Atlm Sosyal Bilimler Dergisi 3 (1-2), 17-29

rtadounun Krizi: Arap Bahar ve

Demokrasinin Gelecei
Duygu Dersan Orhan

Atlm niversitesi, Uluslararas likiler Blm

zet
Bu alma, Arap Bahar adyla anlan srecin Ortadouda yaratt dinamikleri ortaya
koymay amalamaktadr. Bu erevede, Arap dnyasndaki toplumsal hareketleri
tetikleyen i ve d faktrler ele alnmaktadr. Uluslararas glerin bu gelimelerin hangi
noktasnda durduu deerlendirilmektedir. Blgedeki gelimeler genel bir dalgann paras
olarak ele alndktan sonra, lkeler bazndaki farkllklar ortaya koymak adna, Tunus,
Msr, Libya ve Suriyede bu srete yaanan siyasi olaylar teker teker incelenmektedir.
Tm bu deerlendirmeler nda, Arap dnyasndaki olaylarn nasl okunmas gerektii
ve demokratik bir dnmn mmkn olup olmad tartlmaktadr.

Anahtar Kelimeler
Arap Bahar, ayaklanma, toplumsal hareket, demokratikleme

ddersan@atilim.edu.tr

2013, CLT 3 SAYI 1-2

18

Giri

Arap corafyasnda 2010 yl sonunda balayan ynetim kart halk hareketleri, 21. yzyln en nemli tarihi olaylarndan birisi olarak kabul grmektedir. Yllardr baskc ve
otoriter rejimler tarafndan ynetilen Arap halklar, 2010 Aralk aynda, Tunusta balayan
isyan dalgas ile birlikte eitli deiimlere srklenmitir. Tunusta isizlik ve ekonomik
sorunlardan tr pazarclk yapan niversite mezunu Muhammed Bouazizi isimli gencin
kendini yakmasyla balayan isyan ve deiim talebi blge lkelerinin ounu etkilemi,
Tunus, Msr, Libya ve Yemende ynetim deiiklikleri ile sonulanm, bir ok Arap
lkesinde de halkn ynetime kar protestolar balatmasna sebep olmutur. Suriyede
rejim, isyan hareketlerine kar yaklak iki yldr byk bir diren gsterirken, binlerce
sivilin lmne neden olmutur. Blgede i atma ve siyasi ekimeler youn bir ekilde
devam etmekte, beklenen demokratik ortam bir trl yerleememektedir. Bu alma kapsamnda, Ortadouda meydana gelen ynetim kart ayaklanmalarn nedenleri, ynetim
deiimleri sonras mevcut durum ele alnacak, blgede demokratik bir dnmn mmkn olup, olmad tartlacaktr.
Ortadouda yaanan bu dnm sreci, arlkl olarak Arap Bahar ad ile anlmaktadr, ayrca Arap Devrimleri, Arap syanlar ve Arap Uyan olarak da ifade edilmektedir. Genel nitelendirmelerin yannda, Tunusta gerekleen halk ayaklanmasna Yasemin Devrimi, Msrdakine ise Nilfer Devrimi gibi isimler verilmektedir. Bu durum
basit bir adlandrma gibi gzkse de, arkasnda eitli nedenlerin yatt dnlmektedir.
Arap Bahar teriminin ortaya atlmasnda, 1968de ekoslavakyada ortaya kan Sovyetler Birlii kart halk ayaklanmalarna verilen isim olan Prag Baharndan esinlenildii
dnlmektedir (na, 2011). Buna ek olarak, batl devletlerin srece olumlu yaklamasndan tr, canlanma, uyanma gibi anlamlar ierisinde barndranbahar kelimesini kulland tahmin edilmektedir. Bu erevede Arap Bahar teriminin Bat meneili
olduu ve yaanan srece pozitif anlamlar yklemek maksad tad dnlmektedir.
Ancak, halk hareketlerinin balamasnn ardndan 2 yla akn bir srenin gemi olmas
ve Ortadouda beklenen demokratik ve barl yapnn henz ina edilememi olmas,
Arap Bahar nn Arap K na dnd eklindeki yorumlara neden olmaktadr. Dier
taraftan Arap halk hareketlerinin Yasemin Devrimi, Gl Devrimi gibi isimlerle anlmas, Orta Asya ve Kafkaslarda, Batnn desteiyle gerekleen Gl Devrimi (Grcistan), Turuncu Devrim (Ukrayna) nitelendirmelerini artrmaktadr. Literatrde, halk
hareketlerinin bir devrim olarak adlandrlp adlandrlamayaca konusunda da bir gr
birlii mevcut deildir. Araplar bu srece Devrim adn verse de, kimi aratrmaclar ve
akademisyenler, devrimlerin daha keskin kopular ifade ettiini belirterek (Ouzlu 2011,
16), daha ihtiyatl bir dil kullanmay tercih etmi ve Arap Ayaklanmalar ya da Arap
Aydnlanmas/Uyan terimlerini uygun grmtr.

Ayaklanmalarn
Nedenleri

Blgeyi yakndan takip eden aratrmaclarn bile tahmin edemedii, byk bir srprizle
karlanan ayaklanma sreci u sorular beraberinde getirmitir: Ortadouda yaanan
deiim dalgasnn arkasnda yatan nedenler nedir? ve Deiim gerekten isel bir talebi mi yanstmaktadr yoksa bata ABD olmak zere batl glerin yeni bir oyunu mudur? Bu sorular karsnda, konuyu takip eden uzmanlar; blgede yaanan gelimelerin,
Ortadouyu daha da istikrarlatrp, kolay maniple edilebilir bir konuma sokmak adna
atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

