt yeni kurban olmaldr - saatte bir ya
ni; ayn orant btn dnyada geerliyse, her an bu eit
ten kadnlardan bir buuk milyonu yayor olmaldr." (Ay
n yerde, s. 229.)

"Yoksullarn says yoksullukla birlikte artyor ve sefa

letin en ar ucunda en ok sayda insan ac ekme hak
k iin birbiriyle bouuyor. . . 182l'de rlanda'nn nfu
su 6.80l.827'ydi. 183 l'de 7.764.010'a ykselmiti - on yl
iinde yzde on drt orannda bir ykselitir bu. En zengin
yre olan Leinster'de nfus artnn oran yzde sekizdi
sadece; oysa en yoksul yre olan Connaught'da art yzde
yirmi bire vanyordu. (Extracts from the Enquiries Published
in England on Ireland, Viyana, 1840.)" (Bruet, De la Misere,
ete. , cilt l, s. 36-37.) 15

"Politik iktisat emei soyut bir ey olarak dnr; 'emek

bir metadr'. Fiyat ykselirse, metann isteklisi ok demek
tir; fiyat dkse, meta ok olmaldr, 'emein bir meta ola
rak fiyat gittike dmelidir'. Bunu kanlmaz yapan ey
lerden biri kapitalistle ii arasndaki br de iiyle ii
arasndaki rekabettir. 'alan nfus, emek satcs, rnn
en azn kabullenme durumuna zorunlukla indirgenir... Bir
meta olarak emek kuram, klk deitirmi bir klelik ku
ranundan baka ne olabilir?"' (Ayn yerde, s. 43.) "yleyse
ernekte deiim-deeri dnda bir ey grlmemesinin ne
deni nedir?" (Ayn yerde, s. 44.) Byk i yerlerinde kadn
larla ocuklarn emeini satn almay tercih ederler, nk
15 De la mistre de dasses laborieuses en Angleterre et en France, Eugene Buret, cilt
I-II, Paris, 1840 - e.n.
31

bu erkeklerinkinden daha ucuzdur. (Ayn yerde.) "iveren

karsnda ii hibir zaman zgr bir satc durumunda de
gildir. .. Kapitalist her zaman emegi kullanp kullanmamak
ta serbesttir, ii her zaman emeini satmak zorundadr. Her
an saulmadka emegin degert yoktur. Gerek emtiann ter
sine, emek ne biriktirilebilir ne de tasarruf edilebilir. Emek,
hayattr ve hayat her gn yiyecekle dei toku edilmezse,
az zaman sonra yok olur. lnsan hayatnn bir meta oldugu
nu ileri srmek iin, dolaysyla, klelii kabul etmek gere
kir." (Ayn yerde, s. 49-50.) Bu durumda, emek bir meta ise,
son derece talihsiz yklenieri olan bir meta olmaldr. Ama
politik iktisadn ilkelerine gre bile bir meta degildir, nk
zgr bir dei tokuun zgr bir sonucu degildir. imdiki ik
tisadi rejim ayn anda emein hem fiyatn, hem de karl
gn azaltyor; iiyi kusurlatnrken insan alaltyor." (Ayn
yerde, s. 52-53.) "Endstri bir sava, ticaret de bir kumar ol
du." (Ayn yerde, s. 62.)
"Pamuklu dokuyan makinalar (ingiltere'de) tek baianna

84.000.000 el iisini temsil ederler." (Ayn yerde, s. 193.)

"imdiye kadar, endstti bir sava durumundayd - bir
fetih sava: 'Ordusunu meydana getiren insaniann hayatla
nn, byk fetihlerin kaytszlgyla harcad. Amac, insan
Iann mutlulugu deil, servete sahip olmakt'." (Buret, sz
geen yerde, s. 20.) "Bu karlar (yani iktisadi karlar) , ken
di baianna brakldklannda, zorunlukla atrlar; sava
tan baka sonuca karar verecek yoktur ve savan kararlan,
bazlanna zaferi sunmak iin, tekilere yenilgiyi ve lm
vermelidir. . . Bilim, kart glerin atmasnda dzeni ve
dengeyi arar: Buna gre, srekli sava, ban elde etmenin
tek yoludur; bu savaa rekabet denir." (Ayn yerde, s. 23.)
"Endstriyel savan baanyla yrtlmesi iin bir nok
taya yglabilecek ve istendigi kadan yok edilebilecek b
yk ordular gerekir. Ve bu ordunun askerleri kendileri32

ne zorla kabul ettirilen buyruklara ne grev, ne de bal

lk duygusundan dolay boyun eerler, kat alk zorunlu
undan kurtulabilmek iin buyruklara uyarlar. Patronlan
na kar ne sevgi, ne de kran duyarlar, patronlan da on
lara balayan ey bir iyilikseverlik deildir. Patronlar onla
n insan olarak tanmaz, en az masrafla en fazla retimi sa
layacak aralar olarak tanr. Gittike kalabalklaan bu i
i kitleleri her zaman i bulabilecekleri gvencesine bile sa
hip deillerdir. Onlan bir araya toplayan endstri, gerekse
me duyduu srece yaarnalanna izin verir, ve onlan defe
debildii an, en ufak bir znt duymakszn hepsini ter
keder; ve iiler bedenlerini ve glerini koparabildikleri fi
yata sunmak zorunda kalrlar. lleri ne kadar uzun, ne ka
dar ac, ne kadar tiksindirici olursa, cretleri de o kadar az
dr. Aralannda, gnde on alt saat alp didindikten son
ra, lmeme hakkn bile g kazananlar vardr." (Ayn yer

de, s. 68-69.)
"El tezgah dokumaolannn durumlann inceleyen ko
misyon yeleri gibi biz de inanyoruz ki, evredeki kyler
den srekli olarak salkl insanlan ekmeselerdi, byk
endstriyel ehirler ii nfuslann ok ksa zamanda kay
bederlerdi." (Ayn yerde, s. 362.)

33

SERMAYENN KARl

I.

Sermaye

l) Sermaye'nin, yani bakalarnn emeinin rnnn zel

mlkiyetinin temeli nedir?
"nk sermaye kendisi dpedz bir hrszlk ya da do
landnclk deilse bile, miras kutsallatrmak iin huku
kun ibirlii ve yardm gerekmektedir." (Say, cilt

I,

s. 136,

dipnotu.)1

Insan, retici bir sermayeye nasl sahip olur? Bu sermaye

yoluyla yaratlan rnlere nasl sahip olur?
"Mevzu hukuk sayesinde." (Say, cilt Il, s. 4.)

nsan sermayeyle, szgelii, byk bir mirasa sahip ol

makla neler elde eder?
"Kendisine byk bir miras kalan kimse bylece zorunluk
la politik bir g kazanm olmaz ... Bu servetin ona doruTraite d'economie politique, (Politik Iktisat zerine Inceleme) yazan Jean-Bap
tiste Say, 3. bask, cilt I-II, Paris, 1817- e. n.

35

dan dogruya ve dolaysz bir ekilde verdigi g, satn alma

gcdr; o srada piyasada bulunan btn emegin, ya da

emegin btn rnlerinin zerinde bir egemenliktir." (The

Wealth of Nations, Adam Smith, cilt I, s. 26-27.)

Demek ki sermaye, emei ve rnlerini yneten gtr.

Kapitalist, bu gc, kiisel ya da insani niteliklerinden dola
y deil, sermayenin sahibi olduu iin tasarruf eder. Gc,

sermayesinin kar konulmaz satn alma gcdr.

llkin, kapitalistin, sermayesi yoluyla, emek zerindeki y
netici gcn nasl kullandm greceiz, daha sonra da,
sermayenin kapitalist zerindeki ynetici gcn.
Sermaye nedir?
"Kullanmak zere biriktirilen ve muhafaza edilen belirli bir
emek niceligi." (Ayn yerde, cilt I, s. 295.)

Sermaye, bir iktir ilmi emek tir .

2) Stok, topran ya da yapncln rnlerinin birikimi

dir. Stok, yalnz sahibine bir gelir ya da kar getirdii zaman

sennaye olur. (Ayn yerde , cilt I, s. 243.)

2.

SeTJtU9'enin Kan
"Sermayenin kan ya da kazanc, emein cretinden btny

le ayrdr. Ayrm, iki ekilde ortaya kar: Bir kere, degiik

sermayelere bagl denetleme ve ynetme emegi ayn da ol
sa, sermayenin kan btnyle, kullanlan sermayenin de
gerine gre dzenlenir. Ayrca, byk i yerlerinde bu i,
aldg aylkla ynetilmesi iini zerine aldg sermaye ara
smda hibir dzenli orant bulunmayan bir ba grevliye
braklr. Bu durumda mal sahibinin emegi hemen hemen
hie indirgenmitir, ama o gene de sermayesi orannda kar
ister." (Ayn yerde, cilt
36

I,

s. 43.)

Kapitalist karla sermaye arasndaki bu orany niin ister?

"lilerinin almalar sonucunda, sattan, elindeki sto
kun cret olarak dedii ksmn karlayacak olandan da
ha fazlasn bekliyor olmasa, ii altrmakta hibir ka
n

olmazd; kan da, kulland birikimin geniliiyle orant

l olmadka, kk bir stok yerine byk bir stok kullan

makta hibir kan olmazd." (Ayn yerde, s. 42.)

Demek ki kapitalist ilkin cretlerden, sonra da ortaya

koyduu hammaddelerden kar eder.

yleyse, sermayeye gre kann oran nedir?

"cretlerin olaan ortalama dzeyini belirli bir yerde ve
belirli zamanda belirlemek zaten g bir i olduuna g
re, sermayenin karn hesaplamak daha da gtr. Kapita
listin rettii mallarn fiyatnda bir deiiklik, rakipleriy
le alclannn ilerinin iyi ya da kt gitmesi, mallarn ta
nrken ya da ambarlarda balarna gelebilecek binlerce ka
za - karn gnden gne, neredeyse saatten saate deime
sine yol aar." (Ayn yerde, s. 78-79.) "Ancak, sermayenin
karn kesinlikle hesaplamak olanaksz da olsa, parann fai

zi dnlrse bu konuda bir fikir edinilebilir. Para kulla

narak ok eylerin kazanlabildii bir yerde, kullanma hak
kn elde etmek iin de ok eyler verilecektir; kazanc az
olacaksa, verilen de az olacaktr." (Ayn yerde, s. 79.) Faizin
normal piyasa orannn ak kar oranna gre orants, ka
rn byk ykseliine ve dne gre zorunlukla deiir.
Byk Britanya'da yzde yz faiz, tccarlarn un profit hon

nete, modtrt, raisonnabli dedikleri bir ey saylr, yani ola

an ve normal bir kardr bu." (Ayn yerde,

Kann
2

en dk

s.

87.)

oran nedir? En y hsei nedir?

Smith burada "iyi, lml, akla yakn kar" diyor - e. n.

37

"Sermayenin normal karnn

en

dk oran, sermayenin

her kullanlnda kar karya kald bir olaslk olan ka

yplar karlamak iin gerekli olann biraz fazlasdr. An
cak bu fazla, net ve ak kar olabilir. Faizin en dk oran
iin de ayn ey sz konusudur." (Ayn yerde, s. 86.)
"Normal karn ulaabilecei

en

yksek oran, emtiann fi

yatnda toprak rantnn tamamn yutan ve ortaya kan me

tadaki emek cretini en dk orana, alan iiyi ancak ya
atacak karlarna indirgeyen orandr. i alahilrnek iin
u ya da bu ekilde beslenmelidir; toprak rant bsbtn
ortadan kalkabilir. rnein: Bengal'de Dou Hindistan ir
keti'nin hizmetkarlar." (Ayn yerde, s. 86-87 .)

Bu durumda kapitalistin sonuna kadar yararlanabilece

gi, snrl rekabetin avantajlanndan baka, kapitalist, yasa
lara kar gelmeksizin, piyasa fiyatn doal fiyatn zerin
de tutabilir.
"Bunun bir ekli, pazar, pazara mal srenlerden ok uzakta
ise, ticaret srlann saklamak, yani, fiyat deiikliini, fiyat
larn doal dzeyin zerine kacan gizli tutmaktr. Bu
gizlilik, br kapitalistlerin sermayelerini endstrinin ya da
ticaretin bu dalna yatrmanalar sonucunu salar.

tkinci ekil, yapmcln srlann saklamaktr; kapitalist

bylece retimin maliyetini drr ve mallarn rakipleri
nin mallaryla eit fiyata ya da onlarnkilerden dk fiya
ta srebilir, bir yandan da onlardan fazla kar eder. (Aldat
mann sr saklama eklinde olan ahlakszlk deil mi borsa
oyunlar.) stelik, aynca, retimin belirli bir yrede yapl
mas (ender bir arap gibi) , ve efektif talebin hibir zaman
yeterince karlanamad durumlarda byle kazan kolay
dr. Son olarak, bireylerin ya da irketlerin ynettii tekeller
fiyat ykseltebilir. Tekel - fiyat olabilecek en yksek fiyat
tr. (Ayn yerde, s. 53-54.)
38

Sermayenin karn ykseltebilecek baka raslantsal ne

denler: Yeni lkelerin ya da yeni ticaret kollannn ele gei
rilmesi, zengin bir lkede bile ou zaman sermayenin ka
rn artrrlar, nk sermayenin bir ksm eski ticaret kol
lanndan ekilir, rekabet azalr, piyasaya, nicelike azalan
ve bylece fiyatlan ykselen mallar srlr: Bu eit mal
lar zerinde alanlar bylece daha yksek faizle bor para
alabilirler. (Ayn yerde, s. 83.)
Bir meta ne kadar ilenirse -yaplm bir nesne olduu
oranda- fiyatnn crete ve kara giden ksm, ranta giden
ksmna oranla o kadar artar. Bir metann yapm ilerledik
e, yalnzca karlann says artmakla kalmaz, daha sonraki
btn karlar da ncekilerden fazla olur; nk kt ser
maye her seferinde daha bym olmaldr. Szgelii, ku
ma dokumacilarna i veren sermaye, iplik eirenlere i
veren sermayeden daha byk olmaldr; nk yalnz ser
mayesini kadaryla yeniden karm olmaz, dokumacla
rn cretlerini de der; ve kar her zaman sermayeyle oran
tl olmaldr. " (Ayn yerde, s. 45.)

Demek ki, doa rnn doann yaplm rnne evi

ren insan emeinin ilerlemesi yalnz emein cretini deil,
ksmen kar getirebilecek sermayelerin saysn ve ksmen de,
daha ncekilere oranla daha sonraki sermayelerin bykl
n artnr.
Kapitalistin iblmnden salad yararlar zerinde ile
ride daha ok duracaz.
Kapitalist ifte kar salar-ilkin, iblm sayesinde; sonra
da, insan emeinin doal rn zerinde salad, ilerleme
sayesinde meta zerinde insann pay ne kadar fazla olursa,
l sermayenin kan da o kadar artar.
"Ayn toplumda, sermayeden karn ortalama oran, ayr
i dallarnda denen cretiere gre, ok daha eittir. (Ay39

yerde, s. 100.) Sermayenin eitli alanlarda kullanln

da, normal kar oran, gelirlerin kesinliine ya da kesinsiz

liine gre deiir. "Stoklarn normal kan, girilen rizikoya
gre artt halde, her zaman onunla oranl olarak artmaz."

(Ayn yerde, s. 99-100.)

Mbadele aralarnn ucuzlamasyla ve elde edilmeleri

nin kolaylamasyla (rnein kat para) da karlar ykselir.

Sermayenin Emek z:erindeki Egemenlii

ve Kapitalistin Amalan
3.

"Herhangi bir sermaye sahibinin sermayesini tarmda, ya

pmclkta, toptancln belli bir dalnda ya da perakende
cilikte kullanmasn belirleyen tek ama, kendi zel kar
n dnmesidir. Harekete geirebilecei retici emein de
iik nicelikleri, lkesinin yllk toprak ve emek rnleri
ne katabilecei deiik deerler aklna bile gelmez." (Ayn

yerde, s. 335.)
"Kapitalist iin sermayesini kullanmann en faydal yolu,
eit rizikolarla, en byk ka salayacak yoldur; sermaye
nin bu yolda kullanlmas toplum iin her zaman faydal ol
mayabilir; en faydal kullanma yolu, doann retici gle
rinden yarar salayan yoldur." (Say, cilt Il, s. 130-3 1 .)
"Sermayeyi kullananlarn planlar tasarlar, emein en
nemli almalarnn hepsini dzenler, ynetir ve k.r, b
tn bu planlann, tasanlarn nerdii amatr. Ama kar ora
n, rant ve cret gibi, toplumun zenginliiyle ykselip top
lumun gerilemesiyle dmez. Tersine, zengin lkelerde do
al olarak alak, yoksul lkelerde de yksektir, ve en b
yk hzla yklnaya doru giden lkelerde her zaman en
fazla ykselir. Dolaysyla bu snfn karyla toplum kar
arasndaki iliki, br iki snfta olduu gibi deildir. . . Ti40

caretin ya da yapmcln herhangi bir dalndaki kiilerin

zel kan her zaman iin kamu kanndan baz bakmlar
dan ayrlr ve ok zaman kamu kanyla taban tabana kar
t olabilir. Pazar geniletmek ve sanclarn rekabetini da
raltmak her zaman tccarlarn iine gelir. Bu, hemen he
men hibir zaman toplumla kar birlii olamayan bir snf
ur; tccarlarn kan genellikle halk aldatmak ve ezmekle
gerekleir." (Smith, cilt I, s. 23 1-32.)

Sennayelerin Birikimi ve
Kapitalistler Arasndaki Rekabet

4.

"Sermayelerdeki art, cretleri ykseltir ve kapitalistlerin

karn drme eilimindedir; bunun nedeni, kapitalistler
arasndaki rekabettir. " (Ayn yerde, s. 78.)
"Belirli bir kasabann bakkaliye ticareti iin gerekli senna
ye iki ayr bakkal arasnda blnmse, rekabet yznden
ikisi de daha dk fiyatla sau yapmak zorunda kalacaknr;
ayn sennaye yirmi kii arasnda blnecek olursa, rekabet
de bu oranda artacak ve fiyatlan ykseltmek zere bir ara
ya gelmeleri de o kadar gleecektir." (Ayn yerde, s. 322.)

Tekel fiyatlannn varabilecekleri en yksek noktaya varm

olduklann bildigimize gre, kapitalistlerin kartan, politik
iktisatlann gr asndan bile, toplumla dmanca bir
kartlk durumunda olduguna gre ve karlarda bir yksel
me, metann fiyat zerinde bileik faiz etkisi yaptgna gre
(Ayn yerde , s. 87-88). , demek ki kapitalistlerin tek savunma
yolu rekabettir , rekabet, politik iktisadn sundugu kantara
gre, gerek cretleri ykselterek, gerekse metalann fiyatla
nn drerek, tketkilerin yaranna alr.
Ama rekabetin olabilmesi iin sermayeler ogalmal, bir
den fazla elde toplanmaldr. Birok sermayenin meydana
41

gelebilmesi iin, ok yanl bir sermaye birikimi gerekir, n

k sermaye ancak birikim sonucu var olabilir; ok yanl bi
rikim ise zorunlukla tek yanl birikime dnr. Sermayeler
arasnda rekabet, sermayelerin birikimini artnr.
zel mlkiyelin egemen olduu bir yerde birikim, serma
yenin bir iki elde toplanmas demektir; sermayelerin ken
di doal yollann izlemelerine izin verildiinde ulaacakla
n kanlmaz sonu genellikle budur ve sermayenin bu do
al hedefine varmas iin amas gereken yolu rekabet engel
lerden temizler.
Sermayenin kannn, sermayenin byklyle orantl ol
duunu grdk. Dolaysyla byk bir sermaye, bykl
yle orantl olarak kk bir sermayeden daha hzl artp
birikecektir-bilinli rekabeti gz nne almasak bile.
Buna gre, byk bir sermayenin birikimi rekabet olsun
olmasn, kk bir sermayenin birikimine gre daha hzl
ilerleyecektir. Bu sreci biraz daha izleyelim.
Rekabet yznden, sermayenin artyla, sermayenin kan
azalr. Onun iin, sknty ilk ekecek olan, kk kapitalisttir.
Sermayeterin oalmas ve ok sayda sermaye olmasnn
nkoulu lkede zenginliin artmakta olmasdr stelik.
"Zenginliinin en yksek noktasna erimi bir lkede . . .
net kann normal oran ok az olacandan, bundan sala
nacak faizin normal piyasa oran da ok decektir; yle ki,
ancak en zengin kimseler paralannn faiziyle yaayabile
ceklerdir. Bundan daha az serveti olan herkes, kendi stok
lannn kullanln kendi denetlernek zorunda kalacaktr. "

(Ayn yerde, s. 86.)

Politik iktisadn en fazla holand durum budur.

"Bylelikle, sermayeyle gelir arasndaki orant, her yerde,
ahkanhkla tembellik arasndaki oranty ynetir gibidir;
42

sermaye nerede egemense, orada alr; iradn oldugu yer

de ise tembellik hkm srer." (Ayn yerde, s. 30 1 . )

yleyse, bu artan rekabet durumunda, sermayenin kulla

nl nasl olacaktr?
"Stoklar arttka, faizle dn verilecek stoklarn nicelii
gitgide byr. Faizle dn verilecek stokun nicelii arttk
a, faiz . . . azalr. . . " (i) nk "genel olarak, eyalarn nicelii
arttka, piyasa fiyatlar der . . . " ve (ii) nk herhangi bir

lkedeki sermayelerin artyla, "o lkede yeni bir sermaye

yi kullanmann kazanl bir yntemini bulmak gitgide gle

ir. Bunun sonucunda deiik sermayeler arasnda bir reka

bet doar, bir sermayenin sahibi, br sermaye sahibinin i
alann ele geirmek ister. Ama bu i alann ele geirebilme
si iin, tekinden daha elverili koullar sunmaktan baka
aresi yoktur. Yalnzca satt eyi daha ucuza satnakla kal
mayacak, bazan ald eyi de daha pahalya alacaktr. reti
ci emee kar istek, bunu srdrmesi kanlmaz olan fon
larn da artyla, her gn daha ok fazlalar. iler kolayca
i bulur, ama sermaye sahipleri i verecek ii bulmakta g
lk ekerler. Rekabetleri emek cretini ykseltir ve stoklar
nn karlarn drr." (Ayn yerde, s. 3 1 6.)

Dolaysyla, kk kapitalist u iki yol arasnda bir seme

yapmak zorundadr: l) Bundan sonra faizle geinemeyecei
ne gre, sermayesini tketneli ve bylece kapitalist olmak
tan kmal; ya da; 2) Kendi bana bir i kurmal, maln da
ha ucuza satmal, daha zengin kapitalistten daha pahalya
mal almal ve daha fazla cret demeli-bylece kendini illa
sa gtrmelidir, nk batan varsaydmz yein yanma
nn sonucunda piyasa fiyannn zaten ok dk olmas gere
kir. Gelgelelim, byk kapitalist kk kapitalisti ezmek is
tiyorsa, kapitalistin bir kapitalist olarak ii karsnda sahip
43

olduu btn avantajlara, kk kapitalist karsnda byk

kapitalist de sahiptir. Sermayesinin bykl, kannn azl
n karlar ve zaten, kk kapitalist iflas edip rekabetten
ekilineeye kadar baz geici zararlara da katlanabilir. Byle
ce, kk kapitalistin karlann biriktirir.
Dahas: Byk kapitalist her zaman kk kapitalistten da
ha ucuza alabilir, nk daha byk nicelikler satn almak
tadr. Onun iin daha ucuza satmaktan da ok zarar grmez.
Ama faiz oranlarnda bir dme orta kapitalistleri rant
alan adam durumundan i adam durumuna getiriyorsa, ser
mayelerin artmas ve bundan dolay karn dmesi de faiz
orannn azalmasna yol aar.
"Bir sermaye kullanlarak elde edilebilecek karlar azaln
ca . . . onu kullanabilme hakk karlnda denen fiyat da . . .
zorunlulukla decektir." (Ayn yerde, s . 3 1 6.)
"Zenginlik, ilerleme ve nfus arttka, faiz dt," ve do
laysyla sermayenin kan da dt, "bunlar azaldktan son
ra, stoklar yalnzca artnakla kalnaz, her zanankinden da
ha byk bir hzla artarlar. . . Az kar getiren byk bir stok,
ok kar getiren kk bir stoktan daha hzl oalr. Atas
znde olduu gibi, para paray eker." (Ayn yerde, s. 83.)

Varsaydmz sert rekabet durumunun gerektirdii ze

re bu byk sermayenin karsnda kk karlan olan k
k sermayeler bulunuyorsa, byk sermaye onlan ezip ge
er. Bu rekabetin gerekli sonucu, byk ehirlerde olduu
gibi, maliann bozulmas, hile, uydurma retim ve halkn ze
hirlenmesidir.
Byk ve kk sermayeler arasndaki yanma nemli bir
etken de, durgun (sabit) sermaye ile dnen sermaye arasn
daki ilikidir.3

3
44

Marx, Franszca capital Jixe ve capital circulant terimlerini kullanyor - e.n.

"Dnen sermaye, yapmclkta ya da ticarette, gerekli malla

n salamakta kullanlan sennayedir. Byle kullanlan ser

maye sahibinin elinde durduka ya da ayn ekilde kaldk
a herhangi bir gelir ya da kar getirmez. Elinden bir biim
de kmakta ve baka bir biimde eline dnmektedir ve i
te bu dnyle, yani byle arka arkaya dei toku ve d
nmlerle kar brakr. Durgun sermaye, topran slah
na ,

faydal makinatann satn alnmasna, ticaret aralannn,

buna benzer baka eylerin elde edilmesine yatrlm ser

mayedir." (Ayn yerde, s. 243-44. Alnt yaparken Marx bu
blm ksaltmtr.)
"Durgun sermayeyi desteklemek iin yaplacak harcama
larda her tasarruf, toplumun net gelirinde bir dzelmedir.
Her bir ie giren herkesin sermayesinin btn, durgun ve
dnen sermayesine aynlr. Sermayesinin btn hep ayn
kald halde, bir paras daha az, bir paras daha fazla ol
maldr. Emein gerelerini ve cretini salayan, endstri
yi harekete geiren, dnen sermayedir. Onun iin, durgun
sermayenin olduu gibi kalmas iin yaplan harcamalarda,
emein retici glerini azaltnayan her tasarruf, endstriyi
harekete geiren fonlan artrr." (Ayn yerde, s. 257.)

Durgun sermayeyle dnen sermaye ilikisinin kk ka

pitalistten ok byk kapitalistin yaranna alu daha ba
tan bellidir. Byk bir bankacnn, kk bir bankacdan
daha ok durgun sermaye fazlasna sahip olmas gerekmez.
Durgun sermayeleri brolanndan baka bir ey deildir. B
yk toprak sahibi iin gerekli gereler toprann bykl
orannda artmaz. Ayn ekilde, byk bir kapitalistin kk
bir kapitaliste gre ok fazla olan kredi bulma olana, dur
gun sermayesinden ayn oranda tasarrufta bulunduu anla
mna gelir - yani, her zaman elinde bulunmas gereken na
kit para toplamndan tasarrufu. Son olarak, endstri emei45

nin yksek bir aamaya vard, dolaysyla da btn el eme

inin fabrika emeine dnl bir yerde, kk kapitalis
tin btn sermayesinin kendisine gerekli durgun sermayeyi
bile saglayamayacag aktr.4
Byk sermayelerin birikiminin yan sra, daha kk ka
pitalistlere ilikin durgun sermaye de daha az elde toplanr.
Byk kapitalist, i aralann rgtlerneye balar.
"Ayn ekilde, endstri alannda her fabrika ve yapmevi,
daha geni maddi servetin, eitli ve ok sayda ussal ye
teneklerin ve teknik ustalklarn, ortak bir amaca, retim
amacna hizmet euigi, geni kapsaml birleimlerdir, kom
binedir . . . Yasalarn toprak mlkiyetinde byk birimlere
izin verdii yerlerde artan nfusun fazlas zanaatlara
r ve bylece Byk Britanya'da endstride olduu gibi,
proleterler byk saylarda bir araya toplanrlar. Oysa top
ran srekli blnmesine yasalarn izin verdii yerlerde,
Fransa'da olduu gibi, borlanndan bir trl kurtularnayan
kk toprak sahiplerinin says artar; hi durmayan para
lanma, blnme sreci onlar yoksullar ve honutsuzlar s
nfna iter. Bu paralanma ve borlanma sonunda daha bi
le yksek bir dereceye varnca, byk toprak mlkiyeti k
k toprak mlkiyetini yeniden yutar; byk apta ends
trinin kk endstriyi yutmas gibi. Bylece yeniden b
yk iftlikler kurulurken, topran ilenmesinde yeri kal
mayan ok sayda mlksz ii gene endstriye itilir." (Sc
hulz, Bewengung der Produktion, s. 58, 59.)
"Belli bir eitten mallar, retim yntemlerindeki dei
iklikler, ve zellikle makinalarn kullanl sonucunda ni
telik bakmndan deiirler. 3 ilin, 8 peni deerindeki bir
libre pamuktan, ticari deeri 25 gine olan, 1 67 ngiliz mili

4
46

Marx burada Franszca olarak u notu eklemitir: "Bilindigi gibi, geni apta
ekicilik az sayda insana i alan aar." - e.n.

(yani, 36 Alman mili) uzunlugunda ile iplik egirmek, an

cak insan gcnn yerine makinann gelmesiyle gerekle
ebilmitir. " (Ayn yerde, s. 62.)5
"lngiltere'de son krk be yl iinde pamuklu elbisele
rio ortalama fiyatlan on ikide on bir orannda dt, Mars
hall'n planianna gre de 181 4'de 16 ilin karlgnda al
nan fabrika mallan imdi 1 ilin 10 peni karlgnda alna
bilir. Endstri rnlerinin ucuzlugu hem yurttaki tketi
mi hem de d pazar geniletiyor, bu yzden de Byk Bri
tanya'da makinalarn kullanlmaya balanmasndan sonra
pamuk iilerinin says dmemekle kalmad, krk binden
bir buuk milyona ykseldi. Endstride sorumlularn ve
iilerin kazanlarna gelince: Fabrika sahiplerinin artan
rekabeti, rnlerin toplamna ilikin olarak karlarn zo
runlukla dmesiyle sonuland; 1 820-23 yllan arasnda
Manchester'da bir para basma zerinden yapmcnn kat
k kar drt ilin 1/3 peniden bir ilin 9 peniye dt. Ama
bu kaybi karlamak zere, yapmclgn hacmi de ayn e
kilde genilemitir. Bunun sonucu . . . degiik endstri dal
lan bir dereceye kadar fazla retimin zararn grmtr;
sk sk grlen iflaslarda mlkiyet, kapitalistlerin ve eme
gin efendilerinin snf iinde dengesiz bir ekilde dalgalan
makta ve el degitirmekte, bylece iktisadi bakmdan yk
lanlar da proletaryaya katlmaktadr; ve gene sk sk i ye
rini kapatmak ya da ii saysn azaltmak gerekli olmakta
dr ki, bunun ac sonularn da cretli emekiler snf her
zaman ekmektedirler. " (Ayn yerde, s. 63.)
"Insann emegini kiralamas, klelemeye balamas de
mektir. Emegin gerelerini kiralamaksa insann zgrl
gn kurmasdr . . . Emek, insandr; te yandan, alma
gereleri, insani olan hibir eyi iermezler." (Pecqueur,

Thtorie sociale, vb. s. 4 1 1-12.)

5

Ingiliz para sisteminde, 12 peni bir ilin ve 20 ilin de L 1 eder - .n.

47

"Emek gesi olmadka, kendi bana herhangi bir zen

ginlik yaratma yetenegine sahip olmayan madde gesi, on
lar6 iin verimli olmak gibi byl bir zellik edinir, sanki
onlar kendi eylemleriyle, onsuz edilmez bu geyi oraya yer
letirmiler gibi." (Ayn yerde.)
"Tut ki bir iinin gndelik almas ona ylda ortalama
drt yz frank kazandrsn ve bu para herhangi bir yetikin
insann bir eit kaba saha hayat yaamasna yetsin, bir ift
likten, bir evden, vb. 1 rant ya da faiz olarak 2000 frank alan
bir mal sahibi, bu durumda, dolayl olarak be kiiyi ken
di iin almaya zorluyor demektir; 100.000 franklk bir
gelir iki yz elli kiinin, 1 .000.000 franklk bir gelir ise iki
bin be yz insann (ve 300 milyonluk gelir -Louis Philip
pe'nki- 750.000 iinin) emegini temsil etmektedir." (Ay

n yerde, s. 412-13.)
"nsanlarn yasalar, mlk sahiplerine kullanma ve k
tye kullanma hakkn vermitir - yani, alma gereleriy
le istedikleri eyi yapabilme hakkn... Yasa onlar mlksz
lere gerektigi zaman ve her zaman i saglamaya, ya da onla
ra yeterli bir cret demeye, vb. hi zorlamaz." (Ayn yerde,
s. 413.) "retimin yapsyla, niteligi, niceligi, frsauyla ilgi
li tam zgrlk; zenginligin kullanl ve harcannda tam
zgrlk; alma aralar zerinde yzde yz egemenlik;
herkes kendi maln istedigi eyle degi toku etmekte ser
besttir, bir birey olarak kendi kanndan baka herhangi bir
eyi dnmesi beklenmez." (Ayn yerde, s. 413.)
"Rekabet sadece, degiim zgrlgnn dile getirilme
sidir ve bireyin retim aralannn hepsini kullanma ve k
tye kullanma hakknn mantki sonucudur. Kullanma ve
ktye kullanma hakk, degiim zgrlg ve keyfi reka
bet - bir birim meydana getiren bu iktisadi ugrak, u
sonular dogurur; herkes istedii eyi, istedii gibi, iste6
48

Bu maddeye, bu emek nesnesine sahip olanlar - e. n.

dii yerde, istedii zaman retir, iyi ya da kt retir, az

ya da fazla retir, ge ya da erken retir, ok yksek fiyat
la ya da ok dk fiyatla retir; kimse bilmez satacak m,
nasl satacak, ne zaman satacak, nerede satacak, kime sata
cak. Satlar konusunda da durum ayndr. retici gerek
serneleri ve kaynaklan bilmez, talepten ve piyasada bulu
nan maldan habersizdir. Satmak istedii zaman, satabiirlii
zaman, istedii yerde, istedii kimseye, istedii fiyattan sa
tar. Ve ayn ekilde satn alr. Btn bu durumlarda talihin
oyunca, en glnn, en az skntda olann, en zenginin
yasasnn klesidir . . . Bir yerde bir eyin ktl ekilirken o
ey baka yerde doludur ve boa harcanmaktadr. Bir re
tici ok ya da yksek fiyatla ya da byk bir karla satarken
br retici bir ey satamaz ya da zaranna satar. . . Kaynak
istekten, istek kaynaktan habersizdir. Tketiciler arasnda
yaygn bir zevke, modaya gre retirsiniz. Ama mal ortaya
karmaya hazr olduunuz anda moda gemi, baka bir
rn moda olmutur . . . Kanlmaz sonular durmadan ve
her yerde iflas; yanl hesaplar, birdenbire iflas ya da servet
beklenmedik servet, ticari buhranlar, isizlik, bir dnem
de maln ylp bir dnemde ortadan kalkmas; cretlerle
karlann dengesizlii ve d, vahi rekabetin arenasn
da servetin, zamann ve abalann kayb ya da bou bouna
harcanmas." (Ayn yerde, s. 414- 16.)
"Ricardo kitabnda yle diyor (Toprak Rant) : Ulus
lar sadece retim tezgahlandr; insan reten ve tketen bir
makinadr; insan hayat bir eit sermayedir; iktisadi yasa
lar kreesine ynetir dnyay. Ricardo'ya sorulacak olur
sa insan bir hitir, her eyin rndr. Franszca eviri
nin yirmi altnc blmnde yle diyor: "Ylda f. 2000 kar
getiren f. 20000 sermayesi olan bir kii iin, sermayesiy
le yz insann m yoksa bin insann m i bulduu sorunu
hi nemli deildir. .. Btn ulusun kan da yle deil mi?
49

Gerek net geliri, rant ve karlan ayn olduktan sonra, bu

ulusun on milyon ya da on iki milyon yurttatan meydana
gelmesinin hi nemi yoktur." "Aslnda diyor M. Sismondi
(Cilt ll, s. 331 .), btn istenen, Kral'm adasnda tek bana
oturup ingiltere'de ilerin hepsini otomatik olarak grecek
ark durmadan evirmesidir."7
"linin emeini, iinin en nemli gereksemelerine bi
le g yetecek kadar dk bir cretle satn alan patron, ne
cretin yetersizliinden, ne de alma zamannn ok faz
la olmasndan sorumludur: Kendi koyduu yasaya kendisi
nin de boyun emesi gerekir. . . Yoksullua yol aan insanlar
deil, eyann gcdr." (Buret, a.g.e., s. 82.)
"Byk Britanya'nn birok yerinde oturanlar, btn
topraklarn gelitirmeye ve ekmeye yetecek sennayeye sa
hip deildirler. lskoya'nn gney yrelerinde elde edilen
ynn byk bir ksm, ok kt yollarda uzun uzun ta
ndktan sonra, Yorkshire fabrikalannda ilenir, nk o
yrelerde bu yn iieyecek sermaye yoktur. Byk Bri
tanya'da birok kk endstri ehri vardr, ama bura hal
knn sermayesi yetmedii iin, byle rnlerin arand ve
tketildigi yerlerdeki uzak pazarlara kendi endstrilerinin
rnlerini tayamazlar. Aralannda baz tccarlar olsa bile
bunlar, baz daha byk ticari ehirlerde oturan daha zen
gin tccarlarn acentas durumundadrlar." (Smith, a.g.e. ,
cilt I , s . 326-27.)
"Bir ulusun toprann ve emeinin yllk retimini o
altmann yolu, retici emekilerinin saysn ya da daha n
ce almakta olan emekilerin retici glerini artrmaktr. . .
7

50

Btn paragraf (Ricardo'nun Principles of Poliical Economy and Taxaion (Po

litik lktisadn ve Vergilendirmenin Ilkeleri) adl kitabndan ve Sismondi'nin
Nouvcaux principes d'tconomie poliique (Politik lkisadn Yeni Ilkeleri) adl ki
tabndan yaplm btn alntlar da iinde olmak zere), E. Buret'nin, De la
mistre des dasses laborieu5es en Angleerre e en France (Ingiltere ve Fransa'daki
Emeki Snfiann Sefaleti) adndaki kitabndan bir paradan alnmaldr: Cilt I,
Paris, 1840, s. 6-7 - e. n.

