KUZEY AFRKA

LKELER
HAZIRLAYANLAR:
GZDE AKTA
ALCAN YT GK

KUZEY AFRKA LKELER

NDEKLER
1. FAS, TUNUS, MISIR, LBYA, CEZAYR
1.1. KISACA TARH
1.2. KLM
1.3. TAB KAYNAKLARI
1.4. ETNK YAPI
1.5. SYAS HAYAT
1.6. EKONOM
2. KUZEY AFRKA LKELERNN AVRUPA BRL LE LKLER
3. KUZEY AFRKA LKLERNDE K SON SYAS DURUMU

FAS TARH
Yaplan aratrmalar, ok eski alardan beri Fasta insanlarn yaadn gstermitir.
Maaralarda ve arkeolojik kazlarda bulunan eitli eya ve talar zerine izilmi olan
resimler, bu iddiann delilleridir. M.. 2000 yllarndan itibaren Berberiler lkeye gelerek
yerlemilerdir. Daha sonralar M.. 2. yzyldan itibaren de Akdenizin denizci ve deniz
ticaretinin nde gelenlerinden Fenikeliler, Fasa gelerek burada ticari koloniler kurmulardr.
lerleyen tarih alarnda gelien devletlerden Kartacallar Fenikelileri, Romallar ise
Romallar, M 9 yy'de talyan yarmadasnda bulunan Roma adndaki ehir-devlette balayan
medeniyeti ve o medeniyetin mensuplarn belirler. Dilimizde anlam ayn zamanda
gnmzn Roma ehircinde yaayan insanlar da kapsar. Kartacallar yaplan savalar
sonucunda yenerek, lkeye hkim olmulardr. Miladn ilk yzylnda spanyadan gelen
Vandallar zayflayan Romallar yenerek lke zerinde yeni bir hkimiyet tesis etmilerdi.
Yedinci yzyldan itibarenslamiyeti btn dnyaya yaymaya alan Mslman Araplar, o
zamann artlarnda sdece cihat, yni Allahtelanndinini yaymak iin geldikleri bu lkede
Kartaca, M. 814 ylnda, Filistin topraklarnda bulunan Tire (Sur) kentinden gelen Fenikeli
tccarlar tarafndan Tunus yarmadasnda kurulmu olan bir kenttir. Fenike dilinde "Karthaadt" yani "Yeni ehir" anlamna gelmektedir. slamiyeti yaymlar ve bu lkeye
yerlemilerdir. Mslmanlar burada da kalmayp spanyaya gemilerdir. Sekizinci yzylda
Fasta ilk Mslman hkmdar hanedanl Sultan Birinci dris tarafndan kuruldu. Daha
sonra baa geen Sultan kinci dris Fes ehrini kurdurarak, burasnn nemli bir slm kltr
merkezi hline gelmesini temin etti. Burada ilk slm niversitesi olan Keyruvan niversitesi
kuruldu. On birinci yzylda Byk Fas devleti olan lkenin topraklar, douda Tunus dhil
olmak zere, kuzeyde spanyay da hkmdarl altnda bulunduracak ekilde genilemiti.
Bu zamanda lke baehri Merake oldu. Birka asr varln muhafaza eden devlet, daha
sonralar zayflayarak gcn kaybetti. Bu zayflamann neticesinde snrlar her geen gn

daralmaya balad ve nihayet slam, Allah'n insanlara Hz. Muhammed (sav) aracl ile
gnderdii son ilahi dindir. Arapada seleme (Allah'a tamamen balanmak) kknden gelen
slam szcnn Trke anlam "Allah'a ve onun buyruklarna kaytsz artsz inanan"
demektir. Bu kelime ayn zamanda, Hz. Muhammed araclyla ilkeleri bildirilen ve
Mslman ad verilen (Arapa slaml kabul eden anlamna, Mslimden) 600 milyon insan
bnyesinde toplam byk bir dinin de addr.
Portekiz ve spanyol istilasna urad. Daha sonra yaplan savalarla on altnc yzylda lke
Portekiz ve spanyol igalinden kurtulmu, on dokuzuncu asra kadar varln devam
ettirebilmitir. Fransa, smrgeleri arasna katmak iin 1830da Cezayiri igal etti. Buradan
Fas da smrge yapmak gayreti ierisine girdi. Bunun yannda ngiltere, spanya ve
Almanya da Fas smrge yapmak isteyen Avrupa lkelerinin banda geliyordu. Bu gayret
ve abalar sonunda 1912 senesinde lkenin kuzeyini spanyollar, kalan byk ksmn ise
Franszlar igal etti. Smrge hline gelen Fas, kinci Dnya Savanda mttefik ordularnn
nemli bir asker ss olarak kullanld. Bu sava yllarnda Amerika Atlas Okyanusu
kylarnda lkeye kartma yapt. kinci Dnya Sava sonunda dier smrge lkelerinde
olduu gibi Fasta da bamszlk iin smrgecilere kar mcadele cephesi meydana
getirildi. Bu mcadele, kurulan stikll Partisi ile hz kazand. stiklal partisinin ve
dolaysyla bamszlk mcadelesinin en ileri geleni olan Sultan Beinci Muhammed 1953
senesinde Franszlar tarafndan srgne gnderildi. Franszlarn Fastaki bamszlk
mcadelesini krmak iin yaptklar bu davran, lke halk ile Franszlar arasnda iki sene
devam eden kanl bir i savaa sebep oldu. Sava, Sultan Beinci Muhammedin serbest
braklp, tahta kmas ile son buldu. 1956 senesinde Fas bamszln btn dnyaya iln
etti. Bir sene sonra ise Fasn emirlik olduu ve Sultan Beinci Muhammedin emir nvanln
ald duyuruldu. Yaplan eitli almalar neticesinde spanya lkenin igal altnda tuttuu
kuzey blgelerini terk etmek zorunda kald. 1969 senesinde Atlas Okyanusu sahillerindeki
fni ssn de Fasa brakmasyla lke bugnk snrlarna sahip oldu.

FASIN KLM
lkede genel olarak farkl iklim tipi grlr. Akdeniz kylarnda hkim olan bol
yalAkdeniz iklimi, Atlas Okyanusu kylarnda, bat rzgrlarna ak deniz iklimi grlr.
lkenin orta kesimleri olan Atlas Dalar ve aralarndaki vadilerde serin bir iklim hkm
srerken, zellikle gney-dou olmak zere i kesimlerde l iklimi hkimdir. lkenin
scaklk ortalamalar, kylardan i kesimlere doru gittike artarken, ya ortalamalar ise
azalma gsterir. Bat rzgrlarnn okyanustan getirdii yamur bulutlardr. lkede yalarn
en bol olduu mevsim, ekim ile nisan aylar arasdr.
TAB KAYNAKLARI
klimine paralel olarak bitki rts deiik kuak arz eder. Ky boyunca hkim bitki rts
Akdeniz bitkileridir. Orta ksmlardaki yaylalarda stepler hkim bitki rtsdr. Atlas
Sradalarnn gneyinde ise l bitkileri grlr. Rif Sradalarnda ine yaprakl aalar

ykseklere doru younlar. Mee aalar Atlas Okyanusu kylarnda byk ormanlar tekil
ederlerken, Orta Atlas Sradalarnda ormanlar genellikle sedir aalarndan meydana
gelmitir. Ormanlar lke yzlmne oranla fazla bir yer kaplamazlar. lkede yabani
hayvanlar, kayda deer derecede yoktur. Yer st kaynaklarna gre, yeralt kaynaklar ok
fazladr. Fosfat bata olmak zere, manganez, kobalt, demir ve gm, lkenin sahip olduu
en nemli yeralt zenginlikleridir. Bundan baka antimon, molipten, petrol ve az miktarda
kmr mevcuttur. Deniz zenginliklerinden balk ok boldur.
ETNK YAPI
Fas nfusunun % 55'ini Araplar oluturmaktadr. Ancak baz kaynaklarda Fas
Araplarnnounun Berberi kkenli olduklar ve bunlarn ana dillerini unutarak Araplatklar
ifade edilmektedir. Araplarn % 98.2'si Mslmandr. kinci etnik grup olan Berberilerin oran
% 34'tr. Berberiler, Kuzeybat ve Bati Afrika lkelerine yaylm bir etnik topluluktur.
Berberiler bu blgenin yerlileri olarak bilinir. Btn Berberilerin anlad ortak bir dil yoktur.
Ancak Berberi halklarnnkonutuu birbirinden olduka farkl lehelerin tmne birden
Berberice denmektedir. Berberi leheleri iinde sadece Taret lehesinin yazsvardr. Dier
lehelerin yazs yoktur. Berberiler kendilerine Imazighen derler. Berberiler arasnda kabile
hiyerarisi
hl
devam
etmektedir.
Batl
smrgeci
lkeler
Berberileri
slamdanuzaklatrarakIslm ncesi hayatlarna dndrebilmek iin eitli hareketler
balattlar. Ancak bu hareketler pek fazla etkili olmad. Fas'taki Berberilerin tamam
Mslman ve ounluumalikidir. nc srada gelen etnik unsur % 10'luk orana sahip olan
Moorlardir. Moorlar Moritanya kkenlidirler. Kalan nfusu da spanyollar basta olmak zere
AvrupalHristiyanaznlklarlaYahudiaznlkoluturmaktadr.
SYAS HAYAT
Fas, meruti monari ile idare edilir. lke idari bakmdan 16 eyalet ile 2 valilie blnmtr.
1970 senesinde halkoyuyla kabul edilen anayasaya gre, yasama kurumu sdece millet
meclisinden meydana gelen parlamentodur. Seimle gelen meclisin yetkileri snrldr. Kral
(melik) istemedii knunlar veto hakkna shiptir. Yrtme kurumu babakan ve bakanlar
kuruludur. Bunlarn tayini, emir tarafndan yaplmaktadr. 1971 senesinde, Kral kinci
Hasana kar baarsz bir darbe teebbsnde bulunuldu. Bundan sonra anayasada baz
deiiklikler yaplarak halkoyuna sunuldu ve kabul edildi. 1971 anayasa deiikliinden nce
yrtme kurumunun ba kral idi. Bundan sonra bir babakan tarafndan idare edilmesi kabul
edildi.
D problemleri:Fasn en nemli d problemi Sebte ve Melilla meselesidir. Fasn
kuzeyinde Akdeniz kysnda bulunan ve halknn byk ounluu Mslman olan bu iki
gzel ehir bugn hl spanyaigalialtndadr. spanya ynetimi bu iki ehri zorla ve iddet
kullanarak hkimiyeti altndatutmaktadr. ok turist ekmesi ve turizm gelirleri ynnden
lke ekonomisine nemli katkdabulunmasdolaysyla bu iki ehriigalaltnda tutmakta srar
eden spanya, Sebte ve Melilla Mslmanlarnavatandalk hakki da vermiyor. Dolaysyla bu
iki ehirde yasayan Mslmanlar oy kullanma hakkna da sahip deiller. spanya ynetimi bu
ehirlerdekiMslmanlaraznlk durumuna drebilmek iin buralara srekli
spanyollaryerletirmeyealyor. Melilla'da spanyollar iin ayr bir site ina edildi ve

Mslmanlarn bu siteye yerlemeleri yasak edildi. Fas ynetimi spanyann bu

ehirlerdekiigaline son vererek buralar kendine brakmasn istiyor. Ancak baz siyasi
hesaplar dolaysyla bu konuda pek etkili bir politika da izlemiyor. ABD ynetimi Sebte ve
Melilla meselesinde spanyannpolitikasndesteklediini ve bu ehirlerinspanyann elinden
alnmasnaallmas halinde bu lkenin yannda yer alacanaklad.

problemleri:Fasn en nemli i problemi Bati Sahra meselesidir. Bati Sahra meselesi

smrgeci glerin bir mirasdr. spanyollarn ve Franszlarn Bati
Sahrayigalaltndatuttuklar dnemde bu igal glerine karsbamszlksava vermek
zere kurulan Polisaryo Cephesi, Fasn ve Moritanya'nin bamszolmasndan sonra yn
deitirerek Bati Sahra'da bamsz bir devlet kurmak amacyla bu iki lkeye kars gerilla
savabalatt. Bugn Fransa ve spanya basta olmak zere bazBatl lkeler tarafndan
desteklenen Polisaryo Cephesi, Bati Sahrannbaz blgelerini hkimiyetine al mistir. Ancak
1993 ylnda cephe gerillalarndan ve komutanlarndanbazlarnn hkmet tarafna gemesi
zerine ele geirmiolduutopraklarn nemli bir ksmini kaybetti. Bati Sahra meselesi
ekonomik ynden Fas'a byk yk yklemektedir. Smrgeci gler Bati Sahrann zengin
fosfat rezervlerine sahip olmasdolaysyla bu blgeye zel nem vermektedirler. Bati Sahra
halkn, sahra diye adlandrlan Sahra Berberileri oluturmaktadr.

