Ovanes Kaaznuni

(Ermenistan'n lk Babakan)

. . .

TANAK

PARTISI'NIN
YAPACAGI BIR EY YOK
\.1

(1923 Parti

Konferans'na

eviri: Arif Acalolu

Rapor)

 Bu
Analiz

kitabn yayn haklar

Basm Yayn Tasarm Gda

Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir.

web adresi: www.kaynakyayinlari.com
e-posta: iletisim@ kaynakyayinlari.com
Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92

Teknik

Hazrlk:

Bask:

Analiz

Basm Yayn

Analiz Basm
Ocak 2008

Yayn

ISBN: 975-343-438-3
KAYNAK YAYINLARI: 435

Bu kitap Kaynak

Yaynlar'nn

izniyle

stanbul Ticaret Odas adna 1000 adet baslmtr.

Deerli

Okurlar,

Elinizde bulunan kitap ne bir hikaye, ne bir roman, ne de bir

kurgudur. Tam anlamyla bir belgeseldir. 1915 Ermeni Meselesi'ne
ilikin tm gerekleri, dnemin nemli bir ahidinin kaleminden
gzler nne seren tarihi bir belgedir.
Ermenistan ve zellikle Ermenistan Diasporas'nn, Trkiye
Cumhuriyeti'ni uluslararas arenada zor durumda brakmak niyetiyle ortaya att aslsz Ermeni soykrm iddialarna kar sessiz bir
lktr. Bu sessiz l nemli klan husus ise, bu sesin sahibinin
bir Trk deil, olaylar tarafsz bir gzle ele alan bir Ermeni olmasdr. nk bu kitab, Ermenistan'n ilk babakan Ovanes Kaaznuni yazd ve daha 1915 Ermeni Meselesi tazeliini korurken,
Trklerin maruz kald haksz itharnara kar o tarihlerde yaa
nanlarn iyzn anlatt.
Kaaznuni, bugnk Trkiye Cumhuriyeti'nin atalan olan Osmanllar'n asla bir Ermeni soykrm yapmadn, yetkili bir az
olarak kendi vatandalarna sylyor. Bu tartmal yllar boyunca,
Ermenistan Tanak hareketinin bizzat iinde yaayan Ermenistan'n ilk babakam tarafndan hazrlanan ve seslendirilen bu rapor, ne
yazk ki Kaaznuni'nin kendi lkesinde yasakland, toplattrld,
gzlerden uzak tutlmaya alld.
te bu yzelen bu kitab en iyi anlatan szckler, "sessiz bir
lk"tr.

Kaaznuni'nin, 1923 ylnda Ermenistan'n en nemli siyasal

partisi olan Tanaksutyun Partisi'nin Bkre'te yaplan Yurtd
Konferans'na bir rapor olarak sunduu bu belgeyi, stanbul Ticaret
3

Odas

olarak, bir ibret

vesikas olmas

iin dnya kamuoyuyla pay-

layoruz.

1882 ylnda kurulduunda ilk bakan Osmanl tebas bir Ermeni olan stanbul Ticaret Odas, Birinci Dnya Sava yllarnda
yaanan tarihi olaylarn hibir politik kayg tamadan deerlendi
rilmesini arzu etmektedir. Bunun iin de yansz bir ekilde olaylar ele alan bu kitab ilgililerin dikkatine sunmay bir grev kabul
ettik.
Bylece 1915 Ermeni Meselesi'nin ariv belgelerine dayal olarak deerlendirilmesinin gerekliliinin altn bir kez daha izmek
istedik. lkeler ve toplumlar arasnda hibir geree dayanmayan
dmanlklar kk salacana, dostluk ve kardelik duygularnn hakim olmas en byk arzumuzdur.
Bu yaynn ngilizce, Franszca ve Almanca basklarn da yaynlarken, bizim anlaymz bu oldu. Umuyoruz ki, tarihi vesikalarn sat k, dmanlklarla dolu deil, dostluklarla dolu bir gelecei de aydnlatr.
Murat YALINTA
stanbul Ticaret Odas
Ynetim Kurulu Bakan

TRKE BASIMA SUNU

Arivler alsn,

gerekler ortaya konsun deniyor. Ermeni ariv

mi? Ariv!
te biz de o arivlerin kapam kaldryoruz.
Gereklerin saptanmas iin, btn dnyay Ermeni ve Rus ariv lerini incelemeye aryoruz. Baka arive gerek bile kalmyor.
Dnemin Ermenistan hkmeti yneticilerinin raporlar, Enneni
komutanlarn stlerine yazdldar raporlar, Boryan ve Lalayan gibi
namuslu Ermeni tarihilerinin yaynladklar belgeler, gerekleri
saptamaya yetiyor. Bunlarn hepsi resmi belge.

leri

ariv deil

1923 Ylinda Tanak Konferansna Sunuian Rapor

Kaynak Yaynlar'nn "Ermeni Belgeleriyle Ermeni Soykrm

dizisine, Ermenistan hkmetinin ilk babakarn ve Tanak
sutyun Partisi liderinin mzasn tayan bir resmi belgeyle balyo
ruz. Vurguluyoruz, elinizdeki kitap, bir dergi yazs veya bir konu
ma deil, 1923 yl Nisan aynda Tanaksutyun Partisi'nin Blae'te
yaplan Yurtd Konferans'na sunulmu rapordur. Raporu okuyan,
Ovanes Kaaznuni, denebilir ki, Tanak hareketinin en nemli lideri dir. "Ermeni soykrm" diye nitelenen 1915-1923 dneminde
Tanak hareketinde sorumlu konumlarda bulunmutur. Yaynlad
mz rapor, ite o dnemin zetidir.
Yalan"

Kaaznuni Kimdir?

Ovanes Kaaznuni (githanyan) (Hovannes Katchaznouni),

1918 yl Temmuz aynda kurulan Ennenistan devletinin ilk baba5

kandr. Tanak

hkmetini, 1919 Austos ayna kadar 13 ay ynetPartisi'nin kurucularmdandr ve nemli lideridir. Ermenistan'n ve Tanak Partisi'nin en yetkilisidir.
1868 ylnda Grcistan'a bal Ahslca blgesinde domutur.
Mimarlk eitimi aldktan sonra BakU, Batum ve Tiflis'te mimar
olarak alr. Tanak rgtne Baku'de katlr. 1905-1906 yllarn
daki Ermeni-Tatar atmalar srasnda karlkl krm engellemek zere kurulan komisyonda grev yapar. 1911 ylnda Tanak
sutyun davasndan arandndan dolay Trkiye'ye kaar. stan
bul'da, ardndan da Dou Anadolu'da bulunur. Propaganda faaliyetleri yrtr. 1914 ylnda Transkafkasya'ya geri dner. 1917'de Ermeni Ulusal Konseyi yesi olur. 1918'e kadar Kafkasya parlamentosunda (Seym) Tanak temsilcisi olarak bulunur. Trabzon ve Batum'da Trklerle yaplan bar grmelerinde Ermeni heyeti iinde yer alr. 4 Haziran'da Hatisov'la birlikte Ermenistan Cumhuriyeti adna BatumAntlamas'na imza atar. 1918 Temmuzu'nda bam
sz Ermenistan'n ilk babakan olur. 1919 Austosu'na kadar bu grevde kalr. 1919 ubat'nda Ermenistan Parlamentosu'nun karary
la yardm salamak amacyla ABD'ye ve Avrupa'ya gider. 1920 y
lll(ia Ennenistan'a geri dner ve Ermenistan Parlamentosu bakan
mitir. Tanaksutyun

yardmclna atanr.

1920 ylnda Ermenistan'da Bolevik iktidannn kurulmasnn

ardndan tutuklanr. 1921 ylnda Bolevik ynetimine kar yap
lan kardevrimci ayaklannann bastrlmasndan sonra lkeyi
terk eder. 1921-24 yllan arasnda Bkre'te yaar. 1923 ylnda
elinizdeki kitab yaymlamasmn ardndan Tanak Partisi'nden istifa eder, geri dnmek iin Sovyet Ermenistan' hkmetine ba
vurur. 1925 ylnda Erivan'a yerleir. Mimar olarak alr, niversitelerde ders verir ve profesrlk unvanm alr. 1938 ylnda hayatn kaybeder. I
1 Entsildopediya "Armyanski Vapros", Yerevan, 1991, s.197.

Raporun

Yaynlanmas

Kaaznuni, bu konferans raporunda, gemi dnemin zeletiri

sini yapar. Bu zeletiri, aslnda bir itirafnamediL Kaaznuni, ekilen aclardan Tanaksutyun Partisi'nin sorumlu olduunu drste
ve ak yreklilikle saptar. Raporun sonunda Tanaksutyun'un kendini feshetmesi ve siyasi arenadan ekilmesi gerektiini savunur.
Son cmleleri arpcdr, "Evet intihar neriyorum, Parti kendisini
feshetmelidir" der.
Kaazuni, hemen o yl raporunu kitap olarak yaymlatr. Koyduu balk, yine intihar nerisini vurgulamaktadr: "Tanaksut
yun'un Artk Yapaca Bir ey Yok."
Kaaznuni, raporu kitap haline getirirken, partinin i ileyiiyle
ilgili baz somut nerilerin bulunduu -drt sayfay karmtr.
Kitapta ek olarak, raporu mektupla eletiren partili bir arkadana
cevab da bulunuyor.
Ernenice baslan kitap, drt yl soma, 1927 ylnda Rusaya
evrilerek Tiflis'te "ibreti aJem" olmas amacyla 2 bin adet baslr.
Rusa basna bir de nsz eklemnitir.2
Kitabn ngilizce basm ise, 1955 ylnda, "The Armenian Revolutionary Federation (Dashnaksoution) Has Nothing To Do Anya
More" balyla" Annenian Information Service" (Ermeni istihbarat Servisi) tarafndan New York'ta yaymlan yar. Ancak bu ngiliz~
ce yayn, kitabn btnn ienniyor.
lgin olan, ama kitabn ieriine baknca doal karlanacak
olay udur: lk Ermeni babakannn bu tarihi raporu Ermenistan'da
yasaklanrntr. Yaynann Avrupa'daki ktphanelerden Tanaklar
tarafndan toplatld da biliniyor. Kitabn eitli dillerden yaym
lanan basmlar, Avrupa ktphanelerinden toplatlmtiL Kitabn
kataloglarda ad var, ancak raflarda bulunmuyor.
kaleme ald nszde Sovyet iktidanyla ilgili fikirlerine belirli
getirilmelde birlikte Kaaznuni'nin "ak kalpli" davrand ifade ediliyor. Ancak Sovyet Ermenistan'nda Kaaznuni'in kitabna ar eletiriler de
getiriliyor. rnek olarak bkz. Marents, "Litso Arsyaskogo Smenohovstva", Bolevik Zakavkazya, No.3-4, 1928, s.83 vd.

2 S.

Hanoyan'n

eletiriler

Kaaznuni'nin kitabnn Rusa basmn, Enneni Meselesi zerine almalarm srasnda, Moskova'daki Lenin Ktphanesi'nde
buldum. Kitabm Trkesini SaymArif Acalolu'nun titiz evirisine
borluyuz. Kendisine yrekten teekkr ediyoruz.

Trkiye' deki Aratrmalar

Kitabn

daha nceki basmlarnn sunuunda, Kaaznuni'nin kiTrkiye'de daha nce Prof. Dr. Trkkaya Atav tarafmdan
1985 ylnda yaplan ngilizce bir yaymla okuyucuya duyumlduu
nu belirtmitik. Oysa Prof. Atav'den 34 yl nce Esat Uras'n ve
birka yl nce D Politika Enstits ile Kamuran Gn'n, ayn
yl Mim Kemal ke'nin yaynlarnda Kaaznuni'ye gndemelerde
bulunuyor. Bizim saptadmz, kitap Trkiye'de yarm yzyl aan
bir sredir biliniyor.
Esat Uras, 1950 ylnda yaymlanan Tarihte Ermeniler ve Ermeni
Meselesi balkl nl eserinde, Kaaznuni'nin kitabndan almtlar
yapm.3 Kitabn 1923 ylnda Viyana'da yaymlanan Emenice bas
mnn 1950 ylndan nce Trkeye evirtildii anlalyor.
Ayn "nanskri" (elyazs) nshadan yaplan alntlar, Bykeli Kamuran Grn'n 1983 ylnda Trk Tarih Kurumu tarafndan
yaynlanan Ermeni Dosyas adl kitabnda da var. 4
1983 ylnda "D Politika Enstits" tarafndan yaymland
belirtilen Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu balkl kitapn
kaynakasnda da, Kaaznuni'nin 1923 Viyana basmna yer verilmi.5 Ancak burada Kaaznuni'nin kitabnn bal Ermenice deil, ngilizce. D Politika Enstits'nn devlet kumnarna bal
olarak yayn yapt kolaylkla sylenebilir.
tabnn

3 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1950, s.716, 740 vd, 758.
4 Kamuran Gn, Ermeni Dosyas;, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1983,
s.196, 234, 274, 304 vd, 308.
5 D Politika Enstits, Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, Nisan
1983, s.41.

Mim Kemal ke, 1984 ylnda Boazii niversitesi'nin yaymlad ngilizce bir derlemede, Kaaznuni'nin 1955 ylnda New
York'ta yaymlanan ngilizce basmndan uzunca bir blm alm.6
Prof. Dr. Trkkaya Atav de, 1984 ylnda Kaaznuni'nin kitab
zerine on sayfalk bir ngilizce yaz yaymlam. Bu yaz, ngiliz
cesinin arkasna Franszca, Almanca, spanyolca evirileri de eldenerek devletin propaganda kurumlar tarafndan kitapk halinde
baslm.? Atav, Trkesi yaymlanmam olan bu yazsnda, elinde Kaaznuni'nin Ermenice basmndan Trkeye evrilmi 61 sayfalk bir daktilo metnin bulunduunu da belirtiyor. Esat Uras ve
Kamuran Grn'n gnderme yapt "manskri" evirinin daktiloyla oaltld anlalyor. 1984 yl ncesinde baka aratrma
clarn da kitabn Trke veya ngilizce evirilerine gndermede
bulunmu olmalar mmkndr.
Ermenieecten yaplm Trke eviri, Dileri Bakanl'nda var
m bilmiyoruz, ancak Trk Tarih Kurumu'nda muhafaza edilmektedir.
lkemizde Kaaznuni'nin raporunun bugne kadar deerlendi
rilmemi olmas bir bakma artcdr; bir bakma da olaan say
labilir. nk Trkiye hkmetleri ve Trk aratnnaclan, tezlerini emperyalizme kar mcadele zeminine, Kurtulu Sava'nn
hakll gibi salam bir temele oturtmarnlardr. nk bu raporun nemi, gerek bilim ve aratrma evrelerinde, gerekse Dileri
Bakanl tarafndan anlalmam ve deerlendirilmemitir. Kaaznuni raporunun Trke evirisi yayrnlanmam, adeta saklanmtr. Rapor zerine die deer bir Trke inceleme bile yaplma
mtr. Kukusuz bunda, Trkiye makamlarnn ve aratrmaclar
nn, Rus ve Ermeni arivlerinden uzak durma eilimleri, Rus kay6 Mim Kemal ke, "The Respons es of Turkish Amenians to the Ammenian Question", Boazii University, Armenians in the Ottoman Empire ande Modern
Turkey (1912-1926), stanbul 1984 iinde, s.79.
7 Prof. Dr. Trkkaya Atav, An Armenian Source: Hovhannes Katchaznouni; Une
Source Armenienne: Hovhannes Katchaznouni; Eine arnenische Quelle: Hovhannes Katchaznouni; Fuenta Armenia: Hovhannes Katchaznouni; Second Printing, Ankara, March 1995.

naklan deerlendirmeyi Boleviklie bulamak olarak alglama

lan, birinci derecede etkili olmutur. Resmi Trk tezlerini Batl
emperyalisdere beendirme kaygsnn belirleyici olduu buradan
da a1lalmaktadr. Mesele buradadr.
Kaazmni raporunu Trkiye kamuoyuna ilk tantan, Aydmlzk
dergisinin 2 Ekim 2005 tarihinde balayan yaynlan oldu. Raponn
Rusa basmna dayanarak yaplan bu yaynlarda raporun geni bir
Trke zeti verildi ve deerlendirilmesi yapld.

Kaazmui'nin Saptam~dan

Kaaznuni, raporuna balarken zellikle belirtiyor. Bu deer

lendirmelere ar bir dnce sreci sonunda varm tir. Ulat sonular, yzeyselliin ve iradesizliin rn deildir ve biroklanm kzdracam bilmektedir. Kaaznuni, Tanaksutyun Konferans'na katlan delegelerden, nyarglardan syrlarak, kendisini sabr
la dinlemelerini rica etmektedir. Konuyu smrlarken, Birinci Dnya Sava'ndan Lozan Konferans'na uzanan sreci Ermeni meselesi asmda1 belirli dnemlere ayrarak inceleyeceini ve Tanak
sutyun'un bu sreteki roln ele alacan aldyor.
Tanak Hkmeti'nin ilk babakan, zellikle u saptamalarda
bulunuyor:
- Dnya Sava ncesinde gnll silahl birliklerin oluturulmas hatayd.

- Kaytsz artsz Rusya'ya balanmlard.

- Trklerden yana olan g dengesini hesaba katmarnlard.
- Tehcir karar amacna uygundu.
- Trkiye, savunma igdsyle hareket etmiti.
- 1918 sonlanndaki ngiliz igali, Tanaklann umutlarn yeniden kabartmt.
- Ennenistan'da Tanak diktatrl kurmulard.
- Denizden denize Ermenistan projesi gibi emperyalist bir talebe kaplmlar, bu ynde kkrtlmlard.

10

- Mslman nfusu katletmilerdi.

- Ermeni terr eylemleri Bat kamuoyunu kazanmaya ynelikti.
- Tanak ynetimi dnda sulu aranmamalyd.
- Tanak Partisi'nin artk yapaca bir ey yoktu; intihar etmeliydi.
Evet, btn bu saptamalar, Ermenistan'n ilk babakam, Tanak
sutyun Partisi'nin kurucusu Kaaznuni'ye ait.
Kaaznuni, 1914'ten 1923'e uzanan srete, Trk-Enneni iliki
lerininin zn, sava hali olarak ele almaktadr. Bu sava, Kaaznuni'nin belirlemesine gre, aslnda Trkiye ile byk emperyalist
devletler arasndaki bir savat. Kaaznuni, raporunda Trkiye'yi
sorumlu tutan bir deerlendirmede bulunmuyor. nk: Tanaldan
ve onun peine talclan Ermenileri savan bir taraf, Trkiye'yi ise
savan dier taraf olarak deerlendiriyor. Trkiye'nin zaferi kar
snda Tanaksutyun'a artk kendi hayatna son vernek dnda yapacak bir ey kalmamtr.
Kaaznuni'nin bu saptamalan bazlarn artmaktadr. Oysa yenilgi sonrasnda Ermeni devlet adamlar ve tarihilerinin birou ayn deerlendirmeleri yapmaktadr. 1921 sonras, Ermeni aydnlar
iin youn bir zeletiri dnemidir. Ayaldar suya ermitir. Gereklere ulalmasnda kukusuz Ermenistan'da kurulan Bolevik ynetiminin de nemli etkisi var. Emperyalizme kar konunlanmak, Enneni
aydnlarn ister istemez gereklerle buluturnalcta ve Lenin-Atatrk
ittifaknn mevzileriie ekmektedir. Bu nedenle zellikle 1921 sonrasna ait Ermeni ve Tanalc belgeleri, Kaaznuni'nill grlerini
dorulamaktadr. Bir ksrm Ermenistan devlet arivlerinde bulunan
Tanak belgeleri, soykrm yalanllll ayn Kaaznuni gibi arpc bir
ekilde ortaya koyuyor. Bizzat Tanak kaynaklar, arlk Rusyas ve
Bat emperyalizmi tarafndan Trkiye'ye kar nasl kullanldklarm,
igal srasndaki Ermeni mezalirnini ve Trk ordusunun buna kar
verdii hakl sava zengin belgelerk ortaya koymaktadrlar.

ll

bret Dersi

Kaaznuni'nin raporu, sadece tarihsel bir gerei tartmasz

olarak ortaya koyduu iin deil, gnmz dnyasnda paha biilmez dersler tad iin de olaanst deerdedir. ABD emperyalizminin stratejisinde kk etnik ve dinsel topluluklara belli lkeleri paralamada zel nisyonlar yklenrnektedir. Bu misyonlarn
ne kadar kanl sonular dourduu Yugoslavya, Afganistan ve Irak
rneklerinde ok gzel grlyor. Dahas, yeni rneklerin srada
olduunu herkes grmektedir. Ama btn bu tertip ve planlarn bir
de son perdesi vardr. O son sahnelerde yaanan facialar, Kaaznuni'nin raporunda btn ackl ynleriyle grmek mmkndr. Yzlerce ve hatta binlerce yldr birlikte yaad halklarn zerine srlenler, bunun bedelini yalnz komularna deil, en ar bir ekil
de kendi halklarna detrnilerdir. Kaaznuni, btn Ermeni yazarlar gibi, Rus arl, ngiliz emperyalizmi ve Fransz emperyalizni bizi kulland diyor ve en sonunda bizi terk edip ortada braktk
lar zaman, artk herkesin bize ihanet ettiini syleyip dvnmekten baka aremiz kalmamt. Tarihin gidiini okuyanlar, bugn
yaanan srelerin sonunda yaplacak zeletiri ve yaknmalarn da
baka bir tonda olmayacan elbette gnnektedirler.
Tanak Ar1vindeki Dier Belgeler de

Kaaznuni'yi

Doruluyor

Kaaznuni'nin raporundaki saptamalar Tanak arivlerindeki dibelgeler de doruluyor. Bir lcsrn Emenistan devlet arivlerin
de sakl buluna1 Tanak belgeleri, soykrm yalann aym Kaaznuni gibi arpc bir ekilde ortaya koyuyor. Bizzat Tanak kaynaklar,
arlk Rusyas ve Bat emperyalizmi tarafnda1 Trkiye'ye karna
sl kulla1ldklarn, igal srasndaki Ermeni mezalinini ve Trk ordusunun buna kar verdii hakl sava kantlanaya yetiyor.
er

12

arlk

Ordulannda
Trkiye'ye Kar Sava
Emperyalist merkezler, Osmanl devleti ve Mustafa Kemal ynetiminin 9 5- 923 arasnda Ermenilere katliam veya soyknm
uygulad sulamasnda bulunuyorlar. Oysa Kurtulu Savamza
derk: den bu sekiz yl, asimda Tanak glerinin arlk Rusyas,
ngiltere ve Fransa ordularnn emrinde Trkiye'ye kar sava yl
lardr. Bu tarihsel olgu, binlerce Tanak belgesine de yansrntr.
Birka rnek verelim. Tanaklar tarafndan ynetilen Emeni
Milli Brosu'nun Birinci Dnya Sava'nn hemen banda ar II.
Nikolay'a gnderdii bildiri, Tanak ynetirninin emperyalizme nasl bel baladn gsteriyor:
"anl

Rus ordular, kendi hkmdarlk topraklar boyunca karEnnenistan tepelerinde ve engin Alakert vadisinde, Almanya'ya ihtiya duyarale kudretli Rusya'ya el kaldnna cretini gsteren Trkiye'ye kar savarken, Ermeniler, atalam1ll1 tleri
ni dinleyerek( ... ), hayatlarn ve varlklarn Yce Rusya'nn ve
onun tahtll1ln am iin feda etmek iin ayaa kalkmlardrr.
l

"Trkiye'yle sava mjdesi, btn Ermeni halkn coturmak

tadr. Btn lkelerden Ermeniler, anl Rus ordulannda yer
alnale ve Rus silahnn baarsna kanyla hizmet etmek iin
acele etmektedir. Yce Tarnya dmana kar zafer kazanmak iin dua ediyoruz. Yeni anl Rus silah olmak ve Rusya'nn Dou'daki tarihsel grevini yerine getimek vatan borcumuz olmaktadr. Kalbimiz bu istekle yanmaktadrr.
"Rus bayra, stanbul ve anakkale Boazlarnda zgrce dalgalanacaktr.

"Sizin iradeniz, yce devletlim, Trkiye'nin

boyunduruu

al-

tndaki halkiara zgrlk verecektir."8

8 Mak, No. 271, 1914'ten aktaran: Marents, s.89.

13

Zaten daha sava balamadan nce stanbul'dal<i Ermeni Patrii

Zaven, Ermeni milliyeti-liberallerin yayn organ Mak'n muhabirine, Ermeni meselesinin kkten zmnn, btn Ermenistan'n
(Trkiye'nin Dou Anadolu Blgesi dahil- M.P.) Ernenilerin kaderinin tarihsel olarak bal olduu Rusya hkmranl altnda birlemesiyle gerekleeceini belirtmitir. Patrik, "Ruslar buraya ne
kadar abuk gelirse bizim iin o kadar iyi olur" demektedir.9
Yine Tanaksutyun Partisi Dileri Brosu Bakam Zavriyev'in
arlk Rusyas'nn Londra ve Paris Bykelilerine 1915 ylnda
gnderdii mektup, Birinci Dnya Sava'nda Ermeniterin oynad
rol gzler nne sennektedir:
"Bugnk savan ilk gnlerinden beri Rusya Ennenileri,
Rusya'da ve Trkiye'de savaa katlmay beklemektedir. Bu
durum savan sonunda Ermeni meselesinin yeniden gndeme alnmas ve kesin ekilde zlmesi umudunu dounnak
tadr. Dolaysyla Ermeniler, yaklaan olaylara katlnaktan
geri duramaz, bundan tr savata en ateli biimde yerlerini almaldr lar." 1o
arlk Hkmeti'nin arivinde de yer alan bu mektubun ieriini
destekleyen baka bir Tana.k belgesi de siyaset adam ve tarihi Boryan'n kiisel arivinde bulunmaktadr. 1915 ubat'nda Tiflis'teki
Btn EnnePistan Milli Kongresi'nde Tanaksutyun Partisi'nin askeri kanat temsilcisinin yapt konumay ieren belge arpcdr:
"Bilindii

rini

gibi, Rus hkmeti savan bamda Trk Ermenileve sava srasnda lke iinde ayaklanma
iin hazr hale getirmek amacyla hazrlk gideri

silahandrmak

karmak

9 Ermenistan SSC Merkez Devlet Taril1 Arivi (TsGA Ann. SSR) fond vpisok, dosya 37, yaprak 45-46'dan aktaran: K.N. Karamyan, Polojenie Zapadnh Armyan,
"Armyanski Vopros" i Mejdunarodnaya Diplomatiya V Posledney etverti XIX Ve ka
Naale XX \!eka, Yerevanski Gosudarstvenmy Universitet, Yerevan, 1972, s.87 vd.
10 Mejdunarodne Otnoeniya F Epohu mperializma (Dokumentz z Arhiva Tsarskogo Vremennogo Pravitelstva), seriya III, t. VII, . II, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomieskoe zdatelsvo, Moskva-Leningrad, 1935, s.45.

14

olarak 242 bin 900 ruble verdi. Gnll birliklerimiz Trk ordusunun savunma hattm yarp, ayaklananlada birleerek cephe ve cephe gerisinde anari yaratmak ve bununla birlikte Rus
ordularnn geiini ve Trk Ermenistan'n ele geirmesini
salamak zonmda." ll
Tanak yaynlar,

cephede ve cephe gerisinde anari kardkla

rn ve Rus ordularnn vurucu gc olarak savatklanm itiraf eden
belgelerle doludur. Tanaksutyun'un yayn organ Orizon gazetesi,
1912 yl 196. saysnda yle yazyor:
"Trk devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir
Trkn ne de Trk devletinin bundan byle herhangi bir Ermeni iin hibir deeri yoktur. Varlklanm kommak iin ba
ka yollar dnsnler."12
Yine Orizon'un 31 Ekim 1914 tarihli 243. saysnda Ermeniler
aktif olarak yer almaya arlrken, arlk Rusyas'nn zaferinin Ermenilerin de zaferi olaca belirtilmektedir.13
Ayn ekilde Tanaklarn baka bir yayn organ Ayrenik'in 24
Eyll 1915 tarihli saysnda, Tiflis'e yeni gelen arlk Rusyas'nn
Kaflcasya Valisi Nikolay Nikolayevi iin yazlanlara bakmz:
savata

"Dn Tiflis'e ar'n Kafkasya'daki vekili ekselanslar yce

prens Nikolay Nikolayevi terif etti. Yce prensin kesin iradesi ve kararllyla Trk hkmetinin varlm sonsuza dek
ortadan kaldracana derinden inanyoruz. Bu inanla Kafkaslar'daki Rus ordusunun sevgili 6. Bakomutann selamlar
ve ona 'Ho geldin' deriz."14
Bkz. B.A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c.l, Gosudarstvennoe zdatelstvo, Moskva-Leningrad, 1929, s.360.
12 Orizon, No.l96, 1912'den aktaran: K.N. Karamyan, age, s.81.
13 Orizon, No.243, 31 Ekim 1914'ten aktaran: A.M. Elibekyan, Arnenz'ya Nakanune lfelikogo Oktyabrya, zdatelstvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1963, s.l8.
14 Ayrenik, No.2, 24 Eyll 1915'ten aktaran: A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionny
'Danaktsutyun' i mperialistieskaya Voyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionny
Vostok, No.2-3, 1936, s.91.

11

15 Nisan 1915 gnnde Vardan komutasndaki gnll birliin

Emiadzin'deki geit treninin ardndan st dzey Rus subaylarn
da katlmyla dzenlenen ziyafette ille kadeh, yce Rusya'mn ve
onun kahraman ordusunun erefine kaldrlr. Btn Ermeni Katolikosu, trensel dualar okudukta sonra Ermeni halknn Rus ordularna minnettarln ve Ermeni topraklarn yabanclarn hkmranlndan birlikte kurtarmaya hazrr olduklann ifade eder.15
Aym ekilde Btn Ermeni Katolikosu V. Georg, Van'n igal
edilmesi zerine arlk Rusyas'nn Kafkasya Valisi VorontsovDakov'a ve 4. Kafkas Ordulan Kumandan P. . Oganovski'ye gnderdii kutlama telgraflarnda Rus ordularnn yeni zaferleri iin
duac olduunu belirtir.16
Tanaklarn nemli liderlerinden A. Hatisyan da 1933 ylnda
Ayrenik'in 5 nolu saysnda yaymlanan anlarnda "Rus ordusunun
yenilmeye balamasyla, bu orduya balanm olan umutlarmz da
tkendi" ifadesini kullanarak Birinci Dnya Sava'ndaki yerini
ilan etmitir.17

Ingiliz ve Fransz Ordularnn Emrinde

Trkiye'ye Kar Sava
arlk Rusyas'nn yklmasmn ardndan Tanaklar,

bu sefer

Batl emperyalistlerin gdmne girmiler ve ngiltere, Fransa,

ABD gibi devletlerin blgedeki

karlan

iin Trkiye'ye

kar

sa-

vamlardr.