Iki durumda da ek bir sermaye hemen her zaman gerekli

dir." (Ayn yerde, s. 306-307.)
"Eyann dogas uyarnca, stok birikiminin iblmn
den nce gelmesi gerektigi gibi, iin gittike daha dar alan
lara blnmesi, stoklarn daha nceki birikiminin derece
siyle orantldr. Ayn sayda insanlarn ileyebilecei gere
lerin nicelii, iblm ilerledike artar; her iinin al
mas gn getike basitletigi iin, bu almalan kolayla
tracak ve ksaltacak yeni yeni makinalar icad edilir. Dola
ysyla, iblm ilerledike, eit sayda iiye srekli i ve
rebilmek iin, eit bir tedarik stoku, daha geri bir toplumsal
durumda gerekebileceinden ok daha fazla bir gereler ve
aralar stoku nceden biriktirilmelidir. Ama her i dalnda
ki iilerin says, o daldaki iblmnn ilerlemesiyle ar
tar, ya da daha dorusu, onlarn kendilerini bu tarzda snf
landrmalan ve kk gruplara ayrmalan, saylarnn art
masyla salanr." (Ayn yerde, s. 241-42.)
"Emein retici glerindeki bu byk ilerlemeyi gerek
letirmek iin nceden stok birikiminin tamamlanm olma
s gerektii gibi, birikim de doal olarak ilerlemeye yol aar.
Emei satn alabilmek iin stokunu kullanan kii, olabildii
kadar byk niceliklerde retim yaparak bu stoku kullanmak
isteyecektir. Dolaysyla, iilerini alma daUanna en iyi e
kilde datmaya ve icad edebildii ya da satn alabildii en iyi
makinalarla altrmaya uraacaktr. Her iki bakmdan da
yetenekleri, stokunun fazlalyla, ya da stokuyla i verebil
dii insanlarm saysyla orantldr. Onun iin, her lkede a
lmann nicelii, yalnz ona i veren stohun artyla yksel
mekle kalmaz, ayn alma nicelii ok daha byk nicelik
te i retir." (Ayn yerde, s. 242.) Fazla retim bundan doar.
"retici glerin daha geni kapsaml kombineleri . . . en
dstri ve ticarette, daha ok sayda ve daha eitli insani ve
doal gleri daha geni apta giriimlerde birletirmekle
51

olur. Daha imdiden orada burada, retimin balca dalla

nnn arasnda daha yakn ilikiler grlyor. Bylece, b
yk yapmclar, endstrileri iin gerekli hammaddelerinin
hi deilse bir ksmnda bakalanndan bamsz olabilmek
zere, geni topraklar edinmeye alacaklardr; ya da en
dstriyel giriimlerinin yan sra ticarete de aulacaklar, yal
nz kendi yaptklar mallar satnakla kalmayacak, baka
eit rnleri de alp bunlar kendi iilerine satacaklardr.
Bir tek fabrika sahibinin bazan on ya da on iki bin ii a
ltrabildii lngiltere'de, byle tek bir beyin tarafndan de
netlenen deiik retim dallan kombinelerine, devlet iin
de byle kk devlet ya da eyaletlere raslanyor. Bylelik
le, Binningham blgesinde, daha nceleri eitli uzmanlar
ve mal sahipleri arasnda datlan demir retimi srecinin

btn, yakn zamanlarda maden sahiplerinin eline ge

mitir. Bkz. 'Der Bergruinnische Distrikt bei Binningham,'

Deutsche Vierteljahrsschrift, say 3 1838. Son olarak, yakn

larda saylan artan daha geni anonim irket giriimlerin
de, birok hisse sahibinin mali kaynaklaryla, ilerin yr
tlmesini zerlerine alan baka kiilerin bilimsel ve teknik
bilgilerinin geni lde birleimlerini gryoruz. Kapita
listler bylece tasarruflarn daha eitli yollarda kullana
biliyor ve bunlar belki ayn anda hem tarm, hem ends
tri, hem de ticarette yatrmlara ayrabiliyorlar; bunun so
nucunda karlannn kapsam geniliyor ve tarmsal, en
dstriyel, ticari karlar arasndaki elikiler azalp yok olu
yor. Ama sermayeyi byle eitli yollarda kullanmann ar
tan olanaklar, mlkiyeti olan ve olmayan snflar arasnda
ki dmanl younlatnnaktan baka sonu veremez."
(Schulz, a.g.e. , s. 40-4 1 .)

Konut sahiplerinin yoksulluktan kazandklan byk kar

lar. Bina rant endstriyel yoksullukla ters orantldr. (Ha52

yat standard ne kadar dkse, ev kiras da o kadar yk

sektir.)
Perian olmu proleterterin gnahlarndan elde edilen
kazanlar da byle. (Fahielik, sarholuk, tefeci .) Serma
ye ve toprak mlkiyeti ayn elde birleince, bir de sermaye
bykl sayesinde retimin eitli dallann birletirme
yi baannca, sermayeterin birikimi artar ve aralarndaki re
kabet azalr.
Insanlara kar kaytszlk Smith'in yirmi lotarya bileti.8
Say'n net ve katk geliri.

Marx u blme deginiyor: "Tam drust bir lotaryada, dolu ekenler bo e

kenlerin kaybettiklerini kazanmaldrlar. Bir kiinin kazanmasna karlk yir
mi kiinin kaybettigi bir meslekte, bu bir kii baansz yirmi kiinin kazanma
s gereken eyi kazanmaldr." (Smith, a.g.e., cilt I, kitap 1, s. 94) - e.n.
53

TOPRACIN RANTI

Toprak sahibinin hakknn kkeni soygunculuktur. (Say,

cilt I, s. 136 dipnotu.) Baka btn insanlar gibi toprak sa
hipleri de ekmedikleri yeri bimeye baylr, topran doal
rnnden bile rant isterler. (Smith, a.g.e. , s. 44.)
"Toprak rantnn, toprak dzelsin diye toprak sahibinin
yatrd stok zerinden akla yakn bir kar ya da faiz oldu
dnlebilir. Baz durumlarda bu, ksmen doru olabi
lir; . . . Toprak sahibi unlan ister: l) Dzeltilmemi toprak
iin bile rant; dzeltme harcamalan iin kar ya da faiz bu
ilk ranta eklenir genellikle. 2) Aynca, topran dzeltilme
siyle ilgili stok yatnmlann her zaman toprak sahibi yap
maz, bazan da bu i kiracya der. Ama kontrat yenileme
zaman gelince, toprak sahibi, bunlar sanki kendi stoklany
la yaplm gibi, ayn rant artn ister. Kimi zaman da, in
sanlann dzeltemeyecei eyler iin bile rant ister." (Ayn

yerde, s. 131.)
"Smith b u son duruma bir rnek olarak, yakldnda,
cam, sabun, vb. yapmnda kullanlan bir alkalik tuz ve55

ren bir eit deniz yosunundan sz eder. Bu yosun Byk

Britanya'da, zellikle lskoya'da, denizin gelgitinde en faz
la ykseldigi kayalarda yetiir. Byle kayalan deniz iki ke
re rter ve dolaysyla bu rnn yetimesinde insan eme
ginin hibir pay yoktur. Ama bu yosunun yetitigi bir k
ys olan toprak sahipleri, buday tarlalan kadar yosunlar
iin de kira isterler. Shetland Adalan'mn evresindeki de
nizde balk olaanst denecek kadar oktur ve ora yerlile
rinin ogu geimini balktan saglar. Ama deniz rnlerin
den yararlanabilmek iin denize yakn yerde evleri olmal
dr. Toprak sahibinin ranu, iftinin topraktan kazanahile
cei kadarla degil, hem topraktan, hem de denizden kaza
nabilecei kadarla orantldr." (Ayn yerde, s. 1 3 1 .)
"Bu rant doga glerinin rn saylabilir ve bu rn
kullanma hakkn toprak sahibi iftiye kiralamtr. Rant,
bu glerin varsaylan byklgne gre artar ya da eksi
lir, ya da baka bir syleyile, topragn varsaylan dogal ya
da slah edilmi verimliliine gre artar ya da eksilir. nsan
emeginin rn saylabilecek her ey kanldktan son
ra geriye kalan dogamn eseridir." (Ayn yerde, s. 324-25.)
"Onun iin, topragn kullamlmas karlgnda denen fi
yat olarak dnlen toprak rant, aslnda bir tekel fiyatdr.
Ne mal sahibinin toprana slah amacyla yatrd stokla,
ne de mal sahibinin alabilecei eyle orantldr; iftinin
verebilecegi eyle orantldr." (Ayn yerde, s. 1 3 1 .)
"tk snf arasnda, toprak sahiplerininki 'gelirleri ken
di emek ya da abalanna dayanmayan, kendi bana, onla
nn herhangi bir plan ya da tasanlanndan bagmsz olarak
ellerine geen' bir smftr." (Ayn yerde, s. 230.)

Rant orannn, topran verimlilik derecesine dayand

n grdk.
Rantn belirlenmesinin ikinci bir etkeni topran yeridir.
56

"Topran rant, rnleri ne kadar olursa olsun, yalnz ve

rimliliine gre deimez, verimlilii ne olursa olsun, yeri

ne gre de deiir." (Ayn yerde, s. 133.)
"Topragn, madenierin ve balklk blgelerinin rnle
ri, doal verimlilikleri eit olduunda, kullanlan sermaye
lerlu geniliiyle ve doru uygulanmasyla orantldr. Ser
mayeler eitse ve eit derecede iyi kullanlmlarsa, doal
verimlilikleriyle oranthdr. " (Ayn yerde, s. 249.)

Smith'in bu nermelen nemlidir nk, retim tutarla

nnn ve sermayenin eit olmalan durumunda, toprak rant
m

topran az. ya da ok verimli olmasna indirgem ektedir .

Bylece de, topran verimliliini toprak sahibinin bir yk

Iemi ekline sokan politik iktisadn kavramlannn arpkl
n gstermektedir.
Ama imdi toprak rantm gerek hayatta meydana geldii
ekilde gzden geirelim.
Toprak rant kiracyla toprak sahibi arasnda mcadelenin
bir sonucu olarak yerleir. kariann dmanca kartl
nn, mcadelenin, savan, politik iktisatta toplumsal rgt
lenmenin temeli sayldn gryoruz.
imdi toprak sahibiyle kirac arasnda ne gibi ilikiler ol
duunu inceleyelim.
"Kontratn maddelerini tespit ederken, toprak sahibi kira
csna retimden yalnzca u ilere yetecek kadar bir ey b
rakmak ister: Tohumu salayan, ii cretlerini deyen,
hayvanlan ve iftliin baka aralann satn alan ve muha
faza eden stoku srdrmeye yetecek kadar olan ve evre
deki iftilik stoklannn nonnal karlann. Kiracnn doru
dan doruya kayba urarnaclka eline geebilecek en az ey
de zaten budur ve toprak sahibi ona bundan fazlasn brak
maya pek yanamaz. retimin, ya da ayn eyin baka e
kilde anlatm olan fiyatn, bu payn zerine kan blm57

n, toprak sahibi topragnn rant olarak kendine ayrmak

ister; topragn gerek koullarna gre kiracnn ona deye
bilecegi en yksek fiyat da zaten budur. . . Ama bu pay ge
ne de topragn dogal rant, ya da topragn kiraya verilmesi
ni hakl gsterecek rant saylabilir." (Ayn yerde, s. 130-3 1.)
"Toprak sahipleri," diyor Say, "kiraclara kar bir eit
tekeli yrrle koyarlar. Mallanna, yerlerine, topraklanna
istek snrsz olarak genileyemez; mallannn yalnz belirli,
snrl bir nicelii vardr . . . Toprak sahibiyle kirac arasnda
gerekleen pazarlk yalnz mal sahibi iin olabildiince ya
rarldr. . . Durumun kendi yapsndan faydalanmaktan ba
ka, kendi yerinden, daha byk servetinden, kredi bulma
olanaklar ve toplumdaki neminden de faydalanr. Ama
ilk avantaj , onun ve yalnz onun, topragn elverili koulla
nndan yararlanmasn salar. Bir kanaln ya da yolun al
mas; blgedeki nfusun ya da refahn artmas, her zaman
rant ykseltir . . . Kirac kendisi, kendi harcamalanyla topra
gn durumunu dzeltebilir; ama bu sermayenin karn an
cak kontrat sresince elde edebilir, srenin dolmasyla b
tn yatrmlar mal sahibine kalr; bundan sonra mal sahi
bi, yatrm yapmakszn, yatrmn faizini elde eder, nk
imdi rantta yaplm yatrmla orantl bir ykselme var
dr. " (Say, cilt Il, s. 142-43.)
"Topran kullanlmas karlnda denen fiyat olarak
dnlen rant, doal olarak, topran gerek koullan al
tnda kiracnn deyebilecegi en yksek fiyattr." (Smith,

a.g.e., s. 130.)
"Toprak st bir arazinin rant normal olarak katksz ol
mayan rnn te biri saylr; bu ayrca , rnlerde sk sk
grlen degimelerden bamsz, kesin bir rantur genellik
le." (Ayn yerde, s. 1 53.) Bu rant, "btn rnlerin drtte
birinden aag pek dmez." (Ayn yerde, s. 325.)

58

Btn metalar zerinden toprak rant denemez. rne

in, birok yerde talar iin rant verilmez.
"Toprak rnlerinin pazara getirilebilecek olanlar, normal
fiyatlar, onlar oraya getirmekte kullanlan stoku ve nor
mal karlan karlayabilecek olanlardr. Normal fiyat bunun
stndeyse, fazlas doal olarak toprak rantma gidecektir.
Daha fazla deilse, meta pazara gtrise bile, mal sahibine
rant veremez. Fiyatn daha fazla olup olmamas piyasadaki
istegi baldr. " (Ayn yerde, s. 132.)
"Grld gibi rant, metalann fiyatlannn meydana ge
liinde cret ve kardan daha baka trlu bir rol oynar. Yuk

sek ya da d.uk cretler ve kar, yksek ya da dk fiyatia

nn nedenidir; yksek ya da dk rant ise onun sonucudur."

(Ayn yerde, s. 132.)

Besin, her zaman iin toprak rant veren rnler arasn

dadr.
"nsanlar da baka btn hayvanlar gibi beslenme olanak
laryla orantl bir ekilde oaldklar iin, besin her za
man az ok gereksenir. Her zaman kk ya da byk bir
emek nicelii satn alabilir, ya da ynetebilir, besin kar
lnda bir eyler yapmaya hazr biri her zaman bulunabi
lir. Satn alabilecei emek nicelii aslnda, en iktisadi tarz
da dzenlendiinde muhafaza edebilecei nicelikle her za
man iin eit deildir, nk bazen emee yksek cret
ler denir. Ama muhafaza edebilecei gibi bir emek niceli
i satn alr her zaman, evrede o eit ie verilene gre bir
ey verir. Ama ne durumda olursa olsun toprak, besinierin
pazara tanmas iin gerekli emei demeye -bu deme en
cmert bir ekilde denmi olsa da- yetecek kadardan da
ha fazla nicelikte besin retir. Besin fazlas da, bu emei
kullanan stoklan ve karlan karlayacak nicelikten oktur.
59

Onun iin her zaman toprak sahibine rant olarak bir eyler
kalr. " (Ayn yerde, s. 132-33.)
"Bylece besin rantn ilk kaynag olmakla kalmaz, daha
sonra rant getiren btn toprak rnleri degerlerini, topra
gm ekilmesi ve slah yoluyla besin reten i glerinin s
lahndan alr." (Ayn yerde, s. 1 50.)
"lnsan besini, toprak sahibine her zaman ve zorunluk
la rant brakan tek toprak rndr." (Ayn yerde, s. 147.)
"lkelerin nfuslan, rnlerinin giyim ve bannak sagla
dg oranda degil, besleyebildigi kimseler orannda artar."

(Ayn yerde, s. 149.)

"Besinden sonra, giyim ve bannak, insanlgn iki byk
gereksemesidir. " (Ayn yerde, s. 14 7.) Bunlar da genellikle
rant getirirler, ama zorunlu olarak degil.

imdi toprak sahibinin, toplumun yararland her eyi

nasl smrdn grelim.

(I) Toprak rant nfusla birlikte artar. (Ayn yerde, s. 146.)

(2) Demiryollaryla, vb., ulatrma aralannn dzelme
si, gvenilir olmas ve oalmasyla toprak rantnn artt
n Say'de grmtk
(3) "Toplum koullarnda her dzelrne, dalayl ya da do
laysz yoldan, topragn gerek rantm artrma, toprak sahi
binin gerek servetini, emek satn alabilme gcn ve ba
ka kimselerin emeklerinin rnlerini ogaltma egilimi gs
terir . . . Islahn geniligi, bunlan dolayszca ykseltme egili
mindedir. Toprak sahibinin rnlerden pay, rnlerin art
masyla birlikte zorunlukla artar. Toprak rnlerinin ger
ek fiyatlarndaki ykselme, . . . rnegin sgr fiyatlarnn
ykselmesi, toprak rantm gene dolaysz olarak ve daha da
byk bir oranda ykseltir. Toprak sahibinin paynn ger
ek degeri, bakalarnn almas zerindeki gerek yne
timi, yalnzca rnlerin gerek degerine gre artmaz, ken60

di paynn btn rnlerle oran da bununla birlikte artar.

Gerek fiyatndaki bu ykseliten sonra o rnn toplan
mas iin, ncekinden daha fazla bir emek gerekmez. Onun
iin rnn daha kk bir oran, normal kirla birlikte, bu
emei kullanan stoklann karlanmasna yeter. Dolaysy
la daha byk bir oran toprak sahibinin olmaldr." (Ay

n yerde, s. 228-29.)

Hammaddelere kar artan istek ve dolaysyla bunlarn

deerindeki ykseli, ksmen nfusun ve isteklerinin artma
sndan doabilir. Ama her yeni bulu, daha nceleri kulla
nlmayan ya da az kullanlan bir hammaddenin yapmnda
ki her yeni uygulama, toprak rantm ykseltir. rnein, de
miryollarnn, buhar gemilerinin ilerlemesiyle kmr ma
denlerinin rantnda ok byk bir art oldu.
Toprak sahibinin yapmclktan, bululardan ve emekten
edindii bu avantajlardan baka, imdi greceimiz bir ba
ka avantaj da vardr.
(4) "Emein retici glerinde, fabrika rnlerinin ger
ek fiyatn drme eilimi dolayszca drmek eilimi
gsteren btn ilerlemeler, dolayl olarak topran gerek
rantm ykseltirler. Toprak sahibi rettii hammaddelerin
kendi tketim gereksemelerini aan ksmn, ya da ayn e
yin baka bir syleniiyle, bunun fiyatn, fabrika rnleriy
le deitirir. Fabrika rnnn gerek fiyatn dren ey,
hammaddenin fyatn ykseltir. Dolaysyla belirli nicelik
te hammadde, daha byk nicelikte fabrika rnyle ede
erli olur; bylece toprak sahibi istedii kolaylklann, ss
lerin, lkslerin daha byk bir niceliini satn alma olana
n bulur." (Ayn yerde, s. 229.)

Ama Smith gibi, toplum yaranna olan her eyi smrd

iin toprak sahibinin kanyla toplum kannn zde ol61

duu sonucuna varmak samadr. (Ayn yerde, s. 230.) zel

mlkiyet kuralna gre ileyen iktisadi sistemde, bireyin
toplumdan kan, toplumun bireyden kanyla ters orantl
dr. Tefecinin hovardadan kanyla hovardann kendi ka
nnn hibir zaman zde olmamalar gibi.
Toprak sahibinin, yabanc lkelerdeki toprak mlkiyetine
ynelen, ve rnein buday-yasalarnn dornasna yol aan
tekel saplantsna geerken deineceiz. Ayn ekilde bura
da Ortaa serfliine, smrgelerdeki klelie ve Byk Bri

tanya'daki kr halknn, gndeliki iilerin sefil durumlan

na da dokunmayacaz. imdilik kendimizi politik iktisadn
nergeleriyle snrlandralm.

( 1 ) Toprak sahibinin, toplumun ilerlemesinde kar ol

duunu sylemek, politik iktisadn ilkelerine gre, nfu
sun retimin bymesinde, gereksernelerin genilemesin
de, szn ksas, zenginliin artmasnda kar olduu anla
mna geli; zenginliin art ise, daha nce grm olduu
muz gibi, yoksulluun ve kleliin artyla zdetir. Artan
ev kirasyla artan yoksulluk arasndaki iliki, toprak sahibi
nin toplumdaki kanna iyi bir rnektir, nk toprak ran
tl, evin zerinde durduu topraktan alnan faiz, ev kirasy
la birlikte ykselir.

(2) Politik iktisatlarn kendileri bile toprak sahibinin

kannn kirac iftinin kanyla dmanca bir kartlk iin
de olduunu sylyorlar; demek ki toprak sahibiyle toplu
mun nemli bir kesiminin karlan kart.
(3) Kirac ifti ne kadar az cret derse toprak sahibi de
ondan o kadar fazla rant isteyeceine gre, ve toprak sahibi
daha fazla rant istedike kirac ifti de cretleri drecei
ne gre, grlyor ki toprak sahibiyle tarm rgatlannn
karlar, fabrika sahipleriyle iilerinin karlan kadar kart.
tki durumda da cretler zorla en aza indirgeniyor.
( 4) Fabrika rnlerinin fiyatlarndaki gerek bir dme
62

toprak rantm ykselttiine gre, endstri iilerinin cret

lerinin dmesinde, kapitalistler aras yanmada, fazla re
timde, endstriyel retimle ilgili btn sefalette toprak sahi
binin dorudan doruya kan vardr.

(5) Bylece toprak sahibinin kan, toplum kanyla z

de olmak bir yana, kirac iftilerin, rgatlann, fabrika ii
lerinin ve kapitalistlerin kanyla dmanca bir kartlk du
rupu gsterdii gibi, imdi gzden geireceimiz yarma
dolaysyla bir toprak sahibinin kan bir baka toprak sahi
binin kanyla bile zde deildir.
Byk ve kk toprak mlkiyeti arasndaki iliki genel
likle byk ve kk sermaye arasndaki ilikiye benzer.
Ama bunun dnda, byk toprak mlkiyetinin daha az el
de toplanmasn ve kk mlkiyeti yutmasm kanlmaz
latran baz zel durumlar da vardr.

( l ) Stoklarn artyla ii ve aralarn grece saysnn

azal hibir alanda toprak mlkiyetinde olduu gibi kesin
deildir. Gene ayn ekilde, baka hibir alanda stokun ar
t, toprak mlkiyetinde olduu gibi her bakmdan sm
ry, retim harcamalannda tutumluluu, etkili iblm
n artrmaz. Bir tarla ne kadar kk olursa olsun, ilenme
si iin baz vazgeilmez aralar gerekir (saban, testere, vb.),
ama bir toprak mlkiyeti parasnn bykl bu en azn
ok aasna indirgenebilir.

(2) Byk toprak mlkiyeti, kirac iftinin topra slah

etmek iin kulland sermayenin faizini kendine toplar. K
k toprak sahibi kendi sermayesini kullanmak zorundadr,
onun iin de bu kan kazanamaz.

(3) Her eit toplumsal ilerleme byk toprak sahibine

yarar, ama kk toprak mlkiyetinin zararna iler, nk
nakit para gereksemesini artrr.

( 4) Geriye, bu yarmaya ilikin iki nemli kural incele

mek kalyor:
63

(A) rn insan besini olan ekilmi bir tarlann rant, ba

ka ekilmi topraklann rantnn byk ksmn da dzenler.

(Ayn ye rde, s. 144.)

Son zmlemede, ancak en byk topraklar sr, vb. gi
bi besinler retebilir. Dolaysyla byle topraklann sahiple
ri baka topraklann rantm dzenler ve bunu en aza indir
geyebilir.
Kendi hesabna alan kk toprak sahibinin byk
toprak sahibiyle ilikisi bylece, kendi aracna sahip esnafla
fabrika sahibinin ilikisine benzer. Kk toprak mlkiyeti
basit bir emek arac olmutur. Kk toprak sahibi iin top
rak rant btn btn yok olur; en fazla, sermayesinin fai
ziyle cretleri kalr. nk toprak rant rekabette o kadar
debilir ki ortada mal sahibinin yatrmad bir sermayenin
faizinden baka bir ey kalmaz.
(B) Bundan baka grdk ki verimleri eit olan ve eit de
recede etkili bir biimde iletilen topraklann, madenierin ve
balk aviama alanlannn retimleri sermayeyle orantldr.
Bu da byk toprak sahibinin zaferini salar. Ayn ekilde,
eit sermayelerin kullanld yerlerde, rnler verimlilik
le orantldr. Dolaysyla, sermayelerin eit olduu yerlerde
zaferi daha verimli topran sahibi kazanr.
(C) "Herhangi eitten bir nadenin verimlilii ya da verim
sizlii, ayn trden maden ocaklanndan eit bir emek nice
liiyle tanabilecek madenierden daha byk nicelikte ma
den tanp tannamasna baldr." (Ayn yerde, s. 1 5 1 .)
" Kmr madenierinin en verimiisi de evredeki baka
btn madenierin kmr fiyatlann dzenler. Gerek mal
sahibi, gerekse mteahhit, komulanndan daha az fiyatla
saunca, biri daha ok rant, br de daha ok kar alabile
ceini anlar. ok gemeden komulan da ayn fiyata sau
yapmak zorunda kalr, ama onlar bu fiyat dkln o
64

kadar iyi kaldramazlar ve fiyat habire derek, bazan rant

lann da karlann da silip sprebilir. Baz iler bsbtn
braklr; bazlan rant getiremeyecegi iin yalnz mal sahibi
bunlan ileyebilir." (Ayn yerde, s. 1 52-53.)
"Peru madenierinin bulunmasndan sonra Avrupa'daki
gm madenierinin ou terk edildi ... Potosi'deki maden
Ierin bulunmasndan sonra Kba ve St. Domingo'daki ma
denlerin, hatta Peru'daki ok eski madenierin bana gelen
de buydu." (Ayn yerde, s. 1 54.)

Smith'in burada madenler iin syledikleri genellikle top

rak mlkiyeti iin olduka geerlidir.
(D) "Grlmelidir ki topran olaan piyasa fiyat her yer
de faizin olagan piyasa oranna dayanr . . . Topragn rant
parann faizinden ok dk olsayd, kimse toprak almaz,
ok gemeden topran olagan fiyat derdi. Tersine, ya
rarlan fark fazlasyla karlyor olsayd, herkes toprak alr
ve ok gemeden topran olaan fiyat ykselirdi." (Ayn

yerde, s. 320.)

Toprak rantyla para faizinin bu ilikisinden anlald gi

bi, rant gittike dmelidir, yle ki sonunda ancak en zen
gin kiiler randa yaayabilir. Topraklarn kiralamayan top
rak sahipleri arasnda yanma da dolaysyla gittike hzla
nr. Bunlardan bazlannn yklnas - byk toprak mlki
yetinde daha fazla birikim.
Bu rekabetin daha sonraki sonulanndan biri toprak ml
kiyetinin byk bir ksmnn kapitalistlerin eline dmesi ve
kapitalistlerin bylece ayn zamanda toprak sahibi olmalar
dr, kk toprak sahiplerinin genellikle kapitalistten baka
bir ey olmayiar gibi. Ayn ekilde, byk toprak sahiple
rinin bir kesimi de ayn zamanda kapitalist olur.
Ortaya kan sonularn sonuncusu bylece kapitalist65

le toprak sahibi arasndaki ayrmn ortadan kaldrlmas ve

bylece toplumda topu topu iki snf kalmasdr - alanla
rn snf ve kapitalistlerin snf. Toprak mlkiyeti zerine
bu madrabazlklar, toprak mlkiyetinin bir metaya dn
mesi, eski aristokrasinin yklnn sonunu ve para aristok
rassinin son zaferini meydana getirir.

(1) Romantizmin bu yzden dkt duygusal gzyala

rn biz dkmeyeceiz. Romantizm her zaman toprak zeri
n madrabazl, bunun son derece akla yakn, zel mlkiyet
alannda kanlmaz ve istenen sonucu olan, topran zel
mlkiyeti zerine madrabazlkla kantrr. Bir kere, feodal
toprak mlkiyeti kendi yaps gerei zaten madrabazlkla ka
zanlm topraktr - insana yabanclaan ve dolaysyla bir
ka byk aa biimihde karsna kan toprak. Serf, top
ran basit bir ekidir. Ayn ekilde, babadan en byk ou
la geen topran lordu, ilk erkek ocuk, topraa baldr.
Topraa miras olarak kalr. Gerekten, zel mlkiyelin ege
menlii toprak mlkiyetiyle balar - temeli olur. Ama feodal
toprak mlkiyetinde derebeyi hi deilse arazinin kral gibi

grnr. Ayn ekilde, mal sahibiyle toprak arasnda sadece

maddi zenginlikten baka daha yakn bir balant var gibi
dir. Toprak derebeyiyle bireyselleir: onun rtbesine sahip
tir, onun baronluu, dkaldr, onun ayncalklarna, adli
ynetimine, politik yerine, vb. sahiptir. Beyin organik olma
yan bedeni gibidir. Soylulukla toprak mlkiyetinin kayna
masn dile getiren atasz nulle terre sans maftre1 de bun
dan doar. Ayn ekilde, toprak mlkiyetinin ynetimi ser
mayenin dorudan doruya ynetimi gibi grnmez. Arazi
ye bal olanlara toprak, anayurtlar gibidir. Kstlanm bir
ulusallk eididir.
Kralln krala ad vermesi gibi, feodal toprak mlkiyeti de
derebeyine ad verir. Ailesinin tarihi, evinin tarihi, vb. - bl
66

"Efendisiz toprak olmaz" - e. n.

tn bunlar arazisini bireyselletirir, topra gerekten dere

beyinin evi yapar, kiiletirir. Ayn ekilde, toprakta alan
lar da

gndelik ii

durumunda deildirler; ama serller gibi

onlar da ksmen derebeyinin mlkdr; ve ksmen beye say

g, sadakat, dev balanyla baldr lar. Dolaysyla derebeyi
nin onlarla ilikisi dolayszca politiktir ve bu yzden insan
ca,

itenlikli

bir yan da vardr. Gelenekler, kiilik, vb. , ara

ziden araziye deiirler ve sanki bal bulunduklan toprakla

ayn eydirler; te yandan, daha sonralan, insan topraa ki
iliiyle, bireyselliiyle deil, yalnzca para balanyla bala
mr. Son olarak da feodal bey toprandan sonuna kadar ya
rarlanmaya almaz. Byle yapaca yerde olan tketir ve
retim derdini serflere, kiraclara brakverir. Aristokratla
ra romantik bir an kazandran aristokrasinin toprakla ili
kisi budur.
Bu grnn ortadan kalkmas gereklidir - zel ml
kiyelin kk olan toprak mlkiyeti btnyle zel mlki
yelin hareket alanna srklenmeli ve bir meta olmaldr;
mal sahibinin ynetimi btn politik boyalardan annp zel
mlkiyetin, sermayenin, gizlenmeyen ynetimi olarak orta
ya kmaldr; mal sahibiyle ii arasndaki iliki smren
le smrlen arasndaki iktisadi ilikiye indirgenmelidir;
mlk sahibiyle mlk arasndaki btn kiisel ilikiler orta
dan kalkmal, mlk dorudan doruya nesnel, maddi servet
olmaldr; para evlilii, topraa bal eref evliliinin yeri
ni almaldr; toprak da insan gibi ticari deer dzeyine d
melidir. Toprak mlkiyetinin kk olan eyin de -pis zel
kar- gerek sinik ekliyle ortaya kmas ok gereklidir.
Gayrimenkul tekel, tanabilir ve huzursuz tekele, rekabe
te dnmelidir; baka insaniann kanlannn ve didinmeleri
nin rnlerine oturduu yerden sahip kma durumu, ayn
metann hareketli ticaretine dnmelidir. Son olarak, bu re
kabette, sermaye eklindeki toprak mlkiyeti, hem ii snf
67

zerindeki, hem de, sermayenin hareketini yneten yasalar

uyannca batan ya da ykselen mal sahipleri zerindeki ege
menliini gstermelidir. Ortaa'n atasz nulle terre sans

maftre bylece yerini, l maddenin insan zerindeki tam

egemenligini dile getiren teki ataszne, l'argent n'a pas de
maitr szne brakacaktr.
(2) Toprak mlkiyetinin blnmesi ya da blnmemesi
zerine tartmalarla ilgili olarak, aagdaki noktalara dik
kat edilmelidir.

Toprak mlkiyetinin blnmesi, toprak mlkiyetinde b

yk apta tekeli olumsuzlar - ortadan kaldnr, ama sadece
bu tekeli genelletirerek ortadan kaldm. Tekelin kaynagn,
zel mlkiyeti yok etmez. Tekelin var olan ekline kardr,
ama zne kar deildir. Bunun sonucunda da zel mlki
yet yasalanna kurban olur. nk toprak mlkiyetinin b
lnmesi endstri alanndaki rekabet hareketinin karlg
dr. l aralannn bylece aynimasnn ve paralanan eme
in (bu iblmnden kesinlikle ayrdedilmelidir: emegin,
almann ayrlmasnda i birok kii arasnda paylatnl
maz, herkes ayn ii kendi bana yrtr, yani ayn i ogal
tlm olur) iktisadi sakncalanndan baka, topran bylece
blnmesi, endstrideki rekabet gibi, sonunda yeniden bi
rikime dnr.
Onun iin, topragn mlkiyetinin blndg yerde, daha
da kt ekliyle tekele geri dnmekten, ya da toprak ml
kiyetinin blnmesinin kendisini olumsuzlamaktan, orta
dan kaldrmaktan baka yaplacak bir ey yoktur. Ama bu
nu yapmak da feodal mlk sahipligine dnmek degil, top
rakta zel mlkiyeti bsbtn kaldrmak demektir. Teke
lin ilk ortadan kaldnl her zaman iin tekelin genelleti
rilmesi, varoluunun geniletilmesidir. Olanca genilii ve
kapsayclgyla var olmaya baladktan sonra tekelin kald2
68

"Para efendi tanmaz" - e.n.

nlmas ise, btnyle yok edilmesi olmaldr. Topraa uy

gulanan kooperatifleme, byk apta toprak mlkiyetinin
iktisadi yarariarna sahiptir ve daha balangta, toprak b
lnmesinin iinde yatan ilk eitimi, yani eitlii gerekle
tirir. Serflie, mlk sahipliine, budalaca mlkiyet gizemci
liine (mistisizm) bavurmakszn, aklc bir temel zerin
de, insann toprakla yakn ilikilerini bir daha kurar, n
k toprak artk bir alm-satm nesnesi olmaktan kar ve z
gr emek, zgrce yararlanma yoluyla yeniden insann ger
ekten kiisel mal olur. Toprak mlkiyetinin blnmesi
nin byk bir yarar, artk klelie kadanamayan ynla
rn, endstride olduundan baka bir ekilde, gene mlki
yet yoluyla yok olmalardr.
Byk toprak mlkiyetine gelince, byk toprak sahipleri
ustaca bir safsatayla byk apta tanmm salad yararlan
byk apta toprak mlkiyetiyle zdelemilerdir; oysa bu
yararlk, ilkin mlkiyelin ortadan kaldrlmasyla olabilecek
en byk genilie kavumutur; ayrca, ancak bu durumda
topluma yararl olabilir. Ayn ekilde, kk toprak mlki
yetinin basit ticari hrsna saldrmlardr ; sanki bu hrs, fe
odal ekliyle bile, byk toprak mlkiyetinde gizli deilmi
gibi - bunun modem ngiltere'deki ekli de toprak sahibinin
feodal tavryla kirac iftinin pazarlk ruhunu ve alkanl
n bir araya getirir.
Byk toprak mlkiyeti, blnm topran kendisine
ynelttii tekel sulamasn blnm topran yzne ar
pabilir, nk blnm toprak da zel mlkiyelin tekeli
ne dayanr. Ayn ekilde blnm toprak mlkiyeti de top
ra bld sulamasn byk toprak mlkiyetinin surat
na arpabilir, nk toprak blnmesi, daha kat ve billftr

lam bir ekilde olsa bile, orada da vardr. Gerekten, zel

mlkiyet btnyle blnmeye dayanr. stelik, topran
blnmesi nasl sermaye servetin bir ekli olarak byk top69

rak mlkiyetine yol ayorsa, feodal toprak mlkiyeti de ne

kadar rpnrsa rpnsn, ister istemez blnmeye yol a
mal ya da hi deilse birka kapitalist eline d.melidir.
nk byk toprak mlkiyeti, Ingiltere'de olduu gi
bi, nfusun ezici ouuluunu endstrinin kucana iter ve
kendi iilerini korkun bir yoksulluk durumuna drr.
Bylece dman olan sermayenin, endstrinin gcn ar
trm, geniletmi olur, nk yoksul insanlan ve lkenin
btn bir etkinliini teki kampa itmitir. lkedeki halkn
ouuluunu endstri alanna itince onlar da byk toprak
mlkiyetine kar olurlar. Ingiltere'de imdi olduu gibi, en
dstrinin byk bir g kazand yerlerde, endstri, b
yk toprak mlkiyetini yabanc lkelere kar tekellerinden
vazgemeye zorlar ve onu yabanc lkelerdeki toprak ml
kiyetiyle rekabete iter. nk endstrinin egemenlii altn
da toprak mlkiyetinin feodal yceliini srdrebilmesi iin
yabanc lkelere kar tekeller kurmas, kendi feodal yap
syla hi badamayan genel ticaret yasalanna kar byle
ce korunmas gereklidir. Rekabete bir kere atlnca, toprak
mlkiyeti de, rekabete boyun een baka bir meta gibi reka
bet yasalanna uymak zorundadr. Bylece dalgalanmaya, al
alp ykselmeye, elden ele gemeye balar; artk hibir ya
sa onu nceden belirlenmi birka kutsal elde tutamaz. llk
sonu topran birok kii arasnda blnmesi ve ne olursa
olsun endstri kapitalistlerinin gcnn boyunduruu alt
na girmesidir.
Son olarak, bu ekilde zorla muhafaza edilen ve yan sra
byk bir endstri yaratan byk toprak mlkiyeti, yann
da endstri gcnn srekli olarak ikinci derecede kald
toprak blnmesinden ok daha byk bir hzla son bulra
na yol aar.
Ingiltere'de grdmz ekliyle byk toprak mlkiye
ti, daha imdiden feodal zelliklerini yitirmi ve olabildiin70

ce fazla para yapma amacna hizmet ettii oranda endstri

yel bir zellik kazanmtr. Sahibine olabilecek en byk ran
tl, kirac iftiye ise sermayesi zerinden olabilecek en b

yk kan salamaktadr. Dolaysyla tanm iileri imdiden en

aza raz edilmilerdir ve kirac iftiler snf imdiden, top
rak mlkiyeti iinde endstri ve sermayenin gcn temsil
etmektedirler. D rekabetin sonucunda, toprak rant birok
durumda artk bamsz bir gelir olamamaktadr. ok sayda
toprak sahipleri iftileri yerlerinden atmakta, bunlardan ba
zlan da bylece proletarya arasna kanmaktadr. te yan
dan, birok ifti de toprak mlkiyetine sahip olmaktadr;
nk rahat gelirlerine dayanarak kendilerine lkse veren
byk toprak sahiplerinin byk ounluu byk apta ta
nm yrtmeye yeterli deildir ve baz durumlarda topran
iletilmesi iin gerekli sermayeden de, yetenekten de yok
sundur. Onun iin bu snfn bir kesimi de btnyle mah
volmutur. Zaten en aza indirgenmi cretler, yeni rekabetle
baa kabilmek iin, ileride daha da dk olmak zorunda
dr. Bu da zorunlukla devrime yol aar.
Toprak mlkiyetinin bu iki yoldan gelierek her ikisinde
de kendi kn grmesi gerekiyordu - endstrinin tekel
eklinde de, rekabet eklinde de kendini yok etmeden insa
na inannay renmedii gibi.