19

tasarlanm bir d kurgunun rn olduuna inanlar ve ynetim kart ayaklanmalarn,

blge halklarnn iradesi dahilinde deerlendirenler olarak ikiye ayrlmaktadr.
Ortadou yllar boyunca batl glerin satran tahtas olduundan, Ortadoudaki herhangi bir gelimede batnn parma olduuna inanmak bir gelenek halini almtr. Bu dnceden hareketle, blgedeki son gelimeler de batnn blgeye ilikin bir senaryosu olrak
alglanmaktadr. Bu inanta hakllk pay yok deildir, blgede hakim olan batl gler
yllarca Ortadouyu karlar dorultusunda ekillendirmitir. Her ne kadar kendileri demokratik rejimlerle ynetilseler ve demokrasinin propagandasn yapsalar da, bata ABD
ve Fransa olmak zere batl devletler, karlar dorultusunda kendileri ile ibirlii yapan
diktatrleri desteklemilerdir. Dier bir ifadeyle, istikrar, demokrasiye tercih etmilerdir.
zlenen bu politika ile blgeye ilikin ekonomik karlarnn devamlln salamlardr.
Bunun en tipik rneklerinden birisi, tm dnyada demokratiklemenin savunuculuunu
yapan ABDnin, Ortadounun en otoriter rejimlerinden birisi olan Suudi Arabistan ile
kurduu yakn ilikilerdir.
Ortadoudaki halk ayaklanmalarnn dsal faktrler tarafndan tetiklendii grn savunanlar, batl devletlerin son derece iyi ilikiler ierisinde olduu Tunus lideri Zeynel
Abidin Bin Ali ve Msr lideri Hsn Mbarekin devrilmesinden ne gibi bir karlar olaca sorusuna net bir cevap verememektedir. Olaylarn ilk olarak patlak verdii Tunusta,
Avrupa Birlii ile zellikle ekonomik anlamda yakn ilikiler ierisinde olan, batnn
lml bir politikac olarak tanmlad Bin Alinin iktidarnn sona ermesi byk bir aknlk yaratm. uzun bir sre bat bu konuyla ilgili olarak bir tepki vermekten kanmtr.
Gerek bat gerekse Arap medyas zellikle, Fransa Devlet Bakan Nicolas Sarkozynin ve
Avrupa Birliinin Tunusta gelimeler karsndaki sessizliini eletirmitir (The Guardian, 17 Ocak 2011). Dier taraftan 30 yllk iktidar sresince, bat ile ibirlii ierisinde
olan, hatta Ortadounun kritik meseleleri karsnda bir Arap devletinden ziyade batl
bir duru sergileyen ve en nemlisi srail ile 1979 ylnda imzalanan Camp David Bar
Antlamasnn devamlln salayan, Mbarekin devrilmesi, bata ABD olmak zere
batl devletler asndan byk belirsizliklere ve endielere yol amtr. Batnn srece
ilikin endielerini arttran dier bir konu, gerek Tunus, gerekse Msrda iktidarlarn devrilmesi sonrasnda yaplan ilk seimelerde slamc partilerin kazanmasdr. Bu lkelerdeki
slami partiler modern sylemlerle bark bir dil kullansalar ve direk kar karya gelmekten kansalar da, zellikle 11 Eyll saldrlar sonra gelien slamofobi dahilinde,
ykselileri endie yaratmaktadr.
Bata ABD olmak zere batnn bu olaylarn neresinde durduuna baktmzda; rejim
deiiklikleri her ne kadar zellikle Msr ve Tunusta isel dinamikler tarafndan tetiklenmi olsa da, batl glerin olaylarn dnda durmasn beklemek gereki bir yaklam
olmayacaktr. Kendileri ile ibirlii ierisinde olan diktatrleri desteklemek politikasnn
kt batl devletler, ya Msrda olduu gibi kar devrimlere destek vererek kendileri
ile ibirlii ierisinde olacak yeni oluumlar yaratmakta ya da Tunusta olduu gibi yeni
iktidarlarla ibirlii gelitirme yollarn aramaktadr. Dier taraftan, Tunus ve Msrla
balayan ayaklanma srecinin, ABD tarafndan, petrol kaynaklarn ele geirmek amacyla

D. Dersan Orhan

20

2013, CLT 3 SAYI 1-2

Libyada ve uzun sredir atma halinde olduu Bear Esad rejimini devirmek maksadyla da Suriyede yerel gleri provoke etmek suretiyle balatldna dair gl bir inan
bulunmaktadr. Bu sebepte tr, Arap lkelerinde yaanan halk isyanlar genel bir dalgann paras olsa da, birim dzeyinde analiz yaplmas, lkelerdeki gelimeler ve olaylarn
seyrinin tek tek ele alnmas daha doru olacaktr. Dalacourann da ifade ettii gibi, bu
sre, bir seri birbiriyle balantl ancak farkl olaylar kapsamaktadr (2011, 63).
sel faktrlere odaklanldnda blgedeki ayaklanmalar tetikleyen ilk konunun ekonomik problemler olduu gzlemlenmitir. Ortadoudaki iktidarlar izledikleri ekonomik
politikalarla kelimenin tam anlamyla iflas etmitir. Rejimler, iktidara yakn gruplara
i olanaklar yaratrken, gibi artan genel nfusa istihdam salayamam ve lkelerde
byk bir gelir adaletsizlii olumutur. 1996-2006 yllar arasnda Ortadouda igc,
yllk olarak dnyann dier gelimek olan lkelerine kyasla kat artm ve dnyann
en yksek isizlik oranlaryla kar karya kalnmtr (Malik, Awadallah 2011, 2). Bu
rakamlarda, blgedeki kadnlarn son yllarda igcne katlmasnda byk bir pay vardr. Blgede issizlik %10un altna dmemekte, lkelerde yaayan halklarn %20sinden
fazlas yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr (ubuku 2012, 65). Uzun yllar korumac, milli ekonomiler tarafndan ynetilen lkelerde liberalleme politikalar bir mit a
yaratsa da, bekleneni verememitir. Kreselleme politikalar Arap ekonomileri asndan
olumsuz sonular dourmutur. retimin kresellemesi ile birlikte yabanc sermayeyi
lkelerine ekmek iin ucuz igcn n plana karan Ortadou devletleri, ne istedikleri oranda bir sermaye yakalayabilmi, ne de isizlik oranlarn drebilmitir. Aksine,
cretleri azalan kitleler, uygulamalar karsnda tepki gstermeye balamtr. Devletlerin
asgari dzeyde de olsa halklarnn ekonomik taleplerine karlk verememesi, rejimlerin
sorgulanmasna yol amtr. Mevcut ekonomik yapdan pay alamayan halk, bu durum
karsnda tepkisini dile getirmek istediinde de siyasi bask ile karlamtr. Bunun sonucu olarak da, yllardr siyasi ve ekonomik talepleri karlanmayan halk kitlesi durdurulamaz hale gelmi ve son yaanan olaylar patlak vermitir. Ekonomik sorunlar zellikle
Tunus ve Msr rneini aklama noktasnda nemli bir yer tekil etmektedir.
Ayaklanmalar balangta ekonomik gerekelerle balasa da, ksa sre ierisinde siyasi
zgrlk talepleri n plana kmtr (ubuku 2012, 39). Tarihsel olarak Ortadou lkelerindeki siyasi sistemler demokratik bir katlma ve iktidar deiimine olanak tanmamtr.
Tek parti iktidar ve tek adam ynetimi, blgedeki siyasi yaplarn genel karakteri olarak
ortaya kmaktadr. Seimler gstermelik olarak yaplm, halka herhangi bir alternatif
sunulmayarak, tek lidere evet mi hayr m dedikleri sorulmutur. Halkn bask ve korkuyla sandklara gittii seimlerden kan %99 gibi gerek d oy oranlaryla mevcut iktidarlarn devamll salanmtr. Babadan oula iktidar devri, sadece kraliyet ailelerinin
ynetimde olduu monarilerde deil, kendilerini cumhuriyet olarak tanmlayan Suriye
ve Msr gibi lkelerde de gereklemi ya da planlanmtr. zledikleri korku ve bask
politikalar ile iktidarlarn ynettikleri kitlelerle aralarndaki makas giderek alm, halklarndan kopuk, demokrasi, bireysel zgrlkler ve insan haklar gibi kavramlar dlayan
ynetimler varln srdrmtr. Otoriter rejimler siyasi muhalefetin gelimesine izin
vermemitir. Muhalif olarak ne kan figrler srgne gnderilmi, hapis cezasna arp atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