Tanak Hkmeti'nin Babakan Kaaznuni, 7 ubat 1919 tarihinde ngiliz igal kuvvetleri komutan General F. Wocker'la yapt
grmede Ermenilerin, tilaf Devletleri'nin zaferiyle ve Kafkas-

15 Ararat, No.5, 1915, s.288 vd.'dan aktaran: A.O. Arutyunyan, Kavkazski Front
1914-1917 gg., zdatelstvo "Ayastan", Yerevan, 1971, s.305.
16 Arara, No.5, 1915, s.415 vd.'dan aktaran: A.O. Arutyunyan, age, s.307.
17 Ayrenik, No.S, 1933'ten aktaran: A.A. Lalayan, "Konuevolyutsionnaya Rol Partii Danaktsutyun", storieskie Zapiski, No.2, 1928, s.83.
16

ya'ya gelmeleriyle dummlarnn iyiye doru deieceinden kesinlikle emin olduklarm belirtmitir. Bu grmenin raporu, Ermenistan ileri Bakanl Arivi'nde saklanmaktadr.18
Ayn ekilde Ermenistan Devlet Arivi'nde bulunan baka bir
belge, Adana'daki Ennenilerin Fransz igal kuvvetleri komutan
General Diffe kamutasnda "intikam birlikleri" adyla silahlandrl
dklarn ve Fransz nifonnasyla savatklarn anlatmaktadr.19
ngiliz ve Fransz emperyalizmine itaat, Yunan igaline bel ba
lamay beraberinde getirmitir. Tanak Hkmeti Dileri Bakan,
Tiflis'teki temsilcisine gnderdii telgrafta yle diyor:
"Cephedeki durum ok ar. Bir an nce Luck ve Corbeille'e20 bavurarak, Trk birlilderinin ileriedii konusunda hkmetlerine telgraf ekmelerini ve gerekli btn nlemlerin
alnmasm istemelerini salamak mutlaka zorunlu (... ) Yunan
temsilcisinden de, hkmetine hemen bir telgraf ekerek her
eyi bildirmesini ve Yman birliklerinin saldrya geerek Trk
hareketini gsz dnnelerinin olanakl olup olmadm
renmesini isteyin. " 21
Tanak

Raporlannda Ermeni Mezalimi

Dier taraftan Tanak belgeleri, arlk Rusyas ve Bat emperyalizminin kumandas altna giren Tanaklarn katliam hilcayeleriyle doludur.

i'

'1

18 Bkz. Ermenistan SSC ileri Bakanl Merkez Ekim Devrinil Arivi (TsAOR
MVD SSRA) f. 114, d. 23, y. 48'den aktrran: D. Yenukidze, Krah mperialisies
koy nten>entsii V Zakavkazye, Gospolizdat Gruzinskoy SSR, Tbilisi, 1954, s.188.
19 Ermenistan SSC Devlet Tarih Ariv i (GAArm. SSR) f. 200, d. 132, y. 338'den
aktaran: N.Z. Efendiyeva, B orba Turetskogo Naroda Protiv Frantsuzkih Ok/(Upantov Na Yu ge Anato/ii (1919-1921 gg.), zdatelsvo AN Azerbaycanskoy SSR,
Baku, 1966, s.116.
20 tilaf Devletleri'nin Tiflis'teki temsilcileri.
21 D.S. Zavriyev, K Noveyey stmii Severo-Vostonzh Vilayetov Turtsii, Tibilisi,
1947, s.85.
17

Van'n igalinin ardndan ehrin

valisi olan Aram'a Rus ordulaVan birlii komutan Nikolayev tarafndan gnderilen 22 Haziran 1915 tarihli ve 34 sayl talimatta, Ermenilerin blgedeki Krt
nfusa saldrnamalar ve kylerini yamalarnamalar bildirilmektedir. Ancak Aram, talimata verdii protesto cevabnda, emirlerin
yerine getirilmeyeceini, henz igal edilmemi blgelerdeki Mslmanlara uyar olmas amacyla sulularn en ar ekilde cezalandmlacan belirtmektedir.22
Tanaklarn Ba-Gyaminsk birlii komutan Yarbay Melik-ah
nazarov'un ayr bir Ermeni tmenine gnderdii 7 Kasm 1918 tarihli acil damgal raporunda ise, blgenin bt1 kylerini bombaladkla
rn, 30 Trk kyn ele geirdiklerini ve geri kalan 29 ky de bombalamak amacyla harekat izni istediini bildirmektedir. Merkezden
onay alan Tanak birlii, Ba-Gyarninsk blgesindeki onlarca Azeri
kyn yerle bir edecek ve kadn, ocuk, yal, gen yzlerce insan
ldrecek ve varlklarn yamalayacaktr. Bu olayJan anlatan Tanak
yarbaynn raporu, Ermenistan Devlet Arivi'nde saklanraktadr.23
Ermeni Sovyet tarihisi A.A. Lalayan'n ilknce 1936 ylnda
Revolyutsionny Vastok dergisinin 2-3 nolu saysnda, daha sonra da
1938 ylnda SSCB Bilimler Akademisi Tarih Enstits'nn yayn
organ strorieskie Zapiski dergisinin 2. saysnda yaynlad
Tanak raporu ise, tyler rpeticidir. Tanak subay, 1920 ylnda
Beyazt- Vaaram blgesinden yazd raporunda yaplan uygulamalar vne vne hikaye etmektedir:
rnn

"Basar-Ge ar'daki Trk nfusu ayt etmeden imha ettim. Bazen

dersin ya. Bu kpeklere kar en etkili yol, arpmadan sonra sa kalanlan toplayp kuyularn iine
tkmak ve bir daha dnyada bulunmamalar iin yukardan ar

kurunlara yazk olmasn

22 SSCB Ekim Devrimi Merkez Devlet Arivi (TsGAOR SSSR) f. 579, L 1, d.

1880, y. 3-7'den aktaran: A.O. Arutyunyan, age, s.369.
23 Ermenistan Devlet Arivi (Gosarhiv Armenii) f. 67, d. 644, y. 1-2'den aktaran:
A.A. Lalayan, age, s.99 vd.

18

kayalarla ezmek. Ben de yle yaptm. Btn erkekleri, kadnla

n ve ocuklan topladm, benim tarafndan atldklan kuyulann
iinde kayalarla ezerek hepsinin hayatna son verdim."24
Tanaklarn Yama Politikas
Tanak birlikleri, bastklar Mslman kylerinde ortaadan
kalan ikence yntemleri uyguladlar ve yama yaptlar. Ermeni
devletinin iinde bulunduu parasal krizi bu ekilde amaya al
tlar. Bir Tanak yetkilisinin Tanak Hkmeti'nin ba A. Ogancanyan'a yazd 21 Haziran 1920 tarihli mektupta, Ermeni yneticileri Enneni devletinin eline geecek zenginliklerin, Ermeniler tarafndan yamalanmasndan yaknlnaktadr:

"Zangi-Bassar tarafmzdan igal edildi. Bu lke yle zengin

ki, bizim borlanmz birka defa kapatacak durumda. ki
gndr burada grlmemi bir yama gerekleti. Budayla
r, arpalan, pirinleri, semaverleri, hallar, paralar ve altnla
r topladlar. Maliye Bakanl, iki grevlisini yanlarnda rgtl bir g olmadan buraya ancak dn gnderebildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor."25
Trklere ait mallarn hkmetin elinde toplanmasm isteyen
yetkilisinin raporu, Ermenistan Devlet Arivi'nde bulunmaktadr. Bu konudaki nemli belgelerden bir tanesi de, igal edilen Kars'n Ermeni Valisi'nin merkeze gnderdii rapordur. Vali,
blgedeki Trk-Krt nfusun imha edilmesi ve varlklarmn ya
malanrnasyla ilgili rapor verirken, igal edilen kylerde btn zenginlii toplama iini ellerine almak konusunda her zama baarl
olamadklarndan yaknmaktadr. Vali, devannda "Trklerden ve

Tanak

24 Age, s.101; A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Danaktsutyun' mperialisties

kaya Voyna 1914-1918 gg.", s.92 vd.
25 Gosarhiv Armenii f. 65, d. 116, y. 96'dan aktaran: A.A. Lalayan, "Kontrevo1yutsionnaya Rol Partii Danaktsutyun", s.100.
19

Krtlerden oluan blge gerekten bir hazine gibi. Ama ne yazk ki

biz buray tam olarak kontrol ederniyoruz" denektedir.26
Tanaklarn yama faaliyetinin bir dier rneine ise, Ermenistan'daki hakim kuvvetlerin yayn organlarndan biri olan Jogovurd
gazetesinin 1920 ylndaki 105. saysnda rastlyoruz. G. Muradyan
isimli yazar, bulunduu Gori Gl'nn kuzey kylarndaki Azeri
kylerinden Tanak Hkmeti'nin yama politikasna hayran bir
tarzda u izlenimleri aktarmaktadr:
"Hknetinizin alnalar sonunda bu kylerinnfusu Ermenistan snrlarmn dna atld. lm sessizliinden ak
na dnm, garip bir ekilde niyavlayan v~ havlayan, akn
sesler karan birka kedi ve ayrca iki - kpein kald terk
edilmi kyler grdm. Bu kylerinnfusu artlarnda olduka yksek miktarda tohum, patates, buday ve arpa brakm
lar. Hkmet, bu kylerden iki milyon pudun zerinde bu
day ve yarm milyon pud patates toplayabilir."27

Ermeni Kyllerine Tanak tkencesi

Tanak kay11aklan, Ermeni kyllerinin bizzat Ermeni hkmetinin inanlmaz bask ve zorbal altnda yaadklarn da belgeliyorlar. rnein Tanak Hkmeti Komiseri V. Agamyan'n ordudan
firarlar nlemek bahanesiyle soruturma veya mahkeme olmaks
zn insanlan cezalandrd ve kuruna dizdii belgelere yansnak
tadr. Agamyan, firarla sulanan kiilerin elerini, annelerini ve kz
kardelerini toplayp, rlplak soyup, ky meydamnda btn insanlarn gz nnde kaz yryn taklit etmek zorunda brak
mtr. Tanak yetkilisi, daha sonra plak kadnlar dvm ve saatlerce suyun iinde tutmutur. Ardndan kadnlar tutuklama ernri

26 Gosarhiv Armenii f. 67, d. 1769, y. 25'ten aktaran: age.

27 Jogovur, No. 105, 1920'den aktaran: age, s.100 vd.
20

veren Agamyan, geceleyin de gen kadnlarn ve kzlarn rzna

gemitir. Agamyan, hibir ekilde cezalandrlmadan grevini
uzun sre srdrmtr. Tanak Hkmeti, ancak M. Azarapetov
isimli ajanndan kyllerin Agamyan'a suikast giriiminde bulunacan renince onu merkeze almtr. 2 8
Tanaklann eski bakanlanndan Cagetyan, ran'da yaymlanan
yazsnda, iinde bulunduu Tanak ynetimiyle ilgili olarak unla
r belirtiyor:
"Boleviklerin izini srmek bahanesiyle hkmet ordular, szde gnll birlikler (humbalar), icevan (eski Delican) kazasn
daki kylk blgelerde yama yapt ve kadnlarn rzna geti.
Gnll infaz ekibi, kylleri yle bir hale getiriyordu ki, bir
gnde 'humbapeta' (birliin ba) 'Ar-Mard' (ay-adam) 50 gnllyle btn kasabay kuatyor ve yerle bir ediyordu. Yaklak bin Ermeni kyls Azerbaycan topraklarna srld."

dost ilikileri zerinden hibir yerel yetkilinin cezalandrlmadn yazarken, yle devam ediyor:
Cagetyan,

"Ermenistan ileri Bakanl, lkenin btn sulu tiplerinin

barna haline gelmiti. Bizzat Bakan Krmonyan grevinden
ayrlmadan bir gn nce devlet hazinesinden 50 milyon ruble
zirnnetine geirdi. "29
Tanaklann baka bir temsilcisi olan yaync alhuyan ise yl
lar sonra hkmet polisini "yama birlikleri" olarak adiandryor ve
gnein batmasnn ardndan bakentin merkezinde silahsz dola
mann inkansz hale geldiini anlatyor.30
Gerekten de humhapeta diye anlan Ermeni gnll birlikleri sistemi, Ermenistan'da ve komu lkelerde anari ve yanay sistemli

28 Gosarhiv Armenii f. 67, d. 1588, y. 62-63'ten aktaran: age, s.lOl vd.

29 Bkz. A. Karinyan, "K Harakteristike Armyans1..:ih Nationalistieskih Teeniy",
Bolevik Zakavkazya, No.9-10, 1928, s.70.
30 Bkz. age, s.70 vd.

21

hale getinnitir. Gnll birliklerin ruh halini yanstmas bakmndan

hep bir azdan syledikleri u ark bestelenmi bir itiraftr: "Haydi
yk, yamala, ldr ve tak omzuna ceketini, zgrce dola!"31
Bu ortam, her aklna esenin gnll birlik kurmasna yol am ve
birlikleri birer su rgt haline getinnitir. Deli-Kazar isimli humhapetann (birliin ba) aadaki duyurusu bu durumu ok iyi anlatr:
"Erivan blgesi ve Erivan ehri Ermenilerine duyurulur. Ben,
bugn btn ocuklarla birlikte cepheye gidiyorum. Eer benim gidiimden soma birileri kendini Deli-Kazar'n ocuklan
diye tamtp antajc olarak adm ktye kullanrsa, millet ve
askeri iktidar tarafndan sert cezalara arptrlacaktr. "32
Tanak Hkmeti, 1918 ylna gelindiinde 35 yana kadarki
btn vatandalan askere arm ve Trkiye'ye kar sava iin
tekrar "gnll" birlikler kurmutur. Yayn organlannda yaptklar
yaynlarla da alnan bu karara kar gelenlerin lmle cezalandn
laca, "akl olann" bu kurallara uyaca yazlarak tehdit yntemlerine bavurulmutur. Bak'de yaymlanan Tanak yayn organ
Am/in 1 Mart 1918 tarihli says bu gerekleri ieriyor. 33 Ennenistan Devlet Arivi'nde saklanan baka bir belgede de, Tanak Hkmeti'nin komulada bitmeyen savalara ve milletler aras krmiara
asker vermeyi reddeden Berd, Verhniy Karmir, Ahbyur kylerini ve
amadinsk blgesinin dier kylerini cezalandrmak zere zel
mfrezeler gnderdii grlmektedir. 34
Tanaklarn Grm'de yaymlananMarlik isimli yayn organnda,
seferberlikten kaanlarn kylerine cezalandrmak zere iki top ve

31 T. Haikog1yan, 10 LetArmyanskoy Strelkovoy Divizii, zdatelstvo Polit. Uprav.

KKA, Tiflis, 1930, s.5.
32 Age, s.5 vd.
33 Arev, No.46, 1 Mart 1918'den aktaran: A. Lalayan, "KontTevolyutsionmy 'Da
naktsutyun' mperialistieskaya Voyna 1914-1918 gg.", s.96.
34 Ermenistan SSC Merkez Devlet Arivi (TsGA Arn. SSR) f. 67/199, d. 139, y.
230'dan aktaran: A. M. Elibelcyan, Ustanovlenie Sovyetskoy Vlasti V Armenii,
zdatelstvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1954, s.76.

22

bir mitralyzle bir grup askerin gnderilecei ve kar gelenlerin topa tutulaca belirtilmektedir.35 Hatta Tanak iktidar, asker kaaklarm nlemek amacyla "Terr Orgam" adm verdikleri birlikler kurmular ve ehrin duvarlarna yle duyumlar asrmlardr:
"Btn kaaklara ve Ermeni halkna duyurulur. 1 Mart gecesi
biri at alarak dier ikisi alaydan kaarak, vatana ve Ermeni
halkna ihanet etmi, 3 Ermeni askeri kuruna dizilmitir. Ge
olmadan btn kaaklann birliklerine teslim olmalar ve askerlik grevlerini yerine getirmeleri, yoksa ayn cezaya arptrlacaklar duyurulur. Trklerin irak' basmasna neden olacak hainlere lm. Terr Organ. Gm, 2 Mart 1918"36

Tanak Hkmeti'nin, boyun emeyen kylleri cezalandrmak

iin Zangi nehrinin kolunu kapatt ve blgedeki kyleri susuz b
rakt Ermeni hakim glerinin gazetelerinden olan Jogavurd'un
29 Haziran 1920 tarihli saysnda aktarlmaktadr. Bu cezalandr
mann sonucunda birok insan lm, tarladaki rnler mahvol-

mutur.37

Aynen Kaaznuni gibi, yaanan srecin muhasebesini yapan

Tanaklarn eski Dileri Bakan Mauses Petros da, eski Tanak
babakanlarndan Sirneon Vratsyan'a yazd ak mektupta maceracln lkeye ykm, alk ve milli atmalar getirdiini belirtmektedir. Petros'un ak mektubu Hnaklarn Tebriz'deki yayn organ Zang'm 21 Eyll 1921 tarihli saysnda yaymlanntr.38

:i

35 Martik, No.2, 1918'den aktaran: T.P. Agayan, Ve/iki Oktyabr i Borba Trudyaihsya Armenii Za Pobedu Sovyekskoy Vlasti, zdatelstvo AN Armyanskoy SSR,
Yerevan, 1962, s.134.
36 T. Haikoglyan, age, s.7.
37 Jogovurd, No.102, 29 Haziran 1920'den aktaran: A.A. Lalayan, "Kontrevolyutsionnaya Rol Patii Danaktsutyun", s.l 02.
38 Bkz. Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Arivi (RGASP) f. 64, l. 1, d. 208,
y. 167-171.

!
1

i
'

23

Trk Ordusu'nu Cokuyla

Ermeni Kylleri

Karlayan

Tanaklarn

Trklere ve Krtlere kar giritii katliamlar yannda Ermeni kyllerine de iddet ve bask uygulamas, Ermeni
halk iinde de geni tepkiye yol amtr. Dahas baz Ermeni belgeleri, Ermeni kyllerinin Trk Ordusu'na gsterdii scak duygular yanstmaktadr. Tanak Hkmeti ordusu komutan tarafndan,
firar eden Ermeni askerleri aramak zere Eniadzin kazasndan
Gnr kylerine gnderilen bir Ermeni subaynn raporu dikkat
ekicidir. Komutan, bu subayn ifadelerine dayanarak genel karargaha 14 Kasm 1920 tarihinde u bilgileri rapor ediyor:
"Gnr

blgesi Ermenileri Tanak subayn dmanca kar

ve hatta birka defa Trklere teslim etmeye kalkmlar.
Birok kyde halk tepkili ve askeriyeyi dnan olarak gryor. lhiab ve Kapanak kylerinde kzl bayraklar ekilmi.
( ... ) Subaym, M. Kapanak kynde Selan Ennenilerinden
oluan atllarn eliinde Trk svari devriyesiyle karlam.
lam

zanlarda yemekler hazrlamlar.

Subayn, yemei

hazrladklarn sorduunda yle

kirnin iin
cevap vermiler: 'Tabii ki

Trkler iin, sizin iin deil.'"39

Bugn soykrmla sulanan Trk Ordusu'nun bizzat Ermeni halbyle scak karlanmas, sulamann gerekle ba
lants konusunda herkesi yeterince aydnlatmaktadr.
lgintir, Tanaklarn kendileri, Ermenistan'da Sovyet iktidar
nn kurulduu dnemde, varlklarru korumak iin, Trkiye'ye yk tarafndan

39 TsGA Arn. SSR f. 68/200, d. 867, y. 278'den aktaran: A.M. Elibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistieskaya Revolyutsiya Pobeda Sovyetskoy Vlasti V
Arnenii, zdatestvoAN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1957, s.209

24

nelirrri savumnulardr. Yllarca komnizm dmanl yapan ve

Ermeni halk iinde emperyalizme kar mcadele eden ileri insanlar ezen Tanaklar, areyi Trkiye'ye snmakta gnnlerdir. Bu
olgu, Trklerin katliam veya soykrm yapt ynndeki iddialar
da rtmektedir. Tanaklarn gazetesi Ara'n 20 Kasm 1920 tarihli saysnda yaymlanan "Atekes Meselesi ve Ynelinimiz"
balkl makalede, "eer Ermeni halk varln korumak istiyorsa
Rus deil, Trk ynelimine sahip olnaldr" ifadesi kullanlr.40
Bu tercih, Tanaklarn Amerika'daki yayn orgau Ayrenik'in
sayfalarndan da aklanr. 41 Hatta yayn organlarnda gerek Abdlhamit gerek ttihat ve Terakki iktidar dneminde, Trkiye'den haddinden fazla taleplerde bnlunaak savalara yol atklarn ve kr
rnn sorumlusu olduklarn yazarlar.42

Kaaznuni Raporunun ve
Ermeni Belgelerinin Esiz

Deeri

Trk-Ermeni ilikileri asndan Birinci Dnya Sava'nn gerekleri zerine tartmalarda bir belge lafdr gitmektedir. Ermeni
soykrnnmn geerlilii veya geersizliini kantayacak sihirli bir
belge aramnaktadr. Soykrm gibi byk bir tarihsel olay bir belgeyle veya birka belgeyle ispatlama iddias, gerekten de gariptir.
ille bu kadar kudretli bir belge aranyorsa, ite Kaazuni raporu esiz deerdedir.
nk raporu yazan, Ermenistan'n ilk babakandr; Trk ba

Ama

bakan deildir.

40 Ara, No.255 20 Kasm 1920'den aktaran: A.A. Lalayan, age, s.105 ve T.P. Agayan, age, s.31.
41 A. Myasnikov, Armyanskie Politieskie Partii Za Rubejom, zdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tiflis, 1925, s.19.
42 T.P. Agayan, age, s.31.

25

Ve o babakan, soykrm olarak nitelenen olaylar Tanak Partisi'nin veya Ermeni Hkmeti'nin en yetkilisi olarak yaamtr.
Ve savan iinde deil, olaylar bittikten sonra btn savan soukkanl ve vicdanl bir deerlendirmesini yapmtr.
Raporu yazan, savaan taraflardan birinin bandadr ve stelik
soyknna urad sylenen tarafn babakandr.
Soykrma uradklar iddia edilen Ermenilerin babakan, olay
bir sava olarak deerlendirmekte ve daha nemlisi emperyalistlere alet olduklarn ak yreklilikle ortaya koymaktadr.
Elinizdeki belge, Trk arivlerinde deil, Rus ve Ermeni ariv
lerinde bulunuyor. Emperyalistler, Ermeni soyknn iddialann deerlendirirken, Ermeni Babakan'na gvenmiyorlarsa kime gvenecekler? Eer Ermeni arivleri de onlar ikna etmiyorsa, hangi ariv ilma edecek?
Kaaznuni'nin raporu, emperyalizmiri byk yalanna son vermektedir.
Artk yaplacak i, Kaaznuni'nir raporunu ve gerekleri ortaya
koyan dier Erneni belgelerini, Trke, ngilizce, Almanca, Franszca, Ermenice, Rusa, ince, Arapa, ispanyolca ve baka dillerden basp, dnya leinde bir kampanya yrtmektir.
te gerekler, hem de ilk Ermenistan Babakan, Tanaksutyun
Partisi lideri Sayn Kaaznuni'nin kaleminden.
Bu raporun birer rneini ABD Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesi, ABD'nin eitli eyalet meclisleri ve hkmetleri, Fransz Milli Meclisi, Alman Federal Meclisi, svire Milll
Meclisi gibi kurunilara gndermek yerinde olacaktr. Kabul ettikleri Ermeni soykrm veya katlian kararlarnn tarihsel gerekiere
ne kadar uygun olduunu Ermeni Babakam'ndan renebilirler.

ll

26

Kasm

Mehmet Perinek
2005, ul. Generala Tyuleneva/Moskova

JJ,AmHAQYTIOB
EOALl$ HElJEFO J{EAATL!

----~~

- 0--HC'

::

-------K K U......$.-i f"

........,

~:~ .~.

?. i"

~--

--

\~

i~-->$

Ovanes Kaaznuni'nin 1927 ylnda SSCB (Tiflis)'te yaymlanan

Arftk Yapacai Bir ey Yokadl kitabnn kapa.

Tanaksutyun'un

27

OKUYUCUYA HiTAP

Enneni Devrimci Tanaksutyun Partisi'nin yurtd

birimlerinin Nisan 1923'te yaplan konferansna sunmu olduum tebliin metnidir.
Burada deinmi olduum konularn, sadece partili yoldalarm
iin deil, ayn zamanda her Ermeni asndan zerinde ciddi ciddi
dnlmesi gereken mesele olduuna kesinlikle inanmam nedeniyle, bu tebliin yaymlanmasn ve herkese ulamasn istedim.
Tebliimi, sadece parti evrelerini ilgilendiren 3-4 sayfay kara
rak, tam olarak ve herhangi bir dzeltme yapmadan yayrnlyorum.
Bu

alma,

ndaki

Ov. K.
B kre, 1923

:'

***

,,
,,,

29

YOLDALAR!

:i

Bu meseleler, benim gayet uzun ve gayet zc dncelerimin

ana konusunu oluturmutur. Sizin de bu konular dnm olduunuzdan kuku duymuyorum. Yalnz, sizin de ayn sonuca varp
varmadnz bilmiyorum. Korkann ki, byle deildir. Daha fazlasn syleyeyim: Korkarm ki, benim son kanaatim -ki bunu telaffuz etmek gayet zordur ve ben sadece vicdannn sesini dinleyerek bunu syleyeceim- konferans katlmclarnn toptan tepkisini, belki de fkesini ekecektir.
Ben buna hazrlklym.
Yalnz una inannanz rica ederim: Benim amdan bu szleri
yazmak ve imzalamak, bunlar benden duyarken hissettilderinize
kyasla ok daha zor olmutur. Syleyeceim sz, lanbaliliin ya da
yeterince dnlmemi kanaaterin bir sonucu deildir. Kkl kanaatlerin ve net bir bilincin sonucudur, zira ben dnmek ve anlamak, muhakeme etmek, deerlendirmek ve duru belirleyebilmek
yeteneine sahibim.
Bu yzden, azck sabr gstennenizi ve konulara nyargsz
yaklamaya alnanz rica ediyorum. Biliyorum, parti kayglary
la yaayn ve parti kstaslar erevesinde dnen kiilerin bunu
yapabilmesi kolay deildir.
Bu yzden bu konuyu yersiz buluyorsanz, sizlerden zr diliyorum. Baka koullarda bu szler gereksiz ve yersiz grnebilirdi. Fakat benim sunacam tebliin farkl ierii, sizlerin geni bak amza ve bilinlerinize hitap etmemi zorunlu klyor ve bana
hak veriyor. Konuya geiyorum.
31

'1

Varacam sonularn esasl

biimde gerekelendirilmesi amacyla, byk savatan balayarak Lozan Konferans'na kadar geen
dnemde Ermeni meselesinin baz aamalarn ve Tanaksutyun
Partisi'nin bu dnemdeki roln belleklerinizde tekrar canlandr
mak isterim.
1914 yl sonrasnda Ermeni meselesi hangi aamalardan geti,
olaylar nasl geliti, nasl olutu, birbirini nasl izledi ve nereye getirdi, bu arada partimiz ne yapt ve ileride ne yapmas gerekir?
Bu konulara younlaarak, yakn gemii hatrladmda, nemli hususlar ikincil ve tesadfi olanlardan ayrdmda ve olaylan
kronolojik dzen iinde maladmda u manzaray grebiliyorum:
Trkiye henz savaa taraflardan birine
fakat sava hazrlklar iindeyken, Gney Kafkasya'da
byk grlt iinde ve enerjik biimde Ermeni gnll birlikleri
oluturulmaya baland. Sadece birka hafta nce Erzurum'da yap
lan kongrede gnll birlikler konusunda alnan olumsuz karara
ramen, Ermeni Devrimci Tanaksutyun Partisi (EDDP) hem bu
birliklerin oluturulmasna hem de bmlann Trkiye'ye kar gerekletirdikleri askeri operasyanlara aktif biimde katld.
EDDP'nin Gney Kafkasya birimleri ve partinin baz nde gelenleri, gayet ciddi sonula"I da beraberinde getirecek olan bylesine zor
ve sorumluluk gerektiren bir konuda partinin st karar organ olan
kongrenin iradesine ka, geldiler.
Neden?
nk kendileri de kitle sendromuna yakalanm olup, akntya
1. 1914

sonbaharnda,

katlmam,

kaplmlard.

Bu vesileyle, daha nceki dnemde de Tanaksutyun'un Gney

Kafkasya'da kendisi dmda oluan baz hareketlerin kurucusu ve
nteebbisi deil, sadece katlmcs olduunu hatrlyorum ve sizlere de hatrlatmak istiyorum. 1903 (kilise malva"lklarma el konulmas dolaysyla yaplan protesto ve gsteriler) ve 1905-1906 yllarnda
(Ermenilerle Mslmanlar arasndaki kanl atmalar) durum byle
32

olmutur: Keza ilk geni apl ii hareketleri (1903-1906) srasnda

da byle oldu ve Tanaksutyun Baku'de, Tiflis'te, Batum'da dier sosyalist patilerin politikala- ve taktikleri dorultusunda ynlendirildi.
leride greceiniz gibi, bu zgn izgi bizim sonraki dnem faaliyetlerimizde de kendini belli etmitir.
"Gnll birliklerin kurulmas gerekir miydi" sorusu gnmzde elbette anlamszdr. Tarihsel olaylarn kendine zg elik bir
mant vardr. 1914 sonbaharndaErmeni gnll birlikleri kuruldu ve Trklere kar faaliyete geti: Bu gelime, Ermeni halknn
hemen hemen eyrek yzyl boyunca beslenmi olduu psikolojik
ortamn doal ve kanlmaz bir sonucuydu. Bu psikoloji kendine
bir biim bulmalyd ve onu buldu.
Ve bu hareketi durdurmak (bunu istese bile) Tanaksutyun 'un
grevi deildi. O sadece mevcut eilimi kullanabilir, birilani istek
ve umutlar ynlendirerek da vurulmasn salayabilir, keza hazr
bir gc rgtleyebilirdi. imkanlar ve otoritesi bu Icadarna yetecek durum~ayd. Harekete kar gelmek ve kendi izgisini srdrebilmek konusunda ise partimiz gszd; nk partinin kendisi,
gdleri gl fakat bilinci zayf olan bir kitle durumundayd.
Gnmzde kimin sulu olduunu sornak da anlamszdr (eer
sorumluluk konusu gndeme gelebilirse). Piskopos Mesrop, A. Hatisov, doktor Zavriev, S. Arutyunov, Dro ve Andranilc olmasayd,
bakalar bulunacak ve ayn eyleri yapacakt. Gnll birliklerin
kurulmas bir yanlsa; bu yanl, kkleri uzak gemite aranacak
bir siyasal izginin doal devam ve sonucudur. imdilik unu tespit etmek gerekir ki, biz bu gnll hareketine aktif biimde katl
dk ve bu katlm parti kongresinin kararna ramen gerekleti.

2. 1914 k ve 1915 ylnn ilk aylar, Tanaksutyun da dahil olmak zere, Rusya Ermenileri asndan bir heyecanlanma ve umut
dnemiydi.
Biz kaytsz artsz Rusya'ya ynelmi durumdaydk.

33

Herhangi bir gereke yokken zafer havasna kaplmtk; sadakatimiz, almalarmz ve yardmlarmz karlnda ar Hkmeti'nin (Gney Kafkasya Ermenistan ile Trkiye'nin Ermeni eyaletlerinden oluan) Ermenistan'n bamszln bize armaan edeceine emindik.
Aklmz dumanlanmt. Biz kendi isteklerimizi bakalarna mal
ederek, sorumsuz kiilerin bo szlerine byk nem vererek ve
kendimize yaptmz hipnozun etkisiyle, gerekleri anlayamadk
ve hayallere kapldk
Gya sarayda naip tarafndan sarf edilmi olan birtakm gizemli laflar dilden dile dolayordu. Srekli birtakm mektuplara (Vorontsov-Dakov'un Katolikos'a yazm olduu mektup) atf yapl
yor ve tarafmzca bu mektuplar, ileride taleplerimizi ne srebileceimiz ve haklarmz savunabileceimiz bir zemin olarak sunuluyordu. Oysa ustalkla dzenlenmi olan bu mektuplar, istek zerine
her trl anlamn yaktrabilecei gayet genel ve belirsiz neriler
dnda bir ey ierniyorlard.
Ermeni halknn gc, onun siyasal ve askeri nemi, keza Ruslara verdii destek fazla aba..rtld. Bizim gayet mtevaz imka_rar
mza fazla deer vererek, sonuta kendi umut ve beklentilerimizi
de abarttk.
3. 1915 yaz ve sonbahar dneminde Trkiye Ermenileri zorunlu
ge (tehcir) tabi tutuldu, kitlesel srgnler ve basknlar gerekleti
rildi. Btn bunlar Ermeni meselesine lmcl bir darbe vurdu.
Tarihsel Ermenistan'n, bize devreden gelenekler ve Avrupa dip lo~
masisinin vaatleri dorultusunda, bamszlmzn temelini olutur
mas gereken blgeleri boaltld; Ermeni vilayetleri Ennenisiz kald.
Trkler ne yaptklarn biliyorlard ve bugn pimanlk duymalarn gerektirecek bir husus bulunmamaktadr; sonradan da anlal
d zere, Trkiye'de Ermeni meselesinin temelli zm asn
dan bu yntem en kesin ve en uygun bir yntemdi.