71

[YABANCIIAMI EMEK]

Politik iktisadn ncllerinden yola ktk. Onun dilini ve

yasalarn kabul ettik. zel mlkiyeti, emein, sermayenin,
topran, ve cretlerin, sermaye kannn, toprak rantnn ay
nlmasn, ayn ekilde iblmn, rekabeti, deiim-dee
ri kavramn, vb. varsaydk Politik iktisadn temeline, kendi
szlerine gre iinin bir meta dzeyine dtn ve meta
lann en aal durumuna geldiini gsterdik; iinin sefil
liinin, rettiklerinin gc ve yceliiyle ters orantl oldu
unu; rekabetin zorunlu sonucunun sermayenin birka elde
toplanmas ve bylece tekelin daha korkun bir ekilde ye
niden kurulmas olduunu; son olarak da kapitalistle toprak
sahibi arasndaki aynmn, toprak iisiyle fabrika iisi ara
sindaki aynm gibi ortadan kalktn ve toplumun btn
nn iki snfa, mlk sahipleriyle mlksz iilere blnd
n gsterdik.
Politik iktisat zel mlkiyet olgusundan yola kar, ama
bunu bize aklamaz. zel mlkiyetn gerekten iinde ge
tii maddi sreci genel, soyut formllerle dile getirir, sonra
da bu formlleri yasa olarak benimser. Bu yasalan kavraya73

maz - yani, zel mlkiyetn kendi yapsndan nasl doduk

larn gsteremez. Politik iktisat ernekle sermaye ve serma
ye ile toprak arasndaki ayrln kaynan aklamaz. Sz
gelii, cretlerle karn ilikisi tammlarken, kapitalistlerin
karm en nemli neden sayar; yani gelitirip aklamas ge
reken eyi olduu gibi kabullenir. Rekabet karsndaki tu
tumu da ayndr. Rekabeti dsal koullarla aklar. Bu d
sal ve grnte rasiantsal koullarn ne dereceye kadar, ge
rekli bir gelimenin davurumu olduu konusunda bir ey
sylemez bize. Politik iktisada gre deiimin de rasiantsal
bir olgu olduunu grdk. Politik iktisadm harekete geir
dii tek ark para hrs ve para tut kun la n arasndak i sava

tr yani rekabet.
-

Politik iktisat bu hareket iindeki balantlar kavraya

mad iin, rnein, tekel retisi (doktrin) karsna reka
bet retisini, lonca retisi karsna serbest alma reti
sini, byk toprak mlkiyeti retisi karsna toprak ml
kiyetinin blnmesi retisini koyahilmitir - nk reka
bet, serbest alma ve toprak mlkiyetinin blnmesi, teke
lin, loncamn ve feodal mlkiyelin zorunlu , kanlmaz, do
al sonular olarak deil, raslantsal, gnll ve sert sonu
lan olarak anlalmlard.
Onun iin imdi, zel mlkiyet, para hrs ve emein, ser
mayenin, toprak mlkiyetinin ayrlmas arasndaki zsel
baianty kavramamz gerekmektedir; deiim (mbade
le) ve rekabet, insann deeri ve deerden dmesi, tekel ve
rekabet arasndaki, btn bu yabanclama ile para-sistemi
arasndaki baianty kavramamz gerekiyor.
Politik iktisatnn bunu aklamaya kalkt zaman yap
t gibi uydurma bir tarih ncesi zamana dnmeye alma
yalm. Byle bir a hibir eyi aklamaz. Sadece soruyu bu
lank bir uzakla iter. Politik iktisat sonu olarak kar
mas gereken eyi, yani iki ey, rnein iblm ve deiim
74

arasndaki zorunlu ilikiyi bir olgu, bir olay eklinde batan

kabullenmitir. Dinbilim de ayn ekilde ktln kkeni
ni insann dnyle aklar: yani, aklanmas gerekeni, ta
rihi biimde bir olgu olarak kabullenir.
Biz gerek bir iktisadi olgudan yola kyoruz.
i ne kadar ok servet retse, retiminin gc ve kap
sam ne kadar artsa, kendisi de o kadar yoksullar. Ne ka
dar ok meta yaraursa kendisi de bir meta olarak o kadar
ucuzlar. eyler dnyasnn artan

deeriyle

dorudan doru

ya orantl olarak insanlar dnyas deersiz leir. Emek yalnz

meta retmez; kendini ve bir meta olarak iiyi de retir - ve
bunu meta rettii oranda gerekletirir.
Bu olgu gstermektedir ki emein rettii nesne -emein
rn- emein karsna yabanc

bir ey , kendini retenden

bamsz bir g olarak dikilir. Emein rn, bir nesneye

aktarlm, madde lemi emektir: Emein nesne letirilmesi
dir. Emein gerekletirilmesi, emein nesnelletirilmesidir.
Politik iktisadn ele ald durumlarda, emein bu gerek
lemesi, iiler iin gerekliin yok

olmas eklinde grnr;

nesneleme, nesnenin yok o luu ve nesneye klelik , mlk sa
hibi ise yabanclama, bakalama olarak ortaya kar.
Emein gereklemesi gerekliin ylesine bir yok oluu
dur ki, ii alktan lme derecesinde yitirir gereklii. Nes
neleme ylesine nesnenin yok oluudur ki ii, yalnz yaa
mas iin deil, almas iin de ok gerekli olan nesneler
den bile soyulur. Emek, alma, artk iinin ancak pek b
yk abalar harcayarak ve iyice dzensiz kesintilerle ele ge
irebildii bir ey olmutur. Nesneye sahip olmak ylesine
bir yabanclama olmutur ki ii ne kadar fazla nesne re
tirse kendisi o kadar azna sahip olabilir ve kendi rnnn,
sermayenin egemenlii altna o kadar girer.
Btn bu sonular u tanmlamann kapsamnda vardr: i
i

kendi emeinin rnne, yabanc

bir nesneyleymi gibi bir

75

ilikidedir. Bu nciden baklnca aka grlr ki ii ken

disini ne kadar harcarsa, karsnda yaraug yabanc, nesnel
dnya da o derece glenir, kendisi -i dnyas- ne kadar
yoksullarsa, kendine ait eyler de o kadar azalr. Tpk din
deki durum. Insan Tann'ya ne kadar ok ey verirse, kendi
ne o kadar az ey kalr. Ii hayatn nesneye koyar; ama ar
tk hayat kendine degil, nesneye aittir. Dolaysyla, bu etkin
lik ne kadar fazla olursa, iinin nesnelerden yoksunlugu da
o kadar artar. Emeginin rn, kendisi degildir. Onun iin
bu rn ne kadar bykse, kendisi o kadar kktr. Iinin
kendi rnnden dlatnlmas, sadece emeginin bir nesne,

dsal bir varolu oldugu anlamna gelmez, onun dnda ba

gmsz, ondan baka bir ey olarak var oldugu, karsna di
kilen bagtmsz bir g oldugu anlamna da gelir; yani iinin
nesneye aktardg hayat, yabanc ve dman bir ey olarak
kendi karsna kmaktadr.
imdi nesnelemeye , iinin retimine ve bylelikle de
nesnenin, kendi rnnn yabanclamasna, yok oluuna
daha yakndan bakalm.
Doa, duygusal d dnya olmadka ii hi bir ey yarata
maz. Doa, iinin emeginin zerinde gerekletigi, zerin
de etkin olduu geretir, ii dogadan ve doga yoluyla retir.
Ancak doa emee yaama aralan saglad gibi -n
k zerinde alacak nesneler olmadka emek yaayamaz
daha snrl anlamyla yaama aralann da saglar - yani, i
inin kendisinin fiziksel beslenmesi iin gerekli aralan.
Bylece ii emegiyle dsal dnyaya, duygusal dogaya
ne kadar ok sahip olursa, kendini iki bakmdan da yaama
aralanndan yoksun klm olur: llkin, duyusal dsal dn
ya gitgide onun kendi emeine ait bir nesne olmaktan, eme
inin yaama arac olmaktan kar; sonra da, dolaysz anla
myla yaama arac, fiziksel beslenme arac olmaktan hali
re uzaklar.
76

Bylece bu iki yoldan ii kendi yaratt nesnenin kle

si olur: Bir kere iieyecek bir nesne, yani bir i kabul ettii

yaama aralann kabul ettii iin. Dolay

syla, ilkin bir ii olarak, sonra da fiziksel bir zne olarak var
olur. ylesine an bir klelik biimidir ki bu, yalnz bir ii
olduu srece fiziksel zne olarak hayatta kalabilir, ve yalnz
bir fiziksel zne olarak ii olabilir.
iin; ikincisi de,

(Politik iktisat kurallar, iinin kendi nesnesindeki ya

banclamasn yle dile getirmektedir: inin retimi ne
kadar oksa, tketimi de o kadar azdr; ne kadar ok deer
yaratrsa, kendisi o kadar deersizleir; rn ne kadar bi
imliyse, ii kendisi o kadar biimsizdir; nesnesi ne kadar
uygarsa, ii o kadar barbardr; emek glendike ii g
szleir; emek akllandka ii ahmaklar ve doaya k
le olur. )

Politik ik tisa t, iiyle (emek) retim arasnda ki dolaysz

ilikiyi gz nne almayarak, emein kendi iinde yatan ya
banclamay gizler. Emek zenginler iin gerekten ok g
zel eyler yaratr - ama ii iin rettii yalnz yoksunluktur.
Emek saraylar retir - ama ii iin rettii izbelerdir. G
zellik retir - ama ii iin, irkinlik nsan emeinin yerine
makinalan koyar - ama iilerden bazlarn barbarca bir e
it almaya iteler ve baka iileri de makinalatnr. Zeka
retir - ama ii iin rettii aptallk, budalalktr.

E rne kle rnleri arasnda hi dolaysz ili ki, iiyle kendi

rettii nesnele r a rasnda ki ilikidir. Zengin kiinin retilmi
nesnelere ve retimin kendisiyle ilikisi bu i ilikinin bir so
nucudur sadece - ve onu pekitirmektedir. Bu grnm da
ha ileride ele alacaz.
Bu durumda, emein zsel ilikisinin ne olduunu sorma
mz,

iiyle

retimi arasndaki ilikiyi sormamz demektir.

imdiye kadar iinin yabanclamasnn, kendi rnn

den uzaklatnlmasnn yalnzca bir grnmn, yani ii77

kendi emeinin rnleriyle ilikisini ineeledik Ama ya

banclama retimin yalnz sonucunda deil, retim edimin
de (fiilinde) de grlr - yani, retici etkinliin kendisinde.
nin,

i daha retim ediminde kendini kendine yabanclatrma

sayd, kendi etkinliinin rn karsnda nasl yabanc ka
labilirdi? rn olsa olsa, retici etkinliin bir zetidir. Bu
durumda, emein rn bir soyulma olduuna gre, re
tim kendisi de hareket halinde soyulma, etkinliin soyulma
s, soyulma etkinliidir. Emek nesnesinin yabanclamasn
da, emek etkinliinin yabanclamas, kendine bakalama
s zedenir sadece.
yleyse, emein kendine bakalamasn meydana geti
ren nedir?
Bir kere, alma iinin

dndadr, yani onun zsel varl

na ait deildir. Onun iin alrken kendini olumlamaz,

yoksar (inkar eder) , mutlu deil mutsuzdur, fiziksel ve zih
ni enerjisini serbeste gelitirmez, bedenini harcar ve zihni
ni yok eder. Onun iin ii ancak alma dnda kendine
gelir ve alrken kendisinin dndadr. almad zaman
kendindedir, alrken kendinde deildir. Onun iin al
mas gnll deil, zorlamadr;

zorla altnlr.

Dolaysyla

bir gereksemenin dayurulmas deildir; sadece, almann

dndaki baz gerekserneleri doyurmak iin bir

aratr.

Ya

banc zelliini gsteren bir olgu da fiziksel ya da baka tr

l zorlamalar ortadan kalkar kalkmaz, vebadan kaarcas
na kalr iten. Dsal emek, insan kendine yabanclatran
emek, kendini kurban etme, alatmadr. Son olarak, al
mann ii iin dsal zelliini gsteren bir baka olgu, iin
iiye deil baka birine ait olmas, iinin alrken ken
dine deil bakasna ait olmasdr. Dinde insan imgelemi
nin, insan beyninin, insan yreinin kendiliinden etkinli
i, nasl bireyden bamsz bir ekilde iliyorsa -yani yaban
c, kutsal ya da eytani bir etkinlik eklinde- iinin etkinlii
78

de onun kendiliinden etkinlii deildir. Bir bakasna aittir;

kendi benliinin yitirilmesidir.
Btn bunlann sonucunda insan (ii) yalnz hayvansal i
levlerinde (fonksiyonlannda) , yani yerken, ierken, ocuk
yaparken ve olsa olsa evinde, giyiminde, vb. serbeste etkin
olabilir; insani ilevlerinde ise iyice hayvanlamtr. Hayvan
s zellikleri insani, insani zellikleri hayvans olmutur.
phesiz yemek, imek, ocuk yapmak vb. ayn zamanda
gerek insani ilevlerdir. Ama onlan baka btn insani et
kinliklerin alanndan ayran ve son biricik ama yapan so
yutlamada hayvansaldrlar.
Pratik insan etkinliinin, emein yabancilamas olayn
iki grnmyle ineeledik 1 ) Iinin, kendi zerinde ege
menlii olan yabanc bir nesne olarak emek rnyle ilikisi.
Bu iliki ayn zamanda duyusal d dnyayla, dmanca kar
sna kan yabanc bir dnya olarak doa nesneleriyle ili
kisidir. 2) Emein alma srecinde retim edimiyle ilikisi.
Bu iliki iinin, kendine ait olmayan dlam bir etkinlik
olarak kendi etkinliiyle ilikisidir; ac ekme olarak etkin
lik, zayflk olarak gllk, ksrlk olarak verimlilik, ii
nin kendi fiziksel ve manevi enerjisi, kiisel hayat ya da et
kinlik dndaki hayatdr - kendine kar dnm, kendisi
ne ait ya da baml olmayan bir etkinlik. Daha nce ey'in
yabanclamasn grmtk, buradaysa kendine yabancla
may gryoruz.
imdiye kadar ele aldmz iki konudan karsanacak bir
nc grnm vardr yabanclam emein.
Insan bir tr varldr; bu yalnzca, pratikte ve kuramda
tr kendi nesnesi olarak (hem kendinin hem de baka ey
lerin nesnesi) benimsernesinden tr deildir; ayn zaman
da -ve bu da ayn eyin bir baka anlatmdr- kendine, ger
ek, yaayan tre olduu gibi davranr; kendine evrensel, do
laysyla zgr bir varlk olarak davranr.
79

Gerek insanlarda, gerekse hayvanlarda, trn hayat fi

ziksel olarak, insann (hayvan gibi) organik olmayan doay
kullanarak yaamas olgusundan meydana gelir; insan hay
vana oranla ne kadar evrenselse, kulland organik olmayan
doa alan da o lde evrenseldir. Bitkiler, hayvanlar, talar,
hava, k, vb., ksmen doa bilimlerinin nesneleri, ksmen de
sanat nesneleri olarak, kurarn alannda insan bilinliinin bir
parasn meydana getirirler - organik olmayan manevi yap
s, bunu yenir yutulur duruma getirmek iin nceden hazr
lamas gereken manevi besini - ve upk ayn ekilde, pratik
alannda insan hayatnn ve insan etkinliinin bir parasn
meydana getirirler. Karsna ne ekilde kariarsa ksnlar,
besin, s, giyim, konut biimine brnsnler, insan fiziksel
olarak yalnzca doann bu rnleriyle yaar. Insann evren

organik olmayan bedeni

gsterir; nk doa (1) do

sellii pratikte, btn doay kendi

klan bu evrensellikte kendini
laysz bir yaama aracdr; ve

(2) yaama-etkinliinin gereci,

nesnesi ve aracdr. Doa, insann organik

olmayan bedenidir

-yani, insan bedeninin kendisi olmayan doa. nsan doay

kullanarak yaar- bu demektir ki doa onun

bedenidir ve l

memek iin insan doayla srekli bir iliki iinde olmaldr.

nsann fiziksel ve manevi hayatnn doaya bal olduu, sa
dece doann kendine bal olduu anlamna gelir, nk in
san doann bir parasdr.
nsan

(1)

doadan, ve

(2) kendinden, kendi etkin ilev

lerinden, kendi hayat-etkinliinden yabanclatnrken, ya

banclam emek,

n,

tr insana yabanclatnr. Trn hayat

birey hayatnn bir aracna evirir. llkin trn hayatyla

bireyin hayatn yabanclatnr, sonra da soyut ekliyle bire

yin hayatn, gene soyut ve yabanclam ekliyle trn ha
yatnn amac yapar.
nk bir kere emek,

hayat-etkinlii, retici hayat kendi

si, insana sadece bir gerekserneyi doyurmann, fiziksel varo80

luu srdrme gereksemesini doyunnann arac gibi grn

mektedir. Oysa retici hayat trn hayatdr. Hayat-dou
ran hayattr. Trn btn zellii -trsel zellii- hayat-et
kinliinin zelliinde bulunmaktadr; zgr, bilinli etkin
lik insann trsel zelliidir. Hayat sadece bir yaama arac
olarak grnmektedir.
Hayvan kendi hayat-etkinliiyle dorudan doruya zde
tir. Kendini bundan ayrdetmez. Hayvan, kendi hayat-ethin
ligidir. Insan hayat-etkinliinin kendisini isteminin (iradesi
nin) ve bilinliinin nesnesi yapar. Bilinli bir hayat-etkinli
i vardr. Dorudan doruya iine girip kaynat bir gere
kircilik yoktur. Bilinli hayat-etkinligi insan hayvanca ha
yat-etkinliginden dolaysz biimde aynr. lte bundan t
r insan bir tr varldr. Ya da sadece bir tr varl oldu
u iin Bilinli bir Varlk'tr, yani, kendi hayat insan iin bir
nesnedir. Yalnz bundan tr etkinlii zgr bir etkinlik
tir. Yabanclam emek bu ilikiyi ters evirir, yle ki insan
bilinli bir varlk olduu iin kendi hayat-etkinliini, z var
lgn, varoluu iin basit bir ara yapar.
Insan, pratik etkinliiyle nesnel bir dnya yaratrken, or
ganik olmayan doay ilerken bilinli bir tr varl oldu
unu, yani tr kendi z varl gibi ele alan, ya da kendini
bir tr varl gibi ele alan bir varlk olduunu tantlar (is
patlar). phesiz hayvanlar da retirler. Anlar, kunduzlar,
kanncalar ve baka hayvanlar kendilerine yuva, bannak ya
parlar. Ama hayvanlar yalnzca kendilerinin ya da yavrulan
nn dolaysz gerekserneleri iin retirler; rnleri tek yanl
dr, oysa insan evrensel retimde bulunur. Hayvanlar yalnz
dolaysz fiziksel gereksernelerin zoruyla retir, oysa insan
fiziksel gereksernelerden bagmsz olarak retim yapar, ve
ancak bu gereksernelerden kurtuldugu zaman retir. Hay
van yalnz kendini retir, oysa insan btn doay yeniden
retir. Bir hayvann rn dorudan doruya kendi fiziksel
81

gvdesine baldr, insan ise kendi rnne serbeste baka

bilir. Hayvan yalnz kendi trnn lleri ve gereksemele
rine gre yaratr, insan btn trlerin llerine gre retir
ve nesnenin kendi iinde yatan lsn nasl uygulayaca
n bilir. Dolaysyla insan ayn zamanda gzelliin kuralla
nna gre yaratabilir.
Demek ki insan ilk olarak nesnel dnyann ilenmesinde,
bir tr varl olduunu gerekten tandamaktadr. Bu re
tim onun etkin trsel hayatdr. Bu retim yoluyla ve bu re
tim dolaysyla, doa insann kendi eseri ve kendi gereklii
olarak grnr. Dolaysyla emein amac, insann trsel ha

yatnn nesnelletirilmesidir: nk kendini yalnzca bilin

te olduu gibi ussal biimde deil, ayn zamanda gereklik
te, etkin olarak bir kere daha yaratr ve bylece kendi yarat
t bir dnyada kendini seyredebilir. Bu yzden, insandan
kendi retiminin nesnesi kopanlp alndnda, yabancta
m emek insan kendi trsel hayatndan, kendi gerek trsel
nesnelliinden kopanp alm olur ve onun luiyvanlar kar
sndaki stnln, organik olmayan bedeninin, doann
elinden alnmas elverisizliine dntrr.
Ayn ekilde, kendiliinden etkinlii, zgr etkinlii yoz
latnp bir araca indirgerken, yabanclam emek insann
trsel hayatn, fiziksel varoluunun bir arac yapar.
nsann kendi tr hakkndaki bilinlii bylelikle yaban
clama tarafndan, tr hayatnn bir ara olduu ekle d
ntrlr.
Yabanclam emek bylece unlan gerekletirmi olur:

(3) Insann trsel varln, hem doay, hem de manevi

trsel zelligini, insann dnda bir varlga, bireysel varolu

unun bir aracna evirir. Dandaki doay ve insann ma

nevi zn, insanca varln yabanclatrd gibi, insan
kendi bedenine de yabanclatnr.

(4) nsann kendi emeinin rnnden, hayat-etkinliin82

den, trsel varlna yabanclamas olgusunun dolaysz bir

sonucu, insann insana yabanclamasdr. Insan nasl kendi
kendisiyle kar karya geliyorsa, teki insanla da kar kar
ya gelmektedir. Insann iiyle, emeginin rnyle ve ken
disiyle ilikisi iin geerli olan, insann br insanla br in
sann emei ve emeinin nesnesi iin de geerlidir.
Aslnda, insann trsel zelliinin kendisine yabanclat
nid nermesi, bir insann brne ve her ikisinin insann
z doasna yabanclatnld anlamna gelir .1
1

Gattungsweso: Insann z dogas

Wesen.
Feuerbach'n Hristiyanlk'n Oza kitabndan alnan aagdaki ksa blm

Trsel zellik (ve daha nceki tr varl) - Moschilcho

ler Marx'n dncesinin bu blmnn ideolojik arka-plann anlamaya ve

ayn zamanda Marx'n, Feuerbach, Hegel ve polilik iktisatlann ortaya att
g kavramlan nasl benimsedigini, ama yeni bir ierikle doldurdugunu grme
ye yardmc olabilir.
"Hayvanla insan arasndaki bu zsel ayrm nedir? .. Bilin - ama tam anla
myla bilin; nk benligin bir birey oldugunun duyulnas, duyular yoluyla
ayrdetme, belirli duyumlanabilir iarederle dsal eylerin alglanmas ve hat

ta yarglanmas eklinde bir bilinlilik hayvanlarda da vardr. Tam anlamy

la bilin yalnzca, kendi trn, kendi zsel dogasn, bir dnce nesnesi ola
rak grebilen bir varlkta bulunur. Hayvan da aslnda bir birey olarak kendinin
bilincindedir - dolaysyla arka arkaya gelen duyuniann ortak merkezi olarak
bir benlik duygusuna sahiptir - ama tr duygsu bulunmaz hayvanda... Pralik
hayatta iimiz bireylerdir bilirnde, trlerle... Ama yalnz, kendi trn, kendi
z doasn bir dnce nesnesi yapan varlk, baka eylerin ya da varlklann
z doalann bir dnce nesnesi yapabilir... Hayvann basit, insann ift yan
l bir hayat vardr; hayvanda, isel hayatla dsal hayat ayn eydir. Insann ise
hem isel hayat hem de dsal hayat olur. Insann isel hayat, kendi try
le ilikisi olan hayandr - bireysel deil de, genel yapsyla ilikisi olan hayat...
Hayvan, kendi dnda bir baka birey bulunmadka, tryle ilikisi olan hi
bir ilevi yerine getirernez; ama insan, dorudan doruya byle bir ilikiyi ie
ren dnme ve konuma ilevlerini, bir baka birey olsa da olmasa da yerine
getirebilir. nsan aslnda ayn anda hem Ben hem de Sen'dir; kendini baka bi
rinin yerine koyabilir, nk insan iin kendi tr, yalnz bireysellii deil, ay
n zamanda zsel doas, bir dnce nesnesidir... Bir zneye zsel ve zorunlu
bir ekilde ilikin olan bir nesne, znenin kendi, ama nesnel doasndan ba
ka bir ey deildir ...
"Dolaysyla gnein yeryzyle ilikisi, ayn zamanda yeryznn kendi
siyle, ya da kendi doasyla ili.kisidir, nk yeryznn bir nesnesi olarak
gnein sahip oldugu n bykl ve yeinliinin ls, yeryznn
kendine zg doasn belirleyen uzakln lsdr. . . Onun iin, insan sey-

83

nsann yabanctamas ve aslnda insann kendisiyle b

tn ilikileri, insann baka insanlarla ilikilerinde gerekle
ir ve dile gelir.
Bu yzden yabanctam emek ilikisi iinde her insan
tekini, bir ii olarak kendini bulduu durum ve standar
da gre grr.
Politik iktisadn bir olgusundan yola ktk - iiyle reti
minin yabanclamas. Bu olgunun kavramn formllendir
dik - dlatnlm, yabanctam emek. Bu kavram zm
ledik - dolaysyla sadece politik iktisadn bir olgusunu
zmlemi olduk.
imdi de gerek hayatta yabanclam, diam emek
kavramnn kendisini nasl sunmas, nasl da vurmas ge
rektiini grelim.
Emein rn benim dmdaysa, yabanc bir g olarak
karmda duruyorsa, kime aittir bu rn?
Benden baka bir varla.
Bu varlk kimdir?
Tannlara m ? Gerekten de, en eski alarda balca re
tim (rnein, Msr'da, Hindistan'da, Meksika'daki tapnak
larn yaplmasnda olduu gibi) Tannlarn hizmetindeymi
ve rn Tanrlarn malym gibi grnyor. Gelgelelim,
Tanrlar kendileri hibir zaman emek altrmamlardr.

Doa iin de durum ayndr. Zaten, insan emeiyle doay

boyunduruu altna aldka ve endstrinin mucizeleri Tan
nlarn mucizelerini gereksiz kldka, insann retimin zev
kinden ve rnlerin tadna varmaktan, bu gler adna vaz
gemesi ok byk bir eliki olurdu.
Emein ve emek rnnn ait olduu, hizmetinde alrettigi ve zerinedndgu nesnede kendi kendisini tanr... Bu yzden nes
nenin kendi zerindeki gc, kendi z dogasnn gcdr."

(Hristiyanlk'n Ozi, yazan Ludwig Feuerbach, Almanca ikinci basksndan

eviren Marian Evans, Londra, 1854,

84

s.

1-5) - e. n.

lan ve yaranna emegin rnleri saglanan bu yabanc varlk

ancak insan kendisi olabilir.
Emegin rn iiye ait degilse, yabanc bir g olarak
karsna dikiliyorsa, bu ancak rn iiden baka bir insana
ait oldugu iin byle olabilir. Iinin etkinligi kendisi iin
bir ikenceyse, baka biri iin bir zevk, hayatn tad olmal
dr. Ne Tannlar ne de doga, ancak insan, insan zerindeki
bu yabanc g olabili.r.
Yukandaki nermeyi, yani insann kendisiyle ilikisinin
ancak baka insanlarla ilikileri yoluyla nesnel ve gerek ola
bilecegini akldan karmamalyz. Bylece emeginin r
n, nesnelemi emegi, insan iin yabanc, dman, kendin
den bagmsz gl bir nesne olursa, o zaman bu rn kar
sndaki durumu, baka biri, yabanc, dman, gl, ken
dinden bagmsz baka biri bu nesnenin efendisiymi gibi
dir. Kendi etkinligi kendisi iin zgr olmayan bir etkinlik
se, bunu baka bir insann hizmetinde, egemenliinde, zo

runda, boyundurugunda yerine getirilen bir etkinlik olarak

ele almaktadr.
Insann kendine ve dogaya her yabanclamas, kendini
ve dogay, kendinden baka ve ayn insanlarla koydugu ili
kide grlr. Bu nedenle dini yabanclama da normal insa
nn rahiple ya da baka bir aracyla ilikisinde grnmek zo
rundadr, nk burada ussal dnyay ele almaktayz. Ger
ek pratik dnyada kendini-yabanclatrma, baka insan
larla gerek, pratik ilikilerde kendini gsterir. Yabancla
mann yer aldg ortamn kendisi pratiktir. Bylece yaban
ctam emek yoluyla insan yalnz nesneye ve retim edi
mine ilikisini kendine yabanc ve dman glerle olan bir
iliki eklinde ortaya koymakla kalmaz; ayn zamanda ba
ka insaniann kendi retimiyle ve kendi rnyle ilikisini,
ve kendisinin bu baka insanlarla ilikisini de ortaya koyar.
Kendi retimini nasl kendi gerekliginin yitirilmesi, kendi
85

cezas olarak doguruyorsa; kendi rnn nasl bir kayp,

kendine ait olamayan bir rn olarak doguruyorsa; ayn e
kilde retmeyen birinin retim ve rn zerindeki egemen
ligini de dogurur. Kendi etkinligini nasl kendisiyle yaban
clatnyorsa, yabancya da yabancnn kendisinin olmayan
bir etkinlik sunar.
imdiye kadar bu ilikiyi hep ii asndan inceledik, da
ha ileride ayn ilikiyi ii olmayan kii asndan da ince
leyecegiz.
Demek ki, ii yabanclam, dlam emek yoluyla ,
emee yabanc ve emein dnda duran bir insann iliki
sini kurmaktadr. inin ernekle ilikisi, ernekle kapitalis
tin, ya da emegin efendisine ne denirse onun, ilikisini ya
ratmaktadr. Bylece zel mlkiyet, dlam emein, iinin
dogayla ve kendisiyle dsal ilikisinin rn, sonucu, ge
rekli vargsdr.
zmlernemizde bylece zel mlkiyetin, dlatnlm

emek, yani dlatnlm insan, yabanclam emek, yaban

cdam hayat, yabanclam insandan dogdugunu grdk.
Geri dlatnlm emek (dlatnlm hayat) kavramn
politik iktisattan zel mlkiyetn hareketi sonucu olarak
kardk, ama bu kavram zmlediimizde zel mlkiye
tin, diam emein kaynag, nedeni gibi grnmesine kar
n, aslnda onun sonucu oldugu anlalmaktadr; balangta
Tannlann insanlardaki ussal aknlgn nedeni deil, sonu
cu olmalan gibi. Daha sonra bu iliki karlkl bir iliki olur.
zel mlkiyet gelimesinin ancak son noktasna vardg
anda bu giz (sr) ortaya kar, yani, zel mlkiyetn bir yan
dan dlam emegin rn, br yandan da emein ken
dini dlatrmasnn, bu diatrmann gerekletirilmesinin
arac oldugu anlalr.
Bu aklama, imdiye kadar zlmemi eitli atmala
n hemen aydnlatmaktadr.
86

(1)

Politik iktisat retimin gerek ruhu olarak emekten

yola kar; ama emege hibir ey vermez, zel mlkiyete ise

her eyi verir. Proudhon bu elikiye dayanarak emekten ya
na ve zel mlkiyete kar bir sonuca varmtr. Gelgelelim,
grlmektedir ki ortadaki bu elime,

in kendi kendisiyle

yabanclam eme

elimesidir ve politik iktisat yabanc

lam emegin yasalann formllendirmekten baka bir ey

yapmamtr.
Gene grlmektedir ki,

cretler

ve

zel mlkiyet

zdetir:

rnn, emek nesnesinin, emegin kendisini demesi du

rumunda, cret emegin yabanclamasnn zorunlu bir so
nucudur, nk emegin cretinde, emek kendi bana bir
ama degil cretin hizmetisidir. Bu konuyu ileride geliti
recegiz, imdilik yalnzca birka sonu karalm.

cretlerin zorla ykseltilmesi

(yksek cret aykn bir ey

oldugu iin ancak zorla ykseltilebilir; buna benzer btn

glkleri gz nne almadan cretierin ykseldigini var
sayalm) bundan tr,

kleye daha ok para denmesinden

baka bir anlam tayamaz ve iinin de, emegin de insanca

yerini onurunu saglayamaz.
Gerekten, Proudhon'un istedigi

cret eitlii

bile gn

mzn iisinin ernekle ilikisini btn insaniann ernekle

ilikisine dntrmektedir sadece. Bu durumda toplum so
yut bir kapitalist olmaktadr.
cretler yabanclam emegin dolaysz sonucudur ve ya
banclam emek zel mlkiyetn dolaysz nedenidir. Onun
iin grnmlerinden birinin yklmas, tekinin de ykl
mas demektir.

(2) Yabanclam emegin zel mlkiyede ilikisinden

kan bir baka sonu da, toplumun zel mlkiyetten, vb. k
lelikten kurtulmas,

iilerin kurtulmas

gibi

politik

bir bi

imde anlatmn bulmaktadr; bunun byle olmas, yalnz

onlann kurtuluunun nemli oluundan degil, iilerin kur87

tuluunun evrensel insanln kurtuluunu iermesinden

ileri gelmektedir - iilerin kurtuluu insanln kurtuluu
nu ierir, nk iinin retimle ilikisinde insann klelii
nin btn vardr ve kleliin her ilikisi bu ilikinin sade
ce biraz deiik bir ekli ve sonucudur.

zel mlkiyet kavramn, zmlemeyle, yabanclam, d

lam emek kavramndan kardmz gibi, politik iktisadn
btn kategorileri de u iki etkenin yardmyla verilebilir; ve
her kategoride, rnein ticarette, rekabette, sermayede, para
da, ilk temelierin belirli ve gelimi anlatmlann buluruz.
Ancak, bu grn incelemeye balamadan nce iki so
runu zelim.

(1) Yabanctam emein bir sonucu olarak doan zel

mlkiyetn genel doasn, gerekten insani, toplumsal mlki
yetle ilikisine gre tanmlamak.
(2) Emein, yabanclamasn, dlamasn, bir olgu olarak
kabul ettik ve bu olguyu zmledik imdi soruyoruz: In
san kendi emeini nasl dlatnr, yabanclatnr? Bu yaban
clama insan gelimesinin doasnda nasl kklenmitir? zel
mlkiyetin kkeni zerine soruyu, dsallam emein in
sanln gelimesiyle ilikisi zerine soruya dntrerek, so
runu byk lde zm olduk. nk zel mlkiyetten
sz edildiinde, insann dnda bir eyden sz edilmi gibi
oluyor. Emekten sz edildiinde, dorudan doruya insann
kendisi sz konusu oluyor. Sorunun bylece yeniden for
mllendirilmesi, zmn de iinde tamaktadr.