21

trlm ya da faili mehul cinayetlere kurban gitmitir. Ancak, Arap halklar son yllarda
eitli ortamlarda yeni liderler ve yeni sylemler beklentisi ierisinde olduunu ortaya
koymaya balamtr. Halkn reform veya ifade zgrl talep ettii noktada da bask ile
kar karya kalmas, toplumsal hareketleri tetikleyen dier unsur olmutur.
Blgedeki olaylarn toplumsal yapsn anlamak iin tarihe bakmak gerekmektedir. 400
yla yakn Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde yer alan bu blge, 1. Dnya Sava
srasnda ngiliz ve Franszlar tarafndan igal edilmi ve 1940lara kadar manda rejimleri ad altnda smrgeletirilmitir. Bu srete, igalci batl devletler, blge devletlerinin snrlarn, etnik ve dini unsurlar dikkate alnmakszn yapay bir ekilde belirlemitir.
Bu durum, blge lkelerinin bamszlk sonras dnemde, anayasal yaplarn olduka
istikrarsz, etnik ve toplumsal unsurlar zerine kurmalarna neden olmutur. Bu erevede, blgede ulus-devlet projesi baarl olamam, blge halklar ballklarn devletlerine kar deil, etnik dini, mezhepsel veya airete dayal unsurlara kar gstermitir
(Hinnebusch 2005, 153). Baz, Arap lkelerinde, ynetimsel yaplanmalarn etnik, dini,
mezhepsel veya kabilesel unsurlara gre belirlenmesi,baz kesimlerin temsil edilememesi
veya ynetimde sz sahibi olamamas sorununu ortaya karmtr ki, bu durum blgede
yaanan son ayaklanmalarn dier bir boyutudur. Suriyede nfusun ounluunu Snni
Mslmanlar oluturmasna ramen, lke, 1970 ylndan bu yana Nusayri aznla mensup
olan Esad ailesi ve onlarn yaknlar tarafndan ynetilmektedir. Ayn ekilde Bahreynde
2011 yl ubat aynda balayan ayaklanmann temelinde de ii-Snni atmas yatmaktadr. Bahreyn nfusunun ounluunu iilerin oluturmasna ramen lke ynetiminde
Snnilerin bulunmas, ii nfus tarafndan protesto edilmekte, iiler ynetimde arlkl bir rol almak istemektedirler. Dier bir taraftan, Libyay bir airetler lkesi olarak
tanmlamak yanl olmayacaktr. Libyann devrik lideri Kaddafi, ok kk bir airete
mensup olmasna karn tm devlet mekanizmasn airetleri birbirine drmek zerine
kurmu, nemli kilit grevlere kendi yaknlarn ve airet yelerini getirmitir.
Arap blgesindeki halk hareketleri ekonomik, siyasi ve toplumsal temellerle aklanmaya allmtr. Ancak, bu noktada, Blgede yoksulluk, isizlik, gen nfusun varl
ve anti-demokratik ynetimler yeni bir olgu deil. Bu unsurlar hep vard, ancak isyan
yoktu, bu olaylar neden 2011 ylnda patlak verdi? sorusu akllara gelmektedir. Bu sorunun cevabn 21. yzylda Arap dnyasnda artan okuma yazma oranlarnda ve bata
internet olmak zere iletiim kanallarnn artmasnda aramak gerekmektedir. Bu durum
Ortadouda halklarn bilinlenmesine ve dnyada nelerin olup bittiini yakndan takip
etmesine frsat tanmtr. Arap dnyasndaki insanlar, dnyann dier blgelerindeki olaylar takip etmekte, farkl yaam biimlerinden etkilenmekte ve bu erevede beklentilerini
arttrmaktadr. Dier bir ifadeyle, gelimi lkelerdeki yaam standartlarn yakalamaya
ilikin gl bir istek olumaktadr. letiim aralarnn zellikle deiim taleplerinin adeta domino etkisi yaratarak bir lkeden dierine sramas noktasnda byk bir etkisi
olduu phesizdir. Bu balamda blgede yaanan olaylar sosyal medya devrimi olarak
tanmlamak yanl olmayacaktr.
D. Dersan Orhan

