LINGVISTIKA XX st.

1. PREDSTRUKTURALNE EVROPSKE KOLE

Kazanjska kola
Najznaajniji predstavnici su: Kurtene i Nikolaj Kruevski.
Pod terminom Kazanjska kola podrazumijevaju se ideje to su ih 70-ih godina 19 st.razvijala
dva Poljaka: Kurtene i Nikolaj Kruevski.
Najvanije ideje ove kole nastale su kada je Kurtene predavao na univerzitetu u Kazanju to
objanjava i naziv ove kole. Po duhu svog uenja ova kola pripada 20 st.
Kurtene je morao napustiti Kazanj, a Kruevski je umro prije nego to je uspio da ostvari
krupna djela. Njegov uitelj, Kurtene, rastanak s Kruevskim je smatrao velikim gubitkom,
kao njegov uitelj o njemu je govorio i pisao ukazujui na znaaj shvaanja izloenih u
doktorskoj tezi.
Prve moderne lingvistike formulacije nai e se u uenju ove kole:
-

razlikovanje jezika kolektiva od jezika pojedinca

razlika izmeu sinhronije i dijahronije

prva moderna koncepcija fonema

Najvei znaaj Kazanjske kole je u tome to su za nju znali i iz njenih ideja primili podsticaje
za svoje revolucionarne teorije Sosir i Praka fonoloka kola ''Praani''.
Uenja Kurtenea su njegovana u Peterbukoj koli. I Fortunatovljeva (moskovska) kola je
bila za svoje doba progresivna, te isticala neke ideje kojima e se kasnije baviti de Saussure,
kao to je odvajanje dijahronije od sinhronije, za iznalaenje adekvatnih kriterija analize
(odvajanje lingvistikog fenomena od psiholokog).
2. STRUKTURALNA LINGVISTIKA 20 ST. (i tri tipa evropskog strukturalizma tj. 3
pitanje)
Epoha strukturalne lingvistike nastaje pred 1930, paralelno u Evropi i Americi. Strukturalizam
lingvistici donosi nove poglede na znane injenice. Ti novi pogledi su zasnovani na
ispitivanju jezikih injenica (fakata) u SISTEMU, na naglaavanju DRUTVENE
FUNKCIJE jezika, na izdvajanju historijske od aktualne jezike problematike.
Prvi vjesnik ove epohe je bio Ferdinand de Saussure. Sosiru danas pripada slava zaetnika
strukturalne lingvistike. Teorijsku (Sosirovu) osnovicu strukturalne lingvistike sainjavaju
slijedei aksiomi:
-

JEZIK JE SISTEM, tako ga i treba prouavati; ne uzimati pojedina fakta izolovano,

ve uvijek u njihovoj ukupnosti, tj. Vodei rauna da je svaka pojedinost takoer
odreena svojim mjestom u okviru cjeline(sistema).
1

LINGVISTIKA XX st.
-

JEZIK

JE

PRVENSTVENO

DRUTVENI

FENOMEN,

koji

slui

za

sporazumijevanje pa ga tako treba i prouavati, ne ispitivati izolovano glasovnu ili

znaenjsku stranu jezika, ve uvijek voditi rauna o njihovom meusobnom odnosu;
poto je taj odnos bitan u procesu sporazumijevanja.
-

DIJAHRONIJA (jezika evolucija) i SINHRONIJA (aktualno jeziko stanje) su dvije

bitno razliite pojave; metodoloki je nedopustivo mijeati historijske kriterije u
interpretaciji aktualnog jezikog stanja.

Strukturalizam u lingvistici se odlikuje traenjem INVARIJANATA, izdvajanjem bitnog od

nebitnog. Zajednika tenja svih predstavnika strukturalne lingvistike jest iznalaenje
OBJEKTIVNIH MJERILA U ANALIZI (to ujedno iskljuuje subjektivne, mentalistike
kriterije).
Strukturalizam je nastao paralelno u Evropi i Americi, ali bez blieg meusobnog kontakta.
Osnovna razlika od poetka leala je u tome to je evropski strukturalizam zasnovao svoje
poglede i glavne tokove na poznavanju Sosirovih ideja, dok je Americi Sosir bio gotovo
nepoznat.
Tri osnovna tipa evropskog strukturalizma su:
1. enevska kola (klasini Sosirov strukturalizam)
2. Praka kola (kola funkcionalne lingvistike kola fonologa)
3. Glosematika- Kopenhaka kola danski strukturalizam nesosirijanstvo
Strukturalna epoha amerike lingvistike zapoeto je na Jelskom univerzitetu. Ameriku
strukturalnu kolu osnovao je Bloomfield, s distribucionalnim metodom analize. kola je
stoga poznata pod nekoliko naziva: jelska kola, blumfildovci, distribucionalisti. Novi
lingvistiki metod zasnovan je na popisivanju i opisivanju svih poloaja u koje mogu dospjeti
jedinice jednog jezikog sistema, tj.na odreivanju distribucije jezikih jedinica.
DISTRIBUCIONALIZAM odreivanje distribucije jezikih jedinica.
Pod distribucionalizmom podrazumijeva se lingvistiki pravac zasnovan na razraivanju
ovakvog Bloomfieldovog metodolokog naela. Praani panju poklanjali su istraivanju
glasovnih jedinica i njihovih distinktivnih obiljeja.
Amerike lingviste i glosematiare interesuje raspored jezikih jedinica (distribucija).
Amerikance, zato to smatraju distribuciju najobjektivnijom metodom opisivanja funkcije
jezikog znaka u sistemu, a glosematiare, zato to se za materijalnu stranu jezika uopte ne
interesuju ve samo za odreivanje karaktera apstraktnog odnosa jezikih jedinica.
Obje kole zastupaju izrazito formalistiki metod: pristupaju jezikoj analizi bez neposrednog
voenja rauna o kategoriji znaenja.
2

LINGVISTIKA XX st.
Amer. Distribucionalist i glosematiari se razilaze bitno u jednoj, ali osnovnoj koncepciji:
Amerikanci vode rauna o konkretnom jezikom fenomenu, a glosematiari, naprotiv, svjesno
zapostavljaju konkretnu (glasovnu) jeziku stranu.
Jedan od najznaajnijih dogaaja u prolosti lingvistikog strukturalizma bio je dolazak
najuglednijeg praanina, Romana Jakobsona u SAD, za vrijeme II svjetskog rata. Prouavanje
distinktivnih obiljeja glavna vrijednost praana je to to su primjenjivali i priznavali
distribucionalne kriterije u jezikoj analizi, a Amerikanci su ostajali iskljuivo pri kriteriju
distribucije, pokuavajui da postave ak i fonoloka prouavanja samo na tu bazu.
Pobjeda na terenu fonologije je ostala u rukama praana: danas se fonoloke studije najee
zasnivaju na ispitivanju distinktivnih obiljeja.
-

plodotvorna metoda ''amerikog'' metoda u oblasti morfolokih i sintaksikih studija.

4.ENEVSKA KOLA
- je strukturalna evropska kola koja je proizala iz uenja Ferdinanda de Saussurea, a
definitivno stilizovana studijama njegovih uenika arl Baji-a i Alberta Seea. Zove se
enevska jer je de Sosir jedan ciklus predavanja odrao u enevi. Danas je
najreprezentovanija linost kole Henry Frei iji se radovi tiu teorije sintaksikih odnosa.
kolu u cjelini odlikuje izrazita orijentacija prema studijama emocionalnog (afektivnog) u
jeziku, dosljedno opredjeljenje za sinhroninu lingvistiku, potovanje teorijskog aksioma o
drutvenoj funkciji jezika i o tome da se jezik manifestuje u vidu organizovane cjeline
SISTEMA.
Klasini oblik enevske kole sadran je u lingvistikoj teoriji Bajia. On je poznat kao
osniva racionalne stilistike, ispitivanja onih jezikih izraza koji otkrivaju emocionalnost
uopte, bez udubljivanja u problem estetskog i individualnog. Mnogi njegovu lingvistiku
nazivaju AFEKTIVNOM; ona polazi od uvjerenja da je svaki iskaz proet neim linim
emocionalnim. Usvajajui Sosirov princip razlikovanja pojma JEZIK (langue) od govornog
fenomena, Baji je razradio svoju poznatu teoriju o aktualizaciji.
Pretvaranje jezika u govor, tj. prebacivanjem apstraktnih pojmova u pojmove o konkretnim
pojavama naziva se AKTUALIZACIJA.(Proces prelaska jezika u govor, tj. prebacivanje
apstraktnog u realno ili aktualno)
Sredstva koja slue za to prebacivanje zovu se AKTUALIZATORI. U vezi sa pojavama koje
prate realizaciju govora, Baji je ispitivao funkciju rijei. To interesovanje odvelo ga je u
prouavanje sintagme (spojevi rijei u reenicu). Tu je on zastupao teoriju binarizma