(l) zel mlkiyetin genel doas ve gerekten insani mlki

yetle ilikisi.
Dsallam emek karlkl olarak birbirini koullanduan
ya da tek ve ayn ilikinin deiik anlatmlan olan iki eden
meydana gelmektedir. Mlklenme, yabanclama gibi, dsal
lama gibi grnmektedir; dsallama, mlklenme; yabanc

lama ise gerek kurtulu gibi grnmektedir.

88

Bir grnm ineeledik - dsallam emein iinin ken

disiyle ilikisi, yani, dsallam emein kendisiyle ilikisi, I
i olmayann iiyle ve ernekle mlkiyet ilikisinin, dsalla
m emein bu ilikisinin rn, zorunlu sonucu olduunu
grdk. Dsallam emein maddesi, zet olarak anlatm
olan zel mlkiyet, her iki ilikiyi de kucaklar - iinin ile,

emeinin rnyle ve ii olmayanla ilikisi ve ii olmayann

iisiyle ve onun emeinin rnyle ilikisi.
imdiye kadar grdmz gibi ii emei yoluyla doa
y kendi mlk yapar ve bu mlklenme yabanclama olarak
ortaya kar, iinin kendiliinden etkinlii bir bakas iin
etkinlik ve bir bakasnn etkinlii, olur, dirimsellik (hayati
yet) hayatn feda edilmesidir, nesnenin retilmesi nesnenin
yabanc bir gce, yabanc bir insana kaptnlmasdr - imdi,
emee de iiye de yabanc olan bu kimsenin iiyle, ernekle
ve nesneyle ilikisini inceleyeceiz.
Dikkat etmemiz gereken ilk nokta, iide bir dsallama, ya

banclama etkinlii olarak grnen her eyin, ii olmayanda,

dsallama, yabanclama durumu olarak grnmesidir.
Ayrca, iinin retimdeki ve rn karsndaki gerek,
pratik tutumu (bir zihin durumu olarak) , ii olmayanda
karsna kan kuramsal bir tutum olarak grnr.
Bundan baka, iinin kendisine kar yapt her eyi i
i olmayan da iiye kar yapar; ama iiye kar yaptn
kendine kar yapmaz.
Bu ilikiyi daha yakndan inceleyelim. 2

lik el yaznas burada bitmeden sona eriyor - e.n.

89

[ SERMAYE lLE EMEK ANnTEZt.

TOPRAK MLKtYEn lLE SERMAYE)

. . . sermaye zerinden faizini meydana getirir. 1 Ii, sermaye

nin kendini yitirmi insan olduunun znel kantdr ve ay
n ekilde sermaye de emegin, kendini yitirmi insan oldu
gunun nesnel kantdr. Ama
laysyla

ii, yaayan bir sermaye,

do

gerekserneleri olan bir sermaye olmak talihsizligine

ugramtr - almadg her an faizini, dolaysyla geimi

deeri istege ve eldeki sto

ka gre ykselir ve hatta fiziksel bakmdan varoluu, haya
t, baka herhangi bir meta stoku gibi ele alnr. Ii sermaye
ni yitirir. Sermaye olarak iinin

retir, sermaye de onu retir - demek ki ii kendisini re

ii, bir meta olarak insan btn bu dngnn rn

dr. Bir iiden baka bir ey olmayan bir insan im -ve bir
ii olarak onun iin- insani nitelikleri, ancak kendisine ya
banc sermaye adna var olduklan oranda vardrlar. Gelgele
tir ve

lim, insan ve sermaye birbirlerine yabanc olduklan iin ve

bundan tr birbirleriyle ilgisiz, dsal ve rastlantsal bir
ilikileri oldugu iin, bu yabanchgn
l

gerek bir ey gibi g-

Marx'in ikinci el yazmasnda sayfa XL bu kelimelerle balyor. Cmlenin ba

bilinmiyor, nk el yazmasnn ilk 39 sayfas eksik - e. n.
91

rnmesi kanlmaz olur. Bu yzden sermaye kendisinin ii

iin olmadn anlaynca, ii de artk kendisi iin var ola
maz: li yoktur, dolaysyla creti de yoktur ve artk bir insan
olarak deil, bir ii olarak var olur; gidip bir ukura kendini
gmebilir, acndan lebilir, vb. Yalnzca, kendisi iin bir ser
maye olarak var olduu zaman ii bir ii olarak var olabi
lir; ve yalnzca, onun iin bir sermaye var olduu zaman ser
maye olarak var olur. Sermayenin varoluu onun varoluu,
onun hayatdr; nk sermaye ona kar kaytsz bir ekilde
onun hayatnn gidiini belirler.
Bu nedenle politik iktisat isiz iiyi, bu emek-ilikisi d
nda olduu srece tanmaz. Hrsz, dolandnc, dilenci, i
siz adam; a, sefil ve su ileyen alan-kii - politik iktisa
dm gz bunlan grmez, baka gzler grr, rnein dok
tor, yarg, mezar kazc ve ehir kahyas, vb. ; byle kiiler
politik iktisat dnyasnn dnda kalan hayaletlerdir. Dola
ysyla politik iktisada gre iinin bir tek gereksernesi var
dr: Ii soyunun tkenmesini nlemek iin, ii alrken ha
yatta kalmasn salayacak kadann ona vermek. Bylece,
emein creti, baka herhangi bir retici aracn bakm ile
ya da bir sermayenin tketimi ile ayn anlama gelir; ya da te
kerleklerin kolay dnmesini salayan ya gibidir. Dolaysy
la cretler sermayenin ve sermaye sahibinin gerekli maliyet
leri arasna girer ve bu gerekliliin snrlanm amamaldr
lar. 1834'te kan yasadan nce iilere, yoksullara yardm
diye verilen paralan Ingiliz fabrika sahiplerinin cretlerden
kesmeleri ve iilerin dandan ald para yardmn cretin
paras saymalan kendi alanndan ok mantklyd.
retim yalnzca bir meta olarak insan, meta-insan, meta
rolnde insan yaratmakla kalmaz; fiziksel ve manevi bakm
dan insanlktan uzaklatnlm bir varlk olarak bu rol oy
namak zere yaratr onu. ilerin ve kapitalistlerin ahlak
szl, yozlamas ve zihin krl. - rn, kendi bilincin92

de ve kendi kendine etkin olan metadr... Meta-insandr. . . Ri

cardo, Mill, vb. , Smith'i, Say'i ok gerilerde brakmlar, in
sann varoluunun -metann az ya da ok insanca retken
lii- nemsiz, hatta zararl bir ey olduunu sylemilerdir.
retimin gerek hedefinin, belirli bir sermayeyle ne kadar
iinin yaama olana bulaca deil, sermayenin getirdii
faiz, yllk tasarruf toplam olduu sylenmektedir.
Bir yandan emei kendi biricik ilkesi durumuna yksel
tirken, bir yandan da cretlerle sermayenin faizi arasnda
ki ters orantl ilikiyi ve normal olarak kapitalistin ancak
cretleri ksarak kazanahilecei olgusunu btn akly
la gstermek de, modem ngiliz politik iktisadnn byk
ve manta uygun bir ilerlemesiydi. Tketicinin ezilmesi de
il, kapitalistle iinin birbirlerini ezmeye almalan normal
iliki olarak gsterilmektedir.
zel mlkiyet ilikileri, kendi ilerinde gizli olarak, emek
biiminde zel mlkiyetn ilikilerini, sermayeyle ayn iliki
leri, ve bu ikisinin birbirleriyle karlkl ilikilerini tarlar.
lnsan etkinliinin emek olarak retimi vardr - yani, kendi
ne, insana ve doaya, dolaysyla da bilince ve hayatn ak
na yabanc bir etkinlik olarak - basit bir ii olan ve dolaysy
la doldurulmu boluktan saltk bolua - toplumsal ve by
lece gerek yokluuna - her gn debilecek durumda olan
insann soyut varoluu. br yanda ise sermaye olarak insan
etkinliinin nesnesinin retimi vardr - burada nesnenin b
tn toplumsal ve doal belirlenmilii yok olur; burada zel
mlkiyet doal ve toplumsal niteliini yitirmitir (ve dolay
syla her eit politik ya da toplumsal aldatmacadan annm
tr, grnte insani herhangi bir ilikiye karmamtr) ; ge
ne burada ayn sermaye, gerek ierii (muhtevas) ne olursa
olsun, bir trl doal ve toplumsal grnne karn oldu
u gibi kalr. Snnna vardnlm olan bu eliki, zel mlkiyet
ilikisinin btnnn zorunlu snn, doruu ve kdr.
93

Onun iin, rantn, en iyi ya da en kt etkili topran ver

dii faizin fark olduunu sylemek, modern ngiliz poli
tik iktisadnn bir baka byk baansdr; fizyokratlardan
sonra Adam Smith'in hala toplumdaki nemini ve karla
nnn toplum karlanyla zde olduunu ne srd top
rak sahibinin romantik aldatmacalanm aa karmak mo
dern politik iktisadn byk baanlanndan biridir. Toprak
sahibini basit, sradan bir kapitaliste dntren ve bylece
ernekle sermaye arasndaki antitezi basitletiren ve keskin
letiren ve bu antitezin zmn hzlandran gerek dnya
hareketini nceden grmek ve hazrlamak byk bir baan
dr. Toprak o larak toprak ve rant olarak rant, rtbe aynmlan
n yitirmiler, dorudan doruya sermaye ve faiz olarak kal
mlardr - daha dorusu, yalnz para laf eden sermaye ve
faiz olmulardr.
Sermaye ile toprak, kar ile rant. Her ikisiyle cret ve ends

tri ve tanm ve tanabilir ve tanamaz zel mlkiyet arasn

daki aynm - bu ayrm, gerekten zsel nemde deildir, ta
rihi bir ayrmdr, sermayeyle emek arasndaki antitezin ekil
lenmesi ve gelimesinde yerleik bir urak noktasdr. Tan
maz toprak mlkiyeti karsnda endstri, vb. , sadece ends
trinin douunun ve tanmla elierek gelimesinin anlaum
dr. Endstrinin bu ayrm sadece zel bir i eidi olarak va
roluunu srdrr - zsel,

nemli ve hayat kapsayan bir ay

nn olarak - endstri (kent yaay) , toprak mlkiyetine (fe

odal aristokratik yaay) kar ve onu aarak geliir ve kar
tnn feodal zelliklerini, yani tekeli, zanaau, loncay, kor
porasyonu, vb. kendi bnyesinde tamakta devam eder; bu
aamada emein henz grnte

toplumsa l bir nemi, gerek

topluluk hayatnn nemi vardr ve henz kendi ieriine kar

kaytsz kalma, srf kendi iin olma aamasna vanlmam
tr, yani henz baka trl her varlktan soyutlamlmam ve
dolaysyla

serbest sermaye ortaya kmamtr.

Ama serbest endstri, endstri olarak kendi iin kurul

mu endstri, ve

mesidir.

serbest semaye, emegin zorunlu bir geli

tanmn ger

Endstrinin kart karsndaki gc,

ek bir endstri durumuna geliiyle ortaya kar; oysa bun

dan nceleri tanmda hemen her i topraga ve toprak kle
sine braklr, bylece arazi kendi kendini ekip bierdi. K
lenin

serbest iiye dnmesiyle -yani rgata- toprak sahi

bi kendisi de bir endstri patronuna, bir kapitaliste dn

r - bu dnm ilk agzda kirac ifti yoluyla gerekleir.
Ama ifti, toprak sahibinin temsilcisidir - toprak sahibinin
aga vurulmu gizidir (smdr): Toprak sahibi ancak onun
yoluyla

iktisadt

varoluunu kazanr - zel bir mlk sahibi

olarak varoluunu - nk topragnn rant, sadece, ifti

kirac ift
sradan bir kapitalist

ler arasndaki rekabet sayesinde vardr. Bylece,

i'nin varlgyla toprak sahibi znde

olur. Bunun da olgularla gereklemesi gerekmektedir: Ta

nmla ugraan kapitalist -ifti- bir toprak sahibi olmal, ya
da bunun tersi yer almaldr. iftinin

sahibinin

endstriyel ii, toprak

endstriyel iidir, nk birincinin varlg ikinci

nin varlgn bir ncl olarak ortaya koyar.

Ama birbirine kart kkenterini -soylann- bilen toprak
sahibi, kapitalisti, daha dn kleyken bugn kurtulup zen
gin olmu, kstah bir kii sayar, kendisini de, kapitalistin
tehdit ettigi bir baka

kapitalist gibi grr. Kapitalist ise top

rak sahibinin dnk miskin, kt ve bencil efendisi oldu

gunu hatrlar; bir kapitalist olarak kendisine zarar verdigi
ni, stelik de toprak sahibinin imdiki btn toplumsal ne
mini, maln ve eglencesini ona, kapitaliste borlu olduunu
bilir; toprak sahibini,

serbest endstri ve serbest sermayenin

antitezi olarak grr - her trl dogal belirlenneden bagm

sz sermayenin antitezi. Toprak sahibiyle kapitalist arasn
daki bu eliki ok acdr ve iki taraf da brnn geregini
ok iyi bilir. Her ikisinin de degersizligini anlamak iin, ta95

nabilir ve tanmaz mlk zerine karlkl saldnlann oku

mak yeter. Toprak sahibi mlknn soylu eceresini, feodal
anlan, hatrlay iirini, romantik mizacn ve politik ne
mini vurgular; iktisattan sz ettiinde,

yalnz tannn reti

ci olduunu syler. Ayn zamanda dmann kurnaz, eli s

k, dzenbaz, agzl, tccar, dikbal, yreksiz ve ruhsuz
bir rezil gsterir - kapitalist zorbadr, aalktr, uaktr, tat
l dilli, dalkavuktur, ana drdn soyup saana evi
ren erefsiz, ilke tanmayan, iir, gzellik bilmeyen bir na
mussuzdur - toplulua yabanctam ve toplumu satan, re
kabeti yaratan, besleyen, seven ve rekabetin yan sra sefale
ti, suu, btn toplumsal balann zlmesini getiren bir
kii. (rnein, Camille Desmoulins'in

Revolutions de France

et de Brabant adl gazetesinde rezil ettii fizyokrat Bergasse;2

bkz. von Vincke, Lancizolle, Haller, Leo, Kosegarten3 ve ay
nca Sismondi.)
Tanabilir mallar endstri ve ilerlemenin mucizesini ia
ret ederler. Bu, modem an ocuu ve meru, z oludur.
Dmann kafaszlna, kendi zelliklerini bile anlamama
sna acr (ve bunda btnyle hakldr) , ona manevi serma
ye ve serbest emein yerine kaba, ahlaksz gc ve serflii
koymak isteyen biri olarak grr.

Ak yreklilik, drstlk,

genel kar ve dengelilik maskesinin altnda ilerleme yetersiz

liini, kendine dknl, bencillii, bir kesimin kann
dnme ve kt niyeti gizleyen bir Don Kiot olarak gste
rir onu. Kurnaz bir

tekelci

olduunu syler; romantik ato

larda tezgahianan alakl, ktl, yozlamay, fahiele2

Rtvolutions de France et de Brabant, Camille Desmoulins. Mart, Nisan ve Mays,

say 16, s. 139 vs.; say 23, s. 425 vs.; say 26, s. 580 vs. - e.n.

Her Leo'dan sonra, gzyalan iinde, serflik kalktktan sonra soylulann ma

l olmamay yadsyan bir kleyi anlatan geveze, eski-Hegelci dinbilimci Fun
ke'ye baknu. Aynca, Justus Mser'in, bir filistinin yontulmam, kk-bur
juva, "ev ii" sradan, dar ufkundan bir an bile uzaklamamasyla kendine zg
bir nitelik kazanan gene de dpedZ fantastik olan Patriotic Visions'na da bak
nu. Bu eliki onu Alman mizacna ok yatkn klmaktadr.

96

meyi, rezaleti, anariyi ve bakaldrmay tarihi ve hicivci bir

ekilde sayp dkerek toprak sahibinin anlannn, iirinin,
romantizminin stne souk sular hoca eder.
Tanabilir mlkiyet halk iin politik zgrlk kazand
n iddia eder; yurttalar toplumunu balayan zincirleri gev
etmitir; deiik dnyalan birletirmitir; uluslar arasnda
dostluu salayan ticareti yaratmtr; an bir ahlak ve ho
a gidecek bir kltr yaratmtr; insanlara kaba saha gerek
serneleri yerine uygarca gerekserneler vermi ve bunlan do
yurmann yollann da gstermitir. te yandan iddia eder
ki toprak sahibi -bu miskin, huzur bozucu, asalak tahl hr
sz- insaniann temel gereksemelennin fiyatlann ykselt
mekle ve bylece kapitalist retkenlii artrmadan cretle
ri ykseltmek zorunda brakmakta, dolaysyla ulusun yllk
gelirini, sermaye birikimini ve bylelikle insanlar iin i ve
lke iin servet salanmas olanan nlemekte ve sonun
da bsbtn yok etmekte ve bunun sonucunda genel bir
knt yaratmaktadr - modem uygarlk adna hibir yarar
lk gstermedii halde bu uygarln salad btn yarar
lan asalaka smrmekte ve stelik feodal nyarglann bi
raz olsun hafifletmemektedir. Topran ekilmesi ve topra
n kendisi onun iin sadece bir para kaynadr ve bu para
ona bir armaan olarak verilir. Kirac ifti'sine bir bakma
l ve aka itiraf etmelidir, ne kadar protesto ederse etsin ve

tarihi anlardan, ahlaki ve politik amalardan ne kadar sz

aarsa asn, aslnda uzun zamandan beri serbest endstriye
ve sevgili ticarete bal olan kurnaz bir rezil midir, yoksa de
il midir? Kendini hakl gstermek iin syleyebilecei her
ey ancak topra eken iin geerlidir (kapitalist ve iiler) ve
onlara gre de toprak sahibi aslnda bir dmandr. Toprak
sahibi bylece kendine kar tanklkta bulunur. Sermaye ol
madka toprak mlkiyeti l, deersiz bir eydir. Tanabi
lir mlkiyetn uygarca zaferi, bu l ey yerine insan eme97

ini bulmak ve servet kayna yapmak olmutur. (Bkz. Paul

Louis Courier, Saint-Simon, Ganilh, Ricardo, Mill, Mac Cul
loch ve Destutt de Tracy ve Michel Chevlier.)

Gerek gelime yolu kapitalistin, toprak sahibi karsnda

ki zorunlu zaferiyle sonulanr - yani olgunlamam ve ge
limemi zel mlkiyet karsnda gelimi zel mlkiyelin
zaferiyle -nk hareket hareketsizlii yenmelidir- ak,
kendi bilincinde alaklk, gizli, bilinsiz, alakl yenme

agzllk, kendine-dknle; aydnlanma'nn ak

batl inancn dar gr
l, dnyevi yontulmam, uyuuk ve bilinsiz karclna;
ve para zel mlkiyetin baka btn ekillerine kar zafe
lidir;

a huzursuz, becerikli karcl,

ri kazanmaldr.
Tam gelimi serbest endstrinin, tam gelimi an ahlak
ln ve insanlar arasnda dostluu glendiren ticaretin
tam gelimesinin tehlikelerini az ok seven devletler toprak
mlkiyetinin de kapitalistletirilmesini nlemeye alyor
lar, ama bouna.
Sermayeden ayr olarak toprak mlkiyeti,

blgesel ve politik

nyarglardan hala kurtulamam zel mlkiyet, sermayedir;

dnyaya dolanmlndan henz kendini kurtaramam ser

tam gelimemi sermaye. Dnya apnda geli

mesinde, soyut, yani katksz anlatmn bulacakur.
zel mlkiyet'in ilikileri emek, sermaye ve bu ikisinin
mayedir - daha

ilikileridir.
zel mlkiyeti meydana getiren bu elerin iinden ge
mesi gereken hareket udur:

(Ilkin) Her ikisinin dolayml ya da dolaymsz birlii.

Sermaye ve emek balangta henz birdir. Sonra, ayni
dklan ve yabanclatklan halde, birbirlerini

olumlu koul

lar olarak karlkl bir ekilde gelitirir ve yetitirirler.

(Ikinci olarak) Her ikisi karttr,

karlkl olarak birbir-

lerini danda brakrlar. li kapitalistin kendi yokluu ol98

duunu, kapitalist de iinin kendi yokluu olduunu bilir;

her ikisi de tekinin varoluunu almak ister.

(nc olarak) Her ikisinin kendi kendisine kartl. Ser

maye -biriktirilmi emek- emek. Sermaye olarak sermaye -

sermaye kendisi ve faizi olur, ikincisi de bl

nerek faiz ve kan yaratr. Kapitalist bsbtn kurban edilir.
bu blnr,

li snfna der, ii de (ama ancak istisna olarak) kapita

list olur. Sermayenin bir ura olarak emek - maliyeti. By
lece emein cretleri - sermayenin feda edilmesi.
Emein,

emein kendisine ve emein cretine ayrlmas. ii

kendisi bir sermaye, bir meta.

Dmanca karlkl kartlk. 4

tkinci el yazmas burada bitiyor - e.n.

99

[ZEL MLKYET VE EMEK, TICARI SISTEM

VE FlZYOKRASl, ADAM SMITH, RICARDO
VE OKULU ZERNE GRLER]

znel z - zne olarak, ki

i olarak, kendi iin1 etkinlik olarak zel mlkiyet - emektir.
Onun iin ancak emei kendi ilkesi sayan (Adam Smith) ve
bylece artk zel mlkiyeti insann dnda bir durum ola
Re. s. XXXVI. zel mlkiyetn

rak grmeyen politik iktisat - ancak bu politik iktisat zel

gerek enerjisinin ve gerek hareketinin rn

saylabili-2 - modem endstrinin bir rn olarak - ve ay
n zamanda, politik, iktisat, modern endstrinin enerjisini
ve gelimesini hzlandrm ve yceltmi olan ve onu bilin
mlkiyetn

alannda bir g yapm olan eydir. zel mlkiyetn iinde

servetin

znel zn kefeden bu aydnlanm politik iktisat

sadece nesnel bir tz olarak3 gren

karsnda, zel mlkiyeti

l

"Kendi iin" -fuer sich: "kendinde" - an sich ile antitez eklinde kullanlan He
gelci bir terim. "Kendinde" kabaca "rtk" (implicit) hatta "bilinsiz" anlam
na gelir; "kendi iin," ayn ekilde, "kendi iin var olan," ya da "bilinli" diye
anlalabilir - e. n.

Bilinlilikle kendi iin bagnsz olmu zel mlkiyetn hareketi - Benlik ola
rak modem endstri.

Tz (substance) - Wesen. Bu sayfada baka yerlerde Wesen, "z" (essence) ola

rak evrilmitir - e. n.
101

para ve ticaret sistemi savunuculan, bu yzden artk putata

par, fetiist ve Katolik durumuna dmlerdi. Adam Smith'e

Politik lktisadn Luther'i derken bu yzden haklyd Engels.4
Luther dini - iman - dsal dnyann tz saym ve dolay
syla Katolik paganizmine kar kmt - dinilii insann i
sel tz yaparak dsal dinilii ortadan kaldrmt - normal
yurttan dndaki rahibi ortadan kaldrarak rahibi normal
yurttan yreine yerletirmiti; servet de tpk byledir: in
sann dnda ve insandan bamsz, dolaysyla ancak d
sal bir tarzda kazanlabilecek ve kullanlabilecek servet orta
dan kalkar; yani, servetin dsal,

zihind nesnellii yok olur,

zel mlkiyet insann kendinde cisimleir ve insan kendisi

zel mlkiyetn z olarak tannr. Ama bunun sonucunda
insan, zel mlkiyetn yrngesine sokulur, Luther'in insa
n din yrngesine soktuu gibi. nsan tanma iddiasn ta
yan ve temel ilkesi emek olan politik iktisat, gerekte in
sann yoksanmasn (inkann) tutarl bir ekilde tamamla
maktadr, nk insan artk zel mlkiyetn dsal tzy
le dsal bir gerilim ilikisinde deildir, kendisi, bu gergin
letirilmi zel mlkiyet z olmutur. Bir zamanlar insann
kendine

dsal

oluu -insann nesnede dsallamas- imdi

sadece dsallatrma edimi (fiili) olmutur - yani yabanc

lama sreci. 5 O zaman politik iktisat insan kabul eder g
rnmekte ie balyorsa (bamszln, kendiliindenlii
ni, vb. ) ; ve, zel mlkiyeti insann z varlna yerletirdik

zel mlkiyetin blgesel, ulusal ve baka karakte

ristikleriyle, kendi dnda bir ey olarak artk koullandnla
myorsa; ve politik iktisat bunun sonucunda kendini biricik
ten sonra,

politika, biricik evrensellik, biricik snr ve biricik ba ola4

Bkz. F. Engels, Outlines of a Critique of Political Economy (Politik lktisadn

Eletirisinin Ana izgileri), s. 9 - e.n.

Insann nesnede dsallanas - reale Entausserung des Mrnschrn: yabanclama

sreci - Veasserung - e. n.

1 02

rak yerletirmek zere her trl kstlamay ve ba bir yana

kozmopolitik, evrensel bir enerji gsteriyorsa, daha son

raki gelimesinde artk bu ikiyzllnden vazgemeli ve
btn sinikliiyle ortaya kmaldr. Ve bunu yapmaktadr
dt btn apak elikilere hi aldrmadan, servetin bi
ricik z olarak emek fikrini ok daha tek yanl ve dolaysy
la daha keskin, daha tutarl bir ekilde gelitirmektedir; te
atan

ki, daha nceki yaklam yannda bu kuramn ima ettii ey

insana kar olduunu tantlamaktadr; son olarak da,

ranta ldrc darbeyi vurmaktadr - yani, emek hareketin
den bamsz olarak var olan son, bireysel, doal zel mlki
lerin

yet tarzna ve servet kaynana zaten btnyle iktisadi bir

zellik kazanan ve dolaysyla artk politik iktisada kar di
renemeyecek olan feodal mlkiyelin bu anlatrnma ldr
c darbeyi vurmaktadr

(Ricardo

Okulu). Smith'den sonra

Say'e ve sonra da Ricardo'ya, Mill'e, vb. , kadar,

endstri'nin

ima ettii eylerin Ricardo ve Mill gibilerine daha gelimi

ve daha eliik grnmesiyle eorantl olarak, politik iktisa
dm siniklii de gitgide artmaktadr; bu daha sonraki iktisat
lar ayn zamanda insana yabanclamalan konusunda eski
iktisatlan olumlu bir anlamda srekli ve bilinli olarak a
maktadrlar. Gelgelelim bu,

sadece,

bilimlerinin daha tutar

h ve sahici bir ekilde gelimesinden trdr. Etkin ekliy

le zel mlkiyeti zne ve ayn zamanda da insan-pek zsel
nemi bulunmayan bir ey olarak insan-z yerine koyduk
lan iin, gereklikteki eliki, ilkeleri olarak kabul ettikleri
eliik ze tastamam uymaktadr.

Endstrinin kopuk dnya

s, onlann iten-kopuk ilkelerini pekitirmektedir. llkeleri de

zaten bu kopukluun ilkesidir.
Dr. Quesnay'in fizyokratik retisi ticart sistemden Adam
Smith'e geii meydana getirir.

Fizyokras dorudan doruya

politik iktisatta feodal mlkiyelin yok olmasdr, ama bundan

dolay ayn zamanda feodal mlkiyetin politik iktisatta dei-

imi

(metamorfozu) ve geri getirilmesidir; aradaki fark, dili

nin artk feodal deil, iktisadi olmasdr. Btn servetin kay

na

toprak ve ekiciliktir

(tanm) . Toprak henz

ildir: kendi varoluunun

sermaye de

zel bir tarzdr henz,

ve deeri

nin de doal zelliinde yaratt ya da oradan geldii varsay

lr. Oysa toprak genel doal bir edir, ticari sistem ise serve
tin varoluunu ancak deerli maden eklinde kabul eder. By

nesnesi-maddesi-doa olarak bile dolayszca nes

nel servet olduu oranda, doa snrlan iinde en yksek ge
nellik derecesine vanvermitir. Toprak ise insan iin yalnz
lece servet

emek yoluyla, tanm yoluyla var olur. Bylece servetin znel

z daha imdiden emee aktanlmtr. Ama ayn zamanda

biricik retken emektir. Onun iin, emek henz genelli

maddesi ola
rak belirli bir doal eye baldr ve dolaysyla doann belir
ledii belli bir varolu tarzna gre bilinir. Dolaysyla da hala
insann zgl (spesifik) , belirli bir yabanclamasdr; rnn
tanm

i ve soyutluU ierisinde kavranmamtr: Hala

de, emekten ok doadan tr zgl bir servet ekli olarak

bilindii gibi. Toprak burada hala insandan bamsz bir do
a olay saylmaktadr - henz sermaye, yani

topran bir g

rnm olmamtr. Ama eski dsal servetin, sadece bir nes

ne olarak var olan servetin fetiizmi ok basit bir doal e
ye indirgendii iin, ve -sadece ksmen ve belirli bir ekilde
de olsa- zrrn znel ve varoluunda bulunduu anlald
iin, zorunlu bir adm atlr ve servetin genel zellii aklanr,
btnsel saltklyla (yani sgyutlanm olarak)

emek bulun

ilke haline getirilir.

Fizyokrasiye

duU yerden alnr ve temel

kar

tanmn,

iktisadi gr asndan -yani tek geerli a

dan- baka herhangi bir i dalndan aynlmad sylenmitir;

gene bu gre gre servetin z, bu nedenle, belirli bir e
ye bal zgl bir emek ekli deil -yani emein belirli bir an
latm- genel olarak

emektir.

Fizyokrasi, emei servetin

104

z ilan

ederek,

belirli,

dsal,

sadece nesnel servetin varlgn yadsr. Ama fizyokrasiye g

re emek daha balangtan beri, toprak mlkiyetinin

.znden baka bir ey degildir.

znel

(Tarihi bakmdan egemen ve

kabul edilmi tip olarak beliren mlkiyet tipinden ayrlr.)

Fizyokrasi sadece toprak mlkiyetini yabanclam
evirir.

almann

(tanm)

insana

z oldugunu ileri srerek feodal

zelligini ortadan kaldnr. Ama endstri dnyasna kar tu

tanmn bi
ricik alma oldugunu syleyerek feodal sistemi kabullenir.
Aka grlyor ki endstrinin znel z imdi kavran

tumu da onu yadsmaktan baka bir ey degildir;

yorsa (toprak mlkiyetine kart endstri, yani kendini en

dstri olarak kuran endstri) , bu z kartn da kapsam
iine almaktadr. nk endstri nasl ortadan kalkan top
rak mlkiyetini kendi bnyesine katyorsa, endstrinin

nel Z de ayn ekilde toprak mlkiyetinin znel zn ken

di bnyesine katmaktadr.
Toprak mlkiyeti zel mlkiyetin ilk eklidir ve endstri
balangta sadece mlkiyetin zel bir biimi olarak onun
karsna kar -ya da, daha dogrusu, toprak mlkiyetinin
azad edilmi klesi olarak- ve ayn ekilde bu sre zel
mlkiyetin

znel

znn, emegin, bilimsel olarak anlal

tanm
emek ek

mas dzeyinde tekrarlanr. Emek balangta yalnz

sal emek olarak grnr;

ama sonra genel olarak

linde ortaya kar.

emein serveti olmu

tur; endstri de sonulandnlm emektir, tpk fabrika siste
minin, endstrinin -emegin- olgunlatnlm z olmas ve
tpk endstri sennayesinin, zel mlkiyelin sonulandnl
Servetin btn

endstriyel

servet,

m nesnel ekli olmas gibi.

zel mlkiyelin niin ancak bu noktada insan zerindeki
egemenligini tamamlayabildigi ve en genel ekliyle dnya ta
rihinin ok nemli bir gc olabildigini imdi anlayabiliriz.

105

[ZEL MLKYET VE KOMNIZM.

KOMNiST GRLERlN GELlMESlNlN
ETL AAMALARI) BAST, ElTLlKl
KOMNIZM VE NSANLKLE BiRLEEN
SOSYALIZM OLARAK KOMNiZM]

Re. s. XXXIX. Mlkszlk ile mlkiyet antitezi, emek ve ser

maye antitezi olarak kavranmadka, etkin balants, isel
ilikisi ile anlalmam, belirsiz bir antitez olarak kalr - bir

eliki

olduu henz anlalmam bir antitez. zel mlki

yelin ileri gelimesinin bulunmad durumlarda bile bu

ilk

eklinde anlatmn bulabilir (Eski Roma'da, Trkiye'de, vb.

olduu gibi) . zel mlkiyelin kendisi tarafndan konmu
gibi

grnmez henz.

Ama, zel mlkiyetn mlkiyeti da

nda brakan znel z olarak emek ve emei danda bra

kan nesnel emek olarak sermaye, kendi gelimi eliki du
rumu olarak

zel mlkiyeti meydana getirirler - bylece ka

nlmaz bir ekilde kendi zmne doru ilerleyen dina

mik bir iliki ortaya kar.

Re. Ayn sayfa.

Kendine yabanclamann almas, (trans

cendence-aufhaben) kendine yabanclama ile ayn yolu iz

ler.

zel mlkiyet

ilkin yalnz nesnel grnmyle ele al

nr - ama gene de z emektir. Bylece varolu ekli

serma

ye olur ve sermaye olarak sermayenin de ortadan kaldnlma

s gerekir (Proudhon). Ya da emein belirli bir ekli - kst107

l, snrl, dolaysyla zgr olmayan emek - zel mlkiyetin

ktlnn ve

insana yabanc varoluunun kayna olarak

ele alnmaktadr; rnein, fizyokradar gibi Fourier de

sal emei hi

deilse

rnek

tanm

tip sayyor, buna karlk Saint

Simon da kendi bana endstri emeinin z olduunu syl

tek baianna ynetimini ve iilerin du

komnizm, or
tadan kaldnlm zel mlkiyetin olumlu anlatmdr - ilkin
evrensel zel mlkiyet olarak. Bu ilikiyi bir btn olarak ku

yor, endstricilerin

rumunun dzelmesini istiyordu. Son olarak,

caklayarak, komnizm udur:

(l) tk ekliyle bu ilikinin sadece bir genellemesi ve so

nulanmas. lki bakmdan byle olduu grlr: Bir yan
dan, maddi mlkiyetin egemenlii ylesine byktr ki zel
mlkiyet olarak sahip olunamayacak her eyi yok etmek is
temektedir. Yetenei, vb. zorla soyutlamak istemektedir.
nk biricik hayat, varolu amac dorudan doruya, fi
ziksel ekilde sahip olmaktr.

Ii kategorisi ortadan kaldnl

maz, btn insanlar iine alacak ekilde geniletilir. zel

mlkiyet ilikisi, topluluun eyler dnyasyla ilikisi ola
rak sregelir. Son olarak, evrensel zel mlkiyeti zel ml
kiyetn karsna karma hareketi,

evliliin

(evlilik phe

zel mlkiyetn bir eklidir) karsna, bir kadnn top

luluksal ve ortak mlkiyet olduu kadnlar topluluunu
karmak gibidir. Kadnlar topluluu fikri bu henz btny
le kaba ve dncesiz komnizmin gizini (srrn) ele ver
siz ki

mektedir. Kadn nasl evlilikten genel fahielemeye1 gei

yorsa, btn servet dnyas da (yani, insann nesnel tz)
zel mlkiyet sahibinin tek bana evlilik ilikisinden top
luluk iinde genel fahieleme durumuna gemi olur. nsa
nn

kiiliini

her alanda olumsuzlamakla, bu tip komniz-

Fahieleme, iinin genel fahielemesinin zgl anlamdr, ve bu ilikiye

yalnz fahie deil, onu fahieletiren de (bu ikincisininki daha byk bir al
almadr) dtne gre kapitalist, vb. de bu kategoriye girerler.

108

min zel mlkiyelin mantkl anlatmndan baka bir ey

deildir ve olumsuzlama da zaten buradadr. Genel

ln bir

kkan

g olarak kendini meydana getirmesi bir maske

agzllk kendini yeniden olutu

ancak bunu bir baka yoldan yapm olur.

dir ve bunun arkasnda

rur ve doyurur,

Her zel mlkiyet parasnn dnceleri -her parann

iinde yatan- ortak bir dzeye indirgeme istei ve kskan
lk ekline girerek

hi deilse btn daha zengin zel mlki

yete kar kar, yle ki bu istek ve kskanlk sonunda re

nceden
tasarlanm bir asgariden balayarak bu ortak dzeye indir

kabetin zn meydana getirir. Kaba komnizm,

geme isteinin ve kskanln son noktasna varmasndan

baka bir ey deildir.

