NADIR ABDULLAYEV

NITQ MDNIYYTININ
SASLARI

BAKI - 2013

Nadir ABDULLAYEV

NTQ MDYYTNN
SASLARI

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi

trfindn drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir

Yenidn ilnmi nri

BAKI - 2013

Elmi redaktor:

prof..Tanrverdiyev

Ryilr:

prof.C.Cfrov, prof.M.Thlli,
dos.A.Abdullayev,

dos.B.Muradov,

dos.S.Hseynov

2013,

Abdullayev Nadir ziz olu. Nitq mdniyytinin saslar. Drs vsaiti. Bak,
sh.

Vsait nitq mdniyytinin saslar, problemin tdqiqi tarixi v nitq mdniyytin

yiylnmyin hmiyytindn danlr, mdni nitq veriln tlblr, rtlr, nitqin ifadliliyini
tmin edn vasitlr v s. ycam kild rh olunur.
Burada, hminin, nzaktli danmaq savadl v mdni adamn balca keyfiyyti
kimi qiymtlndirilir. Bu baxmdan nitqin etik normalar il bal bir sra fikirlr, mlahizlr
sylnilir, hyati faktlar, nmunlr gtirilir.
Vsaitd yeri gldikc mdni nitq yiylnmyin sullar, yollar gstrilir, natiqlr,
mhazirilr, mllimlr, sz snti il mul olan mtxssislr v baqalarna
mslhtlr verilir.
Vsait ali mktb tlblri, nitq mdniyyti v natiqlik snti il maraqlanan geni
oxucu ktlsi n nzrd tutulmudur.

Azrbaycan xalqnn dili onun milli

varln myyn edn

balca amillrdndir.
Heydr liyev

Nitq mdniyyti, natiqlik snti sahsind grkmli tdqiqat,

xeyirxah v ncib insan, professor Aammd Abdullayevin ruhuna drin
ehtiramla.

GIRI
Nitq mdniyyti mumi mnvi mdniyytin trkib hisslrindn
biridir. Xalqmzn mstqillik v suverenlik ld etdiyi indiki dvrd hrtrfli
inkiaf etmi xslrin trbiy olunmas tlbi dil mdniyytini d vacib msl
kimi qarya qoyur. Azrbaycan dili hazrda szn sl mnasnda dvltimizin
rsmi dilidir, geni v riksiz ictimai nsiyyt vasitsidir. Hr cr dftrxana
ilri, rsmi sndlr, mtbuat, radio v televiziya verililri v s. bu dild aparlr.
Xsusn, radio v televiziya verililrind ayr-ayr ixtisas sahlrin, mxtlif dil
duyumuna mnsub olan adamlar z arzu v istklrini, tklif v tvsiylrini,
xalqn dbiyyat, tarixi, mdniyyti, dvltimizin daxili v xarici siyasti v s.
il bal shbtlrini z ana dilind - Azrbaycan dilind rh edir, sylyirlr.
Azrbaycan dili qrammatik quruluuna gr trk dillrinin ouz qrupuna
daxil olan qdim v zngin bir dildir. Hazrda Azrbaycanda v ondan xaricd ran, Rusiya, Grcstan, Orta Asiya, Avropa lklri v b. yerlrd 40 milyondan
artq adam bu dildn nsiyyt vasitsi kimi istifad edir.
Azrbaycan dili sabit qrammatik qurulua, zngin sz v ifad ehtiyatna,
zrif sslnm sistemin malikdir. Elmi, siyasi, flsfi fikirlri ifad etmk, bdii,
publisistik tfkkrn gzl nmunlrini yarada bilmk baxmndan dilimizin
imkanlar baqa dillrl mqayisd xeyli genidir. Bu dild masir elmi-texniki
proqresin n inc v mrkkb anlaylarn ifad etmk mmkndr.
Azrbaycan dilinin gzlliyi, znginliyi tarixn alimlrin, yazlarn, ictimai xadimlrin, syyahlarn v baqalarnn diqqtini clb etmidir. Onlarn oxu
Azrbaycan dilini yrnmy, bu dild danmaa sy gstrmidir.. Byk rus
airi M.Y.Lermontov 1837-ci ild mktublarnn birind dostu S.X.Rayevskiy
yazrd: ...dalar adm, ua, Quba v amaxda oldum, Azrbaycan dilini
yrnmy baladm. Bu dil burada, mumiyytl Asiyada, fransz dilinin
Avropada olduu qdr zruridir (M.Y.Lermontov. srlri, VI cild, M., 1957,
s.440-441).