LINGVISTIKA XX st.
shvaanja o tome da su odnosi u sintagmama binarni tj poivaju obavezno na vezama izmeu
dva reenina lana.
5.FONOLOKA EPOHA U LINGVISTICI
Poetkom XX stoljea je nastala moderna disciplina koja se zove fonologija, a javila se unutar
strukturalizma i vezana je za praku strukturalnu kolu u Evropi.
NIKOLAJ TRUBECKOJ glavni predstavnik i utemeljitelj moderne fonologije
ROMAN JAKOBSON je imao veliki znaaj u fonologiji
6.FONOLOKI PRINCIPI NIKOLAJA TRUBECKOG
Zasluga za osnivanje fonologije pripada velikom ruskom lingvisti, predstavniku praana
Nikolaju Sergejeviu Trubeckom. Na uobliavanje fonolokih ideja presudno je uticao njegov
kontakt (kroz literaturu) sa shvaanjima Sosira, o drutvenoj funkciji jezika, o jeziku kao
sistemu i o glasu kao specifinoj jedinici jezikog sistema. Uticala je i njegova aktivnost u
prakom lingvistikom serklu (krugu).
Njegovo iroko poznavanje veoma razliitih ( i ne indoevropskih) jezika navela ga je na prva
znaajna zapaanja o fonetskim sistemima: u svim jezivima glasovi se odnose jedni prema
drugima kao da su lanovi jedne, jedinstvene, organizovane cjeline sistema, odnosi u tim
sistemima mogu se prikazati u vidu simetrinih shema. Ova njegova zapaanja obiljeavaju
poetak fonolokih studija u lingvistici.
Zasnivajui svoju teoriju o fonemu, Trubeckoj je poao od toga da je fonema jeziki znak :
slui za raspoznavanje rijei i ne moe se prema tome, zamjenjivati drugim jezikim znacima
bez posljedica po znaenje.
p/b dvije razliite foneme, posljedica zamjene p sa b u sluaju pora/bora je promjena
znaenja.
Glasovi se sastoje iz kompleksa akustiko artikulacionih karakteristika, a bitne su samo
neke od tih karakteristika, za sporazumijevanje.
Fonema je upravo onaj minimum akustiko-artikulacionih karakteristika koji biva iskoriten u
procesu sporazumijevanja. Fonema je najmanja jedinica koja mijenja znaenje rijei, a sama
nema znaenja.
-

nadzubno n1,npr.u rijei ANA je jedan fonetski fonem

zadnjonepano n2, u rijei ANKA, u fonolokom smislu, to je meutim, ista fonema n

sa konkretnim realizacijama koje uslovljava neposredna fonetska okolina:

LINGVISTIKA XX st.
fonem n predstavlja samo one akustiko-artikulacione osobine koje su podjednako
zastupljene i u n1 i u n2. ta je u kojem sluaju relevantno utvruje se poreenjem konkretnih
fonetskih kontrasta. Ta relevantnost varira od jezika do jezika. Poto su selekcioni kriteriji
naueni po normama poznatog jezika, to u iznenadnom kontaktu sa novim jezikom, kojem
ovjek jo nije priuen, identifikacija fonemskih vrijednosti stranog jezika nije uvijek
pouzdana.
Trubeckoj je prvi odredio i odnos invarijantne jezike jedinice fonema prema njenim
konkretnim (i varijabilnim) glasovnim realizacijama.
A) ako se dva glasa istoga jezika ne mogu meusobno zamjenjivati u istovjetnom
fonetskom kontekstu bez tete po znaenje rijei, onda su u pitanju realizacije dviju
posebnih fonema.
B) Ako se dva glasa mogu zamijeniti u svim poloajima bez tete po znaenje rijei, onda
nisu u pitanju dvije posebne foneme razliite, ve fakultativne varijante iste foneme.
Npr. Izgovaranje grlenog ''r'' umjesto standardnog, apikalnog ''r'' i slino.
C) Ako dva glasa, srodna po artikulaciono-akustikim osobinama, ne mogu nikada stajati
u istom fonetskom kontekstu, onda ih treba smatrati kombinatorikim varijantama
(alofonima) iste foneme. Npr. Odnos spomenutih n1 i n2 u rijeima: Ana i Anka.
FONEME JEDNOG JEZIKA SUPROTSTAVLJAJU SE MEU SOBOM PO ODREENIM
GLASOVNIM KONTRASTIMA. ONE DAKLE, STUPAJU U OPOZICIJU obiljeene
prisustvom odnosno odsustvom odreenih artikulaciono-akustikih momenata.
Velike su zasluge Trubeckog na polju teorije opozicija. Za njega su u jezicima najvanije
BINARNE OPOZICIJE. Manifestuju se u nizu paralelnih obrazovanja uslovljenih istim
fonolokim kriterijima; identifikacija tih kriterija objanjava strukturu samog fonolokog
sistema o kojem je rije.
Npr. Odnos zvunog prema bezvunom izgovoru konsonanata ispoljava se kao distinktivni
faktor u mnogim sluajevima: d/t, b/p, g/h, /
Povodom ovih prostih binarnih odnosa, Trubeckoj je govorio i o principu opozicije
obiljeenog (markiranog) prema neobiljeenom (nemarkiranom). Npr. u sluaju kao to je
suprotstavljanje po zvunosti b/p oba lana imaju iste fonetske karakteristike, a obiljeeni b
jo i jedno specifino obiljeje vie (zvunost), koji nedostaje neobiljeenom.

LINGVISTIKA XX st.
7. ROMAN JAKOBSON teoretiar distinktivnih obiljeja
Uz Trubeckog, Jakobson je jedan od pionira fonologije. Poslije smrti Trubeckog, razvoj
fonologije je proveden najsigurnije njegovom rukom. Jakobson je veliki teoretiar
distinktivnih obiljeja. Pod DISTINKTIVNIM OBILJEJEM treba razumjeti ono svojstvo
jednog glasa na osnovu kojeg taj glas stoji u fonolokoj opoziciji prema drugom glasu. Npr.
odnos prisustva/odsustva zvunosti kod eksplozivnih konsonanata.
On je rekao da foneme stoje u opoziciji: jedna neto ima, to druga nema.
Pravilno sagledati distinktivno obiljeje znai pravilno odrediti samu prirodu foneme. Ona
izvire iz konkretnih artikulaciono-akustikih svojstava glasova.
Osnovicu Jakobsonove fonoloke teorije sainjava uoavanje posebnog znaaja koji ima
princip BINARNOSTI za uspostavljanje distinktivnih opozicija. Princip binarnosti
(dihotomije) uspoljava se u svrstavanju jezikih jedinica u parove od po dva lana izmeu
kojih postoji opozicija po prisustvu/odsustvu karakteristinog obiljeja (jedan lan ima to
obiljeje, drugi ga nema , npr. D ima zvunost za razliku od svog parnjaka T koji nema).
U znaajna nauna ostvarenja spadaju Jakobsonovi opisi distinktivnih obiljeja od kojih zavisi
uspostavljanje fonolokih opozicija po principu binarnosti.
Jakobsonove ling.zasluge nisu samo na polju fonologije, ve i morfoloke studije su
obogaene njegovim radom. Naroito su znaajna njegova ispitivanja (niskog) glagolskog i
padenog sistema.
Morfoloke kategorije se izmeu sebe suprotstavljaju isto po principu binarnosti:
-

obiljeena ili markirana kategorija (koja se odlikuje prisustvom odreenog

znaenjskog obiljeja kojim je precizirana granica njene upotrebe) ima prema sebi

neobiljeenu kategoriju (koja se odlikuje odsustvom tog istog znaenjskog obiljeja).

Npr. Perfekt je obiljeena glagolska kategorija u odnosu na prezent; dok se prezent, iako u
prvom redu slui odreivanju sadanjosti moe upotrebljavati i za prolost, dotle se perfektom
ne moe odrediti i sadanjosti, ve samo prolost.
PRAKA KOLA
Praka fonoloka kola je nastala djelovanjem Prakog lingvistikog serkla utemeljenog 1926
godine na poticaj ekog germaniste Wilema Matezijusa i ruskih lingvista Romana Jakobsona
i Nikolaja Sergejevia Trubeckog.
Drutvo se pozivalo na ideje Sosira, Kurtenea i Fortunatovljeve lingvistike kole.
Praani su se zalagali za:
-

opis fonolokih sustava pojedinih jezika

6

LINGVISTIKA XX st.
-

utvrivanje fonolokih korelacija

uspostavljanje poredbene fonologije koja bi utvrdila ope zakonitosti razliitih

korelacija datih fonolokih sustava

ukidanje antinomije izmeu sinhronijske fonologije i dijahronijske fonetike, ime bi

povijesna fonetika postala povijest fonolokog sustava, a za akustiku analizu pri
prouavanju tih pojava.