2013, CLT 3 SAYI 1-2

22

Tunus

Arap corafyasnda 2010 ylnda balayan ynetim kart halk hareketlerinin altnda yatan nedenleri genel olarak grupladktan ve ortak zelliklerini ortaya koyduktan sonra, her
lkenin kendi dinamiklerini incelemenin gerekli olduu dnlmektedir. Bu erevede,
isyan dalgasn balatan Tunusla balamak anlaml olacaktr. Tunusta halkn, isyanlar
ncesinde, ekonomik problemler ve isizlikle boutuu bilinmekteydi ve devletin ekonomik politikalar halk tarafndan fazla grnr olmayan kk lekteki protestolarla
eletirilmekteydi. syan krkleyen olay ise, 18 Aralk 2010 tarihinde Muhammed Buazizi isimli gencin, pazar meydannda sebze meyve arabasna el koyulmasna karn yapt protestoda kendini yakarak kurban etmesi olmutur. Bu olayn ardndan Tunus halk
isizlik, enflasyon, siyasi yozlama ve kt yaam koullarn protesto etmek amacyla
sokaklara dklmtr, Sidi bu Zeydde balayan protestolar zamanla lkenin geneline ve
bakent Tunusa da ulamtr. Tunus otoritelerinin protestolar engellemek adna ald
tm nlemlere ramen isyan dalgas durdurulamaz bir hal alm, 200un zerinde insan
hayatn kaybetmi ve halk devlet kurumlarn yamalamaya balamtr. Bu olaylarn
sonucunda, 23 yldr lkeyi yneten Zeynel Abidin Bin Ali bakanl brakp 14 Ocak
2011de lkeden kamtr. Halkn 23 yldr sregelen iktidara dair memnuniyetsizliinin
aksine, bin Ali iktidar batl devletler tarafndan desteklenmi, Tunustaki istikrarn ve
laik yapnn bir garantisi olarak grlmtr. Nitekim, Bin Alinin devrilmesinin ardndan
Tunusta, uzun yllardr bask altnda tutulan siyasal slamc yaplar g kazanmtr. Bin
Ali ynetimi tarafndan yasaklanan, slami Hareket olarak da bilinen Nahda hareketinin
srgndeki lideri Raid Gannui, Tunusta isyanlarn balamasyla lkesine dnm ve byk bir halk kitlesi tarafndan karlanmtr. Zeynel Abidin Bin Ali ynetiminin kmesinin ardndan, Tunus Gei Hkmeti, Nahdaya siyasi parti kurabilmesi iin izin vermi ve
Ekim 2011de yaplan kurucu meclis seimlerinde, % 40 oy oran ile seimi dier partileri
ak ara geride brakarak, kazanan parti olmu ve Gannui babakanla getirilmitir. 217
sandalyeli Kurucu Meclis, Gei Ynetimine ait tm yetkileri devralm ve 1 yl ierisinde
yeni bir anayasa tasla hazrlamakla grevlendirilmitir (Ayhan 2012, 78)
Gannuinin iktidara gelmesi ile birlikte slam, Tunus siyasetine geri dnmtr. Gannui
iktidar, Tunusu slamiletirmek ve devleti laik karakterinden uzaklatrmak ile sulanm, ekonomi ve gvenlik konularnda da ar eletiriler maruz kalmtr. Bu durum lke
apnda youn protesto gsterilerine neden olmutur. Dier bir eletiri konusu, muhalif
isimlere uygulanan iddettir. 2013 ubat aynda muhalefetin nde gelen isimlerinden kr Belayidin, Temmuz aynda da bir baka muhalif Muhammed Brahminin ldrlmesi
Nahda iktidarna ynelik youn tepkilere neden olmaktadr. Belayid suikasti siyasi anlamda da ciddi bir krize yol am ve Anayasa Komisyonunun Bakan anayasa grmelerini
tamamen durdurma karar almtr. Getiimiz gnlerde komisyon almalarna tekrar
balasa da, 60 ye grmelere katlmay reddetmektedir. Anaysa almalar srasnda en
ok tartmaya neden olan konu dine nasl referans verilecei konusuyla ilgilidir. slamc
gruplarn eriat anayasal bir konum haline getirmeye alm ancak youn tartmalar
sonucunda mevcut anayasada yer alan slam devletin dinidir maddesinin korunmas
konusunda uzlamaya varlmtr. Ancak, zerinde halen uzlalamam pek ok madde
bulunmaktadr. Seimlerin 2014 ylnn Bahar aylarnda gerekleeceine dair bir takm
atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

23

iddialar bulunsa da, lkeyi yakndan takip eden analistler bunun gereki olmadn ifade
etmektedir (zkrml 2013).
Tunus, Arap halk hareketlerinin mihenk ta niteliindedir. Bata Tunus olmak zere tm
Arap Ortadousunda yeni bir dnemin balamasna yol amtr. Tunusta halk hareketini
ekonomik eitsizlikler ve siyasi basklar tetiklemi ve herhangi bir uluslararas mdahale olmakszn, iktidar tamamen halkn protestolar sonucunda kendiliinden devrilmitir.
Bu anlamda, Tunusta yaananlar bir halk ayaklanmas olarak adlandrlabilir. Ancak, ilk
balarda byk bir heyecanla karlanan Tunustaki gelimeler, lkede beklenen demokratikleme srecini destekleyecek bir anayasann halen hazrlanamam olmasndan ve seimlere dair bir yol haritas izilememesinden dolay sorgulanmaya balanmtr.
Msr