EKONOM
Tarm, Ormanclk, Balklk, Madencilik, Turizm
Tarm sektr emek youn olup igcnn %40n istihdam etmektedir. Tarm ve balklk
sektrnn GSYH iindeki pay %18,6tir. Sektrn performans bir nceki k elde edilen
yamur miktarna baldr. Toplam 8,7 milyon hektarlk ekilen arazi iinde yer alan ve
yaklak 1 milyon hektarlk bir alan oluturan modern byk lekli iftlikler ihracata
ynelik retim yapmakta ve toplam narenciye ve arap retiminin %80i, sebze retiminin
%33 ve tahl retiminin %15i burada retilmektedir. Fas st rnleri, et, meyve konusunda
kendine yeterli olmakla birlikte tahllar, eker, ya ve ay ithal etmektedir. Ayrca meyve
suyu, arap, kurutulmu rnler, zeytin ve kapari ihracata ynelik olarak retimleri
desteklenen rnlerdir. En nemli tarmsal ihra rnleri narenciye, domates, taze patates,
araplk zmdr. eker kam ve pancar yerel olarak retilmekte, zeytin ve zeytinya
retimi hem yerel tketim hem de ihracata ynelmektedir.Fas tarm rnleri AB piyasasnda
daha ucuz ve kaliteli rnler sunan Yunanistan, spanya ve Trkiye kaynakl tarm rnleri ile
rekabet iindedir. lkede ormanclk gelimemitir. Mantar ve kereste balca rnlerdir.
Balklk Fasta nemli ve gelecek vadeden bir alandr. Tarm ve Balklk hzl byyen
sektrler arasnda yer almaktadr. 2003-07 yllarn kapsayan 5 yllk planda balklk
alannda yeni yatrmlar ve ihracatnn iki katna karlmas ngrlmektedir.
Fosfat arlkl olan madencilik sektr lkedeki en nemli ekonomik kaynaktr. Fas ABD ve
Rusyadan sonra dnyadaki nc byk fosfat reticisidir.

Turizm lkenin nemli gelir ve istihdam kaynaklarndan biridir. Fransa Almanya, spanya,
ngiltere, talya ve ABD en nemli mterilerdir. Bu sektrde gelir genel olarak artan bir
eilim ierisindedir. Bu sektre yabanc yatrmlarn ekilmesi konusunda hkmet ciddi
almalar yrtmektedir. Turizm sektrnde hali hazrda Fransz, ngiliz, Suudi, Alman ortak
yatrmlar bulunmaktadr.

TUNUS TARH
Tunus, gerek Akdeniz ve Kuzey Afrika hkimiyeti ve gerekse Avrupa'nn Afrika ile olan
mnasebetleri bakmndan byk bir stratejik neme shiptir. Tunus'un corafi konumu
gebe Berberilerden sonra, daha ok deniz yoluyla gelen eitli etnik topluluklarn lkeye
yerlemesinde en byk faktr olmutur. M.. 1000 ylndan itibaren Fenikeliler, Tunus'ta
ticaret merkezleri kurmaya baladlar. M.. 5. yzyl sonlarnda Fenikeliler Tunus'a gelip
yerletiler ve burada Kartaca Cumhuriyetini kurdular. Tunus, daha sonra batdan gelen
Vandallarn, 6. yzylda da Bizansllarn hkimiyeti altna geti. Mslmanlarn Tunus'a
(Afrikiyye) gelii (647-1228): Mslman Araplarn 647 ylnda balayan yaylmalar Ukbe
bin Nfi'nin 670'te Kayruvan (Kariouane) ehrini kurmasyla neticelendi. Tunus (Afrikiyye),
hazret-i Muviye zamannda 667 (H.45) ylnda alnd. Bizansllar baz nemli ehirleri
ellerinde tuttular. Berber ayaklanmalar neticesinde Mslmanlar geici olarak Afrikiyye'den
uzaklatlarsa da, Hasan bin en-Numan zamannda Berberler, Afrikiyye'yi Mslman
Araplara braktlar (698). Bundan sonra Kayruvan Mslman Afrikiyye'nin baehri olarak
kald. Btn Afrikiyye Mslman oldu ve slamiyet her tarafa buradan yaylmaya balad.
kinci Abbas halifesiCafer Mensur zamannda,Abbas hkimiyeti yaygnlat.
Emevi ve Abbashalifelerine baml olan Afrikiyye'yi nce Alebler, sonra Kayruvan'da bir
i halifelii kuran (910) Ftmler ynetti. Kayruvan ve Mahdiya ehirleri Ftmlerin
merkezi oldu. Ftmler 972'de baehri Kahire'ye tadklar zaman Afrikiyye Berber sllesi
Zirlerin iktidar altna girdi. Zirler zamannda Tunus, Sicilya'daki Normanlarn istilsna
urad. Zirlerin son hkmdar Hasan bin Ali, Fas'taki Muvahhidn Devletinden yardm
istedi. Muvahhidn Devletinin kurucusu Abdlmmin, Normanlar Tunus'tan kovarak (11591160), Afrikiyye'yi Tunus'ta oturan bir vali tarafndan ynetilen bir eyalet hline getirdi.
Bundan sonra Afrikiyye, Tunus adn ald. On altnc yzylda spanya ve Osmanl Devletinin,
Akdeniz hkimiyeti iin yaptklar savalar sonunda Hafrler ykld. 1534 ylnda Barbaros

Hayreddin Paa, Tunus'u ele geirdi. AncakHafs Hanedanndan Hasan, spanya Kral Beinci
arlken'den yardm istedi ve Beinci arlken baehir Tunus'u igal etti ve Barbaros
HayreddinPaa Cezayire ekilmek zorunda kald. spanya Kral Hafs Hanedanndan Hasan'
tekrar, kendisine vergi vermek artyla Tunus'un bana getirdi. Baehir Tunus 1574 ylna
kadar tekrar Hafs Hanedanlnn elinde kald. Bu arada Barbaros Hayreddin Paa ve Turgut
Reis 1556'da Gafsa'y, 1558'de Kayrevan' ele geirdiler. Tunus'un dou ve gney sahilleri
Trklerin eline geti. CebreAdas deniz ss olarak kullanld. Barbaros Hayreddin Paa,
spanya'daki Endlsl Mslmanlardan 100.000 kadarn kurtararak Kuzey Afrika'ya getirdi.
Nihyet 1574'te Ulu Ali Reis ile Sinan Paa, Tunus ehrini (Halkul-Vad Kalesini), ele
geirmek suretiyle btn Tunus, Osmanl mparatorluunun bir eyaleti hline geldi.
Osmanl Devleti zamannda Tunus, nceleri Yenierilerin destekledii bir Day vstasyla,
daha sonra da bir Bey vstasyla ynetilmeye baland. lk beylik sllesi Birinci Murad Bey
tarafndan kurulan Muradi sllesidir (1612-1631). 1710'dan sonra Beyler, irs yoldan tahta
ktlar. Bu arada Fransa, ngiltere, spanya ve talya Tunus'ta ekonomik faaliyetlerde
bulunmaya baladlar. Fransa 1830'da Cezayir'i igal ettikten sonra, Tunus ile daha fazla
ilgilenmeye balad. Bu sralarda Osmanl mparatorluu kendi bandaki birok meseleler
yznden Tunus'a daha fazla yardm edemedi. 1876-1877 Osmanl-Rus Sava da bunu
nledi. Tunus'ta Fransa, ngiltere ve talya'nn gz ve karlar vard. 1878'de Kbrs' elde
eden ngiltere, Fransa'nn Tunus'taki zel imtiyazlarn tand. Fransa, baz Tunuslu airetlerin
(Krumirlerin) Cezayir topraklarna yaptklar aknlar ve baz toprak taleplerini bahane ederek
1881 ylnda Tunus'a asker kard. 12 Mays 1881'de yaplan Bardo Antlamasyla; Tunus
Beyi, d hkmranl, siyasi ve ordu ilerini bir Fransz Genel Valisine brakyordu.
Tunus'un Muher ve gney kesiminde balayan ayaklanmalar glkle bastrld. Vali Paul
Cambon, yeni bey Ali bin Hseyin'e (1882-1902) Marsa Szlemesini kabul ettirince (1883),
Fransz himyesi resmen kurulmu oldu. Btn bu olanlar Osmanl mparatorluu protesto
ederek kabul etmediini bildirdi. Resm padiah fermanlarnda Tunus Osmanl eyaleti olarak
zikredilmeye devam etti. Fransz himye rejimi Tunus'un bamszln kazanmasna kadar
devam etti (1956). Tunus'taki Fransz idaresi 78 yl srd. 1930'larda Habib Burgiba
nderliinde Tunuslular bamszlk mcadelesine baladlar. kinci Dnya Harbi esnasnda
Tunus bir sava alan oldu. Harpten sonra Burgiba yeni Destur Partisini kurarak bamszlk
mcadelesine devam etti. Nihyet 1956 ylnda Tunus bamszln kazand. Bamszln
kazandktan sonra Tunus Cumhuriyetiniilan eden Burgiba, ilk Tunus Cumhurbakan oldu.
Birok reformlar yaparak lik eilimli bir rejim kurdu. Burgiba, 1965'te srail'e kar yumuak
ve lml davranlmas gerektiini savundu. Fakat bu dnceleri iddetle tenkit edildi.
1979'da Msr'n Arap Birliinden karlmasndan sonra, Tunus eski bakanlarndan Chadli
Klibi'nin de genel sekreter olmasyla, Tunus, Arap Birliinin karargh oldu. Ocak 1980'de
Libya'da eitim grm komandolarn Gafsa ehrini ele geirmeleri, Tunus'un Fransa ve
ABD'den destek istemesine sebep oldu. Olaylarn yatmasndan sonra babakanla getirilen
eski Mill Eitim Bakan Muhammed Mzali, siyasihayat ksmen olsun liberalletirdi.
Siyasimahkmlarn ou serbest brakld ve siyasi partiler knunolarak tannmaya baland.
Bamszlktan beri tek bana iktidarda olan Sosyalist Destur Partisinden baka, Komnist
Partisi dhil siyas partiye daha izin verildi. lnceye kadar Devlet Bakan seilen
Burgiba, 1987 senesinde salk durumu gereke gsterilerek devlet bakanl grevinden

