02559-Zastita Elemenata Elektroenergetskih Sistema Od Groma PDF

UNIVERZITET U BANJA LUCI
ELEKTROTEHNIKI FAKULTET
BANJA LUKA
DIPLOMSKI RAD:
ZATITA ELEMENATA ELEKTROENERGETSKIH

SISTEMA OD ATMOSFERSKOG PRANJENJA
MENTOR:
PROF.DR STOJAN NIKOLAJEVI
BANJA LUKA, OKTOBAR 2004.
KANDIDAT:
DAVOR PRERADOVI
Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja
SADRAJ:
SADRAJ: .................................................................................................................................2
1. UVOD.....................................................................................................................................3
2. PRENAPONI..........................................................................................................................4
2.1. PODJELA PRENAPONA PREMA IEC 71-1 /1/ ...........................................................4
2.2. KARAKTERISTIKE PRENAPONA..............................................................................6
2.3.ATMOSFERSKI PRENAPONI .......................................................................................7
2.3.1. Mehanizam nastanka atmosferskih pranjenja .........................................................8
2.3.2. Energija groma .......................................................................................................10
2.3.3. Parametri atmosferskih pranjenja .........................................................................10
2.4. PROSTIRANJE PRENAPONSKIH TALASA DU VODA .......................................14
2.4.1. Jednaina telegrafiara ...........................................................................................14
2.4.2. Putujui talasi .........................................................................................................19
3. ZATITA ELEMENATA ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA ...................................23
3.1. PODJELA ZATITNIH UREAJA OD ATMOSFERSKIH PRENAPONA .............23
3.1.1 Gromobrani..............................................................................................................23
3.1.2. Zatitna uad...........................................................................................................24
3.1.3. Zatitna iskrita.......................................................................................................25
3.1.4. Odvodnici prenapona..............................................................................................25
4.CINK-OKSIDNI (ZnO) ODVODNICI PRENAPONA ........................................................32
4.1. KONSTRUKCIJA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ..............................................32
4.2. OSOBINE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ...........................................................34
4.3.OSNOVNE KARAKTERISTIKE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA.......................37
4.4 TERMIKA STABILNOST ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ...............................39
4.5. DODATNA OPREMA ODVODNIKA PRENAPONA ...............................................40
4.6. IZBOR ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ................................................................41
4.6.1. Odreivanje parametara sistema.............................................................................41
4.6.2. Provjera nenormalnih uslova rada ..........................................................................41
4.6.3. Izbor naznaenog napona .......................................................................................41
4.7. ISPITIVANJE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA.....................................................42
4.8. ZATITNA ZONA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA.............................................42
4.8.1. Zatita visokonaponskih postrojenja ZnO odvodnicima prenapona.......................43
4.8.2. Zatita distributivnih mrea ZnO odvodnicima prenapona ....................................46
4.8.3. Zatita transformatora ZnO odvodnicima prenapona.............................................48
4.9. MONTAA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ........................................................53
4.10. PODACI ZA NARUDBU ZnO ODVODNIKA PRENAPONA .............................53
4.11. ODRAVANJE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA ................................................53
5. ZAKLJUAK.......................................................................................................................54
6. PRILOG................................................................................................................................55
7. LITERATURA .....................................................................................................................59
Diplomski rad
1. UVOD
Pod prenaponom se podrazumjeva svako povienje napona izmeu dvije take koje
stvara elektrino polje izmeu njih tako da ono moe biti opasno po oteenje izolacije
izmeu njih, tj. izmeu tih taaka usljed jakog polja moe doi do preskoka ili proboja
izolacije.
Prenaponi se prema uzroku nastanka mogu podijeliti na dva osnovna tipa:
Spoljanji ili atmosferski prenaponi
Unutranji
Spoljanji ili atmosferski prenaponi nastaju usljed atmosferskih pranjenja u elemente
elektroenergetskih objekata ili u njihovoj blizini. Pri direktnim atmosferskim pranjenjima u
elemente elektroenergetskih sistema pojavljuju se vrlo velike struje koje izazivaju visoke
napone na objektima, od kojih se oprema u postrojenjima mora tititi. U sluaju atmosferskog
pranjenja u blizinu elektroenergetskog objekta dolazi do indukovanja prenapona, koji mogu
biti opasni u mreama srednjih i niskih napona. Visina atmosferskih prenapona zavisi od
energije atmosferskog pranjenja, mada se primjena odgovarajuih zatitnih mjera ograniava
na nie vrijednosti. Atmosferski prenaponi su aperiodinog oblika na mjestu nastanka, mada
mogu pri prostiranju da izazovu oscilacije na dijelovima mree. U frekvencijskom spektru
naponskog talasa nastalog atmosferskim pranjenjem pojavljuju se najvie uestanosti od
1 MHz do 5 MHz koje odgovaraju poetnom periodu (elo talasa).
Unutranji prenaponi nastaju usljed poremeaja u samom sistemu. Dijele se prema
uzroku na: sklopne ili komutacione i privremene ili povremene prenapone.
U zatitna sredstva od atmosferskih prenapona spadaju zatitna uad na vodovima i
postrojenjima, gromobranski tapovi u postrojenjima, iskrita i odvodnici prenapona koji su
obraeni u treem dijelu ovog rada.
U etvrtom dijelu rada su obraeni ZnO odvodnici prenapona kako sama konstrukcija,
tako i njegove osnovne karakteristike, izbor, mjesta postavljanja u sistemu, zatitna zona,
montaa i ispitivanja.
U prilogu je dat primjer izbora ZnO odvodnika prenapona za 20 kV mreu koja je
uzemljena preko metalnog otpornika 40 . U tom primjeru je data i provjera energetskog
naprezanja odvodnika prenapona.
Diplomski rad
2. PRENAPONI
2.1. PODJELA PRENAPONA PREMA IEC 71-1 /1/
Naponi i prenaponi se dijele prema njihovom obliku i trajanju, te se mogu podijeliti u
sljedee klase:
Trajni napon pogonske frekvencije: ima konstantnu efektivnu vrijednost i
trajno je prikljuen na stezaljke opreme.
Privremeni prenapon: je prenapon pogonske frekvencije relativno dugog
trajanja. Moe biti nepriguen ili slabo priguen. U nekim sluajevima njegova
frekvencija moe biti nekoliko puta manja ili vea od pogonske frekvencije.
Prelazni prenapon: je kratkotrajni prenapon trajanja nekoliko s ili krai.
Prelazni prenaponi podijeljeni su na:
a) Prenapone polaganog porasta ela (sklopni): su prenaponi obino jednog
polariteta sa vremenom trajanja ela od 20 s < Tp < 5000 s , i trajanjem
zaelja od T2 < 20ms .
b) Prenapone brzog porasta ela (atmosferski): su prenaponi obino jednog
polariteta sa vremenom trajanja ela od 0.1 s < Ti < 20 s , i trajanja
zaelja od T2 < 300ms .
c) Prenapone vrlo brzog porasta ela: su prenaponi obino jednog polariteta
sa vremenom trajanja ela od T f < 0.1 s , ukupnog trajanja < 3ms . Oni su
obino superponirani oscilacijama frekvencija 30kHz < f < 100 MHz .

Kombinovani prenaponi: sastoje se od dvije ili vie komponenti istovremeno,
a optereuju izolaciju opreme prikljuenu izmeu zemlje i faze. Dijele se
prema komponenti vie vrne vrijednosti.
Diplomski rad
Diplomski rad
2.2. KARAKTERISTIKE PRENAPONA

Osim pogonskog napona u nekoj mrei pojavljuju se i prenaponi koji mogu dostii
znatne iznose. Svaka vrsta prenapona napree izolaciju na poseban nain. Na slici 2.1. su
prikazani prenaponi prema iznosu i duini trajanja. To su:
1. Najvii pogonski napon izraen kao efektivna vrijednost odgovarajueg naponskog nivoa.
2. Privremena povienja napona.
Prelazni prenaponi:
3. Polaganog porasta ela (sklopni prenaponi)
4. Brzog porasta ela (atmosferski prenaponi)
5. Vrlo brzi (VFT- very fast transient )
Sklopni, atmosferski i ultra brzi prenaponi imaju prelazni karakter. Oni dostiu amplitudu
poslije kratkog vremena, nakon ega se priguuju ili nestaju. Privremena priguenja napona
traju znatno due, a njihovo trajanje ima red veliine sekundi ili ak sati.
Na ordinati je dat faktor prenapona Kp, koji se daje u odnosu na faznu vrijednost
maksimalnog napona, tj.:
U
U
K p = MAX = 1.225 MAX
U
U
2
3
gdje je: UMAX amplituda prenapona,
U
efektivna vrijednost pogonskog napona (linijski napon).
Slika 2.1. Klasifikacija prenapona prema trajanju i faktoru prenapona
Diplomski rad
2.3.ATMOSFERSKI PRENAPONI
Atmosferski prenaponi koji se javljaju na nadzemnim vodovima mogu nastati na
razliite naine. Grom moe udariti u zemlju pokraj voda, pri emu se prenaponi indukuju na
provodnicima. Najee grom udari u zatitno ue nadzemnog voda ili u vrh stuba, nakon
ega moe doi do povratnog preskoka na fazni provodnik. Najopasniji su direktni udari u
fazni provodnik, koji nastaju veoma rijetko, ali su ipak mogui. S obzirom na udaljenost
izmeu mjesta udara i posmatranog postrojenja mogu se razlikovati tri osnovna sluaja kao na
slici 2.2.
Slika 2.2. Vrste udara u postrojenje

a) Sluaj bliskog udara s preskokom:
Ovaj sluaj nastaje pri udaru groma u zatitno ue ili u stub dalekovoda uz preskok na fazni
provodnik, ili prilikom udara groma u fazni provodnik uz preskok na stub dalekovoda. Na
visinu prenapona veliki uticaj ima otpor uzemljenja dalekovoda.
b) Sluaj bliskog udara u fazni provodnik bez preskoka:
Bliski udar modeluje se strujnim izvorom. Ako je Zg tasni otpor groma, Zv talasni otpor voda,
onda pri tome slijedi Z g >> Z v . Talasi se ire na obje strane od mjesta udara, a napon talasa
dobija se kao proizvod dijela struje groma i talasnog otpora voda. Ovo je najkritiniji sluaj
pri razmatranjima o prenaponskoj zatiti.
Diplomski rad

c) Sluaj udaljenog mjesta udara:
U ovom sluaju je atmosferski prenapon modelovan naponskim putujuim talasom koji se
prostire nadzemnim vodom (i kablom) prije ulaska u postrojenje. Tjemena vrijednost talasa
odreena je izolacionim nivom nadzemnog voda. Prilikom prolaska talasa du nadzemnog
voda produuje se elo talasa. Priblino se moe uzeti da ovo produenje iznosi 1s na svaki
km duine voda. Izoblienje i priguenje upadnog talasa naroito je izraeno u elektrinom
kablu. U proraunima se moe posmatrati bliski udar kao ekstremni sluaj, iako rijetko
nastupa, jer postavlja znatno vee zahtjeve na pogonsku opremu nego npr. udaljeni udar.
2.3.1. Mehanizam nastanka atmosferskih pranjenja

Fiziki fenomeni vezani za atmosferska pranjenja su oduvijek privlaila
interesovanja, ali smo ih poeli razumijevati tek nedavno. Jo je Frenklin eksperimentisao sa
atmosferskim pranjenjima 1744-1750, ali su glavna znanja o ovoj prirodnoj pojavi
skupljenja u poslednjih 50 godina. Potreba za intenzivnijim prouavanjem se javila kada je
trebalo zatiti dalekovode od udara groma. Metode obuhvataju mjerenja struje groma,
magnetnih polja, napona i upotrebu vrlo brzih fotografskih tehnika (rotirajue kamere).
Fundamentalno gledano, atmosfersko pranjenje je zapravo vrlo duga elektrina iskra. Postoji
nekoliko teorija o nainu akumulisanja naelektrisanja u oblacima. U grmljavinskom oblaku
vee estice su obino negativne, dok su manje pozitivne. Zbog toga je donji dio oblaka
uglavnom negativno naelektrisan, a gornji dio pozitivno. Gledano u cjelini oblak je neutralan.
Takoe moe postojati vie mjesta unutar oblaka koja sadre naelektrisanja. Tipino centri
negativnog naelektrisanja mogu biti bilo gdje izmeu 500 m i 10000 m iznad zemlje.
Pranjenja prema zemlji uglavnom poinju na rubovima negativnih centara naelektrisanja.
Nae oko zapaa munju kao jedno jedinstveno pranjenje, iako se povremeno zapaaju i grane
razliitog intenziteta, koje zavravaju u atmosferi, dok se svjetli glavni kanal protee u cik-cak
liniji prema zemlji. Vrlo brze fotografske tehnike otkrivaju da je najvei broj udara praen
uzastopnim udarima, koji se prostiru po provodnoj stazi koju je uspostavio prvi udar.
Uzastopni udari se uglavnom ne granaju i njihova staza je sjajno osvjetljena. Sam razvoj
pranjenja se moe podijeliti u nekoliko faza.
2.3.1.1. Prva faza: takasto pranjenje
Takasto pranjenje nastaje na visokim tornjevima, uzdignutim iljcima i drugim elektrodama
na kojima dolazi do izraene jonizacije vazduha usljed jakog elektrinog polja koje je jae od
kritinog polja za vazduh. Proces tinjavog pranjenja na mjestima gdje je polje jae od
kritinog polja za vazduh naziva se koronom. Ona se manifestuje u vidu kratkotrajnih strujnih
impulsa usljed obrazovanja lavina koje se ire u prostor do mjesta gdje je polje slabije od
kritinog. Kada duina lavine postane vea od kritine, a broj slobodnih elektrona prevazie
neku kritinu granicu, prostorna naelektrisanja stvorena udarnom jonizacijom mogu da
izazovu lokalna pojaanja polja koja stvaraju nove sekundarne lavine. One se pruaju u
pravcu linija najjaeg polja, obrazujui lepezastu ili razgranatu tvorevinu od tankih kanala,
koja se naziva strimerom. Trajanje takastog pranjenja moe da bude od nekoliko minuta do
nekoliko sati. Intenzitet struje takastih pranjenja je najee ispod 1 mA.
2.3.1.2. Druga faza: skokoviti lider
Prvo nastaje proces strimerovog pranjenja u pravcu polja koji je slabo osvijetljen. Energija
nastala proticanjem struje kroz kanale strimerovog pranjenja pretvara se u toplotu. Toplotna
energija vri dalju termiku jonizaciju poveavajui provodljivost poetka strimera. Ovaj dio
kanala naziva se korijenom strimerovog pranjenja. Dio tako obrazovanog jako jonizovanog
kanla naziva se liderom. Uslovi za prerastanje strimerovog pranjenja u svijetao kanal lidera
Diplomski rad

je dovoljno velika struja strimerovog pranjenja. Na taj nain se obrazuje jako jonizovan
kanal na duini od 5-50 m koji se zavrava svijetlim vrhom. Prostiranje ovoga kanala vri se
brzinom od oko 1/6 brzine svjetlosti. Nakon toga proces se za trenutak zaustavlja, da bi se od
vrha kanala zapoeo novi skok u istom ili izmijenjenom pravcu. Ova faza atmosferskog
pranjenja naziva se skokovitim liderom. Smatra se da do zaostajanja u razvoju skokovitog
lidera dolazi zbog potrebnog vremena da se u njegovom vrhu formira dovoljna koncentracija
naelektrisanja za dalji razvoj pranjenja. Prosjena brzina prostiranja skokovitog lidera
zajedno sa pauzama je oko 1/1000 brzine svjetlosti. Struja skokovitog lidera se procjenjuje na
nekoliko stotina ampera. ematski prikaz napredovanja skokovitog lidera je dat na slici 2.3.
Slika 2.3. Razvoj skokovitog lidera