Praani su nastojali analizirati i nanovo protumaiti temeljne Sosirove dihtomije. Prihvatili su

drutvenu narav jezika; jezika stvarnost opisuje jezik u skladu sa vlastitim sustavom
znakova. U jeziku kao sustavu znakova, odnos glasovnog oblika i pojma je NEMOTIVIRAN,
''proizvoljan'', ali Praani razlikuju i znakove u kojima je veza motivirana.
Praani za razliku od Sosira, donose tvrdnju o punoj ravnopravnosti sinhronijskog i
dijahronijskog pristupa, te da sinhronija ne moe tek tako iskljuiti pojam razvoja. To
uklanjanje razlike izmeu dijahronije i sinhronije odvelo je Praane do prouavanja i
odreivanja JEZIKIH SAVEZA- udruivanja pojedinih jezika na osnovu slinih osobina
(kako genetski srodnih tako i nesrodnih).
Funkcija jezikih sustava predstavlja jedan od najvanijih pojmova u koncepciji Praana. Za
njih je funkcija znaenje sustava jezikih znakova, ono to je sustavom odreeno. Veoma je
bitna funkcionalna namjena jezika, koji slui u komunikaciji i sporazumijevanju.
1941 god. Zbog nacistike okupacije ehoslovake, Jakobson je emigrirao u SAD. Tamo je
predavao kao profesor slavenske filologije, na Harvardskom sveuilitu. Smru Trubeckog i
njegovim odlaskom u SAD, Prag je izgubio svoje najeminentnije vodstvo.
Nacistikom okupacijom ehoslovake, praki lingvistiki serkl je prestao postojati, a ideje
prake kole su priguene. Tek 50-ih i 60-ih god ponovo e dobiti vei znaaj.
8. FERDINAND de SAUSSURE (1857-1913)
Jedan od najveih lingvista svih vremena je vicarac Sosir. Njegova snana individualnost,
veliki, originalni lingvistiki talent, izrazit smisao za naunu teoriju i lini uticaj koji je vrio
na svoje uenike uinili su ga ne samo tvorcem znaajne kole (tzv. enevske kole) nego i
cijele jedne epohe u nauci o jeziku: u idejama koje je on prvi glasno i sugestivno zastupao
nala je svoje korijene strukturalna lingvistika. On je bio tvorac enevske kole i strukturalne
lingvistike.
Sosir je bio profesor lingvistike u Parizu od 1881-1889 te 1890-1891, i enevi od 1891, a
period u enevi je naroito znaajan u njegovom radu. Predavao je sanskrit, germanske
jezike, latinski, litvanski. Tek od 1894 se poeo baviti ope lingvistikim idejama. Objavio je
7

LINGVISTIKA XX st.
svoj jedan znaajan rad i svega oko 20-ak lanaka koji se tiu indoevropskih jezika ( o
baltijskim, germanskim jezicima, grkom, frigijskom). Postoji i nekoliko njegovih biljeaka i
kratkih lanaka s etimolokom problematikom, kao i pojedini prikazi.
Svoje lingvistiko obrazovanje Sosir je dobio od najeminentnijih (najuglednijih) predstavnika
mladogramatiara (Brugman, Leskina). Poznavao je, pored toga, dobro gledita lingvistikog
naturaliste lajhera i lingvistikog geografa Fillerona. Cijenio je mnogo i amerikog lingvistu
Witnija.
Sosir student je imao neobinu hrabrost da se uhvati u kotac sa komplikovanou starog
indoevropskog vokalizma. Dok se on nije poeo baviti tim problemom, za nauku je odnos
dugih indoevropskih vokala prema kratkim izgledao nerjeiv problem. Polazei od toga da je
sve u jeziku meusobno povezano, da postoji neka osnovna struktura koja objedinjuje
gramatike forme istog sistema u cjelinu, Sosir je iznio svoje originalno objanjenje ove
lingvistike zagonetke koje bi se ukratko, sastojalo u sljedeem:
Kao to je dokazano, indoevropski jezici su imali poseban odnos alternacije kratkih vokala:
e/o/i nula morfema . Treba pretpostaviti, tvrdio je Sosir, da je indoevropski glasovni sistem,
pored nama poznatih glasova, sadravao i jedan kasnije izgubljeni glas nepoznate vrijednosti
koji je svojim prisustvom, u slinim fonetskim kontekstima uslovljavao slian niz alternacija.
Iezavanje tog tajanstvenog glasa (A) dovelo je, prema znakovima indoevropske fonetike, do
karakteristinog duljenja odgovarajuih kratkih vokala, odnosno do pojave vokalskog
elementa tamo gdje je vokal dotad nedostajao. Prilikom istraivanja hetitskog ?? jezika
(gledano od najarhainijih indoevropskih jezika, nepoznat u Sosirovo vrijeme, otkriveno je
prisustvo specifinog grlenog glasa upravo novim pozicijama za koje je Sosir vezivao pojam
tajanstvenog *A). Tako je nauka imala priliku da se uvjeri u ispravnost Sosirove teorije.
Posebno se oduevljavao kazanjskom kolom. Potoje podaci da je svojim uenicima govorio
o originalnosti i znaaju ideja Kurtene i Kruevskog, istiui da je teta za lingvistiku to
slabo prati njihov rad.
Sosir je inae bio zainteresovan i za razvoj drugih, nelingvistikih disciplina, naroito
SOCIOLOGIJE: Dirhemove teorije ostavile su na njega dubok utisak.
EMIL DIRKEM- poznati francuski sociolog, naglaavao je, pored ostalog, da kolektivno
miljenje, koje je bezlino, ima daleko vei znaaj u izgraivanju opteljudskog saznanja
od individualnog miljenja.
Kolektivno miljenje ne samo da je po vrijednosti iznad individualnog, ve individualno od
njega zavisi- razvija se direktno po njegovim impulsima. Odjeci ovog shvaanja prisutni su u
Sosirovoj teoriji o odnosu jezika kolektiva ( LANGUE) prema individualnom
8

LINGVISTIKA XX st.
jezikom ostvarenju( PAROLE). Oekivalo bi se da je Sosir, kao uenik
mladogramatiara, zapoeo svoju naunu karijeru idui u osnovnoj koncepciji jezika i
metodologije za stopama svojih uitelja. To se meutim, nije dogodilo. Ve prvi njegov rad
pokazuje izvanrednu samostalnost naunog postupka: jezike pojave se posmatraju u
ukupnosti svojoj, tj.u sistemu, to je imalo znaaj revolucionarnog podviga na polju
lingvisitike metodologije. Godina 1878. kada je izila njegova studija mladog studenta
ostaje nezaboravan datum u historiji nauke o jeziku.
Sosirovi osnovni pogledi na jezik- objavljeni su u knjizi objavljenoj 1916. godine pod
njegovim imenom. Sam Sosir, meutim, ovu knjigu nije napisao. Ona je izraena poslije
njegove smrti, po biljekama njegovih uenika, Bali i See su redigovali ( za tampu
pripremili) knjigu duboko odanih uspomeni i idejama velikog uitelja. Kao to je kasnije R.
Godel dokazao, knjiga sadri jednu verziju Sosirovih shvaanja koja ne odgovaraju
apsolutno onome to je on izlagao o jeziku tokom svojih univerzitetskih predavanja i u
razgovorima sa uenicima. On, npr. nije onoliko insistirao na strogom razlikovanju govora
pojedinca ( PAROLE) od jezika koji je svojina cijele zajednice i koji, nalazei se u
govornoj svijesti svakog pojedinca, regulie konkretnu strukturu individualnog govora
( LANGUE). Mada je zaista ukazivao na potrebu da se ta dva pojma u jezikom fenomenu
teorijski precizno razgranie. Sosir je istovremeno bio svjestan toga da je u praksi ovakvo
precizno razgraniavanje neizvodljivo. S druge strane, u knjizi su blijee izloena neka
shvatanja na kojima je Sosir ivlje insistirao. Naroito je ( po kompetentnoj ocjeni Godela)
nedovoljno prikazano Sosirovo oduevljenje za matematiko prilaenje jeziku: govorei o
organizovanoj strukturi jezika Sosir je ( i ovdje opet prvi) naglaavao da se adekvatni opis
ovakve strukture moe postii tek uvoenjem matematikih formula u analizu. Bez obzira
na sve neravnine teksta i na pojedina ( pod datim uslovima neizbjena odstupanja od
autentinosti (svedena uostalom na promaaj u nijansi) u jaini naglaska, ali je odigravajui
misionarsku ulogu u lingvistici, donijela Sosiru dragocjenu slavu onoga od koga je zapoelo
novo doba. Na onome to je ona kazala , ( bez obzira koliko ba zaista Sosirovim glasom)
izrastale su nove generacije, nove teorije, nova djela.
Sosir se prije svega interesovao za to to je jezik kao predmet naunog prouavanja, kako
ga razumjeti i kako mu prilaziti. Da bi svoje ideje o tome to ivlje i neposrednije
ilustrovao, Sosir se posluio duhovitim poreenjem s igrom aha. Za igru aha uzimaju se (
vrlo razliiti) figure koje mogu biti izraene od vrlo razliitog materijala. Izbor materijala
je proizvoljan. Obavezna je jedino vrijednost koja se figurama u igri pridaje. Tako i u
jeziku : hoe li rije voa predstavljati imenicu ili prijedlog, ili glagol ili bilo drugo ta,
9