alnarak yerine General Zeynelbidin bin Ali geti. Bu ynetim deiiklii lkede belirli bir
liberalleme ve ekonomide kkl yeniliklerin yaplmasna sebep oldu. General Zeynelbidin
radikal Mslmanlara kar byk tedbirler ald. Bunlarn destekledii Nakda Partisinin
birok yesini hapsettirdi. Bu tutumunu hl srdrmektedir (1994). 21 Mart 1994'te yaplan
parlamento ve devlet bakanl seimlerinde Zeynelbidin bin Ali ve partisi oylarn % 99'unu
alarak devlet bakanlna yeniden seildi. 1982 ylnda Lbnan'dan karlan Filistin Kurtulu
Tekilt mensuplar ve Lideri Yaser Arafat Kararghn Tunus'a tad. Bylece Tunus,
Filistin Kurtulu Tekiltnn Karargh oldu.
KLM
Tunus'ta bariz bir ekilde Akdeniz iklimi hkm srer. Yazlar scak ve kurak, klar lk ve
blgeye gre az veya ok yaldr. Yamurlar sonbahar ortasnda balar ve ilkbaharn
ortasna kadar devam eder. Gneye inildike yamurlar azalr ve iklim dzensizleir. Kn
scaklk 0C altna dmez. Yazn 40C'ye kadar kar. Scaklk denizin etkisine bal olarak
deiir ve kylar i kesimlere gre daha serindir. Kuzeyde yllk ya ortalamas 610 mm
civarndadr. Tunus ve Bizerte evresindeyse 500 mm dolaylarndadr. Yalar dzensiz
olup, seneden seneye farkllk gsterir.
TAB KAYNAKLARI
Tunus'un % 43' bozkr ve l, % 6's ormanlarla kapldr. ok yamur alan yerlerde
ormanlar yer alr. Vadiler ok mmbit olup, her eit mahsul yetiir. Kuzeyde 900.000
hektarlk mee ve am ormanlar bulunur. Gneyde scaa dayankl cinsten bitkiler yer alr.
Tunus'ta yabani hayvanlar olarak en ok yabandomuzu ve dakeisi bulunur. Tunus'un nemli
yeralt zenginlikleri fosfat, demir, petrol, kurun ve inkodur. lkedeki fosfat yataklar,
Afrika'nn en byk rezerv noktalarndadr. Petrol rezervleri bakmndan kta lkeleri arasnda
beinci sray, doal gaz kaynaklar bakmndan ise drdnc sray alr.

ETNK YAPI
Tunus nfusunun % 96.5'ini Araplar oluturmaktadr. AraplarntamamnayaknMslmandr.
Bunun yani sra % 3 orannda Berberiler vardr. Berberilerin tamamMslmandr. Ayrca az
saydaYahudi ve Avrupa kkenli Hristiyanbulunmaktadr.

SYAS HAYAT
Tunus 17 vilyete ayrlmtr. Knn sistemi slm knunlar ve Fransz meden knunu esas
alnarak, Trk ve ABD rnei bir anayasa ile yrtlr. Seimler her be ylda bir yaplmakta
olup, oy verme ya 21'dir. Temsilciler Meclisi(Millet Meclisi) 141 yeden meydana
gelmitir. Cumhurbakan be senede bir halk tarafndan seilir. Anayasaya gre

cumhurbakan olan kii arka arkaya birden ok dnem iin seilebilir. Tunus Birlemi
Milletlere, Arap Birliine ve Afrika Birlii Tekiltna yedir.
D problemleri:slamiakimleridesteklediiiddiasyla Sudan'la ilikileriniaskyaald. 1993
Hazirannda Kahire'de gerekletirilen Afrika Birlii zirvesinde Sudan'a karsoluturulan
cephenin iinde yer ald. Tunusun en nemli i problemi ynetimin
uyguladbask10ananlara10an kaynaklanan siyasi meselelerdir. Bu bask ok sayda Tunus
vatandan, lkesini terk ederek 10aan lkelerden siyasi snma hakki istemeye 10aaman.
zellikle slami akim zerindeki arbask lkeyi, Burgibann son dnemlerinde
10ananlara benzer siyasi olaylarn iine ekti.
EKONOM
Tarm, Madencilik, Sanayi, Enerji, Turizm
Tunusun tarm rnleri iinde nemli yer tutan sert ve yumuak buday ile arpa ve msr
ithalatnn bir sre devam edecei, ancak, gelecek yllarda hedeflenmi olan sulama
projelerinin gerekletirilmesi ile lkenin Kuzey Afrikann tahl ambar konumuna
gelebilecei dnlmektedir. Tunus dnyadaki en nemli zeytinya ihracat ve
reticilerinden biridir. Dier nemli tarmsal ihra rnleri hurma ve narenciyedir. lke st
rnleri, sebze ve meyve ve krmz et konusunda kendi kendine yeterli durumda
bulunmaktadr.
Madencilik petrol, gaz, fosfat ve demir cevheri retimine dayanmaktadr. Madencilik lke
ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr. Hkmet, bu sektre etkinlik ve verimlilik
salamak amacyla reform programlar oluturmutur. Fosfat ve kurun madenciliinde
kullanlan teknikler yenilenmitir. karlan fosfat, genellikle ilenerek sper fosfat, fosforik
asit ve fosfat gbrelerine dntrlmektedir. karlan dier mineraller kurun ve inkodur.
Bu minerallerin karlmas ve iletilmesi ise Kanada, Almanya ve Tunus Ortak irketinin
elinde bulunmaktadr.
Tunus, sanayileme politikasnda ncelii tarm rnlerinin ilenmesine vermitir. Buradaki
hedef, yakn zamana kadar her trl gda maddesini ithal eden lkenin, ncelikle bu sektrde
kendine yeterli olmas ve daha sonra makarna, kuskus, domates salas, margarin, zeytinya
gibi temel gda maddelerini ihra edebilmesidir. Bu alandaki byme 2005 ylnda da devam
etmitir. Sanayinin dier dallarna ise, ortak yatrmlar tevik etmek suretiyle gei salamaya
allmaktadr. Bunun iin, yerli retimi koruma tedbirleri ve ihracata ynelik retimin her
trl vergilendirmeden muafiyeti ngrlmtr. Daha nce Devlet tekelinde olan Sanayi ve
Hizmetler sektrnn byk bir blm zelletirme programna alnmtr.
Tunusta petrol retimi 1966 ylnda balamtr. Petrol karm ve kullanmnn 1990 ylnda
karlan bir yasayla yeniden dzenlenmesi, yabanc petrol irketlerinin Tunus petrolne olan
ilgisini artrmtr. Cezayirden borularla tanan doal gazn bir ksm yurt iinde eitli
blgelere datlrken, bir ksm da ayn boru hattyla talyaya sevk edilmektedir.
Tunus Akdeniz turizm pazarnn yaklak %2,2sine hizmet etmektedir. GSYHnin %6s ve
dviz gelirlerinin %16s turizm sektrne aittir. Hkmet, ekonomiye byk katks olan,

10

yeni i olanaklar salayan ve dviz kazandran bu sektr tevik etmektedir. 1990 ylnda
turizm sektr iin yeni bir Yatrm Kanunu karlm ve bu kanunla, yerli ve yabanc turiste
geni olanaklar salanmtr. Son dnemde lke turizm gelirlerinde bir art
salanamamasnn nedeni olarak global terrizm gsterilmektedir.

MISIR TARH
Dnyann zengin bir maziye sahip olan lkelerinden biri de Msr'dr. Msr, tarih boyunca
birok medeniyetin beii olmutur. Kzldeniz Afrika ile Asya (Arap Yarmadas) arasnda
yer alan, Hint Okyanusu'na bal bir denizdir. Uzunluu 2000 km. civar olup, baz
kaynaklarda 1900 km. veya 2350 km. diye gemektedir. Kuzeyde Msr'daki Svey Kanal
ile doal olmayan yoldan Akdeniz'e balanmtr; gneyde ise Arap Yarmadas ucunda Bab
el Mendeb Boaz ile Hint Okyanusu'na balanr. Arkeolojik kazlardan karlan neticelere
gre, bilinen ilk tarihi M.. 5000 yllarnda kurulmu olan, Aa ve Yukar Msr Krallklar
ile balar. Bunlardan en eskisi Arkeoloji (Yunanca arkaik "eski" ve logos "bilim"), insann
gemiini, geride brakt maddi kltr belgelerine dayanarak inceleyen bilim dal. Maddi
kltr belgesi, uygarlk tarihinin balangcndan, yani insanolunun ilk aleti yaratt andan bu
gne dein, gene insann yapt ya da doada bulduu biimi ile kendi gereksinmeleri iin
kulland nesnelerin tmdr.
Firavunlar dnemidir.Bugne kadar sr olarak kalan ve dnyann yedi harikas arasnda
birincisi olan piramitler, bunlarn zamanlarnda yaptrlmtr. Firavun Eski Msr krallarna
(ayn zamanda tanr konumundadrlar) verilen isim.Piramitlerin inasnda kullanlan ve
bazlar 15 tona ulaabilen dev ta bloklarn tanmas, hesaplarnn 'pi' saysna uygun olmas
ve en cra yerlerinin aydnlatlmas gibi srlar halen zlememitir. Ayrca teekklleri ayr
bir muamma olan ve rzgrlar tesiriyle eitli hayvan ekillerini alan sfenksler de, bugn
hayretleri zerlerine ekmektedirler. Bunu Menes Hanedanl ve arkasndan Pers hkimiyeti
takip eder. Piramit Eski Msrllar tarafndan kraliyet mezarlar olarak ina edilen kare tabanl,
gen kenar yzleri en zirvede birleen tipik bir duvar iiliine sahip mimari yap. Perslerin,
Knayan ahlarnn sonuncusu olan Dara; Erbil'de malup olunca Msr, Makedonya Kral
Filip'in olu skender'in eline geti. skenderiye ehrini kurdu. Elde ettii zaferleriyle ahlak
bozuldu. Sonunda iret ve sefahatle ld. Bundan sonra Msr, 640 ylna kadar Roma ve
Bizans hkimiyetinde kald.