34

Ve bugn, bizim milisierin savaa katlmalarnn Trkiye Ermenilerinin kaderini ne derecede etkiledii sorusunu sormak da abestir. Snrn bu tarafnda bizim farkl bir izgi izlemi olmamz durumunda, acmasz basklarn olmayacan kimse syleyemez. Trklere kar dmanlmzn teraziye konulmamas durumunda sz
konusu basklarn da ayn nitelikte olacan kimse syleyemez.
Bu konuda deiik grler olabilir.
Gerek, gerek olarak kalmaktadr ve buras ok nemli ki,
Trk egemenliine kar onlarca yl nce balatlm olan mcadele, Trkiye Ermenilerinin srlmesi ve yok edilmesiyle, dolaysy
la Trkiye Ermenistan'nn boaltlmasyla sonulanmtr.
Korkun gerek byleydi.
Brak, bundan sonra uygar dnya Trklerin ifade edilmesi zor
ktlkleri karsnda sarslsn. Parlamentolarda ve sivil toplant
larda devlet adamlar katil Trkleri tehdit etsin. "Sar", imavi" ve
dier renklerde kitaplar yaymlansn. Her trl dinin mabetierinde
rahipler zalim Trklerin cezalarn bulmalarn dilesin. Dnya bas
n korkun tasvirler ve tanklarn aniatlarn yaymlasn. Btn
bunlarn ne anlam var? Gereken yaplmtr ve Arabistan llerine
salm cesetleri szcklerle diriltmek, yklan evleri ve boaltlan
lkeyi szcklerle kurtarmak imkanszdr.
4. 1915 ylnn ikinci yars ve 1916 ylnn tamam bizim iin
genel bir yas dnemi oldu.
Van, Elekirt, Basen mltecileri, kymdan kurtulabiimi olanlarn tamam; onbinlerce, yzbinlerce kii gelip Rusya'nn Ermeni kazalarna doldular. A, plak, hasta ve korku iindeki insanlar kylerimize ve ehirlerimize doldu. Bu a kitle, kendisi ekmek bulamayan
bir lkeye gelmi bulunuyordu. Gsz, hasta, dermansz mlteciler
akta kalmt. irak ve Ararat vadileri muazzam bir hastaneyi and~
nyordu; buralarda binlerce Ermeni bizim gzlerimiz nnde, eii
mizin hemen yan banda alktan ve hastalktan lmekteydi.
35

Biz bu deerli insan hayatlarn kurtarmak konusunda acizdik.

ve korku iinde bulunan bizler sulu aryorduk ve bu suluyu hemen "Rus hkmeti ile onun kallee politikalar" olarak
belirledik.
Siyasal adan olgunlamam ve dengesiz insanlara zg bir
aknlk iinde, bir utan dierine savrulmaktaydk. Rus hkmetine kar dnk inancmz ne denli kr krne ve temelsiz idiyse,
bugnk sulamalarmz da o denli kr krne ve temelsizdi.
Ruslarn kastl olarak ar davrand, kararszlk sergiledii;
yerli Ermenileri kesrnek iin Trklere gereke ve imkan salad
syleniyordu. Gya Ruslar, Ermenistan' boaltmak ve ileride oraya Kozaklar yerletirmek iin byle davranmlard. Kont Lobanov-Rostovski'nin herkese bilinen "Ermenilersiz Ermenistan" projesi gerekletiriliyormu.
Yalnz halk deil, partimiz ve akl banda yoldalarmzn birou da byle dnmekteydi.
Biz, Rus hkmetinin izledii izgiyi aklamak iin mutlaka bir
Ermenisiz Ermenistan projesinin olmas gerekmediini; onun planKzgnlk

olsun stlenmek gibi bir hususun yer almadn anlamak istemiyorduk. Byle bir plan elbette yoktu. Biz sadece kendi isteklerimizi Rus
hkmetine de mal ederek, onu ihanetle sulamaktaydk.
Tabii ki bizim gnll birlikler Van ile Mu'u bir an nce ele geirmeye alyorlard. Oraya Ennenileri kurtarmak iin gidiyorlard. Oysa Rus ordu birlikleri Ermeni gnlllerden olumuyordu ve
farkl amalar vard. Onlarda grlen ve bizim ihanet olarak deerlendirdiimiz yavalk ve kararszlk, Rus komuta kademelerinin olaan zafiyetiyle (ki bu tr zafiyet rnekleri dier cephelerde
de ok sayda grlmtr) ya da tarafmzca bilinmeyen genel askeri koullarla aklanabilir.
Bu olay fevkalade zgn ve gayet ilgin olup, zel olarak ele almamz gerektirmektedir. Siyasal bir parti olarak biz, meselemizin
36

Ruslar ilgilendirmediini

ve onlarn, gerektiinde bizim cesetlerigeip gidebileceklerini unutmutuk.

Bunu anlamadmz, bilmediimizi syleyemem. Elbette biliyorduk ve gerektiinde gayet iyi biimde formle edebilmitik. Fakat bu formln anlamn tam olarak kavram deildik; bildiklerinizi unutuyor ve ou zaman safa savan salt Ermeni meselesi
yznden yapldn dnyorduk. Ruslar saldrya getiklerinde
onlarn Ermenileri kurtarmaya gittiklerine; geri ekildiklerinde ise
bizleri kesmeleri iin Trklere imkan saladklarna inanyorduk.
Her iki halde biz de sonular ile ama ve niyetleri kartrmak
nizi ineyerek

taydk
Ruslarn

ihanetinin kantlarn aryor ve elbette buluyorduk; ki

alt ay nce de Ruslarn iyi niyetli yaklamlarnn kesin kantlarn
aynen bu ekilde aram ve bulmutuk.
Kt kaderden ikayet etmek ve felaketlerimizin sebeplerini
kendi dmzda aramak ackl bir durumdur; bu bi:tim milli psikolojinzin karakteristik bir zelliidir ve Tanaksutyun Partisi de
bundan kaamamtr.
Ruslarn bize kallee davrand inancnda sanki zel bir teselli vard (daha sonra da sra Franszlara, Amerikallara, ngilizlere,
Grclere, Boleviklere, tek kelimeyle btn dnyaya gelecekti).
Sanki saf ve uzak grl olmamamz bir kahramanlkt; ve sonunda yle bir duruma dtk ki, isteyen herkes bizi kolayca atlatt, ihanet etti, kesti ve bakalarnn kesmesine imkan verdi.
5. 1917 ubat'nda Rus devrimi patlak verdi. Hi beklenmedik
biimde nmzde yeni imkanlar ald.
Rusya'da demokratik bir dzen kurulmaktayd. Gndemde fevkalade nemli sosyal konular' (rnein topraklarn kamulatrlma
s) vard. Demokratlar ve sosyalistler olarak bizler, bu yeni dzeni
cokuyla karladk. Ayn zamanda milli bir siyasal parti olarak biz,
ynetim yetkilerinin merkezden devralnmas, blgelerin ve halkalann zerklii konularna kilitlendik.
37

Youn

bir alma balatld.

Eski devlet aygtnn deitirilmesi, yeni ynetimin yerel birimlerinin kurulmas gerekiyordu. Devrimin ilk aamasn yaayan
merkezi hkmet bu konuyla ilgilenmek durumunda deildi. Bu
konu tamamen yerli kadrolara emanet edildi. Toplumsal kurumlara, rnein siyasal partilere, ii sendikalarna, milli hkmetlere
grev verildi (daha dorusu onlar kendileri bunu grev edindiler).
Birok milletin yaad Gney Kafkasya'da bu milletierin ynetime katlm zellikle karmak ve zor bir konuydu. nemli merkezlerde milli konseyler ve bu arada Ermeni milli konseyleri de kuruldu.
Tiflis'te Gney Kafkasya Komiserlii ile i, Asker ve Kyl
Sovyetleri Gney Kafkasya Merkezi kuruldu. Bunlar merkezi ynetimin birbirinden bamsz olan iki kuruluuydu ve devlet kurumlar oluturuluncaya kadar blgeyi ynetmekle grevliydiler.
"Sovyetler Merkezi" yl sonuna doru otoritesini kaybetti ve siyasal sahneden uzaklat. Buna paralel olarak Gney Kafkasya Komiserlii glendi ve btn Gney Kafkasya'nn hkmeti haline geldi.
6. Daha sonra Seym'de 1 ve Gney Kafkasya hkmetinde olduu gibi, "Komiserlik" de bir koalisyondu.
Bu koalisyon, ad ve biimi itibaryla partileri, z itibaryla ise
uluslan temsil ediyordu. Balca partiler unlard: Menevik fraksiyonu, sosyal demokratlar, Misavat ve Ermeni Devrimci Partisi Ta
naksutyun. Fiilen bunlar blgenin balca halkn -Grc, Azerbaycan Tatarlar ve Ermenileri- temsil ediyorlard.
Komiserlikte ve daha sonra da hem Seym'de hem de hkmette
hakim konum, ynlendirici rol Grc Meneviklerindeydi.
Neden?
te baz sebepler.
Birincisi, Komiserlik kendi yetkilerini Petrograd'daki Geici Hkmet'ten, daha dorusu Devlet Dumas evrelerinden devralmt.
Duma'da Grc milletvekilleri Rusya Sosyal Demokrat Partisi gibi
1 Seym: Kafkasya Meclisi (evirenin notu).

38

gl bir rgte dayanarak eskiden beri nemli bir konum elde etmi,
etki kazanm ve ilikiler kurmutu. Gney Kafkasya'da bir "Komiserlik" kurulduunda, ncelik, Duma'daki varlklar gze arpmayan
Ermenilere ya da Tatarlara2 deil, doal olarak Grclere verilmiti.
kincisi, devlet ilerinin yrtlmesi konusunda Grcler arasn
da az ya da ok hazrlkl kiiler vard. Bunlar byk bir siyasal partinin ve daha sonra da Duma'nn almalarna aktif katlmalar sayesinde birtakm alkanlklar ve tecrbeler edinmilerdi. Oysa ne biz,
ne de Musavatlar byle bir okuldan gemitik, hazrlkl deildik.
Musavat yeni bir partiydi, Tanaksutyun ise esasen yeralt faaliyetleri iin hazrlklyd. Hi kukusuz parti liderlerinin durumu da belli
bir nem arz etmekteydi. Grcler birka yetenekli kii, toplum nderi karmlard; onlarla yan yana oturabilecek kimsemiz yoktu ve
biz onlarn arkasnda, ikinci ya da nc sralar igal ediyorduk.
Baka bir husus: Eski rejim dneminde Gney Kafkasya'da
devlet ileri esasen Grclerin elindeydi. Bu durum devrim sonrasnda da devam etmektey di, zira teknik almalarn yrtlebilmesi konusunda Grcler arasnda hazrlkl insan daha fazlayd. Resmi hizmet deneyimi, doal olarak Grclerin devlet ynetiminde
pekinesi bakmndan salam bir zemin oluturmaktayd. "Komiserlikten" balayarak, demiryolu ve posta-telgraf ilerine kadar her
alanda durum byleydi.
En nemlisi ise u husustu: Gney Kafkasya'da Grc halk en
bilinli ve en iyi rgtlenen halkt. Aynca Grc halknn fiziki varlna ynelik herhangi bir tehdit bulunmuyordu. Bu yzden Grcler dierlerinden glyd.
Grc halknn corafi konumu ve bir arada yerlemi olmas,
savata daha az zarar grmesi, yakn komularyla (varln tehdit
edebilecek dzeyde) bir anlamazln olmamas sayesinde Grcler seslerinin duyulmas konusunda Ermeniler ve Azerbaycanllara
kyasla daha anslydlar.
2 "Tatar'' ad altnda Azerbaycan Trkleri kastedilmektedir. Yazar bu konuda bir dnem ar ynetimi tarafndan kullanlan bu tanmlamay tercih etse de, bazen
"Azerbaycanllar" tanmn da kullanmaktadr. (evirenin notu.)

39

Grcler, gerektiinde Trkiye ve Azerbaycan'la her halkarda

Ermenilere kyasla daha kolay anlaabilirlerdi. Dahas Grcistan
dnda, hayatlar tehdit altnda olan bir Grc kitlesi yoktu, oysa
Ermenilerin Azerbaycan'da, Azerbaycanllarn da Erme.istan'da
soydalar vard.

Grcler kendi lkelerinde sakin sakin yaamaktaydlar; komu

belli snr anlamazlklar olsa da bunlarn kayna emperyalist
iddialard ve l;m anlamazlklar, Grcistan'n bugnn ya da geleceini tehlikeye solanadan artmlabilir ya da tamamen giderilebilirdi.
Ermeni-Trk ve Ermeni-Tatar ilikileri ise farklyd. Bunlarn
arasnda yzyllardan beri devam eden sorunlar vard ve bunlarn
nemli atmalar olmadan zlmesi imkanszd. Batda kesin yenilgiye urayan Trkiye, kuzeydouda kendi istikbalini temin etmek ve salama almak istiyordu. Ve burada Ermeniler, Erzurum ile
Baku arasna girmi olup, Trklerin yolunu kesmekteydi.
Ermeniler ile Azerbaycanllar arasnda zlmesi imkansz toprak anlamazlklar vard. Mesele bir-iki ile ele geirmek deil,
milli kitlenin kesintisiz bir corafyada devamn salamakt. Bu istek hem Ermenilerde hem de .:11:l.zerbaycanllarda vard. Ermenistan
Tatariara ait arur-Nahvan olmadan yaayamazd; ve Nahvan'n
Ennenistan iin nemi Zakatala, Ahlk:elek ve Lori'nin Grcistan
iin arz ettii nemden farklyd. Hem Ermenistan'n hem de Azerbaycan'n ansszl bu noktadayd.
Siyasal bakmdan yetikin halklarn bar bir zm bulmas
belki de mmknd. Fakat ne bizde ne Azerbaycanllarda byle yetikinlik vard; bu yzden sz konusu anlamazlk, karlkl d
manlk ve gvensizlik kayna olmutu.
Grcler kendi ayrcalkl durumlarn pekitirrnek amacyla Ermeni-Trk ve Ermeni-Tatar anlamazlklarn ustaca (daha gl
bir ifadeyle frsatlkla) kullandlar. Trklere ve Tatariara dayanarak ya da kendi snrlarn bu veya dier ynde dzeltmekle tehdit
ederek, bizi zor durumlara soktular ve kendi isteklerine uymaya
laryla

40

zorladlar.

Bizimle ittifak yapmalan gerektiinde ise, Azerbaycantehdit etmeye baladlar. Bu tr davranlar siyasal bakmdan
tam bir antaj olarak, Grclere komulan karsnda stnlk sa
lad ve onlarn hegemonyasn temin etti.
Ben konuyu biraz dattm, fakat sz konusu dnemde Gney
Kafkasya'daki siyasal durumun anlalmas bakmndan buna ihtiya var.
Partimizin unu anlamas ve aklnda tutmas gerekir ki, en zor
gnlerde Grc Sosyal Demokrat Partisi'nin hegemonyas altnda
ve onun kuyruunda srnerek hareket etmitir.
llan

7. 9 7 Eyll'n n son gnlerinde Tiflis'te Enneni kurultay yapld. Kendi yrtme organ olan bir milli kurul kurularak, 'Merkezi Milli Konsey olarak adlandnld. Bu Milli Konsey daha sonra
Gney Kafkasya Ermeni halk adna hareket etti ve milletin tamamnn yetkili temsilcisi oldu.
Hem kongrede, hem de kurul ile konseyde nc roln Tanak
sutyun oynad.

8. Ayn yln sonlarnda Gney Kafkasya'da Btn Rusya Kurucular Meclisi yelii seimleri yapld.
Seim ncesi kampanyalara katlan partilerden Menevilc Sosyal Demokratlar 2, Musavat o, Tanaksutyun 9 koltuk elde etti,
dier partilerin elde ettii koltuk says nemsizdi.
Bu byk parti, siyasal arlklan itibanyla Grcler, Tatarlar,
Ermeniler olarak sralanan byk halk temsil ediyordu. Bu seimler Ermeni halknn bnyesinde en gl, daha dorusu yegane
gl ve organize partinin Tanaksutyun olduunu ortaya koydu.
9. Btn Rusya Kurucular Meclisi toplanamad. Ekim'de Bole
vik ihtilali patlak verdi, Petrograd ve Moskova'da zafer kazand,
Sovyet dzenini ilan etti ve burjuva eilimli olduunu dnd
Kurucular Meclisinin toplanmasna msaade etmedi.
4

Gney Kafkasya, ubat Devrimi'ne sadk kalarak, Sovyet egemenliini ve Sovyet dzenini tanmad.
Neden?
nk bizim bu kenar blgede hakim partiler geni tabanl demokrasi platformunu tercih etmekteydiler ve bu yzden snf, zellikle de parti diktatrln kabul edemezlerdi. Bunun yan sra, lkenin tam bir sosyalist, hele komnist dzen iin olgunlamadn
dnmekteydiler (ayrca Musavat Partisi'nde sosyalizm adna hibir
ey yoktu). Ermeni Devrimci Partisi (EDP) Tanaksutyun'un sosyalist nitelii yzeysel olup, parti kitleleri arasnda dein kkleri yoktu.
Grc Menevikler arasnda ise milliyeti anti-Rus akm glyd.
kincisi; Gney Kafkasya siyasal yaamnda havay belirleyen
Grc Menevikleri, Boleviklerden kopmu olup, aka onlara
karydlar.

Kendi ahkamlarna ve partilerinin genel siyasal izgisine sadk

kalan Menevikler, kendi Rus yoldalarnn Rusya'da izledikleri politikalar bizim buralarda aynen izlemekteydiler. Baku'y ele geirmek ynnde cokun bir istek iinde olan ve Pantrkizm ideallerine
kaplan Musavat ise Rusya'dan bir an nce ayrlmak istiyordu.
Ermeni Devrimci Partisi Tanaksutyun, Bak{fde Tatar egemenlii kurulmasndan endie duyarak, yerli Boleviklerle sk ilikiler
iine girmiti ve onlara yardm ediyordu. Tiflis'te ise, Grc ve Tatarlar grmezden gelemiyor ve Bolevik politikalar uygulayam
yordu. Bunu, istese bile baaramazd. Fakat istek de yoktu, zira
Bolevik ideoloji ve taktikleri elcici gelmiyordu.
Partimiz ksmen ierdeki kanaaterin ksmen de d etkenlern
basks altnda Bolevizm kart kampta yer almaktayd.
Yoldalarmzn Baku'de sergiledikleri ortalama ve zoraki
da burada hatrlatmamz gerekir. Onbinlerce proletaryas ve
gl ii rgtleri olan sanayi ehri Baku, Bolevizmin gelimesi
b~mndan daha uygun koullara sahipti. Btn Gney Kafkasya'da oras, devrimin ilk gnlerinden itibaren Boleviklerin gveni-

10.

duuu

42

lir bir snak ve salam bir destek bulabildii tek blgeydi. Baku,
Ekim Devrimi sonrasnda bile Gney Kafkasya Komiserlii'nin
egemenliini biimsel olarak inkar etmiyordu. Gerekte ise ynetim iki yerel organn-Toplumsal Kurumlar Sovyeti ile i Temsilcileri Sovyeti'nin- elindeydi.
Bunlardan ilkinde Bolevik kart akmlar, ikincisinde ise Bolevikler hakimdi.
Partimizin her iki organda temsilcileri vard. Birbirinden bam
sz ve farkl nitelikte olan bu organlar arasnda ak bir hakimiyet
mcadelesi srdrlmekteydi.
lk dnemde Toplumsal Kurumlar Sovyeti glyd (burada
lml sosyalistler ile liberal burjuvazi, Boleviklere kar sessizce bir
blok oluturmulard). i Temsilcileri Sovyeti ise gnden gne glenmekteydi ve 1918 Ocak ayna gelindiinde artk duruma ha.kimdi.
Bu Sovyeti Bolevikler ynlendirmekteydi. O zaman Bolevik
ler nemli bir g deildi; baarlar esasen kar kamptaki gvensizlik ortamndan kaynaklanmaktayd.
Sadece iki parti -Musavat ile Tanaksutyun- Boleviklere kar
gerek bir g ortaya koyabilirlerdi. Fakat Bolevizme kar mcadelede baar kazanabilmek iin bu iki partinin ittifak halinde davranmas gerekirdi, halbuki bu dnlemezdi bile; zira karlkl gven sz
konusu deildi. Tanaksutyun anlyordu ki, onun Musavat'a destei
sadece Bolevik tehdidi ve tehlikesi var olduu iin gerekmektedir.
Bolevikleri hertaraf ettikten sonra Musavat ikinci planda Tanaksut
yun'u siyasal sahneden silmek zorundayd. Hi kukusuz silahl Ta
nak birliklerinin yardmyla Musavat' yok ettikten sonra Bolevikler
de ayn biimde davranacaklard. Baku Ermeni cemaatna gre, Musavat diktatrlne kyasla Bolevik diktatrl daha makbuld.
Baku'de bizimkilerin Bolevik hareketine giderek daha fazla kaplmalar ve bu hareketin bir nevi dayana olmalan bununla ak
lanabilir.
Biz Tiflis'te kendimiz istemeden Grc Meneviklerin hegemonyas altna girdiimiz gibi, Baku'de de Bolevillerin etkisi al43

tndaydk

Her iki durumda da bizi buna iten Trk-Tatar tehdidiydi.

bizim desteimizi alarak Baku'de Musavat' darmadan ettiler (Mart 1918); biz ise Boleviklerin Rus unsurlarnn yardmyla Baku'y Trk-Tatar saldrsndan koruyabildik.
Daha sonra, yine bizim giriimlerimizle ran'dan ngiliz birlikleri davet edildi. Bu, Boleviklerin Rusya'ya kamak iin hazrlan
d ve artk gemilere yerlemekte olduklar en son dakikalarda gerBolevikler

ekleti.

ngilizler Baku'ye esasl biimde yerleebilseydiler olaylarn

seyri belki daha farkl olabilirdi. Oysa ngiliz birliklerinin sayca
azl halka gven vermedi, onlar kayklara oturdular ve ran'a geri dndler.
Biz yalnz kaldk; ngilizleri izleyerek ran'a kamaktan baka
bir ey yapamadk
Bu zamana kadar Gence'de bulunan Azerbaycan hkmeti,
Trk ordu birlikleri ve silahl halkla beraber Baku'ye girdi. Ermeni
halk acmaszca katiedilmeye baland; aynen Mart aynda Bole
vik-Musavat atmas srasnda Mslman halkn (daha kk
apta) katiedildii gibi.
Bu olaylar Ennenistan dnda, Tatar blgelerinden birinde cereyan ediyordu; fakat bizim siyasal durumumuza yansmakta, bu
durumu karmak hale getirmekte ve zorlatrmaktayd.
Tatarlar srekli olarak Trkleri bize kar kkrtyor, bir an nce Baku'ye girebilmek iin onlarn saldrsn hzlandryorlard. Bu
amala Mart olaylar konusunda ustaca speklasyon yaparak, bu
olaylar tamamen Ermenilere mal ediyorlard. Tabii ki bizimle Bolevikler arasndaki temaslar Grclerin houna gitmiyordu; onlar
bize yan bakyor, Gney Kafkasya'nn kaplarn Rus Boleviklere
aabilmek iin frsat kolladmz dnyorlard. Bunun yan s
ra cilveletikleri Almanlarn Tiflis'te bulunduklar bir ortamda ngi
liz birlikle~in Baku'ye getirilmesini, Grc-Alman-Trk-Tatar politikalarna bir ihanet olarak deerlendirmekteydiler.

44

Baku'de izlediimiz politikalar sonucunda komularmz bizi

mttefikler olarak grmeye baladlar. Baku'deki yolda
larmz ise, Baku'de durumlarn pekitirerek ve Trk-Tatar birliklerini Baku zerine ekerek, Ennenistan'n geriye kalan ksmn
Trk saldrlarndan koruyabileceklerini dnyor ve kendi politikalarn bu ynde gelitiriyorlard.
Olaylarn kronolojik sralannasna geri dnyorum.
bamsz

11. 9 7 Kasm sonlarnda Rus ordusunun morali bozulmaya ve

askerler Kafkasya cephesinden firar etmeye balad. Cephe korkun bir hzla dmekteydi.
Ocak sonlarnda ordu artk yoktu. nemsiz Ermeni birlikleri,
ordudan geriye kalan artklarla birlikte Erzurum hattn savunmakla grevliydi.
12. Gney

Kafkasya'nn

durumu gayet tehlikeli bir biim al-

maktayd.
Bolevik devrimi ve gnden gne yaygnlamakta olan i sava,
kenar blgeleri Rusya'dan kesin biimde koparm~.
Kerenski bakanlndaki Geici Hkmet adna ynetimi elinde
bulunduran Komiserlik, bu Geici Hkmet dtkten sonra, ayaklan altndaki zemini kaybetti. Halkn gznde otorite sahibi olan ve
devlet ilerini bamsz olarak daha yetkili biimde yrtebilecek yeni bir hakimiyetin oluturulmas gerekiyordu. Byle bir hakimiyet
Gney Kafkasya Seym'i ve onun hkmeti olarak kuruldu.
Seym, Btn Rusya Kurucular Meclisi'nin Gney Kafkasyal
temsilcilerinden (bu say le arplarak) oluturuldu. Bylece
Seym'de Menevikler (Grcistan) 36, Musavat (Azerbaycan) 30,
Tanaksutyun (Ermenistan) 27 koltua sahip oldu.
Seym, Gney Kafkasya'nn doal ve tartlmaz bakenti olan
Tiflis'te topland.
10 ubat 1918 tarihli ilk genel kurulda Komiserliin faaliyet raporu akland ve Komiserliin istifas kabul edildi. Daha sonra

45

Seym, blgemiz ile Rusya arasnda ilikilerin fiilen kesilmi olduve bu ilikilerin tekrar ne zaman kurulacann bilinmemesini dikkate alarak, Gney Kafkasya Demokratik Cumhuriyeti'nin
bamszln ve kendisinin de blgede yasama yetkisini elinde
bulunduran tek kurum olduunu ilan etti. Bu erevede Y. Gegekori'ye (Grc Menevik) Seym'e kar sorumlu olan geici bir hkmet (bakanlar kurulu) kurma grevi verildi.
Bu, Rusya'dan ayrlma anlamna gelmiyordu; yalnz fiili durumu
yanstmakta olup, geici nitelikteydi. Uluslararas bakmdan Gney
Kafkasya, Rusya'nn ayrlmaz bir paras olarak grlmekteydi.
unu

13. Rus ordusunun yozlamasrrdan cesaret alan Trk ordu birlikleri aceleyle rgtlendiler, kendilerini dzene soktular ve kaybettikleri blgeleripepee geri almaya baladlar. Ayn zaman iinde
Trk komuta kadernesi (Vehip Paa) atekes ilan edilmesi ve bar
grmelerinin srdrlmesi konusunda giriimlerde bulundu.
Seym, sava durdurmak ve Trklerle bar anlamas yapmak
ynnde karar ald.
lk grmeler Mart 1918'de Trabzon'da yapld. Tanak fraksiyonu Osmanl snrlar ierisinde Trkiye Ermenilerinin kendi kaderini belirleme hakknn tannmasn Seym'in talepleri arasna ayr bir madde (drt maddeden birisi) olarak eklerneyi baard.
Fakat bu talebe (ki gayet belirsiz biimde formle edilmiti ve
her trl tavize akt) Trkler annda resmi bir cevap vererek, Trkiye Emenilerinin kendi kaderlerini belirleme konusunun Trkiye'nin bir i meselesi olduunu ve kimsenin Trkiye'nin i ilerine
karamayacan ifade ettiler. Bylece Trkiye Ermenileri konusunun tarafmzca bir daha gndeme getirilmesi durumunda, her trl grmeyi kesecekleri mesajn verdiler. Gney Kafkasyallar bu
konuyu bir daha gndeme getirmediler. Gndeme getirmemelerinin
sebebi akt; zira Seym'in karar Ermenilere kar sadece bir jestti,
Seym'in bu talep konusunda srar etmek gibi bir niyeti zaten yoktu.

46

Grcler kendi balarna gereksiz dertler amak eiliminde deil

lerdi (buna ihtiya hissetmiyorlard); Azerbaycanllar asndan ise
Trkiye'nin karlar Ermenilerin ve hatta Gney Kafkasya Cumhuriyeti'nin istikbaline kyasla daha nemliydi. Elbette delegasyanun Ermeni yeleri kendi isteklerini Tatariara ve Grclere kabul
ettiremediler. Adil olmak adna unu belirtmek gerekir ki, bizim o
dnemdeki mttefiklerimiz (Grcler ve Tatarlar) Ermenilerin taleplerini gayet itenlikle savunabilseler bile baarl olamazlard.
G dengesi Trkiye'nin lehineydi, dolaysyla taviz vermek iin
herhangi bir sebep yoktu. Bu husus bizler -delegasyonun Ermeni
yeleri- tarafndan da bilinmekteydi.
Snrlar meselesi etin grmelere ve tartmalara konu oldu.
Trkler, Gney Kafkasya ile Trkiye arasndaki snrn, Rus
Boleviklerle yaplm olan B rest Anlamas'yla belirlenmi olduu
grndeydiler; keza Trabzon'a bu anlamay tartmaya amak
iin deil, sadece yeni komular olan Gney Kafkasya Cumhuriyeti'yle dostluk ilikileri kurmak iin geldiklerini ifade ediyorlard.
Gney Kafkasyallar ise Brest Anlamas'n tanmayarak, Trkiye'ye ynelik toprak tavizleri konusunun Gney Kafkasya halklar
nn yetkisinde olduunu dnyorlard. Dier bir deyile, Gney
Kafkasya delegasyonu Sovyet hkmetinin meru yetki sahibi olduunu (bir taraftan bu hkmetin Rusya'nn kendi iinde bile tannmad, dier taraftan byk sava dneminde aklanm olan
halklarn kendi kaderlerini belirleme slogan dorultusunda Gney
Kafkasya'nn gerek sahiplerinin meru olsa bile bir Rusya hkmeti deil, blge halklarnn bizzat kendileri olduu gerekesiyle)
kabul etmek istemiyordu.
Bu yaklam savunmak, sadece uluslararas hukuk dzeninde
yeni ve tartmal olmas yznden deil, esasen Trk ordusuntn
gnbegn glenmesi ve Gney Kafkasya ordusunun dalmak
zere olmas yznden gayet zordu. Uluslararas anlamazlklarda
g sahibinin hakl olduu da bir sr deildir.