Tunustaki ate ksa bir sre sonra Msra sram, Msr halk 30 yldr iktidarda olan
Hsn Mbarek kart gsterilere balamtr. Msrda halkn, 1981 ylndan bu yana
srmekte olan Mbarek iktidarnn izledii politikalardan honut olmad bilinmekteydi.
Mbarekin iktidar olu Cemale devretmek iin zemin hazrlamas, halkn iktidara olan
fkesini arttrmtr (Barnes 2013, 66). Msrdaki durum byk lde Tunustaki ile benzerlikler tamaktadr. Msr, Tunustan sivil toplumun olmas ve muhalefet partilerinin her
ne kadar yar kontrol altnda olsa da varln hissettirmesi anlamnda farkllasa da, Msr
halknn hkmete ve yetkililere kar duygular, ekonomik eitsizlik ve siyasi basklar
karsndaki isyan Tunuslularla rtmektedir. Bu anlamda, Tunusta yaananlar Msr
da tetiklemitir. Tunus ve Msr arasndaki dier bir ortak nokta, Mbarekin, Bin Ali gibi
Bat ile son derece iyi ilikiler ierisinde olmasdr.
2011 Ocak aynda, lke apnda protestolarn, kamu alanlarnn igali, devlet ve polis binalarnn yaklmas, hapishane basknlarna dnmesi geri dndrlemez bir hal almtr.
Msrda protestolar Kahire merkezindeki Tahrir meydannda younlam, halkn Kefaayat (Yeter!) sloganyla bir araya geldii bu meydan adeta Arap Bahar ile zdelemitir.
Bu noktada vurgulanmas gereken bir husus, Msr ynetiminin tahmin edilenin aksine
protestolar karsnda son derece ksa bir srede zlmesidir. Ynetim ve ordu ierisinden de isyanclara youn bir katlm olmu ve Ortadou siyasetinin en deneyimli siyasetilerinden biri olan Mbarek, 15 gn ierisinde istifa etmitir. Mbarek sonras dnemde
yeni bir seim yaplana kadar ynetim, Msr Silahl Kuvvetler Komutan Hseyin Tantavi
bakanlnda Askeri Konseye gemitir. Msrda Mbarek rejimini deviren protestolara
ok farkl kesimden kiiler katlsa da, Mbarek sonras dnemde Mslman Kardeler
nderliindeki slami gruplar n plana kmtr. turlu olarak yaplan meclis seimleri sonucunda Mslman Kardelerin kurduu Hrriyet ve Adalet Partisi sandalyelerin
%47sini almtr. Dier bir slamc parti olan Nur Partisi ikinci olurken, Vafd ve Msr
Blou gibi laik yapda olan partiler geri sralarda kalmtr (Habertrk, 22 Ocak 2012).
Meclis seimlerinin ardndan yaplan Cumhurbakanl seimlerinde de, Mslman Kardelerin aday gsterdii Muhammed Mursi kazanarak, Msrn yeni Cumhurbakan olmutur.
Msrda Mbarekin byk bir halk hareketi ile devrilmesi ve yaplan seimler sonucunda Mursinin iktidara gelmesi, Msr halknn beklentilerini karlayamamtr. Mursinin
D. Dersan Orhan

24

2013, CLT 3 SAYI 1-2

Cumhurbakanl grevine gelmesinin ksa bir sre ardndan, bu sefer de Tahrir meydan
Mursi kart gsterilere sahne olmutur. Mursinin, Mbarek iktidarn deviren Msr halknn desteini aramak yerine devlet bakanl yetkilerini sonuna kadar kullanarak ald
tartmal kararlar byk tepki toplam, halk Firavun Devlet Bakan stemiyoruz! lklaryla sokaklara dklmtr. Halkn tepkisinin artmasnda, Mursinin orduyu ve yargy pasifize etmesi, kendisine sper yetkiler tanyan bir kararname kartmas (yargdan
muaf) ve anayasa yazm almalarnda liberaller ve sol partileri dlayarak, slamclarn
domine etmesinin salamas rol oynamtr. Msr halknnn giderek kutuplamasna yol
aan bu sre, 3 Temmuz 2013 tarihinde, Msr Silahl Kuvvetlerinin darbe yaparak Cumhurbakan Muhammed Mursiyi devirmesi ve ynetime el koymasyla farkl bir boyuta
tanmtr. Genel Kurmay Bakan Abdlfettah El Sisi, yaplan darbe ile birlikte, anayasann askya alndn ve yeni cumhurbakanl seimlerinin en ksa zamanda gerekletirileceini duyurmu, Anayasa Mahkemesi Bakan Adli Mansur, geici cumhurbakan
olarak belirlenmi ve geici teknokrat bir hkmet kurmakla grevlendirilmitir. Darbenin
ilan ile birlikte darbe kartlar harekete gemi, youn protestolar balatmtr. Msrda
askeri ynetim protestolar byk bir katliamla bastrma politikasn gitmi, binlerce insan
hayatn kaybetmitir.
Msrda gerekletirilen askeri darbe iki adan nem tamaktadr. lk olarak darbe,
Ortadouya dair demokratik dnm beklentilerinin zayflamasna neden olmutur. Tarihsel olarak anti-demokratik rejimler tarafndan ynetilmi, pek ok kez askeri darbelere
sahne olmu Ortadouda demokratik bir kltrn yerlemesinin son derece zor olduuna
dair iddialar glendirmitir. kinci olarak ise, ABDnin, Msrdaki olaylar karsnda
izledii tutum dikkatleri ekmitir. Ortadoudaki rejim deiiklikleri sonras Mslman
Kardelerin ykseliinden byk endie duyan ABD Bakan Obama, Msrdaki siyasi
gelimelerin, ABD kanunlarnca, darbe olarak tanmlanmasn gerektirecek bir ykmlk olmadn belirterek Msra ynelik yardmlarn devam ettirebileceinde karar vermitir (Habertrk, 27 Temmuz 2013). Ancak, Msr ynetiminin darbe-kartlarna kar
uygulad iddet karsnda, youn elitirilere maruz kalan ABD, Msra ynelik olarak
uygulad yardmlar geici bir sre askya aldn aklamtr (Hrriyet, 20 Austos
2013). Bu durum, geleneksel olarak darbelere kar kan ABDnin, Ortadouya ynelik
olarak uygulad ifte standartl politikay gzler nne sermesi asndan nem tamaktadr.
Libya