11

Bu tarihte hazret-i mer, Eshab- kiramdan Amr ibni s komutasndaki orduyu Msr'n
fethine gnderdi. Msr Fetih edilerek burada El-Fustat (Eski Kahire) garnizonu kuruldu. Bu
tarihlerde btn Msr halk slamiyetler ereflendi. Halife hazret-i Muaviye zamannda
Arapa, halkn dili haline geldi. Din ve dil beraberlii salanm olan Msr, Abbasiler
dneminde refah ve huzur bakmndan altn bir devir yaad. Abbasilerden sonra 1171 tarihine
kadar Fatmilerin elinde kald. Bu tarihte Selahaddin Eyyubi tarafndan fethedildi.
Eyyubilerden sonra 16. yzyla kadar Msr, Trk asll Memluk Sultanlarnca idare edildi.
Memlukler zamannda idari, askeri, iktisadi ve daha birok alanda yenilikler yapld. Msr
tccarlar, lkenin stratejik ve iktisadi mevkiinin verdii avantajlardan geni apta
faydalanarak in- Avrupa aras ticareti ellerine geirdiler. Ayn tarihlerde Osmanl Devleti
ykselme devrini yaamaktayd. Padiah Yavuz Sultan Selim Han, 1516'da Msr Seferine
kt. nce Mercidabk Ovasnda Memlukleri kesin bir ekilde malup etti. Sina ln 13
gnde zayiat vermeden geti. Arkasndan Ridaniye'de Memlukleri tekrar yenerek Msr'
Osmanl topraklarna katt. Bylece Osmanl Devleti byk ktada topraklara sahip olmu
ve buralarda slamiyetin yaylmasna ve kuvvetlenmesine hizmet etmitir. ngiltere'nin
Hindistan yolunu kapatmak maksadyla Fransa mparatoru Napolyon Bonoparte, 1798'de
Msr' igal etti. Fakat Akka Kalesinde Cezzar Ahmet Paa tarafndan hezimete uratld.
Bunun zerine Franszlar geri ekildiler. Bu arada Kavalal Mehmet Ali Paa, Msr'a yardm
iin gnderildi. Franszlar yenilerek, 1801'de tamamen ekildi. Mehmet Ali Paa ise Msr'da
kalarak vali oldu. Bat lkelerinden teknik malzeme ve uzman personel getirtti. Birok
medrese ve okullar aarak Msr'n en gl lideri oldu. Kurduu Msr donanmasn 1827
Osmanl-Yunan Savanda yardm iin gnderdi. Ayrca tarmn gelimesi iin kanallar atrd
ve Msr ekonomisini zenginletirdi. Kavalal Mehmet Ali Paa dinine bal iyi bir insand.
Bundan sonra Msr bozuldu. Yerine byk olu ve Cidde Valisi olan brahim Paa geti.
brahim Paa, Sultan Mahmut Hann emriyle Vahhabilerle harp ederek baehirleri Driyeyi
ald. Sonra Mora syann bastrd. Bu arada Sultan kinci Mahmut Hana isyan ederek
Ktahya'ya kadar geldi. Suriye, Adana ve Msr ona verildi. Halifeden, mstakil vali demek
olan (Hidiv) unvann ald. kinci defa isyan ettiyse de ngiltere ie kart ve Suriye tekrar
Osmanllarda kald. 1848'de vefatndan sonra yerine Birinci Abbas, bundan sonra da 1854'te
brahim Paann olu Said Paa hidiv oldu. Said Paa, Svey Kanaln ve Port Said ehrini
yaptrd. Bunun lmnden sonra kardeismail Paa hdiv oldu. Bunun 1879'da azl edilmesi
zerine, olu Tevfik Paa yerine geti. ngilizler bunun zamannda Msr idaresine kart. Bu
yllarda Cemaleddin-i Efgani'nin reisliini yapt Kahire Mason Locas yeleri, ngilizlerle
ibirlii halinde faaliyette bulunuyordu. Din adam olarak tantlan Abduh da bunlarn
aralarndayd. Ekonomik ve askeri adan iyice zayflam olan Msr, bylece 1882'de
ngilizlerce igal edildi. ngilizler, mehur casus YzbaLavken kanalyla halk arasnda
blc fitneler kartarak bata Msr, rdn, Irak ve Suudi Arabistan' kartrdlar.
ttihatlarn basiretsiz ve kararsz siyasetleri bu gelimeleri nleyemedi ve bu lkelerin yava
yava Osmanl Devletinden ayrlmasna sebep oldu. Bylece ngiliz kontrolne geen
Msr'da Tevfik Paadan sonra srayla Abbas Hilmi Paa, Hseyin Kamil Paa ve AhmetFuat
Paalar baa geti. Fuat Paa, Osmanllardan tamamen ayrlarak melik adn ald. 1936'da
lm zerine olu Faruk, melik oldu. kinci Dnya Harbi esnasnda Alman ve talyan
birlikleri Msr'a saldrmlard. Msr, 1945'e kadar harbe katlmad. Bu tarihte Japonya ve
Almanya'ya kar harp ilan etti. Ayn yl bamszln da elde ederek BMye ye oldu.

12

 isyanlar, d borlar, kanal problemi ve eitli harbeler Msr'a ar klfetler getirmiti. Bu

yzden 1952 ylnda askeri ihtilal oldu ve Melik Faruk yurt dna karld. Ertesi yl
cumhuriyet ilan edildi ve GeneralNecip Cumhurbakan oldu. 1956'da Sudan, Msr'dan
ayrld. Askeri ihtilal, gen subaylar tarafndan yaplmt. Bunlarn iinde bulunan Cemal
Abdul Nasr, ordu iinde durumu en gl olanyd. ki sene sonra Cumhurbakan Necipin
askeri idareye son vermek istemesi zerine, zaten farkl fikirler tayan Nasr, Necipi
tutuklatarak Msr' ele geirdi. Nasr, uygulad politika ile sosyalizmi Msr'a getirdi. Msr'
bat dnyasndan kopararak Rusya'nn kucana drd. Rus askeri ve teknik yardmlarna
kaplarn at. eitli sebeplerle yaklak 60 bin Mslman zindanlara attrd. Birok
kurulular devletletirdi. Zehirli fikirlerini dier Arap lkelerine de bulatrd. 1958-61 yllar
arasnda Suriye ile birleme faaliyetine girdiyse de, Suriye, 1961 ylnda bundan vazgeti. Bu
arada srail'le anlamazlklar balad. Zamanla Msr-srail mnasebetleri gerginleti. Nasr,
Svey Kanaln milliletirince, ngiltere, Fransa ve srail, Msr'a saldrm, fakat ABD ve
Rusya'nn ikazlar ile saldr durmutu. srail snrna ve Akabe Krfezine BM gc
yerletirilmiti. Nasr, 1967'de bu kuvvetleri geri ektirdi. Kanal srail gemilerine kapatt.
Bunun zerine srail, Msr'a taarruz ederek, Msr Hava Kuvvetlerini imha etti. Alt gn sren
muharebelerden sonra srail, Sina blgesini igal etti. 1970'te Nasr lnce yerine Enver Sedat
geti. Msr, 1973'te srail'e taarruz etti. 1975 ve 1977 mzakereleri sonunda Kamp David
zirvesi gerekleti. Buna gre, srail, Sina'dan ekilirken Msr, Kanal srail gemilerine
amay kabul etti. Sedat dneminde Msr, Rus tesirinden ve sosyalizmden ayrld. srail'le
bar yaparak, ABD'ye yanat. Nasr politikasnn tersine, Msr' liberal ve hr dnya
sistemine getirdi, fakat Arap dnyasndaki liderlii sarsld ve ordu destei zayflad. Nihayet
Sedat 6 Ocak 1981'de bir suikast neticesi ldrld. Yerine eski Hava Kuvvetleri Komutan
Hsn Mbarek bakan oldu. Ocak 1991 Krfez harektnda mttefik kuvvetler yannda yer
alan Hsn Mbarek d borlardan kurtulmak iin eitli arelere bavurmaktadr.

KLM
Msr, scak ve kurak bir iklime sahiptir. Yaz ve k olmak zere iki mevsim hkm srer. K
aylar sert olmayp, olduka yumuaktr. Akdeniz kylarnda yllk yaklak 200
mmcivarndaki yalardan baka, ya pek grlmez. Gney blgelerde yaz gnleri 43C'ye
kadar ulaabilen scaklk, k aylarnda 15C civarna der. Msr'n gece-gndz arasndaki
scaklk fark ise yksektir. Mesela l blgesinde gndz 37C olan scaklk, gece 15C'ye
kadar debilmektedir. lkeyi etkileyen kuzey rzgrlarndan baka Nisan ve Mays aylarnda
ortaya kan 'hamsin' rzgr, kum frtnalarna sebep olur. Bu kavurucu rzgr, lkenin %
80'ini kaplayan Bat Sahrasnn uzants olan bat ve gney llerinden douya doru eser.
TAB KAYNAKLARI
Msr'n kurak ve scak iklimi, ormanlk alanlarnn olmasna ve bitki rtsnn
zenginlemesine mani olmutur. Ky blgeleri de, Nil kylar ve havzasyla llerde bulunan
vaha ve kuyular evresinde bitki rts yemyeil ve verimlidir. Dier blgelerdeyse
ounlukla sar ldr. ller genellikle kurak bitki rtsne sahiptir. lkenin tek hayat
kayna Nil sular, en nemli tabii kayna tekil eder. Nil Nehri sular, bugn kontrol altna

13

alnm ve dolaysyla lkenin sadece 1/28'ini tekil eden Nil Vadisiyle bereketli deltasndan
ylda tek rn yerine rn alnmaktadr. Nil sularyla meydana gelen gneyindeki Assuan
sun'i glnn evresi 3000 km, yzlm 5000 km2 ve en derin yeri 70 m'dir. Bitki rts
gibi, hayvanlar bakmndan da vasat olan Msr'da daha ok evcil hayvanlar grlr. l olan
blgelerde umumiyetle ceylan, nubian keisi, srtlan, akal, l tilkisi, yabani tavan ve vaak
yaamaktadr. Ayrca birok tr ku ve yabani rdek de bulunur. Yaylalk blgelerdeyse kaba
uha ve devekuu yaar. Nil sular ise, tatl su levrei bakmndan zengindir. En nemli yeralt
kayna petroldr. Bat ve dou lleri, Svey Krfezi ve Sina Yarmadas petrol
bakmndan olduka zengindir. Demir filizi, fosfat, kireta ve tuz dier nemli tabii
kaynaklardr.
ETNK YAPI
Msr halknn yaklak % 91'ini Araplar oluturmaktadr. Araplarn % 91.5'i Mslman,
kalan Hristiyandr. kinci nemli etnik unsur nfusun % 7'sini oluturan Kptilerdir.
Kptilerin tamam Hristiyandr. Kptilerin kendilerine zel bir dilleri vardr. Ancak bugn
artk Kptice konuan kalmamtr ve Kptiler de Arapa konumaktadrlar. Kalan nfusu
Avrupal Hristiyan etnik unsurlarla, Nubiyal, Beja, Arnavut, Berberi gibi deiik kkenlerden
gelen Mslman etnik unsurlar oluturmaktadr.
SYAS HAYAT
Bakanlk sistemine dayanan Msr Cumhuriyeti, 25 idari blgeye (illere) ayrlr. En gl
lider kabul edilen bakan, alt ylda bir halk tarafndan seilir. O da, hkumeti kurar ve
bakanlk grevini yrtr. Ayrca kendisine yardm edecek bir bakan yardmcs vardr. On
yesi devlet bakannca tayin edilen meclisin geri kalan 392 yesi, be yl iin halk tarafndan
seilir. Msr vilayetleri, valiye bal olup, mdrlerle idare edilen kazalarn temsilcilerinden
meydana gelen 'il konseyi' tarafndan idare edilir. Msr'da 1952'de yaplan askeri darbe,
Melik Faruk'u devirmi ve yerine yeni bir politik sistemin devri balamtr.Sedat dneminde
daha ok bar ve ekonomik kalknmaya dnk bir politika takip edilmitir. Bunun neticesi
ABD araclyla gerekletirilen Camp David Bar Antlamas ile srail'le bar salanmtr.
Ayrca ekonomik kalknma gerekletirilmi ve nkleer santraller yaplmtr. Enver Sedat'tan
sonra yerine geen Hsn Mbarek, liberal iktisat sistemi, zel teebbs, basn hrriyeti, ok
partili demokrasi hayat olan Sedat modelinde bir deiiklik yapmad.
D problemleri: Msr'n Sudan'la bir Halayib meselesi vardr. Bu mesele Msr ynetimi
tarafndan Sudan'daki ynetimin lkede slm kanunlar uygulama karar almasndan sonra
ortaya karld. (Halayib meselesi hakknda Sudan'n d problemlerine bkz.) Msr'n,
Sudan'la daha baka problemleri de vardr. Bu problemlerin tamam Sudan ynetiminin slami
bir izgiyi benimsemesinden sonra Msr tarafndan ortaya atld. Msr, Sudan hkmetinin
Msr'daki slami akmlara mensup genleri askeri ynden eitmek amacyla Kuzey Sudan'da
kamplar kurduunu ileri srd. eitli Batl yayn organlar da bu konuda aslsz haberler
yaynlayarak Msr'n tutumunu hakl karma gayretine girdi. Bu ve benzeri konular iki lke
arasnda siyasi ve ekonomik problemlere yol at.