2.3.1.3. Trea faza: glavno pranjenje
Kada se skokoviti lider dovoljno priblii zemlji ili nekom istaknutom uzemljenom objektu,
pojavljuju se strimeri iz glave skokovitog lidera i sa tog objekta. U trenutku kada se ovi
strimeri susretnu, nastaje faza glavnog pranjenja. U ovoj fazi dolazi do postepene
neutralizacije naelektrisanja u kanalu groma iz zemlje prema oblaku, kao to je dato na
slici 2.4.
Slika 2.4. Glavno pranjenje

Proces glavnog pranjenja odlikuje se vrlo velikom strujom koja se kree od nekoliko kA do
preko 100 kA. Glavno pranjenje izaziva jak svjetlosni efekat zbog visoke temperature u
kanalu groma i zvuni efekat usljed irenja kanala pri proticanju velike struje. Glavno
pranjenje izaziva razorne efekte na pogoenim objektima. Glavno pranjenje se kree od
zemlje prema oblaku brzinom od oko 1/10 brzine svjetlosti. Intenzitet struje atmosferskog
pranjenja ne zavisi od ukupne koliine elektriciteta u oblaku, ve samo od koliine
elektriciteta koja se nalazi nagomilana u kanalu groma. Proces glavnog pranjenja se gasi
kada se potpuno neutralie elektrini naboj u kanalu groma.
Diplomski rad

2.3.1.4. etvrta faza: viestruki udari
Jedno glavno pranjenje esto nije dovoljno da izvri neutralizaciju kompletnog elektrinog
naelektrisanja oblaka. Zbog toga se dogaaju viestruki udari. Nakon prvog glavnog
pranjenja poslije pauze od nekoliko desetina ms od oblaka prema zemlji se razvija pranjenje
po predhodno jonizovanom kanalu, koji nazivamo strelovitim liderom. On je znatno bri od
skokovitog lidera jer ne formira jonizovani kanal, ve se kree po ve obrazovanom kanalu.
Kada streloviti lider dodirne zemlju, javlja se drugo glavno pranjenje koje je slabijeg
intenziteta od prvog glavnog pranjenja. Pod kompletnim pranjenjem podrazumijeva se
proces formiranja skokovitog lidera, prvog glavnog pranjenja i uzastopnih pranjenja. Za
vrijeme jednog kompletnog pranjenja moe se pojaviti ak i do 50 pojedinanih udara
groma. Smatra se da preko 40% pranjenja ima viestruku prirodu, sa uglavnom 3 do 4
pojedinana udara. Na slici 2.5. simbolino je prikazan mehanizam nastanka viestrukih
pranjenja.
Slika 2.5. Proces viestrukih pranjenja

Dijagram kompletnog pranjenja, koji se obino dobija snimanjem pomou specijalnih
kamera sa linearno pokretnim filmom je kao na slici 2.6. Na slici 2.6. na gornjem dijagramu
prikazan je prostorno-vremenski dijagram razvoja pranjenja, a na donjem dijagramu
vremenski oblik struje kompletnog pranjenja.
Udari groma izmeu oblaka i zemlje ine samo 10% svih gromova. Veina pranjenja tokom
oluje se deava izmeu oblaka .
2.3.2. Energija groma

Kako bi procijenili energiju tipinog pranjenja kod udara groma, predpostavimo
potencijalnu razliku od 107 V za proboj izmeu oblaka i zemlje i ukupno naelektrisanje od
20 C. Tada je disipirana energija 10 107 Ws ili otprilike 27,8 kWh u jednom ili vie udara
koji ine pranjenje. Male koliine energije se troe na jonizaciju molekula, pobuivanje
molekula, radijaciju, itd. Najvei dio energije se troi na naglo irenje zranog kanala, a dio
uzrokuje zagrijavanje pogoenih objekata na zemlji. Energija osloboena tokom pranjenja
odgovara onoj potroenoj za stvaranje naelektrisanja unutar oblaka.
2.3.3. Parametri atmosferskih pranjenja

Pri procjenjivanju ugroenosti objekata od atmosferskih pranjenja neophodno je
poznavati pojedine elektrine i meteoroloke parametre grmljavinske aktivnosti.
Diplomski rad
10
Slika 2.6. Prostorno-vremenski dijagram razvoja atmosferskog pranjenja (gore) i vremenski

oblik struje (dole)
2.3.3.1. Elektrini parametri
Osnovni elektrini parametri atmosferkih pranjenja su:
amplituda struje groma,
oblik struje groma,
strmina strujnog talasa,
udarna koliina elektriciteta
Qud = idt
tud
koja predstavlja koliinu elektriciteta koja protekne za vrijeme trajanja udarne struje u
vremenskom periodu tud ,
koliina elektriciteta prvog udara
Q = idt
koja obuhvata i struju skokovitog lidera i struju nakon zavretka glavnog pranjenja,
ukupna koliina elektriciteta kompletnog pranjenja
n
Qu = idt
i =1
gdje je : n-broj uzastopnih pranjenja,

toplotni impuls kompletnog pranjenja
A = i 2 dt
broj pojedinanih udara u jednom kompletnom pranjenju.
Na slici 2.7. je dat tipian vremenski oblik negativnog strujnog talasa prvog udara. Na slici su
date definicije strmine struje groma.
Diplomski rad
11
Slika 2.7. Definicija strmine ela za tipian oblik negativnog silaznog prvog lidera
Oznake na slici 2.7. imaju sljedee znaenje:
I10 struja koja ima vrijednost 10% od prvog maksimuma struje,
T10 vremenski interval izmeu trenutaka kada nastupa I10 i I90,
T30 vremenski interval izmeu trenutaka kada nastupa I30 i I90,
Smax - maksimalna strmina talasa koji se pojavljuje u bilo kom trenutku na elu,
S10 srednja strmina talasa u vremenskom intervalu T10:
I I
S10 = 90 10
T10
S30 srednja strmina talasa u vremenskom intervalu T30:
I I
S30 = 90 30 .
T30
2.3.3.2. Meteoroloki parametri atmosferskih pranjenja
Meteoroloki parametri atmosferskih pranjenja daju informaciju o grmljavinskoj aktivnosti
na nekom podruju. Mogu se podijeiti na dvije grupe:
Opte meteoroloke parametre pranjenja,
Parametre pranjenja vezane za elektroenergetske objekte.
a) Opti meteoroloki parametri atmosferskih pranjenja
Jedan od najee korienih optih meteorolokih parametara koji slui kao mjerilo
grmljavinske aktivnosti na nekom podruju je kerauniki nivo. Kerauniki nivo Td se definie
kao prosjean broj dana sa grmljavinom u toku jedne godine na odreenom podruju, a
odreuje se osmatranjem. Osnovni nedostak korienja keraunikog nivoa je nedostatak
podataka o intenzitetu grmljavinske aktivnosti. Ovaj podatak se moe dobiti na osnovu
gustine pranjenja u zemljinu povrinu. Dnevna gustina pranjenja Nd predstavlja broj
Diplomski rad
12

atmosferskih pranjenja u toku jednog grmljavinskog dana u horizontalnu povrinu zemlje po
km2. Godinja gustina pranjenja Ng predstavlja broj atmosferskih pranjenja u zemlju u toku
jedne godine po km2. Postoji veza izmeu godinje gustine pranjenja, dnevne gustine
pranjenja i keraunikog nivoa koja je data sljedeom relacijom:
N g = N d Td
U nedostatku mjernih vrijednosti, godinja gustina pranjenja uz rasipanje 95% moe se

procijeniti empirijskom formulom koja je predloena nakon statistike obrade velikog broja
podataka dobijenih nizom mjerenja na raznim lokacijama u svijetu:
N g = 0, 04Td 1,35 km 2 god 1
b) Broj pranjenja u elektroenergetske objekte

Pri prouavanju ugroenosti elektroenergetkih objekata od atmosferskih pranjenja najvanije
je procijeniti oekivani broj pranjenja u objekte. Moe se smatrati da je zona privlanog
dejstva dalekovoda za atmosferska pranjenja srazmjerna visini dalekovoda. Usvaja se da je
koeficijent srazmjernosti k=3 za vodove, a k=3,5 za stubove. Prenaponski talas se prostire
simetrino na obe strane voda. Godinji broj pranjenja na 100 km voda moe se iskazati
sljedeim izrazom:
n1god ,100 km = 2 3 H 103 100 N g = 0, 6 HN g
gdje su:
H prosjena visina voda (m),
Ng godinja gustina pranjenja po km2.
Broj pranjenja u horizontalni nadzemni vod duine 100 km za 100 grmljavinskih asova
moe se priblino izraunati primjenom sljedeeg izraza:
H2
+b
n100 h ,100 km = 5H uz +
30
gdje su:
Huz srednja visina zatitnog ueta (m),
b - rastojanje izmeu zatitnih uadi ili faznih provodnika (m). Ovo rastojanje se naziva
efektivna irina voda,
H srednja visina faznih provodnika (m).
Budui da su postrojenja redovno dobro zatiena od direktnog udara groma u fazne
provodnike, broj prenaponskih talasa koji ulaze u postrojenje moe da ugrozi izolaciju. Broj
udara groma u pojedini dalekovod rauna se iz empirijske formule predloene od strane radne
grupe IEEE:
N L = N g ( w + 4hz1.09 )103 km -1 god 1
gdje su:
w - prosjeni razmak izmeu zatitnih provodnika (m),
hz prosjena visina zatitnog ueta (m).
Moe se primjetiti da u gornjem izrazu broj udara groma u pojedini dalekovod NL u prvom
redu zavisi od prosjene visine provodnika iznad zemlje hz, a vaan je i podatak o srednjoj
gustini udara groma.
Diplomski rad
13
2.4. PROSTIRANJE PRENAPONSKIH TALASA DU VODA

2.4.1. Jednaina telegrafiara
Pri prouavanju brzih elektromagnetnih prelaznih procesa nadzemni vodovi se
predstavljaju kao elementi sa raspodjeljenim parametrima. Na slici 2.8. je prikazana
elementarna dionica voda duine dx. Predpostavljeno je da su svi poduni parametri voda
konstantni.
Slika 2.8. Dio realnog voda na duini dx

Oznake na slici 2.8. su:
dx duina elementarne dionice nadzemnog voda,
L1 induktivnost po jedinici duine voda,
R1 poduna otpornost voda usljed omskih gubitaka,
G1 poduna odvodnost voda usljed nesavrene izolacije,
C1 poduna kapacitivnost voda prema zemlji,
u(x,t) trenutna vrijednost napona u trenutku t na posmatranom mjestu x,
i(x,t) trenutna vrijednost struje u trenutku t na posmatranom mjestu x.
Na osnovu slike 2.8. moe se napisati diferencijalna jednaina za poduni pad napona na
elementarnoj dionici voda:
i ( x, t )
u ( x, t ) = L1
dx + R1i ( x, t ) dx
(1)
t
Prirataj struje na elementarnoj dionici voda duine dx je:
i ( x, t ) = C1
u ( x, t )
dx + G1u ( x, t ) dx
t
(2)
U koliko se izrazi (1) i (2) podijele sa dx i odredi granina vrijednost izraza kada dx 0,
dobija se:
i ( x, t )
u ( x, t ) = L1
+ R1i ( x, t )
(3)
t
u ( x, t )
i ( x, t ) = C1
+ G1u ( x, t )
(4)
t
Diplomski rad
14

Ako se na izraze (3) i (4) primjeni Laplasova transformacija, dobijamo sljedei sistem
parcijalnih diferencijalnih jednaina:
U ( x, t )
= ( L1 p + R1 ) I ( x, p )
x
I ( x, p )
= (C1 p + G1 )U ( x, p )
x
(5)
(6)
gdje su:
p Laplasov operator,
U(x,p) Laplasova transformacija napona u(x,t) na mjestu x u trenutku t,
I(x,p) Laplasova transformacija struje i(x,t) na mjestu x u trenutku t.
Ako ponovo difrenciramo relaciju (5) po x i zamijenimo u relaciju (6) dobija se parcijalna
diferencijalna jednaina drugog reda po U(x,p). Na slian nain, diferenciranjem relacije (6)
po x i zamjenom u relaciju (5) dobija se parcijalna diferencijalna jednaina drugog reda po
I(x,p):
2U ( x, p)
= ( L1 p + R1 )(C1 p + G1 )U ( x, p )
(7)
x 2
2 I ( x, p )
= ( L1 p + R1 )(C1 p + G1 ) I ( x, p )
(8)
x 2
Linearne parcijalne diferencijalne jednaine drugog reda (7) i (8) su poznate kao parcijalne
diferencijalne jednaine telegrafiara. Mogu se napisati u optoj formi u sljedeem obliku:
2Y ( x, p)
= 2 ( p )Y ( x, p )
x 2
(9)
gdje su:
Y(x,p) elektrina veliina (napon ili struja) u Laplasovom domenu na mjestu x,
( p ) = ( L1 p + R1 )(C1 p + G1 ) - konstanta prostiranja talasa.
Rjeenje parcijalnih diferencijalnih jednaina telegrafiara po naponu je:
U ( x, p ) = F1 ( p )e ( p ) x + F2 ( p )e ( p ) x
(10) ,
a rjeenje za struju se moe dobiti zamjenom relacije (10) u (5) pa imamo:

I ( x, p ) =
F1 ( p )e ( p ) x + F2 ( p)e ( p ) x
Zc
(11) ,
gdje su:
F1(p) i F2(p) koeficijenti koji zavise od graninih uslova za poetak i kraj voda,
Zc karakteristina impedansa voda u obliku:
Zc =
L1 p + R1
C1 p + G1
(12) .
Rjeenje jednaina (10) i (11) u vremenskom domenu mogu se izraziti u analitikom obliku
samo za dva sluaja:
Diplomski rad
15

1. Sluaj idelnog voda (voda bez gubitaka), kod koga je ispunjen uslov da je R1=0 i G1=0,
2. Sluaj voda na kome je ispunjen Hevisajdov uslov:
R1 G1
=
L1 C1
2.4.1.1. Sluaj idealnog voda:

U sluaju idealnog voda konstanta prostiranja ima sljedei oblik:
( p) = p L1C1
(13) ,
( p) =
ili
p
,
v
gdje je :
v brzina prostiranja elektromagnetnih talasa.
Poduna kapacitivnost voda je:
C1 =
2
2h
ln
R
F
,
m
a poduna induktivnost voda je.