LINGVISTIKA XX st.
zavisi od znaenja koje je vezano u datome jeziku za glasovni sklop voa. Znaenje ne
biva uslovljen sazvujem rijei, ve poloajem koje ona, u svojstvu jezikog znaka zauzima u
okviru cjelokupnog jezikog sistema. ahovskim figurama rukujemo po odreenim pravilima
igre, koja treba potovati. Nedoputeno je mijenjati u toku igre jednom utvrenu vrijednost
figura. Slino stoji s jezikom. Konkretan spoj glasova sa znaenjskom stranom jezika varira
od jezika do jezika, to znai da je nastao u igri sluajnosti, proizvoljno. Ali jednom
utvren- taj se spoj ne moe mijenajti, obavezan je. U tome je smislu, dakle, svaki jeziki
znak s jedne strane proizvoljan, a s druge obavezan.
Pojave kao to je jeziki SUPLETIVIZAM ( povezivanje dviju po sazvuju
neodgovarajuih formi u jedinstven sistem oblika- npr. ovjek, jed. ljudi- mn.) imaju
takoer svoju paralelu u ahovskoj igri. Izgubi se, recimo, jedna figura. Moemo umjesto
izgubljenog pijuna upotrijebiti naprstak, gumu, bilo ta- glavno je zapamtiti da e taj novi
predmet, specifian po obliku, imati u igri vrijednost izgubljene figure. Svaki potez u igri
stvara novu situaciju na ahovskoj tabli. Ali svaka nova situacija ostaje dosljedno u skladu
sa pravilima igre. A realizacija tih promjena nastaje dosljedno u okviru onoga to odgovara
uvijek istim principima po kojima se uspostavlja fer jezikog znaka.
Svaki potez ahovskog igraa kree samo jednu figuru. Posljedice, meutim, koje nastaju
mogu biti od sporednog znaaja za glavni tok igre, ali mogu biti i odluujue. Tako i u
jeziku : pone jedna jezika promjena, razvija se, okona se, u krajnjem rezultatu ona moe
donijeti ili samo prekrajanje detalja ili bitnu promjenu u sistemu.
Svaki potez stvara novo stanje na ahovskoj tabli. Svako novo stanje ima svoje zakone.
Prijanji raspored, prije uinjenog poteza, nema vie znaaja, bitno je ono to je sad, to treba
posmatrati i ocjenjivati. Nije u sutini drukije ni sa jezikom: pogled na jeziku stvarnost u
presjeku jednog razvojnog trenutka pokazuje uvijek jedinstvenu ukupnost , ovo je
posmatranost( aktuelno) stanje ispoljava se nezavisno od ranijih stanja istoga jezika,
sagledanih iz evolutivne perspektive.
Svaka ahovska figura ima svoju vrijednost prema pravilima igre, ali u igri figure dolaze u
razliite poloaje jedne prema drugima. Ti im poloaji daju nove vrijednosti( nije svejedno
npr.. da nijedan pion u takvom poloaju da moe napasti protivniku figuru ili je van borbenih
linija). I konkretna vrijednost jezikih jedinica biva odreena njihovom aktuelnom upotrebom
( npr. jedna komunikativna vrijednost a je u ulozi veznika,a druga u obiljeavanju genitiva
jednine: zid-a ).
Najvea znaaj za razvoj moderne lingvistike imale su Sosirove konstatacije o jeziku kao
organizovanom sistemu, o drutvenoj f-ji jezika, o potrebi da se teorijski i praktino,
10

LINGVISTIKA XX st.
razlikuju dva osnovna pravca jezikog ispitivanja. Razvijajui svoje poglede o ovome, Sosir
je, pored ostalog, ukazao na sljedee:
Jezik je sistem znakova meusobno povezanih tako da vrijednost jednog znaka biva
uslovljena prisustvom ostalih. Jeziki sistem je, ustvari, zasnovan na OPOZICIJAMA- tj.
na meusobnom suprotstavljanju jezikih znakova.
Jeziki znak- je kompleksne prirode. To je spoj glasovnog fenomena kojim se neto
oznaava( SIGNIFICANT- OZNAKA) sa znaenjskim, tj. oznaenim pojmom ( SIGNIFIE
OZNAENO). Iz razrade odnosa OZNAENO/ OZNAKA izrasla je nova lingvistika
disiplina, grana- SEMIOLOGIJA (nauka o jezikom znaku ). Diskutuje se o pitanjima
proizvoljnosti odnosno obaveznosti jezikog znaka, to pitanje je jo Sosir pokrenuo.
Upotreba jezikog znaka nije obavezno implicirana( obuhvaena) njegovim znaenjem.
Upotrebna mo rijei naziva se njenom vrijednou. Radi upoznavanja prirode jezikog
znaka neophodno je, pored znaenja, prouiti i njegovu vrijednost.
Ljudski govor je fenomen linearnog tipa u tom smislu to svaki elemnt od kojeg je sazdan
izgovara pojedinano u vremenu: sainjavanju ga jednice sukcesivno upredene u govornu nit.
Lingvistiko ispitivanje treba da ima u vidu ovu injenicu prije svega u odnosu na jeziku
jedinicu: njena vrijednost biva obavezno stilizovana u kontaktu sa neposrednim okruenjem
( prema kontekstu).
Psiholoke kategorije kao to su analogija i ( naroito) asocijacija intezivno utiu na jeziki
razvoj. Lingvistika treba da ukljui u krug svojih neposrednih interesovanja problem dometa i
oblika takvih uticaja.
Jezik je svojina kolektiva ( LANGUE) , a pojedinac ga neposredno ostvaruje govorom
(PAROLE). Govorne realizacije odgovaraju u principu normama koje namee jezik- svojina
koletiva.
Pa ipak, sam in govora daje mogunost za naruavanje aktuelne jezike norme; pojedinac
zapone neku promjenu, ona se dalje uoptava podraavanjem, dok se konano ne uvrsti u
inventar standardnih jezikih karakteristika.
Jezik se moe prouavati u dva pravca: sinhronino i dijahronino.
Sinhronija obuhvata jeziko stanje u nekom datom trenutku, dijahronija jednu fazu jezike
evolucije.
Jezik promatran u sinhroninom presjeku manifestuje se kao organizovan sistem koji ivi u
jezikoj svijesti datog kolektiva.

11

LINGVISTIKA XX st.
Dijahronino ispitivanje, naprotiv, tie sukcesivnih ( uzastopnih, vremenski jedan iza
drugog) jezikih pojava, nesadranih u istoj jezikoj svijesti istih govornih predstavnika, koje
se samo smjenjuju ne obrazujui izmeu sebe sistem.
Po jezikoj analizi treba uvijek strogo voditi rauna o razlici izmeu dijahroninog i
sinhroninog fenomena.
Dijahronina ( ili dinamina) lingvistika tie se istorije jezika, opis jezikog stanja pripada
sinhronikoj ( ili statikoj) lingvistici.
Sosir je nastojao svoj nauk o jeziku svesti na to manji broj dvojnosti ( dihtomija). est je
temeljnih Sosirovih dihtomija:
1. Jezik/govor
2. Dijahronija/ sinhronija
3. Paradigmatski/ sintagmatski odnosi
4. Externa/ interna lingvistika
5. Oznaka/oznaeno
6. Forma/ materija( supstancija)

Po Sosiru: Jezik je svojina kolektiva( LANGUE), a pojedinac ga neposredno ostvaruje

govorom ( PAROLE).
Za Sosira je znak spoj pojma i akustike slike.
9.LOUIS HJEMSLEV
Spada meu najinteresantnije linosti lingvistike sredinom XX stoljea. Sljedovao je u
stvaranju kopenhake kole, a osniva je i glosematike. Poput Saussurea i on je bio
nezadovoljan dotadanjim stanjem lingvistike pa je elio stvoriti imanentnu lingvistiku kojoj
e predmet biti sam jezik u skladu sa de Saussureovim zahtjevom. On je toliko pratio de
Saussureove ideje da neki njegovu lingvistiku teoriju nazivaju neososirijanstvom.
Hjelmsleljeva lingvistika se naslanja na Saussureovu u tome to je Saussure upozoravao da
psiholoku vrijednost glasova u procesu sporazumijevanja, a Hjelmslev ispituje glas samo kao
apstraktnu jedinicu, uskraujui svaku panju materijalnoj ( glasovnoj ) strani jezika. Saussure

12

LINGVISTIKA XX st.
je takoer skrenuo prvi panju na to da su glasovne jedinice znaci za sporazumijevanje, a
Hjelmslev je cijelu svoju lingvistiku sveo na teoriju o znaku za sporazumijevanje.
Da bi svoju teoriju razlikovao od ostatka lingvistike nazvao ju je GLOSEMATIKOM.
Predmet glosematike je sistemsko poreenje struktura postojeih jezika sa osnovnim
sredstvima svih semiotikih sistema, tj. svih sredstava pomou kojih se ostvaruje
komunikacija. Njegova ling. dakle ima strogo pragmatian karakter da pomogne izgraivanju
opte teorije znakova za sporazumijevanje semiologije, ali pomae i izgraivanju
''metajezika'' za mainsko prevoenje.
Najznaajnije za Hjelmsleovo uenje je uvoenje distinkcija izmeu izraza i sadrine, i forme
i supstance. Izraz i sadrina su dvije osnovne kategorije bez kojih nema sporazumijevanja.
Sadrina je sama ivotna realnost u kojoj se saoptava. Izraz je svako sredstvo pomou kojeg
se saoptava o sadrini i to je ustvari jezik. U procesu sporazumijevanja i kod izraza i kod
sadrine treba razlikovati formu i supstancu.
Supstanca sadrine podrazumijeva ivotnu realnost po sebi ( svijet koji nas okruuje )
Forma sadrine oznaava nau psihiku predstavu supstance sadrine, tj. kako poimamo
ivotnu realnost oko nas.
Supstanca izraza je fizika, glasovna strana jezika.
Forma izraza je psihika predstava supstance izraza, tj. kako mi poimamo jeziki znak u
procesu sporazumijevanja.
Po Hjelmslevu najbitnije je uvijek istraivati odnose. Sadrinu po sebi, glosematiar treba da
uzima u obzir zbog toga to odnos izmeu supstance sadrine i forme sadrine uslovljava
konkretan izraz. Ova njegova analiza forme i sadrine omoguila je da se precizno odredi
razlika izmeu homonimije i polisemije: Ako jedna ista rije obuhvata dvije sadrine meu
kojima nema nikakvog odnosa, onda je u pitanju homonimija, tj. u jednoj rijei treba vidjeti
dvije. Ako jedna ista rije obuhvata dvije sadrine meu kojima ima odnosa, onda je u pitanju
polisemija, tj. u pitanju je jedna rije sa dva znaenja.
Hjelmslevljeva glosematika u potpunosti je ravnoduna prema opredjeljenju za sinhronino i
dijahronino prouavanje jezik, s obzirom da ona trai ono to je osnovno u jezikoj strukturi,
a to su odnosi meu jezikim znacima, prisutni u sadanjosti, prolosti i budunosti.