14

 problemleri: Msr'n en nemli i meselesi ynetimin halkla btnleememesinden

kaynaklanan devlet terrnn sebep olduu halk tepkisi ve bu tepkinin dourduu siyasi
olaylardr. Msr'da zellikle slami cemaatler zerinde ok ar bir bask vardr. Baz
cemaatlerin bu ar baskya fiili eylemlerle cevap vermeleri lkede zaman zaman silahl
atmalara ve iddet olaylarna sebep olmaktadr. Msr ynetimi yrtt devlet terrne
kanuni bir dayanak bulmak amacyla 16 Temmuz 1992'de "Terrle Mcadele Kanunu" adyla
bir kanun kartt. Bu kanun emniyet glerine pheli grdkleri kiileri hibir mahkeme
kararna gerek grmeden tutuklayarak alt ay tutuklu bulundurma hakk veriyor. Kanun ayn
zamanda ynetimin terr rgt olarak adlandrd slami cemaatlere mensup olanlara veya
bu cemaatlere sempati duyanlara 5 yla kadar ar hapis cezas verilebilecei hkm ieriyor.
Bu kanunun uygulamaya konmas problemi daha da etrefil hale getirdi. Msr emniyet
gleri slami cemaatlerin gl olduu Asyut ve evresine deiik zamanlarda havadan
hareketler dzenlediler. Bunun yan sra bakent Kahire'nin baz kenar mahallelerine kalabalk
askeri birliklerle saldrlar dzenlendi. ok sayda insan ldrld. Yine slami akmlara
mensup olmalarndan dolay birok insan mahkeme kararyla idam edildi.
EKONOM
Msr ekonomisi tarm, hayvanclk ve turizme dayanr. Tarm daha ok Nil vadisinde
yaplmaktadr. Tarm rnlerinden ve hayvanclktan elde edilen gelirin gayri safi yurtii
hasladaki pay % 20'dir. alan nfusun % 40' bu sektrlerde i grmektedir. retilen tarm
rnlerinin banda pamuk gelir. Bunun yan sra tahl ve eitli sebzeler de retilmektedir.
1992'de 14 milyon 700 bin ton tahl, 2 milyon ton yer bitkileri, 460 bin ton baklagiller, 4
milyon 800 bin ton meyve, 9 milyon 360 bin ton sebze retilmitir. 1992'de lkede 3 milyon
20 bin ba sr, 4 milyon 350 bin ba koyun, 115 bin ba domuz bulunuyordu. Balklk da
yaygndr. 1991'de % 28'i denizden, % 72'si i sulardan olmak zere yaklak 300 bin ton
balk ve deniz rn avlanmtr. Msr'da demir, fosfat, manganez, inko ve altn cevheri gibi
baz madenler karlmaktadr. Maden gelirleri gayri safi yurtii haslann % 2'sini oluturur.
Bir miktar da petrol retilmektedir. 1992'de toplam 346 milyon varil petrol retmitir.
1993'teki petrol rezervi 3 milyar 595 milyon varil olarak tahmin ediliyordu. 1992'de 8 milyar
915 milyon m3 de doal gaz retmitir. 1993'teki doal gaz rezervi de 350 milyar m3 olarak
tahmin ediliyordu. Orman rnlerinden de belli oranda yararlanlmaktadr. 1991'de 2 milyon
300 bin m3 tomruk retilmitir. Msr tarihi eser ynnden olduka zengin bir lkedir.
Kahire'deki Amr bin As, Hz. Hseyin, Sultan Hasan, Ezher, Tulunolu, mam afii, Mehmet
Ali Paa camileri ve piramitler bata gelen tarihi eserlerdendir. Kahire'de ok sayda antik ve
slami eserin sergilendii mzeler mevcuttur. Btn bu tarihi zenginlikler Msr'a ok sayda
turist ekmektedir. Msr'n 1991'deki turizm gelirleri 2 milyar dolarn stne kmtr. D
ticaretindeki an bir ksmn turizm gelirleriyle kapatmaktadr.

15

LBYANIN TARH
Libyann bilinen ilk tarihi, lkede mevcut maara, harabe ve eski eserler zerinde yaplan
aratrmalara gre, M.. 400 yllarnda yaam olan Berberilerle balar. Eski Yunanllar
Libyann en eski yerlileri olarak bilinen Berberilere, Lebular ve lkeye de Lebu
diyorlard. Zamanla bu kelime, Libya eklinde sylenmitir. Berberiler, uzun mddet
Fenikelilerin istilasnda kalmlardr. Libya, bundan sonra birok milletlerin istilasna urad
ve pek ok medeniyetlerin tesirinde kald. Libyay nce Berberiler, bugnk Msr, Libya,
Tunus, Cezayir ve Fas iine alan Kuzey Afrikann bilinen en eski yerli halkdr. Baz
maara resimlerinin bulunmu olmas, Berberilerin bu paleolitik topluluklarn soyundan
gelmi olabilecei tezini glendirmektedir. Kartacallar, sonra bkz. Kartaca Romallar
idareleri altna aldlar. Romallar buraya Afrika adn verdiler. Bu isim yllar sonra btn
kta iin sylenir oldu. Libya, bunlardan sonra 642 ylna kadar Vandallar ve Bizansllarn
istilasnda kald. Romallar, M 9 yyde Italyan yarmadasnda bulunan Roma adndaki ehirdevlette balayan medeniyeti ve o medeniyetin mensuplarn belirler. Dilimizde anlam ayn
zamanda gnmzn Roma ehirinde yaayan insanlar da kapsar.
Emevi ordular blgeyi Libyay fethettiinde, slam dininin buralarda yaylmasna sebeb
oldu. Emevilerden sonra kurulan Abbasi Devletinin mehur halifesi Harn Reid zamannda,
Libyaya Ifrikiye ad verildi ve devlete bal valilerce idare edildi. Uzun yllar Abbasi
hakimiyetinde kaldktan sonra, 910 ylnda Fatimilerin igaline urad. Ksa bir mddet sonra,
nce Eyybi Devletine daha sonra Memluklere baland. Libya 1551 ylna kadar Memlk
sultanlarnn idaresi altnda kald. Ayn yllar, Osmanl Devletinin Asya, Avrupa ve Afrikada
fetihler yaparak zaferden zafere kotuu ykselme dnemidir. Bir zamanlar spanya ve Malta
valyelerinin elinde inleyen Trablus, 1551 ylnda, mehur Kaptan- derya Turgut Reis
tarafndan fethedilmi ve Libya, Osmanl Devletine balanmt. Libya, 400 yl Osmanl
adaleti ve idaresi altnda huzur ve refah iinde yaad. Osmanl Devletine bal ayr bir il idi.
Osmanl padiahnn tayin ettii valilerce idare edilir ve her yl devlete vergi verirdi. Fakat
Osmanl Devletinin son zamanlarnda i bana geen ttihat ve Terakki Partisinin
beceriksizlikleri, ktaya yaylm byk Osmanl topraklarnn elden kmasna sebep
olduu gibi, Libya da ayn akbete urad. ttihat ve Terakkicilerin tecrbesiz ve bilgisiz
idareleri srasnda Libyaya gerekli nem verilmedi. Dnyann iinde bulunduu siyasi

16

buhranlar Afrikada da kendisini gstermi ve talyanlar, Libyaya saldrmlardr. Bundan

sonra Libya, dier Afrika lkeleri gibi Avrupal milletlerin mcadele alan olmutur. Nihayet
1911 ylnda Ouchy Antlamas ile lke, talyanlarn eline geti. Bu tarihten itibaren 1951
ylna kadar devam eden kargaalklar dnemine girdi.

KLM
Libya iklimi ykseklik ve denize yaknlk bakmndan eitlilik arz eder. Fakat genel olarak
lke, l ikliminin tesiri altndadr. Yazlar olduka scak ve kurak, klar ounlukla lk ve
az yal geer. Bu yalar, birka haftay bulmaz. Bahar aylarnda gneyden esen
Gibirzgr, Sahrann kavurucu scakln kuzeye doru tar.
Ky blgelerde Akdeniz iklimi ve kyya yakn ve paralel uzanan yaylalarda yksek ova
iklimi hkm srer. Libyada genel olarak yllk scaklk ortalamas kn 15C ve yazn 38C
civarndadr. Bugne kadar en fazla (rekor seviyede) scaklk, 1922 ylnda Aziziye
blgesinde 58C olmutur. Yllk ya ortalamas Trablusta 400 mm, Serenlide 500
mmdir. Kuzey ykseltiler, ounlukla zm balar ve meyve baheleri ile kapl iken, gney
blgelerde koruluklar bodur allar ve otlara rastlanr. Daha gneyde ise bu bitki rts de
bulunmaz ve kavurucu scakln getirdii yar yarya atlam l topraklar mevcuttur.
Trablus blgesi, tarm rnleri bakmndan en fazla verimin alnd vahalara sahiptir. Ky ile
Nfusa Da arasnda yer alan gever Ovas umumiyetle aalk blge olup, verimli topraklara
sahiptir. llerin bol olduu Fizan blgesinde ise yer yer grlen vahalar sadece hurma aac
yetitirilmesine imkn verir.
TAB KAYNAKLARI
Libya, yer itibariyle Akdeniz kysna yakn olmakla beraber, Afrika ktasnn zelliklerini
zerinde tayan bir lkedir. Ky blgeleri hari, lkenin % 95i l veya kurak topraklardan
meydana gelir. Byk Sahra lnn lkeye ok tesiri vardr. ln % 20lik blm saf
kumdur, dier blgeleri ve zellikle Libya topraklarnda kalan ksmlar, plak iri
kayalklardan meydana gelmitir.
Trablus ve Sirendik blgelerinde yer yer yeil sahalar mevcutsa da, gneyde Fizan blgesinde
vahalarn bulunduu blgeler hari, sadece ln kurak ve yar atlak topraklar yer alr.
Vahalar civarndaki aalklar dnda lkenin nemli bir orman zenginlii yoktur. Ky
blgeler nispeten sulak olup, Akdeniz ikliminin tesirinde kalan muhitlerde zeytinliklere ve
ard, zakkum gibi nadiren yetien aa topluluklarna rastlanr. Maden bakmndan fazla
zengin olmayan Libyann en nemli gelir kayna,
Akdeniz iklimi, yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal geen iklim trdr. Yaz
scakl gne nlarnn dme asna, kuraklk ise alalc hava hareketlerine baldr. En
scak ay ortalamas 28-30 C, en souk ay ortalamas 8-10 C dire. Yllk ortalama 18 C dire.
Kar ya ve don olay ok ender grlr. En fazla ya kn, en az ya yazn der. Kn

17

grlen yalar cephesel kkenlidir. Cephesel yalar en fazla bu ikimde grlr petroldr.
Mevcut petrol yataklar lke ihtiyacn karlad gibi nemli ihra kayna durumundadr.