XIX srin ortalarndan balayaraq Azrbaycan dili mktblrd elmipedaqoji saslarla tdris olunmaa balanmdr. Milli ziyallarmzdan A.Bakxanov, M..Vazeh, M.F.Axundov, M..Vzirov, S.nszad, A.O.ernyayevski,
S..irvani, F.Aazad, B.obanzad, N.Nrimanov, S.S.Axundov v baqa
zamann onlarca qabaqcl mllimi, maarifisi trfindn Azrbaycan dilin dair
drslik, drs vsaiti, mqal yazlb ap olunmudur. Hmin srlrdn mktblrimizd uzun mddt tdris vsaiti kimi istifad edilmidir (bu bard trafl
mlumat almaq n bax: A.Abdullayev. Azrbaycan dilinin tdrisi tarixin dair.
Bak, Azrtdrisnr, 1966).
Sovet hakimiyyti illrind Azrbaycan dilinin tdqiqi v tdrisi il bal
byk ilr grlmdr. Dilimizin ayr-ayr sahlri (orfoqrafiya, orfoepiya,
leksika, frazeologiya, szyaradcl, fonetika, morfologiya, sintaksis v s.
sahlri) geni, hrtrfli tdqiq olunmu, bu sahlr aid monoqrafiyalar, drsliklr, drs vsaitlri v mqallr hazrlanb nr edilmidir. Lakin btn bunlara
baxmayaraq xalqmzn mstqillik v suverenlik ld etmsin qdr, xsusn,
Sovet hakimiyyti dvrnd Azrbaycan dili formal kild dvlt dili hesab
edilmi, dilimiz konstitusiyada tsbit ediln hquqa, imtiyaza malik olmamdr.
Rsmi tdbirlrd, qurultaylarda, mclislrd, dvlt idarlrind, sasn, rus dili
ildilirdi. Bu dili yax bilmynlr msul vziflr tyin olunmurdu. Htta
Azrbaycan dili problemlrin hsr ediln v mdafi olunan dissertasiya srlri
bel rus dili mtxssisinin msbt ryindn verdikdn sonra tsdiq olunurdu.
Respublikamz yalnz dvlt mstqilliyi ld etdikdn sonra ana dilimiz
hqiqi mnada, mli kild dvlt dili hququnu qazand. Mstqil Azrbaycann 1995-ci ild mumxalq referendumunda qbul edilmi Yeni Konstitusiyasnda Azrbaycan dili dvlt dili kini z layiqli statusunu ald. Burada (21-ci
maddd) gstrilir ki, Azrbaycan Respublikasnn dvlt dili Azrbaycan dilidir
v Azrbaycan Respublikas Azrbaycan dilinin inkiafn tmin edir.
Mstqilliyimizin sonrak illrind Respublika prezidenti H.liyev
Azrbaycan dilinin Konstitusiya hququnun hyata keirilmsin, onun inkiafna, ttbiq dairsinin genilndirilmsin xsusi diqqt v qay gstrmidir.
7