L1 =
0 2h H
ln
.
2
R m
U sluaju idealnog voda rjeenja jednaina telegrafiara u Laplasovom domenu imaju oblik:
U ( x, p) = F1 ( p, x)e
I ( x, p ) =
px
v
F1 ( p, x)e
+ F2 ( x, p)e
px
v
+ F2 ( p, x)e
Zc
px
v
px
(14)
(15)
Inverzijom Laplasove transformacije relacija (14) i (15) prelazimo u vremenski domen, tj.
imamo:
x x
x x
u ( x, t ) = f1 t + h t + + f 2 t h t
(16)
v v
v v
x x
x x
f1 t + h t + + f 2 t h t
v v
v v
i ( x, t ) =
Zc
gdje je: h(t) jedinina Hevisajdova funkcija definisana kao:
Diplomski rad
(17)
16

1 za t 0
h(t ) =
0 za t < 0
Izrazi (16) i (17) predstavljaju zbirove dva talasa koji se prostiru po vodu u suprotnim
smjerovima.
x
Funkcija f1 t + ima konstantnu vrijednost ako se talas prostorno pomijera brzinom v u
v
pravcu koji odgovara opadanju x koordiate. Ovo je inverzni talas jer se prostire u smjeru
suprotnom od pozitivne orijentacije x ose. Na slici 2.9. je prikazano prostiranje inverznog
talasa du voda.
Slika 2.9. Prostiranje inverznog talasa du voda

x
x
Funkcija f 2 t ne mijenja vrijednost sa promjenom argumenta t , a to znai da sa
v
v
porastom vremena t mora i koordinata x da raste brzinom v. Ovaj talas se naziva direktnim
talasom jer se prostire u pravcu koji se poklapa sa pozitivnom orijentacijom x ose. Na slici
2.10. je prikazano prostiranje direktnog talasa du voda.
Slika 2.10. Prostiranje direktnog talasa du voda

Vano je uoiti da u sluaju idealnog voda talasi pri prostiranju ne mijenjaju ni amplitudu ni
oblik.
2.4.1.2. Sluaj voda na kome je ispunjen Hevisajdov uslov:
U sluaju kada je ispunjen Hevisajdov uslov koji je dat relacijom
R1 G1
, konstanta
=
L1 C1
prostiranja je u obliku:
( p ) = ( L1 p + R1 )(C1 p + G1 ) =
gdje je koeficijenat priguenja dat u obliku:
Diplomski rad
p
+
v
(18) ,
17
R1
Zc
Rjeenja jednaina telegrafiara u Laplasovom domenu za ovaj sluaj imaju oblik:

p
U ( x, p) = F1 ( p)e v e x + F2 ( p)e v e x
p
(19)
F ( p)e v e x + F2 ( p)e v e x
I ( x, p ) = 1
Zc
(20)
Inverzijom Laplasove transformacije relacija (19) i (20) prelazimo u vremenski domen, tj.
imamo:
x
x
x
x
u ( x, t ) = f1 t + e x h t + + f 2 t e x h t
v
v
v
v
x
x
x
x
f1 t + e x h t + + f 2 t e x h t
v
v
v
v
i ( x, t ) =
Zc
(21)
(22)
Na vodu kod koga je ispunjen Hevisajdov uslov, rjeenje jednaina telegrafiara predstavlja
zbir dva talasa koja se prostiru u suprotnim smjerovima. Svaki od ovih talasa se pri
prostiranju smanjuje po amplitudi, ali ne mijenja oblik. Na slici 2.11. prikazani su sluajevi:
a)inverznog talasa i b) direktnog talasa, na vodu na kojem je ispunjen Hevisajdov uslov.
Slika 2.11.Prostiranje talasa du voda sa zadovoljenim Hevisajdovim uslovom

a) inverzni talas, b) direktni talas
2.4.1.3. Sluaj realnog voda:
Kod realnih vodova je ispunjen uslov:
R1 > 0
G1 > 0
R1 G1
L1 C1
Diplomski rad
18

U ovom sluaju je koeficijent prostiranja dat u obliku:
( p) =
1
( p + ' + )( p + ' )
v
gdje su:
1
v=
- brzina prostiranja,
L1C1
1 R1 G1
+ - modifikovani koeficijent priguenja talasa
2 L1 C1
' =
1 R1 G1
- koeficijent izoblienja talasa
2 L1 C1
Posle prelaska u vremenski domen moe se uoiti da talas ne samo da mijenja svoju
amplitudu ve i oblik pri prostiranju.
2.4.2. Putujui talasi

Direktni prenaponski talas je definisan kao:
x x
U d (t ) = f 2 t h t ,
v v
dok je inverzni prenaponski talas definisan kao:

x x
U i (t ) = f1 t + h t + .
v v
Direktni i inverzni strujni talasi su definisani sljedeim relacijama respektivno:

x
f2 t
v x
I d (t ) =
ht
Zc
v
x
f2 t +
v x
I i (t ) =
ht +
Zc
v
Ukupan prenaponski talas na vodu se dobija sabiranjem direktnog i inverznog talasa:
U(t)=Ud(t)+Ui(t),
dok se ukupna struja u proizvoljnoj taki dobija na osnovu izraza:
I (t ) = I d (t ) + I i (t )
ili
Diplomski rad
19

I (t ) =
U i (t ) U d (t )
.
+
Zc
Zc
Ako se posmatra veoma dugaak vod po kome se prostire direktna komponenta prenaponskog
talasa onda je:
Z c = Z ul =
U d (t )
,
I d (t )
a za sluaj da se prostire samo inverzna komponenta prenaponskog talasa imamo:

Z ul =
U i (t )
= Zc .
I i (t )
Moemo zakljuiti da ulazna impedansa voda po kome se prostire samo jedna komponenta
napona i struje, ima vrijednost koja je jednaka karakteristinoj impedansi voda i nezavisna od
duine voda. U realnim elektroenergetskim mreama postoje mjesta nehomogenosti na
vodovima. To su obino vorne take u kojima se sustie vie vodova, take u kojima se
mijenja karakteristina impedansa voda. Te take se nazivaju takama diskontinuiteta i u
njima dolazi do pretvaranja energije. Na slici 2.12. prikazana su dva idealna voda
karakteristinih impedansi Z1 i Z2 koja se sustiu u taki A.
Slika 2.12. Prelamanje i odbijanje talasa u taki nehomogenosti

Kada doe prenaponski talas u taku A dolazi do prostiranja i odbijanja talasa. Struja po vodu
(1) je:
U
I d1 = d1
Z1
Rezultantni napon u nekoj taki na vodu (1) je:
U1 = U d 1 + U i1
Rezultantna struja po vodu (1) sa smjerom ka taki A je:
I1 = I d 1 + I i1
Ako predpostavimo da na vodu (2) postoje samo talasi koji su nastali prelamanjem u taki
diskontinuiteta, onda je ukupni napon u nekoj taki na vodu (2):
U2 = Ud 2
Diplomski rad
20

jer je inverzna komponenta Ui2 =0. Na isti nain se moe i struja izraziti samo na osnovu
direktne komponente struje po vodu (2):
I2=Id2
Poto je taka A zajednika za oba voda, onda po zakonu kontinuiteta naponi i struje s obe
strane i lijevo i desno se ne mogu razlikovati, tj. mora biti zadovoljen uslov:
U d 1 + U i1 = U d 2
U d 1 U i1 U d 2
=
Z1 Z1
Z2
Na osnovu ove dvije predhodne relacije dobijamo:
Ud 2 =
2Z 2
U d1
Z1 + Z 2
U i1 =
Z 2 Z1
Z1 + Z 2
Za struju se dobijaju sljedee jednaine:

Id 2 =
2 Z1
Z1 + Z 2
I i1 =
Z1 Z 2
Z1 + Z 2
Direktna komponenta napona prelomljena u taki A koja se prostire po vodu (2) moe se
izraziti kao:
U d 2 = 1 AU d 1 ,
gdje je:
2Z 2
Z1 + Z 2
1A koeficijenat prelamanja za naponski talas koji se prostire po vodu (1) ka taki A.
1 A =
Inverzna komponenta napona po vodu (1) koja se odbila od take A je:

U i1 = 1 AU d 1
gdje je:
Z 2 Z1
Z1 + Z 2
1A koeficijent odbijanja (refleksije) za naponski talas koji nailazi po vodu (1) ka taki A.
1 A =
Diplomski rad
21

Direktna komponenta struje prelomljena u taki A koja se prostire po vodu (2) je:
I d 2 = i1 A I d 1
gdje je:
2 Z1
Z1 + Z 2
i1A koeficijent prelamanja za strujni talas koji nailazi po vodu (1) ka taki A.
i1 A =
Inverzna komponenta struje po vodu (1) koja se odbila od take A je:

I i1 = i1 A I d 1
gdje je:
Z1 Z 2
Z1 + Z 2
i1A koeficijent odbijanja (refleksije) za strujni talas koji nailazi po vodu (1) ka taki A.
i1 A =
Koeficijenti prelamanja i odbijanja za struju su, za razliku od koeficijenata prelamanja i

odbijanja za napon, obiljeeni indeksom i. Izmeu koeficijenata prelamanja i odbijanja, bez
obzira da li se radi o naponskim ili strujnim koeficijentima, postoji sljedea zavisnost:
= 1.
Diplomski rad
22
3. ZATITA ELEMENATA ELEKTROENERGETSKIH

SISTEMA
3.1. PODJELA ZATITNIH UREAJA OD ATMOSFERSKIH
PRENAPONA
U zatitne ureaje od atmosferskih prenapona spadaju:
gromobranski tapovi u postrojenjima,
zatitna uad na vodovima i postrojenjima,
zatitna iskrita i
odvodnici prenapona .
3.1.1 Gromobrani
Gromobrani su ureaji koji slue za zatitu objekata od direktnog udara groma na taj
nain to na sebe primaju direktne udare groma. Postavljaju se u obliku metalne ipke sa
vrhom okrenutim navie, a donjim krajem vezanim za uzemljenje. Zatitna zona gromobrana
odreuje se najee eksperimentalno ili na osnovu empirijskih formula. Zatitna zona jednog
gromobrana je data na slici 3.1. u vidu krive koja se sputa od vrha gromobrana do zemlje.
Slika 3.1. Zatitna zona tapnog gromobrana

Ukupna zatitna zona jedininog gromobrana predstavlja konus iji je horizontalni presjek
krug poluprenik rx koji se na visini hx odreuje na osnovu izraza:
rx = ha
1, 6
p,
h
1+ x
H
Diplomski rad
23

gdje je :
p = 1 koeficijent za visine H 30 (m), a p =
5,5
za visine H > 30 (m),
H
H visina gromobrana,
hx visina tienog objekta,
ha = H hx - aktivna visina zatitnog iljka.
Za odreivanje zatitne zone dva ili vie gromobrana mogu su koristiti razni dijagrami
dobijeni eksperimentalnim putem ili da se zona zatite u sloenijim sluajevima ispituje na
modelima.
3.1.2. Zatitna uad

Zatitna uad takoe slue prvenstveno za zatitu od direktnog udara groma mada
imaju znatan uticaj i na smanjenje indukovanih prenapona. Zonu zatite ueta je najbolje
odrediti, ako je to mogue eksperimentalnim putem. Prema sovjetskim autorima zona
zatitnog ueta moe se odrediti prema sljedeem empirijskom obrascu koji je slian onome
za gromobrane:
1, 2
rx = H
h
1+ x
hz
gdje su:
H visina vjeanja zatitnog ueta,
hx visina koja se titi,
f ugib na sredini rapona,
hz = H f
Predhodne relacije vae za sluaje H < 30 (m) i hx 0,5 H. Kao najjednostavniji nain za
odreivanje zone zatitnih uadi predlae se, da se povuku prave kroz zatitno ue pod uglom
od 25do 30 sa obe strane prema vertikali kao na slici 3.2.
Slika 3.2. Zona tienja zatitnog ueta

Diplomski rad
24

Na slici 3.2. je sa prikazan ugao izmeu vertikale i prave koja prolazi kroz zatitno ue i
najudaljeniji fazni provodnik. Moe se preko izraza:
log P =
hs
90
izraunati vjerovatnoa da e doi do direktnog udara u fazni provodnik. U ovom izrazu je hs

visina stuba, odnosno taka vjeanja zatitnog ueta. Vidimo da sa poveanjem visine stuba i
ugla raste vjerovatnoa udara u fazni provodnik.
3.1.3. Zatitna iskrita

Zatitno iskrite je namjerno oslabljeno mjesto u sistemu na kojem treba prije da doe do
preskoka nego na ostalim elementima sistema. Zatitno iskrite se sastoji od dvije elektrode
koje su sfernog oblika na meusobnom rastojanju u vazduhu, na kojima se tano zna
preskoni napon, koji je nii od preskonog napona ostalih elemenata sistema. Jedna od
elektroda je na potencijalu zemlje, a druga se nalazi pod naponom. Pri nailasku prenaponskog
talasa meuelektrodno rastojanje biva preskoeno i prenapon se odvodi u zemlju. Zatitna
iskrita na vodovima ine dopunsku prenaponsku zatitu. Zatita sa zatitnim iskritima je
veoma jeftina, jednostavna i pouzdana, ali ima i dvije mane:
Sjeenjem atmosferkog prenapona proizvodi naponski talas vrlo velike strmine na elu
koji moe da oteti meunavojnu izolaciju aparata kao to su mjerni ili energetski
transformatori. Zbog ovoga se iskrita nikada ne postavljaju na prvi ili krajnji stub.
Iskrite predstavlja ureaj koji ograniava prenapon, ali pravi kratak spoj posle
reagovanja, tako da se aparat na kojem je iskrite prikljueno mora iskljuiti
djelovanjem neke od zatita od kratkih spojeva.
3.1.4. Odvodnici prenapona

Odvodnici prenapona su ureaji koji se najvie koriste za zatitu od prenapona. To su
aparati koji imaju nelinearne otpornike vezane prema zemlji koji pri nailasku prenapona
smanjuju svoju otpornost odvodei dio energije u zemlju. Kada proe prenapon ponovo
povavaju svoju otpornost na svoju prvobitnu vrijednost. Podjela odvodnika prenapona prema
konstrukciji je na:
Cijevni,
Silicijum-karbidni (SiC) ili klasini i
Metal oksidni ili cink-oksidni (ZnO).
3.1.4.1. Cijevni odvodnici prenapona
Cijevni odvodnici su iskrita kod kojih je omogueno gaenje luka. Elektrode iskrita
koje su najee u obliku rogova postavljaju se na odreenom meusobnom rastojanju u
specijalnu cijev, pa su zbog toga i dobili ime cijevni odvodnici. Cijev je napravljena od
specijalnog materijala (tvrda guma, vodeno staklo) i ona ima sposobnost da svojim toplotnim
dejstvom razara elektrini luk stvarajui gasove. Gasovi koji su se stvorili u cijevi, su pod
velikim pritiskom i oni struje napolje kroz naroito predviene otvore, te na taj nain
oduvavaju luk i gase ga. Izmeu elektroda se stavlja komadi izolacijonog materijala, koji je
od istog materijala kao i cijev, tako da se poveava razvijanje gasova da bi se intenzivnije
gasio luk. Na slici 3.3. je prikazan cijevni odvodnik. Oznake na slici 3.3. su:
1 - cijev odvodnika,
2 uzemljena elektroda,
3 elektroda pod naponom.
Diplomski rad
25
Slika 3.3. Cijevni odvodnik prenapona