Msr ve Tunusun ardndan ayaklanmalar iki lkenin ortasnda bulunan Libyada ortaya
km ve 40 yl akn bir sredir lkeyi yneten Muammer Kaddafinin iktidar sallanmaya balamtr. Libyadaki gelimeler, Tunus ve Msrdan olduka farkl bir ekilde
seyretmitir. Airet yaplarna dayanan lke, ayaklanmalar srasnda, Kaddafi yanllar ve
kartlar olmak zere ikiye ayrlm, lke ikiye blnm ve airetler aras bir i sava
yaanmaya balamtr (Ayhan 2011). Airetler aras yaanan bu i sava srasnda, Kaddafi ve yanllarnn Bingaziyi ele geirerek, ayakta kalmas sonucunda, devreye Fransa ve
ngiltere bombardman girmitir. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi; uua yasak blge oluturulmas, silah ambargosu uygulanmas ve sivillerin can gvenliinin salanmas
maddelerini ieren 1973 sayl karar onaylamtr (Williams ve Bellamy 2012, 275). Mart
atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

25

2011de Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi Kararnn kmasnn ardndan NATO,

insani mdahale kapsamnda Libyaya ynelik hava harekat operasyonuna balamtr.
Yaklak 8 ay sren ve NATO bombardmann elik ettii bu sre sonunda Geici Ulusal
Konsey kesin zafer kazanm, Muammer Kaddafi ldrlm, Kaddafi yandalar bastrlm, Libyann tamam Geici Konsey Glerinin kontrolne gemitir.
Libyada Kaddafi sonras dnemde istikrar henz salanamamtr. Blgeler ve airetler
arasndaki g mcadelesi varln srdrmektedir. Bu durum Barka blgesinde zerklik yanllarnn kendi hkmetlerini kurmalarna kadar varmtr (Sabah, 5 Kasm 2013).
Petrol gelirlerinin paylam blgeler arasndaki mcadelenin en temel nedenlerinden bir
tanesidir. Libyadaki ayrlk tutumlarn varl, Libyann yeni bir Somali olabilecei eklinde yorumlara neden olmaktadr (Van Genugten 2011, 61). Devlet geleneinden
yoksun olan ve airetler halinde yaplanm bu lkede, kurumsal ve brokratik yaplarn
eksiklii, Libyada demokratik bir gei srecinin yaanmasn engellemekte, lkede i
atma sona ermemektedir.
Libyada yaananlar, Ortadoudaki isyanlarn arkasnda sadece basklardan bkm halkn
ynetimlere kar ayaklanmasn grmenin eksik olacan ortaya koymutur. zellikle
Libya rneinde, ayaklanmalarn balamasnda ve koordine edilmesinde d glerin etkisinin olduuna dair inan kuvvet kazanmtr. NATOnun Libyaya ynelik saldrlarnda yksek sivil kayplarn olmas ve Kaddafinin ldrlme ekli dahi eletirilere neden
olmutur. Petrol ve doalgaz kaynaklar asndan olduka zengin olan Libya, Kaddafi
sonras dnemde batl irketler iin bir frsatlar lkesi konumuna gelmitir.
Suriye

u ana kadar incelenen lkelerin hepsindeki ayaklanmalar iktidarlarn devrilmesi ile sonulanmtr. Suriye ise yaklak olarak 2,5 yldr, Bear Esad ynetimine kar srdrlen
isyanlar ve Esad ynetiminin bu hareketler karsnda uygulad iddet politikas ile her
geen gn istikrarszla srklenmektedir. Suriyedeki isyanlarn, Tunustan sonra lkeye
ulamas ay gibi bir zaman alm ancak ilk zamanlarda iktidar muhalif sesleri kontrol
altnda tutmay baarmtr. Bu srete, Esad ynetimi, olaanst hali kaldrmak, siyasi
tutuklular serbest brakmak ve anayasal deiiklikler yapmak gibi hamlelerde bulunsa da
halk tatmin olmam, isyan arttrarak devam ettirmitir. Suriyede dank olan muhalefet,
Suriye Ulusal Konseyi ad altnda birlemitir. zgr Suriye Ordusu, muhalefetin silahl
gc olarak Esad gleri ile savamaya balamtr. Ancak zamanla Suriye Ulusal Konseyi
de kendi ierisinde blnm, muhalifler birbirleriyle mcadele ierisine girmitir. Bugun
Suriye ierisinde muhalefetin at rgt olan Suriye Devrimi Muhalefet Gleri Koalisyonu, PYD, Suriye Krt Ulusal Konseyi, Halk Koruma Birliklerinden oluan Krt
Yksek Komitesi, El-Nusra Cephesi, Fetah el-slam, Ahrar el-eham, kr el-slam gibi
slamc gruplar n plana kmaktadr.
Suriyede Esad rejiminin kendiliinden zlmemesi, sorunun uluslararas bir krize dnmesine yol amtr. Suriyedeki isyan srecine ynelik tepkiler uluslararas bir kamplamaya da dikkatleri ekmitir. Batl gler ve Arap Devletleri Bear Esad ynetiminin
iktidar devretmesi konusunda kesin bir tavr alrken, Rusya, ran ve in, Esad rejimine
destek vermitir. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin daimi yeleri olarak Rusya ve
D. Dersan Orhan