Bizim birinci nailiyytimiz o olmaldr ki, z dilimizi Azrbaycanda hakim dil

etmliyik. Hr bir azrbaycanl z ana dilini bilmlidir, bu dill slis danmal v
bu dili sevmlidir (H.liyev). 18 iyun 2001-ci ild Dvlt dilinin ttbiqi iinin
tkmilldirilmsi haqqnda, 2 yanvar 2003-c ild Azrbaycan Respublikasnda dvlt dili haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun ttbiq
edilmsi bard Azrbaycan Respublikas prezidentinin frmanlar bu qaynn
parlaq tzahr olmaqla, dvlt mstqilliyimizin balca rmzlrindn saylan
Azrbaycan dilinin yrnilmsi, elmi tdqiqinin falladrlmas, dilimizin
cmiyytd ttbiqi dairsinin genilndirilmsi imkanlarn daha da artrmdr.
Bel bir raitd ktllrl daima tmasda olan natiqlrin, xsusn
mllimlrin zrin byk vziflr dr. Onlar mli faliyytind dildn yksk sviyyd istifad etmk bacarq v vrdilrin yiylnmkl, bu keyfiyyti
glcyin qurucularna gnclr d alamaldrlar. Bugnk natiq drin biliy,
hrtrfli mlumata sahib olmaqla yana, rvan, aydn v clbedici, sfrbredici
bir dill danma da bacarmaldr. Xalqn geni ksriyytinin savadl olduu,
yeni tfkkr trzinin formalad masir dvrd gzl danq qabiliyytin
yiylnmyi zaman z tlb edir, bu i inkiafmzn mumi ahngi il bal
olaraq indi daha byk maraq dourur. Cmiyyt zvlrini bir-birin balayan
hyat trzi, ur, dnc, mnvi yaxnlama, dostlama, mehribanlq v s. kimi
yksk milli keyfiyytlr mhz indi nitqimizin dzgnly v gzlliyi qeydin
qalma hmikindn daha kskin kild qarya qoyur. Biz hr gn gzl nitq
nmunlrini diktorlarn, aktyorlarn, hkimlrin, mllimlrin, siyastilrin v
baqalarnn dann eidirik. Tssf ki, bunlar azlq tkil edir, indiki dvr
xalqn btnlkd yksk nitq mdniyytin yiylnmsini tlb edir. Ona gr
d masir vtnda daim z nitqinin znginliyi v gzlliyinin qeydin qalmal,
onun geyimi, davran il yana, nitqi d bugnk yksk sviyyy uyun
olmaldr. nsan gzlliyindn bhs edilrkn onun daxili v xarici alminin birbirini tamamlamas n zruri bir amil kimi nzr alnr. Nitqin gzlliyi insana
xas olan digr gzlliklr irisind balca yer tutur. Yksk nitq mdniyytin

sahib olmaq insann an-hrtini, lyaqtini, izzt v hrmtini artran

amillrdndir.
Hal-hazrda ali mktblrin oxunda Nitq mdniyytinin saslar adl
fnn tdris olunur. Bu fnnin tdris mqsdi tlblrd z fikirlrini hm yazl,
hm d ifahi formada dzgn, aydn, mntiqi, ycam, slis, zngin, canl, sad,
anlaql bir kild ifad ed bilmk bacarq v vrdilri yaratmaqdr. Nitq v
dil, dil v tfkkr, nitq v nitq raiti, dil sisteminin normalar, slub normalar,
nitqin slubi btvly, dilin leksik vahidlrindn yerind v mqsduyun
istifadetm bacar, nitqin etik normalar v s. bu fnnin predmetini tkil edir.
Fnnin tdrisi

prosesind tlblr nitq mdniyyti haqqnda mlumat

verilmli, mdni nitq yiylnmyin daha effektli, smrli sul v vasitlri

rh olunmal, onlardan dzgn istifad yollar gstrilmlidir. Nitq mdniyyti
problemi il bal oxsayl elmi-tdqiqat ilri aparlmasna baxmayaraq hl d
bu sahy dair mkmml bir drslik hazrlanb istifady verilmmidir. Bunun
balca sbblrindn biri istr yazl, istrs d ifahi dbi dilimizin normalarnn dilin masir inkiaf sviyysin uyun sasl kild ilnmmsi, dqiqldirilib tkmilldirilmmsidir. Bu, nitq mdniyytinin praktik chtdn ilnmsini v mnimsnilmsini tinldirir.
mumi mdniyytimizin n vacib v aparc trkib hisslrindn biri
olan nitq mdniyyti btn tdris mssislrind yrdilmli, onun saslar
agird v tlblr elmi kild alanmaldr. ...bu fnnin tkc ali mktblrd
deyil, btn orta ixtisas v mumthsil mktblrind, xalq universitetlrind v
baqa ktlvi auditoriyalarda tdris olunmas xalqn nitq mdniyytinin yksldilmsin ox byk tkan ver bilr (17, 15). Bel bir ehtiyac nzr alaraq
Nitq mdniyytinin saslar ad il hcmc ox da byk olmayan bu vsaiti
hazrlama mqsduyun bildik.
Mlum olduu kimi, nitq mdniyyti anlay z hcmin, hat
dairsin gr olduqca genidir. Bura mdni nitqi rtlndirn sas amillr, nitq
mdniyyti v dbi dil normalar, nitq mdniyyti v danq etikas, mdni
nitqin ictimai v sosial-iqtisadi inkiafdak rolu, nitq mdniyytin yiylnmyin
9