ETNK YAPI
Libya nfusunun % 92'sini Araplar oluturur. Araplarn % 99'dan fazlas Mslmandr.
Araplardan sonra % 3 orana sahip olan Berberiler gelir. (Berberiler hakknda Fas
veCezayir'deki etnik unsurlara bkz.) Berberilerin tamam Mslmandr. Kalan nfusu olan
Kulal (% 2), Tabu (% 1'den az), Beri (% 1'den az), Avrupa asll Hristiyanlar (% 1'den az),
Yahudiler (% 1'den az) gibi etnik unsurlar oluturmaktadr. Kulallarn, Tabularn ve Berilerin
tamam Mslmandr.
SYAS HAYAT
nceleri meruti krallkla ynetilmi olan Libya, 1960 ihtilalinden sonra cumhuriyet rejimine
dnmtr. Her ne kadar hlihazr idare ekli slam cumhuriyeti ise de, btn g htilal
Konseyinin ve onun ihtilal lideri Muammer Kaddafinin elindedir. Bir yandan sosyalizm
prensiplerini uygulayarak, dier yandan da mevcut Mslman potansiyeli kullanarak, Arap
dnyasnn ve slam camiasnn lideri olma arzusunda olduu iin, idari tarz birtakm tezatlar
arz eder. Libyann, askeri cunta idaresinde, bir devlet bakan, bir babakan ve bakanlar
kurulu mevcuttur. Devlet bakan Kaddafi, ayn zamanda htilal Komuta Konseyi Bakandr.
lkeyi her bakmdan kontrolnde bulunduran htilal Komuta Konseyi, babakan ve bakanlar
kurulunu tayin etmektedir. Bu tayinler devlet bakannca onaylanmaktadr. Libya, {{Dier
anlam| Trablus (anlam ayrm)}} 10 Eyll 1980 tarihinde, Suriye ile birletiini aklamt.
Ortak bir hkmet ve ortak bir devrim kongresinin kurulacana dair bildiri yaynland. Fakat
bu birleme fiilen gereklemedi. Ayn olay Msr ile de tekrarlanm ve bir netice
alnamad gibi aksine lkeleri birbiriyle atma safhasna getirecek derecede, dostluk
mnasebetleri bozulmutu.

dari olarak on ayr blgeye ayrlm olan Libya, askeri kontrol altnda merkezi bir
cumhuriyet olup, 1969dan bu yana sosyalizm ve nc evrensel teori fikirleriyle dolu
Yeil Kitap istikametinde ynetilmektedir. Libyann yeni ad Libya Arap Halk Sosyalist
Cevahirciyesin olarak deitirilmi ve hkmet ve devlet yerine Byk Halk Kongresi
kurulmutur. Buna gre Halk Kongresinin be kiilik Sekretaryasnn birinci sekreteri,
Devlet Bakandr. Kaddafi, tpk Castro gibi Moskova taraftar bir politika takip etmi, yeni
bir fikir sistemi kurma abasna girmitir. Uygulad bu politika, Libyay komular, dier
Afrika lkeleri ve hr dnya lkeleri ile eitli srtmelere getirmitir. Bir slam
Cumhuriyeti olmak iddiasn tamasna ramen, devlet idaresinde slam dininin temel
esaslarn reddederek, slamlar ilgisini sadece isim seviyesinde tutmutur.
D problemleri: 1988 ylnda PAN AM Havayollar'na ait bir ua drmekle sulanan iki
Libyalnn ABD veya ngiltere'ye teslim edilmesi isteinin Libya ynetimi tarafndan kabul
edilmemesi bu lkeye kar ABD nclnde bir uluslararas baskya bavurulmas

18

sonucunu dourdu. Libya ynetimi PAN AM uan drmekle sulanan Libyallarn Libya
mahkemelerinde yarglandklarn ileri srerek ABD ve ngiltere'nin gerek grmeleri halinde
davaya katlmalar zere yarglar gnderebileceklerini duyurdu. Ancak ABD ve ngiltere
ynetimleri Libyal sanklarn kendilerine teslim edilmeleri dnda bir eyi kabul
etmeyeceklerini bildirdiler. Buna karlk Libya ynetiminin de sz konusu kiileri teslim
etmemekte srar etmesi zerine ABD ve ngiltere'nin istei ile BM tarafndan Libya'ya
uluslararas ambargo uygulanmas kararlatrld. Baz Arap lkeleri BMnin ambargo
kararna uymadlarsa da Avrupa lkelerinin ou ve ABD ile kar balantlar olan pek ok
lke karara byk lde uydu. Libya ynetimi daha sonraki tarihlerde sulanan iki Libyaly
adil ve tarafsz bir mahkemede yarglanmalar artyla teslim edebileceini bildirdi. Ancak bu
aklama da ABD, ngiltere ve onlarn kontrolndeki BMnin yumuamasn salamad.
Bunlar, sulu grdkleri iki Libyalnn kendilerine artsz olarak teslim edilmelerini isteyerek
aksi takdirde Libya'ya uygulanan ambargoyu kaldrmayacaklarn bildirdiler. Bugn Libya'ya
uygulanan ambargo devam etmektedir ve Libya ekonomisi ambargodan byk zarar
grmtr. Libya ile ABD ve Bat lkeleri arasnda gemi yllarda da eitli sorunlar oldu.
1981 Austos'unda ABD uaklar Sirkte Krfezi'nde iki Libya uan drd. 1986'da yine
ABD uaklar Gazalinin kararghn bombaladlar ve Kazevi bu olayda yaraland. Libya'nn
ad'la da sorunlar vardr. (Bu konuda ad'n tarihine ve d problemlerine bkz.) Libya
ynetimi Fas'la da geinememektedir. Fas'la geinememesinin en nemli sebebi Gazalinin
Fas ynetimine ynelttii eletirilerdir.

problemleri: Libya'nn ierdeki problemi ynetimin baskc politikasndan kaynaklanan

rahatszlklardr. Gazalinin baskc politikasna ramen slami uyann halk arasnda etkili
olduu Gazalinin 1993'te slm hkmlerini ksmen uygulamaya geireceini aklama
gerei duymasndan anlalyordu. Fakat Gazalinin bu konudaki oyalama politikas halk
tatmin etmiyor. 1993 Ekim'inde baz ordu mensuplarnn isyan balatmalar ordu iinde de
rahatszlk olduunu ortaya kard. Her ne kadar bu isyan ordunun baka kanatlaryla
bastrldysa da rahatszln gittike yaylmas ve ayaklandklarnda bastrlamayacak bir
kitleyi sarmas mmkn.
EKONOM
Libya ekonomisi petrole dayanr. 1992'de toplam 538 milyon varil petrol retmitir. 1993'teki
petrol rezervi 38 milyar 2000 milyon varil olarak tahmin ediliyordu. OPEC lkeleri arasnda
1993'te gerekletirilen anlamada Libya'nn gerekletirecei gnlk petrol retimi 1 milyon
390 bin varildi. Ancak uygulanan ambargo dolaysyla bu retimini drmek zorunda kald.
Doal gazn da lke ekonomisine nemli katks olmaktadr. 1992'de 6 milyar 775 milyon m3
doal gaz retmitir. 1993'teki doal gaz rezervi de 1 trilyon 234 milyar m3 olarak tahmin
ediliyordu. Petrolden ve doal gazdan elde edilen gelirlerin gayri safi yurtii hasladaki pay
% 28'dir. Petrol gelirleri Libya'nn tarmn ve dier sektrlerini gelitirmesine de yardmc
oldu. Petroln bulunmasndan nce Libya ekonomisi tarm ve hayvancla dayanyordu.
Ancak o zaman nfus younluu ok daha azd. Tarma elverili araziler genellikle ky
blgelerdedir. Tarm rnlerinden elde edilen gelirin gayri safi yurtii hasladaki pay % 5'tir.

19

alan nfusun % 19'u tarm alannda i grmektedir. En ok retilen tarm rnleri zeytin,
turungiller, hurma, zm, eitli sebzeler, yer fst ve tahldr. 1992'de 300 bin ton tahl,
150 bin ton yer bitkileri, 15 bin ton baklagiller, 310 bin ton meyve, 780 bin ton sebze
retilmitir. Topraklarnn % 8'i otlak alan olan bu lkede hayvancln da ekonomiye
nemli katks olmaktadr. zellikle i kesimlerin krsal blgelerinde oturan aileler
hayvanclkla geinmektedirler. 1992'de 135 bin ba sr, 5 milyon 600 bin ba koyun
bulunuyordu. 1886 km'lik ky eridine sahip olan Libya'da balklk ok iyi saylmaz.
1991'de 7800 ton balk ve deniz rn avlanmtr.

CEZAYR TARH
Cezayir ok eski tarihlerde bir yerleim merkeziydi. Bilinen en eski halk Berberilerdir.
Cezayir kylarna nce Fenikeliler gelmitir. M.. 814-813 yllarnda Kartacallarn eline
geen lke, gelierek bilhassa ky ticaretinin nemli bir merkezi olmutur. Daha sonra
Akdeniz dnyann en byk i denizidir. Kuzeyinde Avrupa, gneyinde Afrika, dousunda
Asya'nn yer alr. anakkale Boaz ile Marmara Denizine buradan stanbul Boaz ile
Karadeniz'e, Cebelitark Boaz ile Atlas Okyanusuna, Svey Kanal ile Kzldeniz'e,
dolaysyla Hint Okyanusuna balanr. Yzlm 2.971.000 kilometrekaredir. Batdan
douya uzunluu 3755 km, kuzeyden gneye genilii 741 kilometredir. Dzgn bir derinlie
sahip olup, ortalama derinlii 1400 metredir. Romallar ve Romallar, M 9 yy'de talyan
yarmadasnda bulunan Roma adndaki ehir-devlette balayan medeniyeti ve o medeniyetin
mensuplarn belirler. Dilimizde anlam ayn zamanda gnmzn Roma ehircinde yaayan
insanlar da kapsar. .Bizansllar tarafndan igal edilmi olan Cezayirde halk, bu zamanlarda
Hristiyanl kabul etmilerdir. Bizans mparatorluu, Roma mparatorluunun S 395te
Dou ve Bat olarak ikiye ayrlmasyla ortaya kt. Bakenti Roma olan Bat Roma
mparatorluu 5. yzylda Germen kabilelerince ykld. Merkezi Konstantinopolis (bugn
stanbul) olan ve Dou Roma mparatorluu da denen Bizans mparatorluu ise, bin yl akn
bir sre varln srdrd. Bizansn ortaya k, Roma mparatoru Constantinusun
bakenti Romadan bugnk stanbula tamasyla da yakndan ilikilidir.
slamiyeti yaymak iin dnyann her tarafna dalan Mslmanlar 7. asrda buralara
gelmilerdir. Abdullah bin Ebuerh tarafndan buras fethedilmitir. Cezayir halk