47

Bu yaklam savunabilmenin bir zorluu da, delegasyonun

kendi bnyesinde bir birliin olmamasndan kaynaklanyordu.
Grcler ncelikle Batum ve Acara konulanyla ilgili olup, bu
blgeyi (ksmen ya da tamamen) kurtarabilmek iin, Kars ile Ardahan' Trklere braknaktan yanaydlar.
Bunan aksine Kars Ermenilere lazmd. Kars'n elde edilebilmesi iin biz Acaristan'da byk tavizler verneye hazrdk. Azerbaycanllar ise Gney Kafkasya Federasyonu'nun drdnc (veya Dastan da hesaba katlrsa beinci) cumhuriyeti olarale Acaristan'da
yeni bir Gneybat Mslman Cumhuriyeti'nin kurulmasn istiyorlard. Aksi takdirde Acaristan'n Trkiye'ye balanmas gerektiini
dnyorlar, Acaristan'n Grcistan'a balanmasn istemiyorlard.
Kars ve Ardahan konusunda Azerbaycanllar tamamen Trklerin grn savunuyorlard. Onlar Kars ile Ardahan' Trk topraklar olarak gryorlard ve bu yzden buralarn Trkiye'ye balan
masn gayet doal buluyorlard.
Trkler iimizdeki gr ayrlklar konusunda fevkalade bilgiliydiler ve bu yzden kendi grlerinde srar ediyorlard.
Byk

tartmaya

sebep olan

baka

bir konu daha

vard:

Trk-

ler Gney Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlm olduunun ilan edilmesini istiyorlar, bizimle anlama yaplmasnn ancak bundan sonra
mmkn olabileceini dnyorlard.
Gney Kafkasya delegeleri, Gney Kafkasya'nn fiziksel olarak
ayrldn ve fiilen bamsz olduunu srarla sylyorlard. Trkler ise gayet hakl olarak, uluslararas bir anlamann imzalanabilmesi iin fiili durumun yeterli olmadn, hukuki bir zemin olmas gerektiini ve bunun iin de belli formalitelerin yerine getirilmesinin zorunlu olduunu ifade ediyorlard.
Verimsiz grmeler tam bir ay srd. Grmelerin uzatlnas
Trklerin lehineydi (yoksa onlar bu grmeleri her an kesebilirlerdi). Zaman geiyordu, bizim askeri gcmz ve savunma yetenei
miz srekli zayflyor, Trklerinki ise artyordu. Bizler Trabzon'da
toplantlar yaparak yazmalada uratmz srada, Trk ordusu
48

hibir engelle karlamadan ilerliyordu. Mart sonunda Erzurum'u,

Nisan balarnda ise Batum'u ele geirdiler.
Buna ramen Seym yenilgiyi kabul etmiyordu.
Trklerin Brest Anlamas'nda yer alan hibir eyden taviz vermeyecekleri akla kavutuunda Seym kendi delegasyonunu geri ekti ve Trabzon grmeleri kesildi (bunu "ara verme" olarak
adlandrdlar).

14. Seym'de ve federasyon hkmetinde daha ilk gnlerden

i anlamazlklar, bu dnemde daha belirgin biimde aa kt.
Trklerin baarlar Azerbaycanllar yreklendirdi; onlarn delegasyonu Trabzon'da Trklerle daha uzun sreli grmeler yapmak ve ortak bir hareket plan oluturmak imkanna (ki bu imkan
elbette kulland) sahipti. Seym'de Azerbaycanllar Trklerden yana
olduklann saklamyorlard. Trkiye'nin grn savunarak ve gelitirerek, Gney Kafkasya'nn bir an nce Rusya'dan ayrlmasn,
Trkiye'ye nemli tavizler verilmesini, keza onlarla anlamaya varlarak savan durdurulmasn talep ediyorlard; zira Mslman
demokratlar olarak dini duygularnn Trklere kar savaa aktifbiimde katlmalarn engellediini ifade ediyorlard.
Bir Musavat konumac tarafndan Seym krssnden dile getirilen bu szlerin, Trkiye ile savan devam ettirilmesi durumunda
Gney Kafkasya Tatarlarnn, deil bizimle ayn saflarda olmak (ki
flen hibir zaman bulunmadlar ve Trkiye cephesinde savamad
lar), bize kar savaabilecekleri biiminde anlalnas gerekirdi.
Grcler, esasen Seym'in Menevik fraksiyonu gibi tereddt
ettiler.
Onlarn arasnda iki akm, iki farkl eilim (Rusya eilimi ve
Alnan-Trk eilimi) vard. Rusya eilimliler Rusya'dan kesin biimde ayrlmak istemiyordu, fakat Brest Anlamas'n kesinlikle
kabul edilemez olarak deerlendirdiklerinden, bu koullarda bir bantansa savan daha makbul olduunu dnyorlard. kinci akbalayarak yaanan

49

m temsil edenler Rusya'ya karydlar; Grcistan'a ynelik Rus

tehdidiniTrk tehdidine gre daha nemli buluyorlard. Bu yzden
Trklerle aniaabilmek iin azami tavizleri vermeye hazrdlar
(aka sylemek gerekirse onlar Ermenistan'n hesabna tavizler
vererek, Acaristan'n tamamn olmasa da en azndan Batum'u ve
oradaki liman kurtarnay umuyorlard).
Ermeniler (Seym'deki Tanak fraksiyonu) Rusya'dan ayrlmak
istemiyor ve Trkiye'den de iyi bir ey beklemiyorlard. Ermeniler,
Trk saldrlarnn silah gcyle durdurulmasndan yanaydlar, zira
herkesten daha fazla kendilerinin (belki de sadece kendilerinin) zarar greceklerine inanyor ve hala bir askeri baar kazanabileceklerini mit ediyorlard.
Nisan aynda Gmr'de Ermeni Milli Meclisi topland ve bu konuyu ele ald. Bu satrlarn yazarnn orada sunduu teblie ra
men, toplantda Brest Anlamas'nn reddedilmesine ve savan devamna karar verildi. Fakat bu karar gerekletirmek ksmet olmad, zira biz duruma hakim deildik, hatta kendi kaderimiz bile kendi elimizde deildi.
Grclerin tereddtleri uzun srmedi. Seym'de Alman-Trk
akm zafer kazand ve bu zaferin sonucu olarak 22 Nisan tarihinde
Seym, Gney Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlm olduunu tantanayla aklad. Bu vesileyle Grc ve Tatar liderler Seym toplantsn
da duygulu konumalar yaptlar. Tanak fraksiyonu ayrlma nerisine katld, ama hibir konuma yapmad.
Bizim bu ayrlmay kabul etmemiz kolay deildi. Ama baka bir
yol yoktu. Bizim kar gelmemiz durumunda Gney Kafkasya Federasyonu dalacak; Grcler ile Tatarlar anlaarak Trklerle baracak ve biz yalnz kalacaktk; karmzda da Trk ordusu olacakt. Rusya (ne Bolevik ne de anti- Bolevik olan) o dnemde istese
bile bize yardm edemezdi. Biz sadece yalnz deildik; cephe gerimizde tekin dedi, zira Trklerle beraber Azerbaycanllarn (ve
belli olmazd, Ahlkelek, Lori ve Pembek'i kesin olarak ele geire-

50

bilmek iin belki Grclerin de) zerimize gelecei akt. Gney

Kafkasya Federasyonu'na herkesten fazla ihtiyac olan bizler onun
dalmasn istemedik. te bu yzden komularmza uyduk.
15. 25 Nisan gn Kars dt; hemen hemen hi savalmadan,
zira kalenin Trklere teslim edilmesi konusunda Tiflis'ten talimat
gelmiti. Bu haince talimat bizden habersiz olarak gnderilmiti ve
halkn byk tepkisini ekti. O gn Federe Cumhuriyetin kaderi bir
pamuk ipliine balyd.
Ama olan olmutu. Bizim en nemli stratejik mntkamz olan
Kars kalesi artk Trklerin elindeydi; tereddtlere ve ihmale yer
yoktu. Seym, hareket noktas olarak Brest Anlamas'n kabul etti
ve Trabzon'da kesintiye uram olan grmelerin devam ettirilmesine karar verdi.
Grmelerin yeni aamas Mays'n ilk gnlerinde Baturu'da (o
tarihe gelindiinde Tkler oraya artk iyice yerlemilerdi) balatl
d. Bu defa Trkler farkl bir dille konuuyorlard. Brest Anlama
s onlar artk tatmin etmiyordu. Trabzon grmeleri sonrasnda
yeniden kan dkldn ve bunun tazmin edilmesi gerektiini
sylyorlard. Esasen Ermenistan topraklar hesabna yeni tavizler
talep ediyorlard. Uzun ve yararsz grmeler yeniden balad.
Birka ay nce Trabzon'da adn bile duymak istemediimiz Brest
Antiamas imdi bizim tek isteimiz haline gelmiti. Fakat Trkleri ikna etmek imkfmszd. Boazmza skca sarlniard ve b
rakmak istemiyorlard.
15 Mays tarihinde Trk birlikleri Arpaay' (B rest Antiamas'na
gre buras snrd) geerek birka saat ierisinde Gnr'y igal ettiler ve Karakilise'ye doru harekete getiler.
ekilmez bir durum sz konusuydu.
Grcistan'n ve Gney Kafkasya'nn bakenti olan Tiflis de tehdit
altndayd. Baturu'da srdrlen grmelerde ise bir ilerleme yoktu.

51

16. Seym'de yaanan anlamazlklar hibir tavizle yattrmak

mmkn deildi. Bir patlama kanlmazd.
Grcler, bizim onlarn srtnda gereksiz yk olduumuzu, biz olmadan kendi ilerini kolayca halledebileceklerini grebiliyorlard.
Azerbaycanllarn ise bir tek arzusu vard: Bir an nce Trklerle birleerek Baku'ye girmek. Trklerin zaferleri sonrasnda Azerbaycanl
larn Gney Kafkasya Federasyonu'na ihtiyalar kalmarrut. Grcler onlara gerekli deildi, Ermenileri ise dman olarak gryorlard.
Paralanma an gelmiti.
26 Mays gn, Seym, Gney Kafkasya halklar arasnda sava
ve bar konularyla ilgili esasl gr ayrlklar olduunu dikkate
alarak, kendisini feshetti ve yetkilerinden feragat etti.
Ayn gn iinde ve ayn binada Grc Milli Konseyi, Grcistan'n bamszln tantanayla ilan etti.
Bir gn sonra ayn adm Azerbaycan da att.
Sra Ermenistan'a gelmiti.
Biz bamszlmz ilan etmeli miydik; kendi devletimizi kurmak ve onu yaatmak imkanmz var myd?
Bu: sorular gln olabilecek derecede gereksizdi. 1918 Mays'nn sonlarnda seim yapmak iin ne yer ne zaman vard. Tarih
bizi belli bir duruma getirmiti. Cesaretimizi toplamak ve bunu
zmek zorundaydk, zira yok olmak istemiyorduk Ermenistan'a
sahip kmalydk, al<:si takdirde onu sonsuza kadar kaybedecektik.
Kck bir tereddt ve ihmal bir res nullius (sahipsiz nesne) durumunu douracakt ve bu halimizle, komularmz olan Trkler,
Grcler ve Tatarlar iin ganimet haline gelecektik.
28 Mays tarihinde gecenin ge saatlerinde Merkezi Milli Konsey, Ermenistan' bamsz devlet ve kendini de bu devletin en yksek egemen mercisi olarak ilan etti.
Konsey, Milli Kurul'dan byle bir yetki almamt, buna ramen
byle bir biimsel engel karsnda tereddt etmedi ve sonraki dnemde hi kimse onu, yetkilerini amakla sulamay dnmedi.
Herkes baka bir kar yol olmadnn farkndayd.

52

7. 22-26 Mays tarihlerinde Serdarabat, 25-28 Mays tarihlerinde de Karakilise muharebeleri yapld.
Ermeni halk kendi varln korumakiin btn gcn ortaya
koymutu. Hi kukusuz bu etin muharebeler, halk kitlesinin (zira
artk bir ordu yoktu) sergiledii bu kahramanca direni (zellikler
Karakilise civarnda) Trklerin gznde bizim nemimizi bir o kadar artrd ve bar yaplmasna imkan salad.
Bu defa artk Ermenistan Cumhuriyeti adna hareket eden ve
Milli Kurul'dan yetki alm olan Ermeni delegeler tekrar Batum'a
dndler ve 4 Haziran gn antlama imzaland.
Ermeni halknn yaamnda bu yeni bir dnemdi; ok ok eskilerde kaybedilmi olan devlet dzeninin yeniden dou dnemi.

18. 1 Austos tarihinde Erivan'da Ermenistan parlamentosu ave ilk hkmet kuruldu.
Meclis yine ayn Milli Konsey yelerinin mevcut says katna karlarak oluturulmutu. yeler arasna 6 Mslman, Rus
ve bir Yezit3 eklenmiti. ounluk EDP Tanaksutyun'a aitti. Bizim
fraksiyon 47 oydan 18'ine sahip olduu ve baka hibir fraksiyonla blok kuramad iin parlamentonun istikrarl bir merkezi ve belli bir siyasal kimlii yoktu.
Hkmet de istikrarl deildi. lk O ay zarfnda bakanlar kurulu
drt kere deiti, fakat bu hkmetlerde babakan hep ayn kiiydi.
Kurulan ilk hkmetler koalisyondu (Tanaklar, Kadetler ve bamsz bir sava bakan). Koalisyon hkmetinin salam bir temeli yoktu, zira parlamentoda garantili bir ounlua sahip deildi
(Kadetler sk sk Tanaklardan ayrlyorlard). En nemlisi de koalisyon hkmetini oluturan partiler arasnda program temelinde
belli bir anlama yoktu. Partimizin hkmete kar taknd tavr
da bu konuda bir engel oluturmaktayd.
lmalarna balad

3 Yezit Krd kastedilmektedir. (evirenin notu.)

53

19. ok nemli bulduum ve aada aklanacak olan bir yanda burada ele almak isterim.
Ermenistan demokratik bir cumhuriyetti. Tanaksutyun buna
kar deildi, ayrca bu konuda srarc olmutu. Cumhuriyet, parlamenter devletlerin sahip olduu kurumlara sahipti; halk temsilcilerinden oluan tek medisli yasama organ ve ona kar sorumlu olan
bir hkmet vard. Parlamento sz konusu dnemde faaliyet gsteren drt partinin ve etnik aznlklarn temsilcilerinden olumaktay
d, Parlamento daha sonra demokratik ilkeler (be eli seim sistemi) dorultusunda oluturuldu. Hkmet kendi yetkilerini yasama organndan almaktayd (Ermenistan'da cumhurbakan yoktu)
ve ona kar sorumluydu.
Biimsel olarak byleydi.
Gereklik ise farklyd.
Gerekte bizim parti hem yasama organn hem de hkmeti kendi kontrol altna almak istiyordu. Aka bir diktatrlk ilan etmeye
cesaretimiz (ve de imkanmz) yoktu. Ve parlamento erevesinde de
kalmak istemiyorduk; Ermenistan'da ittihat bir izgi (demokratik
ynetim bayra altnda parti diktatrl) izlemeye alyorduk.
Sonuta hakimiyet, kesinlikle msaade edilmemesi gereken biimde iki bal bir hale geldi; hakimiyet, resmen parlamentoya ve
onun kurduu hkmete, fiilen ise partiye ve onun organlarna aitti.
Tabii ki resmi ve gayr resmi olarak uygulanan bu iki hakimiyet
tr birbirini yalnzca engellemekteydi. Resmi kurallar partinin z- .
grce ve hzl davranmasna, kendi iradesini ortaya koymasna imkan vermiyordu; partinin mdahaleleri de hkmetin kendi uygun
grd biimde hareket etmesini engelliyordu. Bu durum, koalisyon kurulmas iini son derece zorlatryordu. Gerekten de koalisyon hkmetinin yabanc unsurlar, kendilerine ait olmayan,
hkmet dndaki, mdahale edemedikleri parti kurumlarnda belirlenen politikalan uygulamak zorunda kalyorlard.
Getiimiz yaz dneminde, partinin yetkili organnn verdii
grev dorultusunda, bu hassas konuda bir rapor hazrlay<l!ak geI

54

nel kurula (parti kongresine) sundum. Benim raporum Konstantinopol'de dzenlenen blge toplantsnda okundu.
Burada ise bu konuda sadece birka satrla yetineceim.
20. Kasm aynda genel bar ilan edildi. Almanya ve onun mttefikleri yenilgiye uradlar.
Alman birlikleri aceleyle Grcistan' terk ettiler. Trkler de kendi eski snrlar iine ekildiler.
Ay sonuna doru ng!liz birlikleri -bizim mttefiklerinzin birlikleri- Batum'a girdiler. Biz yeni umutlar beslerneye baladk.
Sanki bizim Gney Kafkasya'daki durumumuz kkl biimde deiecekti. Zira galipler ve Tiflis'te Alman birliklerinin yerine gelenler bizim mttefiklerimizdi. Biz de ortak dmana kar ayn saflarda savamtk Tabii ki bizler, Almanlarla cilveleen Grclere ve
aka Trklerin safna gemi olan Azerbaycanlllara kyasla, ngi
lizlerin zel dostluuna mazhar olacaktk
Yine yanlmtk. ngilizler herhangi bir fark gzetmiyorlard.
Bizim onlarn mttefiki olduumuzu sanki bilmiyorlard ya da
unutmulard. Grclere ve Azerbaycanlllara kar sergiledikleri cmertlik kesinlikle beklenmedik ve anlalmaz bir durumdu. Elbette
biz ngilizlerin bu tutumundan memnun olmadk ve onlarn vefasz
olduunu dndk. Bu, anlalmaz bir durumu kendimize aklama
nn en kolay yntemiydi. Onlarn vefasz olduu kansna vardk ve
iimiz rahatlad. Ama bu vefaszln nedenlerini aratrmadk.

.i
1

21. Aralk balarnda bir Grcistan-Trkiye sava kt, ama

ok uzun srmedi. Trkler Gnr'den Pembek'e hareket ec~rek
Karakilise'yi ele geirdiklerinde, Grcler bundan yararianm ve
Ermenistan'n Lori blgesine asker sevk etmilerdi. Fakat Trkler
geri dndkten sonra Grcler Lori'yi boaltmak istemediler. Tersine her frsattan yararlanarak orada yerlerini pekitirrnek istediler.
Blge halknn itirazlarn acmaszca bastrdlar. Lori, Ermenilerle Grcler arasnda bir ihtilaf konusu, en ciddi snr sorunu oldJ.
55

bask yapabilmek iin Grcistan bizi d dnyadan fiilen

ve kendi snrlarmza hapsetti. Mltecilerimizi beslemek
iin yurtdndan getirilen buday bile Grcistan'da birok engelle
karlayor, yerine tam olarale ulamyordu.
Grcistan Lori'yi igal etti, demiryolunu kapatt. Biz kuatma
iinde kaldk. Bu artk gerekten de sava sebebiydi. Lori'deki baz Ermeni kylerin ayaldanmas ve Grc hkmetinin sert nlemleri ise dorudan bir sava gerekesi oldu. Hkmet Ermenileri
kesrnek iin sanki bahane aryordu.
Ordumuzda hizmet veren Rus subaylarn provokasyonlar da
muhtemelen belli bir rol oynamt. Grcistan'da hkmet her vesileyle Rus unsurunu (ki bu unsur Tiflis'te yeterince glyd) zayf
latmaya, onun etkisini krmaya ve devlet cihazn milliletirmeye
alyordu. Bu amala Rus memurlar ve subaylar grevden alyor
ve ynlar halinde Grcistan dna sryordu.
Ordumuzda ok sayda Rus subay hizmet veriyordu ve bunlarn
Tiflis'te (belki Denikin'in gnll birliklerinde de) balantlar vard. Askeri operasyonlarn balatlmas iin ok gerekli olan d
manlk atmosferini oluturmak amacyla bizim askeri evreleri de
muhtemelen onlar kkrtmlard.
Sava sadece hafta srd. 31 Aralk gn ngilizler mdahale ettiler ve bar saland. Lori geici olarak tarafsz blge ilan
edildi, orada ngiliz komiserin denetimi altnda ortak bir ErmeniGrc hakimiyeti tesis edildi.
Bylece sava bizim amzdan olumlu sonulanm oldu. Amacmza ksmen ulamtk (demiryolu balants da ngilizlerin varl sayesinde yeniden temin edildi). Buna ramen sava bizi birok
hususu dnmeye zorlad. Topu topu 4-5 aylk bir deviettik ve y
nla ihtiyac bulunan bir lke savaa tutumutu. En yakn ilikile
rimiz olmas gereken komumuzla savamaktaydk Zira d dnyayla sadece Grcistan zerinden balant kurabilirdik.
Biz bunun bilincindeydik ve samimi olarak Grclerle dostluk
ortamnda yaamak istiyorduk. Fakat baaramadk. Bu konuda, ba-

Bize

kopard

56

msz Grcistan'n bize kar taknd tavrn yan sra, bizim kendi gszlmz, siyasal yetersizliimiz ve devlet aygtn ynetmekteki yetersizliimiz de nemli rol oynad.

22. Burada, kuzeydou snrlarmzda ve lke iinde srdrmekle olduumuz srekli savalar da hatrlatmalym.
Biz Azerbaycan'la resmi sava durumundaydk, zira Karaba'da
fiilen savayorduk, Kazak'ta da sk sk atmalara giriyorduk. lke iinde de Akbaba, Zod, Zengibasar, Vedibasar, erur-Nahvan,
Zengezur vb. yerlerde yerli Mslman halkla birok kanl rriuharebe yaand.
Ve bu konuda da Azerbaycan'n bize kar tutumunun dman
ca olduu kukusuzdur. Keza Trkiye ve Azerbaycan tarafndan cesaretle ndirilen yerli Mslman halkn devlet kart bir izgi izlemekte oluu da tartlmaz. nemli olan u ki, biz kendi durumumuzu pekitirrnek iin gereken nlemleri ne ieride ne de darda
bulabildik. Azerbaycan ile az ok kabul edilebilir bir modus vivendi4 bulamadk, Mslman blgelerde idari yntemlerle dzen sa
layamadk; silah kullanmak, ordu sevk etmek, ykmak ve katliam
yapmak zorunda kaldk, hatta bu konularda da baarsz olduk, ki
bu da hi kukusuz iktidarn prestijini sarst. Vedibasar, erur-Nah
van gibi nemli mntkalarda kendi iktidarmz silah gcyle bile kuramadk, yenilclik ve geri ekildik.

23. 28 Mays 1919 gn, bamszlmzn yldnmnde, parlamento Ermenistan' "birleik" ilan etti; dier bir deyile, Trk egemenliinden kurtulmas muhtemel Ermeni topraklarnn da mevcut
Ermenistan topraklarna katldn ilan etti. Bu adm, Trkiye Ermenilerinin bir ksm tarafndan kendi haklarnn gasp edilmesi olarak
deerlendirildi, zira bunun Trkiye'de Ermeni meselesi asndan gayet tehlikeli olduunu dnyorlard. ok grlt koparttlar, itiraz
ettiler ve Trkiye'deki Ermeni meselesi yeniden daha youn bir e4 Modus vivendi: Geici

anlama, uzlama,

ara zm.

57

kilde Rusya'daki Ermeni meselesi ile kar karya getirildi. Hem lke iindeki hem de lke dndaki liberal burjuvazi bu hareketi Ta
naksutyun tarafndan gerekletirilen bir bana buyrukluk olarak nitelendirdi ve ona kar daha bir hrsla davranmaya balad.
Bu itiraz ve endielerin hibir dayana yoktu. Bir gasp niyeti,
bir parti komplosu sz konusu deildi ve bu admn Trkiye'deki
Ermeni meselesine zarar vermeyecei daha sonra anlald. Mays
deklarasyonu, Trkiye'de Ermeni meselesini zeiTe kadar etkilemedi, hatta kimse onun farkna bile varmad.
Yine az sonra grld ki, bu deklarasyonu hazrlayanlarn Ermenistan'n siyasal arln artrma ve Avrupa'daki diplomatik al
malar kolayatrma mitleri bounaym. Avrupa diplomasisinin
gznde durum hibir ekilde deimemiti. Bizim parlamentonun
bir tek deklarasyonu; gereken hareketlerle desteklenmeyen bu basit
tutanak, gereklerin etkisini deitiremezdi. Bu deklarasyonu takiben Paris'teh milli delegasyonumuzun feshedilmesi beldenebilirdi,
fakat bu da yaplmad. 28 Mays sonrasnda da Avrupa'da iki diplomatik temsilcilik (Cumhuriyet delegasyonu ve Milli delegasyon)
yan yana faaliyet gstermeye devam etti; ki bunlar ayn konuyu, ayn yerlerde ve ayn evrelerde savunmakla grevliydiler. Yalnz kendi aralannda yetki mcadelesi veren bu iki organn faaliyetlerini uzlatrrnak daha da zorlat. Bylece bizim Avrupa'daki yekpare cephemiz paraland. Ermenistan'da ise liberal unsurlada koalisyon
ans zorlat ve bu yzden partimiz daha fazla tecrit edildi.
Bizi Birleik Ermenistan deklarasyonunu yaynlamaya iten psikolojik talepler kolayca aklanabilir.
Bizim izlediimiz ve deklarasyonu hakl klan siyasal mlahazalar da anlalabilir. Yalnz gerek u ki, bu deklarasyon herhangi
bir olumlu sonu vermedi; olumsuz sonular (i anlamazlklar ve
tartmalar) olduu ise kesindir.
24. 1 Austos 1919'da kurul yeine faaliyet gstermeye balayan
Ermenistan parlamentosu almalarna balad. Parlamento seimle58

:'!

ri kapsaml bir demokrasi dzeni sistemi (genel, eit, dorudan ve

gizli oylama, nispi temsil) erevesinde yapld. Garip ve artc
olan husus u ki, demokratik bir kurum iinde 80 yeden 72'si, yani
yzde 90' Tanakt; dier siyasal partilerden sadece EsErler5 drt
sandalye kazanabilmiti. Bu zafer biz Tanaklarn gzlerini kr etti,
bu tr bir parlamentonun gerekte bir parlamento parodisi olduunu
anlayamadk. Anlayamadk ki, bu seimler halkmzn bamsz bir
siyasal yaam iin henz olgunlamadn kantlamaktadr. Biz, parlamento zaferimizin aslnda zafer deil bir yenilgi olduunun, parlamentoya 72 kii yerletirerek ayaklarmzn altndaki zemini, demokrasinin temelini kaybettiimizin bilincinde deildik.
Hakimiyeti tam ol ::rak ele geirirken, sorumluluklarn da tamamn stlenmi olduumuzu anlamyorduk. Oysa bizim gereken hazrlmz ve elemanlarmz yoktu. Yine gl bir muhalefetin varlnn, srf bizi terbiye etmek, dzen ve hukuk dna kmamza
msaade etmemek bakmndan gerekli olduunu da anlayamadk.
Toplantlarmz parlamento salonuna tamakla, bir parti olarak
varlmza son vermi olduumuzu da anlayamadk.
Ermenistan'da parlamento yoktu. Sadece ierikten yoksun bir
biim vard.
Devlet meseleleri kapal kaplar ardnda, Tanak fraksiyonun
odasnda grlyor, daha: sonra parlamento krssnden ilan ediliyordu. Aslnda parlamento grubu da yoktu, buras da Tanaksutyun
Parti Brosunun gl denetimi altnda olup, onun direktiflerini yerine getirmek zorundayd. Hkmet de yoktu; o da Bro'ya bal
olup, Bro'nun devlet iindeki bir tr yrtme organyd. Bu bir
Bolevik sistemiydi. Ama Boleviklerin tutarl bir biimde ve ak
a yaptklarn, bizler demokrasi klfna uydurmaya alyorduk.

25. 1920 Mays'nn ilk gnlerinde Bolevik gsterileri ve ayaklanma giriimi gerekletirildi.
5 EsEr, Sosyal Devrimci grubunun ba hafleri SR'nin okunduu gibi yazlnasm
dan oluan bir ksaltma. O zamanlar byle yazlyordu. (eviren in notu.)

59

Bu hareket fazla zorlanlmadan yattnld, zira bir dayana

yoktu; bizim lkemizde Bolevizm grlmemi bir eydi, dardan
da destek gelmedi.
Yine de ilgin bir durum sz konusuydu. Bir grup gen Bole
vik (hatta Erivan'da, hkmetin burnunun dibinde bile) grltl
gsteriler gerekletiriyor, ordu birlikleri arasnda propaganda yapyor, Gmr'de demiryolu istasyonunu igal ediyor ve zrhl treni
ele geirebiliyordu.
Bu, hkmetin kaygsz, zayf ve bilgisiz olduunu ortaya koymaktadr.

26. Bu olaylar sonucunda ya da onlarla balantl olarak bir tr

coup d'Eta6 gerekleti. Parlamento hkmetinin yerini diktatr
yetkileriyle donatlan ("Bro-Hkmet" denilen) Tanaksutyun Brosu ald.
Btn yasal usullere uyulmutu ve srecin tamam parlamento
dzeni erevesinde seyretti. Parlamento 5 Mays tarihinde A. Hatisov'un istifasn (ki Bro'nun talebi erevesinde gndeme gelmiti) kabul etti, yeni hkmeti kurma grevini (B ro'nun direktifi
dorultusunda) Doktor A. Ohancanyan'a verdi. Ayn toplantda
Ohancanyan bakanlarn hazr listesini sundu. Bu listede Tanaksut
yun Brosu yelerinin tamam yer almt, bakalar yoktu. Parlamento listeyi onaylad, daha sonra toplantlara bir sre iin ara verdi ve tekrar toplanmaya balayaca tarihe kadar olan dnemde
btn yetkilerini yeni hkmete devretti.
Ermenistan parlamentosu (yani Tanak fraksiyonu, yani Bro'nun kendisi) Tanaksutyun'a bir diktatr hakimiyeti sundu.
Bu, Tanaksutyun Partisi'nin 9. Kongre kararlarna ters d
mekteydi.
Bir ey kesindi; bylelikle, iki buukluk durumu kaldrlm,
irkin kulis faaliyetleri gereksiz klnm, durum akla kavumu
6 Coup d'Etat: Darbe. (evirenin Notu.)

60

ve gerek grnts almt. Partinin lkeyi aka ynetmesi, ayn ii gizli biimde yapmasndan daha tercih edilebilir bir durumdu.
27. Sonbahar balarnda Ermenistan-Trkiye sava balad; bu
bizi kesin olarak kertti.
Biz savatan kamabilir miydik? Byk bir ihtimalle hayr.
1918 ylnda bozguna uratlan Trkiye iki yl boyunca dinlenebildi. Bu iki yl iinde Trkler canlandlar. Yeni, gen ve yurtsever
duygularla hareket eden bir nesil ortaya karak Anadolu'da kendi
ordusunu yeniden rgtlerneye balamt. Trkiye'de milli bilin
ve kendini savunma igds uyanmt. Onlar Kk Asya'da
geleceklerini hi olmazsa bir ekilde salayabilmek iin Sevr AntIamas'na askeri gle kar koymak zorundaydlar. Bu kar koyma eyleminin arlkl olarak kuzeydouda deil, gneybatda gersava

ekleecei akt.

'!

Fakat glerini orada toplamak ve Yunanistan'a kar cepheyi

ayakta tutmak iin, ncelikle Ermenistan tarafndaki cephe gerisini
salama almalar gerekliydi. Belki onlarn Kars ve Gnr depolarn
da bol miktarda bulunan askeri cephaneye de ihtiyalar vard. Belki
de kendi glerini nce daha zayfbir dmana kar denemek ve daha ciddi bir giriim iin kendilerinden emin olmak istiyorlard. Kimse Trklerin bu duygular ve niyetler iinde olup olmadklarn kesin
biimde syleyemez. Fakat savan kanlmaz olduu kuvvetle
muhtemeldir (bu sava Trkiye'ye lazrnd). Bu ihtimaliere ramen
bir husus tartlmazdr: Biz savatan kanmak iin yapmamz gereken her eyi yapmadk. Sonular bir yana, Trklerle ortak bir anlama zemini bulmak iin var gcmzle almalydk.
te biz bunu yapmadk.
Biz bunu gayet ak ve o denli de basit nedenler yznden yapmadk: Trkiye'nin hangi kuvvetiere sahip olduunu bilmiyorduk
ve kendi gcmzden ok emindik. Esas yanl buradadr. Savatan
korkmuyorduk, zira zafer kazanacamza inancmz tamd. Snr
Iannza Trkler tarafndan hangi kuvvetlerin ylm olduu ko61

nusunda bilgisizdik ve bu yzden gereken tedbirleri almyorduk.