yollar, sullar v digr msllr daxildir. Bu vsaitd mdni nitqin vacib

saylan n md problemlrindn danlr. Kitab zrind ilnilrkn nitq
mdniyyti v natiqlik mharti msllrindn bhs edn srlrdn yeri
gldikc istifad olunmudur.
Vsait qsursuz da deyildir. Onun glckd tkmillcyin kmk ed
bilck qeyd v tkliflrin gr oxuculara vvlcdn razlm bildirirm.

Mllif

10

I FSIL
NITQ MDNYYTNN TTQQ, NKAFI V TBL
HAQQINDA

Tarixi qaynaqlardan mlum olur ki, lap qdim zamanlardan mzmunlu,

obrazl, aydn, ycam, tsirli nitq malik olan adamlar cmiyyt trfindn
hmi yksk qiymtlndirilmidir. Nitqin gzlliyi v ona sahib olman
yollar, vasitlri byk xsiyytlrin daima diqqti mrkzind olmudur.
Miladdan vvl Qdim Misird, Hindistanda, ind, Babilistanda,
rbistanda v digr bir sra yerlrd grkmli natiqlr yetimidir. Lakin natiqlik
sntinin, gzl nitqin, fsahtli v blatli dann, nitq mdniyytinin sl
vtni qdim Yunanstan olmudur. Natiqlik d bir elm kimi Yunanstanda
meydana glmi, inkiaf etmidir. Qdim Yunanstann ictimai-siyasi hyatndak
mbarizlr, iqtisadiyyatda ba vern irlilyi, elmi trqqi v s. il bal Afina
hr dvltind natiqlik snti inkiaf etmy, ykslmy balayr. lkni idar
ednlr ideyalarn mdafi etmk, mqsdlrini ktllr atdrmaq, onlar z
arxasnca aparmaq mqsdil szdn, natiqlik sntindn tsirli v ksrli silah
kimi istifad etmy alrdlar. Eramzdan vvl VII-IV srlrd faliyyt
gstrn yunan natiqlik mktbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, sey, sokrat,
Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx v b. kimi
grkmli natiqlik yetirmidir. Hmin mktblrd drs deyn Aristotel, Qorqiy,
Frasimax, sokrat, Demosfen, Esxin kimi grkmli natiqlr bu snti hm nzri,
hm d praktik kild yrnnlr alamlar. Bu dvrd natiqlik sntinin
nzriyysindn bhs edn Ritorika1 elmi d yaranq v kamil bir kild
inkiaf edir. Dvrn tarixi raitindn qaynaqlanan natiqlik snti bizim eradan
vvl V v IV srlrd znn iklnm dvrn keirir. Tisiy, sokrat,
Andokid, Hiperid, Esxin, Dinarx, Likurq, Demosfen, Qorki, Koraks, Aristotel v
b. hmin dvrn grkmli xsiyytlri, alimlri, n balcas is natiqlri
1 Gzl

danq (blat), natiqlik snti, bdii nsr haqqnda elm mnasnda ilnn ritorika (rhetorike) e..V
srd Qdim Yunanstanda yaranm, III-II srlrd orada, e..I srd Romada sistem dmdr. Aristotel,
Siseron, Kvintilian ritorikann grkmli nzriyyilri olmudur. Sonralar ritorika termini zahirn qng,
dbdbli, lakin mzmun v dil chtdn zif, bsit srlr, nitq, szlk mnalarnda ilnmidir.

11

olmular. Onlar natiqlik sntini, onun nzriyysini, tlimini qurmu v sistemini

yaratmlar. Qdim yunan ritorikas, orada ildiln terminlr bu gn bel
qiymtlidir, diqqti clb edir v ixtisas szlri kimi ildilir.
Antik yunan natiqlik sntinin yaranmas v inkiafnda Aristotelin xsusi
rolu olmudur. Aristotel1 335-ci ild Ritorika adl srini yazb natiqlik sntinin elmi saslarn vermi, snti insan faliyytinin xsusi nv kimi
qiymtlndirmi, natiq nitqinin quruluunu, slubunu, orfoepiyasn, ifadlilik
vasitlrini v s. geni kild izah etmidir. Ritorika sri

hissdn

ibartdir:
a)

Nitqin trtibi prinsipi;

b)

Natiq n lazm olan xsi keyfiyyt v qabiliyyt;

c)

Nitqin texnikas, vasitlri v priyomlar.