26

2013, CLT 3 SAYI 1-2

in, Suriyeye ynelik olarak alnabilecek herhangi bir yaptrm kararna ve d mdahaleye kar km ve oturumlarda veto yetkilerini kullanmlardr. Dier bir ifadeyle, Suriye,
uluslararas glerin mcadele alanna dnmtr. Suriyeye ynelik olarak gerekletirebilecek bir uluslararas mdahale kararnn meru zemininin oluamamasna ek olarak,
uluslararas gler bu konuda herhangi bir inisiyatif sergileme eiliminde gzkmemitir.
Batl gler, muhalefete ak olarak siyasi bir destek vermitir.
2013 Austos aynda, Esad glerinin amn Dou Guta blgesinde dzenledii saldrlarda aralarnda ok sayda kadn ve ocuun bulunduu 1,300 kiinin ld ve saldrlarda kimyasal silah kullanld ne srlmtr (Hrriyet, 21 Austos 2013). Kimyasal
silah kullanm iddias karsnda ABD harekete gemi, Suriyeye askeri mdahale konusunu gndeme getirmitir. Askeri mdahale konusu tartlrken, Rusya, ABDye diplomasi arsnda bulunmu ve taraflar Cenevrede biraraya gelmitir. ABD ve Rusya,
Suriye ynetiminin lkedeki kimyasal silah stokunun tam listesini vermesi ve bu silahlarn
2014n ilk yarsna kadar imha edilmesi kararnda anlamtr. Suriyede bu neriye scak
bakm, bylece Suriyeye ynelik bir askeri operasyon seenei masadan kalkm, konunun diplomasi yoluyla zlmesi ynnde genel bir uzla zemini salanmtr. Suriyede
istikrarn salanmas adna, Suriye ynetimi ve muhaliflerin de katlmyla, Birlemi Milletler inisiyatifinde Bar Grmesi ad altnda Cenevrede ikinci bir konferans dzenlenmesine karar verilmitir. Suriyeye ynelik askeri operasyon konusunda isteksiz olan
ve iki buuk yla akn bir sredir ieriden kmesi bekleyen ABDnin tavr deiikliinin
arkasnda yatan nedenin, Suriyede Esada alternatif oluturacak, gvenilir bir muhalefetin
yaratlamam olmasnn ve Suriyenin giderek radikal slamc gruplarn merkez ss haline gelmesi olduu deerlendirilmektedir. Bu durum ABDyi ve Avrupa lkelerini, Esad
rejimi ile diplomasi masasna oturmaya itmitir.
Suriyede yaananlardan en ok etkilenen lke Trkiye olmu, Suriyedeki istikrarsz siyasi yap, Trkiye-Suriye arasnda byk bir siyasi krize dnmtr. Trkiye, Suriyedeki
isyan karsnda ilk gnlerde ihtiyatl bir politika izlemi, sessiz kalmay tercih etmitir.
Ancak ilerleyen gnlerde, Suriye rejiminin sivil halka ynelik uygulad iddetin artmas
ile birlikte, Trkiye, Esad ynetimini halknn taleplerine kulak vermesi konusunda uyarmtr. Bu uyar zamanla iddetini arttrm, Trkiye bykeliliinin amdan geri ekilmesine ve Esad kart muhalif oluum Suriye Ulusal Konseyine ak bir ekilde destek
verilmesine yol amtr. Suriye Ulusal Konseyinin merkezi stanbul olarak kabul edilmi ve konseyin askeri kanad olarak hareket eden zgr Suriye Ordusuna, Trkiyenin
askeri ve lojistik destek salad iddia edilmitir. Buna ek olarak, Trkiye, Hatay ve
anlurfada kurulan adr kentlerle, rejimin uygulad iddet politikasndan kaan Suriyelilere snak salamtr.
Batnn mdahale edemedii/etmekten kand Suriye hususunda, Trkiye, tampon
blge, insani koridor kurulmas ve hatta askeri mdahale konularyla gndeme gelmitir. Trkiyenin Akdeniz zerinde keif yapan F4 uann Suriye tarafndan drlmesi ve Ekim aynda Esad gleri tarafndan atlan ve Trkiye snrna geip, 5 sivilin
hayatn kaybetmesine yol aan havan topu saldrlarndan sonra, TBMM, Trk Silahl

atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

27

Kuvvetlerine, snr tesi operasyon yetkilendirilmesini ieren tezkereyi onaylamtr.

Bu noktada, Trkiye, bir yesi olduu NATOdan yardm istemi ancak rgt, Suriyeye
ynelik herhangi bir uluslararas mdahale iin artlarn olgunlamadn belirtmitir.
Trkiyenin youn talepleri sonucunda, NATO, lkeyi, Suriye karsndan gelebilecek
herhangi bir saldr karsnda koruyacak patriot fzelerinin yerlemesine onay vermitir.
Trkiyenin, Suriyede muhalefete verdii ak destek ve Esad ynetimine kar sergiledii sert tutumu, iki lke arasndaki tansiyonu arttrmtr. Uluslararas toplumun deien
tavr, Trkiyenin de Suriye konusundaki tavrn deitirmeye zorlamtr. Suriye krizinin
diplomasi yoluyla zlmesi adna yrtlen inisiyatiflerde Trkiye de yerini almaktadr.
Ancak, Suriye krizi, Trkiye iin, Suriyeli snmaclar sorununu yaratmtr. Resmi olarak rakamlar 660.000 olan Suriyeli snmaclar, Trkiyeyi gerek siyasi gerek de ekonomik adan zorlamaktadr.
ncelenen lkelere ek olarak, Yemende 2011 ylnda ba gsteren Arap hareketlerinden
etkilenmi ve Yemendeki lke apndaki protesto ve gsteriler, Devlet Bakan Salihin
istifas ile son bulmutur. Dier taraftan, rdn, Bahreyn, Suudi Arabistan, Fas, Irak, ran,
Kuveyt, Umman, Sudan, Moritanya, Cezayir ve Lbnanda da genel hareketin bir paras
olarak ynetim kart protesto ve gsteriler dzenlenmi ancak ynetim deiikliklerine
yol aacak boyuta ulamamtr.
Sonu ve
Deerlendirme