Tersine Oltu'yu beklenmedik biimde ele geirmemiz, Trkiye'ye
bir meydan okumayd. Sanki biz kendimiz sava istiyorduk.
Snrlarmzda askeri operasyonlar baladnda Trkler bizimle bir araya gelmeyi ve grmelere balamay nerdiler. Biz ise
onlarn nerisini geri evirdik Bu byk bir hatayd. Bu, grme
lerin kesinlikle baaryla sonulanaca anlamna gelmezdi ama bu
grmelerde bar bir sonuca ulalma ihtimali vard. Herhalde
Trklere bir eyleri anlatabilmek ynnde belli anslarmz vard.
Bir hususu da hatrlatmak gerekir ki, 1920 sonbaharnda biz,
Trklerin gznde quantite neglieable (yok saylabilir deer) durumunda deildik. Geen yllarn dehet saan olaylar artk unutulmutu. Halk da dinlenmi, canlanmt. ngiliz silahlaryla iyi biimde silahlanm ve iyi donatlm bir ordumuz vard. Yeterince
askeri cephanemiz vard. Kars gibi nemli bir kale elimizdeydi. Nihayet Sevr Antiamas vard ve bu antlama o dnemde basit bir kat paras deildi, Trklere kar nemli bir kozdu. Durumumuz
1918 Mays'nda Baturu'da olduu gibi deildi. Szmzn iitile
bileceine inanabilirdik, zira Trkler hala yenik durumdaydlar.
Biz bunu denemedik
Biz onlarn davetini kabul etseydik, Trkler ne nereceklerdi?
Muhtemelen Baturu ve Brest'ten balayacak ve daha sonra tavizler
vererek 1914 snrlarna ekileceklerdi. Bir adm daha gerileyerek
Beyazt ve Elekirt'ten de vazgemeleri mmknd.
Kald ki, 1920 Eyll'nde Trkler bundan daha fazla taviz veremezlerdi. Karlnda ise Ermenistan hkmetinin Sevr Antlama
s erevesinde ngrlen haklardan vazgemesini isteyeceklerdi.
Bu neriye Ermeni hkumeti nasl tepki verebilirdi?
Kukusuz reddedecekti. Hkmet bu artlar kabul edemezdi ve
savamay tercih ederdi.
Sadece Tanak Bro-Hkmeti deil, herhangi bir Ermeni hkmeti byle yapard. Ben bu hususun altn iziyorum. Ve bu, par-

62

timizin

iledii

suu nemli lde hafifletmektedir. Hkmet bu

artlar kabul edemezdi; zira btn siyasal partiler ve gruplar, btn diplomatlarmz, grevli ve gnll vatan kurtarclar ... hepsi
tek yumruk olarak isyan eder, bu hkmeti aforoz eder ve ihanetle
sulard. Sevr Antamas herkesin gzn kr etmiti.
Biz imdi anlyoruz ki, 1920 sonbaharnda Trklerle (Sevr Antamas pahasna) dorudan aniam olsaydk ok ey kazanabilirmiiz. Ama o zamanlar bunu anlamyorduk.
Bu anlatlanlar birer ihtimaldir, fakat bizim o dnemdeki dn
celerimizi yanstmaktadr.
Sava ise bir gerekti.
Bir gerek; affedilemez bir gerek u ki, biz savatan kanmak
iin hibir ey yapmadk, tersine ona gerekeler oluturduk. Affedilemez yan udur: Trkiye'nin askeri gc konusunda bilgi sahibi deildik ve kendi ordumuzu da tanmyorduk.
28. Sava bizim tam ve kesin yenilgimizle sonuland. Bizim
tok, srt pek, iyi silahlanm ordumuz silahlarn brakt ve
kylere dald.
savalarda yaplan yamalar ve cezasz kalan talanlar yznden ordunun morali bozulmutu. Bro-Hkmet tarafndan desteklenen derleme birlikler sistemi (ayr ayr bamsz birliklerin kurulmas) ordunun birliini ve btnln bozmaktayd. Ordunun ei
timi, askeri ruh, tekilatn salaml ve disiplin; dolaysyla direnme gc ar derecede zayflamt. Hkmet ve onun sava bakan kendi ordusunu tanmyordu.
Btn bunlarn stne hkmet vahim bir hata yapt: Asker saysn artrmak amacyla, srekli yeni kiileri orduya aryor; ya
l, yorgun, aile ve geim kayglar altnda ypranm insanlar askere alyor, aceleyle silahiandryor ve cepheye gnderiyordu. Bu kiiler firar ederek askerin moralinin daha da bozulmasna sebep olu-

karn

'!

yorlard.

63
'1

29. Kasm'n ikinci yarsnda, Karabekir Paa'nn muzaffer birlikleri Gmr'ye girdiinde, Bro-Hkmet istifasn parlamentoya
sundu. Bu yenilgi sonrasnda artk iktidarda kalamazd. Trkiye ile
grmelere balamak gerekirdi, bunun iin ise yeni insanlara ihtiya vard. Ksa bir tereddt sonrasnda (ilk balarda farkl bir hkmet listesi oluturulmutu) Tanak ve EsErlerden oluan S. Vratsyan hkmeti kuruldu. Tanak bakanlar, Tanaksutyun Partisi'nin
"sol kanadna" mensuptular. Babakann kendisi Rusya eilimliydi;
EsErlerin ise Ermeni Bolevik dairelerinde balantlar vard.
Boleviklerin gelmeleri (ki bunun kanlmazl artk fark edilmekteydi) durumunda, bu tr bir hkmetin onlarla daha kolay anlaabilecei ynnde zayf bir umut vard.
30. Trkler artk Gmr'deydiler.
Buna ezamanl olarak, Rus Kzlordu birlikleri Akstafa ynnden cevan'a ve Dilican'a girmilerdi.
Boleviklerle Trkler arasnda herhangi bir anlama var myd?
Bizim evrelerde byle bir kanaat ok yaygnd. Bence bu yanlt. En azndan imdilik ortada bunun bir kant yok. Bolevik (ya
da Bolevik eilimli ayr ayr kiiler) ajanlar ordumuzun kmesine gayret sarf etmi olabilirler.
Ama bunun iin Trklerle herhangi bir anlamaya gerek yoktu.
Ayrca bizim yenilgimizin hzlandrlmas iin Boleviklerin mdahalesine de ihtiya yoktu. Zaten regil'li amcalar bu i iin yeterliydi; bunlarn tek istei mmkn olduunca abuk eve dnerek,
budaylarn birnek ve toplamak, Trklerin saldrmas durumunda
ise ailelerini ve hayvanlarn emniyetli bir yere karmakt.
Yenilgimizin sebebi, Boleviklerin hainlii ya da Trklerin gcnde deil, bizim kendi gszlmzde yatmaktadr. Elbette
Bolevikler bizim yenilgimizden yararlandlar, bu gayet doaldr.
Bunun iin Trklerle bir n anlama yapmalarna gerek yoktu.
Rusya'da zafer kazanan ve Azerbaycan'a yerlemi olan Bole
viklerin Grcistan ile Ermenistan'a da girmeleri gerektiini anla-

64

mak zor deildi. Bu sadece bir zaman meselesiydi. Uygun bir zaman seilmesi gerekirdi ki, fazladan g sarf etmeye gerek kalmasn. te Ermenistan'n da zaman gelmiti ve Bolevikler Mays'ta
yapamadklarn Aralk'ta yaptlar.

31. 1 Aralk (ya da 30 Kasm) tarihinde bizim delegasyon Gmr'de Trklerle antlama imzalad. Bu antlama acmasz Batum anlamasndan ok farkl deildi.
Ayn gn iinde Vratsyan Hkmeti iktidardan ekildi ve iktidar Boleviklere devretti.
Bolevikler Ermenistan'a girdiler ve hibir direnile karlama
dlar. Bu, partimizin kararyd.
Bu karar verirken biz iki hususu dikkate almtk: Birincisi, istesek bile direnemezdik, yenilmitk ve gszdk; ikincisi, Rusya'ya
yaslanan Sovyet iktidarnn devlet dzenini salayabileceini umuyorduk. Biz, kendimiz bunu yapamamtk ve ileride de yapamazdk.
lkeyi Bolevillerin engelsiz bir biimde ynetmesi amacyla,
yeni iktidara kar olumlu davranmak ve onun kuruculuk alma
larna yardm etmek istiyorduk.
Bu karar oybirlii ile kabul edilmemiti.
Bunu kabullenmeyen kiiler de vard. Onlar Boleviklerden iyi
hibir ey beklemiyorlard; yenileceimizi kesin olarak bilmelerine
ramen direnmeyi ve mcadele etmeyi neriyorlard. Bu neri reddedildiinde, daha tutarl olanlar lkeyi terk ettiler.
Partiyi Boleviklere yaknlatrmay ve onlarla siyasal bir blok
oluturmay nerenler de vard. Onlar "sol Tanaklar" ad altnda
ayrldlar ve Bolevik ruhlu bir deklarasyon yaynladlar. Fakat baarl olamadlar. Bolevikler bu deklarasyonlarn samimiyetinden
kuku duymulard.

32. ubat ayaklanmasna kadar geen iki buuk ay zarfnda lkeyi Bolevikler ynettiler. yimserlerin umutlar gereklemedi.
65

Rusya'dan beklenen siyasal ve maddi yardmlar gelmedi. "Bana

buyrukluk ve snrsz bask"dan baka trl tanmlarramayacak bir
rejim kuruldu.
z itibaryla her trl diktatrlk bask demektir ve baka trl
de olamaz. Her trl devrim iktidar, mcadele srasnda kararl ve
olaanst nlemlere bavurmak zorundadr; bu kanlmaz bir gereksinimdir ve eyann tabiatndan kaynaklanmaktadr. Fakat Bolevikierin Ermenistan'da gerekletirdikleri acmaszlklarn karakteristik bir zellii vard; bunlar amasz ve greliydi.
Bolevikler ilk aamalarda yeterince siyasal taktik uygulasayd
lar (ki sonradan bunu yaptlar), onlarn Ermenistan'daki durumlar
tam olarak garanti edilmi olacakt. Zira lkede kart akmlar yoktu. Fakat Bolevikler bunu anlamyorlard, olmadk yerlerde kar
devrimcilik aryor ve halk kendilerine kar talrik ediyorlard.
ubat ayaklanmas tamamen Boleviklerin kendi eseridir; onlarn basklarnn, bana buyruk davranlarnn, lke ekonomisinin
son kalntlarn da bitiren ve zaten a olan halk son lokmalarndan
da yoksun brakan bitmez tkenmez msaderelerin sonucuydu.
Tanaksutyun, bu ayaklanmann rgtlenmesine hibir ekilde
katlnamann tesinde, ona kar kmaktayd.
Biliyorum, ayaklanma ncesinde kimi Tanaklar baz kylerde
(rnein Kotayk'ta) hazrlk almalarna bir ekilde bulamlar
d. Ama bu, partimizin ii olmayp, ayr ayr elemanlarn giriimle
riydi. Yalnz ayaklanma patlak verdikten sonra partimiz harekete
geti; ve bu defa kitlenin peinden srklenerek dzenlemedii bir
hareketin bana geti.
33. Ayaklanma sonucunda Bolevikler Ermenistan'n merkezinden karlarak kenar blgelere (erur ve Kazak blgelerine) sk
trld. Hemen "Ermenistan' Kurtarma Komitesi" kurularak, iktidar ele ald ve mcadeleyi ynlendirdi.
sava 1.5 ay srd.

66

Bizim evrelerde, ayaklanan halkn baansz olmasn ve yenilmesini Bolevik kuvvetlerinin stnl ile aklamak eilimi yaygndr. Ben farkl dnyorum. Evet gerekten de iyi mcadele verdiler, gerekten de kahramanlklar gsterdiler; ama Bolevikler ... bizimkiler deil. Bizimkiler iyi savaabilseydiler daha ilk hafta iinde
dman Gemerli ve Yelenov cephelerinde ezebilirlerdi (Bolevik
Kart Grcistan daha direnmekteydi, Bolevikler dandan destek
alamyordu ve kendi kuvvetleri gayet azd). Kt savamamzn sebebi isteksizlik deildi (isteksiz olsak ayaklanmazdk ve ayaklanmamn ilk gnlerinde Erivan'da tank olduumuz coku sz konusu olmazd); kendi gcmze gvenmiyorduk, baanya inanmyorduk.
Ayaklanma kendiliinden, bilinsiz bir hareketti. Beklenmedik
biimde patlak verdi, bir an cotu ve hemen de snd. Ayaklananlarn iyi savamas durumunda Sovyet iktidarnn devrilebileceini
sylemiyorum; hayr, yenilgi kanlmazd (zellikle Grcistan
dtkten sonra). Biz Ermenistan'daki btn Bolevikleri kesebilirdik (ayaklanmann bir kadar rgtl olmas durumunda bu zor bir
i deildi). Fakat geride Kzlordusuyla beraber Rusya vard. Ermeni kyls ya da Tanaksutyun Partisi ona kar direnecek deildi.
Yalnz unu sylemek istiyorum ki, ayaklanma daha batan yenilmeye mahkilmdu, zira zafere inanc yoktu.
34. 2 Nisan tarihinde Bolevikler Kanakir'e vardklarnda ve
ettiklerinde, biz Erivan' terk ederek, Ba-Garni zerinden Dereleez'e hareket ettik.
Ayaklananlar ve partililer ile beraber, nereye ve niin gittiini
bilmeyen kalabalk bir kitle de harekete gemekteydi.
Kanlmaz yenilgi artk gereklemiti. Takip eden iki- ay
zarfnda Dereleez ve Zengezur'da yaananlar artk bir mcadele
deil can ekimeydi.
Erivan dtkten sonra Dalk Ermenistan'n Sovyetletirilmesi
gndeme geldi. Hatta bizim orada bulunmamz olaylarn akn
hzlandrm da olabilir.
Erivan' igal

67

Biz Dalk Ermenistan'a geerek, yerli halk glendireceimi

zi ve direni yeteneklerini artracamz dnyorduk. Yenilen ve
geri ekilme yoluna koyulmu olan milis birliklerinin; zellikle
korkutulmu kitlenin moralinin kn ve aresizliini hzland
rabileceini dikkate almamtk Yerli halk bize yan bakyor ve misafirperverlik gstermiyordu. Hi grnmememiz daha iyiydi. stne stlk onlarn son lokmasna da ortak oluyorduk.
sterneden onlarn yaamna kargaa sokmutuk. Yerli ve dar
dan gelme Ermeni ynetimler arasnda sert bir kartlk olutu.
Askeri g gnbegn erimekteydi. Bizimle gelen a ve yerli
halktan memnun olmayan askerlerin bir ksm evlerine dnmeyi
dnyordu. Trkiye Ermenilerinden olan gruplar (silahl ve silahsz) bir an nce Aras'a ulanaya ve oradan da ran'a gemeye alyordu. Yerli halk ordunun daldn, ortama hakim olan ynetimsizlii grr ve kendi gcnden kuku duymaya balyordu.
Yaz sonlarnda, demokratik cumhuriyetin son karargahnn bulunduu Zengezur'u temizlediler.
Ermenistan tam olarak Sovyetleti.
35. Bamszlk dneminde d dnyada (Polonya'da, Avrupa ve
Amerika'da) diplomatik almalarmzn mahiyeti neydi ve hangi
sonular verdi?
1919 ilkbaharnda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, bar konferansna ynelttiimiz talepleri ieren muhtray
(memorandum) mttefik devletlere birlikte sundular.
Bu muhtraya gre, aada ad geen topraklarn Ermenistan
devletinin snrlar iine girmesi gerekiyordu:
Snrlar geniletilmi Gney Kafkasya Cumhuriyeti (Erivan
eyaletinin tamam, Ardahan'n kuzey ksm hari Kars ili, Tiflis
eyaletinin gney ksm, Yelizavetpo? eyaletinin gneybat ksm);
7 Gence. (evirenin notu.)

68

Trkiye'nin yedi ili (Van, Bage, Diyarbakr, Harberd, Sivas,

Karin, Trabzon; Diyarbakr'n gney blgesiyle Sivas'n bat ksm
hari);
Kilikya'da drt sancak (Mara, Sis, 8 Celal-Bereket ve Aleksandretta ile Adana).
Karadeniz'den Akdeniz'e, Karaba dalarndan Arap llerine
uzanan Byk Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi.
Bu emperyalist talep nasl gerekletirilebilirdi?
Ne Ermeni Hkmeti'nin ne de ynetimdeki Tanaksutyun Partisi'nin bylesine sama bir projesi vard. Tersine bizim delegasyon,
bir direktif olarak Erivan'dan bizim mtevaz gcmzle orantl
olan gayet mtevaz talepler getirmiti.
Nasl oldu da delegasyon "denizden denize" talebini ortaya att?
Bu garip ve inanlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri ne srd ve bizim delegasyon da kolonilerde hakim olan
eilime uydu. Bu eilim hepimizce bilinmektedir.
Delegasyona unu sylediler. Eer bu talepleri ne srmezse,
Trkiye Ermenileri kendi meselelerini "Ararat" cumhuriyetinin
meselesinden ayracak ve byk devletlere bizden bamsz olarak
mracaat edecekler. Ayrca Amerika'nn kk Ermenistan' mandasna almayacan,-'-'denizden denize" Ermenistan mandasn ise
stleneceini sylediler,
Bizim meselemizin byk devletler karsnda savunulmas bakmndan, birbiriyle elien talepler ne sren iki ayr organ olarak
hareket etmek tehlikeli olduundan ve de Amerikan mandas talep
ettiimizden, bizim delegasyon, alm olduu direktiflere ramen,
bunu onaylamak ve memorandumu imzalamak zorunda kald.
Ben bizim delegasyonu sulamyorum, taleplerimizin daha mtevaz olmas durumunda farkl sonular alabileceimizi de sylemek istemiyorum. Ama, en temel ve nemli konularn zm yc
8 Kozan

olmas

gerekir. (evirenin notu.)

69

nnde kendi irademizi ortaya koyamadk, almalar kendi anlay

mz dorultusunda yrtemedik, kendi yolumuzla gidemedik,
bakalarnn bizi pelerinde srklernelerine imkan verdik.
Paris muhtras, zellilde kolonilerdeki olgunlamam kafalar
heyecanlandrd. Sanki bir devlete sahip olmak iin onun snrlar
nn kat zerinde izilmesi yeterliymi gibi.
Amasz ve abartlm talepler doal olarak yerini ac bir hayal
krklna terk edecekti.
Kilikya, Harberd ve Sivas'n anlmad (gcmz aan bylesine geni snrlar ngrnemiti) Sevr Antiamas hayal krklna
ve bilinen ikayetlere sebep oldu. Biz, byk devletlerin adil davranmadn, hizmetlerimizi deerlendirmediini, bizi dllendirmediini, tartlmaz haklarmz budadn ifade etmeye baladk.
Bir sre sonra yeni ve daha byk hayal krklklar yaand.
Kuzey Amerika Devletleri Senatosu Ermenistan mandasn stlenmekten ekindi; ki biz bumandaya ok byk mitler beslemekteydik
Bakan Wilson tarafndan tasarlanan Ermenistan snrlar da bizi
tatmin etmedi. Biz, bakan Wilson'un Sevr Antiamas'n tam olarak
kullanabileceini ve bize daha fazla toprak verebileceini ifade ettik.
Fakat bu dar snrlar bizim iin ulalamaz ve elle dakunulamaz
"mavi kutu".
Trkler ne Wilson zmn, ne bizim ikayetlerimizi, ne de
Sevr Antamas'n tanyorlard. Ermeni topraklarn boaltmak yerine, youn bir biimde silahlanyar ve mevzilerini salamlatr
yorlard. Mttefikler ise asi Ankara'y silah zoruyla hizaya getirmek
ynnde bir niyet sergilemiyorlard. Tersine, onunla cilvelemeye
balamlard. Sanki bizim tatmin olmadmz grmyor ve kendi ilerini dzenlemekle urayorlard.
(Sk sk "biz", "bizim" ifadelerini kullanyor ve bu zamirieri net
olarak tanmlamyorum. Birok durumda parti ile halk kitlelerini

70

birbirinden ayrmyorum. te yine ayn psikoloji, ayn dar grl

lk, ayn siyasal ufuksuzluk).
1922 ylnda Trkiye Ermenileri can ekimeye balad.
Lozan Konferans'nda ilk defa olarak "home"9 szc telaffuz
edildi ve kaytlara geirildi. Sevr Antiamas tamamen unutulmutu.
Bamsz Ermenistan'n laf bile gemiyordu, hatta zerk iller bile
anlmyordu; sadece bir etnik home, yabanc evinde aibeli bir yurt
sz konusu ediliyordu.
Bunun, direnen Ankara'ya bar amacyla verilen son taviz olduu ifade ediliyordu.
Home talebi Trkiye iin zorunlu olmakla beraber, home'un
kendisi de Trk iktidarndan bamsz olacakt.
Mart aynda durum byleydi.
Yl sonunda Lozan'da durum farkl bir yne girdi. Home bir talep olarak ne srlmyor, bir dost tavsiyesi ve rica olarak Trklerin insafl dikkatlerine sunuluyordu.
Bir komedi diyalou gereklemiti. Hep kibar ve nazik olan
Trkler, bu dost tavsiyesini geri evirmek zorunda kaldklar ve bu
ricay yerine getiremedikleri iin znt duyduklarn ifade ettiler.
Mttefikler sadece bir umutsuzluk jesti sergilediler. Onlar; "btn
imkan1ar tkettik, mmkn olan ve olmayan her eyi yaptk ve
bahtsz Ermeniler iin bundan daha fazlasn yapamayz" diyorlard. Ve ... kupon konusunu grmeye baladlar.
Fakat bu noktada ierin yolda Stalin adna devreye girdi ve
Trkiye Ermenilerinin geride kalan1arna Krm'da, Volga kylarn
da ve Sibirya'da snak ver;eyi nerdi.
Devlet bir home'a dnt. Home ise ... Sibirya'da bir koloniye.
Da fare dourdu; hayr, anlatlmas g straplarla kurulmu olan
da sarslarak paraland, iinden kan1ar akt ve hibir ey hatta fare bile douramad.
9 Home: Belli bir etnik gruba
(evirenin Notu.)

snrl

zerklikle verilen belli bir blge. yurt. yuva.

71

Bunlar

gemi

olaylar. Cumhuriyet kurulduktan sonra gerekletirmi olduumuz zor ileri ve elde edilen sonular deerlendi
recek olursak, vnecek ok az eyimiz olduunu, stlenmi olduumuz devlet kurma ve ynetme ykn tayamadmz sylemek gerekir.
Ermenistan koullarnn fevkalade zor ve alma ortamnn
fevkalade olumsuz olduu tartlmaz bir gerektir. Ama en azndan
bana gre, kendi gszlmz, devlet ynetmedeki ehliyetsizliimiz de bunlarn zerine eklenmekteydi.
Adil olursak; ynetmek demek ngrmek demekse, biz kesinlikle ngr yetenei olmayan, ie yaramaz yneticilerdik.
Balca zaafmz bu noktadayd.
Dahas, faaliyetimizin amacm belirli ve net biimde anlam
deildik; rehber bir ilkemiz ve srekli uygulanabilen tutarl bir sistemimiz yoktu. Sanki istemeden, tesadfi koullarn etkisi altnda,
tereddtle hareket ediyor, kafamz duvara arpyor ve ayaklarmz
altndaki zemini krler gibi denemeye kalkyorduk.
mkanlarmzn snrlarn bilmiyor ve ou zaman bu imkanlar
aba..rtyorduk. Engelleri.n apn a..nJamyor, kart glerden nefret ediyor ve mevcut tehditlere hafiflik dzeyinde kaytsz yaldayorduk.
Gayet ihtiyatl olmamz gereken durumlarda kararl, kararllk
gerektiren durumlarda ise tereddtl davranyorduk.
Devlet ile partiyi ayramyor ve parti ideolojisini devlet ilerine
kartryorduk.

Bizler devlet adamlar deildik.

Daha olumlu koullarda belki yanl yaparak, belki taklarak
ama sonunda ayaklarmzn altnda salam zemin bulabilir ve devlet yapsn oluturabilirdik. Ama o korkun artlarda, hibir dayana olmakszn kendi bana davranabilen, bir Herkl zahmetine
katlanabilen insanlar lazmd.
Bu szlerime kimse darlmasn. Bu, ktlk isteyen birisinin
duyduu sevin deil, sadece bir zeletiridir.
72

Zira bu zayf ahslarn en n srasnda, sizinle yan yana ben de

sizin mcadele arkadanzdm, yenilgimiz konusunda sizinle beraber sorumluluk tayordum.
"Sorumluluk" dedim ... Buraya unu eklerneye cesaretim yetmedi: stlenmi olduumuz sorumluluun ou zaman farknda deil
dik, aynca grevlerimiz konusunda her zaman ve gereken dzeyde
drst deildik. Cesaretim yok, zira adil olamayacamdan endie
ediyorum. Ama birileri biliyor; belki bir gn benden daha tarafsz birisi ortaya kacak ve bunu adil bir biimde syleyebilecektir.
imdi neyimiz var?
Aras ile Sevan arasnda kck ve szde bamsz, gerekte
ise canlanmakta olan Rusya mparatorluu'nun zerk bir kenar blgesi durumundayz.
Bir devlet ya da bir home ya da uluslararas diplomatik bir konu olarak Trkiye Ermenistan diye bir ey yok; bu konu Lozan'da

vardm;

defnedilmitir.

Daha fazlasn syleyebilirim: Trkiye Ermenistan'nda artk

Ermeni yok ve bir gn olabilecekleri de ihtimal ddr. Trkler kaplar iyice kapatmlar ve tekrar amalar iin onlar zorlayabilecek
bir g de grnmemektedir.
Yaklak bir milyon Ermeni, Cumhuriyet snrlar dnda; Grcistan'da, Azerbaycan'da, Kuzey Kafkasya'da, ran'da, Suriye'de,
Konstantinopol'de, Balkanlar'da ve hatta dnyann btn lkelerinde bulunmaktadr.
D Ermenilerin yalnz ok az bir ksm Ermenistan Cumhuriyeti'nde snak bulabilmitir. Geici zorluklara bal olmakszn;
cumhuriyetin ar dar snrlar, ynsal glere (Ermeni vilayetlerinde hayatta kalabilen kyllerin lkeye g edebilme olanaklar
sz konusudur) inkan vermemektedir. Dier taraftan Gney Kafkasya dnda yaayan Ermenilerin sosyal kimlikleri (ticari merkezIere baml olan ve talan edilmi kyl lkesinde beslenme ans
bulamayan kk burjuvazi) de az bir engel deildir.
73

D Ermeniler, gunumuz Ermenistan Cumhuriyeti asndan

devlet kurucu bir unsur nitelii tamamaktadr. Ve bu durum ne kadar uzarsa, onlar da bir o kadar yabanclaacaklardr.
Kolonilerdeki Ermeniler bir millet unsiru olarak belki de bir sre
belli bir deere sahip olacaklardr (ve bu durum, kolonilerde milli
balarmznasl muhafazaedebileceimizeve bilincimizi gelitirebi
leceimize baldr). Fakat devlet kurucu bir unsur olarak Ermeniliin
sadece Ermenistan'da kalan ksm ile komu Grcistan ve Azerbaycan
cumhuriyetierindeki byk paralar bir anlam ifade etmektedir.
Ermeni devleti onlara dayanmal ve bu zemin zerinde peki
melidir.
Kolonilerdeki Ermeniler, en iyi halde, bilinmeyen bir gelecek
iin bir tr yedek ve yardmc (gayet mtevaz boyutlarda) g olarak dnlebilir.
Gnmzde Ermeni siyasal dncesinin dorudan hedefi,
mevcut cumhuriyet ile bu cumhuriyette ve onun hemen komusu
lkelerdeki Ermeni halknn yaatlmas olmaldr.
Olanca gcrole bu nerimin altn iziyoruru ve sizin dikkatierinize sunuyorum, zira bu husus gelecekteki faaliyetlerimiz iin bir
hareket noktas olmaldr.
Partimiz bu cumhuriyete, onun rejimine ve hkmetine kar
nasl bir tutum sergilemelidir?
Bu cumhuriyet bamsz deildir; Gney Kafkasya Federasyonu'nun ve hatta Rusya'nn bir paras durumundadr. Ermenistan fiilen
zerk bir eyalet olarak Moskova'nn gzetimi ve kumandas altndadr.
Bu durum partimizi tatmin edebilir mi? Siyasal idealimiz bu mu?
Elbette deil.
Yukarda hatrlatmtm, Ermeni Devrimci Partisi (EDP) Ta
naksutyun, Ermenistan'n Rusya'dan ayrlmas konusunda 1918 ilkbaharnda istemeden oy kullanmt; ayrlmaktan korkuyorduk,
Rusya'ya bal kalmak istiyorduk. Fakat bu, bizim bamszlk istemediimiz, idealimizin uydu devlet olduu anlamna gelmez.

74

Benim kesin inancma gre EDP Tanaksutyun, bilinli ya da

bilinsiz olarak her zaman Ermeni halknn siyasal kurtuluu ynnde mcadele vermitir.
Partimizin varlnn anlam ve z, tarihsel grevi, gc ve deeri bununla ilgilidir. Eilimi her ne olursa olsun, bamszlk fikrinden, daha dorusu bamszlk gdsnden esinlenmeyen bir tek
gerek Tanaksutyun mensubu bulunmamaktadr. Bu anlamda partimizin ufuklar ok geni, ye says ise komite defterlerine kaydedilmi olanlardan kat kat fazladr.
Ben bu grlerimi geen sene akatmart'ta geni biimde
aklamtm ve onlar burada tekrar etme hakkrnn olmadn sanyorum. Yalnz unu sylemek isterim ki, Ermenistan'n gnmzdeki siyasal kaderi EDP Tanaksutyun'un ideali olamaz.
Elbette biz federasyon fikrinin ateli savunucularydk (bugn
de yleyiz) ve biliyoruz ki, kk Ermenistan kendi varln ba
ka trl temin edemez. Ama biz, federe devletlerin kendi zgr iradeleriyle ve eit haklarla ye olduu bir federasyondan yanayz.
Gnmz Rusya Federasyonu byle yaplandrlmamtr.
Ermenistan Cumhuriyeti bir Sovyet Cumhuriyetidir. Sovyet sistemi teorik olarak snf diktatrln ngrmektedir, gerekte ise
gnmzde Ermenistan'da hakim olan, komnist partisinin diktatrldr.

Bu tr bir hakimiyet bizi tatmin edebilir mi?

Elbette hayr.
Dorudur, biz kendi diktatrlmz kurmak ynnde baar
sz bir deneme yaptk, ama diktatrlk (parti ya da snf diktatrl- .
) bizim iin bir din deildir. Devlet yaam ve ynetimi konusunda deneyimsiz olan, iktidar zehriyle zehirlenmi olan bizler, cazibeye dayanamadk ve ayamz takld. Fakat biz artk yanlmz
fark ederek k yollar aramaktaydk; eer ge kalsaydk decek
k, zira partimizin sadece "dini" deil yaps da herhangi bir dikta-

75

trle msait deildi. Ermenistan'da kendi gcne dayanarak diktatrlk kurabilecek herhangi bir snf ya da tabaka, parti ya da grup
yoktur. lkemizde bir diktatrl sadece dardan gelen yabanc
bir g tesis edebilir. lkemiz sanki demokratik bir dzen iin yaratlmtr; yalnzca siyasal terbiye ve devlet yaam alkanlklar
yetersizdir.
Bu byk eksiklik, gerek demokratik ilkelerin tesis edilmesini
zorlatrmakla beraber, i dinamiklerden kaynaklanan bir diktatrlk iin de zemin oluturamaz.
Sovyetler Birlii'nde, dolaysyla Ermenistan'da sosyoekonomik yaam komnist ilkeler dorultusunda canlandrlmaktadr (ya
da denenmektedir).
Biz byle bir politikay Ermenistan iin gerekli ve yararl buluyor muyuz?
Hayr, bulmuyoruz.
Ve bu, partimizin iar edindii sosyalizmin ne derecede bilinli
ve sindirilmi olduuna, keza partimizin yapsna ve onun kolektif
ideolojis1ne ne kadar uyduuna bal deildir.
Bu "hayr" szcn tereddtsz kullanan ben, kendi dnya
grm itibaryla eski ve slah olraz bir komnist olarak biliyorum ki, deil basit komnist ilkeler, sosyalist dzen de gnmz
Ermenistan' iin uygun deildir.
Ermenistan sosyalizm iin olgunlamamtr ve denemeyi hakl
karabilecek asgari verilere sahip deildir. Bu ynde sarf edilen
btn gayretler ta batan baansz olmaya mahkumdur ve zellikle
Ermenistan emekilerine kar bir sutur.
Ben bu konuyu da akatmart dergisinde geni biimde ele aldm. Bu konuda aramzda gr aynl olmadn dndm
den burada bu ksa satrlarla yetiniyorum.