Belirli, snrl

bir standard vardr.

zel mlkiyetin bylece ortadan kaldnlmasnn insaniann

gerekten mlkiyete sahip olmalanndan ne kadar uzak ol
duu, btn kltr ve uygarlk dnyasmil soyut bir ekil
de olumsuzlanmasyla anlalmaktadr; yoksul ve

bir ey is

temeyen insann doal olmayan basitliine geri dnlmekte

dir, oysa bu insan zel mlkiyetn tesine gemek bir yana,
zel mlkiyete varmay bile baaramamtr.

emek topluluudur ve topluluk ser

cret verilmektedir - topluluk ev
llikinin iki yan da hayali bir evrensel
emek, herkesin iine konduu bir du

Topluluk, sadece bir

mayesinden herkese eit

rensel kapitalisttir.
lie ykseltilmitir
rum,

sermaye ise

topluluun kabul edilmi evrensellii ve

gcdr.
Topluluk ehvetinin ganimeti ve hizmetisi olarak

na yaklamda,

kad

insann kendi iin varoluundaki sonsuz al

belirsiz olmayan,
kesin, dpedz ve apak bir ekilde erkekle kadnn ilikisini
ve dolaysz ve doal oalma ilikisinin ele aln tarzn gs
alma dile gelir, nk bu yaklamn gizi

termektedir. Insanla insann dolaysz, doal ve zorunlu ili

kisi,

erkekle kadnn

ilikisidir. tki cinsin bu

doal

ilikisin-

de insann dogayla ilikisi dogrudan dogruya insann insanla

ilikisidir ve gene ayn ekilde insanla ilikisi dogrudan dog
ruya dogayla ilikisidir - kendi doal ilevidir (fonksiyonu
dur). Bylelikle bu ilikide, insan znn insan iin ne de
receye kadar doga oldugu, ya da dogann ne dereceye kadar
insan iin insann insanca z oldugu, duyusal olarak gr

nr, gzlemlenebilir bir olguya indirgenir. Onun iin bu ili

ki ile insann btn gelime dzeyi yarglanabilir. Bu iliki
nin zelliginden, bir tr varl, insan olarak insann ne de
receye kadar kendi bilincine vardg, kendini kavradg anla
lr; erkekle kadnn ilikii, insanla insann

en

doal iliki

sidir. Bu yzden bu iliki insann doal davrannn ne de

receye kadar insani olduunu, ya da iindeki insani zn ne
dereceye kadar doal bir z olduunu, insani zelliinin onun

iin ne dereceye kadar doal olabildigini gsterir. Bu iliki

de ayrca, insann gereksemesinin ne dereceye kadar insani
bir gerekseme olduu da grlr; dolaysyla, bir kii olarak

teki kiinin ne dereceye kadar insann gereksernesi oldu

u - insann kendi bireysel varoluunda ayn zamanda top
lumsal bir varlk oldugunun ne dereceye kadar gerekletigi
grlm olur. zel mlkiyelin ilk ortadan kaldnl -ka
ba komnizm- bylece, kendini olumlu topluluk olarak yer
letirmek isteyen zel mlkiyetin yzeye knn bir ekli
dir sadece.

(2) Komnizm ya (a) hala politik bir zellik tamakta

dr, demokratik ya da despotiktir; ya da (b) devletin ortadan
kalkmasyla henz tamamlanmamtr ve hala zel mlki
yelin etkisindedir (yani insann yabanclamasnn etkisin
dedir) . Her iki ekilde de komnizm insann kendine d
n ya da kendisiyle yeniden btnlenmesi, insann ken
dine yabanclamasnn almas olduunu bilir; ama henz
zel mlkiyelin olumlu zn ve gereksemenin insani zel
ligini kavrayamad iin, zel mlkiyelin tutsa olur ve et110

kisinden kurtulamaz. Kavram anlam, ama zn kavra

yamamtr.

(3) Ozel mlkiyetin, ya da insann kendine yabanclama

snn olumlu ekilde almas ve dolaysyla insani ze insan

tarafndan ve insan iin gerekten sahip olunmas olarak ko
mnizm; bylece toplumsal (yani insani) bir varlk olarak in
sann kendisine tam dn olan komnizm - daha nce
ki gelimelerin btn servetiyle gerekletirilen, bilinli bir
dn. Bu komnizm, tam gelimi dogalclk (naturalizm)
olarak hmanizmle eittir ve tam gelimi hmanizm olarak
da dogalclkla eittir; insanla doga ve insanla insan arasn
daki atmann gerek zmdr - varolula z, nesnele
me ile kendini pekitirme, zgrlk ile zorunluluk, birey ile
tr arasndaki kavgann gerek zmdr. Komnizm, ta
rihin zlm bilmecesidir ve kendisinin bu zm oldu
gunu bilir.
Dolaysyla tarihin btn ak, hem kendi douunun

gerek edimi (empirik varoluunun dogum edimi) hem de

dnen bilinlilii iin, olumasnn kavranm ve bilinen
srecidir. teki, hala olgunlamam komnizm ise, zel
mlkiyete kar birtakm baglanusz tarihi olaylar arasnda,
kendine

tarihi bir tantlama -varolu alannda bir tanda

ma- arar durur ve tarihi sreten tek tek aamalar ekip

kararak, kendi tarihi eceresi tandanm diye ilgiyi bunla
rn zerinde toplamaya alr (zellikle Cabet, Villegardel
le, vb. bunu yapmaktadrlar) . Bu tutumuyla bu srecin b
yk ksmnn kendi iddialaryla elitigini ve byle bir ey
eskiden olmusa bile,

gemite olmasnn, zsellik iddiasn

yalanlarln aka gsterir.

Btn devrimci hareketin gerek empirik, gerekse kuram
sal temelini

zel mlkiyet hareketinde -kesin sylemek ge

rekirse, iktisadi harekette- zorunlulukla bulacagn grmek

kolaydr.
111

maddi, dolayszca duyusal zel mlkiyet, yabancla

m insan hayatnn maddi duyusal anlatmdr. Hareketi Bu

retim ve tketim- imdiye kadarki btn retim hareke

tinin

duyusal

olarak gsterilmesidir - yani, insan gerekli

inin gerekletirilnesidir. Din, aile, devlet, hukuk, ahlak,

bilim, sanat, vb. , sadece

tikel retim

tarzlandr ve genel ya

saya uyarlar. Insan hayatna sahip klnas anlamnda zel

mlkiyetin olumlu ekilde almas, bylece, btn yabanc
lamalarn olumlu ekilde almas demektir - yani, insann
dinden, aileden, dev]etten, vb. , kendi

insani,

yani

toplumsal

varolu tarzna dnmesi demektir. Dini: yabanclama yal

nzca

bilinlilik

alannda, insann i hayatndadr, oysa ik

tisadi yabanclama,

gerek hayattaki

yabanclamadr; al

mas da dolaysyla iki grnm birden kapsar. Aka g

rlmektedir ki eitli uluslar arasndaki hareketin
aamas halkn gerek ve kendileri iin

balang

sahici hayatnn ken

dini daha ok bilinlilikte ya da dsal hayatta gstermesine

baldr - daha ideal ya da gerek olmasna dayanr. Kom
nizm ilkin

(Owen)

mazlk balangta

tanntanmazlkla balar; ama tanrtan

komnizmden

ok uzaktr; henz byk

lde bir soyutlamadr.

Onun iin tanrszln insansevedii balangta sade
ce soyut, felsefi insanseverliktir, oysa komnizmin insanse
vedii daha bandan

gerektir ve

dorudan doruya eyle

me ynelir.
imdi olumlu ekilde ortadan kaldrlm zel mlkiyet
nclnde insann nasl insan, kendini ve teki insan
yarattn gryoruz; nesne, kendi bireyselliinin dolaysz
cisimlemesi olduu iin, ayn anda hem teki insan iin
onun kendi varoluu, hem br insann varoluu, hem de
onun iin bu varolutur. Ayn ekilde, hem emek maddesi
hem de zne olarak insan, hareketin gerek balang nok
tas, gerekse sonucudur (ite bu olguda,

balang noktas-

n meydana getirmeleri gerekliliinde, zel mlkiyelin ta

rihi zorunluu yatmaktadr) . Bylece toplumsal zellik b
tn hareketin genel zellii olur: Toplum nasl insan olarak
insan retiyorsa, o da toplumu retmektedir. Etkinlik ve
tketim, gerek ierikleri, gerekse varolu tarzlar bakmn
dan, toplumsaldrlar: toplumsal etkinlik ve toplumsal tke
tim; doann insani z ilkin yalnz toplumsal insan iin
vardr; nk yalnz burada doa onun iin -onun teki
iin varoluu ve tekinin onun iin varoluu- insan dnya

insanla ba eklinde var olur; yal

nz burada doa onun insan: va:oluunun temeli olarak var
olur; yalnz burada onun kendi doal varoluu insani varo
luu olur ve doa insanlar. Bylece toplum insanla doa
snn hayat esi olarak,

nn tamamlanm tz birlii -doann gerek dirilii- insa

nn doalcl ile doann insancllnlll (hmanizm) ta
mamlandr.
Toplumsal etkinlik ve toplumsal tketim hibir zaman sa
dece dolaysz bir topluluk etkinlii ve dolaysz bir topluluk
tketimi eklinde var olmazlar; ama topluluk etkinlii ve top
luluk tketimi -yani, baka insanlarla gerek bir birlik iinde
ortaya kan ve dolayszca pekitirilen etkinlik ve tketim
toplumsalln byle dolaysz bir anlatmnn, etkinliin ie
riinin gerek zelliinden doduu ve tketimin zelliine
yeterli olduu durumlarda gerekleir.
Ama ben

bilimsel olarak etkinsem, vb. - bakalanyla do

rudan doruya birlikte olarak pek yapamadm bir etkinlie

girisem - o zaman

toplumsal olurum, nk bir insan ola

rak etkinimdir. Etkinliimin gereci bana toplumsal bir rn

olarak verilmitir (dnrn etkin olduu dil bile byle
dir) ; bundan baka,

kendi varoluum toplumsal etkinlik olur

ve bylece kendimi ne duruma getirmisem, toplum iin

kendimi o duruma getirmi olurum ve kendimin bir top
lumsal varlk olarak bilincindeyimdir.
113

Gnmzde

genel bilin gerek hayattan bir soyutlama

dr ve bu yzden hayatla antagonistik bir kartlk iinde

dir; ama gene de benim genel bilincim, yaayan biimi ger

ek topluluk, toplumsal yap olan eyin kuramsal biimidir

sadece. Bunun sonucunda, genel bilincimin bir etkinlik ola
rak etkinlii, benim bir toplumsal varlk olarak kuramsal va
roluumdur.
Kanlmas gereken ey, bireyle kar karya bir soyut

top
lumsal varlktr. Hayat, bakalanyla birlikte yaanan toplu
luk hayatnn dolaysz ekli gibi grnmese bile - dolaysy
la toplumsal hayatn anlatm ve dogrulanmasdr. Bireyin va
rolu tarz, tr hayatnn daha tikel ya da daha genel bir tarz
ya da trn hayat daha tikel ya da daha genel bir birey haya
lama olarak "Toplum"un yeniden kurulmasdr. Birey,

olabilir -bylesi kanlmazdr zaten- insann bireysel ve

trsel hayat deiik degildir.

Insan, trnn

bilincinde olmala gerek toplumsal hayatn

dogrular ve sadece gerek varoluunu bir de dncede tek

rarlam olur ve gene ayn ekilde tr varl kendini tr-bi
linliliginde dogrular ve dnen bir varlk olarak genelliin
de

kendisi iindir.

Dolaysyla insan
rey, gerek

tikel bir birey de olsa (zaten onu bir bi

bireysel bir toplumsal varlk yapan ey tikelligi

tmelliktir -lksel tmellik- kendi iin

dir) , ayn zamanda

de var olan deneylenmi toplum ve dncenin znel varo

luudur; toplumsal varoluun bilinliligi ve gerekten zev
kine vanlmas olarak ve insann hayat etkinliginin toplam
olarak gerek dnyada varolur.
Dnmek ve olmak bylece phesiz ki birbirlerinden

ayndrlar, ama ayn zamanda birbirleriyle birlik iindedirler.

lm, trn belirli bireye kar sert zaferi gibidir ve gr
nte bu birlikte eliir. Ama belirlenmi birey sadece belir
lenmi tr varldr ve dolaysyla lmldr.
1 14

(4) zel mlkiyet

insann kendi iin

nesnel

oluunun ve

ayn zamanda kendine yabanc ve insanlkd bir nesne olu

unun duyusal anlatmdr; hayatn ileri srnn haya
tn dlatrmas, kendini gerekletirmesinin gereklii
ni yitirmesi, yabanc bir gereklik olduunu dile getirir: bu
nun tersi, yani zel mlkiyelin olumlu ekilde almas -ya
ni, insani ze, insani hayata, nesnel insana ve insani

baan

lara, insan tarafndan ve insan iin duyusal ekilde sahip

klmas- dolaysz, tek yanl bir doyum olarak anlalnama
ldr - bu, sadece sahip olma, malik olma deildir. Insan t
mel zne tmel bir tarzda, yani, btn bir insan olarak sa
hip kar. Dnyayla

insani ilikilerinin her biri -grme, iit

me, koklama, tatma, duyma, dnme, bilincinde olma, sez

me, isteme, davranma, sevme- szn ksas, bireysel varl
nn btn organlar, dorudan doruya toplumsal olan or

nesneye doru y
nelimlerinde, o nesneye sahip karlar, insani dnyaya sahip
karlar;2 bu, insan yeterliZii ve insann ac ekmesidir, n
ganlar gibi,

nesnel

ynelimlerinde ya da

k ac ekme, insani ekilde kavrandnda, insanda benli

in zevkine varlmasdr.
zel mlkiyet bizi ylesine sersemlermi ve tek yanl kl
mtr ki, ancak malik olduumuz bir nesne

bizimdir -bizim

iin sermaye olarak var olduunda ya da dorudan doru

ya sahip olunduunda, yendiinde, iildiinde, giyildiinde,
iinde oturulduunda, vb.- szn ksas, tarafmzdan

kulla

nldnda bizimdir. Mlkiyelin btn bu dolaysz gerekle

melerini zel mlkiyet yaama aralan sayar ve ara olarak
hizmet ettikleri hayat zel mlkiyetn hayat; emek, ve ser
mayeye dntrr.

Btn bu

fiziksel ve zihni duyular yerine, bylece,

bu duyularn yabanclamas,

malik olma gelmitir.

btn

Insann,

i zenginliini d dnyaya vermesi iin bu saltk yoksullu2

Bu yzden insan, z ve etkinliklerinin belirlenmesi kadar eididir.

115

("Malik olma " kategorisi iin,

Twenty-One Sheets Y

a indirgenmesi gerekiyordu.
bkz. Hess,

zel mlkiyetin almas bu yzden tm insan duyula

nnn ve yklemlerinin tam kurtuluudur ; ama kurtulu, bu

insani ol
duklan iin gerekleir. Gz, insani bir gz olmutur ve nes
nesi de, toplumsal, insani bir nesnedir - insandan insana
oluan bir nesne? Duyular dolaysyla kendi pratiklerinde
kurarnc olmulardr. Nesneye, nesne iin, kendilerini ili
duyular ve yklemler, znel ve nesnel bakmdan,

kin klmaktadrlar, ama nesne kendisi de kendisi iin ve in

san iin nesnel

bir ilikidir. 4 Bunun sonucunda gerekseme ve

bencil zelliklerini yitirir, doa da basit kullamlma

yararlln yitirerek insani yararllk olur.
doyum

Ayn yoldan, baka insaniann duyulan ve doyurolan benim

kendi malm olmutur. Onun iin, bu dolaysz organlarm yan

sra, toplumsal organlar toplum eklinde geliirler; bylece, r
nein, bakalanyla dorudan doruya balanuh olarak giriil
mi bir etkinlik, benim kendi hayaUm dile getiren bir organ, ve
insan hayatma sahip olmann bir tarz olmutur.
Herkesin bildii gibi insani gzn vard doyum, kaba in
sani-olmayan gzn doyumundan, insani kulan doyumu,
kaba kulaktan, vb. , farkldr.
zetleyecek olursak: Nesne insan iin insani bir nesne ya
da nesnel insan olduundan, insan kendi nesnesinde kay
bolmaktan kurtulur. Bu da ancak nesnenin insan iin

lumsal

top

bir nesne olmasyla ve insann da kendisi iin top

lumsal bir varlk olmasyla gerekleir; ve toplum bu nesne

de insan iin bir varlk olur.
Dolaysyla, bir yandan nesnel dnya her yerde toplumda-

3
4

Einundzwanzig Bogen aus des Schweiz, Erste Teil, Zrich ve Winterthur, 1843,

s.

329 - e.n.

Pratikte kendimi bir eye insanca ilikin klnarn iin,

insanca ilikin klmas gerekir.

116

eyin kendini insana

ki insan iin insann zsel glerinin dnyas olduunda5 insan gereklii ve bu yzden kendi zsel glerinin gerek

nesneler insan iin kendisinin nesnelemesi, bi

reyselliini pekitiren ve gerekletiren nesneler, onun ken
di nesneleri olurlar; yani, insan kendisi nesne olur. Nesnele
rin onun olu tarz, nesnelerin zelliine ve buna uyan zsel
gcn zelliine baldr; nk olumlamann (affirmation)
belirli, gerek tarzn biimlendiren, bu ilikinin belirlenmi
liidir. Bir nesne gze, kulaa olduundan bakadr ve gzn
nesnesi kulan nesnesinden ayrdr. Her zsel gcn zel
lii kendi zel zdr ve dolaysyla kendi zel nesneletir
me tarz, nesnel olarak gerek yaayan varldr. Bylece in
san nesnel dnyada yalnzca dnme edimiyle deil, btn
lii - btn

duyulanyla da olumlanr.
te yandan, btn bunlara znel grnmleriyle de baka
biliriz: Insann musiki duygusunu ancak musiki uyandrabilir
ve musikiden anlamayan kulak iin en gzel musikinin bile
bir anlam yoktur; dolaysyla musiki bir nesne deildir, n
k benim nesnem sadece benim zsel glerimden birinin pe
kitirilmesi olabilir; ve bir nesne duygusu benim iin,

bende

ki duyu orannda var olabileceine gre (ancak kendine uyan

bir duyu iin anlam ola bildiine gre) , toplumsal insania
nn duyulan toplumsal olmayan insaniann duyulanndan ok
farkldr. Musikiden anlayan bir kulak, eklin gzelliini an
layan bir gz gibi insan duyusallnn znel zenginlikleri, k
sacas, ksmen gelitirilip ksmen yaratlm

insani gler olan

ve insanca zevk alabilen duyular, insann nesnel olarak a

lan zsel zenginliinden doabilir ancak. nk be duyudan
baka zihni ve pratik denilen duyular da (istem, sevgi, vb.),
szn ksas,

insan duyulan ve duyulann insanl, insann

insanfletirilmi doa'nn

nesnesinin varoluunun bir sonucu,

5

zsel gler - Wesenskrafte: yani, zsel yaradlnn, kendi varlnn paras

olarak bana ait olan gler - e. n.
117

bir sonucu olarak ortaya karlar. Be duyunun olumas, im

diye kadarki dnya tarihinin sonucudur.
Basit gereksernelerin sndandrd

kstldr.

duyularn

anlam da

A kalm bir insan iin besinin insan ekli deil,

besin olarak soyut z var olabilir ancak. Byle bir besin en

kaba saha bir biimde de elde edilebilir ve a kalm bir in
sann yemek yemesiyle bir

hayvann yemesi arasndaki ayr

mn ne olduunu syleyemeyiz. Yoksul, sknt iindeki ada

mn gz en gzel oyunu bile grmez; madenieri ileyen in
san onlann yalnzca piyasa fiyatlann dnr, madenin g
zelliini ya da benzersizliini dnmez. Madenler bilimin
den haberi yoktur. Dolaysyla insan znn nesneletiril
mesi, hem kuramsal hem de pratik bakmdan, insani hayatn

insani duyu
insann duyularn in

ve doal hayatn byk zenginliini karlayan

lar yaratmak anlamna geldii kadar,

saniletirmek anlamna da gelir.
zel mlkiyetin hareketiyle, yoksulluu

ve zenginliiy

le -ya da maddi ve manevi zenginlii ve yoksulluuyla- i

ek amaya balayan toplum bu gelime iin gerekli btn
gereleri hazr olarak bulur: Ayn ekilde, yerlemi toplum,
kendi kalc gereklii olarak, varlnn olanca zenginliiy
le insan yaratr -

en derin anlamnda btn duyularn edin

mi zengin insan yaratr.

zellikle nesnelliin, manevilikle maddeciliin, etkinlikle
ac ekmenin, toplumsal durumdaki antitezler olarak, anti
tetik zelliklerini ve bylelikle varolulann nasl yitirdikle
ri grlmektedir; insann pratik enerjisi sayesinde,
antitezlerin nasl

ancak pratik

kuramsal

bir yoldan zlebilecei de

ayrca grlmektedir. Dolaysyla bunlann zmleri bilgi

sorunuyla ilgili deildir,
sefe bunu

gerek

bir hayat sorunudur, ve fel

sadece kuramsal bir sorun olarak ele ald iin bir

zm de bulamamtr.

alma tarihi ve almann yerlemi nesnel varoluu, in118

sann zsel glerinin ak kitabdr,

insan psikolojisinin du

yulanna alan yoldur. imdiye kadar bu, insann

zsel var

l ile ayrlmaz balants iinde ele almmam, sadece dsal

bir yararllk ilikisi iinde ele alnmt, nk bir yabanc
lama dnyasmda yaayan insanlar, insann genel varlk tar
zn - din ya da politika olarak soyut-genel zelliiyle tarih,
sanat, edebiyat, vb. , - insann zsel glerinin ve insann tr

sel etkinliinin gereklii saymlard. imdi insann nesnele

mi zsel glerini, duyusal, dlam, faydal nesneler eklin
de, normal maddi almada ortaya kan yabanclama ek
linde gryoruz (bu, genel bir hareketin bir paras olarak
kabul edilebilir ve o hareket de almann belirli bir paras
olarak kabul edilebilir, nk imdiye kadar ki btn insan
etkinlii emek -yani, alma- kendine yabanclam etkin
lik olmutur) .
En ada ve en kolay alglanabilir bu tarih parasn anla
yamadan bir psikoloji, sahici, kapsaml gerek bir bilim ola
maz. lnsan emeinin bu byk parasndan hoppaca soyut
lamalar karan ve kendi eksikliinin bile bilincine varama
yan ve insan abalannn byk zenginliini anlatmak iin
tek bir kelime,

"gerekseme", "basit gerekseme"den baka

bir

sz bulamayan bir bilimden ne bekleyebiliriz?

Doa bilimleri byk bir etkinlik gstermi ve gittike b

yyen bir gereler yn biriktirmilerdir. Ama onlar felse
feye ne kadar uzaksa felsefe de onlardan o kadar uzak kal
mtr. Bir anlk birlemeleri sadece bir hayaldi. Birleme is
tei vard ama birleme yolu yoktu. Tarih bile, doa bilim
lerinden, bireysel byk bululardan doma bir aydnlanma
ve yararllk etkeni olarak ara sra faydalanr. Ama doa bi
limleri endstri yoluyla pratikte insan hayatna szm ve in
san hayatmda dnmler yaratmtr; insanlktan uzakla
trmay dorudan doruya doruuna vardrd halde ayn
zamanda insann kurtuluunu da hazrlamtr.

alma do119

edimli, tarihi
ilikisidir. Onun iin alma, insann zsel glerinin dsal
grnm olarak anlalrsa, doann insani z ya da insa
nn doal z de anlalm olur. Bunun sonucunda, doa bi
ann, dolaysyla doa bilimlerinin, insanla

limleri soyut bir ekilde maddeci -ya da, daha dorusu, ide
alist- ynsemini yitirecek, yabanclam bir ekilde de ol
sa, insann edimli hayatnn temeli olduu gibi,

insan bilimi

nin de temeli olacaktr. Hayat iin bir temel, bilim iin de bir
baka temel,

a priori bir yalandr. Insan tarihinde yer alan

doa -insan toplumunun douu- insann gerek doasdr;

dolaysyla alma yoluyla ortaya kan doa, yabanclam
bir ekilde de olsa, gerek antropolojik doadr.

Duyu-algs (bkz. Feuerbach) btn bilimlerin temeli ol

maldr. Bilim, duyu-algsmdan hem duyusal bilinlilik, hem

duyusal gerekseme eklinde yola karsa -yani, doa

dan kalkarak yola karsa- gerek bilim olur. Btn tarih,
insan n duyusal bilinlilik nesnesi olmas, ve "insan ola
de

"

"

rak insann" gereksemelerinin, (doal, duyusal) gerekseme

ler olmasnn hazrldr. Tarih kendisi,

doal tarihin gerek

bir parasdr - doann insanlamasnn. Doa bilimleri za

manla insan bilimini de kapsamna alacak ve ayn ekilde in
san bilimi doa bilimini ierecektir: Bir tek bilim olacaktr.

Insan, doa biliminin dolaysz nesnesidir: nk insan

iin dolaysz, duyusal doa, dorudan doruya, insan duyu
salldr (iki deyim ayndr zaten) - insan iin duyusal bir

teki insan eklinde dolayszca sunulmu

tur. nk kendi duyusall ilkin teki insan yoluyla ken
disi iin insan duyusall eklinde var olur. Ama doa, in
san biliminin dolaysz nesnesidir: nsann ilk nesnesi -insan
ekilde var olan

doadr, duyusallktr; belirli insani duyusal zsel gler,

ancak genel olarak doal dnyann biliminde kendilerinin
bilincine varabilirler, nk kendi nesnel gereklemelerini
sadece
1 20

doal nesnelerde bulabilirler. Dnce esinin ken-

- dil - duyusal bir

zellii sahiptir. Doann toplumsal gereklii ve insani doa
bilimi ya da insanla ilgili doa bilimi, zde terimlerdir.
Politik iktisadn servet ve yoksulluu yerine, zengin insan
ve zengin insani gereksemenin nasl gelecei grlmekte
dir. Zengin insan, insanca hayat etkinlikleri, toplamna ge
rekseme duyan insandr - kendi gereklemesi bir i zorun
luk, gerekseme eklinde var olan insan. nsann yalnz zen
ginlii deil, yoksulluu da -sosyalizmde- eit derecede in

disi - dncenin yaayan anlatm esi

sani ve dolaysyla toplumsal bir nem kazanr. Yoksulluk,

insana en byk zenginlik gereksemesini, yani

teki

insa

na gerekserneyi yaatan edilgin badr. Nesnel varln be

nim zeTimdeki egemenlii, zsel etkinliimin duyusal ta
mas ve cokusu,

duygudur ve duygu

burada benim varl

etkinlii olur.
(5) Bir varlk ancak kendi iki aya zerinde durduu za
man kendini bamsz sayar; ve ancak kendi varoluunu ken
mm

dine borlu olduunda iki aya zerinde durabilir. Bir ba

kasnn ltfuyla yaayan kii, baml bir varlk olarak grr
kendini. Ama besinimi bir bakasna borlu olduktan baka,

hayatm

da o bakas yaratmsa ve

hayatmn kaynaysa,

ben btn btn bakasnn ltfuyla yayorum demektir.

Yaratlnam deilse de, hayatnn bu eitten kendi dnda
bir kayna ister istemez vardr. Bu yzden

Yaratma, halk bi

lincinde silinmesi g bir fikirdir. Doann ve insann ken

dinden domu varln

kavrayamaz,

nk byle bir ey

elle tutulur her eye aykndr.

Yery.znn yaratl efsanesi, yeryznn douunu

pratik hayatta

an

latan bilimden, yani yeryznn olumasn, douunu bir

sre, bir kendini yaratma sreci olarak anlatan bilimden
esasl bir darbe yemitir.

Generatio aequivoca, 6 yaratma ku

ramnn tek pratik yalanlamasdr.

6

Kendiliinden oluma - e.n.

1 21

imdi tek bana bireye, Aristoteles'in sylemi olduu e

yi sylemek kolaydr. Sen doumunu annenle babana bor
lusun; dolaysyla iki insann iftlemesi -insanlann trsel
bir davran- bir insan yaratt. Dolaysyla gryorsun ki
fiziksel bakmdan bile insan varoluunu insana borludur.
Onun iin yalnz

bir grnme bal kalp,

"Babam kimden

dodu? Onun bykbabasn kim dourdu?" diye bilimsiz

ce srp gidecek soruturmaya girimemelisin. Ayn zaman

dngsel (dai
hareketi de grmelisin: Insan oalmasnda hep kendi

da, bu izgide duyusal olarak alglanabilen

revi)

ni tekrarlar ve bylece hep zne olarak kalr. Ama belki de

yle cevap vereceksin: "Bu hareketi kabul ediyorum; ama
bana habire ilk insann ve bir btn olarak doann nere
den doduunu sordurtan ey nedir?" Bana sadece u ceva
b verebilirim: "Sorduun soru bir soyutlamann rndr.
Bu soruya nasl vardn sor kendine. Sorunu, sapk olduu
iin cevaplandramayacam bir gr asndan koyup koy
madn sor kendine. Bu soy izgisinin aklc bir zihin iin
var olup olamayacan sor kendine. Doann ve insann ya
radln sorduunda, insan ve doaya dayanarak bir soyut
lama yapyorsun. Onlan

var olmayan eyler olarak koyuyo

var olan eyler olduklann ta

rum, sonra da benim onlann

ntlamam bekliyorsun. Soyutlamandan vazge, o zaman so

rudan da vazgeeceksin. Yok ille de soyutlamandan vazge
meyeceksen, o zaman tutarl ol ve insanla doann

mayan eyler olduklanna

var ol

inandna gre, kendinin var ol

madna inan, nk sen de hi phesiz insan ve doasn.

Dnme ve bana sorma, nk dndn ve sorduun
anda, insann ve doann varoluuna dayanarak yaptn so
yutlamann anlam kalmyor. Yoksa, her eyin hibir ey ol
duunu syleyecek ama kendin var olmak isteyecek kadar
bencil misin? "
yle cevap verebilirsin: "Ben doann hiliini koymak
122

istemiyorum.

Douunu soruyorum, bir anatomiciye kemik

terin olumasn sorduum gibi."

Ama sosyalist insan iin

dnyann tarihi denen eyin tm,

insann emei yoluyla insann yaratlmasndan baka bir ey

olmadna gre, doann insan iin oluumundan baka bir

doumunun, kendi oluum sreci

nin yalanlanamaz ve gze grnr tanu gene kendisidir. In
sann ve doann gerek varoluu pratik, duyusal ve alglana
ey olmadna gre, kendi

bilir olduuna gre -insan insan iin doann varl ve doa

insan iin insann varl olduuna gre- dlanm bir varlk,
doann ve insann zerinde bir varlk sorunu -doann ve in
sann nemsizliini kabul etmeyi ima eden bir sorun- pratik
te olanakszlamtr. Bu nemsizliin yadsmmas olarak tan

ntanmazltk, artk bir anlam tamamaktadr, nk tannta

nmazlk Tannnn olumsuzlanmasdr ve insann varoluunu bu
olumsuzlama yoluyla ortaya koymaktadr; ama sosyalizm ola
rak sosyalizmin byle bir aracla gereksernesi yoktur. Sos

z olarak, insann ve doann pratik ve kuramsal du

yusal bilinliinden kalkarak yola kar. Sosyalizm aruk dinin
yalizm,

ortadan kaldmimas araclyla meydana gelmeyen, insann

olumlu ekilde kendi bilincine vandr: Ve gene ayn ekilde

gerek hayat insannn, zel mlkiyetin ortadan kaldmimas
araclyla, komnizm araclyla meydana gelmeyen, olum
lu gerekliidir. Komnizm, olumsuzlamann olumsuzlamas
olarak konumdur (position) ve dolaysyla insann kurtuluu
ve iyilemesi srecinde tarihi gelimenin bir sonraki aama
s iin zorunlu olan edimli (actual) evredir.

Komnizm yakn

gelecein zorunlu kalb ve dinamik ilkesidir, ama komnizm

olarak komnizm/ insan gelimesinin hedefi, insan toplumu
nun yaps deildir.

"Komnizm olarak komnizm" derken Marx burada Babeuf ve arkadalannn

nerdigi basit, eitliki komnizmi anlatmak istiyor - e. n.
123

[ZEL MLKlYETlN OLDUGU YERLERDE

VE SOSYALIZMDE NSAN STEKLERNN
ANlAMI. FAZLA SERVET lLE ENDSTRYEL
SERVET ARASINDAK AYRlM. BURJUVA
TOPLUMUNDA BLM]

(7)

servetinin nasl bir

nemi oldugunu ve bylece yeni bir retim tarz ile yeni bir
retim nesnesinin nasl bir nemi olduunu grdk: Insani
yaradln glerinin yeniden belirii ve insani yaradln
Sosyalizmde insan gereksemelennin

yeniden zenginlemesi. zel mlkiyette bunlann nemi ter

sine dnmtr: Herkes bir bakasnda yeni bir gerekseme
yaratp onu yeni bir bamlha sokmay, yeni fedakarlklara
srklerneyi ve yeni bir

doyum yoluna

altnp iktisadi yok

olmaya itmeyi kurar. Herkes bakasnn zerinde

dsal

bir

egemenlik kurup kendi bencil gereksemelerini doyurmaya

bakar. Nesneler niceliinin art, insann boyunduruu al
tnda oldugu dsal gler dnyasnn genilemesi demektir
ve her yeni rn karlkl dolandnclk ve karlkl soygun
culukta yeni bir

potansiyeli

temsil eder. nsan, insan olarak

gittike yoksullar; kendine dman varla kar zafer ka

zanmak istiyorsa,

paraya gereksernesi ok artar;

retim hac

mindeki artla ters orantl olarak parasnn gc azalr; ya

ni, parann

gc arttka gerekserneleri ogalr.

Demek ki paraya gerekseme modem iktisadi sistemin ya125

ratt gerek bir gereksernedir ve aslnda bu sistemin yarat

t tek gereksemedir. Parann

etkili yklemi

nicelii,

gittike, parann tek

olur: Her eyi soyut ekline indirgedii gibi,

kendi hareketi srasnda kendini de sadece niceliksel bir eye

indirger.

Anhk ve lszlk gerek normu

olur. rnler

le gerekserneler oalnn, insani ve doal olmayan, incel

mi, hayali itahlarn hesapl kleliini yapmasyla znel ba

in
san gerekserneye evirmeyi bilmez. Idealizmi,fantezi ve kap
ristir; birka metelik daha kazanmak, sevgili Hristiyan kar

kmdan da grlr bu. zel mlkiyet, kaba gerekserneyi

delerinin ceplerindeki altn kular kseye drmek iin

endstriyel harem aasnn -retimcinin- yaptklarn hi
bir harem aas yapmaz; efendisine bylesine alaka dal
kavukluk etmez ve kreimi zevk alma yeteneini uyandr
mak iin bylesine baya aralar kullanmaz. retirnci ken
dini tekinin en aalk zevklerinin hizmetine adar, onunla
gerekserneleri arasnda arabuluculuk roln oynar, salk
sz itahlar yaratr, btn zayflklan iin pusuya yatp bek
ler - bu muhabbet tellall karlnda parasn alabilmek
iin. (Her rn tekinin varln, parasn almak iin bir
yemdir; her gerek ve olabilir gerekseme sinei sinek ka
dna eken bir zayflktr. nsann btn kusurlan gibi top
luluksal insan yaradlnn genel smrs de, cennetle bir
mukaveledir - papaza yree szma olanan aan bir yol
dur; gerekseme bir frsattr ve yaratldktan sonra, dost k
lna girip komunuza sokulur, unlar sylersiniz: Sevgi
li dostum, sana istediin eyi veriyorum, ama onsuz edilmez
koulumuzu biliyorsun; kendini bana teslim etmek zonn
dasn; senin zevklerini doyunrken soyacan seni.)
Bu yabanclamann bir grnm, bir yanda gerekseme
ler ve onlarn aralannda bir incelik yaratrken, br yan
da hayvanca bir barbarlamaya, incelmemi, soyut, tam bir
gerekseme basitliine yol amasdr; daha dorusu, kendi
1 26

kartnda kendini diriltir. li iin temiz hava gerekseme

si bile ortadan kalkar. imdi uygarln verdii veba hava
syla kirlenen bir maarada yaamaya balar insan yeniden
ve bu maarada bile gvenle oturamaz, nk her gn elin
den alnabilecek yabanc bir barnaktr o da - parasn de
mezse her gn kovulabilecei bir yerdir. Aiskhillus'da Pro
metheus'un en byk armaanlardan biri sayd, vahiyi in
sanlatran, aydnlk bir barnak, artk ii iin yoktur. Ik,
hava, vb. - en basit hayvansal temizlik - insann bir gerek
sernesi olmaktan kar. Kir -insann bu rmesi- uygarl
n ldm sistemi (mecaz deil bu) insan iin bir yaama e
si olur. Doad perianlk, rm, kirlenmi doa, insa
nn yaama esi olur. Duyulanndan hibiri yoktur artk,
yalnzca insani ekilde deil, insani olmayan bir ekilde, yani
hayvans bir ekilde bile yoktur artk. Insan emeinin en ka
ba saha tarzlan (ve aralan) geri gelmektedir: rnein, Ro
mal lelerin ayak-deirmeni, birok ngiliz iisinin re
tim arac, varolu aracdr. Sorun yalnzca insann insani ge
reksemelerinin ortadan kalkmas deildir - hayvanca gerek
serneleri de kaybolmaktadr. Bugn Iriandal yemek, ste
lik patates yemek gereksemesinden baka bir gerekseme bil
mez - stelik de en kt patatesleri. Ama Ingiltere ve Fran
sa'nn her endstri ehrinde imdi bir kk rlanda vardr.
Vahi ve hayvan hi deilse avlanma, gezinme gereksemesi
ne, arkadalk gereksemesine sahiptirler. Daha oluma sre
cinde bulunan insan, hi olgunlamami insan, ocuu, ii
yapmak iin makina ii basitletirilmektedir - te yandan i
i kendisi de ihmal edilmi bir ocuktur. Zayf insan maki
nalatrmak iin makina kendini insann zayflna uydur
maktadr.
Gereksernelerin ve doyurulma aralarnn artyla, ge
rekseme ve aralarn nasl ortadan kalktn politik iktisat
gstermektedir (kapitalist de yle: Politik iktisatlara de127

indiimiz zaman aslnda szn ettiklerimiz,

adamlandr -

bilimsel

empirik

itiraflan ve varlk tarzlandr) . Sunla

n gstermektedir:

(1) Iinin gereksemesini, fiziksel beslenmenin en basit ve

en sefil dzeyine, etkinliini de en soyut mekanik harekete
indirger. Sonra da der ki: Insann bundan baka etkinlie ya
da zevke gereksernesi yoktur. nk bunu

bile insan hayat

ve varoluu diye adlandrmaktadr.