Iskrite S1 je iskrite na kome se stvara luk koji razara cijev, dok iskrite S2 slui da odvoji
odvodnik prenapona od mree u trenutku reagovanja. Glavne karakteristine veliine cijevnog
odvodnika su:
Nazivni napon odvodnika,
Nazivna frekvencija,
Klasa cijevnog odvodnika
Granine propusne struje,
Naizmjenini napon reagovanja i
Udarni napon reagovanja, 100% napon reagovanja za talas 1,2/50 s/s.
Ako se cijevni odvodnik korist u mrei ije je zvjezdite izolovano reagovanje odvodnika
predstavlja zemljospoj.
3.1.4.2. Silicijum-karbidni (SiC) ili klasini odvodnici prenapona
Klasini ventilni odvodnik prenapona se i danas najee susree u postrojenjima,
iako se u nova postrojenja najee ugrauju metal-oksidni odvodnici prenapona, koji
predstavljaju novu tehnologiju na tom podruju. Silicijum-karbidni (SiC) odvodnici
prenapona spadaju u grupu savremenih odvodnika koju jo ine i metal oksidni ili cinkoksidni (ZnO). Najjednostavnija konstrukcija SiC-a odvodnika prenapona je sa tanjirastim
iskritem kao na slici 3.4.
Slika 3.4. Konstrukcija SiC-a sa tanjirastim iskritem
Diplomski rad
26

Klasini odvodnik prenapona se sastoji od serijski povezanih otpornika izraenih od
silicijum-karbida (SiC) i iskrita. estice silicijum-karbida se nalaze u izolacionom materijalu
od koga je napravljen odvodnik. Kada se na takav materijal dovede visoki napon, stvara se
izmeu estica SiC jako elektrino polje, pri emu se prostor izmeu njih jonizuje i postaje
provodan. Pri smanjenju napona slabi elektrino polje, a time i jonizacija oko estica SiC, to
dovodi do smanjenja provodnosti kanala, a samim tim dolazi do porasta otpora odvodnika.
Osnovni problem kod odvodnika sa iskritem je prekidanje propratne struje industrijske
frekvencije nakon nestanka prenapona. Na slici 3.5. je prikazan dijagram napona i struja pri
nailasku atmosferskog prenapona.
Slika 3.5. Dijagram napona i struje pri reagovanju odvodnika

Odvodnik prenapona reagovanjem ograniava prenapon. U trenutku reagovanja odvodnika
prenapona, poinje kroz odvodnik da protie struja odvoenja sve dok postoji prenapon.
Nakon nestanka prenapona, pod uticajem radnog napona protie propratna struja, koja je
ograniena nelinearnim otpornicima odvodnika prenapona. U trenutku kada propratna struja
prolazi kroz nulu, luk na iskritima se gasi i odvodnik ponovo ima beskonano veliku
otpornost kao i prije reagovanja odvodnika. Odvodnik prenapona reaguje na 4U(p.u.). Napon
reagovanja iskrita zavisi od strmine talasa koji nailazi na odvodnik. Iskrite se tako oblikuje
da karakteristika reagovanja odvodnika (volt-sekundna karakteristika iskrita) bude to manje
zavisna od strmine talasa koji nailazi na odvodnik. Da bi se osigurala zatita od atmosferskih
prenapona, a sprijeilo reagovanje odvodnika prenapona na dugotrajne napone (sklopne
napone ili napone industrijske uestanosti), iskrita klasinih SiC odvodnika prenapona su
tako napravljena da imaju minimalan napon reagovanja upravo pri dejstvu talasa koji imaju
strminu ela karakteristinu za atmosferske prenapone, dok im je napon reagovanja za talase
manje strmine neto vei. Sistem redno vezanih iskrita se moe predstaviti u zamjenskoj
emi rednom vezom kondenzatora, kao i otono vezanih kondenzatora prema zemlji koji
predstavljaju parazitne kapacitivnosti iskrita. Na slici 3.6. je prikazana zamjenska ema
odvodnika prenapona prije reagovanja. Kapacitivnosti Ci predstavljaju kapacitivnosti iskrita,
a Cz predstavljaju kapacitivnosti prema zemlji. Na slici 3.6. zanemarene su parazitne
kapacitivnosti prema provodniku pod naponom. Nelinearni otpornici nisu ucrtani, jer njihovo
prisustvo nema bitan uticaj na kapacitivnu raspodjelu napona. Da bi se osigurala ravnomjerna
raspodjela napona izmeu iskrita kod odvodnika prenapona za visoke napone, postavljaju se
elementi za raspodjelu napona od linearnih ili nelinearnih otpornika ili kondenzatora koji su
vezani paralelno sa iskritima. U normalnom radu kroz otpornike ili kondenzatore za
raspodjelu napona protie vrlo mala struja, ali oni omoguavaju da sva iskrita u jednoj
koloni budu pod istim naponom. Savremeni odvodnici prenapona imaju sistem za raspodjelu
napona koji se sastoji od RC kola sa linearnim ili nelinearnim otpornicima.
Diplomski rad
27
Slika 3.6. Ekvivalentna ema odvodnika prenapona prije reagovanja

Klasini (silicijum-karbidni) odvodnici prenapona koji se koriste za ograniavanje sklopnih i
atmosferskih prenapona mogu se graditi sa poboljanom konstrukcijom iskrita kod kojih se
luk razvlai pod dejstvom magnetnog polja u komori za gaenje luka. Usljed aktivne uloge
iskrita u procesu dejonizacije luka, javlja se povieni pad napona na luku koji ograniava
propratnu struju i moe da izazove smanjivanje propratne struje i gaenje luka prije prirodnog
prolaska propratne struje kroz nulu. Na slici 3.7. prikazana je pojednostavljena principijelna
ema odvodnika prenapona sa iskritima i magnetnim oduvavanjem luka.
Slika 3.7. ema odvodnika prenapona sa iskritem i magnetnim oduvavanjem luka

Oznake na slici 3.7. su sljedee:
1. iskrita,
2. nelinearni paralelni otpori,
3. kalem za stvaranje magnetnog polja,
4. nelinearni blok.
Diplomski rad
28

Za vrijeme djelovanja atmosferkog prenapona kroz odvodnik protie velika udarna struja.
Kalem predstavlja veliku induktivnu impedansu, tako da najvei dio struje prolazi kroz
paralelni nelinearni otpornik. Na taj nain se izbjegava razvlaenje luka pri djelovanju
atmosferskog prenapona. Kada proe atmosferski prenapon, na odvodniku nastavlja da djeluje
napon industrijske frekvencije koji izaziva proticanje propratne sporo promjenljive struje. Ova
struja prolazi kroz kalem, koji predstavlja manju impedansu od nelinearnog otpornika, to ima
za posljedicu proizvodnju magnetnog polja koje djeluje na luk razvlaei ga i izazivajui
dodatni pad napona, to za posljedicu ima gaenje luka.
Osnovne karakteristike SiC odvodnika prenapona su:
Nazivni napon: maksimalni napon industrijske frekvencije za koji je odvodnik
projektovan da ispravno radi,
Nazivna frekvencija: je frekvencija sistema . Kod nas je 50Hz, a u SAD-u 60Hz,
Nazivna struja odvoenja: tjemena vrijednost udarne struje standardnog oblika
8/20 s/s,
Dugotrajna udarna podnosiva struja: je amplituda struje priblino pravougaonog
oblika, trajanja od 500s do 3200s, u zavisnost da li je odvodnik predvien za
normalne ili teke uslove rada,
Napon reagovanja industrijske frekvencije: je najmanja tjemena vrijednost podijeljna
sa 2 napona industrijske frekvencije,
Standardni udarni napon reagovanja ili 100% udarni napon: je minimalna tjemena
vrijednost standardnog naponskog talasa oblika 1,2/50 s/s,
Napon reagovanja odvodnika na elu talasa: je napon reagovanja odvodnika pri
primjeni talasa koji linearno raste u vremenu do trenutka reagovanja,
Volt-sekundna karakteristika: je zavisnost napona reagovanja odvodnika od vremena
do reagovanja,
Preostali napon odvodnika : je pad napona na odvodniku kada kroz njega protie
nazivna struja odvoenja,
Strujno-naponska karakteristika ili karakteristika preostalog napona: je zavisnost
preostalog napona od amplitude struje pranjenja,
Propratna struja odvodnika: je struja koja protie kroz odvodnik poslije nestanka
prenapona, usljed dejstva radnog napona mree.
Standardne vrijednosti nazivnih struja odvoenja za SiC odvodnike prenapona su date u
tabeli 3.1.
10
2,5
1,5
Tabela 3.1. Standardne vrijednosti nazivnih struja odvoenja (kA)

Kljuni podatak pri izboru SiC odvodnika prenapon je maksimalni radni napon. Nazivni
napon je najvea efektivna vrijednost naizmjeninog napona industrijske frekvencije koju
odvodnik stalno i sigurno podnosi i pri kojoj sigurno prekida ili gasi propratnu struju. To je
naizmjenini napon koji odvodnik mora stalno podnositi prije i poslije struje odvoenja, s tim
da mu iskrita ne prorade. Vrijednost nazivnog napona se uzima neto veom od najveeg
privremenog prenapona koji se moe pojaviti, pa se taj napon uzima i kao napon gaenja
odvodnika. Najvei privremeni napon se rauna na osnovu sljedeeg izraza:
Diplomski rad
29

U p = cd c f
um
3
pri emu je:

cd dinamiki faktor prenapona. Njegova vrijednost za direktno uzemljenu i izolovanu
mreu uzima se da iznosi 1.07,
cf faktor povienja napona usljed spoja jedne faze sa zemljom. Za direktno
uzemljenu mreu uzima se cf = 1.4, a za neuzemljenu i slabo uzemljenu mreu cf =1.73,
um najvea vrijednost linijskog pogonskog napona neke mree (npr. za 35kV to je
38kV).
Nazivni napon odvodnika treba biti vei od privremenog povienja napona Un > Um, a za
direktno uzemljenu mreu Un >0.8 Um . Nazivni napon odvodnika u zvjezditima
transformatora treba raunski odrediti, a moe da iznosi 60% pogonskog napon mree.
Slika 3.8. ema ugradnje odvodnika prenapona

Proradni napon je napon pri kojem prorauju iskrita odvodnika prenapona. To moe biti
naizmjenini, jednosmjerni i udarni napon. Zanimljiv je naizmjenini napon frekvencije
50 Hz i ona vrijednost udarnog napona oblika 1,2/50 s/s pri kojoj e odvodnik proraditi. To
je minimalni proradni napon od 50 Hz i 100% proradni udarni napon kojem je
oblik 1,2/50 s/s. Kod klasinih odvodnika prenapona koji se ugrauju za zatitu postrojenja
od 220 kV proradni napon mora biti toliko visok da odvodnici ne prorade zbog nailaska
unutranjih prenapona. Obino su proradni i preostali napon podjednaki. Kod napona 400 kV
i vie odvodnici moraju proraditi i pri sklopnim prenaponima, koji svojom veliinom
ugroavaju postrojenje. Zato su obino proradni naponi za napone 400 kV i vie barem 1015% nii od najviih sklopnih prenapona. Na slici 3.9. je data definicija proradnog i
preostalog napona.
Diplomski rad
30
Slika 3.9. Definicija proradnog i preostalog napona

Oznake na slici 3.9. imaju sljedee znaenje:
1 naponski talas kada odvodnik ne bi proradio,
2 udarni talas na odvodniku,
3 strujni talas kroz odvodnik,
tp proradno vrijeme,
Up proradni napon,
Uv preostali napon,
iv udarna struja kroz odvodnik.
Diplomski rad
31
4.CINK-OKSIDNI (ZnO) ODVODNICI PRENAPONA

Tehnoloki napredak proizvodnje metal oksidnih nelinearnih materijala, u poslednjih
dvadesetak godina, omoguio je masovniju proizvodnju i primjenu ovih materijala u izradi
odvodnika prenapona bez klasinih iskrita. Prva primjena metal oksidnog odvodnika
prenapona, sa korienjem cink-oksida (ZnO) kao metal oksidnog materijala, je zabiljeena u
Japanu za zatitu visokonaponskih aparata u postrojenjima. Od 1975. godine prvi put je
primjenjena u Evropi, kada je vedska poela da ih koristi u zatiti elektroenergetskog
sistema vedske. Danas gotovo svi poznati svjetski proizvoai odvodnika prenapona
izrauju cink-oksidne odvodnike prenapona umjesto klasinih SiC, zbog jednostavnije
konstrukcije i povoljnijih zatitnih karakteristika. Kod izgradnje novih postrojenja uglavnom
se ugrauju ZnO odvodnici, dok se u starijm postrojenjima nalaze klasini odvodnici.
Osnovna prednost ZnO odvodnika prenapona u odnosu na SiC je to nemaju iskrite i imaju
povoljniji oblik strujno-naponske karakteristike otpornika.
4.1. KONSTRUKCIJA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Cink-oksidni odvodnici prenapona sadre samo diskove od nelinearnog otpornog
materijala koji su zatvoreni u odgovarajue cilindrino kuite. U poetku proizvodnje ZnO
odvodnika pojavljivali su se modeli sa iskritem, dok se danas prave iskljuivo bez iskrita.
Keramiki otpornici-varistori sastoje se uglavnom od estica ZnO koje su dobijene
sinterovanjem sa dodatkom aditiva u tenom stanju, kao to su bizmut-oksid Bi2O3,
magnezijum-oksid, Sb2O3 i drugih, ukupno 9 aditiva, u vazduhu na temperaturi od oko
1200C. Nelinearne karakteristike materijala iskljuivo zavise od vrste i odnosa aditiva u
materijalu. Mikroskopska stuktura materijala nelinearnog otpornika je prikazana na slici 4.1.
Slika 4.1.Skica mikroskopske strukture nelinearnog otpornika ZnO odvodnika

A ZnO estice,
B meugranularni sloj.
Posmatranjem mikroskopske strukture materijala moe se uoiti prisustvo mikroskopskih
estica izmeu kojih je meugranularni prostor sastavljen od primjesa. estice ZnO su
provodne i meusobno spojene serijski i paralelno. Prosjena veliina estica ZnO je 1020m. Od velike je vanosti homogenost unutar nelinearnog otpornika. Meugranularni
Diplomski rad
32

prostor varira oko 0,1m i predstavlja barijeru koja biva probijena pri djelovanju povienog
napona. Na aktivnom jezgru koje je sastavljeno od serijski spojenih otpornikih blokova i
meusobno uvrenih specijalno ojaanim omotaem (najee od staklenih niti) postavlja se
na vanjsko izolaciono kuite. U tom postupku dolo je do najveeg napretka, tako da se sada
kompaund izolaciske mase topi i direktno ubrizgava u kalup na predhodno postavljenom
jezgru od otpornikih blokova. Bitno je da se kompaund lijepi i prijanja na stijenke jezgra, bez
vazdunih upljina kako izmeu kuita i metal-oksidnih blokova, tako i u samom kuitu
(tzv.void free design). Nova metoda proizvodnje kuita ZnO odvodnika prenapona je kao
na slici 4.2.
Slika 4.2. Primjer nove metode proizvodnje kuita ZnO odvodnika