***
76

Bylece Sovyet Ermenistan'nn siyasal durumu, ne ynetim biimi, ne i sosyoekonomik politikalar bizi tatmin edebilir. Biz bugnkn deil, baka bir cumhuriyeti arzu ediyoruz.
Dolaysyla bu cumhuriyete, onun rejimine ve hkmetine kar nasl bir duru sergilemeliyiz?
Ksa ve sade yant: Mcadele etmeliyiz.
Fakat karmak konular ve kark durumlar sz konusu olduunda, ksa ve sade yantlar yanl olabilir.
Siyasal partiler, soyut konularn ele alnd ve teorik dzeyde
zmlenciirildii birer enstit deildir; siyasal partilerin varlk sebebi teori gelitirmek (ki bu bir tali almadr) deil, eylemdir ve
ayrca mevcut somut koullarda gerekletirilen eylemdir.
Ama meseleyi bu zemine tadmzcia (ki tamak zorundayz,
zira baka trl olursa feci biimde yanlrz) yant farkl olacaktr.
Mcadele belli bir amac ve ona ulaabilmek iin gerek ve yararl aralar olmasn ngrmektedir.
Bizim elimizde hangi aralar var ve bunlar nasl bir yarar sala
yabilir?
Sovyet dzeni yurtta zgrlklerini kabul etseydi, muhalefet
olarak bizler basnda ve ak toplantlarda kendimizi ifade ederdik;
Sovyetlerin yanl politikalarn eletirirdik; kendi etrafmza yanda toplardk; gayr memnun ve direnen unsurlar rgtlerdik.
Sovyet dzeni siyasal eitlii kabul etseydi, bizler seim kampanyalarna katlr, Sovyetlerde yer edinmeye, yasalarda ve ynetim biimlerinde istediimiz dzeltmeleri yapmaya alrdk
Fakat Sovyet hakimiyeti ne yurtta zgrlklerini ne de siyasal
eitlii kabul etmek istiyor.
Bu hakimiyet bir parti (buna snf diyelim) diktatrldr. Elbette bundan dolay teessf etmek, ikayet etmek, kzmak vb.
mmkndr, ama durum deimez, gerekler birer gerek olarak
kalr: Yasal bir muhalefet olarak bize Ermenistan'da yer yoktur.

77

Ermenistan'dan bahsediyorum, zira Ermenistan dndaki bir

muhalefetin bir deeri olabileceini dnmyorum.
Elbette biz kolonilerde istediimiz konuyu istediimiz kadar konuabilir ve yazabiliriz. Bunun iin sadece kat ve matbaa, biraz da
para gerekir, baka hibir ey. Ama Romanya ya da Msr'daki Ermeni kolonilerindeki kamuoyu (byle bir kamuoyunun oluturulabi
leceini dnelim) Sovyet Ermenistan iin ne ifade edebilir ki?
Belki basndaki sesimiz gizli yollardan Ermenistan'a gtrlebilir.
Gemite ar dneminde biz Droak ve dier yaynlar gizli
olarak lkeye gtryorduk, gnmzde de yanlnyorsam EsErler
kendi yurtd yaynlarn Rusya'ya gtrmektedirler. EsErler'in neyi mit ettiklerini ve bu gizli propaganda konusunda ne kadar baarl olabileceklerini bilemiyorum. Fakat gereklerimizi ve imkanlarmz dikkate alarak soruyorum: Tamamen gizli olarak ve sadece birka yz kii tarafndan okunacak olan gizli bildirilerimizin,
Boleviklerin lkeyi batan baa doldurduklar muazzam yaynlara
kar bir anlam olabilecek mi?
Bizde olmayan ve olmayacak en nemli husus ise udur ki, belirli, kesin, anlalr ve halk kitlelerini heyecanlandrabilecek sloganlarmz yoktur.
Ama bu konuyu sonraya brakalm.
Yoksa Boleviklerle anlama yapmak mmkn m?
nanlmaz grlyor, ama gerek u ki, biz bu gr, bu nahif
yaklam eski dnemde benimsemi ve Boleviklerle rgtsel i
birlii denemeleri yapmtk. Evet inanlmaz, zira bunu sylemek
Bolevizmin zn anlamamak demektir. Bolevizm mutlakiyetidir, monaristtir, ona bal olmayanlar (ya da siyasal adan tarnamen tarafsz olmayanlar) ona kardr. unu unutmaynz ki, Bole
viklerin gznde biz kk burjuva partisiyiz, ki bana gre bu bir
kusur deil (partimizin sadece programn ve ayr ayr yneticilerin
dnya grn deil, partinin gerek yapsn ve kolektif ideolojisini dikkate aldmzda, bu tanmlama geree ok da aykr deil78

dir). Bolevikler Marksistlere-Meneviklere ve sosyalist devrimcilere kar tahammlszse, doal olarak EDP Tanaksutyun'a kar
hi tahamml gsteremez.
Bolevikler ne uruna ve hangi amalar iin bizimle ibirlii
yapmaldr?

Boleviklerin bizimle ibirlii yapmadklar srece Ermeynetemeyeceklerine kendimizi ve bakalarn ikna etmeyi
ok severiz.
Bizim bu tehditlerimiz neye dayanmaktadr ve neden Bolevik
ler bizim onlar iin ok gerekli olduumuza inanmaldrlar?
Artk iki yldr biz Ermenistan'dan kovulmu ya da lke iinde
boulmu durumdayz. Boleviklerin karsna, bizim yardma ko
mamamz durumunda onlarn varln tehdit edebilecek bir engel
kt m? Benim bu engellerden haberim yok ve bu tr engellerin
hi olmadn dnmek eilimindeyim.
Bizler hi kukusuz sade yurttalar olarak bir deer ifade ediyoruz, ama hangi parti ya da hkmet sadece birka yz insan kendi
yanna ekebilmek iin kendi siyasal izgisinden vazgeer ya da
kartlaryla ibirlii yapar?
Her halkarda, ister hakl olalm ister haksz, ister aklmzn
okluundan ister ktlndan fark etmez, gerek u ki, Bolevikler
bizimle ibirlii yollarn aramyorlar ve bunu kabul etmiyorlar.
Bu ynde denemeler yapld ve olumsuz yant verildi. Yeni bir
deneme sadece abes olmayp, aalaycdr da.
Abestir, zira partinin siyasal onuru bakmndan aamayaca s

Biz,

nistan'

nrlar vardr.

Geriye sadece gizli, yeraltnda, komplocu ya da daha geni apdevrimci almalar kalyor. Zira bizler ar ve Sultan hkmetleri tarafndan da takip edildik. Yani biz on yllar boyunca Trkiye
Ermenistan'nda yapabildiklerimizi, Sovyet Ermenistan'nda yapamayacak myz?
Elbette yapabiliriz.
l

79

ran Karada'nda bir in kurabilir (bir zamanlar Salmas'ta kurmu olduumuz gibi) ve oradan Aras'n teki tarafna insan ve silah
gnderebiliriz. Gereken gizli ilikileri kurarak, Sasun dalarnda ve
atak deresinde yapm olduumuz gibi, Snik ve Dereleez dala
rnda da silahl "humb"lar besleyebiliriz. Ulam zor birka nnt
kada kyllere isyan kartarak, oradaki komnistleri kovabiliriz ya
da yok edebiliriz. Daha sonra Erivan'da bile byk grlt koparr,
bir Osmanl Bankas'n igal ettiimiz gibi herhangi bir devlet binasn, hi olmazsa birka saatliine ele geirebilir ya da herhangi bir
binay patlatabiliriz. Kiilere kar suikastlar planiayarak ve gerekletirerek, bir zamanlar ar ve Sultan memurlarna yaptmz gibi,
birka Boleviki ldrebiliriz; keza bir zamanlar Yldz Kk'nde
Sultan Abdlhamit'e yaptmz gibi, Myasnikov'un ya da Lukain'in veya bir bakasnn ayaklar altna bomba atabiliriz.
Biz btn bunlar yapabiliriz, sanyorum yapabiliriz.
Yalnz ortaya bir soru kyor: Niin, hedefimiz ve mitlerimiz
nelerdir?
Biz Trkiye'de grlt karttmzda, bu grlt sayesinde byk devletlerin dikkatlerini Ermeni konusuna ekeceimizi ve onlar bizim lehimize arac olmaya zorlayacamz sanyorduk. im
di ise byle bir aracln ka para ettiini atle biliyoruz ve bu tr
denemelerin tekrarlanmasna ihtiya hissetmiyoruz. Eer Avrupa
bize Trkiye'de yardm etmeyi beceremedi ve istemediyse, Rusya
da bunu hibir ekilde beceremez ve istemez. Ayr ayr kiileri dizginleme yntemi olarak terr, belki de Krt elebalara veya ar
memurlarna kar bir anlam ifade edebilirdi. Ama itiraf etmemiz
gerekir ki, Bolevikler farkl bir kumatan yaplmtr. Karlkl bir
terr sz konusu olursa Bolevikler bizden geri kalmayacak, hatta
bizi sollayacaklardr.
Bizim tek bir kiiye kar bile terr giriiminde bulunduumuz
yerde, onlar kitleye kar terr uygulayacaklardr.

80

Biz halk iindeki dalgalanmalarn bir i savaa dnmesini

miyiz? Bu ok ama ok kukuludur. Ama sonunda bu
da mmkndr. Ciddi bir karar alnrsa, inatla allrsa ve aralar
konusunda seici davranlmazsa, belki de baarabiliriz.
Ama niin?
Boleviklerin Rusya'da salam biimde ayakta durduklar bir
ortamda ve gerimizde de Boleviklerle mttefik bir Trkiye varken, Bolevikleri Ermenistan'dan silah zoruyla karabilir miyiz?
Bugn bizim saflarmzda bu denli saf bir tek kiinin bile bulunabileceini dnmyorum. Bir i sava ksa bile bizim yenilginizle sonulanacaktr. Bolevizm bir Ermeni rejimi deildir ve
onun gmlecei (ama gmlmesi gerekir mi?) yer de Ermenistan
olmayacaktr. Ermeni Bolevizmi Rusya Bolevizminin uzants ve
kk bir ksmdr. Kzl bayrak Moskova'da dalgaland srece,
Erivan'da da kanlmaz olarak dalgalanacaktr. 1918 ylnda baka
trl dnebilirdik, ama bugn byle bir hakkmz yok.
Ama Bolevizmin Rusya'da ve dier kenar blgelerde, en azn
dan bizimle komu olan Grcistan ve Azerbaycan'da da uzlama
dmanlar vardr. Bizim btn dier gayr memnunlarla bir araya
gelerek komnist diktatrl ykmay denememiz doal deil mi?
Evet bu doal olabilir. Fakat mesele u ki, biz bunu yapmamalyz.
Ermeni halk zaten yle ok zarar grm, yorulmu ve zayfla
m ki, kimsenin onu yeni snamalara tabi tutma, ondan yeni kurbanlar talep etmek hakk yoktur. Olanlar yeter artk. Brakalm Bolevik kart Rusya, Sovyetler'le kendisi urasn. Biz yokuz! Ermeni halk bir sre dinlenmeyi ve derin yaralarn sarmay hak etmitir. Ve eer birileri bize bu hakk tanmyorsa, bizim bu duruu
muz birilerinin houna gitmiyorsa, brak gitmesin.
Dncelerimi daha iyi ifade edebilmek iin bir adm daha ileri
salayabilir

gideceim.

Kendi kendime soruyorum: Herhangi bir mucize eseri, Bole

viklerin Ermenistan'daki varl bana bal olsayd, yle ki onlarn
81

lkemizden defolmalarna benim pannamn bir tek hareketi yetseydi, ben bunu yapar mydm?
Ve hi tereddtsz cevap veriyorum: Hayr, yapmazdm; daha
tesi, deil yapmak, hatta parmam bile keserdim, ki uyku s
rasnda, tesadfen ya da yanllkla bu gayet tehlikeli hareketi
yapamasn.

Mevcut siyasal koullarda Bolevikler Ermenistan'a lazm; onyerine geebilecek herhangi bir g yok; ite gerek budur.
Devlet yaammzn ilk gnlerinden itibaren biz Ermenistan gibi bylesine kk, fakir, talan edilmi ve dnyadan koparlm bir
lkenin gerekten bamsz ve zgr olamayacan gayet iyi anl
yorduk. Bir destek; her neyse bir d g lazm olduunu anlyor
duk, ki ona dayanarak hi olmazsa ilk aamalarda -rgtleninceye
ve kuvvetlennizi toparlayncaya kadar- kendi varlmz muhafaza edebilelim. Byle bir destei nce uzak Amerika'da daha sonra
ise Avrupa'da aradk. Sonular bellidir. Daha iki- yl nce bir ey
ler umut edilebilirdi, ama bugn byle bir durum mevcut deil, s
rar etmemiz ise bizim amzdan affedilemez bir saflk olurdu.
Uzak ve belirsiz gelecein bize neler getirecei daha bilinmiyor.
Fakat gnmzde grlebilir gelecek de gayet aktr: Bugn iki
gerek g var ve onlar hesaba katmamz lazm: Rusya ve Trkiye. Koullar yle gelimitir ve lkemiz bugn Rusya'nn yrngesindedir ve Trkiye'nin saldrsndan yeterinden fazla korunabilmektedir. Rusya hakimiyeti kalkarsa, onun yerine hemen Trk-Tatar hakimiyeti geecektir. Ya Rusya ya Trkiye; ya Bolevikler ya
da Trk milliyetiler; baka seeneimiz yok.
Biz byle bir seenekle kar karyayken sanyorum tereddtlere yer olmamas lazm. Elbette Trkiye deil, Rusya. Elbette Trk
milliyetileri deil, Bolevikler.
Semek imkanm~z bu denli snrrl olmasayd, genelde Rusya'ya
ve zelde de Boleviklere kar bir yn itirazmz olurdu. Ama bizim bedbahtlmz, lkemizin elimizi ayamz balayan corafi
konumudur.
larn

82

Ermenistan'n Boleviklere ihtiyac

var, zira Rusya'ya

ihtiyac

var.
Yarn neler olabilecei bilinmiyar (bence bugn olanlarn ayn
olacak), ama gnmzde duruma hakim olan Rusya' dr.
Bugn Rusya'yla dost olabilmek iin Ermenistan'n kendisinin
Bolevik olmas lazm. Baka bir kar yol yok; en azndan ben
byle gryorum.
Yukarda sylemi olduum "Ermenistan'da Bolevik karti
gizli bir mcadele yrtebilmek iin sloganmz yok" szlerinin bu
erevede deerlendirilmesi gerekir.
Ayn soruyu, farkl bir biimde, gemie ynelik olarak soruyorum.
Ermenistan'n sovyetlemesi lkemiz iin bir felaket mi?
Bu soru bir Tanak'n dilinde garip grlebilir; biz ok eskiden
beri bu soruya cevap vermiiz ve bu cevap Boleviklerin lehine deil, ama tekrar dnelim ve parti banazlna kaplmayalm.
Sovyet rejiminin Ermenistan gereklerine kesinlikle uymad
n bir daha tekrarlamak istemiyorum, bu gr bence tartlmazdr.
Ayrca Boleviklerin Ermenistan'daki faaliyetlerini gayet iyi biliyor ve hatrlyorum; iki buuk ay boyunca (Aralk 1921-ubat
1922) Ermenistan'da bulunduum dnemi kastediyorum. Ne kadar
insann madur olduunu biliyorum ve hatrlyorum; madurlarn
banda Tanaldar geliyordu. Bizzat ben kendim ve sizlerden birou inanlmaz eziyetler grdk ve acmaszca takip edildik.
Bu arada unu da ifade edeyim ki, biz bu ciddi hususlar unutmamal ve karar verirken ihtiyatl davranmalyz; zira madur taraf
olarak bizler elbette sadece ktlkleri grmeye ve her eyi abartmaya eilimliyiz.
1920 Kasm'ndaki durumumuzu hatrladmda kendi kendime
soruyorum: "O zaman Bolevikler Ermenistan' igal etmeseydiler
ve lkeyi bizim iktidarmz altnda kendi kaderiyle ba baa brak
saydlar daha iyi olmaz myd?" Cevap olumsuzdur: Hayr, iyi olmazd, daha kt olurdu.
s

83

Biz daha o gnlerde durumun aresiz olduunun bilincine varm

ve bu yzden Boleviklerin nnde kaplan sonuna kadar atk.
Yukarda sylemitim: mitlerimiz boa kt. Rusya'dan ne siyasal ne de maddi yardm alabildik (tekrar ilk_dnemden bahsetmekteyim). rnein Bolevikler Ermenistan' Trkiye'ye kar savunmadlar ve bizim yok olma tehdidi altnda imzalam olduu
muz Gmr Anlamas'n onayladlar. Bu byledir.
Fakat Boleviklerin lkeyi igal etmemesi ve bizlerin yalnz
kalmas durumunda, Trkler bu anlamaya sayg gsterir miydi,
deiik bahaneler (ki bunlar uydurmak zor deildir) kullanarak daha da ileri gitmezler miydi? Biz bu niyetler karsnda ne yapabilirdik? Yenilmi ve zayf dm olan, lke iinde ve dnda olanca
otoritesini kaybeden bizler bunu yapabilir miydik?
1920 sonbaharnda biz hem hkmet hem de parti olarak btn
gcmz kaybetmi, knaza girmitik. Ve Bolevikler ge kalsayd, biz kendimiz onlar davet etmek zorunda kalacaktk, zira
kendimiz gszdk, lke iinde bizim yerimize geebilecek baka
bir g de bulunmuyordu.
Sonulara bakalm. Biz iki buuk yl boyunca lkeyi ynettik ve
yaklak bu kadar bir sreden beri de Bolevikler ynetmektedir.
Biz Grcistan, Azerbaycan ve Trkiye'yle savatk. Bolevikler
savamad. Biz, Akbaba'da, Zod'da, Zengibasar'da, Vedibasar'da,
Milin deresinde, erur'da, Nahvan'da, Zengezur'da aralksz olarak
birok atmaya girdik. Bolevikler, ubat ayaklanmas hari, ie. ride atmalara girmediler. Biz bitmez tkenmez savalarda lkeyi
srekli olarak silah altnda tuttuk, reten elleri sava meydanlarnda
megul ettik, oysa yaratc almalara byk ihtiyacmz vard. Bolevikler, halk bu korkun durumdan kurtardlar.
Bizim dnemimizde halk sava meydanlarnda ya da alktan
lmekteydi. e:ur ve Vedi gibi buday zengini blgeleri, Akbaba
gibi hayvanclk ssn kerttik, bu zenginlikten yararlanamadk.
Uzun sren alk yllarndan sonra 1920 ylnn beklenen bol rtk

84

nn (dier zenginliklerle bir arada) Kazm Karabekir Paa'nn ordusuna teslim ettik. Bugn ise Ermenistan halknn tok olduunu,
buday ihtiyacnn hemen hemen bulunmadn duymaktayz. Ve
bu gerektir; halk ekin ekmek ve birnek iin zaman bulabiliyor.
ok altk, fakat d dnya ile dzenli balant kuramadk
Gney Kafkasya demiryolu fiilen bize kapalyd. Bolevikler yolu
at. Bugn Eriva,n, Culfa zerinden ran ve Azerbaycan'la, Baku
zerinden Dou Rusya ve Gney Kafkasya lkeleriyle, Batum zerinden ise Rusya ve Avrupa'yla balant kurulabilmektedir.
Bizim dnemimizde Ermenistan karanlk iindeydi; gnein batndan yarm saat sonra her trl alma ve hareket dururdu, zira
aydnlatma iin malzeme yoktu. Bolevikler Baku'den gazya getirdiler ve lkeyi karanlktan kurtardlar.
Elbette bu yle byk bir i deil, ama bu kck ii bile becerememitik.
Bolevikler

Ermenistan'a

lazmd

ve bugn de

ayn

biimde la-

zmdr.

Fakat btn Bolevik sistemi, btn ieriiyle tarafmzca kabul

edilemez.
Peki ne yapmal?
Yoksa dardan savaalm m?
Bu, ieride ak ya da kapal ekilde yrtlen savan desteklenmesi bakmndan yedekbir ara olarak belli bir deer ifade edebilirdi. Bunun dnda, darda karlacak bir grlt kime ve ne
iin gerekir?
Bugn Avrupa ehirleri her trl (monaristlerden EsEr'lere kadar) Rus gmenle, tpk bizim gibi kovulmu insanlarla dolup ta
maktadr. Onlar ok sayda gazete yaymlainakta, kitaplar yazmakta, mitingler dzenlemekte, anlar ve protestolar yapmakta, tehditler savurmaktadrlar. Boleviklere svyorlar, svyorlar, svyorlar ...

85

Ben bu beylerin yapt kadar bo ve miskin olan baka bir "i"

grmedim.
Yani gmenler, Sovyetlerin gcn bu szel grlt ve imek
lerle mi krac_k, narkomlar ykacak ve eKa'y kertecekler?
Bu bir mcadele deil, gszln iren bir tehiridir. Bole
vizmle mcadele edenlerin ieriden vurmas lazm, ki bu darbeler
bouna gitmesin. Yurtdnda oturarak, bu tehlikesiz ve uzak yerden
yumruklan saHamak gibi bir eylem, EDP Tanaksutyun'a yakmaz.
Bizim aramzda, Tanaksutyun'un siyasal bakmdan kart
kampta bulunmaya devam ederek, Ermenistan'n dirilmesine da
rdan yardm etmesi gerektiini dnenler de var.
Nasl?

yapabilmek ve d pazarlara hammadde

muhtelif ticaret ve sanayi irket
leri, lke genelinde atlye ve fabri.kalar, sulama tesisleri vb. kurmaldr.
Bir parti olarak bizim bu tr ticaret ve sanayi konularnda ya da
koruma ve hayr almalarnda ne kadar ehliyetli olduumuz, keza iin baaryla sonulanmas bakmndan araclmzn ne kadar
arzu edilen bir ey olduu gibi konulan bir tarafa brakarak soruyorum: Siyasal bir parti bu tr almalar kendi programna alabilir
mi? Bence yapamaz, bu onun ii deildir. Bu, siyasal bir partinin
faaliyet program deil, onun inkan olurdu.
EDP Tanaksutyun byle bir yola girerse, bu yn tercih ederse, kendi raison d'etre'sini10 yitirmi olduunu ilan etmelidir.
Ticareti tccarlara, sanayii sanayicilere, hayr ilerini de hayr
kurulularna brakmak lazm. Tanaksutyun'un baka bir ile -eer
byle bir i varsa- uramas gerekir.
Evet, eer varsa ...
Biz siyasal bir parti olarak, lke iinde Boleviklerle, onlarn
devlet almalar erevesinde ibirlii yapamayz; keza ne kadar
istesek bile yasal bir muhalefet konumunda da olamayz.
Ermenistan'a mal

ithalat

ihracat gerekletirebilmek amacyla,

10 Raison d'etre:

86

Varolu

nedeni,

varlk

nedeni. (evirenin notu.)

Yeraltnda komplocu bir faaliyet yapmamamz gerekir; hatta bu

mmkn olsa bile, Sovyet iktidarn ykmamamz gerekir.
eride mcadele vermek hevesi ya da istei olmad ve dar
da sylenenlerin lkede duyulamayaca bir ortamda, dardan
szl mcadele vermek, kolonilerde Bolevik kart propaganda
yapmak amasz ve yakksz bir megaledir.
Ermenistan'n ekonomik kalknmasna dardan yardm etmek,
ticaret ve sanayi irketleri kurmak ise siyasal bir partinin uraaca

iler deildir.

1'

Peki ne yapmal? .
te tam da burada, tahmin edebildiim kadaryla sizleri ok
zecek olan, ama nnde sonunda sylennesi ve stelik de hi sslemeden sylennesi gereken zc szleri dile getireceim:
EDP Tanaksutyun'un artk yapacak hibir eyi kalmad.
Partimiz yapmas gereken her eyi yapm ve kendini tketmi
tir. Hayatn yeni koullar nmze yeni talepler getirmitir. Biz bu
yeni taleplere cevap vermek yeteneinden yoksunuz, dolaysyla
meydan daha yetenekiilere brakmalyz.
Bu yeni koullarn neler olduunu bir daha tekrarlamaya ihtiya
var m? te onlar:
Artk Trkiye Ermenistan diye bir ey yok. Byk Avrupa devletleri bizleri defnettiler. Ermeni halknn yars kan kaybetmi ve
talan edilmitir, uzun bir dinlenneye ihtiyac vardr. Ermenistan
Cumhuriyeti, zerk bir blge olarak Sovyet Rusya'yla birlemitir;
devletimizi Rusya'dan koparamayz, ok istesek bile bunu yapamayz ve yapabilecek olsak bile istemememiz gerekir. Parti, yenilmi
ve otoritesini kaybetmitir; lkeden kovulmu ve geri dnemez.
Kolonilerde ise yapaca bir i yok.
Gnmzde durum bu.
Bir parti "madem yayorum, yleyse kendime nasl olursa olsun bir i uydurmalym" diyemez. "Madem yayorum", "yleyse" tarznda bir yaklam mantksal olarak yanltr. Cmleyi bunun
tersi ynde kurmamz gerekir: "Madem ki yapacak bir iim kalma-

87
11

m, yaamam

gerekmez", dolaysyla parti almasnn olmad

bir yerde parti de olamaz.
Ben, Tanaksutyun'un yapacak bir ii kalmadn syledim.
Onun genel olarak Ermenilerin ve zel olarak kendisinin siyasal
gemii karsnda yapabilecei sadece bir i var: Parti, kendi varlna kendi kararyla bilinli ve kesin biimde son vermelidir.
Evet ben intihar neriyorum.
Bazen yle durumlar oluyor ki, onurlu kurtulu yolu sadece intiharda bulunabilir. Partimiz tam da byle bir durum iindedir.
Biz bunu drt-be yl nce yapmalydk. 1918 Haziran'nda Batum'da anlamay imzaladmzda ve bu anlama sonucunda bir
bamsz Ermeni devleti ortaya karak, dier devletlerle ayn sra
da kendi mtevaz yerini aldnda; ayn yln Austos aynda, yeni devleti biimiendirecek olan Ermeni parlamentosunun aln
yaptmzda ... te o zaman biz kendimizi feshetmeli ve yeni siyasal gruplann nn amalydk. Bizim tarihi misyonumuz tamamlanmt. Ve bu, kanl mcadeleler ve muazzam kurbanlar eliinde
srdrlen eyrek asrlk uzun ve zor almalarmzn ne kadar da
onurlu bir sonu olPrdu.
Fakat o gnlerde biz, tarihin yeni bir aamaya girmekte olduu
nu ve bu aamada glerin yeniden mevzilenmesi gerektiini anlamyorduk. Anlamyorduk ve anlamaya cesaret edemiyorduk.
Drt-be yl nce, devrim stmas ortamnda yapmamz gerekenleri anlamamamz affedilebilir bir davran olsa bile, bugn durum gayet ak, hayatn yeni talepleri gayet emredicidir.
Bugnk gereklii anlamamak, her iki gzmzn kr olduu
anlamna gelmektedir. Bugn kararllk sergilemezsek, bizi sadece
k ve erefsiz bir son beklemektedir.
Partiler almalaryla yaar. alma yoksa ve onun yerine sadece bir taklit sz konusuysa, lm kanlmazdr.
EDP Tanaksutyun kendi hayatn ve geleceini kurtarabilmek
iin kendi saflarn acmasz biimde arndrnal; gven vermeyen88

ve tereddt edenleri, zayflar ve yorgunlar, zayf

ve mitsiz olanlar, tembel ve kaytsz kiileri, yani mevcut
ye saysnn onda dokuzunu, hatta belki daha fazlasn atmaldr.
Bundan sonra geriye szgeten geirilmi, moral bakmndan sa
lkl, azimli, kr krne inanan, her trl fedakarl yapabilen,
hibir ey karsnda durmayan bir kadro kalacak ve bu kadronun
tamamen gizli almas gerekecektir. Elbette bu, siyasal bir parti
deil, Tanaksutyun'un varlnn ilk dnemlerinde olduu gibi,
gizli bir komplo rgt olacaktr.
Yalnz bu yolla, ama yalnz bu yolla, partimiz varln kurtarabilir, yeniden yaayabilir ve bayra tayabilir.
Fakat ne pahasna?
Baar kazanlmamas durumunda, Ermenilerin siyasal meselesini tehlikeye sokmak, Ermeni halkn yeni snavlarla kar karya
brakmak pahasna. Ve partinin kurtarclarnn bundan korkmamalan ve inat ederek bu engel karsnda dunnamalar gerekir.
Parti ideolojisine ne kadar bal olursak olalm, partiyi bilinli
olarak byle bir bedel karlnda kurtarmak isteyecek olan birisinin aramzda bulunabileceine inanmak istemiyorum.
Parti bir ama deildir ve bir kiinin bu temel gerei unutnas
halinde hain, tehlikeli ve zararl olarak alglanmas gerekir. Ermeni
halk Tanaksutyun iin bir hammadde deildir. Parti fanatizmi hastalna yakalanm birisinin -bilinli ya da bilinsiz olarak- davrand gibi davranrsak, ei grlmemi bir su ilemi oluruz.
EDP Tanaksutyun tarihin elinde bir aletti. Alet kendi iini yaptktan sonra, keza yprandnda, eskidiinde ya da iin devam yeni bir aletin kullanlmasn gerektirdiinde de, eski alet bir tarafa at
lr ve atlmaldr da. Gemie ait bir alet sadece bir sayg ve kran,
sevgi ve klt nesnesi blarak kalabilir. Fakat onun yeri milli mzedir.
Ermeni siyasal meselesinin devarn ettirilmesi balamnda Tanak
sutyun bundan sonra yararszdr ve dolaysyla sahneden ekilmelidir.

leri,

aknlar

inanl

'

89

Ben srekli Ermeni siyasal meselesini konuuyorum, srekli bu

konuya dnyorum, zira Tanaksutyun'u bu meseleden ayr tutam
yorum. Partimizin btn varln bu mesele iinde dnebiliyo
rum. Bu yzden de doaldr ki, Tanaksutyun kongresine sesienirken kanaatlerimi gerekelendirmek ve dncelerimin ynn belirlemek balamnda baka bir hareket noktas bulamyorum.
Soruyorum, bizim iimiz; Ermenilerin siyasal kurtuluu da bizimle beraber lecek mi?
Byle dnmek ar bencillik olurdu; sadece bencillik de deil, tarihsel olaylar ar safa deerlendirmek anlamna gelirdi.
Bir yl nce ben akatamarta'da, EDP Tanaksutyun'un lmnn Ermeni siyasal meselesine byk zarar verebileceini yazmakla beraber, ayn yerde hemen unu da kaydetmitim ki, Tanaksut
yun'un gerek snrlar bizim parti rgtlerimizi oktan amtr;
partimiz, mcadele eden Ermeniliin ifade yntemlerinden sadece
bir tanesidir, fazlas deildir; hatta Tanaksutyun ad tamamen kaybolabilir, unutulabilir ama Tanaksutyun'u dourmu olan marur
ruh, zgrlk ak lmeyecektir ve gerek Tanaksutyun da budur.
Parti, daha dorusu gnmzdeki rgt dalabilir, fakat lk ve i
yaayacaktr.