13

LINGVISTIKA XX st.
U svojoj naunoj analizi jezika, Hjelmslevljeva glosematika slui se apstrakcijama, tj. svaku
konkretnu jeziku jedinicu identifikuju uslovnim simbolima. Jedinice svog apstraktnog
jezikog sistema glosematiari nazivaju formama. Forma je takoer apstraktna koliina. Ona
oznaava totalni zbir mogunosti kombinacija datog jezikog znaka sa drugim jezikim
znacima. Kakve su konkretne mogunosti kombinacije doznaje se komutacijom: sistematskim
postavljanjem svakog jezikog znaka u neki kontekst s tim da se pokae koji znak moe u
njemu stajati, a koji ne.
Ispitujui strukturu jezikih odnosa, Hjelmslev je doao do teoretskih opservacija vezanih za
paradigmatiku i sintagmatiku. Paradigmatika se odnosi na ispitivanje meusobnog odnosa
jezikih jedinica u cijelom jezikom sistemu, a sintagmatika na njihov neposredan odnos u
govornom lancu. Utvrivanjem paradigmatsko sintagmatskih odnosa primjenom komutacije
doznaje se ono najbitnije u lingvistikom fenomenu: ta je u njemu opta, a ta u konkretnom
sluaju, individualna realizacija.
10. STRUKTURALNA KOLA AMERIKE LINGVISTIKE

Lingvistiko ispitivanje u Americi poinje drugom polovinom 19.st. zahvaljujui

Williamu Whitneyu koji se bavio komparativnim izuavanjem jezika. Bio je pionir u tome
to je eksplicitno zahtjevao sistemski opis i dualizu jezika. Specifino amerika lingvistika
poinje sa radovima Franza Boasa koji je prouavao indijanske jezike. On je istakao da
jezici imaju svoju unutarnju logiku koja iskljuuje primjenu nekog generalnog metodolokog
principa- sam materijal po sebi namee odgovarajui metod analiza. Tako je uspio opisati
nepoznate jezike tipove. Boas je prvi postavio u centar lingvistike panje sinhroninu
deskripciju koja i danas ostaje glavni predmet amerike lingvistike. Njegova najvea
zasluga je objavljivanje Handbook of American Indian Languages.

To je bitan prilog teorijskom problemu izgraivanja deskriptivnog metoda. Istaknuti

predstavnik amerike lingvistike je Boasov uenik Edward Sapir- koji je nezavisno od
Sosira poeo propagirati olodotvorne ideje o jeziku kao organizovanom sistemu, zalaui se
za deskriptivnu lingvistiku iji bi zadatak bio da ispituje tipove jezikih struktura. Sapir je
zasnovao teoriju o jezikim uzrocima-svaki ovjek nosi u sebi osnovne sheme organizacije

14

LINGVISTIKA XX st.
svog jezika, tj. modele svih realnih mogunosti koje mu njegov jezik prua za obezbjeenje
komunikacije. Da bi se razumjela organizacija uzoraka koja regulie govonu praksu treba
temeljito upoznati kulturnu atmosferu sredine iji se jezik ispituje. Ovo je ukljuilo
antropoloko ispitivanje jezika u program lingvistikih studija. Sapir je fonemu odredio kao
kompleks psiholokih asocijacija koje se slivaju u idealni glas. U vezi s definisanjem foneme
pokrenuo je distribucioni kriterij. Za odreivanje prirode foneme znaaj imaju konkretne
kombinatorine mogunosti u govornom lancu: u koje sve poloaje moe ili ne moe da stupa
data fonema u odnosu na druge foneme.
Sapir je odredio irinu interesovanja i oblik kulture tipino amerikom lingvisti, ali je
Leonard Bloomfield izradio temelje tipino amerikoj lingvistici.

11. KOLE AMERIKE LINGVISTIKE LEONARD BLOOMFIELD

Utemeljitelj tipino amerike lingvistike kole kojoj je odredio sonovne metodoloke
smjernice i polje zanimanja jeste LEONARD BLOOMFIELD- OSNIVA AMERIKE
STRUKTURALNE KOLE. Za Bloomfielda je osobito karakteristian BIHEVIORIZAM
koji je on smatrao opom znanstvenom metodom.
Jezik je sastavni dio ponaanja, koji se kao i drugi oblici ponaanja, oituju u obliku
poticaja ( STIMULANSA) i reakcije( ODGOVORA).
Bloomfield odbacuje MENTALIZAM, i smatra da se svi tzv. mentalni podaci zapravo
fizikalni- hemijski. Jezik je sastavni do ponaanja govorne zajednice. Biheviorizam se odnosi
na shvatanje o tome da su sve razlike meu ljudima uslovljene sredinom u kojoj ive i
da je svako njihovo ponaanje reaktivno.
Bloomfieldov

metod-----

zasnovan

na

odreivanju

DISTRIBUCIJE

( DISTRIBUCIONIZAM) tj. na opisivanju i propisivanju svih poloaja u koje mogu

dospjeti jedinice jednog jezikog sistema.
Distribucionizam je lingvistiki pravac na ovom metodolokom naelu.

12. ANTROPOLOKA LINGVISTIKA

15

LINGVISTIKA XX st.
Prouava odnos izmeu jezika i kulture: da li i u kojoj mjeri postoje uslovljenost izmeu
datog kulturnog i odgovarajueg jezikog tipa. Polazei od biheviorizma ameriki naunici
tvrde da jeziko ponaanje razotkriva nosioca odreenog kulturnog tipa. Antropoloka
lingvistika poinje radom Sapira i Boasa. Na razvoj antropolokih ideja u ling. Uticao je i
Benjamin Lee Whorf, koji je prouavajui indijske jezika, poeo zastupati gledite o tome da
je idejni svijet ovjeka najtjenje povezan sa jezikom strukturom. Whorf je naglaavao da
nema primitvnih jezika, i da se u naelu sve moe izraziti svakim jezikom. Kultura utie na
jezik.

Pojmovi nastali u ovoj lingvistici:

1. Prelingvistiko ispitivanje ( skupljanje podataka o svim biolokim
momentima koje prethode govornom inu)
2. Paralingvistiko ispitivanje ( uoavanje znaaja fenomena koji nisu jezik
u pravom smilsu, ali prave govorni akt)
Tako je nastala i KINEMIKA- koja ispituje koliko je gest po sebi dovoljan
instrument komunikacije, a koliko je pomono sredstvo glavnog instrumentajezika.

13. KOPENHAKA KOLA

Danski strukturalizam kopenhaka kola- glosematika Luis Hjemslev, Brendal,
homonimija/ polisemija
Kopenhaka kola je termin koji se u prvom redu odnosi na strukturalnu lingvistiku
izgraenu na idejala danskih naunika Luisa Hjemsleva i Vigga Brondala 30-tih godina
20.st. u Kopenhagenu.