Najvei dio unutranjih upljina u odnosu na ukupnu zapreminu odvodnika nije vea od 1%.
Prijanjajua veza izmeu kuita i metal-oksidnih blokova mora biti dovoljno jaka kako bi se
sprijeilo pucanje i odvajanje kuita od blokova, a za vrijeme temperaturnih ciklusa koji
esto prate rad odvodnika u pogonu. Radi postizanja dovoljne duine strujne staze i za najtee
uslove rada (industrijsko ili atmosfersko zaprljanje) sastavni dio kuita ine izolacioni
eirii razliitih veliina i oblika (zavisno o dizajnu). Do osnovnih osobina ZnO otpornika
moe se doi na osnovu:
1. Mikroskopski elektrino polje je veliko u meuprostoru izmeu estica ZnO i u blizini
njihovih granica, a malo je unutar ZnO estica. Makroskopski je elektrino polje jednako
raspodjeljeno unutar materijala.
2. Struja koja tee kroz otpornik prolazi kroz najmanji broj spojeva (najmanji otpor). Uz
homogeni sastav mikrostrukture i raspodjela struje e biti jednaka.
3. Mikroskopski e do Dulovog zagrijavanja doi uglavnom na spojevima, ali makroskopski
e apsorbcija energije biti homogena, ako je mikrostruktura i gustina struje homogena.
Zamjenska elektrina ema ZnO odvodnika je kao na slici 4.3. Oznake na slici 4.3. su:
Rz = 10-2 m otpornost zrna,
Ri (108 mala polja 10-2) m nelinearni otpor.
Popreni presjek otpornika se odreuje na osnovu sljedeih parametara:
Oekivane amplitude struje udarnog pranjenja,
Maksimalno dozvoljene temperature odvodnika,
Sposobnosti odvoenja toplote sa odvodnika.
Diplomski rad
33
Slika 4.3. Zamjenska elektrina ema ZnO odvodnika

Kod ZnO odvodnika postoji struja curenja, a to je struja koja protie kroz odvodnik usljed
postojanja radnog napona i ona je veoma mala, reda (250 500) A.
Najvanija osobina otpornika osim nelinearnosti je i visoka mogunost apsorbcije energije i
velika termika provodnost.
4.2. OSOBINE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Cink-oksidni odvodnici prenapona imaju izrazito nelinearnu naponsko-strujnu
karakeristiku, tako da uvijek napon ograniavaju na istu vrijednost proputajui pri tome
razliite struje, do deklarisane vrijednosti, a pri trajnom radnom naponu proputaju veoma
malu struju. Koeficijent nelinearnosti je zavisan o struji i nije konstantan i kree se u opsegu
(3050).(Uz =1 zavisnost struje i napona je linearna). Zgodan nain prezentacije
strujno-naponske karakteristike otpornika u eksponencijalnom obliku je preko referentnih
napona i struja, kao u izrazu:
I
I ref
U
=
U
ref
gdje su:
Iref, Uref referentni napon i struja,
- koeficijent nelinearnosti.
Koeficijent nelinearnosti se mijenja sa reimom i moe se izraziti u odreenoj radnoj taki na
osnovu sljedeeg izraza:
(U ) =
d (ln I )
d (ln U )
Ovaj koeficijent je kljuna veliina od koje zavisi efikasnost prenaponske zatite ZnO
odvodnicima prenapona. Za odreivanje kompletne karakteristike nelinearnog otpornika u
irokom opsegu struja koristi se logaritamska srednja vrijednost koeficijenta nelinearnosti
koja je data sljedeim izrazom:
Diplomski rad
34
I
ln max
I
= 0
U
ln max
U0
gdje su:
I0 dozvoljena stalna struja kroz odvodnik,
Imax maksimalna udarna struja pranjenja koja se oekuje kroz odvodnik,
U0 napon na odvodniku pri struji I0,
Umax napon na odvodniku pri Imax.
Na slici 4.4. je prikazana strujno- naponska karakteristika ZnO odvodnika prenapona za irok
dijapazon struja.
Slika 4.4. Strujno-naponska karakteristika ZnO odvodnika

Na slici 4.4. prikazana je i kriva klasinog silicijum-karbidnog odvodnika prenapona sa
serijskim iskritem. Sa dijagrama napona i struje se vidi da se kod klasinih odvodnika
prenapona bre mijenja napon nego na cink-oksidnom odvodniku. Na karakteristici se
uoavaju tri podruja rada cink-oksidnog odvodnika prenapona. U samom poetku je
podruje 1. (prije proboja), u kojem je struja proticanja zanemarljivo mala. Gustina struje u
ovom podruju je priblino 3 107 A/mm2. Relativna dielektrina konstanta je vrlo visoka i
iznosi oko 700. Struja proputanja u prvom podruju je preteno kapacitivna. Kriva koja
odgovara radnoj komponenti struje u ovom podruju izmjerena je jednosmjernim naponom, a
kapacitivna naizmjeninim 50(60) Hz. Pri jednosmjernom naponu koji odgovara trajnom
naponu protie struja od oko 0,1 mA, a pripadna kapacitivna komponenta pri 50 Hz za ovu
vrijednost napona iznosi oko 0,5 mA. Zato to je u ovom podruju karakteristika jako
osjetljiva na temperaturu, potrebno je odabrati odvodnik tako da radna temperatura ne bude
vea od deklarisane.
Diplomski rad
35

Na drugom podruju karakteristike jako je izraena nelinearnost, a temperaturna zavisnost je
zanemarljiva. Ova zona je karakteristina po naponu reagovanja. Struja se mijenja po
zakonitosti:
I = cU
gdje je:
(30 50) koeficijent nelinearnosti.
Drugo podruje od struje preko 1A izmjereno je udarnom strujom 8/20 s/s.
Na treem podruju karakteristika vie nije tako nelinearna i ona odgovara omskoj
provodnosti ZnO. Za mjerenje karakteristike primjenjuju se udari 8/20 s/s ili 4/10 s/s.
Samo ogranienje prenapona na odreeni zatitni nivo prikazano je na slici 4.5.
Slika 4.5. Skica prenapona superponiranog na radni napon: a) cink-oksidni odvodnik, b)

silicijum-karbidni odvodnik
Razlike izmeu SiC i ZnO odvodnika prenapona su sljedee:
SiC reaguje kada naie prenapon vii od napona reagovanja, nakon ega napon pada
na preostali napon. U trenutku reagovanja odvodnika dolazi do naglog smanjenja
napona to moe da izazove prelazni reim,
ZnO odvodnik nema napona reagovanja tako da poslije porasta napona preko koljena
dolazi do provoenja struje,
ZnO odvodnik nema propratnu struju nakon prestanka djelovanja prenapona jer se sa
nestankom prenapona odvodnik automatski vraa u stanje velike otpornosti kad kroz
odvodnik protiu male stuje.
Aktivni dio metal-oksidnih odvodnika sastoji se od cilindrinih otpornika u obliku ploica.
Broj ploica zavisi od nazivnog napona odvodnika. One se nalaze u hermetiki zatvorenom
porcelanskom kuitu, koje moe biti i od silikona (novije izvedbe). Prostor izmeu ploica i
silikonskog kuita moe biti ispunjen gasom ili se porcelansko kuite nanosi direktno na
ploice. Rasipni kapacitet ploica prema uzemljenim dijelovima uzrokuje nelinearnu
raspodjelu potencijala du odvodnika kod pogonskog napona, slino kao kod izolatorskog
lanca. Nelinearnost se poveava sa duinom odvodnika. Zato se za odvodnike koji su
predvieni za mreu viih nazivnih napona (iznad 220 kV) ugrauju prstenovi za
izjednaavanje potencijala, koji kompenzuju djelovanje rasipnih kapaciteta. U poslednjih
Diplomski rad
36

desetak godina u novim se postrojenjima ugrauju iskljuivo ZnO odvodnici. Razlog tome je
vea efikasnost u pogonu, nii preostali napon (pogotovo kod napona strmog ela), i dobro
podnoenje zagaenja.
Zatitna karakteristika ZnO odvodnika prenapona je definisana krivom preostalog napona u
opsegu udarnih struja koje se pojavljuju kroz odvodnik pri djelovanju prenapona. Na slici 4.6.
je prikazana zatitna karakteristika ZnO odvodnika prenapona.
Slika 4.6. Zatitna karakteristika ZnO odvodnika prenapona

Proizvoai daju zatitnu karakteristiku tabelarno za standardne strujne talase 8/20 s/s za
atmosferske prenapone i za strujni talas ela dueg od 30 s za sklopne prenapone. Tipian
oblik podataka koje daju proizvoai dati su u tabeli 4.1.
Vrsta talasa
Maks.
Naznaeni
trajni
napon
napon
kVeff
kVeff
312
253
336
272
360
292
Sklopni talas
Atmosferski talas
1 kA
3 kA
5 kA
10 kA
20 kA
40 kA
kV
630
670
727
kV
650
699
750
kV
736
792
850
kV
769
827
888
kV
845
909
975
kV
921
990
1063
Tabela 4.1. Izvod iz tablice proizvoaa ZnO odvodnika prenapona
4.3.OSNOVNE KARAKTERISTIKE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Kod ZnO odvodnika prenapona se prema JUS IEC 99-4/1995 definiu sljedee
karakteristike:
a) Naznaeni napon odvodnika Ur ( rated voltage of an arrester):
Najvia dozvoljena efektivna vrijednost napona industrijske frekvencije izmeu prikljuaka
odvodnika, pri kojoj je on predvien da ispravno radi u uslovima prenapona, kako je
definisano u ispitivanju funkcionisanja u radnim uslovima. Naznaeni napon se koristi kao
referentni parametar za specifikaciju radnih karakteristika.
Diplomski rad
37

b) Trajni radni napon odvodnika Uc (continuous operating voltage of an arrester):
Trajni radni napon je specificirana dozvoljena efektivna vrijednost napona industrijske
frekvencije, koja se moe trajno dovesti na prikljuke odvodnika.
c) Naznaena frekvencija odvodnika (rated frequencu of an arrester):
Frekvencija mree za koju je odvodnik pravljen.
d) Strma udarna struja (steep current impulse):
Udarna struja sa konvencionalnim trajanjem ela od 1 s, sa takvim granicama podeavanja
opreme da se izmjerene vrijednosti kreu od 0,9 s do 1,1 s. Konvencionalno vrijeme do
polovine vrijednosti na zaelju ne treba da je due od 20s.
e) Atmosferska udarna struja (lighting current impulse):
Udarna struja 8/20 s/s sa granicama podeavanja takvim da se izmjerene vrijednosti za
konvencionalno trajane ela kreu od 7 s do 9 s, a vrijeme do polovine na zaelju od 18 s
do 22 s.
f) Nazivna struja odvoenja odvodnika In (nominal discharge current of an arrester):
Tjemena vrijednost atmosferske udarne struje koja slui za razvrstavanje odvodnika
g) Dugotrajna udarna struja (long duration current impulse):
Pravougaona udarna struja sa brzim usponom do maksimalne vrijednosti, koja zatim ostaje
uglavnom konstantna u toku utvrenog perioda, a zatim brzo pada na nulu. Pravougaonu
udarnu struju definiu sljedei parametri: polaritet, tjemena vrijednost, konvencionalno
trajanje tjemena i ukupno konvencionalno trajanje.
h) Udarne struje odvodnika velike amplitude (high current impulse of an arrester):
Tjemena vrijednost struje odvoenja oblika talasa 4/10 s/s koja se koristi za provjeru
stabilnosti odvodnika pri direktnim udarima groma.
i) Sklopna udarna struja odvodnika (switching current impulse of an arrester):
Tjemena vrijednost struje odvoenja sa konvencionalnim trajanjem ela duine od 30 s i
kraim od 100 s i konvencionalnim vremenom do polovine vrijednosti na aelju, priblino
dvostruko duim od konvencionalnog trajanja ela.
j) Trajna struja odvodnika (continuos current of an arrester):
To je struja koja tee kroz odvodnik, kada je on pod trajnim radnim naponom. Trajna struja
sastoji se od aktivne i kapacitivne komponente, a moe da se mijenja sa temperaturom i
djelovanjem rasipnog kapaciteta i spoljanje prljavtine. Trajna struja ispitivanog uzorka ne
mora biti ista kao trajna struja kompletnog odvodnika.
k) Preostali napon odvodnika Ures (residual voltage of an arrester):
Tjemena vrijednost napona koji se javlja na prikljucima odvodnika u toku proticanja struje
odvoenja.
l) Zatitna karakteristika odvodnika (protective characteristics of an arrester):
Kombinacija sljedeih karakteristika:
- preostalog napona za strmu udarnu struju,
- karakteristika preostalog napona u funkciji struje odvoenja za atmosferske udarne
struje,
- preostalog napona za sklopne udarne struje.
Atmosferski zatitni udarni nivo odvodnika je najvii preostali napon za nazivnu struju
odvoenja. Sklopni udarni zatitni nivo odvodnika je najvii preostali napon pri utvrenim
sklopnim udarnim strujama.
Standardne vrijednosti nazivnih struja odvoenja za ZnO odvodnike prenapona su date u
tabeli 4.2.
20
10
2,5
1,5
Tabela 4.2. Standardne vrijednosti nazivnih struja odvoenja (kA)

Diplomski rad
38
4.4 TERMIKA STABILNOST ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Kroz nelinearne otpornike ZnO odvodnika prenapona pri nominalnom radnom reimu
stalno protie mala struja koja izaziva gubitke na odvodniku koji se pretvaraju u toplotu. Zbog
toga se odvodnik zagrijva pa je potrebno da se sa odvodnika toplota odvodi u okolni prostor.
Toplota koja se razvija u unutranjosti odvodnika se predaje izolacionom kuitu, a sa kuita
toplota se odvodi u okolni prostor. Osnovni uslov toplotne stabilnosti odvodnika je
uspostavljanje ravnotee izmeu generisane toplote i odvedene toplote u okolni prostor.
Porast temperature usljed naruavanja toplotne stabilnosti odvodnika je temperaturni pobjeg.
Na slici 4.7. je prikazano zagrijavanje i hlaenje ZnO odvodnika pri trajnom radnom naponu
(Uc). Odvedena koliina toplote sa odvodnika priblino linearno raste sa temperaturom:
Q = KS (T T0 )
gdje su:
Q koliina toplote koja se odvodi hlaenjem (J),
K koeficijent odvoenja toplote (J/m2, C),
S povrina hlaenja (m2),
T temperatura odvodnika ( C),
T0 temperatura okoline ( C).
Slika 4.7. Termika stablinost blokova

Na dijagramu sa slike 4.7. taka A predstavlja taku stabilne toplotne ravnotee, dok taka B
predstavlja kritinu taku. U taki A sa malim porastom temperature blokova raste koliina
odate toplote bre od koliine toplote koja se generie u bloku i odvodnik se hladi. U taki B
sa porastom temperature bre se poveava koliina toplote koja se oslobaa u blokovima od
toplote koja se odvodi u okolinu, pa nastaje temperaturni pobjeg. Termiki pobjeg je pojava
koja traje odreeno vrijeme. Pri izboru odvodnika prenapona najvaniji parametar je trajni
radni napon. Uz odgovarajue dimenzionisanje prilikom projektovanja mogue je podii
Diplomski rad
39

kritinu taku toliko da ona ne moe biti dostignuta niti pri najveem prenaponu koji se moe
pojaviti.
4.5. DODATNA OPREMA ODVODNIKA PRENAPONA