Sadece lmemekle kalmayacak, hatta yeni

yaam

gc kazana-

caktr.

bu yzden -meselenin garanti altna alnmas ve ileride

partiye intihar etmesini neriyorum.
Bir eyi anlamamz gerekir: Bizim miraslarmz olan Ermeni
Bolevikler, bizim iimizi devam ettirmek zorundadrlar ve devam
ettirmektedirler. Bunu, farkna varsalar da varmasalar da, isteseler
de istemeseler de yapmak zorundadrlar. Onlar da aynen bizler gibi, byk stadn; tarihin elinde bir alettirler. Biz kendi iimizi yaptk, belli bir devreyi tamamladk, bunun devam ise onlara aittir.
Ve

srf

geliebilmesi amacyla-

90

Boleviklere mteekkir olmalyz.

Onlar bizi devirerek, bizim

("kurtarmak" diyemesek de) daha gvenilir raylar
zerine oturttular. Kendi almamzn arl altnda ezildiimiz o
kritik anda onlar geldiler ve bizim yerimize getiler.
Mcadelemiz lmedi.
Dorudur, bugn Ermenistan bamsz bir devlet deildir, sadece Rusya Federasyonu'na bal zerk bir blgedir. Ama nasl bilebiliriz; belki de bugn, Ermenistan iin en uygun durum budur.
Gerekler bize unu kantlad: Mevcut olumsuz koullarda hemen bamsz bir devlet kurmak, Ermeni halknn gcn amakta
dr. Ortalama bir dzey, bu dzeyin yakalanabilmesi ve devlet yaamna ilikin alkanlklarn edinilebilmesi iin, siyasal ynden
hazrlkl bir snf lazm. Muazzam alkantlar, kymlar vetalanlar
sonrasnda, bu snfn rgtlenmesi ve gcn toparlayabilmesi
iin sakin bir dnem yaamas gerekir. Oluan koullar karsnda,
Ermenistan'n bu dnemi Bolevik bayra altnda yaamas gerekir. Brakalm yle olsun.
Bu durumda Tanaksutyun Boleviklere yardm edemez; geriye
sadece engel olmamak kalyor. te bu da onun Boleviklere yard
m olacaktr. Ama engel oluturmamak iin bir tek yol var: Sahneden ekilmek.
Bizim meselemizin zm iin bir tek izgi izlenmesinin yeterli olmayacan sk sk duyuyoruz; zira tedbirlilik, bir eilimin
yannda ve ona paralel olarak baka bir eilimin de var olmasn gerekli klmaktadr. Ermeni Bolevikler Rus izgisini izlemektedirler;
brak izlesinler, ama dier imkanlar da ngrmek gerekir. rnein
bugn Rus Bolevikler Trklerle tek bir cephe halindedirler, fakat
yarn bu yapay blok kebilir ve biz hem Trklerle hem onlarn gerisinde konulanm olan Avrupallarla ortak bir dil bulmak zorunda kalabiliriz. Demek ki yarnn Trkleriyle ilikilerimizi muhafaza etmek lazm. Tanaksutyun'un yapaca bir ey kalmasa da kenbaattmz ii

91

di varln ve imdiki Bolevik kart konumunu en azndan bu

ama iin muhafaza etmelidir.
Fazla konumamak iin, ne bu ihtimale ne de ikinci bir eilimin
varlna itiraz ediyorum.
Yalnz bir konuda srar ediyorum: Bu rol EDP Tanaksutyun'a
uymaz. Trklerle grmeler yapma konusunda Tanaksutyun,
Boleviklerle grmede olduundan daha kabul edilemez bir muhataptr. Bir gn gelir de Trklerle anlamak ihtiyac doarsa; sahneye, baka bir anlaya, baka bir psikoloji ye sahip, en nemlisi de
baka bir mazisi olan (ya da mazisi olmayan) insanlarn kmas gerekir. Ve bu noktada Tanaksutyun deil, yardm etmek, tersine engel olabilir.
Bolevik rejiminin ve Bolevik egemenliinin sonsuz olmad
n sylyorlar. Yani Bolevizm az ya da ok beklenmedik bir biimde, yakn ya da uzak vadede debilir. Dolaysyla yedek bir
g, baka bir rgt gerekir, ki Bolevizmin yerine geebilsin, dmeni ele alsn ve lke anariye srklenmesin.
Tanaksutyun'un en azndan o gn iin muhafaza edilmesi gerekir.
Ve bu noktada tartmak istiyorum: Bu tr bir durum olusa bile, yeni hakimiyeti Tanaksutyun'un tesis etmeyeceini sylyor ve
bu konuda srar ediyorum.
imdiki siyasal koullar nemli lde deitiinde Ermeni
gereine uymayan ve yabanc olan Sovyet egemenlii de yerini
baka glere, baka siyasal ve toplumsal gruplara terk edecek;
kendi roln yerine getirilmi ve tamamlanm olarak kabul edecektir. Fakat Boleviklerin yerini alacak g Tanaksutyun deildir.
Yeni koullar yeni talepler getirecektir.
Siyasal (ve zellikle de devrimci) partiler, her bir gnn taleplerine uyarak durmadan yenilenemezler~ belirli dnemlerde ortaya kar,
belirli aralar kullanarak belirli grevleri yerine getirirler. Bir parti
her ne kadar istese de kendi gemiinden kurtulamaz, gemi her za-

92

'

man bugnn zerinde dolaacak ve onu kuatacak: Anlar, alkan

lklar, ilikiler, sempati ve antipatler (ister istemez ve farkna vanlmadan) belirecek ve gnlk almalara bir tr anari sokacaktr.
Yeni arab eski tulumlara koymazlar, zira hem tulum yrtlr
hem de arap dklr gider.
Gemite EDP Tanaksutyun, Ermenistan'a ve Ermeni meselesine
lazmd. Gelecekte ise o artk lazm olmayacak. Onun yerine baka
bir Tanaksutyun, belki de Ermeni devleti Tanaksutyun'u geecek.
EDP Tanaksutyun'un yapaca bir ey kalmad. .. Ne bugn, ne
yarn, ne de gelecekte. O kendi varlna son vermelidir. Bunu gemii iin, kendi adnn ve erefinin kurtuluu iin yapmaldr.
Etrafa bakalm: Biz bugn sanki yayor muyuz? Sanki bu bir
parti almas ve yaam m? Bizim artk yozlama srecine girdiimiz ve bu yozlamann sebeplerinin tesadfi ve dsal olmayp,
isel ve rgtsel olduu grlmyor mu?
Yeni yetien kuak, genler artk (20-25 yl nce olduu gibi) bizimle deil. Yorulanlarn, inancn ve diriliini kaybetmi olanlarn
yerine gemek iin safiannza coku ve inan dolu taze kuvvetler
katlmamaktadr. Tersine, bizden kayorlar, partiyi yozlatryorlar
ya da (ki en kts de budur) sadece atl, kaytsz, cokudan ve enerjiden yoksun, alma yetenei olmayanlar kalyor; sadece kalbinde
lm soukluu, dudaklarncia hafif bir istihza bulunanlar kalyor.
Biz gerekleri grmek istemiyor ve olaylara tekdze aklama
lar getirme alkanl gelitirerek diyoruz ki: Ktler ve karclar,
kiralklar ve korkaklar bizden ayrlyor; iyiler, samimi olanlar, kar
gtmeyenler, bilinli bir ekilde sadk olanlar, ruhen ve aklen sa
lkl kiiler ise her zaman olduu gibi bizimle kalyor. Yani bu bir
aklama m? Yani bu, Tanaksutyun'un sadece burjuvann kiralk
adamlarndan, ekyalardan, soygunculardan ve her trl macerac
dan olutuu ynnde Boleviklerin yaptklar aptalca aklamala
ra benzemiyor mu?
Bu bir aklama deil; ya saf bir ocuun ya da iflah olmaz bir
demagogun szleridir.
93

Partimiz kyor, nk kendi raison d'etre'sini kaybetmitir.

te ac gerek! Biz bu gerei itiraf edebilme erkekliini gstermeli ve gereken sonulara varmalyz. Sonu u: Varlmza son
vermeliyiz.

***

Biliyorum, bu konferans bu konuda karar verme yetkisine sahip

deildir, ama konuyu gndeme getirme ve zm iin aralar bulma yetkisine sahiptir.
Bu amala konferansa unlar neriyorum:*
( ... )
Yoldalk selamyla

Ov. Kaaznuni
Mart 1923

Bkre,

* Buradan itibaren srf partiyi ilgilendiren neriler sralanmaktadr. Bunlan burada

yaymlama hakkn

94

kendimde bulmuyorum. Ov. Kaaznuni

EK
Sunmu olduum teblile
arkadam

imde

NN'den

eletirel

ilgili olarak, parti yoldam ve ahsi

bir mektup aldm ve onu ayrntl bi-

yantladm.

Yant
lamay

mektubumu, baz ksaltnalar yaparak, okuyucularla paygerekli buluyorum, zira bu mektupta ayn konudaki temel

grlerim gelitirilmitir.

O.K.
Sevgili NN
Senin mektubunu 22 Haziran gn aldm.
Benim tebliimi, senin yazdna gre ad horninemi olarak yorumlayanlar izlemediini ve onlara katlmadn duymak teselli
vericidir. Bu yorumlarn nasl olduklarn tahmin edebiliyorum.
Nasl bilebiliriz ki, belki de bu yarumcular hakldr. Zira bu homo sum, et humani nihil.. .2 geriye kalann sen biliyorsun (kendi
Latince bilgime pek gvenemiyorum).
Sen kendin ise, benim akli yeteneklerimden kukulanmakla yetinmisin.

Belki de sen haklsn (ki Nasrettin Hoca, benzeri durumlarda

byle derdi); btn bu yaadklarmzdan sonra bizlerden kim akli
dengesini koruyabildiini garanti edebilir ki?
1 Ad hominem: Kiisel drt. (evirenin notu.)
2 Mo sum, et humani nihil: nsana ait olan hibir ey bana yabanc deildir anlamndaki bu sz, M 2. yzylda yaam olan Romal air Terentius'a aittir. (evirenin notu.)

95

Ahlaki iflas ve dnce zayflna gelince, yani bunlar benim

tezierime kar sanki birer usavurma m?
Benim "nekrolog"umun3 ok "itinayla ve mantksal gerekelerle" dzenlenmi olduunu yazyorsun.
Neden, biliyor musun?
Mesele u ki, benim tebliim "isizlikten yaplan bir oyuncak",
"gr ve bir eyler" deil. Bu hacimli metinde, zerinde on kere
dnmediim bir tek gr, yazmadan nce on kere tartmadm
bir tek szck yok.
Kabul et; Hamlet'le ilgili olarak akll Poloni'nin demi olduu gibi "eer bu bir delilikse, herhalde yine de burada bir sistem vardr".
Ortaya koyduum "mantksal gerekelere" kar, sadece ahlaki
ya da akli durumuma ilikin fal bakmalar deil, ayn trden mantksal ya da herhangi bir gereke getirilmesini beklemek hakkna
sahip deil miydim?
Ama sen, benim grlerimi "konferansta hi kimsenin deer
lendirmeye kalkmadn" yazyorsun.
Neden?
Ben yoldalanm hakknda, onlarn benim hakkmda dndk
lerinden daha iyi dncelere sahibim, fakat konferans katlmcla
nnn hepsinin tam bir parti snrlarnn dar grll iinde bulunduunu sylersem gerekiere ok da uzak dmeyeceim.
Ben kendim benzer zaaflardan kurtulmuuru dersem, bunu tevazudan uzak bulma.
Ben (dar anlamda) partili deilim ve hibir zaman da byle olmadm, bu yzden de bunca yl boyunca parti iinde yalnz kaldm.
Ben sade bir Ermeniydim, yurtsever bir Enneni. te lekelenmi,
bunca hakarete, bunca istihzaya maruz kalm olan szck. Ama
gerek u ki, benim btn varlm bu szcktedir. Ben Ermeni
3 Nekrolog, Rusya'da len her kiinin ardndan
anlatan yaz demektir. (evirenin notu.)

96

yazlan,

onu,

hayatn,

fikirlerini

!
i

yurdunu ve Ermeni halkn seviyorum ... Bu fakir ve sert tabiatl lke ile bu cahil, pasakl, iine kapal, kendine ak ve karc halk
seviyorum. Sadece erdemlerinden dolay deil; btn kusurlar ve
yaralar ile bir arada ...
C'st plus fort, que moi4 diyebilirdi bu durumda bir Fransz.
Seviyorum nk kendimi onun ayrlmaz bir paras olarak hissediyorum; kan kanmdan, can canmdan ... kendi kiisel mutluluumu onun kolektif mutluluuna balamm.
Uzun yolculuu~uz srasnda konutuklarmz hatrlyor musun?
Sen, Ermeni halk ile senin arandaki ilikinin bir lk ilikisi olduunu, bilin ile bor duygusunun seni nce parti ve daha sonra
da devlet ilerine baladn anlatmtn. Ben ise tersine, bu iliki
min rgtsel olduunu ifade etmitim.
Bilemiyorum, sen kendi i dnyan ne kadar doru biimde tahlil edebilmitin, ama ben gerei sylyordum.
Benim iimde konuan, bir Ermeni'dir, ite benim grlerimin
aklamas da burada yatyor; baka bir aklama aramayn, yanlr
snz. imde yarglayan, karlatran ve seim yapan bir Ermenidir.
Benim amdan partinin, sadece belirli bir ii yrtebilme yeteneine sahip olduu iin bir anlam vardr; bunun tesinde bir ey
ifade etmez. Parti kendi bana hibir zaman benim tapndm bir
nesne olmamtr. Ben her zaman insann perbiz iin deil, perbizin
insan iin olduuna inanmmdr.
Elbette benim szlerim ok banal ve kimse aksini sylemez.
Sylemez, ama (bilinli ya da bilinsiz olarak) yapmaz m?
Parti prangalarndan kurtulmak kolay deildir. Uzun sreli parti yaam insann manevi yapsn etkiliyor; insan, konular parti disiplini erevesinde alglyor, yaklayor ve zyor.
Daha tesi; zaman iinde parti basit bir ara olmaktan karak
amaca dnyor; meseleler araca tabi duruma getiriliyor, parti a-

1!

4 C'st plus fort, que moi: Kendimden daha ok. (evirenin notu.)

97

lmas

bir partili iin bir nevi zanaat oluyor (bu kaba ifade iin be-

ni affet, bakasn bulamyorum).

Uzun yllar nce rahmetli Rostom'la konutuklarm hatrlyo
rum. ran devriminin balarndayd. Bizim bu devrime katlmamz
konuuluyordu. Ben Tanaksutyun'un ran'da bir ii olmamas gerektii, chaya karmann basit bir macera olaca konusunda srar
ediyordum. -
"Tamam", dedi bana Rostom, "Rusya'da devrim bastrlm,
Trkiye'de ittihatlarla anlatlar, ran'da ise sylediin gibi mcadeleye karmamalyz ... Peki biz ne yapalm?"
Yznde sorunun aka olsun diye sorulduunu gsteren, ona
has ho bir glmseme vard. Ama sen, bu akann altnda derin bir
psikolojik anlam saklandn ve fevkalade iyi bir partili olan Rostom'un bu rahatsz edici soruyu iinin derinliklerinde gerekten de
tamakta olduunu anlyorsun.
ahsen benim iin byle bir durum sz konusu olmamtr ve
bugn de sz konusu deildir. Benim amdan Roma, Sezar'dan daha deerlidir, daha dorusu, Sezar sadece Roma'ya gerekli olduu
iin bir deer ifade etmektedir.
Gnmz koullannda Ermenistan'n ve Ennenilerin Bolevik
lere ihtiya hissettiini grdmde yle diyorum: Yerimizi Bolevikiere verelim, bu onlarn hakkdr, zira durumu yalnz onlar
kurtarabilecektir.
Konferans bu konuyu grmek bile istemedi.
Neden?
nk sevgili NN, katlmclarn her biri ayr ayr, gizli ve belki de bilinsiz olarak, kalbinin derinlerinde bu soruyu soruyordu:
"Peki biz ne yapacaz?"
Bence bu baa bela "biz" szc konferansn akln zincirledi.
Ve "biz", yani gemite gerekten de parti yaamyla yaayan ve
imdi ne yapacaklarn bilmeyen "onlar" kimdir?
Nihayetinde birka on ya da olmad birka yz kii.

98

Benim tehisim doruysa, demek ki hibir ar, hibir uyar,

bu yenilmez kendini savunma gdsn sarsamaz. Ben seni ikna
edemem, zira burada kanaatler deil, daha gl olan bir eyler almaktadr.

Ben seni ikna etmek iin yazmyorum, sadece beni doru anlaistiyorum.
Elbette yeni bir soru da sorulabilir: Senin beni iyi anlarnan kime
ve ne iin gerekli; ya da tebliimle ilgili yanl bir yorum yapsan ne
olacak ki ... Bu durumda ad haminem drtsn, beni sana balayan
ve aklama yapmam zorunlu klan yoldalk ve dostluk balarn
hatramann yeridir. Benim bu yazm da aynen senin 2 Haziran tarihli mektubun gibi "amasz"; belli bir ama yok, sadece manevi bir
ihtiya sz konusudur.
Belki baka bir ey daha var: Sana yazarken, ben sanki senin
zerinden, konuya aklk getirilmesini isteyen kalabalk bir insan
topluluuna sesleniyorum.
Senin mektubunu tekrar okuyorum.
Anlyorum, benim uzunca bir teblide ele aldm konularn tamamn sen bir tek mektuba sdramamsn. Keza yazm olduun az.
sayda konuyu da yeterince gereke getirerek destekleyememisin.
Ama en nemli, en can alc olan ifade edilmitir ve sen benim
tezierime kar en gl usavurmay ortaya koymusun ...
Ve ben aknlk iindeyim; bu adam kendi usayurmalarnn ne
denli krlgan, zayf ve inandrclktan uzak olduunu dorudan
gremiyor mu?
Sen, "RDPTanaksutyun, uzak sosyalizme can atan bir parti olarak deil, belirli bir amaca hizmet etmesi ngrlen bir parti olarak
kuruldu" biiminde ifade ettiim grme itiraz ediyorsun; hatta
benim yaklamm anlamaya almadan, Tanaksutyun'un kendi
misyonunu tamamladn sylerken hangi gerekelere dayandn
soruyorsun, zira bugn de ortalkta bamsz bir Ermenistan yok.
Senin bu sorun, benim tebliimi ya gereince dinlemediini ya
da benim tam olarak ak biimde anlatamadm ortaya koymakman

99

tadr. Senin sorduun soruyu ben de kendime sordum ve cevap verdim (gerekten de tien tebliimi ok ksa ve ematik biimde dzenlemek zorunda kalmtm).
Tekrar ediyorum.
Tanaksutyun kendini, artk amalarna ulam ve varlk sebebi olan ideallerini (deiken niceliklerin matematik "deerleri" gibi, idealler de her zaman ndedir; ona yaklalabilir ama hibir zaman ulalamaz) gerekletirmi olmas anlamnda tketmemitir.
Konu u ki, Tanaksutyun artk belirli bir yol alm, yaamsal meselesini belirli bir aamaya getirmitir ve bu parti artk buradan teye nderlik edemez.
Bu tezimi bir de daha grsel biimde aklamama msaade et.
Biz Sasun dalarndan ve Varag yayalarndan Ararat vadisine
indik; sadece dal "vrik"lerin atayabildii yollardan yrdk;
kck "hadut humba"lar halinde akam karanlnda karlar arasna ve talar altna saklanarak yol aldk; bu etin yolda dolatk,
kendimizle beraber Ermeni halkn da dolatrdk, ama yine de ilerledik ... etrafa zgrlk mayas serpitirerek.
Kan kaybeden ve zayflayan bizler sonunda geni bir vadiye
ulatk, orada gzlerimizin karsnda yeni ufuklar ald.
Ararat vadisi, bizim uzun yolumuzcia ilk byk aamadr.
Ama orada yeni bir dzenin gleriyle kartatk ve mcadele
koullar farklyd.

Ama demiryolunun alt, ordularn hareket ettii ve makineli tfeklerin konutuu bir yerde, bizim ocuklarn yaya "vrikleri",
"haydut humbalar" ve "onpatlar" 5 gszdr. Baka koullar, ba
ka aplar sz konusudur, mcadele yntemlerinin de farkl olmas
gerekir.
Bir parti olarak yeni koullara uyum salayabileceimizi ve eski yntemleri kolaylkla deitirebileceimizi sanma. ki (ve buuk) yllk devlet ynetim deneyimimiz, gemiin bizi ne kadar en5 On mennili tfek. (evirenin notu.)

100

gellediini

ve hatta kendi saflarmzda bile ne kadar gsz olduortaya koymutur. 30 yllk parti yaam bize silinmez
damgasn vurmutur; henz kurtulamadrniz gelenek ve alkan
lklar, dn ve hareket tarz oluturmutur.
Ama en nemlisi u ki, imdi bizim muhatabmz Sovyet Rusya'dr. Bu en byk ve kararl g, ya yanmzda ya da karmz
umuzu

dadr.
Gemite

ve bat
da destek bulabileceimiz gibi safa bir dneeye kaplmtk. Bugn artk bu tr mitler beslerneye hakkmz yok. Bugn bizim tek
dayanamz Sovyet Rusya'dr. Biz ona kar mcadele edemeyiz;
hatta becerebilsek bile yapmamalyz, zira oras bize bir sosyal dzen ya da bir devlet rejimi (komnizm ya da snfsal diktatrlk)
olarak deil, siyasal bir g olarak gereklidir.
Ermenistan, Sovyet Rusya ile ittifak iinde bulunmaldr, baka
yol yok!
Ama sen biliyorsun, partimiz Bolevik hiildmiyetiyle ittifak kuramaz, zira Bolevikler bizi tanmak istemiyorlar. Biz ise, dostluu
muzu istemeleri ve bize deer vermeleri konusunda onlar etkileyebiz Rus

hegemonyasndan kurtulabileceimiz

myoruz.

Yalnz

Ermeni Bolevikler Rusya ile ittifak kurabilirler, EDP

ise Ermenistan'a artk gerekli deildir.
te bu anlamda partimiz kendi misyonunu tamamlamtr, artk
yapaca bir i kalmamtr ve kendi varlna son vem1elidir.
"Ermeni Bolevikler bizim mirasmzdr" ifadesi sana gln
grnebilir (bu ifadeyi duysalard, hi kukusuz Bolevikler daha
ok glerlerdi).
Fakat beni gldrnyor, tam tersine her ikinizin anlayszl
artyor beni, zira benim sylediim ey basit bir gerektir.
Tanaklar Bolevik adn duyduklarnda, "eytan inkar ediyoruz" diye baryorlar.
Ve Bolevikler de Tanak adn duyduklarnda "eytan inkar
ediyoruz" diye baryorlar.

Tanalcsutyun

101

Bouna barmayn, yoldalar nkar edemezsiniz; bu sizin isteinize

ya da seiminize bal deildir.

Ermeni meselesini ele ald, yrtt ve Ermeni
halknn siyasal kurtuluunu belli bir noktaya tad; bu noktadan
sonra onlarn yerine Ermeni Boleviklerin gemesi gerekir.
Tarihin ak byle.
Beni anlamaya al: lmeye mahkum olan sadece Tanaksut
yun Partisi'dir, mcadele ise yaamaktadr.
Sen, Ermenistan'n bamsz olmadn sylyorsun.
Elbette bamsz deildir. Ama gnmzdeki durumu (bam
szlk asndan) savatan nceki durumla karlatralm, ne kadar
byk bir atlm gerekletirilmi olduunu greceiz.
Savan balangcnda Trkiye Ermenistan'nn vilayetlerinde
Avrupal "denetiler" kurulunun oluturulmasn nasl bir cokuyla
karladmz ve Gney Kafkasya Ermenistan'nda belediye ynetimi uygulamasnn balamas iin nasl rpndmz hatrla ...
Oysa Myasnikov ya da Lukain hkmeti, Trkiye Ermenistan'nn
vilayetlerinde Avrupal denetiler kurulunun ya da Gney Kafkasya'da belediyelerin kurulmasndan daha fazla bir eydir.
Bu "fazla" olan, elbette bizim kayplarmzia ve verdiimiz kurbanlarla karlatrlamaz. Bunu, 1914 ylnda gnll birlikleri
olutururken ya da daha nceleri Tanaksutyun'u kurarken veya
Raffi'nin romanlar ile Gamar Katil'in "zgr arklar"ndan esinlenirken dnmeliydik.
Ermenistan bamsz deildir. Evet! Ama ileriye doru byk
bir adm atmtr ve bir sonraki adm atabilmek iin, artk ele geirdii mevzileri salamlatrmas gerekir.
Bu salamlatrma Bolevizm bayra altnda gerekletirilme
lidir (ve artk gerekletirilmektedir); ite bu yz~~p Ermeni Bole
vikler bizim miraslarmzdr.
Ben Ermeni Bolevikleri bilmiyorum, bizzat tanm deilim,
onlarn almalarn uzaktan gzleme imkanm yok, hakim ideoloTanaksutyun

102

jiyi bilmiyorum, ama kalbimin derinlerinde salam bir inancm

var ... onlar da Ermenidirler ve o kadar Ermenidirler ki, komnizm
(ki kendi bana bir engel deildir) onlarn birer Ermeni gibi dn
melerini ve hissetmelerini engellememektedir. Zira ben kendim
inanl bir komnistim, Kropotkin ineili'ne inanyorum; fakat bu
ncil, deil benim bir Ermeni olmarn engellemek, tam tersine ulusal kimliimi ortaya kayabilmem bakmndan yeni ve gl dayanaklar salamaktadr. Biliyorum, benim komnizmim Bolevikle
rin devlet komnizmi deildir ve Bolevikler benim gibi kusurlu
komnistlerin kafasn seve seve kesmektedirler. Fakat bunun, onlarn "Ermenilii" ile hibir balants yok. Sanki Rus Bolevikler
daha m az "Rus"turlar? Tersine, Rus ulusal psikolojisine sahip ve
Rus ulusal karlarna sadk olan, daha fazla Rus insandrlar.
Farz edelim ben Ermeni Boleviklerin ideolojisi konusunda yanlyorum; farz edelim Ermenilerin kendi z topraklarnda bam
szl fikri onlara yabancdr; buna ramen onlar bizim baatt
mz ii devam ettirmek, bizim elde etmi olduumuz mevzileri pekitirmek, gelecek kazanmlara yardmc olmak zorundadrlar.
Onlar bunu, hatta kendi isteklerine (gerekten de kar ynde istekleri olduunu varsay.lm) ramen yapmaldrlar (ve artk yap
yorlar).
Tamam, benim deli olduuma kesin ola.rak emin olabilp.en iin
bir sz daha syleyeceim.
te sylyorum: Ermeni Bolevikler, aslnda Tanaklar; gnmzn yegane Tanaklardrlar, benden de senden de daha fazla
Tanaktrlar.
"
Zira senin ve benim zayf olduumuz noktada onlar bizim yerimize getiler ve bizim hayatmzn iini yapyorlar.
Ermenistan bamsz deildir ...
Ama biz gerekten bamsz bir devlet kurmay ne zaman dnmtk? Cokumuzun ve sarholuumuzun zirveye ulat anlarda bile, bamsz olmayacamz, kanlmaz olarak birilerine
"baml" olacagmz sanki bilmiyor muyduk?
103
'1

Elbette biliyotduk ve bunu bilmemizin bir sonucu olarak, daha

hi:ikimiyetimizin ilk gnnden itibaren "mandac" aramaktaydk.
Mesele, sadece, kime ve ne derecede baml olma meselesiydi.
Mesele Rusya'nn lehine zmlendi ve Ermenistan'n devlet
bamszl Moskova'nn ciddi, aktif gzetimiyle snrlandrld.
Belki Amerika'y tercih edecektik. ..
Fakat tarihin kendine zg bir mant var, biz; onu deitiremeyiz.
Sovyet Cumhuriyeti, gnmz artlarnda Ermenistan'n elde
edebilecei azami bamszlk dzeyidir.
Ve bu az bir ey deil.
Her halkarda imdi, Ermenistan'n bugn ve yarn, 1920 Kasm'nda Erivan'da oturarak devleti ynettiimiz gnlerde olduun
dan ok daha iyi biimde temin edilmitir.
O gn hatrla!
Son kuvvetlennizi tkettiimizde Boleviklerin ortaya karak
bizi dattklar, fakat lkeyi savunduklar o korkun zaman hatrla.
Bu gerektir.
Gnmzde Ermenistan'da Boleviklerin yerine geebilecek bir
gcn olmad da tartlmazdr. Bolevikler Ermenistan'a lazmdr.
Anladm kadaryla sen bu gayet basit gerei inkar etmiyorsun; ama taleplerin var, bunlar henz karlanmam ve sen bu noktada Boleviklere kar EDP Tanaksutyun'u koyuyorsun.
"Vaat edilen Ermenistan nerede?" diye soruyorsun. Bolevizmin
bayranda byle bir talep yazyor mu?
Yazmaz.
Ama bizler; parti kararlarnda bu talebi srekli tekrarlayan bizler, bu konuda hangi perspektifiere sahibiz? Bu siyasal talep ciddi
mi yoksa kendimizi teselli etmek iin bir forml m? Yok edilmi
olan Trkiye Ermc;nistan ve galip Trkiye asndan bu talep bugn -1923 Ocak aynda- ne ifade etmektedir?

104

Bu "iki" Ermenistan ne zaman birleecek? Azck ciddi olmaya

zira bu bir devlet adamnn balca grevidir.
"kinci" Ermenistan artk mevcut deildir.
Bu korkun bir sz, ama szleri telaffuz etmemek iin zn
deitirilebilir mi?
Sevr Antamas imzalandnda biz hala baz mitler besleyebilirdik. Bugn ayn eyi syleyebilir miyiz? zerinde bir tek Ermeninin yaamad Ermeni vilayetlerini Trkiye'den kim talep
edecek? Trk ordularn ve Krt "airetlerini" oradan kim kovacak?
Trkiye Ermenilerinin dnyann her tarafna dalm olan sefil kalntlarn kim toparlamal, evine geri getirmeli, yklm lkeyi kalkndrmal, i ve yaam imkann kim salamaldr? Uzun snrlar
kim korumal ve Trklerin lkemizin ilerine dalmalarn kim engellemelidir?
Bu ciddi ve gayet zor grevin stesinden gelebilmek iin Ermenistan'a kim siyasal destek, askeri g ve vagonlarla altn verecek?
Bolevikler "birleiklik" konusunu gndeme getirmiyorlar ...
Evet! EDP Tanaksutyun, bu Bolevik kusurunu dzeltebilir
mi? O kime ya da neye dayanarak bu muazzam ii gerekletire
cek? Elbette d glere ... zira ieride Trkler var.
Tekrar ediyorum: 1919-1920 yllarnda biz aldatc mitlere kaplabilirdik, ama bugn sefil bir homenin bile himaye bulamad
bir ortamda, gerekler karsnda kr ve sar olarak kalma hakk
mz var m?
Sen koullar deiebilir ve Trkiye'nin paralanmas tekrar diplomasi masasna getirilebilir, diyorsun.
Ksa vadede ben byle bir ihtimal gremiyorum (sen de gremiyorsun). Daha uzun bir vadede de mmkn deil. Bununla beraber,
deien siyasal koullarda Boleviklerin ynelimlerinin de deie
bilecei ve sadece "birleik" deil, "denizden denize" bir Ermenistan isteyebilecekleri dnlemez mi?
alalm,

105

Eer Osmanl mparatorluu'nun k tarihsel bir sre ise,

Ruslarn

da scak denizlere inii ayn ekilde tarihsel bir sre demi?