Tunustaki slami iktidarn farkl grleri kapsama noktasndaki isteksizlii, Msrda

seimle iktidara gelmi Mslman Kardelerin askeri bir darbeyle indirilmesi, Libyaya
uluslararas mdahale, byk glerin lke zerindeki ekonomik paylam planlar ve
Suriyede devam eden i karklk, Ortadounun demokratik dnmne ilikin umutlarn yok olmasna neden olmutur. Ortadouda meydana gelen toplumsal hareketler her
ne kadar istenilen sonular yaratmasa da, blgeye ilikin alglamalarda deiimlere neden
olmutur. Ortadou geleneksel olarak batl glerin mcadele alan olarak alglanm,
Ortadouda meydana gelen siyasi olaylarn ana aktrleri olarak blgesel devletler yerine uluslararas gler grlmtr. Bu sre, batnn gdmnde hareket eden aresiz
Arap imajnn sorgulanmasna, Ortadou toplumlarnn da devrim yapabileceine dair
bir inancn olumasna yol amtr (Hazran 2012, 116). Bu erevede, Bernard Lewisin
1972 ylnda yaynlad bir makalede ortaya att bir Bat doktrini olan kt hkmetlere kar direnme hakk slami dnceye yabancdr tezi (1972, 33) Ortadoudaki hkmet kart ayaklanmalarla birlikte tekrar gzden geirilmeye balanmtr.
Ortadou blgesi tarihi olarak bir dnm noktasndan gemektedir. Blgede ilk defa yneticiler halk ayaklanmas sonucu ynetimden uzaklamak zorunda kalmtr. Bu durum Ortadoudaki tm liderlerin koltuklarn kaybetme korkusunu beraberinde getirmitir. Arap
dnyasnda siyasi iktidarlarn devrilmesi ile birlikte demokratiklemenin nnn ald
dnlmtr. Ancak, bugn blgede yaananlar beklentilerin son derece gerisindedir.
Bu durumda blgede istikrarn henz salanamam olmasnn ve talarn yerine oturmamasnn etkisinin byk olduu muhakkaktr. Ancak, iktidardaki isimler deise de, Ortadou siyasetinin gerek ynetim anlay gerekse idari yap anlamnda ana hatlaryla devam
ettii gzlemlenmektedir. Yaplan seimler, blgedeki iktidar devri sonras ortaya kan

D. Dersan Orhan

28

2013, CLT 3 SAYI 1-2

bir eilime de dikkati ekmitir. Uzun yllardr laik yaplar tarafndan ynetilen Tunus ve
Msrda, Zeynel bin Abidin ve Hsn Mbarekin devrilmesinden sonra yaplan seimlerde slamc partiler zafer kazanmtr. Din zerinden siyaset yapan partilerin beklenen
demokratikleme taleplerini ne oranda karlayaca konusunda tartmalar yrtlrken,
Msr askeri bir darbe ile sarslmtr. Demokrasinin yerlemesi phesiz ki uzun soluklu
bir sretir ve bu noktada Ortadouya demokrasinin yerleip, yerleemeyeceine ynelik
tartmalarda ii zamana brakmak gerekmektedir. Blgenin, sivil toplumun zayf olmas,
biat temeline dayal siyasi kltr ve kurumsal yaplarn eksiklii gibi demokrasinin geliimini engelleyen yapsal sorunlar olduu muhakkaktr. Bu noktada, kritik olan Ortadoudaki yeni iktidarlarn izleyecei tutumdur. Blgede yeni kurulan iktidarlarn, blge
halklarnn demokrasi, zgrlk, insan haklar ve ekonomik refah taleplerini karlayabilmesi iin halk nezdinde rza retmesi gerekmektedir. Aksi halde beklenen deiimin
gereklemesi mmkn olmayacaktr.

Kaynaka
Ayhan, Veysel. 2011. Libya i sava: kabileler aras g mcadelesi, Ortadou Analiz 3 (27), 8-14.
Ayhan, Veysel. 2012. Tunus isyan: Araplarn devrim ateini yakmas, Ortadou Ettleri 3 (2), 59-93.
Barnes, Ashley. 2013. Creating democrats? Testing the Arab Spring, Middle East Policy 20 (2), 55-72.
CNN. 2013. Morsy out in Egypt coup. 28 Haziran.
ubuku, Mete. 2012. Yklsn Bu Dzen! Fel Yaskut Ennizam! Arap Ayaklanmalar ve Sonras,
stanbul: letiim Yaynlar.
Dalacoura, Katerina. 2011. The 2011 uprisings in the arab middle east: political change and
geopolitical implications, International Affairs 88 (1), 63-79.
Habertrk. 2012. Msrda zafer Mslman Kardelerin. 22 Ocak.
Habertrk. 2013. ABD darbe demeyecek. 27 Temmuz.
Hazran, Yusri. 2012. The Arab Revolutions: a preliminary reading, Middle East Policy 13 (3), 116-122.
Hinnebusch, Raymond. 2005. The politics of identity in Middle East international relations,
International Relations of the Middle East ierisinde, der. Louise Fawcett, Oxford: Oxford
University Press.
Hrriyet, 2013. Suriyede kimyasal saldr iddias: 1300 l. 21 Austos.
Hrriyet. 2013. ABD Msra yardm geici olarak askya ald. 20 Austos.
na, Hsamettin. 2011. Arap Bahar srecinde Arap kimliinin dnm, Ortadou Yll. Say
7, Yl 7, 487-501.
Lewis, Bernard. 1972. Islamic concepts of revolution. Revolution in the Middle East ierisinde, der.
P.S. Vatikiotis, London: George Allen &Unwin.
Malik, Adeel ve Bassem Awadallah. 2011. The economics of Arab Spring, CSAE Working Paper,
wps/2011-23.
Ouzlu, Tark. 2011. Arap Bahar ve yansmalar, Ortadou Analiz 3 (36), 8-16.
zkrml, Umut. 2013. Nadia Marzouki anlatyor: Tunusta neler oluyor?, http://www.t24.com.tr,
[Eriim tarihi: 11 Ekim].
Sabah. 2013. Libyada blnmeye doru bir adm daha. 5 Kasm.
The Guardian, 2011. Tunisian protests have caught Nicolas Sarkozy off guard, say opposition. 17 Ocak.
Van Genugten, Saskia. 2011. Libya after Gaddafi, Survival 53 (3) Haziran-Temmuz, 6174.

atlm

2013, CLT 3 SAYI 1-2

29

Williams, Paul D. ve Alex J. Bellamy. 2012. Principles, politics, and prudence Libya, the
responsibility to protect, and the use of military force. Global Governance 18, 273-297.

Abstract
Arab Spring and the Future of Democracy
This study aims to outline the dynamics emerged in the Middle East by the process called
as Arap Spring. Within this framework, internal and external factors triggering the social
movements in the Arab World are analyzed. The positions of the international powers in
these developments are evaluated. After analyzing the regional developments as a part of
a general wave, in order to display the differences between different countries, political
developments in Tunisia, Egypt, Libya and Syria are scrutinized one by one. In the light of
all these evaluations, it is discussed how to analyze the political developments in the Arab
World and if a democratic transformation is possible or not.

Keywords
Arab Spring, upheaval, social movement, democratization

D. Dersan Orhan