U dodatnu opremu spadaju:
Kuite za smjetaj odvodnika,
Sistem zaptivanja i opruga za postizanje kontaktnog pritiska,
Spoljanje elektrode u obliku prstenova za poboljanje raspodjele napona
kod odvodnika prenapona za visoke napone,
Sigurnosna membrana nadpritiska unutar kuita,
Pribor za spajanje sa faznim provodnikom i uzemljenjem,
Broja pranjenja (nije obavezan dio odvodnika).
Na slici 4.8. je prikazan kompletan sklop ZnO odvodnika prenapona u presjeku.
Slika 4.8. Presjek kompletnog srednjenaponskog odvodnika prenapona

Oznake na slici 4.8. su sljedee:
1 - gornja stezaljka za vezu sa faznim provodnikom,
2 - sigurnosna membrana,
3 otvor za isputanje vrelih gasova ,
4 opruga za postizanje kontaktnog pritiska izmeu blokova otpornika i provodnih dijelova,
5 nelinearni otpornici od ZnO,
6 porcelansko kuite,
7 otvor za isputanje vrelih gasova u sluaju pojave elektrinog luka,
8 donja stezaljka za vezu sa uzemljenjem,
9 gornja klapna,
10 zaptivka izmeu membrane i kuita,
11 distantni cilindar od provodnog materijala
12 donja kapa.
Diplomski rad
40

Sigurnosna membrana ima zadatak da u sluaju pojave nadpritiska u kuitu ispusti viak
vrelih gasova kroz za to predvien otvor. Vreli gasovi isputeni kroz gornji i donji otvor
odvodnika obrazuju luk sa vanjske strane odvodnika, i on je bezopasan.
Prsten za raspodjelu potencijala ima zadatak da naini raspodjelu potencijala ravomjernu i da
se naprave elektrode za regulaciju raspodjele napona sa vanjske strane odvodnika prenapona.
Broja pranjenja je ureaj koji se vezuje izmeu odvodnika prenapona i uzemljenja, a ima
zadatak da registruje svako provoenje udarne struje kroz odvodnik. Broja pranjenja ne
mora da se ugrauje, mada je njegova primjena znaajna iz dva razloga:
Moe se na osnovu oitanja stanja brojaa utvrditi koliko je tiena mrea izloena
prenaponima,
Daje informaciju koliko je puta odvodnik prenapona bio napregnut odvoenjem
struje.
4.6. IZBOR ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Izbor ZnO odvodnika prenapona se vri u tri koraka:
1. Odreivanje parametara sistema
2. Provjera nenormalnih uslova rada
3. Izbor naznaenog napona
4.6.1. Odreivanje parametara sistema

Najvaniji parametar sistema je maksimalni radni napon Uc, koji je vii od (510)%
od naznaenog napona sistema. Ovaj napon je efektivna linijska vrijednost napona. Drugi
vaan faktor je visina i trajanje privremenog prenapona Ut. Ovaj prenapon se najee
odreuje kao prenapon na neoteenom faznom provodniku pri zemljospoju u mrei. Trajanje
prenapona je od velike vanosti, to nije bio sluaj kod SiC odvodnika prenapona.
4.6.2. Provjera nenormalnih uslova rada

Ponekad se u sistemu mogu pojaviti sluajevi u kojima se u uzemljenom sistemu na
nekim mjestima mogu pojaviti vii naponi na neoteenim faznim provodnicima od
oekivanih, to ini ovaj sistem neefikasno uzemljenim. Ako postoje uslovi za istovremeni
nastanak i privremenih prenapona usljed zemljospoja i ispada optereenja, treba uzeti u obzir i
ovakav sluaj.
4.6.3. Izbor naznaenog napona

Naznaeni napon se odreuje na dva naina:
Um
3
Na osnovu privremenog prenapona pri zemljospoju U t = K f U c , gdje je Kf faktor
zemljospoja, koji se usvaja za direktno uzemljene sisteme da je maksimalno 1,4; a za
izolovane sisteme 1,73.
Naznaeni napon na bazi trajnog radnog napona odreuje se iz izraza:
Na osnovu trajnog radnog napona Uc, tj. preko obrasca U c =
U Ro =
Uc
Ko
gdje je:
Ko faktor izrade koji daje proizvoa. Za odvodnike koje proizvodi ASEA Ko = 0,8.
Naznaeni napon na bazi privremenog prenapona se odreuje iz izraza:
Diplomski rad
41
U Rt =
Ut
Kt
gdje je:
Kt koeficijent koji uvaava sposobnost odvodnika da podnosi privremene prenapone.
Finalni izbor odvodnika se vri na bazi najvieg naznaenog napona odvodnika izmeu URo i
URt. Znaajno u izboru ZnO odvodnika prenapona je poznavanje mjesta ugradnje sa gledita
zagaenosti atmosfere.
4.7. ISPITIVANJE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Propisi predviaju odreena ispitivanja koje odvodnik prenapona mora da proe prije
nego to ue u upotrebu. Postoje sljedea tri tipa ispitivanja odvodnika prenapona:
a) Tipska ispitivanja
b) Komadna ispitivanja
c) Prijemna ispitivanja
Za ZnO odvodnike prenapona se zahtijevaju sljedea tipska ispitivanja:
Odreivanje preostalog napona odvodnika
Ispitivanje podnosivim udarnim strujama
Ispitivanje u radnim uslovima
Ispitivanje toplotne stabilnosti
Ispitivanje toplotnog odziva odvodnika
Ispitivanje u uslovima vjetake zagaenosti
Ispitivanje ureaja za ograniavanje pritiska
Ispitivanje ureaja za odvajanje odvodnika
Minimalna komadna ispitivanja koja se trae od ZnO odvodnika prenapona su ispitivanje
preostalog napona pri maloj struji.
Redovno ispitivanje, radi provjere osnovnih zahtjeva, teko je izvodljivo na terenu. U obzir
dolazi samo provjera struje odvoenja pri naponu 50 Hz nominalne vrijednosti mree. Vei
naponi bi izazvali trajna oteenja odvodnika.
4.8. ZATITNA ZONA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Odvodnik prenapon ograniava prenapone na iznos preostalog napona odvodnika
samo na mjestu ugradnje odvodnika, dok sa porastom udaljenosti od odvodnika raste i iznos
napona. Zaitna zona odvodnika protee se na dio voda ispred i iza odvodnika prenapona.
Udaljenost L od odvodnika na kojoj prenapon na tienom objektu dostie vrijednost
izolacionog nivoa (za atmosferske ili sklopne prenapone) naziva se zatitnom zonom. Na slici
4.9. je predstavljena zatitna zona odvodnika prenapona.
Diplomski rad
42
Slika 4.9. Zatitna zona odvodnika prenapona

Na slici 4.9. predpostavljeno je da je u taki A postavljen odvodnik prenapona iji je zatitni
nivo Uz, pa e se tako prolazni talas prostirati dalje u desno. Za onaj dio upadnog naponskog
talasa koji je iznad zatitnog nivoa Uz, odvodnik predstavlja kratak spoj, pa se tako taj dio
naponskog talasa reflektuje sa suprotnim predznakom, ili se moe zamisliti da je na tom
mjestu nastao izvor talasa, koji se prostire na obje strane i s desne strane brie sve to je iznad
Uz. Lijevo od odvodnika uspostavlja se napon sa dvostrukom strminom 2s. Vano je znati da
odvodnik treba biti to blie ureaju kojeg titi. To znai da prikljuni vodovi od stezaljki
odvodnika prenapona do voda pod naponom i do uzemljivaa moraju biti to krai, a otpor
irenja uzemljivaa to je mogue manji. Zatitna zona ili najvea udaljenost Lmax odvodnika
od tienog ureaja se odreuje iz izraza:
Lmax =
U i (U z + U dod )
v
2s
[m]
gdje je:
v brzina kretanja udarnog talasa po vodu (300 m/s),
Ui nazivni podnosivi atmosferski udarni napon za izolacioni nivo opreme koja se titi (kV),
Uz zatitni nivo odvodnika (kV),
Udod dodatni induktivni pad napona na prikljunim vodovima od stezaljki odvodnika do
voda pod naponom i do uzemljivaa (kV),
s strmina ela udarnog talasa (kV/s).
4.8.1. Zatita visokonaponskih postrojenja ZnO odvodnicima prenapona

Prenaponska zatita visokonaponskih postrojenja ostvaruje se najee tako da se u
neposrednoj blizini energetskog transformatora ugradi odvodnok prenapona, iji je zadatak
da, pored energetskog transformatora, titi i ostalu opremu u postrojenju. U sluajevima kada
je prekida u vodnom polju postrojenja otvoren ili se nalazi u procesu prekidanja, oprema u
vodnim poljima nije zatiena. Oprema vodnih polja visokonaponskih postrojenja moe se
kvalitetno zatiti odvodnicima prenapona ugraenim u vodnim poljima. Odvodnici prenapona
koji su se koristili za ovu svrhu bili su najee sa porcelanskim kuitem, a imali su istu
klasu odnosno energetsku sposobnost kao i odvodnici koji su sluili za zatitu energetskih
transformatora. Ovi odvodnici imali su iste zahtjeve za nainom ugradnje i potrebnim
prostorom u postrojenju kao i odvodnici uz transformatore, to je bitno poskupljivalo ovakvu
vrstu zatite. Pored toga dogaale su se eksplozije odvodnika, pri emu je redovno dolazilo i
do oteenja opreme u visokonaponskom postrojenju. Pojavom ZnO odvodnika sa kuitem
Diplomski rad
43

od silikonske gume otvorena je mogunost sasvim drugaijem pristupu prenaponske zatite
visokonaponskih postrojenja. Ovi odvodnici su znatno laki od odgovarajuih odvodnika sa
porcelanskim kuitem, pa se mogu ugraivati direktno na ulaznim portalima postrojenja.
Pored toga, ne postoji mogunost prodora vlage unutar odvodnika, to je bio jedan od glavnih
nedostataka odvodnika sa porcelanskim kuitem. Ovi odvodnici imaju puno bolje proradne
karakterisitke, manje su osjetljivi na vanjsko zagaenje i ne dolazi do njihovog rasprskavanja
u sluaju eventualnog otkaza, te ne predstavljaju opasnost za ostalu opremu.
Analizirana su dva sluaja ugradnje odvodnika prenapona u vodnim poljima postrojenja kao
na slici 4.10.
Slka 4.10. Odvodnici prenapona u vodnom polju postrojenja 110 kV ugraeni na nivou
zemlje OPZ i na ulaznim portalima OPP
ET energetski transformator
MT mjerni transformator
P prekida
Za sluaj ugradnje odvodnika na nivou zemlje (OPZ) proraunati napon na mjernom
transformatoru dat je na slici 4.11. Iz oblika prenapona na slici 4.11. primjeuje se znaajno
poveanje prenaponske zatite postrojenja primjenom metal oksidnih odvodnika prenapona.
Odvodnik prenapona reaguje pri znatno niem naponu od napona reagovanja zatitnog
iskrita, ne pojavljuju se opasni strmi naponski talasi, pa nema preskoka na ulazu u
postrojenje. Za sluaj ugradnje odvodnika na ulaznim portalima OPP oblik prenapona na
mjernom transformatoru je dat na slici 4.12.
Diplomski rad
44
Slika 4.11. Oblik prenapona na mjernom transformatoru pri primjeni zatitnog iskrita ZI i
odvodnika prenapona u vodnom polju postrojenja OPZ
Slika 4.12. Oblik prenapona na mjernom transformatoru pri primjeni odvodnika prenapona u
vodnim poljima postrojenja
Diplomski rad
45

Na slici 4.12. je dat i oblik prenapona na mjernom transformatoru za sluaj ugradnje
odvodnika prenapona na nivou zemlje OPZ. Na osnovu rezultata sa slike 4.12. moe se
zakljuiti da nema bitnih razlika u kvalitetu prenaponske zatite u sluajevima ugradnje
odvodnika prenapona na nivou zemlje ili ulaznim portalima. Ugradnja odvodnika prenapona
na ulaznim portalima predstavlja vrlo prihvatljivo rjeenje zatite opreme u vodnim poljima
postrojenja. Nije potrebno posebno mjesto za odvodnike unutar postrojenja, ime se tedi na
potrebnom prostoru. Isto tako, nema potrebe za posebnom konstrukcijom za ugradnju
odvodnika.
4.8.2. Zatita distributivnih mrea ZnO odvodnicima prenapona

Jedna od definicije koordinacije izolacije kae da je to postupak dovoenja u
odgovarajui odnos dielektrine vrstoe izolcije elektrine opreme sa oekivanim
prenaponom i karakteristikama prenaponske zatite. Obino se koordinacija izolacije dijeli u
onu za mree i postrojenja. U koordinaciji izolacije distributivnih mrea znaajnu ulogu imaju
metal oksidni odvodnici prenapona. Za distributivne mree obino se daju jednostavene
formule i postupci, koji se koriste u postupku koordinacije izolacije uz pomo odvodnika
prenapona.
4.8.2.1. Mjesto postavljanja odvodnika kod kabla u spoju sa nadzemnim vodom
U mnogim sluajevima, neophodno je zatititi odvodnicima oba kraja jedne dionice

kabla. Za vrlo kratke dionice, bie dovoljno zatititi kabl samo na jednom kraju, kao na
slici 4.13.
Slika 4.13. Prikljuak nadzemnog voda na transformatorsku stanicu preko kratke dionice
kabla
Kabl spojen izmeu nadzemnog voda i transformatorske stanice, izloen je riziku od
atmosferskih prenapona koji u ovom sluaju dolaze nadzemnim vodom. Zbog toga, odvodnici
prenapona moraju biti postavljeni na mjestu prelaza nadzemnog voda u kabl. Ugradnja drugog
odvodnika (u transformatarskoj stanici) nije potrebna u koliko duina kabla Lk ne prelazi
vrijednost iz tabele 4.3. U suprotnom sluaju, oprema unutar transformatorske stanice spojena
na ovu kratku dionicu kabla, bie izloena riziku refleksije talasa na kraju. Ova pojava,
zahtjeva ugradnju odvodnika na kraju dionice kabla, neophodnim. Za optimalnu zatitu
kablovskih zavretaka i za smanjenje fenomena putujuih talasa, odvodnici moraju biti
ugraeni to je blie mogue kablovskim zavretcima. Svi spojevi odvodnika na kabl moraju
biti to je mogue krai (ukljuujui i spoj sa uzemljenjem), radi odravanja niskih napona u
cjelokupnoj konfiguraciji mree. Elektrina zatita kabla (ekran) u tom sluaju mora biti
spojena na uzemljenje odvodnika.
Diplomski rad
46