Siyasal bir parti bu tr ihtimaliere gre deil, gerek duruma
gre hareket etmelidir.
Gereklik ise udur ki, "birleik" Ermenistan artk ii bo bir
szdr; bundan daha fazla bir ey deildir.
Bugn iki Ermenistan'n birlemesini deil, mevcut cumhuriyetin snrlarnn hi olmazsa 1914 yl snrlarna kadar geniletilme
si meselesi konuulmaldr. Ve Rusya'ya dayanan Sovyet iktidar bu
meseleyi belki de halledebilecektiL .. Fakat kime dayandn bilmediim ... (belki Armenofil papazlaraya da felsefe doktorlarna)
EDP Tanaksutyun deil.
il

Bazlaflar duydum ya da baz eyler rendim: Trkler Rusya'dan korkuyor ve eer Ermenistan Rusya yrngesine girerse, igal
ettikleri mevzileri hibir zaman terk etmeyecekler; rnein Kars'
artk geri vermeyecekler, zira buras onlara gvenlik asndan gereklidir. Fakat Emenistan Rusya'dan ayrlrsa (yani gnmzdeki
Sovyet iktidar yerini baka bir iktidara, rnein Tanaklara verirse)
Trkiye kendini gvende hissedecek, snr tartmalarnda daha tavizkar olacak ve bize sadece Kars ile Srmeli'yi deil, belki Basen
ile Elekirt'i de geri verecektir.
Byle bir Manilov'culuk siyasal bir partiye yakyar mu?
Trklerin Rusya'dan korktuklar ve gelecekte (belki de yaknda)
bir atma ngrdkleri, bu amala snrlarn her vesileyle salam
latrdklar (rnein Kars' ellerinde tutmak istedikleri) konusunda
kukum yok. Ama Rusya'dan kopmu bir Ermenistan'n Trkiye'ye
hibir korku veremeyeceinden de hi mi hi kuku duymuyorum.
Ama bir soru soruyorum: Kendileri iin bir tehdit oluturama
yan bu Ermenistan'a Trkler neden toprak tavizleri versinler ki?

106

Hangi devlet kendi zayf komusunakar ne zaman byle bir

jest yapm ki, bizim de Trklerden bunu beklemeye hakkmz olsun? Neden, hangi mlahazalarla ya da kimlerin basks altnda
Trkler Kars' bize geri vermek zorunda kalsnlar? Rus ordularn
karsnda grneyen Trkiye'nin, kendi amalarnda orta ve dinda Azerbaycan'la Ermenistan zerinden btnlernek istemesi; dier bir deyile, tavizler vermek yerine yeni toprak kazanmlarn
dnmesi daha byk bir ihtimal deil midir?
Snrlarmzn geniletilmesi konusu sadece Rusya'ya yaslanarak zmlenebilir, zira sadece Rusya, Trkleri geri ekilmeye zorlayabilif ve bu, toprak kazanabilmek iin en pratik yntemdir; gerisi saflk ya da kendini kandrmaktr. Yani bu konuda da bir mit
varsa, yine Boleviklerdedir ve EDP Tanaksutyun'un yapaca bir
ey yoktur.
mit Boleviklerdedir diyorum, nk sz konusu olan belirsiz
ve uzak bir gelecek deil, "bugn"dr.
Sen ise tam da bu belirsiz ve uzak bir gelecein altn iziyorsun ve kendi usavurmalarn bu noktada younlatryorsun.
Sen, "bugnk durum deiebilir, gzel gnlerin birinde Rusya-1918'de olduu gibi- Ermenistan' terk edebilir ve kendi iine gidebilir" diyorsun.
Tekrar bizi Trklerle kar karya brakabilif ve onlarla yeniden
anlamaya zorlayabilirler. .. ite Tanaksutyun Partisi o gn lazm
olacak diyorsun.
O gn gelecek mi ve ne zaman gelecek? Bunu ne sen bilirsin ne
de ben. Yalnz unu biliyoruz ki, o gn bugn deildir.
Sana soruyorum: "Siyasal bir parti, augn yapaca bir ey yoksa, kendi varln belirsiz bir gelecek iin muhafaza edebilir mi ...
zira bugnk faaliyetsizlik onu ldrr; i yapmadan hangi varlk
tan sz edilebilir?"
Daha sonra, senin ngrdn durumda Ermenistan', EDPTa
naksutyun'un kurtaracan sana kim syledi?
107

O gnn imdi gelmi olduunu dn: Ruslar yok ve Trkler

duruma hakimdir; onlarla anlamak, bar yapmak gerekir. Parti
olarak bizim, byle bir rol iin ehliyetli aktrler olduumuzdan
emin misin?
Hangi nedenlerden dolay Trklerin gznde arzu edilen ve
makbul araclar olmalyz?
Boleviklere kar olduumuz iin mi? Ama biz kar olduumuz
dnemde Trkler kendileri onlarla dosttu ve ortak politikalar izliyorlard. Brest-Litovsk'ta Boleviklerle anlama yaptklarnda biz,
Trklere kar ayaklandk ve hatta bu anlamay sabote etmek iin
savatk bile. Boleviklere ise, Trkleri sevdiimiz iin dman olmadk; biz hem Boleviklerin hem de Trklerin dman olan tilaf
devletlerinin kampndaydk. Trkiye'den "denizden denize" Ermenistan talep etmekteydik ... Hem Kilikya'y, hem Harbert'i, hem Sivas', hem de Trabzon'u. Biz Sevr Antiamas'n imzaladk; bu antlama Trkiye'yi mahvedecekti. Ordularn Trkiye'ye gndermeleri ve Trklerin tartmasz olarale bize ait olduunu syledikleri vilayetlerde hakimiyetimizi tesis etmeleri iin Avrupa ve Amerika'ya
resmi anlar yaptk. Nihayet u da var ki, var olduumuz srece
aralksz olarak Trklerle savatk.
Trklere ne gibi bir gven telkin edebiliriz? Neden onlar bizi
arac olarak dierlerine tercih etmelidirler?
Yoksa bizim gcmz m dikkate alacaldar?
Ama biz lkemizde iktidarkenTrkler bizim gcmz grdler ve sanyorum bu gce sayg gstermek ya da ondan korkmak
iin zel bir nedenleri yok.
Eer Trklerle anlamak dnda baka hibir kaygmz olmasayd, Tanaksutyun'un sahneden ekilmesi iin bir tek bu yeterliydi. Trkiye, Almanya ile ilikilerini koparna ve tilaf devletleriyle
anlama ihtiyac hissettiinde, ttihat' bizzat kendisi feshetti.
Doal olarale bir soru soruyorsun: Bolevikler yok, Tanaksut
yun yok, peki Trklerle kim anlaacak?
108

Bu ayr bir konudur ve ben bu konuya dneceim. imdilik

Trklerle konuacak tarafn her halkarda Tanaksutyun olmayacan tespit edelim.
Dier komulada

-Grcler ve Azerbaycanllarla- beraber ya...

Diyorsun ki, beraber yaama konusu balamnda Tanaksut
yun'un yaamas gereklidir.
Fakat, azizim, sen unutuyorsun ki, Gney Kafkasya devletleri
arasnda byle bir birlikte yaam, sadece dosta yaamak anlamn
da deil, ok sk bir ittifak biiminde gereklemitir.
Sen bunun, Moskova karsnda duyulan korkunun eser olduu
nu sylersin.
yle olsun. Gerek u ki, Ermeni, Tatar ve Grc Bolevikler,
bizim; yani Tanaklarn, Musavatlarn ve Meneviklerin gerekletiremedii bir eyi gerekletirebildiler.
Komularn bir arada yaayabilmesi bakmndan Gney Kafkasya'daki durumun; bizim dnemimize kyasla bugn daha iyi olduunu kabul etmen gerekir. nsanlar artk birbirlerini ldrmyor,
ehirleri ve kyleri yok etmiyor, gece gndz ellerinde silah nbet
tutmuyorlar. Serbeste dolayor, snrlar geebiliyor, ticaret yap
yor ve belki de "keyif" iin bir araya gelebiliyorlar.
Neden biz byle bir durumu oluturamadk? Yoksa istemiyor
muyduk? Gerekliliini anlamyor muyduk? Hem anlyor, hem istiyor, hem de ok alyorduk. Samimi olarak altk ama baarl
am

olamadk.

Ve ileride gemie gre daha ansl

olabileceimizin garantisi nedir?
yle anlamazlklar var ki, biz Gney Kafkasyallar d mdahale olmadan onlar zernedik ve bugn de zemeyiz (bizim
Neden

baarl olamadk?

yurtdndaki grmeleri hatrla).

Grcistan Gney Kafkasya'da kendisine imtiyazl bir durum sa

layabilmek istiyor, "tarihsel" snrlarna yeniden sahip olmak istiyor,
109

sadece Ahlkelek ve Ardahan'dan deil, hatta Lori ile Pembek'ten de

vazgemek istemiyor. Doal olarak Trkiye'ye yaknlamak ve ili
kiler kurmak isteyen Azerbaycan, ekonomik ve stratejik nedenler yznden Enneni Karaba'ndan ve etnik nedenler yznden de erur
Nahvan'dan vazgemek istemiyor. Bunlarn arasnda en mtevaz
(nk en zayf) olan Ermenistan; bir eyi; kendi devlet varln
salamak zorundadr. buuk eyaletin (Erivan, Nor-Beyazt, Emiadzin ve irak'n yars) snrlarna skp kalamaz. Grcistan lehine
Ahlkelek'ten ve Azerbaycan lehine de Dalk Karaba'dan vazgemesi durumunda, en azndan erur ile Nahvan' elinde tutmaldr;
galip Trkiye lehine Kars'tan vazgemesi durumunda, Srmeli ve
Kazman'dan vazgeemez. nk, Ermenistan'n d dnyaya k
yoktur. Avrupa ile ancak Grcistan zerinden balant kurabilir.
Dolaysyla, Grcistan ona bir toprak paras vermese de, hi olmazsa ciddi biimde garanti edilen bir transit imkan salamaldr.
Ama ne Trkiye, ne Grcistan, ne de Azerbaycan bu konuda Ermenileri (hatta bu asgari talepler erevesinde bile) tatmin etmeye
yanayor.

Yarn biz Tanaklar, Ankaral diplomatlarla, Grc Menevik

lerle ve Azerbaycanl Musavatlarla uha masa etrafna oturduu
muzda, 1918, 1919, 1920 yllarna ya da imdi sadece ii bo teorik
konumalarn yaplabildii yurtdnda olduumuzdan daha akll
olacamzn garantisi nerededir?
Biz kendi aramzdalci ihtilallarn zm konusunda henz olgunlamamz; Gney Kafkasya'da uluslar arasndaki bar temin
edebilmek iin hala d bir gce, yabanc bir otoriteye ihtiya duyulmaktadr... Ackl ve utan verici de olsa, gerek budur.
Bugn sz konusu d g Moskova' dr. Moskova'nn yerine Ankara'nn gemesi durumunda biz Ermeniler kazanl m kacaz?
Kzlordu'nun Gney Kafkasya'dan kmasn talep ettiklerinde,
Grc Meneviklerini ve onlardan da daha iyi Azerbaycanl Musavalar anlayabiliyorum. Onlar bu durumda sz hakknn Trki-

110

ye'de olacan biliyorlar. Biliyorlar ve korkmuyorlar, korkmalar

na bir sebep de yok.
Milliyeti Azerbaycan asndan Trk hegemonyas istenen ve
en cazip sonutur. Grcistan, Azerbaycan lehine Zakatala'dan ve
Trkiye lehine Acaristan'dan vazgeer ve ayn zamanda snrlarn
Ermenistan hesabna yuvarlaklatrrsa, makul bir devlet kurabilir;
snrlarnn bir ucu dalara dier ucu denize dayanan ve bylece
ulusal bir btnlk arz eden Grcistan yaayabilir ve geliebilir; ne
Trkiye'yi tehdit eder, ne de kendisi ciddi bir tehditle karlar.
Ya Ermenistan? Yani Trkiye ile Azerbaycan arasnda kalan ve
her ikisini tehdit eden, keza yer yznden silinebilmesi de gayet
kolay olan Ermenistan hakknda da ayn eyi syleyebilir miyiz?
Kzlordu'nun Gney Kafkasya'dan ayrlmas durumunda bizim
Trkiye-Azerbaycan-Grcistan blou karsnda yalnz kalaca
mz (zira Rusya'nn yerine geebilecek olan bir gc ben ufukta
gremiyorum), Ermenistan'n varlnn bir soru iareti altnda olacan bilmiyor musun?
te bu yzden Ermenistan'n Boleviklere (elbette ki Bolevik
ler Rusya'da egemen olduu srece) sk sk sarlmas gerekir.
Ama sen, gnmzdeki durumun bizim steimize ramen deiebileceini sylyorsun; Rusya'da Bolevik iktidar kebilir
ya da Bolevikler u veya bu nedenle Gney Kafkasya'y terk
edebilir.
Bu da olabilir. Ve her ne kadar istesek de Boleviklerin mrn
uzatacak olanlar bizler deiliz.
Ama tekrar ediyorum, Tanaksutyun bu durumda da Ermenistan' temsil edemez ve durumu kurtaramaz. Baka bir ad tayan,
farkl psikolojiye ve farkl bir gemie sahip (veya gemii olmayan) yeni insanlar gerekecektir.
Mektup uzuyor, ama ben o kadar ok ey sylemek istiyorum
ki ... Tiflis'te, Erivan' da, Zengezur'da ve hatta Tebriz'de byle dnmediimizi yazyorsun.

lll

Evet byle

dnmyorduk.

Ama bu, bizim bugn Paris'te ve

gerektiren bir neden mi? Geriye dn
ve bak ... Ne kadar uzun bir yol katetmiiz. Tiflis'ten Erivan'a geldik. Erivan'dan Zengezur'a, Zengezur'dan Tebriz'e, Tebriz'den de
bilemiyorum nerelere geldik.
Bu uzun yolun bize bir eyler retmesi gerekmiyor muydu?
Yani gemiten ders almak, gerekleri renmek ve artk bilinli davranmak, ciddiyetsizlik ve fikir aknl mdr? Ve de 'Erivan
ve Zengezur'da byle dnmedikse, bugn de farkl bir ey dn
meye hakkmz yok' diye tekrarlamak bir erdem midir?
Bizim "dncelerimiz" ne biim dokunulmaz ve kutsal bir ey
ki, onlar gzden geirmek ya da onlarn yerine baka bir ey koymak imkanszdr.
Ama benim grlerimde sizi bu kadar zen ve "yeni" olan nedir; bu gerekten de "yeni" midir ve "eski"ye kar mdr?
Belki de bu bir kendini kandrmadr, akli bir zaaftr ya da bilinsiz bir ikiyzllktr; ama gerekten de ben kendi adma, bu "yeni"
olan, bu "baka" olan gremiyorum. Ben bugn ne dnyorsam
(temel grler kastedilmektedir) 1920, 1918, 1914 yllannda ve btn hayatm boyunca da ayn eyi dnm olduumdan kesinlikle
eminim. Ayn dnceler uzun yllar boyunca beni ynlendirmitir ve
halen ynlendirmektedir. Bizim yeni inanlanmz yok, ben yeni putlar yaratmadn, eski tannlarma sadk kalmaktaym. Sana "yeni" grnen ey bana gre "eski"dir; eskinin devam ve gelimiidir.
Bunlar kendimi aklamak iin yazmyorum. Biri kendi inanc
n drste ve itenlikle yeniden deerlendiriyor, onun aslnda bir
inanszlk olduunu, tanrlarnn yaam emaresinden yoksun birer put olduunu fark ediyor ise, bu gnah ya da utanlacak bir ey
Bkre'te farkl dnmemizi

deildir.

ben yaasaydm, "din deitiren kii" yaktrmasndan kesinlikle korkmaz ve yeni mabedime aka girerdm. Fakat ben bugn mabedin deil, rahip ile kutsal eya muhaBenzeri bir

112

maceray

fzn,

yani fazla bir

eyi deil,

sadece mabedin

sradan

hizmetkar-

larn deitirrnekteyim.

Ben ne diyorum?
Diyorum ki: EDP Tanaksutyun hayatnn mcadelesi- Errnenilerin siyasal kurtuluu- iin artk gszdr; sahneden ayrlmas ve
yerini Ermeni Boleviklere brakmas gerekir, zira mevcut koullar
da bu mcadeleyi sadece onlar srdrebilirler ve artk bunu yapmaktadrlar.

Byle dnerek ve bu neriyi tartmaya aarak, kendime ve

kendi gemiime ihanet mi ediyorum?
Hayr, ihanet etmiyorum. ihanet eden sizsiniz, zira arac, iin
kendisinden daha fazla sevmektesiniz.
Tanr beni, bunu bilinli olarak yaptnz dnmekten korusun.
Sizin iyi niyetiniz konusunda ufak bir kukuya kaplmak iin ne hakkm ne de bir nedenim var. Ama gerek, gerek olarak kalmaktadr.
Bu szlerin akli dengesini kaybetmi bir ihtiyara ait olduunu
bir an iin unutnaya al (zira bu tr ihtimaller meseleleri halletmiyor, tersine karmak hale getiriyor) ve bir daha dn ... Belki de
szlerimin gerein ok da uzanda olmadn grebilirsin.
Gen yoldalar, biliyor musunuz, sk sk bana yle geliyor ki,
aranzda sadece ben gen olarak kalmm. Siz hepiniz zamanndan
nce solmusunuz, yallk sklerozu sizin dncenizi talatrm.
"Bamsz Ermenistan bir aldan ve delilik mi?" diye soruyorsun.
Hayr bir aldan, bir delilik deil; gayet salkl, canl ve canlandrc bir fikir, olgunlam bir taleptir; gerekletirilebilir ve artk nemli lde gerekletirilmitir.
Szlerle oynamayalm.
"Bamszlk" sadece belli biim ve geni boyutlarda deerli
olan, bunlarn dnda kesinlikle sfrlanan mutlak bir gsterge deildir. Mutlak olan bir eyi talep etmek gerekten de deliliktir. Ermenistan bir ngiltere, hatta bir svire deildir ve (bizim grebil113

diimiz

gelecekte) olamaz da. Onun bamszl kanlmaz olarale

belli snrlar iindedir. Bizim iimiz, bu yolu, d koullarn ve kendi gcmzn izin verdii kadar gidebilmektir. Btn imkanlar
kullanmalyz, btn gleri meydana karmalyz, en azndan birisi bizim baaramadmz baardnda onu engellenemeliyiz.
Bolevikler, vatanmzn bamszlna kastettiler ve bizi tekrar
Rusya'ya m baladlar?
Bu byle mi? Bolevikler, bizi Rusya'ya balayarak bizim iin
bugnk koullarda mmkn olabilen tek bamszlk biimini
saladlar ve bununla da geleceimizi kurtard lar.
yle yazyorsun: "Bolevikler halk
datmak

topadamak iin

deil,

onu

iin alyorlar."
Bizleri, yani birka yz Tana vatandan yurtdna kovmak d
nda haLlc datnale iin ne biim almalar yaptklarn ben gerekten de bilmiyorum; ama bunun halk datmalc olmadn da
kabul et.
Evet Bolevikler halk toparlamyorlar.
Falcat onlarn yerinde bizler kalm olsaydk, toparlayacalc my
dk sanki?
Ermeni topraklarnn darl ve ekonomik durumu geriye ynelik bir ge imkan salamanalctadr; halk toplamak konusunda temel engel ite budur.
Bolevikler snrlar geniletmek ve lkenin ekonomik durumunu hissedilir boyutlarda iyiletirmek istemediler (istemediler diyelim), bu dorudur.
Falcat biz, btn iyi niyetimize ramen, bunu baarabilir miydik?
Bolevikler snrlar geniletmediler, ama en azndan elde olan
koruyabildiler. Ekonomik duruma gelince, elimde olan ve gerekten kstl bilgilere gre, bugnk durum bizim dnemimize kyas
la daha iyidir.

114

Boleviklerinekonomi

dzeni- zel mlkiyetn olmay- gnmz Ermenistan asndan gerekten ykcdr ve bu husus, parti
diktatrl ile bir arada ele alndnda, madalyonun dier yzdr. Bununla beraber, Bolevikler lkeye bar getirdiler, alan elleri yaratc emee ynelttiler.
Bolevik sistemi bizim talan edilmi lkemizi kalkndramaz,
onun ekonomik geliimini temin edemez.
Ama bu, Sovyet hakimiyetinin gerekliliinin ve yararllnn
itiraf edilmesi yolunda bir engel deildir; zira baka tehlikeler, ba
ka tehditler sz konusudur ve bunlar sosyalist dzenin oturtulmas
erevesinde yaplan zamansz ve sonusuz denemelerden daha az
nemli deiller.
Artk

ikinci defadr mektubu bitiriyorum ve yeniden balyorum.

Tekrarlar yaptnn farkndaym, ama ne yapabilirim, sen kendin
de unutuyorsun ve incelenmi bir konuya tekrar dnyorsun.
Devam ediyorum.
"Sonunda hayatmzda ciddi siyasal gruplar ortaya -kmasn,
farkl akmlarn olumasn alklamamz gerek", diye yazyorsun.
Eer hatrlyorsan, EDP Tanaksutyun tek bana hakim konumda olduunda bu konuyu ben gndeme getirmitim; bunun hem lke hem de bizzat partinin kendisi iin ne denli tehlikeli bir durum
olduunu, zafer sarhou partililere anlatmaya alyordum.
Evet gruplar lazm. Ama iki koulla.
Bincisi, gruplar hayatn gerekleri sonucu ortaya kmal, gerek durumu yanstmal, artk olgunlam olan u ya da bu ciddi ihtiyalar karlamaldr. Bolevik grubu, ya da en dorusu cephenin
Bolevizme gre dzenlenmesi, hayati bir gerekliliktir. Ayn eyi
bizim hakkmzda syleyemeyiz. Tanaksutyun (bir parti olarak,
beni iyi anla) gemiin bir kalntsdr, gereksiz bir organdr ve vcudun bu organa artk ihtiyac kalmamtr. Senin iaret ettiin ihtiya, gerek bir ihtiya olmayp temelsiz bir ngrdr. Siyasal bir
115

parti gnmzdeki varln, ileride yaplmas muhtemel ilerle

hakl klamaz; zira bir i yaplacak olursa, yapan da bulunur.
kincisi, grup lke dnda deil, lke iinde bulunmaldr. D
gler en iyi durumda sadece yardm edebilir, fal<:at lke iindeki
faaliyetlere rehberlik edemezler. Sen kendin kolonilerdeki partilere
kar olmakla beraber, Tanaksutyun'un da artk baka ans kalmadn, artk bir koloni partisi olduunu gremiyorsun.
Burada karma ciddi bir engel kmaktadr.
Sen hakl olarak, lke iinde Tanaksutyun'un lm olduunda
srar edebilmek iin elimde hangi "nesnel verilerin" olduunu soruyorsun. Ben lkeden kopmuum, orada neler olup bittiinden haberim yok. Sen ise elinde veriler olduunu, keza Amerikal M' nin ilettii bilgilerin de sende olduunu sylyorsun.
Senin konumun benimkine gre ok daha salamdr ve bu durum "gmenlerin hastalkl duygularn halka mal etmek istedii
mi" syleme hakkn sana vermektedir.
Benim fikirlerim belki gerekten de "soyut mantksal formllerdir", hayat ise tamamen baka eyler sunmaktadr.
Yanllarm aryor ve bulmak istiyorum, fakat bulamyorum.
Benim o bilgilere, onlarn ciddiyetine ve nesnelliine gvenmediimi biliyorsun. M'nin bilgilerini ise, nl yabanclarn btn dier sorumsuz szleri v~ baka tesadfi izlenimleri gibi, hi dikkate
almak istemiyorum.
Neden gvenmiyorum?
nk bu bilgiler, benim bildiklerim ve grdklerimle, keza e
yann doasyla ve mantkla elimektedir. Ben, henz bizim oralardayken, Partimizi Ermenistan'da grdm; uzun yolumuz boyunca, ran'da, Msr'da, Konstantinopol'de grdm; burada, Balkanlar'da da gryorum. Deiik toplantlara katldm, yoldalada ayr
ayr konutum, basn izliyoruru ve hep ayn sonuca vanyorum: Parti artk yok. Sadece eski partinin kalntlar var, bunlar farkl adlar

116

tamakta,

kendi aralarnda yazmaktadrlar; fakat hayat yok, zira

i yok, inan ve coku yok.
Ve ben buna armyorum, zira nedenleri gryor, anlyorum.
Bunun tersi bir eye inanabiirnek iin olumlu ve etkili veriler lazm; sendeki bilgiler bana gre ikna edici deiller, nk ben bu
kaynaklarn ne kadar gvenilir olduklarn biliyorum.
Veriler, gerekten de inkar edilemez veriler, tamamen baka
eyler anlatyor.

Yetkili Tanak yoldalar, organlar, gruplar arasnda nasl bir karbiimi olutuunu gzle, ineele ve bana syle: Byle
bir gvensizlik, tartma, anlamazlk ve sulama ortamnda parti
yaayabilir mi? Bana bunun sadece kolonilere zg bir durum olduunu anlatmal Hayr, memlekette de ayn durum sz konusuydu,
iktidara geliimizin ta ilk gnnde parti atmosferi zehirlenmiti.
Hatrlarsn, biz tam iki sene uratk, ama (senin de bildiin nedenlerden dolay) partinin ok ihtiya duyduu kongreyi toplayamadk Bu zaafiyet ve onun nedenleri, partinin artk var olmadn
kantlamyor mu?
Ama biliyor musun, en arpc kant, Parti Konferans'nda kabul
edilen sonu bildirgesidir. Sadece ayaklar altndaki zemini kaybetmi olan bir parti bylesine ierikten yoksun, elikili, hibir ey
ifade etmeyen, hibir balaycl olmayan ve buna ramen her e
yi kapsayan bir sonu bildirgesi yaynlayabilirdi. Faaliyet yetenei
olan ve projeler reten bir parti byle bir sonu bildirgesini kabul
etmezdi. Bu sonu bildirgesi, partinin ne yapacan bilmediini,
artk yapacak bir ii olmadn ve kendi lmn sz oyunlar arkasna saklamak istediini ortaya koymaktadr.
Gnmz koullarnda Tanaksutyun'u yalnz bir ey kurtarabilirdi: Bolevizme kar durdurulamayan, yaygn, her trl ara ve
her trl silah kullanlarak yaplan bir mcadele ... Ama Tanaksut
yun bunu yapamaz, ayrca yapmamaldr da; onun yapabilecei bir
tek ey var; lmek.
lkl iliki

117

Ve "... dikkate alarak ... ve devamla gz nnde tutarak ... ama,

zira ... ve nk ... bu yzden ... buna gre ... veya hem bu hem de
dier. .. "; bu tarz bir sonu bildirgesiyle partiler yaayamaz.
Bu da bir tr "nekrolog"dur, fakat drstlkten ve cesaretten
yoksundur.
Konferans'n

partiyi feshetme yetkisinin olmadn yazyor

sun ... elbette yetkili deildir. Ama ben bu nemli hususu tebliim
de dikkat aldm ve sadece Konferans'n yetkileri dna tamayan
hususlar nerdim.
unu yazyorsun: tiraz etmiyorum, yle bir zaman gelebilir ki,
btn dnya bar ortamnda bulunur ve bizim mesele de bir sreliine gndemden der. Bu durumda belki de seni izlemek gerekecek, ama bugn henz erken dir."
Biliyor musun, bu birka satrla a1k silahn indirmi ve teslim
olmu durumdasn.

Btn dnya henz bar iinde deil (hibir zaman da olmayacak) ama bizim mesel e (bir sreliine) artk gndemden dm ve
sayl gnlerimiz kalmtr. .. ite ac gerek bu.
unu yazyorsun: "Senin verdiin tebliin, eer aklanmadan
nce malwedilmesi mmkn olmadysa bile, abucak unutulmas
n isterdim. Ve bu konunun tartmaya almasn gereksiz ve zararl buluyorum."
Neden? Bu nlemler kime lazm, bu perbiz kimin iindir?
Tanaksutyun ne zamandan beri grlerden korkar olmu? Neden hir yoldan az, dierlerinin de kulaklar kapatlacakm?
Eer benim sylediklerim kiisel drtlerin (ad hominem) bir
rn ya da bir hastann sayklamalan ya da hibir temeli olmayan
soyut fornllerse, bunu zn, ki yoldalar da bilsin. Ama yolda
lar benim yanlm fark edemeyecek kadar saf ve dar grlyse,
ite sen oradasn, onlarn gzlerini aabilir, gerei gsterebilirsin.

ll8

"gereksiz ve zararl" olmak, tam tersine gayet gerekli

bir i olurdu.
Sen benim "gn hastalkl duygularna" kaplm olduumu
ve partide benden baka hasta olmadn syleyebilir misin? Eer
benim iflah olmam imkanszsa, dier hastalarn ve yar yarya hastalarn da iflah edilemez olduklarn syleyebilir misin, sylemeye
hakkn var m? Bulac hastala yakalananlarn tedavisi iin hangi aralar ve salgn engellemek iin hangi nleyici alar vardr?
Sen ve senin fikir otaklarn, deil benim tebline yasak koymak, bizzat kendiniz her bir Tana teblii okumaya tevik ederek,
zorlayarak, "bakn sizin eski yoldalarnzdan birisi ne kadar d
mtr" demeliydiniz.
Bu, patiyi sarsabilir, uyuyanlar uyandrabilir, tembelleri faaliyete arabilir, aktiflik telkin edebilir, saflar sklatrp salam
latrabilirdi. Tek kelimeyle onlarn yozlamasna kar tam bir panzehir olur, yaamsal gleri (eer partide hala byle bir ey varsa)
hareke~e geirebilirdi.
Siz bunu yapmadnz.
Neden?
nk siz korkaksnz, azizim, korkak.
Siz fikri araylan sk bir sansre tabi tutmak, azlar kapatmak, sylenen szleri gizlemek istiyorsunuz, zira kendi gcnze
gvenmiyorsunuz.
Sizin kalpleriniz korku ve kuku dolu.
Sen partinin hala yaamakta olduuna inansaydn, benim teblii
mi kesinlikle zararl bulmaz, Konferans'ta sunulmu olduu iin
mennuniyetsizlik ifade etmez ve unutulmasn dilemezdin.
imdi dinle, bak ne diyorum.
Ben bu teblii yazmay kendi amdan bir bor; Ermeni halk ve
kendi partim karnda manevi bir bor olarak grdm. Onu yazmasaydm byk bir gnah ilemi olurdum. Kendi tebliimi partinin
Bu,

ve

deil

yararl

119

bir st organna (zira kongreyi toplamak mmkn olmad) sunmay ve onun kararn beklemeyi de bor bildim. Karar kt: Azn
kapat, sus.
Bununla konu kapand m?
Benim amdan deil.
imdi ben baka bir borcumu yerine getireceim; parti kararna
ramen sesimi karacam. Bu borcu, baarabildiim biim ve boyutlarda yerine getirmeliyim.
Bugn size isyan ediyorsam, bunu bir dik ballk olarak deer
lendirmeyin.
Benim bu eilimime sizlerin farkl yorumlar getirmi olmanz
benim iin ar bir yktr. Utanmayn.
Ben her tarafta, "neden sadece o byle bir ey yapt, neden sadece o byle davrand, bakalar ise byle davranmad" trnden
muhtelif ad haminem yorumlarn grdiimde, btn kalbimle isyan ediyorum, ne karlkl gven ne de karlkl saygnn kald
bir ortamda nasl yaamam gerektiini bilemiyorum.
Her halkarda, sayn NN, insanlarn btn zaaflarna bakmaks
zn (hatta bunlara ramen) bu zaaflarn stnde duran ve insann fikir ve hareketlerini ynlendiren kutsal bir eyin olduuna, keza insann her admnda gizli, maskelenmi ya da sahte gdler, art niyetler aranmasnn yanl ve aklszca olduuna dair o "eski inanc"
korumak istiyorum.
pyorum,
Senin Ov. Kaaznuni.
Bkre

17 Haziran 1923

120