20

slamiyetikabul etmi, Arapa "selem" kknden alnm olan slam (Arapas ,),
szlkte, "itaat etmek, boyun emek, teslim olmak, ktlklerden salim bulunmak, selamete
ulamak" vb. anlamlara gelen bir mastardr. slam Hz. Muhammed (sa.)'e Allah tarafndan
vahiyle bildirilen son ve kmil dinin addr. Bu dine uyanlara Mslman denir. slam
devletinin hkim olduu zamanlarda slamiyetin syesinde ilerlemi, benimsedikleri slam
Devleti, 7. yyde slamiyet'in yaylmaya balamas ile slam peygamberi Hz. Muhammed
tarafndan kurulan, hilafetle ynetilen devlet. slam kltr, medeniyet ve detlerini ve Arapa
lisann gnmze kadar muhafaza etmilerdir. On altnc asrda slam, Allah'n insanlara Hz.
Muhammed (sav) aracl ile gnderdii son ilahi dindir. Arapada seleme (Allah'a tamamen
balanmak) kknden gelen slam szcnn Trke anlam "Allah'a ve onun buyruklarna
kaytsz artsz inanan" demektir. Bu kelime ayn zamanda, Hz. Muhammed araclyla
ilkeleri bildirilen ve Mslman ad verilen (Arapa slaml kabul eden anlamna,
Mslimden) 600 milyon insan bnyesinde toplam byk bir dinin de addr.
Oru Reis ve Oru Reis ( . - 1518) byk Trk denizcisi. Muhtemelen 1470 ylnda
Midillinin Bonova kynde dodu. babas, Ykub Aa 1462de Midillinin fethine itirak
etmi ve Bonova ky kendisine tmar olarak verilmiti. Burada yerleip evlenen Ykub
Aann shak, Oru, Hzr ve lyas adn verdii drt olu olmutu.
Hzr Reis Byk Trk denizcisi Hzr Reis rfan ztatura Trkiye 05 Kasm 2003 Oru
Reisin ehadeti ile mesuliyeti bir anda omuzlarnda bulan Hzr Reisin nerde kalmtk,
ne yapmalym deme frsat bile olmaz. Zira spanyollar yz baralk bir donanma ile gelir
Cezayire dayanrlar. Yetmez, Tlemsen beyinin urular lk la saldrya kalkarlar.
Kffar komutan, deryay adeta gemiyle kaplar ve gelip kardeine neler ettiimi gr Barbaros
Hayrettin Paa) reisler tarafndan fethedilen Cezyir, Akdenizi yama, talan ve
barbarlklaryla kan gl hline getiren Avrupal korsanlara kar mcdele eden Mslman
leventlerin ss hline gelmitir. Barbaros Hayreddin Paa daha sonra buray 1478 yl
civarlarnda Midilli'de dodu. Aslen Vardar yenicesinden olan babas Yakup Aa, bir
Osmanl sipahisiydi ve 1461 ylnda Midilli'nin fethi srasnda Osmanl Devletinin bir
beylerbeylii hline getirmitir. asr Osmanl idaresinde kalan Cezyirde o devre it
eserler ve gelenekler canlln hl korumaktadr.
1830 senesinde Franszlar, ok byk deniz ve kara kuvvetleri ile uzun savalardan sonra
lkeyi ele geirdiler. Bir smrge idaresi kuran Franszlar halk hibir zaman kabul etmedi,
devaml ayaklanma teebbsleri ierisinde bulundu (Bkz. Abdlkadir-i Cezayiri). Fransa
kinci Dny Savanda (1942) Cezayiri mukavemet merkezi olarak kulland. Sava bittikten
sonra Cezyirliler gsterdikleri fedkrla karlk bamszlk veya Franszlarla ayn haklara
sahip olmak istediler. Bu istek Franszlar tarafndan byk bir tepki ile karland ve halk
katledilmeye baland. 1789 Fransz htilli ile her trl hrriyetlerin yayld lke olduu
yllarca sylenen Fransa, Cezayirdeki insanlara bu hrriyeti tanmyordu. indeki Hal
ruhunuCezirede gstermi, kitle katliam yapmtr. Gnmzde, o zamandan kalma toplu
mezarlar kmaktadr. 1948de Fransa burann smrge deil, Fransa topraklar olduunu ilan
etti. D dnyaya kar yaplan bu ilana ramen buray bir smrge olarak idare etmeye
almlar ve asla Cezayir halkna Franszlarla eit haklar tanmamlardr. 1950 senesinden
sonra Fransaya kar mcadeledetekilatlanmaya balayan halk, muntazam bir ordu kurmay

21

baard. 1954 senesinde bilfiil balayan silahlmcadele, 1956 senesinde bamszla kavuan
Fas ve Tunusun da desteini salad. Mcadele 1962de Cezayir Demokratik Halk
Cumhuriyeti adyla bamszln ilan etmesiyle neticelendi. Osmanl Devleti, 13. yzyl
sonlarndan 20. yzyln ilk eyreine dein varln srdren Trk devleti. Anadolu'da
kurulmu, snrlar tarihi boyunca ok deimekle birlikte en geni dneminde bugnk
Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ye Akdeniz'in dousundaki
adalar, Macaristan ve Rusya'nn baz kesimlerini, Kafkasya, Irak, Suriye, Filistin ve Msr',
Cezayir'e kadar tm Kuzey Afrika'y ve Arabistan'n bir blmn kapsamtr. Fransann
itirazlarnaramken 10 devlet tarafndan bamszln ilan etmesinin hemen ardndan tannan
Cezayir, 1963 senesinde ilk anayasasn halkoyu ile kabul etmitir. Bu anayasaya gre be yl
iin halk tarafndan seilen meclis yine be yl iin Cumhurbakann seiyordu. Yrtme
organ, Cumhurbakan ve bakanlar kurulu tarafndan meydana gelmektedir. Bu ilk anayasa
mucibince seilen ilk Cumhurbakan Ahmet bin Bella 16 Haziran 1965te Albay
HuriBkmeden tarafndan bir darbe ile devrildi. Kurulan ihtilal konseyi tarafndan 1978e
kadar idare edilen lke ayn sene kabul edilen yeni bir anayasa ile idare edilmeye balamtr.
7 ubat 1979da adi bin Cedit devlet bakan oldu. 1989da Sosyalizme ilikin btn
ifadelerden temizlenen, siyasal ounluk ilkesini kabul eden ve grev hakk tanyan yeni
anayasa halk oylamasyla kabul edildi. 26 Aralk 1991de yaplan seimlerin ilk turunda
oylarn % 85ini alan slm Selmet Cephesi 288 milletvekili kazand. Bunun zerine
seimler iptal edildi. 16 Ocak 1992de srgnden dnen Budaya, Yksek Devlet Konseyi
Bakan ve Devlet Bakan oldu. 9 ubat 1992de 12 ay sreli skynetim ilan edildi. 4 Mart
1992de slm Selmet Cephesi yasa d ilan edildi. Siyasi faaliyetleri yasaklayan ve birok
kiiyi idam ettiren Budaya 29 Haziran 1992de bir suikast neticesinde ldrld. Cezayirde
i karklklar hala devam etmektedir (Aralk 1992).
KLM
Cezayir farkl iklime shiptir. Tel Dalar ile Akdeniz sahilleri arasnda kalan ky
blgesinde tipik Akdeniz iklimi hkm srerken iki da silsilesi arasnda daha sert bir iklim
hkimdir. Sahra Atlaslarnn gneyinden itibaren yer alan lde ise l ikliminin en belirgin
zellikleri grlr. Yazlarn scak ve kurak, klarn ise lk ve yal getii ky blgesinde
senelik ya miktar ortalama 500 mm civarndadr. Senelik scaklk ortalamas ise yazn
25C, kn ise 10C civarndadr. Yazlarn ok scak ve kurak, klarn ise ok souk olduu
yayla blgesinde kara iklimine benzer bir iklim hkimdir. Senelik ya 250-400 mm arasnda
deiir, sahrada yazn gndz 50Cye varan scaklk gece 10Cye kadar der. Gece ile
gndz arasndaki bu scaklk fark kn daha da artar. K mevsiminde gece scakln
0Cnin altna dt vakidir. iddetli kum frtnalarnn estii, senelerce bir damla yamur
yamad sahrada bozansamak hlinde yamurlar da grlr.
TAB KAYNAKLARI
Bitki rts bakmndan olduka fakir bir lke olan Cezayirin ky blgesinde Akdeniz bitki
rts olan sert yaprakl bodur maki topluluu grlr. Tel Dalarna doru ktka yal
blgelerde mee, mantar meesi ve am aalaryla kapl ormanlk blge yer alr. ayrlarla
kapl olan yayladan sonra Sahra Atlaslarnn tepelerinden itibaren balayan sahrada yer yer

22

l bitki rts hkimdir. Sahradaki vahalarda palmiye aalar bulunur. Yaban hayvanlar
bakmndan da pek nemli bir zellii olmayan Cezayirmaden bakmndan ok zengindir. Tel
blgesinde demir, Tunus yaknlarnda fosfat, magnezyum, volfram, kalay, altn ve elmas
madenleri nemli miktarlarda olmasna karlk kmr madenleri olduka azdr. Petrol ve
tabi gaz yeralt kaynaklarnn en mhimleridir. Tabi gaz rezervinde dnyann en zengin
lkesidir. Sahrada ra klan petrol ve tabi gaz HasisMOSSAD ve Libya snrndaki Ejderle
blgelerinde bol bulunmaktadr.
ETNK YAPI
% 78 Arap, % 20 Berberi, % 1'e yaknFransz, % 1'den daha az oranda Yahudibulunmaktadr.
Az sayda da Osmanl dneminden kalma Trkler vardr.Okur-yazar orannn % 42 olduu
Cezayirde sekiz yllk ilkretim parasz ve mecburidir. lkede okul ve retmen
yetersizlii, bu ynde yaplan almalarn hznn nfus artna gre dk olmas mecburi
retimin tatbik edilmesini engellemektedir. Cezayir, Oran ve Konstantin niversiteleri
olmak zere toplam niversitesi vardr. lkenin kltr merkezi durumundaki ehri ayn
zamanda baehri olan Cezayirdir.
SYAS HAYAT
1965te Ahmet bin Bellay deviren Albay Bkmeden kurduu bir devrim komitesi ile lkeyi
ynetmitir. 1976 senesinde halkoyuna sunulan bir anayasa kabul etmitir. 27 Aralk 1978de
Bedenin lm zerine yaplan mill zgrlk cephesinin (ubat 1979) kongresinde Albay
adi Bin Cedit devlet bakan seilmitir. 18 yan dolduran her Cezayirlinin oy kullanma
hakkna sahip olduu lke, Birlemi Milletler, Arap Birlii Tekilt ve Bloksuz lkeler
Tekiltna baldr.
EKONOMS
Cezayir byk doal gaz yataklarna ve dier hidrokarbonlara sahip, alt orta gelirli bir lkedir.
Hidrokarbonlar sektr lkenin ihracat gelirlerinin %98'ini ve GSYHnin %46'sna yaknn
salamtr. Cezayir AB'nin en byk doal gaz tedarikisi olup, lkenin petrol ve gaz
gelirlerini nmzdeki on yl boyunca arttracak olan projeler lke ekonomisini olumlu
etkileyecektir. Tarm, ortalama yllarda GSYHnin %9-10'unu, kurak yllarda ise % 8'ini
oluturmaktadr. Ayrca tarm sektr, igcnn %15'ini istihdam etmektedir. Kamu
hizmetleri, GSYHnin % 10-11'ini, sanayi ise % 6-7 sini oluturmaktadr.
Ekonomi Politikas
Cezayir'in bamszlktan sonraki ekonomisi hem tarm hem de sanayide kat ve verimsiz
olarak gzlemlenmitir. Bu dnemde, devletin nderliindeki kalknma planlamas tarzndaki
ekonomi politikasna nem erilmitir. Petrol endstrisi 1971'de milliletirilmi ve tarm