(2) Hayatn olabilecek en aa dzeyini (varolu) stan

dart, hatta genel standart

sayar

genel saymasnn nedeni

byk insan ynlan iin geerli olmasdr. Iinin etkinlii

ni etkinliin btnnden kanlm katksz bir soyutlamaya
evirdii gibi, iiyi de her eit gerekserneden yoksun duy
gusuz bir varla evirir. Dolaysyla, iinin her eit

lks,

cezalandnlmas gereken bir eydir ve en soyut gerekseme

nin tesine geen her ey -bir eyin tadna edilgince varmak
olsun, bir etkinlik gstermek olsun- ona lks gibi grnr.
Politik iktisat, bu servet bilimi, bylece ayn zamanda gerek

alkanln, tutumluluun yadsnmas bilimidir hava ya da

fiziksel hareket gereksemelennden hurtanr. Endstrinin bili
mi ayn zamanda asetizmin bilimidir ve gerek lks, asetik
ama insanfsz cimri ile asetih ama retici kledir. Ahlaki l
semenin,

ve sonunda yle bir noktaya vanr ki, insan temiz

ks cretinin bir ksmn bankaya yanran iidir ve bu se

vimli fikrini ssleyecek

dk bir sanat da hazr bulmutur:

Bunu sahnede gstermiler, duygucu gzyaianna bomu

lardr. Bylece politik iktisat -dnyevi ve uh grnne
karn- gerekten ahlaki bir bilim, btn bilimlerin en ah
laki alandr. Kendini ezme, yaamnn ve btn insanca ge
reksemelerin yadsmmas, ba retisidir. Ne kadar az, yer,
ier, kitap okursan; tiyatroya, dansa, meyhaneye ne kadar
az gidersen; ne kadar az dnr, sever, kurarn yaratr, ar
k syler, resim, eskrim yaparsan, vb. , o kadar fazla serma128

ye biriktirirsin - gvelerin ve tozun yok ederneyecei hazi

nen o kadar byr. Kendin ne kadar azalrsan, o kadar oa
sahip olursun; kendi z hayatn dile getirmenle dsaliam
hayatn dile getirmen ters orantldr - yabanclam varl
n gitgide byr. Politik iktisat senin hayatn ve insanl
ndan ald her eyi, para ve servet olarak geri verir; senin
yapamayacan ne varsa, paran onu yapar. Paran yeyip iebi
lir, tiyatroya ya da dansa gidebilir; gezilere kabilir, sanau,
bilgiyi, gemiin hazinelerini, politik gc mlkiyetine gei
rebilir - btn bunlan senin adna mlkiyetine geirebilir
btn bunlan senin adna satn alabilir: Gerek Tann vergisi
dir. Ama btn bunlan olduu halde, kendi yaratp kendini
saun almaktan baka bir ey yapmak eilimi gstermez; n
k ne de olsa baka her ey onun klesidir. Ben efendiye sa
hipsem hizmetiye de sahip olurum ve onun hizmetisini ar
tk istemem. Onun iin btn tutkular ve btn etkinlik a

gzlle gmlmelidir. li, sadece yaamay istemesine ye

tecek kadanna sahiptir ve sadece bir eylere sahip olabilmek
iin yaamak isteyebilir.
imdi politik iktisat alannda bir anlamazlk bagsteri
yor. Bir taraf (Lauderdale, Malthus, vb.) lks salk veriyor
ve tutumluluu veriyor. br taraf (Say, Ricardo, vb.) tu
tumluluu salk verip lks yeriyor. Ama birinci taraf emek
(yani, saltk tutumluluk) retmek iin lks istediini sy
lyor; ikinci taraf ise servet (yani, lks) yaratmak iin tu
tumluluu salk verdiini sylyor. Lauderdale-Malthus
okulunun, sadece agzlln zenginlerin tketimini be
lirlememesi gerektii gibi romantik bir fikri var ve zengin
lemenin dolaysz yolu olarak msrijlii ne srerken ken
di yasalanyla eliiyor. Buna karlk teki taraf, msrif ol
makla malm artrmayp azaltacan somut bir ekilde ta
mtlyor. Ama Say-Ricardo okulu da ikiyzldr ve retimi
raslantlarla kaprislerin belirlediini kabule yanamaz. "ln129

eelmi gereksemeler"i unutur; tketimsiz retim olamaya

can unutur; rekabet sonucunda retimin daha geni ve
lks olmas gerektiini unutur; bir eyin deerini kullan
n belirlediini, ve kullan da modann belirlediini unu
tur. Sadece "faydal eylerin" retildiini grmek ister, ama
ok fazla faydal ey retiminin ok byk bir Jaydasz n
fus yarattn unutur. Msriflikle tutumluluun, lksle
yoksunluun, servetle yoksulluun eit olduunu iki ta
raf da unutur.
Kendini yiyecekten yoksun klmak, vb. gibi, sadece duy
gulannn dolaysz doyurnlarndan kendini yoksun klmama

h, tutumlu olmak, hayallere kaplmamak istiyorsan, kendi

ni ilgilerden, duygudalklardan, gvenden de yoksun kl
malsn.
Senin olan her eyi

satlabilir,

yani faydal hale getirmeli

sin. Soruyorum politik iktisatya: Bedenimi sata sunarak,

bakalarnn ehvetine teslim olarak para kazanrsam, ikti
sadi yasalara uymu olur muyum? (Fransa'daki iiler ka
nlannn ve kzlarnn fahieletirilmesine X'inci alma sa
ati diyorlar ki ok doru.) - ya da arkadam Fasllar'a sa
tarsam, politik iktisada uygun hareket etmemi mi olurum?
(lnsanlann asker al verii eklinde dorudan doruya sa
tlmalan btn uygar lkelerde raslanan bir eydir. ) - O za
man politik iktisat bana yle cevap veriyor: Benim yasalan
m inemi olmazsn; ama yeenim Ahlak'la yeenim Din'e
soralm bir kere. Benim politik

iktisadi yasalannn seni su

lamas gereken bir ey yok, ama - ama kime inanaym im

di ben, politik iktisada m, ahlaka m? Politik iktisadn ahla
k,

sahip olmadr,

alma, tutumluluk, arballktr - ama

politik iktisat gereksemelerimi doyuracana sz verir. Al

lakn politik iktisad, rahat bir vicdann, erdemin, vb. , bollu
udur; ama yaamyorsam, nasl erdemli yaann? Ve bir e
yin bilincinde deilsem vicdanm nasl rahat olur? Her dn1 30

yann -ahlak ve politik iktisadn- beni ayr ve kart cet

vellerle lmesi yabanclamann zelliinden domakta
dr; nk her biri insann zgl (specific) bir yabancta
masdr ve ilgiyi yabanclalm etkinliin belirli bir gr
nmnde toplar ve her biri bryle yabanctam bir ili
ki iindedir. Bylece M. Michel Chevalier, Ricardo'yu, ah
laktan soyutlama yapmakla sular. Ama Ricardo politik ik
tisad kendi diliyle konuturmaktadr ve politik iktisat ahla
ka uygun konumuyorsa, bu, Ricardo'nun suu deildir. M.
Chevalier, ahlaklk yapt oranda, politik iktisattan soyut
lamalar karyor, ama politik iktisatla urat oranda ger
ekte ve zorunlukla ahlaktan soyutlama yapyor. Politik ik
tisatla ahiakn ilikisi, keyfi, rastlantsal, dolaysyla da te
melsiz ve bilimsel olmayan bir iliki deilse, bir
olarak konmuyorsa ve

gstermelik

zsel'se, ancak politik iktisadn yasa

larnn ahiakla ilikisi olabilir. Byle bir balant yoksa, hat

ta

ahiakn kartl

uydurma bir kartlktr ve ne lde bir

kartlksa, o lde de bir kartlk deildir.

olup biten, politik iktisadn ahlaki yasalar

slnda btn

kendine gre di

le getirmesidir.
Politik iktisadn ilkesi olarak gereksizlik,

nfus kuramnda

en parlak ekliyle ortaya kar. ok fazla insan vardr. Insan

"ahlaklysa, " o
almakta an gitmeyecektir. (Mill, cinsel ilikilerinde l

larn varoluu bile bir lks saylr; eer ii

l olaniann kamu nnde vlmesini, evlilikte byle bir k

srla kar gnah ileyenierin de kamu nnde azarlanma
sm nerir . . . Asetizmin ahlak, retisi deil midir bu? In
sanlarn remesi kamusal bir sefalet eklini almaktadr.
retimin zenginler iin anlam, yoksullar iin tad an
lamda belirlenmektedir.

Yukanda olay hep inceltilmitir, per

delenmitir, belirsizdir-uydurmadr; aada, sert, dpedz,

aktr-gerektir. Iinin

mi

kaba

gereksemesi, zenginin

incel

gereksemesinden daha byk bir kazan kaynadr.

131

Londra'nn izbeleri sahiplerine, saray kiralayanlannkinden

fazla gelir saglar; yani, mal sahibi asndan daha

vet

byk ser

meydana getirirler ve bylece (politik iktisadn diliyle)

daha byk

toplumsal servet yaratrlar.

Endstri gereksernelerin incelii zerine speklasyon ya

par, ama kabalklan zerine de o kadar speklasyonda bu

kendini-sersem
letmek olan, yapay bir ekilde yaratlm bir kabalktr -by
lece gerekseme grnte doyurolmu olur- gereksemenin
kaba barbarlg iinde yatan bir uygarlktr bu; onun iin ln
giltere'nin cin iilen meyhaneleri zel mlkiyelin sembolik
cisimlemeleridir. Onlarn lks, endstriyel lks ve serve
lunur, ama bu, gerekten tadna varlmas,

tn insanla gerek ilikisini gsterir. Dolaysyla bunlar, n

giliz polisinin de yumuak davrandg, halkn tek gerek Pa
zar eglencesidir.
Politik iktisatnn emek ve sermaye birligini nasl birok
yoldan ortaya koydugunu grdk: -

emektir. (2)

(l)

Sermaye,

birikmi

retim iinde sermayeyin amac - ksmen, ser

mayenin karl yeniden yaratlmas, ksmen, hammadde ola

rak sermaye (alma gereci) ve ksmen,

alkan bir ara

olarak sermayenin kendisi (makina, ernekle dogrudan dog

ruya eitlenmi sermayedir) -

retici emektir. (3)

li bir ser

mayedir. (4) cret sermayenin maliyetine aittir.

(5)

liye

ilikin olarak emek, kendi hayat-sermayesinin yeniden re

tilmesidir.

(6)

Kapitaliste ilikin olarak emek, sermayesinin

etkinliginin bir grnmdr.

Son olarak,

(7)

Politik iktisat, sermayeyle emegin ba

langtaki birligini, kapitalistle iinin birligi eklinde orta

ya koymaktadr; cennetin ilk durumudur bu. Bu iki grn
mn iki insan eklinde birbirlerinin grtlagn skmas poli
tik iktisatya gre rasiantsal bir olaydr, onun iin de ancak
dsal etkenlerle aklanabilir.
1

(Bkz. Mill) 1

james Mill, Elemrns ofPolitical Economy - e. n.

1 32

Deerli madenierin duyusal yceliiyle gzleri karna

an ve dolaysyla hala madeni parann fetiiliini yapan
uluslar, henz tam gelimi para lkeleri olmamlardr:
- Fransa ve Ingiltere'nin kartdrlar. Asl pratiin gerek
ve olumlu kuramn koulu olmas gibi, kuramsal bilme
eelerin zmnn de ne dereceye kadar pratiin grevi
olduu ve pratik yoluyla gerekletii, rnein, fetiizm

de grlmektedir.

Fetie tapann duyusal bilinlilii, Yu

nanlnnkinden ayrdr, nk duyusal varoluu da ayr

dr. Insann doa duygusu, doann insanca anlam ve do
laysyla

insann doal

anlam insann kendi emeiyle ya

ratlmadka duyuyla ruh arasndaki soyut dmanlk zo

runludur.

Eitlik,

Almanca "lch=lch"in Franszca'ya, yani politik

ekline evrilmesinden baka bir ey deildir. Komnizmin

temeli olarak eitlik kendinin politik hakl gsterilmesidir ve

Alman'n insan evrensel ekilde kendi bilincinde olmak ek
linde kavramakla bunu hakl gstermesi gibidir. phesiz,
yabanclamann almas her zaman,

egemen

g olan ya

kendi bi
eitlik; Ingil

banclamann eklinden yola kar: Almanya'da,

lincinde olmak;

Fransa'da, politik yznden,

tere'de, yalnz kendini standart olarak alan gerek, maddi,

pratik

gerekseme, Proudhon'un bu adan eletirilmesi ve

deerlendirilmesi gerekir.
Olumsuzlamann olumsuzlamas olmak zelliinden, zel
mlkiyelin olumsuzlanmas yoluyla kendisini kendisiyle
buluturan insan zne sahip klnas olarak - gerek, ken
dinden doma bir durum deil de, zel mlkiyetten doma
bir durum olarak

komnizmi, (. . .)2

El yazmasnda sayfann sol alt kesi kopmutur. Son alt sannn yalnz sadaki
paralan kald iin anlamn kartlmas olana yoktur. Ana burada Marx'n
Hegel'in yabanclanay idealist bir ekilde "amasn" eletirdii tahmin edi
lebilir (Sayfada kalan kelimeler sonraki dipnotunda) - e.n.

133

Madem ki bu duruma gre3 insann hayatnn yabancta

mas kalmakta ve insan bunun bilincine vardka daha da
artmaktadr, bu ancak sosyalizmi getirmekle baanlabilir.
zel mlkiyet fikrine kar sosyalizm fikri btnyle ye
terlidir. Edimli (actual) zel mlkiyete kar
lizm gerekir. Tarih buraya gelecektir;

edimli sosya
kuramda imdiden

kendini aan bir hareket oldugunu bildigirniz bir hareket,

gerekte ok sert ve uzatlm bir sre meydana getirecektir.

Ama bu tarihi hareketin snrl zelliginin ve hedefinin n
ceden bilincine vanlmasm -stelik hareketin tesine geen
bir bilinliliktir bu- gerek bir ilerleme saymalyz.
Komnist iiler bir araya geldiklerinde, kuram, propagan
da vb. , ilk amalandr. Ama ayn zamanda, bir araya gelmele
rinin sonucu olarak, yeni bir gerekseme kazanrlar -topluma
gerekseme- ve ara gibi grnen ey ama olur. Fransz iile
rinin bir araya geldikleri yerlerde bu pratik sreci en yce so
nulanyla grrsnz. Sigara, iki imek, yemek, vb. artk te
mas etme ya da bir araya gelme aralan degildir. Arkadalk,
birlikte olmak, konumak -ki bunlann da amac toplumdur
onlara yeter; insaniann kardeligi onlar iin laf degildir, haya
tn bir olgusudur ve onlann almayla sertlemi bedenlerin
den insann soylulugunun klan fknr.
Politik iktisat istekle stokun her zaman birbirini denge
de tuttugunu iddia ederken, kendi iddiasna gre (nfus ku
ram)

insan

stokunun her zaman istekten fazla oldugunu ve

dolaysyla btn retim srecinin zsel sonucunda -insa

nn varoluu- istekle stok arasndaki uyumazlgn en gze
arpar biimde ortaya ktgm unutur.
Bir ara gibi grnen parann, gerek gc ve biricik ama

ne dereceye kadar meydana getirdigi - bana tzm, ba

na bakalannn nesnel tznn mlkiyet hakkm veren bu

3
1 34

"Eski Alman tarznda - Hegelci Fenomenoloji tarznda" yabanclamann al

mas, yani, sadece znenin "bilincinde" almas durumunda - e.n.

aracn genel olarak ne dereceye kadar

kendi bana bir ama

olduu - topran hayat kayna olduu yerde toprak ml

kiyetinin,

gerek hayat arac

olduklan yerde

atla klcn, ha

yattaki gerek politik gler saylrnatanndan anlalmakta

dr. Ortaa'da bir snf,

kl

tama iznini alnca kurtulur

du. Gebeler arasnda beni zgr bir insan yapan ve toplu

luk hayatna katlman salayan ey
Yukanda, insann

attr.
maaraya dndn,

vb. , ama maa

raya yabanclam, sinsi bir tarzda dndn sylemi

tik. Maarasndaki vahi -serbeste kullanabilecei doal
bir e- kendini sudaki

balktan daha yabanc saymaz ya da

o kadar doal bir durumdadr. Ama yoksul bir insann otur

duu izbe, dman bir konuttur, "ancak alnterini ve kann
ona adada oranda kendisine ait olan dsal, kstlayc bir
gtr" - "lte evimdeyim" diyemez burada, kendini

birinin

baka

evinde, her gn onu pusuda bekleyen ve kiray de

medii zaman dan atan bir yabancnn evinde bulur. Ayn

ekilde, kendi konutuyla insanca bir konut

-teki dnyada,

servet cennetinde bir ev- arasndaki nitelik kartlnn da

bilincindedir.

Benim hayat aracnn bir bakasna ait olmasnda, be

nim isteimin baka birinin el srlmez mlk olmasnda
grlmez yalnz yabanclama, her eyin kendinden fark
l oluunda, benim etkinliimin baka bir ey oluunda ve
son olarak (bu kapitalist iin de geerlidir) her eyin insan
lk d bir gcn egemenlii altnda oluunda da grnr.
Btnyle elenceye aynlan etkin olmayan an bir servet
vardr, bunu kullanan kii kendini amaszca harcayan

ici bir

ge
davranrken, bakalannn klece alma
alnteri ve kan) kendi zevk dknl

birey gibi

lannn (insann

nn kurban olduunu, bilir ve dolaysyla kendini ve insa

n kurban edilmi, bo bir varlk gibi grr. Byle bir ser
vetle insann kmsenmesi yan yana ilerler; burada hem
135

kstahlk, hem yzlerce kiiyi geindirecek servetin boa

harcanmas, hem de kendi ar israfnn ve bitmez tken
mez, retici olmayan tketiminin, tekinin
ysyla

emei

ve dola

hayatta kalmasnn koulu olduu gibi iren bir ya

zsel glerinin gereklemesini, ken

nlg vardr. Insann

di anlklannn, kaprislerinin, gln fikirlerinin gerek

lemesi sanr. Bu servet aynca, serveti ancak bir ara, bir ie
yaramayan, yok edilmesi gereken, dolaysyla da hem efen
di hem kle, ayn zamanda cmert ve cimri, kaprisli, ks
tah, kendini beenmi, incelmi, kltrl ve nktedan bir
ey sayar - bu servet henz

serveti kendisi zerinde bsb

bir gu olarak grmemitir: daha ok kendi g
cn grr bu servette ve servet deil zevklerin doyumu son
tn yabanc

hedefi ve amacdr.4
Duyusal grnlerle aknlam servet yanlgsnn
karsnda,

alan, akl banda, tutumlu, gereki endstrici

vardr. Endstrici servetin zelliini ok iyi bilir, tekinin

zevklerine daha geni bir alan hazrlarken ve rnyle ona
dalkavukluk ederken (nk rnleri msrifin itahna ya
plm aalk iltifatlardr) , tekinin azalan gcn

dal yoldan ele

tek fay

geirmesini de bilir. Onun iin, endstriyel

servet balangta msrif fantastik servetin sonucu gibi g

rnrse de, hareketi, kendi iinde yatan hareket, tekini et
kin bir ekilde saf d eder. nk

para faizinin

dme

si, endstri gelimesinin zorunlu bir sonucu ve vargsdr.

Bylece msrif rant sahibinin olanaklar, elencenin artan
olanaklar ve tuzaklaryla

ters

orantl olarak, gnden gne

erir. Dolaysyla, ya sermayesini kendi bilirerek sfr tket

meli, ya da endstriyel bir kapitalist olmaldr. te yandan,
endstri gelimesinin sonucu,

toprak rantnda, dolaysz s

rekli bir ykselme olur; gene de grm olduumuz gibi,

mlkiyetin her eidi gibi toprak mlkiyetinin de, kendini
4
136

Sayfann dibi yrtlnutr. drt satr eksiktir - e. n.

karl bir ekilde yeniden yaratan sermaye kategorisine gir

mek zorunda olduu bir zaman vardr - ve bu da ayn en
dstri gelimesinden tr byledir. Bylece msrif toprak
sahibi, ya kendi sermayesini tketneli ve bylece yklma
l, ya da kendi topragnda ifti, yani tanmsal bir endstri
ci olmaldr.
Proudhon'un, sermayenin yok edilmesi ve sermayeyi top
lumsallatrma eilimi olarak grd, faiz dmesi, gerek
te ve dolaysz olarak, ileyen sermayenin msrif servet kar
sndaki zaferinin bir belirtisidir sadece - yani, btn zel
mlkiyerin endstri sermayesine dnmesinin. zel ml
kiyetin, grnte hala insani olan niteliklerine kar tam za
feri ve zel mlkiyet sahibinin, zel mlkiyet zne, eme

e,

tam olarak indirgenmesidir. phesiz, endstriyel kapi

talistin de zevkleri vardr. Gereksemenin dogal olmayan ba

sitligine dnmez elbette, ama onun zevki ikinci derecede bir
sorundur -dinlenme- retimin boyunduruunda bir ey
dir: Ayn zaman da

hesapl

ve dolaysyla

tutumlu bir zevk

tir. nk bunu sermayesinin harcamalar defterine geirir

ve elence iin harcad ey bylece topu topu, sermaye
sinin yeniden retilmesinde kanyla yerine konacak bir ey
olur. Bylelikle eglence sermayeden, eglence dkn birey
de sermaye biriktiren bireyden sonra gelir, oysa daha nce
leri bunun tersi geerliydi. Demek ki faiz oranndaki d,
kendini kusursuzlatrma srecindeki sermayenin yneti
minin bir belirtisi olduu oranda sermayenin ortadan kalk
nn belirtisi olabilir - sermaye, tam gelime srecindeyken
yabanclamakta ve bylece ortadan kalkacag gne yakla
maktadr. Var olan eyin kendi kartn olumlamas ancak
bu yoldan olabilir.
Onun iin, politik iktisatlann lks ve tutumluluk zeri
ne kavgalan, servetin zelliini aka kavram politik ikti
satla, hala romantik, endstriye kar anlan olan politik ik-

tisadn kavgasdr. Ama iki taraf da tartma konusunu en

basit ilkelerine indirgerneyi bilememekte ve bu yzden hi
biri kavgay sonulandrmamaktadr.
stelik,

toprak rant olarak toprak rant ortadan kalkm

tr; nk, toprak sahibinin tek gerek retici olduunu ileri

sren fizyokratlarn iddialarnn tersine, modem politik ik
tisat toprak sahibinin toprak sahibi olarak, retici olmayan
tek gelir sahibi olduunu tamtlamtr. Politik iktisada g
re tarm, normal kar bekledii srece sermayesini topraa
yatracak olan kapitalistin iidir. Fizyokratlarn, tek retici
mlkiyet olarak toprak mlkiyetinin devlet vergilerini yal
nz bana demesi ve bylece bunlar yalnz bana kutsal
latrarak devlet ilerine katlmas gerektii eklindeki iddi
alar, tam kartma dnmtr; politik iktisat toprak ran
t zerinden verginin retici olmayan gelir zerinden al
nan tek vergi olduunu ve bu yzden ulusal gelire zarar ve
ren tek gelir olduunu sylemektedir. Aka grlyor ki,
bu adan bakldnda toprak sahiplerinin politik nfuzlar
nemli bir vergi demelerinden ileri gelmemektedir.
Proudhon'un, sermayeye kar emein hareketi sayd
her ey, sadece, sermaye eklindeki emein,

endstri ser
mayesi eklindeki emein, sermaye olarak tketilmeyen ser
mayeye, yani, endstride tketilmeyen sermayeye kar ha

reketidir. Ve bu hareket zafer dolu yolunda,

endstri serma

yesinin zafere giden yolunda ilerlemektedir. Bundan dolay

aka grlyor ki,

emek

zel mlkiyelin z olarak kav

ranmadka, iktisadi sreci gerek somutluuyla anlamann

olana yoktur.

Toplum, politik iktisatya gre, yurttalar toplumudur (ci

vii society) ve bu toplumda herkes bir gerekserneler topla
mdr; herkesin teki iin bir ara olduu lde, insan, te
ki kendisi iin nasl varsa, teki iin o ekilde vardr. Politik
iktisat her eyi insana indirger
f

(Insan Haklan nda politika'

nn yapt gibi), ama bireyi kapitalist ya da ii snfna so

kan btn belirlemeleri grmezden gelir.

Iblm, politik iktisatta, yabanclama ierisinde eme

in toplumsal zelliinin anlatmdr. Ya da, emek sadece, d
sallama, hayatn dsallatnlmas olarak hayatn yaanma
s ierisinde, insan etkinliinin bir anlatm olduuna gre,

iblm de, insan etkinliinin, trn gerek bir etkinlii ola

rak ya da insann bir tr varl olarak etkinlii eklinde d
sallam, yabanclam anlatmdr.
Jblmnn Zilne gelince - ve phesiz, emek zel mlki
yetin z olarak kabul edilince, iblmnn de servet re
timinde balca itici glerden biri saylmas gerekiyordu yani,

insan etkinliinin trn bir etkinlii olarak yabaneria

m ve dsaliam ekline gelince - politik iktisatlar bu ko
nuda hi berrak deildirler ve sk sk kendileriyle elimek
tedirler.
Adam Smith:5 "Iblm balangta insan bilgeliginin so
nucu deildir. Bir rn baka bir rnle deitirmenin zo
runlu ve uzun zamanda gereklemi sonucudur. Bu tica
ret eilimi belki akl ve dili kullanmann zorunlu bir sonu
cudur. Btn insanlarda vardr ve hibir hayvanda grl
mez. Bym hayvan tam anlamyla bamszdr. nsan
srekli olarak bakalannn yardmna gerekseme duyar ve
bakalannn iyi yrekliliine gvennesi bounadr. Onla
nn zel karianna hitap edebilirse ve onlardan istedii e
yi yapmalannn kendi yararianna olduunu gsterebilirse,
baan kazanacaktr. lnsanlann insanlna deil, bencillikle

rine hitap ederiz ve kendi isteklerimizi degil onlann karla

nn sz konusu ederiz.
"Gereksediimiz karlkl hizmetlerin byk ksmn
anlamayla, dei tokula, satn alnayla saladmz gibi,
5

Wealth of Nations, kitap l, blm ll ve lll (ama tam alnt degil) - e.n.
1 9

balangta iblmne yol aan da bu takas eilimidir. r

nein bir avclar ya da obanlar kabilesinde bir insan ok ve
yay bakalanndan daha byk bir kolaylk ve ustalkla ya
par. Bunlan hayvan ya da av etiyle dei toku eder; ve bu
yoldan, ava ksa bulacandan fazla hayvan ya da av eti
edinebileceini grr. Bylece, kendi zel kan yznden,
ok, yay yapmak, balca ii olur.
"Deiik bireylerde dogal yetenekierin deimesi, ibl
mnun nedeninden ok sonucudur. . . Takas ve dei toku
eilimi olmasayd, her insann gerekli her eyi kendi ba
na salamas gerekecekti. Herkes ayn ii yapacak, yetenek
Ierin byk lde aynlmasna yol aacak bir alma fark

ll ortaya kamayacakt.
"nsanlar arasnda yetenek farklarn meydana getiren
ey bu eilim olduuna gre, bu farkll faydal klan ey
de ayn eilimdir. Ayn trden hayvanlar arasnda grd
mz deha farkm, gelenekler ve eitimden nce insanlar
arasnda herhalde gremezdik Yaradl bakmndan bir
filozofun yetenei ve zekas bir hamalnkinden ok farkl
deildir ama bir seksonla bir taz, bir ss kpei ve bir o
ban kpei hayli farkllk gsterir. Ama ayn trden hay
vanlarn deiik cinsleri birbirlerine yardmc olmazlar.
Seksen bir tazmn hzn kullanarak kendi gcne ekleye
mez, vb. Deiik yetenekierin ya da zeka derecelerinin so
nular, takas ve dei toku gc ya da eiliminin yoklu
undan tr, ortak bir pazara getirilemez ve trn yara

nna en ufak katks olamaz. Her hayvan ayn ve bamsz

olarak kendine bakmak, kendini korumak zorundadr ve
doann kardelerine verdii eitli yeteneklerden hibir
ekilde yararlanamaz. Oysa insanlar arasnda birbirine hi
benzemeyen dehalar birbirine yardmc olur; takas, trampa
ve deiim ynndeki genel eilim sayesinde yetenekleri
nin degiik rnleri ortak bir stok yaratr ve her insan te140

kinin kendi iine yarayacak rnlerinden istedii kadan

n satn alabilir.

"Deiim gc iblmne yol atna gre, bu blnme

nin derecesi, bu gcn derecesiyle, ya da baka bir syleyile,
pazann geniliiyle snrlanmadr. Pazar ok kk olunca,
kimse kendini bir tek ie adayacak cesareti bulamaz, nk
kendi emeinin rnlerinden, kendi tketimini aan ks
mn, baka insaniann emeinin rnnn kendi iine ya
rayacak ksmyla deitirecek gc bulamaz . . . "
Toplumun ilerlemi durumunda "Herkes deiimle yaar
ve bir lde tccar olur, toplum kendisi de ticari toplum
denebilecek duruma gelir. "6 (Bkz. Destutt de Tracy:7 'Top
lum bir dizi karlkl deiimdir; toplumun btn z ti

carette vardr.") Sermayelerin birikimi iblmyle ve i

blm sermayelerin birikimiyle artar. - Adam Smith'den
bu kadar yeter.
"Her aile tkettii her eyi retebilseydi hibir deiim
olmadan da toplum yaayabilirdi; temel olmasa bile, bizim
ki gibi ileri bir toplumda ticaret olmadan olmaz. lblm
insann glerinin ustaca kullanlmasdr; toplumun reti
mini - gcn ve zevklerini - arunr, ama birey olarak ele
almnca her insann yeteneklerini yama eder ve azaltr.
Deiimsiz retim olamaz." Bu da J.B. Say'den.8
"nsann iinde yatan gler zekas ve fiziksel alma
yeteneidir. Toplumun durumundan oluan gler, yaa
ma aralan salamas gereken deiik insanlar arasnda de

iik ilerin datlmasndan ve iblmnden ve karlk

l hizmetleri ve bunlan meydana getiren rnleri dei-to
ku etme gcnden meydana gelmektedir. Bir insan ba-

Adam Smith, cilt l, s. 20 - e.n.

DestUlt de Traey: Eltments d'idtologie. Traitt de la Volonte et de ses Ejfets (deolo

jinin geleri, lstem ve Sonulan zerine Deneme), Paris, 1826, s. 68, 78 - e. n.

Say,

a.g.e., s. 300 ve s. 76 vb . - e.n.

141

ka bir insana hizmetlerini sunmaya zorlayan ey, zel -

kardr- sunduu hizmet karlnda bir dl bekler. zel
mlkiyet hakk insanlar arasnda deiimin yerlemesi iin
onsuz edilmez bir eydir. " "Deiim ve iblm, kar
lkl olarak birbirlerini koullandnrlar." Skarbek de by
le sylyor. "9

Mill degiimi -ticaret-

iblmnn bir sonucu olarak su

nuyor:
"nsann etkililii ok basit elere indirgenerek incelene
bilir. Aslnda hareket yaratmaktan baka bir ey yapamaz.
eyleri birbirlerine yaktrabilir ve birbirlerinden ayrabilir;
maddenin zellikleri geri kalan yaparlar," "Emein ve ma
kinalann kullanlnda, etkilerin ustaca datmyla, birbir
lerini engdleme eilimi gsteren ilemlerin aynlmasyla ve
birbirlerine yardmc olabilecek ilemlerin bir araya getiril
mesiyle artnlabilir. nsanlar genel olarak, birok deiik i
lemi, az sayda ilemi pratikle rendikleri zamanki kadar
byk bir abukluk ve ustalkla yapamayacaklan gibi, her
kesin yapmak zorunda olduu ilemleri olabildiince snr
lamak her zaman yararldr. Iblm ve insanlarla makina
Iann gcn en verimli ekilde datmak iin ou zaman
byk apta ilemlere girmek gerekir; baka bir syleyile,
daha byk ynlarla meta retmelidir. Byk fabrikalann
varl bu yararllktan trdr; elverili konumlara yerle
tirilmi birka byk fabrika istedii kadar meta reterek,
bir lkeye deil, birok lkeye yeter."

Mill de byle diyor.10

9

F. Skarbek, Thtorie des Richesses sociales, suivi d'une Biogmphie de I'Ecmomie

Politique -(Toplumsal Servet Kuram ve Politik lktisadn Gelimesi Tarihi), cil
1-11, Paris, 1829, cilt 1, s. 25 vb. - e. n.

lO Elemenis of Political Economy (Politik lktisadn eleri), James Mill (Londra,

1821), s. 5-9 - e. n.
142

G elgelelim, btn modern politik iktisat, iblmyle

retim zenginliinin, iblmyle sermaye birikiminin bir
birleriyle karlkl ilikileri olduunu kabul ediyor; gene ay
n ekilde,
na

kurtanlm zel mlkiyet tek bana -kendi ba

braklm zel mlkiyet- en faydal ve en geni kapsam

l iblmn yaratabilir.
Adam Smith'in syledikleri ylece zetlenebilir: ibl
m emee bitimsiz bir retme yetenei kazandnr. Ibl
m, belki de rastlantsal olmayp akln ve dilin kullanlma
syla koullandnlan ve dorudan doruya insan bir eilim
olan

deiim ve takas egiliminden doar. Deiimle uraan

insanlk deil bencilliktir. Insan ye

lan harekete getiren ey

teneklerinin eitlilii iblmnn yani deiimin, nede

ni deil sonucudur. Ayrca, bu eitlilii faydal klan da bu
dur. Doann bir hayvan trne verdii belirli yklemler ara
sndaki ayrmlar, insan yetenei ve etkinliinin farkllk de
recelerinden daha belirgindir. Ama hayvanlar

deiim yapa

madklan iin, bir hayvan kendi trundeki hayvaniann fark

l yklemlerinden yararlanamaz. Hayvanlar trlerinin farkl
yklemlerini birletiremezler ve trn
hatna katkda bulunamazlar.

ortak yaranna ve ra
1nsanlann durumu bakadr,

birbirine hi benzemeyen yetenekleri ve etkinlik ekilleri bir

birine yararl olabilir, farkl rnlerini ortak bir stokta topla
yabilirler ve buradan herkes istediini alabilir. iblm

de
deiimin geniliine g
re byr ve snrlanr (pazann geniliine gre) . lledeme du
rumunda herkes tccar, toplum da ticari toplum olur. Say de

iim

eiliminden doduuna gre,

iimi temel deil rasiantsal sayyor. Toplum onsuz da var

olabilirdi. Ama ilerlemi toplumda onsuz edilmez olur. Gene
de iblm

olmadan retim olamaz.

Iblm

elverili, fay

dal bir aratr - insan glerinin toplumsal servet iin usta

ca kullanlmasdr; ama birey olarak herkesin yeteneini azal
tr. Bu son sz Say iin bir ilerlemedir.
143

Skarbek

insann iinde yatan bireysel gleri -zeka ve fi

ziksel alma yetenei- toplumdan edinilmi glerden
-karlkl olarak birbirlerini koullanduan degiim ve ib
lm- aynyor. Ama deiimin zorunlu ncl zel mlki
yettir. Smith, Say ve Ricardo'nun, bencilligi ve zel kan de
iimin temeli, alm satm da deiimin zsel ve yeterli ekli
olarak gsterirken sylediklerini, Skarbek burada nesnel bir
ekilde dile getiriyor.
Mill ticareti iblmnn sonucu olarak sunuyor.
kinlii

mekanik harekete indirgiyor.

insani et

lblm ve makinaia

nn kullanlmas, retim zenginliini arttnr. Herkese olabil

diince kk ilem alanlan verilmelidir. lblm ve ma
kinalann kullanlmas servetin ve dolaysyla rnn byk
niceliklerle retilmesini gerektirirler. Byk fabrikalann se
bebi budur.

Iblmyle degiimin incelenmesi ok ilgintir, nk bir

tr etkinlii ve gc olarak insan etkinliinin ve zsel insani
gcn grlr tarzda yabanctam ekilleridir.
Iblmyle degiimin zel mlkiyete dayandn syle
mek, emegin zel mlkiyetin z olduunu sylemekten
baka bir ey deildir - bu sz politik iktisat tandayama
maktadr ve bunu onun yerine biz tandamak istiyoruz.

blmyle degiimin

zel mlkiyetin cisimlemeleri olduu

olgusunda iki yanh tantlama yatmaktadr:

Insan hayat ken

dini gerekletirmek iin zel mlkiyete gerekseme duymu

tur. te yandan imdi zel mlkiyetn ortadan kalkmasn
istemektedir.

Iblmyle degiime dayanarak politik iktisat biliminin

toplumsal zelliiyle vnr ve ayn anda da biliminde ya
tan elikiyi dile getirir - toplumun toplumsal olmayan, be
lirli karlar yoluyla kurulmu olmas.
ncelememiz gereken etkenler unlardr: lblmnn
nedeni ya da karlkl sonucu olarak ya da olmayarak, teme1 44

li bencillikte bulunan,

degiim egilimi.