16

LINGVISTIKA XX st.
Kopenhaka kola ima svoje korijene u kopenhakom krugu lingvista osnovanom 1931.
godine pod vodstvom Brondala i Hjemsleva. U poetku je izrazita figura kole bio Viggo
Brondal. On je nastojao jezine kategorije svesti pod logike, definisati ih pomou
univerzalnih pojmova kao to su supstancija, koliina, kakvoa i odnos.
Pridonio je razvoju teorija opozicija i osobito prenoenju pojma opozicije iz fonolokog
podruja u morfoloko i semantiko. Njegov rad u strukturalnoj ling. prekinula je smrt.
Tako je vodstvo kole ostalo na Hjemslevu. Ugled danske moderne ling. Najvie je njegova
zasluga.
Glavna Brondalova nauna interesovanja bila su usmjerena ka sagledanju naina na koje
se, bez jezika fakta, manifestuju osnovne katagorije logike. Za njega su u sutini,
jeziki problemi bili filozofski i on ih je tako i rjeavao.
On je bio jedan od prvih koji su pokuali jezikoj problematici prii metodom simbolike
logike.
Hjemslev je poput Brondala traio ono invarijantno u jeziku- jezike invarijante i
poloio temelje visoko formalizovanoj metodi opisa jezika- GLOSEMATICI.
To je jedna od najkoherentnijih metoda opisa razreda jezikih odnosa na podruja analitikog
strukturalizma, ali i jednoj od najtee primjenljivih.
Hjemslev tvrdi da je ukupna lingvistika prije nejga, osim Sosirove, neznanstvena, i da nije
prouavala jezine injenice, i da je pri tom prouavanu jezik bio sredstvo, a ne i svrha
prouavanja. Zato Hjemeslev namjerava prouavati jezik kao strujturu, jer smatra da se
samo tako jezik moe prouavati znanastveno, a imenom glosematika se samo jasno
oituje razlika prema neznanstvenim pristupima prouavanjima jezika.
On smatra da bi lingvistika teorija bila znanstvena, mora pronai u jeziku konsatntu
koja se nee vezati ni za kakvu realnost izvan samog jezika, ona mora utvrditi ono to je
zajedniko i svojstveno svim ljudskim jezicima. Jedino tako ling. moe postati
znanstvenom nastvanom, egzaktnom i opom teorijom.
Tradicionalnu lingvistiku teoriju Hjemslev dri INDUKTIVNOM, nikad se u svojim
zakljucima nije mogla izdii iznad realnosti danog jezika. Hjemslev eli da njegova metoda
polazi od NEANALIZIRANOG teksta kao cjeline. Takav tekst se posmatra kao razredkoji se
dijeli na rodove, sve do najmanjih jedinica koje se vie ne mogu dijeliti. Tu metodu Hjemslev
naziva dedukcijom.
Hjemslev dovodi do kraja Sosirovu teoriju da je jezik forma, a ne supstancija.

17

LINGVISTIKA XX st.
Prednet lingvistikog prouavanja ne smiju biti glasovi, slova ili znaenja, nego RELATA
( jedinice odnosa) koje oni predstavljaju.
U skladu sa Sosirom, Hjemslev jeziki znak definira kao VEZU IZMEU
OZNAITELJA I OZNAENOG ( izraza i sadraja).
Najznaajnija Hjemslevljova tekovina jest razlikovanje izraza od sadrine, forme od
supstance.
Sadrina je sama ivotna realnost o kojoj se saoptava.
Izraz- svako sredstvo pomou kojeg se saoptava o sadrini, tj. o realnosti.
U procesu sporazumijevanja kod sadrine treba razlikovati supstancu i formu, i kod izraza
isto.
Supstanca sadrine- podrazumijeva ivotnu realnost po sebi ( sav svijet koji nas okruuje)
tj. kako poimamo realnost oko nas.
Forma sadrine naa psihika predstava supstance sadrine, tj. kako poimamo realnost oko
nas.
Supstanca izraza- fizika, glasovna strana jezika.
Forma izraza- psihika predstava supstance izraza, tj. kako mi poimamo jeziki znak u
procesu sporazumijevanja.

14. HJEMSLEV jezik nije supstanca, ve forma

Hjemslev je precizno definisao razliku izmeu polisemije i homonimije.
HOMONIMIJA- jedna rije obuhvata dvije sadine meu kojima nema odnosa( jedna rije
u kojoj treba vidjeti dvije) npr. sud- posuda i sud- ustanova;
POLISEMIJA- jedna ista rije obuhvata dvije sadrine meu kojima ima odnosa, jedna rije
sa dva znaenja ( npr. pun- 1. ispunjen 2. debeo)
13. GLOSEMATIARI- tragaju za onim to je bitno, osnovno u jezikoj strukturi, za onim
bez ega nema sporazumijevanja, a to su odnosi MEU JEZIKIM ZNACIMA.
Njihova lingvistika nije nije ni sinhronina ni dijahronina, ona je nezainteresovana za
faktor vrijeme.
Jezik je za njih imanentna pojava nedostupna ulnom iskustvu iskustvu . U naunoj obradi
jezika glosematiari se slue apstrakcijama, tj. svaku konkretnu jeziku jedinicu identifikuju
uslovnim simbolima ( npr. konsonant= c)

18

LINGVISTIKA XX st.
Oni tako cijelu strukturu jezika opisuju sluei se simbolima. Jedinice svog apstraktnog
jezikog sistema glosematiari nazivaju formama. Forma je takoer apstraktna koliina.
Oznaava totalni zbir mogunosti kombinacija datog jezikog znaka sa drugim jezinim
znacima. Primjenjuju KOMUTACIJU kako bi doznali kakve su konkretne mogunosti
kombinacije. Oni primjenom komutacije, nuno pristupaju posmatranju supstance, ( tj.
konkretnih jez. fakata). Time su u oprenost i sa osnovnom teorijom zadravanja iskljuivo na
formu. To je ujedno i najslabija taka glosematike teorije.
Ispitujui strukturu jezikih odnosa Hjemslev doao do razliitih teorijskih opservacija.
-

Razlikovanje paradigmatike i sintagmatike

Paradigmatika se odnosi na ispitivanje meusobnog odnosa jezikih jedinica u cijelom

jezikom sistemu
Sinagmatika- se odnosi na meusobni neposredan odnos u govornom lancu.
Paradigmablu i sintagmablu odnosi su meusobno povezani to se utvruje primjenom
komutacije. Otkriti tu njihovu vezu komutacijom jeste glavni posao ling. analize.
15. GENERATIVNA GRAMATIKA- NOAM CHOMSKY
- (utvruje pravila po kojima se generariju ( stvaraju) reenice.)
Generativnu gramatiku je polovicom 50-ih godina stvorio Noam Chomsky.
Danas nije jedinstvena teorija, ve specifian pristup klasinim jezikoslavnim
problemima.
Vano

oblijeje

svakog

jezika

da

na

temelju

konanog

broja

polaznih

jedinica( rijei) omoguuju proizvodnju beskonanog broja izraza. Stoga generativni

gramatiari djeluju na jezik kao na generativni postupak koji nabraja beskonaan skup
strukturnih opisa od kojih svaki odreuje glasovna, znaenjska i sintaksika svojstva
pojedinog jezikog izraza.
Cilj ove gramatike je da utvrdi pravila po kojima se generiraju ( stvaraju) reenice.
Mnogi ovi gramatiku zovu transformacionom gramatikom.
Transformacija je za Chomskog bila samo jedno u nizu pravila, a primjenjuje se na
apstraktnu strukturu da bi se pomou nje dobila druga, manje apstraktna struktura.
NOAM CHOMSKY- SINHRONIAR
Osniva GENERATIVNE GRAMATIKE, koju mnogi nazivaju transformacionom
gramatikom.
Chomsky pristupa analizi sa pozicije sinhroniara. On pristupa analizi da dozna to vie
o odnosima gramatikog i logikog.

19

LINGVISTIKA XX st.
Teorija Chomskog zasniva se na uvjerenju da gramatika koja na pravi nain slui svom
cilju treba da nam objasni principe po kojima stvaramo reenice, odnosno
razumijemo njihovo znaenje.
U iu panje postavljaju se procesi ostvareni na planu sinhronije do kojih dolazi
prilikom kreiranja reenica odnosno njihovog poimanja.
Za Chomskog su gramatika pravila sreenog karaktera, to znai da se ne mogu
primjenjivati proizvoljno, ve samo po odreenom redoslijedu.
Chomskog zanimaju pravila po kojima se izvode gramatike reenice tj. one koje
jeziko osjeanje nosilaca datog jezika poima kao pravilne.
Chomsky postavlja sebi u zadatak iznalaenje principa na osnovu kojeg se generiraju
samo one reenice koje govorni predstavnik prihvata kao gramatiki pravilne, a
iskljuuje one koje govorni predstavnik odbacuje kao negramatiarske.
Chomsky razlikuje dva apstraktna nivoa jezika: povrinsku i dubinsku strukturu
POVRINSKA STRUKTURA- direktna apstrakcija odnosa koji se uoavaju u
ostvarenim reenicama jednog datog jezika.
DUBINSKI NIVO- apstraktniji i dublji podrazumijeva one odnose koji se ne uoavaju
neposredno posmatranjem ostvarenogjezikog fenomena, ve se moraju rekonstruisati na
osnovu izvjesnih principa koji postavlja teorija.
Chomsky naunu panju ( svoju) koncentrie na problem dubinske strukture; njegova
gramatika, dakle, ima u sutini dubinski karakter.
Jedinice generirane u bazinoj komponenti primjenom sintaksikih pravila sainjavaju
tzv. dubinsku strukturu jezika.
Transformaciona pravila slue povezivanju nivoa dubinske s nivoom povrinske
strukture, drugim rijeima njihova se primjena sastoji prvenstveno u prenoenju
podataka s tog poetnog nivoa jezike apstrakcije na ZAVRNI DIO.
16. SOCIOLINGVISTIKA
Nastala 60-tih fodina 20, st. U Evropi kao poseba disciplina. Zasniva svoja istraivanja
na jeziku kao sredstvu komunikacije u drutvu.
Jezik je univerzalno sredstvo komunikacije, ali ne i jedino sredstvo sporazumijevanja.
Postoji itav niz neverbalnih sistema kao to su: Brajlovo pismo, saobraajni znaci, geste,
mimika, oblaenje, itd.
Komunikacija je ostvarena ako informacija koju poiljalac elje na prirodnom ljudskom
jeziku,

primalac

dekodira.