Um (kV)
Z ()
12
24
36
Lk (m)
Drveni stubovi
30
60
40
30
28
23
22
20
Uzemljene konzole
30
60
40
32
28
24
22
20
Tabela 4.3. Maksimalna duina kabla Lk izmeu transformatorke stanice i nadzemnog voda
tiena samo sa jedne strane
Slika 4.14. Kombinacija nadzemni vod, kabl, nadzemni vod

Za sluaj kombinacije kao na slici 4.14., ako je duina kabla vea od 50 m obavezno je
postavljanje odvodnika sa oba kraja kabla.
4.8.2.2. Mjesto postavljanja odvodnika kod tansformatora na kraju prikljuenog kabla
U koliko duina kabla Lk prelazi vrijednost datu u tabeli 4.3. potreban je i drugi
odvodnik. Postavlja se pitanje u kojoj mjeri e drugi odvodnik A2 zatititi nizvodno postavljen
transformator. U primjeru na slici 4.15. transformator je spojen na nadzemni vod, preko kabla
duine Lk 100 m.
Slika 4.15. Drugi odvodnik postavljen izmeu kraja kabla i transformatora
Diplomski rad
47

Jedan odvodnik je potreban na strani prelaza nadzemnog voda u kabl, a drugi na kraju kabla.
Odvodnik A1 prua zatitu od strane voda, a odvodnik A2 ograniava prenapone nastale
refleksijom putujueg talasa na kraju kabla.
Um (kV)
Z ()
12
24
36
a (m)
Drveni stubovi
30
60
20
14
19
12
16
11
Uzemljene konzole
30
60
20
14
19
12
20
11
Tabela 4.4. Maksimalna udaljenost a izmeu kraja kabla i transformatora kada je drugi
odvodnik postavljen direktno na kraju kabla
U ovom sluaju, pridravajui se uslova da udaljenost a ne pree vrijednosti iz tabele 4.5.
transformator e biti odgovarajue zatien odvodnikom A2.
4.8.3. Zatita transformatora ZnO odvodnicima prenapona

Na slici 4.16. su prikazana tri naina prikljuenja odvodnika namjenjenih za zatitu
transformatora. Najbolji je trei nain iako bi se i on mogao poboljati smanjenjem
udaljenosti a.( a udaljenost kao na slici 4.15.).
Slika 4.16.Vrednovanje i nain prikljuivanja odvodnika i tienog objekta na mreu

Atmosferski prenaponi koji mogu da ugroze izolaciju distributivnih transformatora dijele se
na:
Prenapone nastale direktnim udarom u vod srednjeg napona ili u objekte u njegovoj
neposrednoj blizini,
Prenapone izazvane direktnim ili indirektnim atmosferskim pranjenjem u vod
srednjeg napona, koji se prenose kroz distributivni transformator na stranu voda
niskog napona,
Indukovane prenapone izazvane na vodu niskog napona usljed pranjenja u zemlju u
blizini voda,
Diplomski rad
48
Prenapone usljed direktnih udara u vod niskog napona ili u njegovoj blizini.
Zatita distributivnih transformatorskih stanica od prenapona atmosferskog porijekla je

predmet prouavanja mnogih elektrodistributivnih organizacija irom svijeta. Aktuelnost ove
problematike je danas naroito izraena s obzirom na osjetljivost sve prisutnije elektronske
opreme na atmosferske prenapone. U Australiji je od 1960. godine zapoeto istraivanje
ugroenosti distributivnih transformatora od prenapona. Rezultati teoretskih analiza zajedno
sa eksperimentalnim istraivanjima u laboratoriji su uporeeni sa rezultatima dobijenim na
osnovu pogonskih dogaaja vezanih za distributivne transformatore i odvodnike prenapona. U
Australiji je zatita distributivnih transformatora od atmosferskih prenapona bila bazirana na
sljedeem:
Odvodnik prenapona je postavljen samo na visokonaponskoj strani distributivnog
transformatora,
Rastojanje izmeu mjesta prikljuivanja odvodnika prenapona i visokonaponskih
prikljuaka distributivnog transformatora je iznosio 3 do 5 m.
Zakljuci u vezi najvanijih uzroka kvarova distributivnih transformatora usljed atmosferskih
prenapona ukazivali su na nedostatke pomenutih mjera zatite. Odsustvo prenaponske zatite
na nienaponskoj strani distributivih transformatora, kao i relativno velika udaljenost izmeu
mjesta prikljuka odvodnika prenapona i prikljuka distributivnih transformatora doprinijeli
su znaajnom procentu kvarova distributivnih transformatora usljed prenapona atmosferskog
porijekla. Iz navedenih zakljuaka proizale su preporuke o zatiti distributivnih
transformatora od atmosferskih prenapona koje sadravaju sljedee tri mjere:
Ugradnja odvodnika prenapona na vienaponskoj i nienaponskoj strani
disrtibutivnog transformatora,
Montaa odvodnika prenapona to blie prikljucima distributivnog transformatora
(unutar rastojanja od 0,6 m)
Otpornost uzemljenja treba da ima vrijednost od 10 ili nie.
Pod preporuenom zatitom se podrazumjeva postojanje odvodnika prenapona na obje strane
distributivnog transformatora, unutar 0,6 m od njegovih prikljuaka. Drugi tipovi zatite
predstavljaju uglavom rjeenja samo sa odvodnikom prenapona na vienaponskoj strani na
rastojanju od 3 m u odnosu na prikljuke transformatora. Osnovna dva uzroka redukcije broja
kvarova izolacije distributivnih transformatora su:
a) ugradnja odvodnika na nienaponskoj strani,
b) nova lokacija odvodnika prenapona na vienaponskoj strani.
Ugroenost izolacije distributivnih transformatora od prenapona vrlo strmog ela, koji su
simulirani u laboratorijama inostranih distributivnih organizacija, ukazuju na potrebu to je
mogue blie montae odvodnika prenapona u odnosu na prikljuke distributivnih
transformatora. Primjena odvodnika prenapona na nienaponskoj strani distributivnih
transformatora predstavlja glavni efekat u smanjenju broja kvarova izolacije distributivnih
transformatora usljed atmosferskih pranjenja. Na slici 4.17. je prikazana ekvivalentna ema
za procjenu broja proboja izolacije transformatora. Ova ema obuhvata est raspona ispred
analiziranog transformatora. Najvaniji parametar ekvivalentne eme su duina veze D1
izmeu prikljuka odvodnika prenapona 2 i provodnog izolatora transformatora 1, kao i
duina veze D2 izmeu prikljuka za uzemljenje odvodnika prenapona i prikljuka za
uzemljenje na kuitu transformatora. Ostali parametri ekvivalentne eme su duina raspona
100 m, visina stuba 10 m i otpornost uzemljenja stuba 10 . Preskoni napon izolacije
definisan je V-t krivom. Talasni oblici napona prikazani su na slici 4.18.a (D1 = 1 m) i slici
4.18.b (D1 = 5 m).
Diplomski rad
49
Slika 4.17. Ekvivalentna ema za procjenu broja proboja izolacije stubnih transformatora
srednjeg napona
Slika 4.18. Talasni oblici na prikljucima transformatora (kriva 1) i odvodnika prenapona

(kriva 2); a) D1=1 m, b) D2=5 m
Duina veze D1 je varirana od 1 m do 6 m, dok je predpostavljeno da je veza D2 za 1 m dua
od veze D1 s obzirom na visinu kuita transformatora. Na slici 4.19. prikazane su
maksimalne vrijednosti napona u takama 1 i 2 za sistem nazivnog napona 10 kV. Analiza je
uraena za amplitudu struje atmosferskog pranjenja od 121 kA i strminu 43 kA/s. Ovi
parametri atmosferskog pranjenja mogu da budu prevazieni sa vjerovatnoom od 2 %. Na
osnovu prikazanih napona na slici 4.18. moe se zakljuiti da njihova amplituda izrazito
zavisi od duina veza D1 i D2. Za sisteme srednjeg napona dovoljno je analizirati atmosferska
pranjenja u prva etiri raspona ispred transformatora. Atmosferska pranjenja u udaljene
raspone od transformatora nisu opasna po izolaciju transformatora, ako impedanse uzemljenja
stubova nisu velike.
Diplomski rad
50
Slika 4.19. Maksimalne vrijednosti napona na prikljucima transformatora (1) i odvodnika

prenapona (2) za razliite duine veze D1
4.8.3.1. Parametri pouzdanosti energetskih transformatora pri atmosferskom pranjenju
Oekivani godinji broj proboja Np izolacije i prosjeno vrijeme do proboja Tp

visokonaponskog namotaja transformatora su definisani sljedeim izrazima:
v
N p = N p ,m
m =1
Tp =
1
=
Np
1
v
N
m =1
p ,m
gdje su:
Np,m oekivani godinji broj proboja izolacije visokonaponskog namotaja transformatora pri
dolasku atmosferskih prenapona m-tim vodom u transformatorsku stanicu,
v broj vodova kojim atmosferski prenaponi dolaze u transformatorsku stanicu.
Oekivani godinji broj proboja izolacije visokonaponskog namotaja transformatora pri
dolasku talasa m-tim vodom je definisan sljedeim izrazom:
N p ,m = N g ( S m , f ,i Rm , f ,i + S m ,t ,i Rm ,t ,i )
i
gdje su:
Ng godinji broj atmosferskih pranjenja na 1 km2,
Sm,f,i ekvivalentna prihvatna povrina faznih provodnika i-tog raspona m-tog voda,
Sm,t,i ekvivalentna prihvatna povrina sa obe strane i-tog raspona m-tog voda na kojoj udari
groma generiu indukovane prenapone na vodu,
Rm,f,i rizik proboja visokonaponskog namotaja transformatora pri atmosferskom pranjenju
u fazne provodnike i-tog raspona m-tog voda,
Rm,t,i rizik proboja izolacije visokonaponskog namotaja transformatora pri atmosferskom
pranjenju u okolini i-tog raspona m-tog voda.
Diplomski rad
51

Rizik proboja izolacije visokonaponskog namotaja transformatora pri atmosferskom
pranjenju u i-ti raspon je odnos broja atmosferskih pranjenja na i-tom rasponu koji dovode
do proboja i ukupnog broja primjenjenih atmosferskih pranjenja na istom rasponu. Smatra se
da je pouzdanost transformatora visokog napona i velikih snaga pri djelovanju prenapona
zadovoljavajua kada je njihov parametar prosjeno vrijeme do proboja Tp 600 godina. Za
distributivne transformatore ovaj parametar pouzdanosti mogao bi da bude prihvatljiv ako
iznosi Tp 200 godina. Tada se moe tvrditi sa pouzdanou priblino 85% da nee pri
djelovanju prenapona doi do proboja izolacije transformatora u njegovom ivotnom vijeku
tv =30 godina.
4.8.3.2. Usklaivanje karakteristika odvodnika prenapona s obzirom na energetska
naprezanja usljed prenijetih prenapona
Odvodnici prenapona prazne energiju usljed atmosferskih i sklopnih prenapona na

dijelu mree kojem pripadaju na istom naponskom nivou. Ali u odreenim sluajevima, moe
se desiti da odvodnici prenapona prikljueni na nienaponskom nivou prazne energiju sa
vienaponskog nivoa. Do toga dolazi kada odvodnik na nienaponskom nivou prazni sklopne
prenapone prenijete kroz energetski transformator sa vienaponske strane. To predstavlja
opasnost po odvodnik na nienaponskom nivou zbog mogunosti pranjenja energije vee od
apsorbcione energije odvodnika na nienaponskom nivou. Ako na prenijete prenapone reaguje
odvodnik prenapona na niem naponskom nivou, onda e on ograniavati prenaponske talase
i na primarnoj strani, tako da odvodnik prenapona na visokonaponskoj strani ne reaguje. Tako
e cjelokupna energija prenaponskog talasa prazniti odvodnik prenapona sa niskonaponske
strane. Iz ovog razloga je bitno usaglaavanje karakteristika odvodnika prenapona na
razliitim naponskim nivoima, tako da se onemogui pranjenje energije sa vieg naponskog
nivoa kroz one na niem naponskom nivou. Zbog toga proizvoai ZnO odvodnika prenapona
predlau da naznaeni napon odvodnika na nienaponskoj strani bude za 3-5 % vii od
naznaenog napona na viem naponskom nivou (naznaeni napon izraen je u p.u.). Tako se
prihvata relacija za odreivanje trajnog radnog napona odvodnika prenapona na niem
naponskom nivou:
U CNN 1, 04U CVN N
gdje je:
UcNN trajni radni napon na NN strani,
UcVN trajni radni napon na VN strani,
N prenosni odnos.
Energetske karakteristike ZnO odvodnika prenapona povezane su sa mogunou apsorbcije
energije u nelinearnim blokovoma bez hlaenja. Priblian proraun energetskih naprezanja
vrimo pomou sljedeeg izraza:
E=2
U p Uz
Z
U zT
gdje je:
E energija koju prazni odvodnik,
2
U p = kU m
- vrna vrijednost prenapona,
3
Uz preostali napon na sklopnu struju 1 kA ili zatitni nivo odvodnika,
Diplomski rad
52

l
- vrijeme prostiranja talasa po dalekovodu ( l = 60 km, v = 3 105 km / s, T = 2 104 s ),
v
k amplituda prenapona sklapanja.
T=
4.9. MONTAA ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Svi tipovi metal oksidnih odvodnika prenapona su predvieni za spoljanju montau.
Mogu se slobodno montirati u podrujima sa snijegom, lokvama ili vodom. Dozvoljena je
horizontalna i vertikalna montaa. U sluajevima kada proizvoai konstrukciono ugrauju
ventile za oslobaanje od pritiska, prilikom montae okrenuti ventile tako da se u sluaju
unutranjeg kvara minimalno oteti okolna oprema. Podizanje odvodnika 110 kV i 35 kV
vriti ili pomou metalne kape sa prikljukom ili hvatanjem uetom oko porcelana ispod
donjeg prikljuka. Odvodnike 20 kV i 10 kV paljivo runo podizati. Prilikom spajanja cinkoksidnih odvodnika, voditi rauna o tienoj zoni i da uzemljenje i postolje odvodnika
prenapona moraju biti vrsto uzemljeni na uzemljenje impedanse manje od 5 . Fazni
prikljuci se montiraju tako da ne prouzrokuju stalno optereenje koje bi izazvalo vei bazni
moment od konstrukciono dozvoljenog. U sluajevima kada se, kao dodatna oprema ugrauje
broja prorade u vodu za uzemljenje odvodnika, moraju se odvodnici prenapona postaviti na
izolacione stubie. Prilikom montae, treba voditi rauna da se ne oteti izolacija izolacionih
stubia i da se pravilno provodnik za uzemljenje odvoji od metalne konstrukcije portala.
4.10. PODACI ZA NARUDBU ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Svaka narudba metal oksidnog odvodnika prenapona treba da sadri sljedee
podatke:
- trajni radni napon,
- naznaeni napon,
- preostali napon za strme udarne struje,
- standardne vrijednosti nazivne struje odvoenja i preostali naponi,
- sklopne udarne struje i preostali naponi,
- struju kratkog spoja u mrei gdje se postavlja odvodnik prenapona,
- duinu i oblik strujne staze kuita odvodnika prenapona,
- dopunsku opremu:
vrsta montae: postolje, konzola, vjeanje (koji poloaj) itd., naglasiti ako je potrebna
izolaciona podloga radi prikljuenja brojaa pranjenja; za odvodnike na konzoli
ukazati da li je konzola uzemljena ili ne,
orjentaciju montae ako nije vertikalna,
ureaji za odvajanje provodnika za uzemljenje, ako se zahtijeva,
presjek provodnika za prikljuenje.
U koliko je zona gdje se ugrauje odvodnik prenapona izrazito izloena atmosferskim
pranjenjima ili aerozagaena, to treba naglasiti u narudbi.
4.11. ODRAVANJE ZnO ODVODNIKA PRENAPONA