23

kolektif mlkiyete alnmtr. Hkmet hzla ykselen petrol gelirleri ve d borla finanse
edilen ar sanayinin kalkndrlmas projesine ynelmitir.
Ekonomik Performans
Cezayir'de ekonomik byme byk oranda petrol fiyatlarna ve ya dzeyine baldr.
Hidrokarbonlar sektrnn istikrarl bymesinden dolay, gaz ve petrol fiyatlarndaki art
ile mahsuldeki art nedeniyle 2003 ylnda GSYH % 6,9 orannda bymtr. Cezayirin
Karlatrmal Ekonomik Gstergeler- 2007, Ekonomi Politikas ve Ekonomik Performans
gibi detayl bilgilere www.igeme.gov.tr linkinden Aratrmalar blmnde, lkeRaporlar
ksmndanCezayir lkesini seerek inceleyebilirsiniz.
KUZEY AFRKA LKELERNN AVRUPA BRL LE LKLER
phesiz Avrupa Birlii, 20.yy.da gereklemi en baarl ekonomik uyum rnei olarak
ktisat Tarihi'ne geecektir. Fakat 'AB Ekonomik Mucizesi' en atafatl gnlerinde dahi
diplomasi sahnesinde hibir zaman ekonomik ve mali gc ile uyumlu tek ve gr sesli bir d
politika ve ortak bir tavr gelitirememitir. AB'nin geleceini dahi yakndan ilgilendiren
birok konu ve sorunda bu byle olagelmitir. Irak Sava, ran Nkleer Krizi, Trkiye-AB
ilikileri, ABD-AB ilikileri, Rusya-AB ilikileri, Kbrs Sorunu... Vs. Yani ekonomik olarak
bir 'Dev' olan AB, politik olarak her zaman 'Cce' kald.
Tunus, Msr ve Libya'da yaanan son olaylar karsnda da AB'nin Afrika ile uzun sreden bu
yana gelen yakn ilikilerine ramen uluslararas kamuoyunda, AB'nin olaylara hazrlksz
yakaland ve birok noktada balangta bundan dolay kararsz kald gibi bir izlenim
dodu. Libya'daki olaylar karsnda bir ksm AB lkeleri Kaddafi'ye kar sert nlemler
alnmasn savunurken talya gibi, baz ekonomik kayglarla buna aka kar kanlarda
oldu. talya Dileri Bakan Fantini "Kaddafi'nin devrilmesinin daha byk felaketler
douracan" syleyerek, Libya ynetimine dolayl destek kt! Fakat btn kar grlere
ramen AB Komisyonu, Libya'da yaanan olaylar ardndan daha nce balatt AB ile Libya
arasnda ticaret anlamas ve yasad g konusu ile ilgili grme ve mzakereleri nceki
hafta durdurduunu aklad. 28 ubat'ta AB Komisyonu, Libya'ya silah ambargosu ve
Kaddafi ynetimine seyahat yasa yaptrmlarn da onaylad.
1999'da ABnin, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas' doktrinini ortaya koymas, Afrika
ile olan ilikilerini zellikle gvenlik merkezli olarak daha farkl bir safhaya tad. Nitekim
BM Mlteciler Yksek Komisyonu, 2000 ylnda dnyadaki 22,3 milyon mlteciden 6,3

24

milyonunun Afrika'da olduunu rapor etmitir.(1) En sonuncusu getiimiz 29-30 Kasm'da

Libya'da yaplan ve 80'e yakn devlet ve hkmet bakannn katld 3. AB-Afrika
Zirvesi'nin ilki bu stratejik konseptte 2000 ylnda gerekleti. AB, bu erevede gelecekte
bata enerji, ticaret ve yasad g olmak zere birok konuda Afrika ile ilikileri gelitirmek
konusunda irade ortaya koymaya alyor. Aksi takdirde bata yasad g olmak zere
birok tehditten AB'nin potansiyel olarak ilk hedef olabilecei AB bakentlerinde
konuuluyor.
AB-Afrika ilikilerinde, Afrika'dan AB'ye olan yasad g ise bal bana bir konu.
Afrika'dan AB lkelerine olan yasad g AB'nin gelecei asndan byk bir tehdit ve
tehlike olarak grlyor. Getiimiz gnlerde AB Komisyonu'na konuan talya Dileri
Bakan Fantini konumasnda "talyannAfrikaya en yakn AB yesi olduu, Tunus ve
Libya'daki olaylarn, Avrupa'nn kaps olan talya'ya yasad gleri sebep olacandan
talya olarak byk endie duyduklarn" dile getirdi. talya'nn bu tepkisi Almanya, Belika,
Avusturya gibi birlik yelerince abart olarak nitelendirilip eletirildi. Muhtelif AB kaynaklar
ise 1-1,5 milyon yasad Afrikal gmenin Libya snrnda gizlendiini sylyor. Getiimiz
gnlerde Kahire'yi ziyaret eden AB Dileri Yksek Temsilcisi Aseton Msr'a 1,3 milyar
dolarlk yardm sznde bulundu. Yine ayn ekilde AB tarafndan Tunus iin de acil bir
yardm paketi akland. phesiz Kuzey Afrika hem jeopolitik olarak hem de hassas stratejik
(gvenlik-ekonomik) nedenlerle AB iin ok nemli. Nitekim getiimiz 30 ylda Afrika'ya
yaplan uluslararas yardmlarn %60'a yaknn AB gerekletirdi. AB'den daha eski
zamanlardan bu yana Tunus, Cezayir ve birok Afrika lkesi Fransa'nn vazgeilmez
pazarlar, talya'nn Libya'dan ngiltere'nin ise Msr'dan hi gz dmedi. Bugn AB,
Cezayir'in doalgazna, Libya'nn petrolne muhta. ok uzun yllardr Akdeniz'in altndan
Avrupa'ya akan doalgaz ve petrol AB iin vazgeilemeyecek ve bugnk artlarda ikamesi
kolay bulunamayacak kadar nemli. Dolaysyla blgede oluabilecek byk bir kaosun
AB'ye olan enerji akn aksatmas, Rusya'nn Ukrayna Krizi'nde yaatt gibi AB'yi k
ortasnda dondurabilir!
KUZEY AFRKA LKELERNDE SON DURUM
Tunusta niversite mezunu bir isizin kendini yakmas ile balayan ve Mslmanmonari
dzenlerde halk darbelerine ve isyanlara neden olan kargaa ve kaotik ortam duracaa
benzemiyor.

25

Tunus, Cezayir, Msr, Libya derken Umman, Bahreyn ve Yemenle devam eden halk
gsterileri tm Mslman dnyasnda kaygya neden oldu. Kaygnn temel nedeni ya bize de
srarsa? korkusuydu. Karklk ve protestolarn Bahreyne sramas bir krlma noktas
olarak grlyordu. Srada Suudi Arabistan m var? sorusu kulaktan kulaa yaylr oldu.
Son sylentiler Suudi Arabistanda protestolarn balad ve 11 Mart tarihinde organize bir
protestoya hazrlanld eklinde. Suudi Arabistan her ne kadar Amerika korumas altnda
grnyor olsa da toplu bir halk hareketini nasl engelleyebilirler oras bir muamma.
Protestolarn olduu ve isyana hatta i savaa srklenen lkelerin ortak zelliklerine
bakarsak, halklarnn ounluunun Mslman ve ynetim eklinin monari/diktatrlk
eklinde olduunu grebiliriz. Bu bir rastlant m? Hi sanmyorum.

zellikle internetin her trl bilgiye ulam inanlmaz kolaylatrmas ile birlikte dnya
kld ve insanlar tm dnyada olup bitenlere hzlca eriebilir oldular. Kendilerinin sahip
olmad ve dier halklarn sahip olduklar hak ve hrriyetler bask altndaki halklara ok
ekici grnmeye balad. Seme ve seilme haklar, sosyal devlet ve demokrasi, herkese
kar eit adalet gibi deerler yksek sesle talep edilmeye baland.

Ayaklanmalardan en ok etkilenen lke olan Libyadaki halkn durumdan ksaca bahsedersek,

bir Libya vatanda elektrik ve su iin devlete para dememektedir. Ayrca ev konusunda da
devlet son derece destek olmakta ve halka bedava ev datm bile yaplmaktadr. Libyada
dilenci de yoktur nk devlet yle ya da byle bireylere yardm etmektedir, dilenmeye gerek
yoktur. zerindeki ambargonun kalkmas ile yabanc yatrmclarn da ilgisini eken Libyada
hemen her ehirde saysz antiye kurulmu ve alt-st yap yenilemelerine nem verilmitir.
Bundan 5-10 sene sonra Libyann kk bir Dubai klonu olmas pekala mmkndr. Halkn
ayaklanmas iin st paragraflarda belirttiim gibi etkenler mutlaka rol oynamtr. Ayrca
monari dzenlerde elit ksmn halkn geri kalanndan daha rahat bir hayat yayor olmalar da
halk tarafndan ho karlanmamaktadr.
Bahsettiim hususlar lkelerin kendi i dzenleri ile alakal hususlardr. Peki, hi mi d etken
bu isyanlarda ve dklen kanlarda rol oynamyor. Elbette oynuyor. Petrol ve dier doal
kaynaklarn olduu hemen her yerde uluslararas glerin parma vardr. Herkes kendi
karna gre hareket etmektedir. syanlarn kt btn lkelerde yurtdndan ciddi

26

etkilerin olduunu dnyorum. Bu kadar abuk organize olup, stratejik davranmak halkn
bir rpda yapabilecei bir ey deil. Uluslararas evreyi incelersek karklk olan
blgelerde Amerikann srekli bulunduunu grebiliriz. Nasl oluyor da karklk olan her
yerde Hzr acil gibi bir anda bitiveriyorlar? Sudanda ayrlk anlar alarken Amerika
Hollywood yldzlar ile grup halinde neden oraya gider ki? Amerika byle davranrken
inin de olaylardan biraz geri kaldn dnyorum. Ayn ekilde Avrupa Birlii ve Rusya
da bana pasif grndler. Amerika tek sper g olduunu tekrardan gsteriyor ve enerji
kaynaklar savanda hep bir adm nde.
Suudi Arabistanda kabilecek olas bir kargaann Dubai ve Katar gibi enerji kayna
bakmndan ok gl lkelerde de skntyla takip edildiini de bilmek gerekiyor.
Amerikann orta doudaki en byk askeri gcnn Katarda olduunu da unutmamalyz.
Bundan sonraki dnemde devletlerin tutumlarnn isyan ve ayaklanmalara kar daha etkili
olacan dnyorum. Bu yaananlar birok lke iin ders niteliinde oldu. Herkesin
kendine bir ekidzen verecei kesin.

27