Sociolingvistika

zapravo

prouava

odnos

izmeu

komunikacijskog sistema ( jezika) i drutva. Osnovna TEMA sociolingvistikog

20

LINGVISTIKA XX st.
ispitivanja je relacija JEZIK-DRUTVO. ( prouava upotrebu jezika u drutvu) Odnos
izmeu jezika i drutva u kojem funkcionira. Sociolingvistika jednako za predmet svog
prouavanju

uzima

jezik

pojedinca

IDIOLEKT)

jezik

grupe

( KOLEKTIVA).
U najirem smislu ling. se bavi razliitim vidovima upotrebe jezika u drutvu, od kojih se
neki mogu odijeliti od biti jezika sutine komuniciranja, dok su drugi rezultat djelovanja
socioekonomskih i kulturnih procesa.
17.OSNOVNI SOCIOLINGVISTII TERMINI
-govorni dogaaj, govorni akt ( in) , govorna situacija, govorna uloga, govorni
predstavnik, govorna zajednica.
1. GOVORNI DOGAAJ- kada nekom uputimo upozorenje, kada nekog

pozdravimo, itd.
Definie se kao ostvaren proces komunikacije izmeu dva ili vie govornika. Moe
trajati due ili krae. Moe ga initi jedna reenica, jedna rije, niz dugih ili kraih
iskaza i sl.
Moe biti ostvaren u usmenoj ili pismenoj formi. Bitno da uesnici komunikacije
poznaju jezik i norme.
2. GOVORNI AKT ( IN)- najmanja sociolingvistika relevantna komunikacijska
jedinica.
Dio govornog dogaaja, a sastoji se od jednog iskaza koji govornik poalje svom
sugovorniku. Formalno to moe biti reenica. ( npr. Ne!- jedan govorni akt.)

3. GOVORNA SITUACIJA- kojim se jezikim sredstvima obavijest prenosi ovisi o

govornoj situaciji u kojoj se neki in odvija, namjeri, cilju ili svrhi komunikacije.
Da bi se razumjela poruka vano je poznavati govornu situaciju. Govorna situacija
obuhvaa bitan termin tzv. STVARNI KONTEKST- sve ono to sudionici
komunikacije prije nego poalju poruku znaju. S obzirom na kontekst vano znati
odabrati odgovarajue rijei, izabrati duinu poruke, odrediti intonaciju itd.Govorna
situacija odreuje i sam jezik.

21

LINGVISTIKA XX st.

4. GOVORNE ULOGE- su uloge koje se ispoljavaju kao manje ili vie promjenjiva
uloga govornika u kojoj se govorni predstavnik nekog jezika nalazi u vrijeme
ostvarivanja nekog govornog dogaaja iji je uesnik i sam.
Govornici kao sudionici komunikacije osposobljeni su vrlo esto mijenjati svoje
govorne uloge. U najopijem moemo govoriti o dvjema ulogama govornika u
nekoj govornoj situaciji.
-

Govornik sa zamjenicom TI ( solidarne odnosno ravnopravne) predstavljene sa

Ti ti ili Vi i vi

Neravnopravna ili nesolidarna uloga u kojoj imamo hijerarhijski razliite

pozicije. ( Ti i Vi ) ili Vi i Ti)
Neke govorne uloge- tipine pa su bliske kod govornika, a prepoznaju se i identifikuju
kao svojevsrna govorna vjetina.

5. GOVORNI PREDSTAVNIK ( upotreba koda)

Sam ovjek posjeduje jeziku sposobnost da komunicira , tu sposobost da
komunicira, sposobnost da upotrijebi kod naziva se jezika sposobnost, a onaj ko to
upotrijebi ima znanje ( kompetenciju ) koda.

6. GOVORNA ZAJEDNICA- zajednica govornih predstavnika,

zajedniki kod; moe biti dvojezina, viejezina.

DIGLOSIJA je srodan pojam bilingvizmu, a predstavlja situaciju kad su domene

upotrebe dvaju jezika koji su poznati jednoj zajednikoj zajednici RAZLIITE.
a) Slubeni i opi jezik pismene i usmene javne komunikacije koji je po pravilu
pod nadzorom drave i njenih institucija.

22

LINGVISTIKA XX st.
b) Neslubeni privatni jezik kojom govorni predstavnici komuniciraju privatno
u kui, ariji...

18. ''EMSKE'' i ''ALO'' jedinice

Sve jedinice u naoj oblasti moemo podijeliti na jezike invarijantne i govorne varijantne.
Tekst, reenica, leksema, morfema i fonema;
Emske jedinice: apstraktne, nematerijalne, invarijantne ( fonema, morfema, leksema...).Emske
jedinice pripadaju jeziku, a jezik je apstraktan, nepromjenljiv i nematerijalan. Na planu
govora, fonemu pripada alofon, morfemu alomorfem a leksemu aloleksem.
Alo jedinice: konkretne, materijalne, varijantne ( alofona, alomorfa, aloleksa...), a alo jedinice
pripadaju govoru.
Jezike jedinice fonema, morfema, leksema
Govorne jedinice glas, morf
Glas je najmanja govorna jedinica kojom razlikujemo znaenje rijei. Morf je izraz morfema.
Nulti morfem je morfem ostvaren fonolokim nula afixom. ( izostanak morfema izreenog
fonemima )
Fonema je najmanja jedinica plana jezikog izraza koja se linearno vie ne moe analizirati
na manje dijelove.
Morfema je najmanja jezika jedinica koja ima plan izraza i plan sadraja, to je najmanji
jeziki znak.
Semantema je osnovna semantika jedinica i predstavlja onu jedincu plana sadraja kojoj na
planu izraza odgovara morf.
Gramatema je semantem u koji se preslikava bar jedan element preuzet iz samog jezika.
Leksema je semantem u koji se preslikavaju oni podskupovi univerzuma u kojima postoje
elementi izvan jezika.
Alofona je fonoloki uvjetovana varijanta foneme.
Alomorf je varijanta morfema, izrazom djelomino razliita, a sadrajem jednaka.
Jezik i govor oznaavaju jeziku djelatnost. Jezik se genetski ne nasljeuje. ivotinje
nasljeuju jezik i imaju ogranien broj poruka, a ovjek ui jezik i broj tih poruka je
neogranien. Na temelju ogranienog broja fonema, gradimo morfeme kojih ima dosta vie,
pa sve do teksta. Emske jedinice su jezike, a alo jedinice su glasovne.
19. DUBINSKA STRUKTURA

23

LINGVISTIKA XX st.
- je struktura koja se vezuje za Noama Chomskog i njegovu generativnu gramatiku. On je
rekao da se na povrinskom planu svi jezici razlikuju, a da je reenini model ono to im je
zajedniko.
Dvije unutarnje posrednike razine:
povrinska struktura (engl.termin: surface structure) i
dubinska struktura (engl.termin: deep structure).
Dubinska struktura je predstavljala razinu na koju su se unosile leksike jedinice u derivaciju,
a povrinska struktura je bila izvedena primjenom transformacijskih pravila iz dubinske, te su
se na njoj mogla primjenjivati fonoloka pravila.
Dubinski nivo je apstraktniji i dublji te podrazumijeva one odnose koji se ne uoavaju
neposredno posmatranjem ostvarenog jezikog fenomena, ve se moraju rekonstruisati na
osnovu izvjesnih principa koje postavlja teorija.
20. PRAGMALINGVISTIKA
Osnovno polazite pragmalingvistike jest zamisao da je svaka upotreba jezika djelovanje.
To znai da se pri razumijevanju pojedinih jezikih fenomena ne smijemo zadovoljiti pukim
opisivanjem odreenih moguih ili prihvatljivih povrinskih struktura, ve treba poi od
stvarnog situativnog okvira djelovanja.
Ukljuivanje priopajne situacije u analizu govornih inova znai da se u obzir uzimaju
elementi kao to su mjesto, vrijeme, tema, svrha govornih inova, te ponajprije
recipijent( primatelj), i to stoga to su uspjeni govorni inovi rezultat govornikove
namjere. Ta namjera sastoji u promjeni neke situacije, prije svega u djelovanju/ utjecaju na
sluaoca. Ove sonovne postavke proizale su iz amerikog pragmatizma, simbolikog
interakcionizma i semiotike.
Pragmalingvistika ima dodirne take sa retorikom. Usmjerena je na govor. Istraivanje
interakcija proirilo je i obogatilo komunikacijski model. Tako razlikujemo sljedee vrste
komunikacije:
Usmena/ pismena
Dijaloka/ monoloka
Privatna/ javna
Jednosmjerna/ viesmjerna
Simetrina/ komplementarna
24

LINGVISTIKA XX st.