Za ovu opremu nije potrebno posebno odravanje niti proizvoa predvia neku
periodinost odravanja. U podrujima sa velikim aerozagaenjem porcelan se odrava na
isti nain kao i ostala oprema sa porcelanom. Dozvoljava se pranje pod naponom, uz
predhodno konsultovanje sa proizvoaem, bez opasnosti za oteenje unutranjih aktivnih
dijelova. Pri tome treba voditi rauna da oba prikljuka (fazni i za uzemljenje) budu vrsto
stegnuti.
Diplomski rad
53
5. ZAKLJUAK
Primjena gromobrana sa izvorima jonizujueg zraenja, tj. gromobrana koji na svome
vrhu nose izvor jonizujueg zraenja nije se pokazala efikasna u pogledu proirenja zatitne
zone gromobrana, na ta ukazuju najnoviji eksperimentalni rezultati.
Zatitnu zonu zatitnog ueta je najbolje odrediti eksperimentalnim putem ako za to
postoji mogunost, a ako ne onda se korite razni empirijski obrasci.
Iskrite ima ulogu sklopnog aparata koji ukljuuje kada napon pree odreenu
vrijednost (napon reagovanja), a iskljuuje kada struja prolazi kroz nulu. Zatita sa zatitnim
iskritima je veoma jeftina, pouzdana i jednostavna. Iskrita ine dopunsku prenaponsku
zatitu na vodovima. Nikada se ne postavljaju na prvi ili krajnji stub.
Cijevni odvodnici prenapona su ureaji za uspjeno gaenje luka pri emu se stvaraju
gasovi od razorenog materijala od koga je nainjena cijev, pri emu se poveava pritisak ili se
daje vrtlono ili usmjereno kretanje gasova u cijevi, radi intenzivnijeg gaenja luka.
SiC odvodnici prenapona imaju napon reagovanja koji iznosi 4U (p.u.). Pri djelovanju
prenapona SiC odvodnici imaju ulogu da smanje otpor i propuste veliku struju pranjenja, a
da pri tome zadre preostali napon u granicama koje ne ugroavaju opremu. Poslije prestanka
prenapona SiC odvodnici prenapona trebaju da ogranie propratnu struju koja protie pod
dejstvom radnog napona, tako da se luk moe ugasiti u prvoj sljedeoj nuli.
ZnO odvodnici prenapona za razliku od SiC odvodnika prenapona mogu da se vezuju
paralelno u cilju poveanja energetskih mogunosti.
Veoma vana prednost ZnO odvodnika prenapona je izraen koeficijent nelinearnosti.
ZnO odvodnici prenapona nemaju praga reagovanja, imaju svoju V-A karakteristiku i
kada napon pree preko koljena krive dolazi do provoenja struje.
Kod ZnO odvodnika prenapona postoji struja curenja usljed radnog napona i
vrijednost ove struje je veoma mala, reda (250500) A.
Metal oksidni odvodnici prenapona ugraeni u vodnim poljima postrojenja pruaju
veoma kvalitetnu zatitu opreme u vodnim poljima postrojenja. Pored toga, preuzimajui dio
struje atmosferskog pranjenja, doprinose poboljanju sveukupne zatite postrojenja.
Zahvaljujui razvoju odvodnika prenapona sa kuitem od silikonske gume pojavila se
mogunost ugradnje odvodnika na ulaznim portalima postrojenja. Za ovaj nain montae nije
potrebna posebna konstrukcija niti posebno mjesto za njihovu ugradnju.
Samo ispravan odvodnik prenapona uz predhodno poznavanje prilika u mrei, su
garancija njegovog uspjenog rada te dobre koordinacije izolacije.
Mjesto i nain ugradnje odvodnika prenapona su veoma bitni za ispravnu zatitu
pogonskog sredstva, na to projektanti i inenjeri mrea moraju obratiti vie panje.
Relokacija odvodnika prenapona na vienaponskoj strani i ugradnja odvodnika
prenapona na nienaponskoj strani distributivnih transformatora predstavljaju preporuene
mjere zatite od atmosferskih prenapona.
Odvodnici prenapona na stubu, postavljeni na ulazu u kablovsku zavrnicu voda koji
ulazi u transformatorsku stanicu, su efikasno sredstvo za zatitu transformatora samo pri
dolasku indukovanih prenapona nadzemnim vodovima. Pri atmosferskim pranjenjima
direktno u fazne provodnike voda njihova efikasnost zaite se bitno smanjuje.
Eventualni problem energetskog preoptereenja odvodnika prenapona na
nienaponskom nivou je posebno izraen za sluaj zadravanja klasinih odvodnika na viem
naponu, a montiranjem ZnO odvodnika prenapona na niem naponu. U sluaju da je mogu
prenos sklopne energije sa vieg na nii naponski nivo potrebno je napraviti takav izbor
karakteristika da se obezbijedi reagovanje odvodnika prenapona na viem naponskom nivou.
Diplomski rad
54
6. PRILOG
Ovi odvodnici se, uglavnom iz komercijalnih razloga, proizvode sa manjom
apsorbcionom moi (od 2,6 kJ/kV Uc do 4,9 kJ/kV Uc). Za manju apsorbcionu mo je manji i
koeficijent privremenog prenapona k'pp pa emo izvriti provjeru ovih odvodnika prenapona
i ono to se razlikuje od odvodnika prenapona ugraenih u trafo polju naznaiti.
U mrei 20 kV odvodnici prenapona se postavljaju na izlasku nadzemnog ili
kablovskog voda iz transformatorske stanice 110/20 kV/kV, na prelasku kablovskog voda u
nadzemni ili obrnuto i za zatitu kablovskog izvoda. Za sluaj kombinacije nadzemni vod,
kabl, nadzemni vod obavezno je za duine kabla vee od 50 m postavljanje odvodnika
prenapona sa oba kraja kabla.
1. Podaci o mrei 20 kV:
- maksimalni radni napon
Um=24 kV
- uestanost
50 Hz
- faktor zemljospoja
1,8
- maksimalno trajanje zemljospoja
0,5 s
- struja kratkog spoja
14,5 kA
- karakteristina impedansa voda
400
2
2
(za AlFe 50 mm je Zc=394 , a za AlFe 95 mm je Zc=486)
- izolacioni nivo opreme koja se titi:
- atmosferski
125 kV
- sklopni
104 kV
- amplituda prenapona sklapanja
3,1 p.u.
- duina dalekovoda
30 km
- koeficijent zatite :
- za atmosferske prenapone 1,4
- za sklopne prenapone
1,4
Mrea 20 kV je uzemljena preko metalnog otpornika 40 , koji struju zemljospoja
ograniava na 300 A i najdue za 0,5 s iskljuuje zemljospojna zatita mjesto zemljospoja.
Karakteristian primjenjeni provodnik u mrei je AlFe 95 mm2, mada se koristi i AlFe
50 mm2.
2. Izbor nazivnih vrijednosti
Kao to vai za transformatore 110/20 kV/kV tako emo i za distributivne transformatore i

kablove skinuti izolacioni nivo na 80 % zbog starosti. Privremeni prenapon je isti:
U pp = 26, 22 kV
Primjera radi, ako sa slike 6.1., dijagram 1, odvodnika prenapona klase pranjenjem voda 1,
jednog proizvoaa, uzmemo da je t =0,5 s dobiemo za koeficijent privremenog prenapona:
k pp = 1,12
Dijagram 2 vai za odvodnik prenapona klase pranjenjem voda 2, prema IEC.
Diplomski rad
55
Slika 6.1.
Kako je :
k pp ' =
k pp
0,8
1,12
= 1, 4
0,8
trajni radni napon je onda:

Uc =
U pp
k
'
26, 22
= 18, 73 kV
1, 4
26, 22
= 23, 41 kV
1,12
pp
Naznaeni napon je:

Ur =
U pp
k pp
Iz kataloga proizvoaa uzimamo za:

U c iz = 21 kV
a poto je za njega vezan Ur bie:
U r iz = 26 kV
Sada emo provjeriti zatitne karakteristike izabranog odvodnika prenapona:
Preostali napon Ures za struje odvoenja:
- oblik talasa 8/20 s/s i 10 kA
69 kV
- oblik talasa 30/60 s/s i 0,5 kA
54 kV
Poto smo smanjili izolacioni nivo transformatora na 80 %, tada je atmosferski napon:

125 0,8 = 100 kV
a sklopni napon je:
104 0,8 = 83, 2 kV
Sada je koeficijent zatite za atmosferske napone:
100 : 69 = 1,45
to je vee od 1,4.
Koeficijent zatite za sklopne napone je:
83,2 : 54 = 1,54
to je takoe vee od 1,4.
Diplomski rad
56

Na osnovu ovih vrijednosti konstatujemo da zatitne karakteristike izabranog odvodnika
prenapona zadovoljavaju.
Sada emo izraunati privremene prenapone u trajanju od 1 s:
U pp (1s ) = k ' ppU c iz = 1,35 21 = 28,35 kV
U pp (1s ) = k ppU r iz = 1, 08 26 = 28, 08 kV
Takoe emo izraunati iste za 10 s:

U pp (10 s ) = k ' ppU c iz = 1, 25 21 = 26, 25 kV
U pp (10 s ) = k ppU r iz = 1, 00 26 = 26, 00 kV
Ako uporedimo Upp i Upp (10s) vidimo da je:

Upp = 26,22 < Upp (10s) = 26,25 kV
Vidimo da izabrani odvodnik prenapona izdrava neto vie od 10 s napon Upp.
Sada emo izvriti provjeru energetskog naprezanja odvodnika prenapona, koji je optereen,
na sklopni napon u najnepovoljnijem sluaju.
Ako je preostali napon za sklopnu struju odvodnika prenapona od 0,5 kA 54 kV onda je:
U z = 54 kV
E=2
T=
U p Uz
Z
U zT
l
30
=
= 0,1 ms
v 3 105
U p = kU m
2
2
= 3,1 24
= 60, 64 kV
3
3
Onda je:
E = 54 10
( 60, 64 54 ) 103 2 104 = 179, 28 J

400
E = 0,179 kJ
Specifina energija pranjenja je:
E
0,179
=
= 0, 0085 kJ/kV U c
U c iz
21
Diplomski rad
57

Poto je energija izabranog odvodnika 4,375 kJ/kV Uc, zakljuujemo da energija usljed
sklopnih napona ne moe otetiti izabrani odvodnik prenapona.
Za izbor kuita odvodnika prenapona je mjerodavna struja kratkog spoja u mrei i ona je
uvijek jednaka ili manja od 14,5 kA. Izabrani odvodnik prenapona ima eksplozivnu vrstou
20 kA, to je dokaz da kuite izdrava i kratak spoj preko aktivnog dijela.
Diplomski rad
58
7. LITERATURA
1. M. Savi, Z. Stojkovi:Tehnika visokog napona atmosferski prenaponi, Elektrotehniki
fakultet u Beogradu, Beograd 1996. godina.
2. Lj. Milankovi: Tehnika visokog napona , Nauna knjiga, Beograd 1987. godina.
3. D. omi: Jedan od moguih naina izbora metal oksidnih odvodnika prenapona za
primjenu u elektrodistributivnoj mrei, II savjetovanje o elektrodistributivnim mreama
JUKO CIRED, Herceg Novi , septembar 2000. godina.
4. S. Sadovi, Energetska naprezanja ZnO odvodnika prenapona s obzirom na mjesto
ugradnje, Sarajevo 1990. godina.
5. Katalozi proizvoaa odvodnika prenapona
6. Raychem: Metal- Oxide Surge Arrester: Selection and Application in Medium Networks;
2001. godina.
Diplomski rad
59

02559-Zastita Elemenata Elektroenergetskih Sistema Od Groma PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

02559-Zastita Elemenata Elektroenergetskih Sistema Od Groma PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U BANJA LUCI

ZATITA ELEMENATA ELEKTROENERGETSKIH

BANJA LUKA, OKTOBAR 2004.

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

obino superponirani oscilacijama frekvencija 30kHz < f < 100 MHz .

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

2.2. KARAKTERISTIKE PRENAPONA

Slika 2.1. Klasifikacija prenapona prema trajanju i faktoru prenapona

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Slika 2.2. Vrste udara u postrojenje

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

2.3.1. Mehanizam nastanka atmosferskih pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Slika 2.3. Razvoj skokovitog lidera

Slika 2.4. Glavno pranjenje

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Slika 2.5. Proces viestrukih pranjenja

2.3.2. Energija groma

2.3.3. Parametri atmosferskih pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Slika 2.6. Prostorno-vremenski dijagram razvoja atmosferskog pranjenja (gore) i vremenski

gdje je : n-broj uzastopnih pranjenja,

broj pojedinanih udara u jednom kompletnom pranjenju.

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

U nedostatku mjernih vrijednosti, godinja gustina pranjenja uz rasipanje 95% moe se

b) Broj pranjenja u elektroenergetske objekte

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

2.4. PROSTIRANJE PRENAPONSKIH TALASA DU VODA

Slika 2.8. Dio realnog voda na duini dx

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

a rjeenje za struju se moe dobiti zamjenom relacije (10) u (5) pa imamo:

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

2.4.1.1. Sluaj idealnog voda:

a poduna induktivnost voda je.

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Slika 2.9. Prostiranje inverznog talasa du voda

Slika 2.10. Prostiranje direktnog talasa du voda

U sluaju kada je ispunjen Hevisajdov uslov koji je dat relacijom

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Rjeenja jednaina telegrafiara u Laplasovom domenu za ovaj sluaj imaju oblik:

Slika 2.11.Prostiranje talasa du voda sa zadovoljenim Hevisajdovim uslovom

Kod realnih vodova je ispunjen uslov:

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

2.4.2. Putujui talasi

dok je inverzni prenaponski talas definisan kao:

Direktni i inverzni strujni talasi su definisani sljedeim relacijama respektivno:

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

a za sluaj da se prostire samo inverzna komponenta prenaponskog talasa imamo:

Slika 2.12. Prelamanje i odbijanje talasa u taki nehomogenosti

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Za struju se dobijaju sljedee jednaine:

Inverzna komponenta napona po vodu (1) koja se odbila od take A je:

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

Inverzna komponenta struje po vodu (1) koja se odbila od take A je:

Koeficijenti prelamanja i odbijanja za struju su, za razliku od koeficijenata prelamanja i

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja

3. ZATITA ELEMENATA ELEKTROENERGETSKIH

Slika 3.1. Zatitna zona tapnog gromobrana

Zatita elemenata elektroenergetskih sistema od atmosferskog pranjenja