Say degiiminin top

lum zelliginde temel bir ge olduguna inanmyor. Servet retim- iblm ve degiime gre aklanyor. Iblm
sonucunda bireysel etkinliin yoksullamas ve kiiliini yi
tirmesi kabul ediliyor. Deiim ve iblm,

insan yetenek

lerinin eitliliinin kaynag saylyor -daha sonra deiimin

sonucu olarak faydal olan bir eitlilik. Skarbek insann z
sel retim glerini -ya da retici glerini- iki ksma ayn
yar:

(l) Bireysel olan ve kendi iinde yatanlar - zekas ve a

lmaya zel eilimi ya da yetenei; ve (2) Bireyin kendinden

deil de toplumdan gelenler - iblm ve deiim. Ayrca
iblm piyasayla snrl. Insan emei basit

mekanik hare

ket: Asl ii nesnelerin maddi zellikleri yapyor. Bir tek bire

ye verilebilecek en az sayda ilem verilmeli. lin dallara ay
nlmas ve sermayenin toplanmas; bireysel retimin hilii
ve servetin byk niceliklerle retilmesi. Serbest zel ml
kiyelin anlam iblmnde gizli . 1 1

l l inci el yazmasnn, ikincinin XXXIX. sayfasna e k olan paras burada

XXXVIII. sayfasnn sol tarafnda bitiyor. (XXXVIll. sayfann sa taraf bo.
Sonra "Giri" (s. XXXIX-XL) ve para izerine bir blim geliyor (s. XLl-XLlll)
- e.n.
1 45

[BURJUVA TOPLUMUNDA PARANIN GOCO)

Insann

duygulan,

tutkulan, vb., yalnzca dar anlamda an

tropolojik tanmlamalar olarak kalmayp da, ayn zaman

varlkbilimsel (ontolojik)
olumlamalanysa ve yalnzca nesneyi duyulanyla algladklan
da insan yaradlnn gerekten
iin olumlanyorlarsa, demek ki:

( 1 ) Olumlama tarzlan hibir zaman ayn ve eit olamaz;

tersine, olumlamann farkl tarz varolulannn, hayatlannn
ayn zelliini meydana getirir; nesnenin onlar iin var oldu

doyumlannn karakteristik tarzdr.

(2) Duyusal olumlama, bamsz ekliyle nesnenin (yeme,

u tarz,

ime, bir nesne zerinde alma, vb.) dolaysz olarak yok

edilmesi olduunda, bu, nesnenin olumlanmasdr.

(3) nsan ve duygulan, vb. insani olduu srece, nesnenin

bakas tarafndan olumlanmas da ayn ekilde onun

ken

di doyumudur.
(4) Endstri geliineeye kadar, yani zel mlkiyet ortaya
kncaya kadar, insan tutkulannn varlkbilimsel zellii ne
insanln ne de btnln gerekletirebilir; bylece in
sann bilimi de insann pratik etkinliiyle kendini kurmas147

nn rndr.

(5)

Yabanclamadan bamsz olarak zel mlkiyet duy

gusu , gerek tad alnacak nesne, gerekse etkinliin nesnesi

olarak,

insan iin zsel nesnelerin varoluudur.

Dolaysyla para, her eyi satn alabilme zelliine,

btn

nesneleri kendine mal edinme zelliine sahip olduu iin,

en yksek mlklenme

nesnesidir. zelliinin

evrensellii,

varlnn her eye kadir olmasdr; dolaysyla her eyden

gl bir varlk olarak grnr. Para, gerekserneyle nesne,
insann hayatyla besini arasndaki aracdr. Ama benim ha
yatmn bana saladklann, baka insaniann varolulan da
salar

bana. Benim iin teki insandr.

"Vay canna! Eller de, ayaklar da, gerekten
Ba da ayrca, eril gler de, hepsi senin.
Ama yeni yeni almaya baladm zevkler,
Daha m az benim oluyor bu yzden?
Diyelim ki alt yrk at var ahnmda,
Benim olmuyor mu gleri bu atlann?
Gidiyorum drtnala, en eksiksizi insanlann,
Sanki yirmi drt bacam varmasna."
( Goethe: Faust

Shakespeare Atinal

Mephistopheles) 1

Timon da yle yazyor:

'

"Altn! San, pnl pnl, halis alun! Yok Tannlar. . .

u kadan yeter bunun evirmeye karay aka; eriyi
doruya,
Kty iyiye; soysuzu soyluya; kocam gence;
yreksizi yiide .
. . . . . . lte, bu
Rahiplerinizi, klelerinizi eker alr elinizden;
Koca adamlann yasuklann alr balannn altndan;

148

Goethe, Faust, blm 1 - e.n.

Bu san kle
Balar, zer dinleri; gnahkar kutsar;
Czzamlya bile taptnr insan; alr hrsz
nvan verir, nian verir, an verir,
Oturtur senatrle yan yana: budur
Kocam dulu yeniden gelin eden;
Hastanenin, banlann grse kusaca kadn
Allar pullar da bu, ilkyazna kavuturur.
ekil karmdan, kahrolas amur,
nsanln orta mal orospu, sen,
Uluslan birbirine dren. "2

Ve daha ileride:
"Sen ey kral katili, ve ayran
Piinden babay; sen kirlettin parlaklnla
Hymen'in tertemiz yatan! Sen cesur Mars!
Sen her dem taze, sevimli, zarif zampara,
Yanann pembeliiyle eritirsin sen
Diana'nn kucandaki kutsal karlan!
Olmayacaklan birbirine yaklatnp
ptren onlan ! Her dilde konuup
Her anlamda laf eden, sen gze grnr Tann!
Sen, yrek yakan, dn,
Klen insan bakaldnyor; kullan gcn,
Birbirine ver onlan, yle ki hayvanlar
Yeryznde imparatorluk kursun. "3

Ne gzel anlatyor Shakespeare parann zn. Bunu an

lamak iin, Goethe'den alnan blm zmleyerek ie
balamalyz.
Para yoluyla elde edebileeeim ey, satn alabildiim, yani
2

Shakespeare, Atinal Timon, Perde 4, Sahne 3 (Marx'n alnos Schlegel-Tieck

evirisinden) - e.n.

Ayn yerde.
149

parann bana satn alabildii ey, parann sahibi olarak,

hendimim.

ben

Gcm, parann gc kadar byk. Parann ni

telikleri para sahibi olarak benim niteliklerim ve potansiye

limdir. Ne

olduum ve ne yapabileceim, bu durumda, benim

bireyselliim tarafndan belirlenmi olmuyor. irkinim ben,
ama en gzel kadn satn alabilirim. Demek ki irkin deilim,
nk irkinliin etkisi, iticilii, para karsnda yok oluyor.
Ben -bireysel yaradlma gre- topalm: Ama para bana yir
mi drt bacak veriyor; yleyse topal deilim. Ben kt, na
mussuz, her trl alakl yapabilecek, kafasz bir adamm,
ama sayg gsterilir paraya - dolaysyla sahibine de. En iyi
ey paradr, dolaysyla sahibi de iyidir: Para benim drst
lkten uzaktama zahmetine girmemi nlyor, onun iin d
rst saylyorum. Kafaszn biriyim ben, ama madem para her
eyin gerek

ruhu, para sahibi hi ruhsuz olabilir mi?

stelik

para sahibi en akll kiileri de satn alabilir; insan, aklllar

dan daha gl olunca onlardan daha akll olmas da gerek
mez mi? Ben ki,

para sayesinde,

insan yreinin isteyebile

cei her eyi yapabilirim, btn insan erdemlerine sahip de

il miyim? Bu durumda para benim btn yeteneksizlikleri
mi kartianna dntrmyor mu?
Beni

insan hayatna balayan, beni toplumda, doaya, in

sana balayan ey para olduuna gre, btn baiann ba
deil mi para? Bylelikle ayn zamanda ayrlmann da evren
sel arac deil mi?
kadar, asl

Bir araya getirmenin gerek arac olduu

aynlma akm da odur, toplumun galvano - kim

yasal gcdr.
Shakespeare parann iki zelliini ncelikle vurguluyor:

(1)

Btn insan ve doal nitelikleri kartma evirebilen

gze grnr Tann, nesnelerin evrensel dntrcs ve

deitiricisidir; "olmayacaklan birbirine yaktnr."

(2) Evrensel orospu, insaniann ve uluslann pezevengidir.

1 50

"Btn insani ve doal nitelikleri dnt rrnek ve dei

tirmek, olanakszlklan birletirrnek - parann tannsal g
c, insan trnn yabanclam, yaltlm (tecrit edilmi),
dlatnlm zellii oluunda yatar. Para, insanlgn ya
banclam yeteneidir.
Bir insan olarak yapamadm, yani btn bireysel ye
tilerimin baaramad eyi, para sayesinde yapabilirim.
Onun iin para bu yetilerimin her birini aslnda olmad
bir ey yapar, yani onu kartma dntrr."

Ackm yemek istiyorsam ya da yrmeye gcm yetme

dii iin arabaya binrnek istiyorsam, para yemei de salar
bana arabay da, yani, isteklerimi imgelem (muhayyile) dn
yasndan dntrr, onlan dnlm, imgelenmi, is
tenmi varolulanndan

gerek duyusal varoluianna

evirir,

imgelernden hayata, imgelenen varlk durumundan gerek

varlk durumuna aktanr. Bunun gerekletirilmesinde para

gerek yaratc gtr.

Paras olmayanlarda da vardr istek, ama onlann istei be
nim, bir nc kiinin zerinde hibir etkisi olmayan bir
imgelem rndr; bu istein varoluu yoktur, bu yzden

gerekd, hedefsizdir benim

iin. Paraya dayanan etkili is

tekle benim gereksemelerime, tutkulanma, dileklerime da

yanan etkisiz istek arasnda aynm,

varlk

ile dnme'nin,

yalnz benim iimde var olan dncelerle, benim dmda

benim iin var olan

gerek nesne biimindeki

dncelerin

arasndaki aynndr.
Geziye kacak param yoksa bir

gereksernem

de, yani,

maddelemi gerek bir geziye kma gereksernem de yok

tur. Bilimsel almaya yatkn bir yeteneim varsa, ama ye
terli param yoksa, o zaman hi alma yeteneim, yani ger
ek ve etkili bir yeteneim yok demektir. te yandan, ger
ekten hi bilimsel alma yeteneim yoksa, ama gerekli is151

tek ve param varsa, demek ki etkili benim yeteneim. Insan

olarak insandan ve insan toplumu olarak toplumdan do
mayan, evrensel bir dsal ara ve yeti olarak para, imgelemi

gereklie, gereklii de bo bir imgelem rnne evirebilme

gcne sahiptir; ayn ekilde, gerek kusurlan ve Jantezileri,
yani yalnzca bireyin imgeleminde var olan gerekten g
sz yetileri, gerek yeti ve yeteneklere dntrebildii gibi,

gerek insant ve doal yetileri de katkszca soyut fikirlere,

dolaysyla kusurlara, ac veren fantezilere dntrebilir.
Bylece, bu karakteristiiyle, genel olarak bireysellikleri
dntren, onlar kendi kartlar yapan, kendi zellikleri
yerine eliik zelliklerle donatan ey paradr.
Bu dntrc g olarak, bireye kar, toplumsal balara
ve z olma iddiasnda bulunan baka balara kar gsterir
kendini. Sadakat sadakatszla, sevgiyi nefrete, nefreti sev
giye, iyilii ktle, ktl iyilie, serfi lorda, lordu ser
fe, samay akla, akl samaya evirir.
Etkin ve var olan deer kavram olarak para her eyi dei
tirdiine ve dntrdne gre, her eyin evrensel dei
titicisi ve dntrcs, dolaysyla dntrlm dn
ya, btn insani ve doal niteliklerin dntrcs ve de
itiricisidir.
Cesareti satn alabilen kii, korkak da olsa, cesurdur. Pa
ra, para sahibinin gr asndan, belirli bir nitelik, belirli
bir ey, ya da insani yetilerle deil de btn insani ve doal
nesneler dnyas ile takas edildiine gre, baz zelliklerin
yerine, aralarnda eliik zellikler ve nesneler de bulunan,
baka zellikler koyar; olanakszlklarn birlemesini tensil
eder, eliik eleri kucaklamaya zorlar.

Insan insan olarak, dnyayla ilikilerini de insani ilikiler

olarak kabul ederseniz, sevgiyi yalnz sevgiyle, gveni yal
nz gvenle, vb. deitirebilirsiniz. Sanatn tadna varmak is
tiyorsanz, sanat kltr alm biri olmalsnz; bakalarn
1 52

etkilemek istiyorsanz, bakalann gerekten canlandran ve

yreklendiren biri olmalsnz. Insanla -ve doayla- ilikile
rinizin her biri, gerek bireysel hayatnzn belirli bir ekilde
kendini gstermesi olmal, istemimizin nesnesine uymal
dr. Karlnda sevgi uyandumadan seviyorsanz, yani sev
gi olarak sevginiz karlnda sevgi yaratmyorsa, seven bir
kii olarak davurumunuzla kendinizi sevilen bir kii yapa
myorsanz, sevginiz gszdr, bir talihsizliktir.

1 53

[HEGELCl DlYALEKTlGlN VE FELSEFENN

BIR BTN OlARAK ELEURlLMESt]

(6) Burada, 1 imdiye kadar sunulan fikirleri aklamak ve

hakl gstermek iin, Hegelci diyalektik zerinde genel ola
rak ve zellikle Fenomenoloji ve Mantk2 zerinde, aynca,
son olarak, modem eletirel akmn bununla ilikisi zerin
de durabiliriz.
Modern Alman eletirisinin gemie duyduu ilgi yle
sine bykt ki -ele ald konu gelimesini ylesine etki
lemiti ki- eletirme yntemine kar hi eletirel olmayan
bir tavr taknld ve grnte ekli, ama aslnda dirimsel
(hayati) olan bir soru zerinde hi durulmad; bu soru uy
du: Hegelci diyalektik karsnda imdiki durumumuz ne
dir? Modern eletiriyle bir btn olarak Hegelci felsefenin
ve zellikle Hegelci diyalektiin ilikisi ylesine ihmal edil
di ki Strauss ve Bruno Bauer gibi eletiridier hala btn b1

Bu kelimelerden hemen nce gelen (Marx'n "Giri" de "son blm" diye ni

teledigi, Hegel zerine blm bu kitapta sona alndg iin) ve editrn "zel
Mlkiyet ve Komnizm, vb." balg altnda verdii blmn sonunu kastedi
yor - e.n.

System der Wissenschaft, von G. W. F. Hegel. Erste Teil: Planomenologie des Ge

istes. Bamberg ve Nmberg, 1807. Wissenchaft der Logih, 2 cilt, 1812-16 - e. n.
1 55

tn Hegel mantnn snrlarn aamamlardr; Strauss ta

mamen oradadr, Bauer ise Synoptics'de3 (burada Strauss'a
kar karak, "soyut doa" tz yerine soyut insann "ken
di bilincinde olma"sn koyuyor) , hatta Christianity Disco

vered'da4 hi deilse rtk bir ekilde orada bulunmakta

dr. Bylece, Christianity Discovered'da, rnein byle ey
ler grmekteyiz:
"Dnyay koyarken, kendi bilincinde olu kendinden fark
l olan koyar ve koydugu eyde kendini koyar, nk son
radan, sadece koyuu ve hareketiyle bir varlk kazand
g iin, koydugu eyle kendisi arasndaki fark yok eder. yleyse bu harekette nasl bir amac olmayabilir?" vb.; ya

da: "Onlar" (Fransz maddecileri) "sadece kendi bilincin

de oluun hareketi yoluyla evren hareketinin kendi iin
olabildigini ve kendisiyle birlik sagladn henz greme
roilerdir. "

Byle anlatmlar Hegelci yaklamn szlerinden aynimak

bir yana, kelime kelime tekrarlyorlar onu.
Eletiri edimi srasnda Hegelci diyalektiin ne kadar az
bilincine vanlmt; Bauer, The Good of Freedom'da5 Herr
Gruppenin, "Peki imdi mantk ne olacak?" sorusunu, gele
cekteki eletiricilerden sormasn syleyerek bir kenara s
prp, maddece eletiri edimini tandadktan sonra bile bu
bilinlilik ne kadar az geliti.

Bruno Bauer, Kritik der evangelischen Genschichte der Synoptiler (Sinoptik In

cillerin Eletirisi) , cilt 1-2, Leipzig, 841; cilt 3, Braunschweig, 842. Dini ede
biyatta ilk lncil'in yazarlan Sinoptikler adyla tannr - e. n.

Des Entdeckte Christentum. Eine Erinnerung des Achtzehnten ]ahrhundert und ei

ne Beitrag zur Krisis des Neunzehnten (Kefedilen Hristiyanlk: 18. Yzyldan
Bir An ve 19. Yzyl Buhranna Bir Katk) , von Bruno Bauer, Zrih ve Wintert
hur, 1843 - e.n.

Die Gute Sache der Frt:iheit und meine Eigrne Angelegrnheit (zgrlgn Yaran
ve Benim Kendi Sorunum), Bruno Bauer, Zrih ve Winterthur, 1842 - e.n.

1 56

Ama imdi bile - Feuerbach hem Theses, hem de Anec

dotis'de ve ayrntl olarak da The Philosophy of the Futu

re'da (Gelecein Felsefesi) eski diyalektii ve felsefeyi yk
tktan sonra; bunu baaramayan o eletiri okulu bunun ba
arldn grdkten ve kendisinin katksz, kararl, saltk
eletiri olduunu ve artk kendisiyle aniatn ilan ettik
ten sonra - bu eletiri manevi gururuyla btn tarih sre
cini kendisiyle dnyann geri kalan paras (dnyann ge
ri kalan paras kendisine karttr ve "halk kitleleri" kate
gorisine girmektedir) arasndaki bir ilikiye ve btn ba
naz antitezleri bir tek banaz antiteze, yani kendisinin akl
ll ve btn dnyann budalall antitezine (eletirel lsa
ile Insanlk, "halk srleri" arasndaki antitez) indirgedik
ten sonra; her gn ve her saat, kitlelerin budalal karsn
da kendi yceliini sergiledikten sonra; eletirel Son Yarg
Gn n , yok olan insanln kendi nnde toplanaca ve
'

onun tarafndan birtakm gruplara ayrla-ca, her bir gru

ha testimonium paupertatis'inin6 verilecei gn ekline sok
tuktan sonra; dnyadan olduu kadar insani duygulardan
da stn olduunu yazyla7 belirttikten ve yce bir yalnz
lk iinde ykseklerdeki tahtnda oturup alayc dudakla
ryla arada bir Olimpos Tannlarna yarar kahkahalar at
tktan sonra - eletiri klna girmi (yani, Gen-Hegelci
lik) , can ekien idealizmin btn bu glnlklerini yap
tktan sonra bile -Gen-Hegelcilik'in anasyla- Hegelci di
yalektikle -eletirel bir ekilde hesaplama zaman geldii
phesini dile getirmemitir- ve Feuerbach diyalektii kar
sndaki eletirel tutumu zerine bile syleyecei tek sz
olmamtr. Kendine kar tutumu hi de eletirel olmayan
bir eletiri !
Hegelci diyalektik karsnda ciddi, eletirel bir tutumu
6
7

Yoksulluk belgesi - e. n.

Allgemcine Literatur Zeitung'a deginiyor - e.n.

1 57

olan ve bu alanda gerek bulular yapan tek kii Feuerba

ch'dr. Gerekten eski felsefenin asl fatihidir. Baansnn
byklg ve bunu dnyaya sunuundaki alak gnll
lk, tekilerin tutumuyla tam bir kardk gstermektedir.
Feuerbach'n byk baans unlara dayanr:

(1)

Felsefenin, dneeye evrilmi ve dnerek ak

lanm dinden baka bir ey olmadn ve dolaysyla insan

znn yabanclamasnn varoluunun bir baka ekli ve
tarz olarak mahkum edilmesi gerekligini tantlamas;

(2) "Insanla insann" toplumsal ilikisini, Feuerbach da

kuramnn temel ilkesi yaptgna gre,
ve gerek

gerek maddeciliin

bilimin olumas;

(3) Saltk olumlu, kendini destekleyen olumlu, oldugunu

ve olumlu ekilde kendinde temellendigini iddia eden olum
suzlamann olumsuzlamasna kar kmas.
Feuerbach, Hegelci diyalektigi yle aklyor (ve bylece
olumludan, duyu-kesinliginden balamasn hakl gsteriyor):
Hegel, Tz'n yabanclamasndan yola kar (Mantkda,
bitimsizden, soyut evrenselden) - soyut ve yerleik soyut
lamadan yola kar; basit bir dille sylenirse bu, dinden ve
dinbiliminden yola kar demektir.
Sonra, bilimsizi ortadan kaldnr ve edimli, duyusal, ger
ek, bitimli, tikeli oluturur (felsefe-din ve dinbilimin orta
dan kalkmas) .
Sonra da, oluniuyu yeniden ortadan kaldnp soyutu, bi
timsizi geri getirir - dinle dinbilimin geri getirilmesi.
Feuerbach bylece olumsuzlamann, olumsuzlamasn,

sadece, felsefenin kendisiyle elinesi - dinbilimi

(akmlg,

vb. ) yoksadktan sonra olurolayan ve bylece kendine kar

onu olumlam felsefe olarak grmektedir.
Olumsuzlamann olumsuzlamasndaki durum ya da ken
dini olumlama ya da kendini pekitirme, henz kendinden
emin olmayan ve dolaysyla kendi kartyla ykl bulunan,
1 58

kendinden phelenen ve dolaysyla tanulama bekleyen ve

dolaysyla kendi varoluuyla kendini yerletirmeyen bir du
rumdur - kendini hakl gstermemektedir; onun iin duyu
-kesinliinin temeli- kendinde durumuyla dorudan do
ruya ve dolaysz olarak kar karyadr.8
Ama Hegel olumsuzlamann olumsuzlamasn, kendi iin
de yatan gerek ve tek olumlu olarak yatan olumlu iliki a
sndan ve btn varln iinde yatan olumsuz iliki asn
dan grd iin, tarihin akna sadece seyut, mantkl,

kur

gusal anlatm bulmutur; ve bu tarihi sre henz insann verilmi bir zne olarak insann, ama yalnzca insann dou
ediminin- gerek tarihi, insann douunun hikayesi olma
mtr. Bu srecin soyut eklini, bu srecin Hegel'deki ek
liyle modern eletirideki, yani, Feuerbach'n

Wesen des Ch

ris tentums'undaki (Hristiyanln z) eklini, ya da daha

dorusu, Hegel'de eletirel olmayan bu srecin

eletirel ek

li arasndaki ayrmlan aklayacaz.

Hegelci sisteme bir gz atalm. Hegelci felsefenin gerek
k noktas ve gizi olan, Fenomenoloji'den balayalm.

Fmommoloji9
A. Kendi Bilincinde Olu

Bilinlilik. (a) Duyusal yaant dzeyinde kesinlik: ya

Anlam. (b) Alglama, ya da ey ve zellikle
ve Aldanma. (c) Zor ve Anlay. Grn ve Duyu-s

I.

da "Bu" ve
ri

t Dnya.

II.

Kendi Bilincinde Olu.

Benlik Olarak Kesinliin Doru

luu. (a) Kendi Bilincinde Olmann Bamszl ve Bam8

Feuerbach, olumsuzlamann olumsuzlamasn, dnme olarak belli kavram

dnceyle kendini ama ve dorudan doruya bilinh\ik, doa, gereklik ol
mak isteyen dnce olarak grr - e. n.

Bunlar Hegel'in Zihnin Frnomenolojisi'nin balca blm balklandr - e.n.

1 59

ll; Efendililik ve Klelik. (b) Kendi Bilincinde Olmann

zgrl: Stoaclk, phecilik, Mutsuz Bilinlilik
III. Akl. Akln Keskinlii ve Akln Doruluu. (a) Bir Akl

Sreci Olarak Gzlem. Doann ve Kendi Bilincinde Olma

nn Gzlemlenmesi. (b) Aklc Kendi Bilincinde Olmann
Kendi Etkinlii Yoluyla Gerekletirilmesi. Zevk ve Zorun
luk. Yrein Yasas ve Kendini Beenmiliin lgnl. Er
dem ve Dnyann Gidii. (c) Kendinde ve Kendi lin Ger
ek Olan Bireysellik. Manevi Hayvan Krall ve Aldanma,
ya da Gerek Olgu. Yasa Koyucu Olarak Akl. Yasalan Sna
yan Akl.
B. Zihin
I.

Gerek Zihin; Aktrel (ethical) Dzen.

II. Kendine Yabanclam Zihin-Kltr.

III. Kendine Gvenen Zihin, Ahlak.

C. Din.

Doal din; Sanat eklinde Din; Vahiyle Gelen Din.

D. Saluk Bilgi
He gel'in Ansiklopedi'si, 10 Mantkla, katksz kurgusal d

nceyle balar ve Saltk Bilgiyle - kendi bilincinde olmakla,

kendini anlamakla, felsefi ya da saltk (yani insanst) soyut
zihinle - sona erer. Eser, felsefi zihnin .znn sergilenmesin
den, kendini nesneletirmesinden baka bir ey deildir, fel
sefi zihin de kendi kendine yabanclamas iinde dnen
yani kendini soyut bir ekilde kavrayan dnyann yabanc
lam zihninden baka bir ey deildir. Mantk (insann ve
doann kurgusal ya da dnce-deeri

onlann btn ger

ek belirlenmilie kaytsziam z, dolaysyla gerek ol

mayan z) dsaliam dncedir, dolaysyla doadan ve
gerek insandan soyudayan dncedir: Soyut dncedir.
lO Enzyklopadie der Philosophischen Wissenschaften, von G. W. F. Hegel (Heidel
berg, ilk bask 1817, nc bask, 1830). Hegel'in Felsefi Bilimler Ansiklopedi

si balca

blme aynlan rek ciltlik bir kiraprr: tk blmde Manuk, ikinci

blmdl! Doa Felsefesi, nc blmde Zihin Felsefesi yer alr - e.n.

160

Sonra:

Bu soyut dnen doann soyut dnce iin dsall

. Doa onun dndadr -kendini yitirrnesidir; o da doay

dsal bir tarzda, soyut dnce olarak kavrar- ama yabanc
lam.soyut dnce olarak. Son olarak,

Zihin, yani

dn

cenin balad yere dn - antropolojik, fenomenolojik,

psikolojik, aktrel, sanatsal ve dini zihin olarak kendi iin
geerli olmayan dnce, sonunda kendini bulur,

saltk bil

gi olarak dolaysyla saltk, yani soyut zihinde kendini ken

dine ilikin klar ve bylece kendine uyan bir varlk tarznda
kendi bilinli cisimlemesine kavuur. nk gerek varlk
tarz

soyutlamadr.

Bu Hegel'in ikili bir yanldr.

Birinci yanl, Hegelci felsefenin k yeri olan Fenomeno
loji de aka grlmektedir. Hegel serveti, devlet gcn,
vb. insani varla yabanclam olular olarak grr, ama
'

onlan yalnz dnce eklinde grmektedir . . . Bunlar dn

ce-varlklandr ve dolaysyla

katksz, yani soyut, felsefi d

ncenin yabanclamasdrlar sadece. Onun iin btn s

re Saltk Bilgi ile sona erer. Aslnda bu nesnelerin yaban
clatklan ey soyut dncedir ve gerekliklerinin olanca
kstahlyla karlar onun karsna.

Filozof kendisini

(ya

ni, yabanclam insann soyut bir ekli olan kendini) ya

banclam dnyann ls sayar.

Bakalama srecinin b
tn tarihi ve bakalamann btn geri alnma sreci, soyut
(yani saltk) dncenin, mantki, kurgusal dncenin re
tilmesi tarihinden baka bir ey deildir. Bu bakalamann

ve bu bakalamann almasnn asl nemli yann meyda

na getiren yabanclama,

kendinde ile kendi iin, bilin ve ken

di bilincinde olu, nesne ile zne arasndaki kartlktr - yani,

soyut dnceyle, duyusal gerekliin ya da gerek duyu

salln, dncenin kendi iindeki kartldr. Baka b
tn kartlklar ve bu kartikiann hareketleri, nemli olan
ve bu baka, baya kartikiara

anlam veren asl kartlk1 61

larn maskeleri, d grnleridir. Yabanclamann z ve

almas gereken ey, insann kendini insani olmayan bir e

kilde, kendine kart olarak nesneletirmesi deil, kendini so

yut dnceden ayn ve soyut dneeye kart olarak nes

neletirmesidir.
Nesnelemi, aslnda yabanc nesneler olmu zsel gle
rine insann sahip kmas bylece ilkin bilinte, katksz d

ncede, yani soyutlamada ortaya kan bir sahip kmadr: bu

nesnelere dnceler ve dncelerin hareketleri olarak sahip
klmasdr. Dolaysyla, btnyle olumsuz ve eletirel g
rnne, iinde gizli yatan ve ok sonraki gelimelere ia
ret eden eletiriye karn, Fenomenoloji'de, bir tohum, bir po
tansiyel, bir giz olarak Hegel'in ilerideki eserlerinin eleti
rel olmayan olumculuu (pozitivizm) ve gene ayn ekilde
hi eletirel olmayan idealizmi (var olan empirik dnyann
felsefeyle zlmesi ve yeniden kurulmas) gizil olarak yat
maktadr. Aynca, nesnel dnyann insana hakl gsterilmesi
- szgelii, duyusal bilinliliin, soyut ekilde duyusal bir bi
linlilik olmayp, insanca duyusal bir bilinlilik olduunun
kavrannas -dinin, servetin, vb. , insani nesnelemenin, insa

nn almaya adanm zsel glerinin yabanclam dn

yas olmas ve bylece gerek insani dnyann yolu olmas bu sahip kma ya da bu sreci kavrama dolaysyla Hegel'de
bu ekle girmekte, duyunun, dinin, devlet gcnn, vb. , na
nevi varlklar olduu sonucu ortaya kmaktadr; nk an
cak zihin insann gerek zdr ve zihnin gerek ekli d
nen, manukl, kurgusal zihindir. Doann ve tarihten oluan
doann insanl -insann rnlerinin insantlii- soyut zih
nin rnleri ve bylece de zihnin evreleri, dnce varlklan
eklinde grnr. Bu yzden Fenomenoloji gizemli bir eleti
ridir - kendine kapal ve okuyann akln datan bir eletiri
dir; ama insann yabanclamasn gz nnde tuttuu sre
ce, insan yalnz zihin biiminde ortaya ksa bile, iinde, o-

u zaman Hegelci gr asnn ok stne kan bir tarzda

hazrlanm ve ilenmi olarak, btn eletiri eleri gizli yat

maktadr. "Mutsuz Bilinlilik," "Drst Bilinlilik," "Soylu
ve Alak Bilinlilik" arasndaki kavga, vb. , vb. , - bu ayr ayr
blmler, henz yabanclam bir ekilde olsa da, din, dev

eletirel elerini iermek

tedirler. Varlklar, nesneler, nasl dnce varlklan olarak
grnyorsa, zne de her zaman bilincinde olma ya da kendi
bilincinde olmadr; daha dorusu nesne her zaman soyut bi
lin, insan da yalnz kendi bilincinde olma eklinde grnr:
let, yurttalk hayat gibi alaniann

Dolaysyla ortaya kan ayr ayr yabanclama ekilleri, sa

dece, bilincin ve kendi bilincinde olmann deiik ekilleri
dir.

Kendinde soyut bilin

(nesnenin kavramld ekil) na

sl sadece ayrlnn ve kendi bilincinde oluunun bir ura

ysa, hareketin sonucu olarak grnen ey, kendi bilincin
de olmayla bilinliliin zdeliidir -saltk bilgi- soyut d
ncenin, artk da doru ynelmeyip, kendi benlii iinde
dnenen hareketidir - yani, sonu, katksz dncenin di
yalektiidir.
Hegel'in Fenomenoloj i sinin ve bundan kan sonucun asl
'

nemli yan -yani, hareket ettiren ve douran ilke olarak

olumsuzluk diyalektii- bylece ilkin Hegel'in insann ken
dini dourmasn bir sre olarak kavramas, nesneleme
yi nesnenin yitirilii, bakalama ve bakalamann alma

emein zn yakalar
ve nesnel insan -gerek olduu iin asl insan- insann ken
di emei rn olarak grr. nsann kendine bir tr varl
olarak gerek, etkin uyarlanmas (adaptasyonu) ya da ger
s olarak kavramasdr. Hegel bylece

ek bir tr varl olarak belirmesi (yani, bir insan olarak) ,

tr insan olarak kendinin

olan btn

gleri

gerekten or

taya karmasyla gerekleebilir -bu da, ancak, tarihin so

nucu olarak, insan eylemlerinin toplamyla gerekleebilir
yani ancak insann bu soydan gelme gleri nesne olarak ele

almasyla gerekleebilir; ve bu da, ancak, yabanclama ek

linde gerekleebilir.
imdi Hegel'in tek-yanlln ve snrlln gsterece
iz. Bu zellikler
gi" de gze

Fenomenoloji'nin son blm, "Saltk Bil

arpyor; Fenomenoloji'nin younlatnlm ru

hunu, eserin kurgusal diyalektikle ilikisini ve Hegel'in her

ikisi ve birbirleriyle ilikileri zerine

bilinlifiini

ieriyor

bu blm.
Balangta geicilik kaydyla unlan syleyelim: Hegel'in
bak as, modem politik iktisadnkidir.

Emei insann z

olarak kavrar - insann, kendini tantlama edimindeki z:

Emein olumsuz yann grmez, yalnz olumlu yann g

rr. Emek insann, bakalama ierisinde, ya da bakalam

insan olarak,

kendi-iin oluudur. Hegel'in bildii ve tand

soyut ekilde zihni emektir. Dolaysyla, felsefe
nin zn meydana getiren eyi - bakalam insann kendi
ni tany ya da bakalam bilimin kendini dnmesi He

tek emek,

gel zn kendi olarak alr; onun iin daha nceki felsefe

nin ayn ayn elerini ve evrelerini alp felsefesini

tek

felse

fe gibi sunabilmektedir. Onun filozoflann yaptklan - doa

nn ve insan hayatnn ayn evrelerini kendi bilincinde olma
nn, hatta soyut kendi bilincinde olmann evreleri olarak ka
bul etmeleri - Hegel'e gre felsefenin yaptklandr. Bu yz
den bilimi saltktr.
imdi konumuza gelelim.

Saltk Bilgi. "Fenomenoloji"nin son blm.

bilinlilik nesnesinin, kendi bilincinde ol
mak'dan baka bir ey olmamas, ya da nesnenin sadece nes
nelemi kendi bilincinde olmak - nesne olarak kendi bilin
nemli nokta,

cinde olu olduudur.

(lnsann konmas=kendi bilincinde olmak.)
Onun iin sorun,
tir. Kendi bana

bilinlilik nesnesinin stesinden gelmek

nesnellik, insann zne, kendi bilincinde

olmaya uymayan yabanetiam bir insan ilikisi gibi grl

memektedir. Diam bir ey olarak yabanclama eklinde
ortaya kan, insann nesnel zne yeniden sahip klmas,
bylelikle yalnz yabanclamay deil, nesnelemeyi de yok
etmek anlamna gelmektedir. Yani insan, nesnel olmayan,
manevi bir varlk saylmaktadr.
Bilinlilik nesnesinin stesinden gelinmesini bundan sonra
Hegel yle aklamaktadr.

Nesne kendini yalnz kendi benliine dnmesiyle belli et

mez - Hegel'e gre bu , hareketi anlamann tek-yanl yolu,
yalnz bir yannn anlalmas demektir. Insan benlie eit
olarak konmutur. Ama benlik, sadece, soyut olarak anlal
m insandr - soyutlamayla doan insandr. lnsan bencil
dir. Gz, kula vb. bencildir. zsel glerinin her birinde

kendilik nitelii vardr. Ama bundan tr "Kendi bilincin

de olmann gz kula, zsel gleri vardr," demek olduk
a yanltr. Kendi bilincinde olmak daha ok insan yarad
lnn, insan gznn, vb. bir niteliidir; kendi bilincinde ol

mann nitelii insan yaradl deildir.

Kendi iin soyutlanm ve yerletirilmi benlik soyut ben

cil olarak insandr - katksz soyutlamayla bencillik dnce

dzeyine ykseltilir (bu noktaya yeniden dneceiz.)
Hegel'e gre insann z -insan- kendi bilincinde olmak
la eittir. Dolaysyla insan znn btn yabanclamala
n, kendi bilincinde olmann yabanclamasndan baka bir ey
deildir. Kendi bilincinde olmann yabanclamas, insann
gerek yabanclamasnn bir anlatm olarak grlmernekte
dir - bilgi ve dnce dnyasnda yansyan anlatm. Bunun
yerine, gerek yabanclama -gerek grneni- en isel, giz
li zelliiyle (ancak felsefenin aydnlatabildii bir zelliktir
bu) insann gerek znn, kendi bilincinde olmann yaban
clamasnn ortaya kndan baka bir ey deildir. Bunu
kapsayan bilime de dolaysyla Fenomenoloji ad verilmekte-

dir. Bu yzden, yabanclam nesnel ze btn yeniden sa

hip kma edimleri, kendi bilincinde olmakla birleme s
reci eklinde grlmektedir. Kendi zsel varln ele gei
ren insan bylece nesnel zleri ele geiren kendi bilincinde
olutur. Nesnenin benlie dn bylece nesneye yeniden
sahip olunmas demektir.