21. TEKSTNA LINGVISTIKA

Do sredine 60-ih godina smatralo se da je reenica najvia jedinica sintakse. Poetkom 70ih godina poelo se izraavati miljenje da sintaksiko istraivanje treba da obuhvati
cjelokupan tekst iz kojeg je data reenica izvaena. Pri tom bi se tekst tretirao kao
svojevrsna sintaksika jedinica. U to se vrijeme u Njemakoj istakla jedna grupa lingvista
koja je iznijela shvatanje da su sve dosadanje gramatike neadekvatne jer su orijentisane
na reenicu, zapostavljajui tekst. Gramatikama reenice suprotstavili su tekstnu gramatiku
koja za osnovni objekt svog ispitivanja ima tekst. Tako zasnovana tekstna lingvistika iji
predstavnici Teun A. Van Dijk, Wolfgang Dressler i Jnos S. Petfi. Po njima treba poi
od toga da tekst nije skup reenica ve struktuirana cjelina. Prednost tekstualne nad
analizom reenice postaje oigledna ako se imaju u vidu pojave npr. ANAFORIZACIJA
( pojava upuivanja na prethodno reeno jezikim znakom npr. zamjenicom taj,ovaj..).
problem upotrebe odreenog lana, pojava slaganja vremena, presupozicija.
Generativna gramatika po predstavnicima tekstne gramatike nije efikasna jer zanemaruje nivo
diskursa. Ali oni su kao generativisti opredijeljeni za formalni aparat analize i zahtijevaju
adekvatno proirenje teorijskih okvira. Razraivanje tekstne gramatike

pretpostavlja

opisivanje svih naina na koje se ostvaruje semantika kohezija teksta.

Tekstna teorija opisuje pravilnosti to se pojavljuju u svim tekstovima i pripadaju
tekstualnosti. Zadaa tekstne lingvistike je ispitivanje ustrojstva konkretnih tekstova u
sklopu njihova funkcioniranja i karakteriziranje razliitih vrsta tekstova sa razliitim
funkcijama, a na temelju razliitog konstituiranja teksta. Termin tekst oznaava
ogranieni slijed jezikih znakova koji je u sebi koherentan i kao cjelina ima
prepoznatljivu komunikacijsku funkciju.

* ANDRE MARTINET, SEMIOTIKA I SINHRONIJA/DIJAHRONIJA nisu u pitanjima koje

je prof dala pa ko hoce nek uci
ANDRE MARINET (I i II artikulacija)
25

LINGVISTIKA XX st.
On je razvio funkcionalnu lingvistiku i smatra da se jezika ispitivanja moraju provoditi sa
voenjem rauna o sva tri aspekta kojim se odlikuje jeziki fenomen: o funkcionalnom,
znaenjskom i oblikom aspektu. Martinet je izgradio svoj pogled na jezik polazei od
fundamentalnih postavki Sosira i praana jezik je orue komunikacije pa ga u tom svjetlu
treba i nauno interpretirati. Jezik se ispoljava kao sistem znakova. Ti znakovi su izgraeni na
principu sjedinjenosti izmeu onoga to oznaava i to je oznaeno. Znaaj uoavanja fonema
kao distinktivnih jezikih jedinica stalno je prisutan u njegovim lingvistikim razmiljanjima.
Njegov teorijski program ukljuuje fonoloki pristup jeziku. Po njemu se jezik odlikuje
dvostrukom artikulacijom. Artikulacija je termin koji se primjenjuje na svojstvo jezika da se
ralani i oformi u svojoj komunikativnoj funkciji. Svaki izriaj danog jezika moe se
ralaniti na dvije razine. Na znaenjskoj razini izriaj moemo ralaniti na minimalne
znakove moneme i to je prava artikulacija. Izrazi tako dobivenih jedinica dalje se mogu
ralaniti na minimalne razlikovne jedinice foneme (nemaju vlastito znaenje) i to je druga
artikulacija. Moneme se sastoje od oznaenog i oznaitelja, a dijele se na lekseme i morfeme.
Dogaa se da se minimalne jedinice udruuju u komplekse koji ispoljavaju ponaanje koje
odgovara prostim minimalnim jedinicama (nauka o jeziku moe se zamijeniti izrazom
lingvistika). U takvom se sluaju radi o SINTEMAMA. Sintematika je grana funkcionalne
lingvistike koja ispituje kombinacione mogunosti sistema. Na planu obiljeavanja
sintaksikih odnosa uoava se pojava formalnih varijacija (glagol ''sluiti'' moe se
kombinirati s dativnom i akuzativnom formom objekatske dopune sluiti nekome, sluiti
nekoga). Sintaksike odnose Martinet naziva FUNKCIJAMA. Postoje 3 naina na osnovu
kojih se odluuje kakva je funkcija u pitanju:
-

uoavanje posebnog sredstva iskoritenog za oznaavanje date funkcije (prijedlog DE

upotrebljava se u francuskom radi oznaavanja posesivnog odnosa)

uoavanje karakteristinog reda rijei (u francuskom subjekt stoji ispred predikata, a

objekt iza)

pravilnom interpretacijom leksikog znaenja rijei o kojoj se radi (u francuskom

glagol ''pisati'' tranzitnog je karaktera i dobija iza sebe objekat, ali ako iza glagola
stavimo imenicu ''utorak'' onda imenica ne stoji u funkciji objekta nego kao priloka
oznaka za vrijeme).

26

LINGVISTIKA XX st.
Martinet smatra da se lingvistika treba posvetiti onome to sainjava realnost jezika. Po njemu
je raznovrsnost glavna odlika jezike manifestacije pa je posao lingvistike opisivanje i
tumaenje ove raznovrsnosti.
SEMIOTIKA (SEMIOLOGIJA)
- je nauka o svim sistemima znakova koji se pojavljuju u ovjekovu drutvenom ivotu. To je
nauka o znacima za sporazumijevanje. Za lingvistiku je komunikativni znak prije svega
jeziki znak. Premda je interes ovjeka za znakove nastao zacijelo veoma rano, 1867.god
ameriki filozof pragmatiarske orijentacije Charles Sanders Peirce je stvorio naziv semiotike
za opu teoriju o znakovima. Prvi veliki semiotiar meu lingvistima bio je Ferdinand de
Saussure, jer je njegova jezika teorija velikim dijelovima zasnovana na ispitivanju prirode
jezikog znaka.
Konane okvire ovoj nauci dao je Ch.W.Morris, po kojem ona zauzima centralno mjesto ne
samo u filozofiji, nego u nauci uope. Semiotiku je Morris podijelio na:
-

pragmatiku koja obuhvata prouavanje komunikativnih sredstava u odnosu na

ovjeka,

semantiku koja obuhvata osvjetljavanje odnosa komunikativnih znakova prema

pojmovima o kojima referiu,

sintaksu koja prouava meusobni odnos znakova u jednom (datom) komunikativnom

sistemu ostajui striktno na terenu formalne analize.

Znak ili oznaka je svaka ona pojava koja za ovjeka supstituira neku drugu pojavu, koja
dakle, oznauje neki fenomen koji nije ona sama po sebi. Svaki se znak sastoji iz dva dijela:
IZRAZ * OZNAITELJ je onaj dio znaka koji je pogodan da se ostvari u nekoj materiji i
tako bude dostupan ovjekovoj percepciji. SADRAJ * OZNAENO je onaj dio znaka na
koji se preslikava neki fenomen iz univerzuma.
Oznake se dijele na:

INDIKATORE one oznake koje nisu ovjekov produkt, ve nastaju nezavisno od

ovjeka i samo podlijeu njegovom tumaenju. Ovi indikatori kojima je interpretacija
motivirana su SIMPTOMI (dim je simptom vatre),a oni sa nemotiviranom
interpretacijom su ZNAMENJA (astroloko tumaenje zvijezda)

27

LINGVISTIKA XX st.

MANIFESTACIJE oznake koje jesu ovjekov proizvod, ali ne sa primarnom

komunikacijskom namjenom, ve su stvorene u toku neke prakse, ali se mogu
upotrijebiti i u komunikaciji (moda, umjetnost)

SEMOVE oznake koje je ovjek namjenski proizveo u komunikacijsku svrhu. Dijele

se na SIMBOLE semovi sa motiviranom interpretacijom npr.upute na aerodromu i
ZNAKOVE sa arbitrarnom interpretacijom npr.u prirodnim jezicima.

SINHRONIJA I DIJAHRONIJA
Jezik se moe prouavati u dva pravca: sinhronino i dijahronino. Sinhronija obuhvata
jeziko stanje u nekom datom trenutku, a dijahronija jednu fazu jezike evolucije. Jezik
promatran u sinhroninom presjeku manifestuje se kao organizovani sistem koji ivi u
jezikoj svijesti datog kolektiva. Dijahronino ispitivanje se tie sukcesivnih jezikih pojava
koje se samo smjenjuju ne obrazujui izmeu sebe sistem. Dijahronina ili dinamina
lingvistika tie se historije jezika dok opis jezikog stanja pripada sinhroninoj ili statikoj
lingvistici. Prvi koji je jasno razdvojio dijahronijsku od sinhronijske lingvistike bio je F.de
Saussure. On je smatra da sinhroniji treba dati presudnu ulogu u lingvistikom ispitivanju. Za
strukturalistiku lingvistiku sinhronijski presjek jezikog sistema ostaje statiki rezultat
prethodne dijahronijske dinamike, dok se dijahronijsko kretanje prikazuje kao niz sukcesivnih
sinhronija. Sosir vie tei za metodolokim odvajanjem ovih dvaju perspektiva nego za
negiranjem jedne od njih.

28