Bilinlilik, nesnesinin stesinden gelinmesi, kapsaml ekil

de dile getirildiinde, u anlama gelir: 1 1

(1) Nesne olarak :;esne kendini bilinlilie kaybolan bir

ey olarak sunar. (2) eylii oluturan kendi bilincinde ol
mann bakalamasdr. (3) Kendi bilincinde olmann bu
dsallatrmasnn yalnz olumsuz deil, olumlu nemi de
vardr. (4) Onun bu anlam yalnz bizim iin ya da isel bir
ekilde deil, kendi bilincinde olmann kendisi iin de vardr.

(5) Kendi bilincinde olma iin, nesnenin olumsuzu, kendi

ni yok etmesi, olumlu bir anlam ve nem tar - nk ken
di bilincinde oluun kendisi, kendini bakalatrmaktadr;
nk bu bakalamada kendini nesne olarak koyar, ya da,

kendi iin olma nn paralanmaz birlii iin, nesneyi kendi

olarak koyar. (6) te yandan, srecin bir baka ura da
'

vardr, kendi bilincinde olma bu bakalamay ve nesnelli

i ortadan kaldrm ve am ve onlan kendi iinde zmle
mitir, bylece kendisiyle ve br varlyla uzlamtr. (7)
Bu, bilinliliin hareketidir ve bu hareket de bilinlilik u
raklannn toplamdr. (8) Bilinlilik ayn ekilde btn g
rnmleri ve evreleriyle nesneyle bir iliki kurmu ve onu
grnmleri ve evreleri asndan kavramtr. Belirlenmi
karakteristiklerinin bu btnl, nesneyi isel olarak ma

nevi bir varlk yapar; her birinin benlik olarak kavranmasy

la ve onlara kar, yukanda manevi denilen tutumun taknl
masyla, bilinlilik iin byle olur.
ll Bundan sonraki paragraf, Hegel'in Frnomenolojisi'sinin son blmnn ikinci
ve nc paragraOannn aktanlmasdr- e.n.

Gelelim ( l)'e: Nesne olarak nesnenin kaybolan bir ey ola

rak kendini bilinlilie sunuu. Bu yukanda sz edilen,

nesnenin benlie dndr.

Gelelim (2)'ye: Kendi bilincinde oluun bahalamas, ey
lii oluturur. lsan kendi bilincinde olmayla eit olduu
na gre, bakalam, nesnel z, ya da eylii, bahalam
kendi bilincinde olula eittir ve eylik bylece bu bakalama
yoluyla gerekleir (eylik, insan iin bir nesne olan eydir ve
onun iin bir nesne olan ey gerekte yalnz onun iin zsel
bir nesne olan eydir ve dolaysyla nesnel zdr. Ve by
lece zne olan, gerek insan ve dolaysyla Doa olmadna
gre -insan insani Doa'dr- yalnz insann soyutlamas ol
duuna gre- yani kendi bilincinde olu - eylik, bakala
m kendi bilincinde oludan baka bir ey deildir). Nesnel
(yani maddi zsel glerle donanm yaayan, doal bir var
ln, znn gerek doal nesnelerine sahip olmas ok nor
maldir; kendine yabanclamas da gerek nesnel bir dnya
nn kurulmasna yol amaldr; ama bu, yalnz dsallk ek
linde bir dnyadr ve dolaysyla insann zsel glerine ait
olmayan, ezici bir dnyadr. Burada anlalmayacak, gizli bir
ey yoktur. Baka trl olsayd anlalmazd belki. Ama u
ras ak ki kendi bilincinde olu, eylii, ancak kendisine ba
kalaarak kurabilir - yani, kendisi soyut bir ey, bir soyutla
ma eyi olan, dolaysyla gerek bir ey olmayan bir ey ku
rabilir. Gene aktr ki, eylik bylece herhangi bir bamsz
la, kendi bilincinde olu karsnda herhangi bir zsellie
sahip olamaz; tersine, sadece yaratlm bir eydir, kendi bi
lincinde oluun koyduu bir eydir. Ve konan ey, kendini
pekitirecei yerde, sadece, koyma edimini pekitirmekte
dir; bu edirnde bir an iin edimin kendi rn olarak enerji
si younlar ve konan eye -ama sadece bir an iin- bam
sz, gerek bir tz zellii vermi grnr.
Gerek, bedeni insan, aya kat topraa basan insan, do167

ann btn glerini soluyan insan, gerek, nesnel,

sel glerini kendi dsaltamasnn yabanc nesneleri olarak

kurduunda, bu srecin znesi koyu edimi olmayacaktr:
Bu, nesnel zsel glerin znelliidir ve dolaysyla eylemi
de nesnel bir ey olmaldr. Nesnel bir varlk nesnel davra
nr, kendi varlnn zelliinde nesnellik yatmasa nesnel bir
davranta bulunamazd. Yalnz nesneleri yaratr ya da kurar,
nk onu nesneler oluturmutur - nk temelde o, doa
dr. Dolaysyla oluturma ediminde, bu nesnel varlk "katk
sz etkinlik" durumundan, nesnenin yaratlmas durumuna
dmez; tersine, nesnel rn, nesnel etkinliini pekitirir,
etkinliini nesnel, doal bir varln etkinlii yapar.
Burada, tutarl doalcln ve insancln, idealizm ve
maddecilikten nasl ayrldn, ayn zamanda her ikisinin
birletirici dorusunu meydana getirdiini gryoruz. Ayr
ca, nasl yalnz doalcln dnya tarihi edimini kavrayabi
leceini gryoruz.

Insan dorudan doruya bir doal varlktr.

Doal bir var

lk ve yaayan doal bir varlk olarak, bir yandan

ama gleri vardr

doal ya

etkin doal bir varlktr. Bu gler on

da ynserneler ve yetenekler olarak -itkiler olarak- vardr.

te yandan, doal, bedeni, duyusal, nesnel bir varlk olarak,
hayvanlar ve bitkiler gibi,

ac eken, koullanm ve kst

nesneleri onun dnda, on

l bir yaratktr. Yani, itkilerinin

nesneler olarak vardrlar; gene de bu nesneler

gereksemesinin nesneleridir - zsel nesnelerdir, insann

dan bamsz
onun

ortaya kmas iin gereklidirler ve zsel glerini pekitirir

ler. nsann doal enerjiyle dolu

bedeni, yaayan, gerek, du

yusal, nesnel bir varlk olduunu sylemek, kendi varlnn

gerek, duyusal nesneleri ol

gerek, duyusal nesnelerle dile getir

ya da hayatnn nesneleri olarak,

duunu, ya da hayatn

diini

sylemektir. Bir yandan nesnel, doal ve duyusal ol

mak, bir yandan da nesne, doa ve duyunun kiinin dn1 68

da olmas, ya da kiinin nc bir kii olarak nesne, doa

ve duyu olmas, hepsi bir ve ayn eydir. Alk, doal bir ge

reksemedir; bu yzden, doymak, dinrnek iin kendi dnda

bir doa, kendi dnda bir nesne gerektirir. Alk benim be
denimin, kendi dnda bir nesneye kar, kabul edilmi ge
reksemesidir, bedenimin btnl ve bedenimin zsel var
lnn anlatm olarak gereklidir. Gne, bitkinin nesnesidir
-onsuz edilmez bir eydir bitki iin, hayatnn pekitirilme
sidir- ve ayn ekilde bitki de gnein bir nesnesidir, nk
gnein hayat uyandran gcnn, gnein nesnel zsel g
cnn anlatmdr.
Kendi dnda bir doas olmayan varlk, doal bir varlk
deildir ve doa sisteminde bir rol olamaz. Kendi dn
da nesnesi olmayan varlk nesnel bir varlk deildir. n
c bir varlk iin bir nesne olmayan varlk kendi nesnesi iin
bir varla sahip deildir; yani, nesnel olarak ilikin deildir.
Varl nesnel deildir.
Nesnel olmayan bir varlk hitir - yokluktur.
Kendisi nesne olmayan, bir nesnesi de olmayan bir varl
dnn. Byle bir varlk, ilkin, benzersiz varlk olacak
tr: Onun dnda hibir varlk var olmayacak - yalnz ba
na var olacaktr. nk benim dmda nesneler olunca,
ben yalnz olmaynca, ben bir ba.kasym - dmdaki nes
neden baka bir gerekliim. nc nesne iin de bylece
ondan ayn gerekliim. Yani, ben onun nesnesiyim. Bylece,
bir baka varln nesnesi olmayan bir varln olabilecei
ni varsaymak, nesnel varolu olmadn varsaymaktr. Ama

nesnel-olmayan bir varlk gerekd, sama bir eydir -sa

dece dnlm (imgelenmi, yani) bir eydir- soyutlama
rndr. Duyusal olmak, yani, bir duyu nesnesi olmak, du
yusal bir nesne olmak ve bylece kendi dnda duyusal nes
neleri olmak - kiinin duyusallnn nesneleri. Duyusal ol
mak, maruz kalmaktr.

maruz
kalan bir varlktr - ve maruz kaldn duyduu iin, tutuk
lu bir varhktr. Tutku, nesneye enerjiyle ynelmi insanln
Demek ki nesnel, duyusal bir varlk olarak insan

zsel gcdr.

Insan Bir do
al varlktr. Yani, kendi iin bir varlktr. Dolaysyla bir tr
Ama insan yalnzca doal bir varlk deildir:

varldr ve hem varl hem de bilgisiyle kendinin byle ol

duunu pekitirmelidir. Dolaysyla,

insani nesneler, kendi

lerini dolaysz olarak sunduklarroda doal nesneler deildir

ve dolaysz olarak

insan duyulan da -yani nesnel olarak- in

san duyarl, insan nesnellii deildir.

Ne nesnel olarak, ne

de znel olarak doa dolaysz ekilde insana yeterlidir. Do

insann da
Tari h. Ama bu insan iin bilinen bir ta

al her eyin bir balangc olmas gerektii iin,

oluma edimi vardr:

rihtir ve bir oluma edimi olarak olumann bilinli bir ken

dini ama edimidir. Tarih, insann gerek doa bilimidir (bu
konu zerinde gene duracaz) .
nc olarak, eyliin bylece kurulmas bir uydurma,
katksz etkinliin zelliiyle elien bir edim olduu iin,
gene ortadan kaldnlmal ve eylik yoksanmaldr.

4, 5 ve 6. (3) Bilinliinin bu dsallatnlma

snn yalnz olumsuz deil, olumlu bir anlam ve nemi de
vardr ve ( 4) bu anlam yalnz bizim iin ya da isel deil
dir, bilinlilik iin de nemlidir. (5) Bilinlilik iin nesnenin
olumsuzu, kendini yok etmesi, olumlu anlam tar - bilinli
lik nesnenin yok oluunu bilir nk kendini bakalatnr;
Madde 3,

nk bu bakalamada kendini nesne olarak, ya da, kendi

iin olmann paralanmaz birlii uruna, kendisi olarak nes
ne diye

bilir.

imdiye kadar grdmz gibi: Yabanclam ve nes

nel olmu eye sahip klmas, ya da yabanclama eklinde

ki nesnelliin ortadan kaldinlmas (bu, kaytsz yabanclktan

gerek, antagonistik yabancilamaya doru ilerlemelidir) He1 70

gel'e gre eit olarak, hatta ncelikle, nesnelliin ortadan kal

dmlmas gerektii anlamna gelir, nk kt olan ve kendi
bilincinde oluun yabanclamasn meydana getiren, nesne
nin belirlenmi zellii deil, daha ok nesnel zelliidir. Do
laysyla nesne olumsuz, kendini yok eden bir ey, bir hitir.
Nesnenin bu hilii bilinlilik iin yalnz olumsuz deil, ay
n zamanda olumlu bir anlam tar, nk nesnenin bylesi
ne bir hilii, nesnel olmaynn, soyutluun kendini pekitir

mesidir. Bilinliliin kendisi iin nesnenin bu hiliinin olum

lu bir anlam vardr, nk bu hilii, nesnel varlg, kendisi
nin kendisini bakalatrmas olarak bilir, nk ancak kendini

bakalatnnas sonucunda var oldugunu bilmektedir...

Bilinliliin olu tarz ve baka bir eyin onun iin olu tar
z, bilmek'dir. Bilmek onun tek edimidir. Demek ki bir ey,
bilinlilik iin, bilinlilik o bir eyi bildii ld) vardr. Bil
mek bilinliliin biricik nesnel ilikisidir. yleyse bilinli
lik, nesnenin hiliini bilir (yani, nesneyle kendisi arasnda
ki ayrmn yokluunu, kendi iin nesnenin yokluunu bi
lir) nk nesneyi kendisinin kendini bakalatnnas olarak
grmektedir; yani, kendini bilir -bilmeyi nesne olarak bilir
nk nesne bir nesnenin sadece benzeridir, bir uydurma
dr, ama znde de, kendini bilmekten baka bir ey deildir,
kendini kendisiyle kar karya getirmi ve byle yapmakla
kendini bir hilikle kar karya getirmitir - bilmenin dn
da hi bir nesnellii olmayan bir ey. Ya da: Bilme kendisiyle
bir nesne arasnda iliki kurarken sadece kendi dna ku
n bilir - sadece kendini dsallatrmaktadr; o kendisi kendi
ne bir nesne olarak grnmektedir sadece - ya da ona bir nes
ne gibi grnen ey aslnda o kendisidir.
te yandan, diyor Hegel, bu srete u teki urak da var
dr: Bilinlilik, bu dsall, nesnellii yok etmi, am ve
onlan kendinde zmlemitir, bylece teki varlyla uz

lamtr.
1 71

Bu szlerde kurgusal dncenin btn yanlglar bir

araya gelmektedir.

Her eyden nce: Bilinlilik -kendi bilincinde olu- teki

varlnda kendisiyle uzlamtr. Bylece - ya da burada He
gel'in soyutlamasndan bir soyutlama yapp Kendi Bilincin
de Olu yerine insann kendi bilincinde oluu dersek -

ki varlnda kendisiyle uzlamtr.

te

Bu, bir kere, bilinliliin

(bilme olarak bilme, dnme olarak dnme) dorudan

doruya kendinden

teki olmaya altn -duyu

dnyas,

gerek dnya, hayat olmaya- dncede kendini aan d

nce (Feuerbach) olmaya altn gsterir. Sadece bilin
lilik olarak bilinlilik, yabanclam nesnellii deil,

nellik olarak nesnellii kendine dman grd

nes

srece bu

zellik burada vardr.

Ikincisi, bu dneeye gre kendi bilincinde insan, manevi

dnyay (ya da dnyasmn manevi, genel varlk tarzm) ken
disinin bakalatrlmas olarak tand, ortadan kaldrd
_
ve at srece, bunu gene bakalam biimiyle pekiti
rir ve kendi gerek varlk tarz sayar - onu yeniden kurar ve

kendi teki varlyla uzlat gsteriine girer. Bylece, rne

in, dini ortadan kaldrp atktan sonra, dinin bir bakalama

din olarak dinde olumcu

grnte eletirelliinin kk budur:

rn olduunu anladktan sonra,

luunun, ya da sadece

Feuerbach'n din ya da dinbilimin konmas, olumsuzlamnas

ve yeniden kurulmas diye gsterdii budur - ama bunu da
ha genel bir ekilde kavramalyz. Bylece akl, akld olarak
akldyla uzlamtr. Politikada, hukukta, vb. , yabancta
m bir hayat yaadn anlayan insan, bu yabanclam ha
yatta gerek insanca hayatn yaamaktadr. Kendisiyle elien
kendini-olumlama -nesnenin bilinmesiyle ve zsel varlyla
elierek- bylece gerek

bilgi ve hayat olmaktadr.

Demek ki, Hegel dine, devlete, vb. , kar tartlmaz e

kilde taviz vermektedir, nk bu yalan ilkesinin yalamdr.
1 72

Dini, insann yabanclam

kendi bilincinde oluu

olarak

gryorsam, o zaman dinde din olarak bildiim benim ken

di bilincirnde oluum deil, yabanclam bilinliliimin
orada pekitirilmesidir. Demek ki, kendi benliim, onun z
doasna ait olan bilinliliim,

dinde deil, ortadan kaldnl

m ve alm dinde pekitiriliyor.

Onun iin Hegel'de olumsuzlamann olumsuzlamas,
dzmece - zn olumsuzlanmasyla gerekletirilen ger
ek zn pekitirilmesi deildir. Hegel'e gre olumsuzlama
nn olumsuzlamas dzmece - zn, ya da yoksanan kendi
ne yabanclam zn pekitirilmesidir; ya da, bu dzme
ce-zn nesnel bir varlk olarak insann dnda ve insan
dan bamsz varoluunun yoksanmas ve bir zneye dn
trlmesidir.
Bylece

ap geride brakma edimi tuhaf bir rol oynamak

ta, hem yoksayp hem muhafaza etmekte, yoksacln olum

lamaktadr.
Bylece, rnein, Hegel'in Hukuk Felsefesi,

zel Hak eseri

Aile

nin geride braklmas Ahiakla eittir, Ahlak'n almas,

ile, Aile'nin almas Yurttalar Toplumu ile, Yurttalar Top

Dnya Tari
hi ile eittir. Gerek dnyada zel hak, ahlak, aile, yurtta

lumu'nun almas Devlet'le, Devlet'in almas

lar toplumu, devlet, vb. , varoluun iinde kalmaktadrlar,

ama bunlar insann

uraklan

olmulardr -insann varolu

ve varlk durumu- ve tek balanna bir deerleri yoktur, eri

mekte ve birbirlerini dourmaktadrlar, vb.,

Akn urakla

n olmulardr.
Gerek varolulannda, onlann bu harekedi zellikleri giz
lidir. Bu zellik, ilkin dncede, felsefede ortaya kartlr.

din felsefesindeki
varoluumdur; gerek politik varoluum hukuk felsefesinde
ki varoluumdur; gerek doal varoluum, doafelsefesindeki
varoluumdur; gerek sanatsal varoluum, sanat felsefesindeDolaysyla benim gerek din1 varoluum,

1 73

ki varoluumdur; gerek insani varoluum, felsefedeki varo

luumdur. Ayn ekilde dinin, devletin, dogann, sanatn ger
ek varoluu da, din, doga, devlet ve sanat felsefesidir. Gelge
lelim, din felsefesi; vb. benim iin dinin biricik gerek varo
luuysa, o zaman ancak bir din filozoju olarak gerekten din
danndr ve bylece gerek dini duyguyu ve gerekten dindar
insan yoksamaktaym. Ama ayn zamanda, onlan ne sr
mekteyim: Biraz kendi z varoluuma ya da onlara kar
kardgm bakalam varoluuma -nk bu sadece onlann
felsefi anlatmdr- dayanarak, biraz da onlann kendt ilk bi
imlerine dayanarak ne sryorum onlan, nk onlar be
nim iin ancak grnteki br - varlk, alegori, kendi varo
lulannn (yani, benim felsefi varoluumun) duyusal maske
ler arkasnda gizlenmi ekilleri olarak geerli.
Gene ayn ekilde, Nitelik'in almas Nicelik'e eittir, al
m Nicelik Ol'ye, alm l z' e, alm z Grn'e,

Edimlilik, alm Edimlilik Kavram'a, al

m Kavram Nesnellik'e, alm Nesnellik Saltk Fikir' e, al
m Saltk Fikir, Doa'ya, alm Doa Oznel Zihin'e, alm
znel Zihin Aktrel (ethical) Nesnel Zihin'e, alm Akt
rel Zihin Sanat'a, alm Sanat Din'e, alm Din Saltk Bil

alm Grn

gi'ye eittir.12
Bir yandan, bu aama edimi, dnce varlgnn almasdr;
bylece,

bir dnce olarak zel Mlkiyet, ahlak dncesinde

alr. Ve dnce kendini dogrudan doruya kendinin teki

duyusal gereklik sandg iin -ve dolaysyla duyusal, ger

ek eylem iin kendi eylemine giritigi iin- bu dnceyle a

si,

ma edimi, gerek dnyada braktg nesneyi yendigini sanr.

te yandan, nesnenin imdi kendisi iin bir dnce ugrag
olmasndan tr, dnce nesnenin kendisini - kendi bilin
cinde olmay, soyutlanay- pekitirdigine inanr.
12 Sralama Hegel'in Ansiklopedi'sindeki balca "kategorilerin" ve "dnce
formlannn" sralanna gredir - e.. n.

1 74

Bir adan bakldnda, Hegel'in felsefede

at var olan

gerek din; gerek devlet, ya da gerek doa deil, kendisi bir

bilgi nesnesi olan, yani dinbilim kurallan olan dindir; Hukuk,
Siyasal Bilim, Doa Bilimi iin de durum ayndr. Bylece bir
gr asndan bakldnda Hegel hem gerek eye, hem de
bu eyin dolaysz, felsefi olmayan bilimine ya da felsefi olma
yan kavramianna karttr. Dolaysyla bunlann (dinbilim,
hukuk, vb.) greneksel kavramlanyla elimektedir.
te yandan, dindar insan, vb., Hegel'de son pekitirilme
sini bulabilir.
Hegelci diyalektiin yabanclama alanndaki

olumlu

rnmlerini ele alma zaman geldi artk.

(a) Nesnel bir hareket, yani bakalamann

alnmas

olarak ortadan

kaldnna.

benlie geri

Bu, yabanclamann iin

de dile getirilen, yabanclamann ortadan kaldrlmasyla

nesnel ze sahip olunmas zerine grtr; insann

nesnelemesinin,

nesnel dnyann

yabanetiam

gerek

zelliinin

ortadan kaldrlmas, yabanclam varlk tarzyla nesnel

dnyann

ortadan kaldnlmas yoluyla, insann nesnel z

ne sahip kmasnn yabanclam bir gzle grlmesidir.

Ayn ekilde, tanntanmazlk, Tann'nn ortadan kaldnlma
s olarak, kuramsal insancltn ilerlemesidir ve komnizm,
zel mlkiyetin ortadan kaldnlmas olarak, insann mlk
lennesi olarak gerek insan hayatnn hakl gsterilmesidir
ve bylece pratik insancltn ilerlemesidir (ya da tanntan
mazlk, dinin ortadan kaldnlmasyla kendisiyle bulumu
insanclk, komnizm, zel mlkiyelin ortadan kaldnlma
s sonucu kendisiyle bulumu insanclktr) . Ancak bu do
laymn ortadan kaldnlmasyla -ne var ki bu dolaym da zo
runlu bir ncldr- olumlu ekilde kendinden treyen in
sanclk,

olumlu insanclk oluabilir.

Ama Tanrszlk ve komnizm hayal, soyutlama deildirler;

insann yaratt nesnel dnyann yilirilmesi deildirler - nes175

nellik dnyasna verilmi insani zsel gler deildirler; yok

sulluk iinde, doal olmayan, ilkel basidie dn deildirler.
Tersine, ilk gerek dou, insan znn, gerek bir ey olarak
insan znn, insan iin gerek olmu gereklemesidirler.
Bylece, olumsuzlamann

olumlu

anlamn kavramakla

(hala yabanclam bir ekilde de olsa) Hegel insann ken

dine yabanclamasn insan znn bakalamasn, insa
nn nesnelliini ve benliini bulmas olarak gerekliini yiti
riini, yaradlnn deimesini, nesnellemesini ve gerek
lemesini kavramaktadr. Szn ksas, soyutlama dnyasn
da, Hegel emei insann kendini-dourmas olarak grmekte
dir - insann kendisiyle baka bir varlk olarak ilikisini,

tr

bilincinin ve tr hayatnn olumas olacak yabanc bir varlk

halinde kendini ortaya koyuunu grmektedir.
(b) Gelgelelim, yukarda anlattmz tersliinden ayr
olarak, ya da onun bir sonucu olarak, bu edim Hegel'de y
le bir grnm kazanyor.

Bir kere sadece ekli, nk soyut bir edimdir, nk in

soyut, dnen bir z olarak alnm, sadece

san z sadece

kendi bilincinde olu saylmtr. Ve,

tkinci olarak,

kavram

ekli ve soyut

olduu iin bakala

mann ortadan kaldrlmas bakalamann pekitirilmesi ol

kendine-bakalama ve kendi
ne-yabanclama eklindeki bu kendini-dourma ve kendini
nesneletirme hareketi, insan hayatnn, saltk, dolaysyla son
anlatmdr kendi amac olan, kendisiyle uzlam, kendi
maktadr; ya da Hegel'e gre,

zyle bir olmay baarm hayatn anlatmdr.

Diyalektik olarak soyut ekliyle bu hareket, dolaysyla,

gerekten insani hayat saylmaktadr, ama gene de bir soyut

lamadan baka bir ey olmad iin -insan hayatnn yaban
clamas-

tannsal bir sre gibi grlmektedir; ama insann

tanrsal srecidir, insann kendinden ayr olan soyut, katk

sz, saltk znn getii bir sretir.
1 76

nc olarak,

bu sreci tayan biri, bir zne olmaldr.

Ama zne ilkin bir sonu olarak ortaya kmaktadr. Bu so

nu -kendini saltk kendi bilincinde olu olarak bilen zne

Tann dr -Saltk Ruh- kendini bilen ve kendini or

taya koyan Fikir. Gerek insan ve gerek doa sadece yk

dolaysyla

'

lem durumuna gelmektedirler - bu gerekd insan ve do

ann sembol olmaktadr. Bylece zne ve yklem birbir

gizem
sel bir zne-nesne ya da nesnenin tesine ulaan bir znellik saltk zne bir sretir, zne olarak kendini bakalatrmakta

leriyle saltk bir terslik iinde iliki kurmaktadrlar -

ve bakalamadan kendine dnmektedir; ama ayn zamanda

da bu bakalamay kendi iine almaktadr, ve zne, bu sre
olarak znedir, kendi iinde kanksz,

durmayan bir dn.

Ilkin, insann kendini-dourma ve

ediminin ekli ve soyut kavran.

kendini-nesneletirme

Hegel insan kendi bilincinde olula edeerli olarak ko:

yunca, yabanclam nesne -insann yabanclam zsel
gereklii-

bilinten,

sadece yabanclamann dncesin

den baka bir ey deildir - yabanclamann soyut ve dolay

syla bo ve gerekd anlanm,

olumsuzlamadr.

Bu yzden

bakalamann ortadan kaldnlmas bu bo soyutlamann so

yut, bo bir ekilde ortadan kaldnlmasdr sadece - olumsuz

lamann olumsuzlamasdr. Kendini-nesneletirmenin zengin,

yaayan, duyusal, somut etkinlii bylece kendi soyutlamas
na,

saltk olumsuzlua indirgeniyor -bir soyutlama olarak ye

niden duruklatnlan ve bamsz bir etkinlik, srf bir etkin

lik sanlan bir soyutlama- olunsuzlama denen bu ey, ger
ek, yaayan edimin

soyut, bo eklinden baka bir ey olma

d iin, ierii de, btn ieriinden soyutlanarak kanl

m

ekli bir ierik olabilir ancak. Bunun sonucunda her ie

rie uygulanan ve dolaysyla her ierikle ilgisiz ve dolaysy

la her ierik iin geerli, genel soyut,
dr - bunlar,

gerek

soyutlama ekilleri var

zihin ve doadan kopanlm dnce1 77

formlan ya da mantki kategorilerdir. (Saltk olumsuzluun

mantkf ieriini daha ileride aklayacaz.)

Hegel'in buradaki kurgusal mantndaki olumlu baar
s, belirlenmi kavramlann, evrensel duruk dnce Jormlan

nn, doa ve zihne kar bamszlklannda, insan znn ve

bylece insan dncesinin genel yabanclamasmn zorunlu
sonucu olmalan ve dolaysyla Hegel'in bunlan bir araya top
layp soyutlama-srecinin uraklan olarak sunmasdr. r
nein, alm Varlk z'dr, alm z Kavram'dr, alm
Kavram. . . Saltk Fikir'dir. Ama yleyse Saltk Fikir nedir? B
tn soyutlama edimini bandan balayp bir kere daha dn
memek, bir soyutlamalar toplam ya da kendini kapsayan so
yutlama olmamak isiyorsa, kendini yeniden amaldr. Ama
kendini soyutlama olarak kapsayan soyutlama bir hi olduu
nu bilir: Kendinden vazgemelidir -soyudamadan vazgeme
lidir- ve kendinin

tam

kart olan bir varla, doaya varma

ldr. Bylece, btn Mantk, soyut dncenin kendi bana

bir ey olmadm, Saltk Fikir'in kendi bana bir ey olmad
m, yalnz Doa'nn bir ey olduunu gstermektedir.
"Kendisiyle birlii gz nnde tutulursa, sezgici olan,"
(Hegel, Ansiklopedi, 3. bask, s. 222) ve "kendi saltk doru
sunda, kendi tikelliinin ve ilk zelliinin ve teki-varl
nn uran brakmaya karar veren ve kendi yansmas ola
rak dolaysz fikri serbeste kendinden uzaa, doaya akan "

(A.g.e.) saltk fikir, soyut fikir - bylesine garip ve allma

dk bir tarzda davranan ve Hegelciler'e korkun ba anla
r veren btn bu fikir, bandan sonuna kadar soyutlama
dan (yani soyut dnrden) baka bir ey deildir - deney
lerle akllanm ve kendi dorusuyla ilgili olarak aydnlan
m olan bu soyutlama, eitli (yanl ve gene soyut) koul
larda kendinden vazgemeye, iine-kapankln, hiliini,
genelliini ve belirsizliini, teki-varlyla, tikel ve belir
liyle deitirmeye karar verir; iinde yalnzca bir soyutlama,
1 78

bir dnce-varl olarak gizlice hanndrd

doann, ken

di iinden serbeste uzaklamasna izin vermeyi kararlatnr:

Bu demektir ki soyutlama soyutlamadan vazgeer ve doa

bamsz olarak bakmaya karar verir. Do

laym olmaynca sezme ekline giren soyut fikir, kendinden
vazgeen ve sezgide karar klan soyut dnceden baka bir
ey deildir. Mantk'dan Doa Felsefesi'ne gei, soyutlama
dan sezgiye geitir - soyut dnr iin bunun gerekleti

ya soyutlamadan

rilmesi ok g olduundan bylesine garip bir dille anlatl

mtr. Filozofu soyut dnceden sezgiye iten gizemsel duy
gu,

can skntsdr, bir ierik bulma zlemidir.

(Kendine yabanclam insan ayn zamanda

zne yaban

clam dnrdr - yani, doal ve insani zne yabanc

lam. Onun iin dnceleri doann ve insann dnda
oturan duruk zihni biimler ya da hayaletlerdir. Hegel b
tn bu duruk zihni ekilleri bir araya getirip Mantk'nda ki
litlemi, her birini ilkin olumsuzlama olarak -yani,
ncesinin

bakalamas

insan d

olarak- sonra da olumsuzlamann

olumsuzlamas olarak ele almtr - yani, bu bakalama

mn almas, insan dncesinin

gerek bir anlatm olarak.

Ama bunlar bile hala yabanclama snrlan iinde yer ald

iin, olumsuzlamann olumsuzlamas bir bakma bu du
ruk ekillerin kendi yabanclamalannda bir daha kurulma
landr; biraz da, bu duruk zihni ekillerin gerek varlk tar
z olarak son edirne varmadan -bakalamada kendine-gn
derme edimi- kurulmasdr; 13 ve biraz da, bu soyutlamann
l3 Bu demektir ki Hegel duruk soyutlamalann yerine, kendi emberinde dne
neo soyutlama edimini koymaktadr. Bunu yapmaktaki baanlan: Balangta
gsterildigi gibi farkl felsefelerden gelen btn bu uygunsuz kavramiann kay
nagn gstermesi; onlan bir arada toplamas; belirli bir soyutlamay degil de,
btn soyutlama alann eletiriye hedef yapmas. (Hegel'in dnceyi zneden
niin ayrdgn ileride grecegiz: Ama bu aamada da belli ki insan insani ol
mazsa,

anlaum da insani olamaz, onun iin gz, kulag, vb. lan, toplumda,

dnyada, dogada yaayan insani ve dogal bir zne olarak, insann anlaurn ola
rak da dnce kavranamaz.)

17

kendini anlad ve kendinden son derece usand lde,

Hegel'de,

doay zsel varlk olarak tanma ve sezgiye gitme

eklinde, soyut dnceden vazgeme eilimi grnr - d

nceden vazgeme dorudan doruya dncenin, gzden,
diden, kulaktan, her eyden yoksun dncenin yrnge
sinde dnenmektedir.)
Ama

doa

da, soyut olarak, kendi iin alndnda -in

sandan ayrlm doa- insan iin bir

hitir.

Kendini sezgi

ye veren soyut dnr, doay soyut bir ekilde sezmekte

dir. Doa nasl dnrde saltk bir fikir, bir dnce-varl
eklinde sakl idiyse, - dnrn kendisinin olan, ama
ona bile gizli ve anlalmaz gelen bir ekilde - kendinden
dar kmasna izin verdii ey de bu

nce-varl

soyut doadr, bir d

olarak doaldr yalnzca - ama imdi dn

cenin teki-varldr, gerek, sezilen dnyadr - soyut d

nceden ayrdedilen doaldr. Ya da, insani bir dille konu
ursak, soyut dnr doay sezerken renir ki hiten,
katksz soyutlamadan yarattn sand varlklar - Tann
sal diyalektikle, hep kendi iinde kendini ren ve hi da
bakmayan dnce emeinin katksz rnleri olarak ret
tiini sand varlklar
rlm

doann karakteristiklerinden ka

soyutlamalardan baka bir ey deildirler.

Dolaysy

la soyut dnre gre, btn doa, mantki soyutlamalan

duyusal , dsal bir tarzda tekrarlamaktadr. Onun iin doa
y ve bu soyutlamalan bir kere daha

zmler.

Bylece, do

ay sezmesi, doay seziinden kard soyutlamann pe

kitirilmesi edimi olur sadece - soyutlamasn karma s
recini bilinli olarak tekrarlamasdr. Bylece, rnein, Za
man, kendine gnderilmi Olumsuzluk'dur

(A.g.e. , s. 238):

Varlk olarak alm Olma'nn doal ekildeki karl,

doal eklinde, ken

dinde Yansma'dr. Ay ve Gkta olarak Beden, Mantk'a g
re bir yandan kendi zerinde dinlenen Olumlu, bir yandan da
Madde olarak alm Hareket'dir. Ik,

1 80

kendi zerinde dinlenen

Olumsuz olan antitezin doal

ek

lidir. Yeryz, mantki Zemin'in antitezin olumsuz birlii

doal eklidir, vb. 1 4

Doa olarak doa yani,

olarak

iinde sakl olan gizli duyudan

hala duyusal ekilde ayrdedilebildii oranda - bu soyutla

hiliktir - hiliini ta
ntlayan bir hilik - duyudan yoksundur, ya da yalnzca, or

malardan aynlm, ayrdedilmi doa,

tadan kaldmimas gereken bir dsallk olduunu duyar.

"Bitimli-teolojik tu tu mda, doann kendi iinde saltk ama
c tamad gerei grlr." (s. 225.)

Amac soyutlamann pekitirilmesidir.

"Doa, teki-varlk eklinde Fikir'dir. Fikir bu ekliyle ken
dinin olumsuzu ve kendine dsal olduuna gre, doa bu
fikre sadece grece dsal deildir, doa olarak var olduu
ekli dsall meydana getirir." (s. 227.)

dsallk, ak, duyulan olan insana ak bu

kendini dsallatran duyu dnyas olarak anlalma

Burada
lunan,

maldr. Buradaki anlam bakalamadr - olmamas gereken

bir yanl, bir kusur. nk doru olan gene de Fikir'dir.

Fiki r'in teki-varlnn eklidir. Soyut dn

z olduuna gre, ona dsal olan ey z gerei sade
ce dsal olan bir eydir. Soyut dnr ayn zamanda duyu
salln - kendini kendi iinde ren dneeye kart dsal
lk - doann zdr. Ama soyut dnr bunu yle bir e
kilde dile getirir ki doann bu dsall, doann dneeye
kartl, kusuru olur ve bylece doa, soyutlamadan ayni
Doa sadece
ce de

d oranda kusurludur. Sadece benim iin ya da benim g

zmde deil, kendinde kusurlu olan bir eyin -kusuru isel
bir eyin- dnda, onun yoksun olduu bir ey bulunmal14 Zaman Hareket, Madde Ik, vb. Hegel'in Doa Felsefesi'ndeki formlandr. Ol
ma , vb. Mantk'n kategorileridir - e. n.
181

dr. Yani, varlg kendinden baka bir ey olmaldr. Dolay

syla soyut dnre gre doga almaldr, nk zaten do
gay

alma potansiyeli olan bir ey olarak koymutur.

"Bizim iin, Zihin'in ncl doaldr, nk zihin dogann
doru sudur ve bu nedenle onun saltk ncelidir. Bu dogru
'

da doga kaybolmutur ve zihin kendi -iin- olma'ya varm

Fikir olarak ortaya kmaktadr; nesnesi de, znesi de, kav

ramdr. Bu zdelik saltk olumsuzluktur, nk kavramn

dogada kusursuz dsal nesnelligi oldugu halde, bu baka
lamas almtr ve bu bakalamada kavram kendisiyle
zde olmutur. Ama, bu zdelik, ancak dogadan geriye
dnmesiyle gerekleir." (s. 392.)

"Soyut fikir olarak beliri, dogann oluuna dolaymsz

geitir; zgr zihnin ortaya k olarak, doann zihnin
dnyas olarak konmasdr -ayn zamanda, kurgusal oldu
gu iin, dnyann bamszca- var olan doa olduu var
saymd r. Kavraytaki beliri, dogann zihin varl olarak
yaratlmasdr ve burada zihin kendi zgrlgnn olumla

masn ve doru sunu kazanr." (Zihin Felsefesi) "Saltk, zi

'

hindir. Salugn en yce tanmlamas budur. "

182