Aristotel nitqin sluba, mqsd v rait uyun qurulmasna daha ox

fikir verir v gstrirdi ki, slubun sas mahiyyti onun aydnl il baldr.
slub nitqin

predmetin uyun olmaldr. Aristotel natiqin mhartinin be

chtini xsusi qeyd edirdi.

1.

Materialn icad v onun hazrlanmas.

2.

Plann trtibi. Materialn plan zr mvafiq formaya salnmas.

3.

Hmin materialn yrnilmsi v yadda saxlanlmas.

4.

Materialn ifahi rhinin dbi-slubi chtdn ilnmsi.

5. Nitqin sylnilmsi, orfoepiya (dbi tlffz), intonasiya, emosiya v

s. msllrin nzr alnmas v onlara ml olunmas (30, 123).
Aristotel yax nitq n materialn dzgn seilmsi, plann tutulmas,
onun mkmml yrnilmsi, sylm zaman uyun slubun myynldirilmsi, orfoepik v intonasiya qaydalarna ml edilmsi, emosiyalarn
znmxsus forma il verilmsini mhm rt sayrd.
(Aristoteles) e.. 384-322 Qdim yunan filosofu v alimi. E..367-ci ild Afinaya glib Platonun agirdi
olmu v 20 il Ploton akademiyasnda itirak etmidir. E..343-335-ci illrd makedoniyal skndrin trbiyisi
olmudur (Makedoniya ar Filippin dvti il). E..335-ci ild yenidn Afinaya qaytm, z mktbini
(Peripatetk) yaratmdr. Din qar cinaytd tqsirlndiriln Aristotel tqibdn qurtarmaq n Evbey adasna
qam, bir ildn sonra vfat etmidir. K.Marks Aristoteli qdim dnyann byk mtfkkiri, onun tlimini is
qdim yunan flsfsinin zirvsi hesab etmidir. Geni v oxchtli yaradcla malik olan Aristotel mntiq,
psixologiya, tbitnaslq, etika, siyast, tarix, poeziya v ritorikaya aid srlr (Orqanon, Fizika,
Metafizika, Siyast, Ritorika, Poetika, Mntiq, Byk etika, Analitika) yazmdr.
1 Aristotel

12

Qdim Yunanstanda natiqlik sntinin inkiafna gcl tsir gstrn

sbblrdn biri d Solon qanunlar olmudur. Bu qanunlara gr hr bir afinal
mhkmd z hququnu mdafi etmyi bacarmal idi . Bel bir tlb sasnda
afinallar hquqi biliklr yiylnmy, hm d z hquqlarn mdafi etmk
n aydn, tsirli, mntiqli, sbutlu, rabitli dana bilmy xsusi sy
gstrirdilr. Afinada mhkm proseslrini 501 nfr mnsiflr heytindn ibart
olan vtnda aparrd. Kimin mqssir olub-olmamas ksriyytin ss vermsi
yolu il myynldirilirdi. O zaman mhkmd vkillr faliyyt gstrmdiyindn vtndalara loqoqraflar kmk edirdilr. Loqoqraflar hquqi thsil
alm adamlar idilr, onlar xsusi muzdla mhkmd baxlacaq iin mzmun v
mahiyyti il bal nitqlr yazrdlar. i mhkmy dn afinal hmin nitqi
zbrlyir v mhkm prosesind zn mdafi edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin,
Trasimax, Demosfen z dvrlrinin grkmli loqoqraflar, natiqlri olmular.
Bunlardan Demosfen1 antik natiqliyin yaranmas v inkiafnda xsusi rol
oynamdr. Onun natiqlik sntin yiylnmsi he d asan yolla olmamdr.
Nitq orqanlar qsurlu olan Demosfen (onun dili bir qdr pltk imi, q ssini
dzgn tlffz etmir, dananda yersiz l-qol atr, sa iynini tez-tez kirmi)
szlri daha

aydn ifad ed bilmk n azna xrda dalar alaraq dniz

knarnda nitq sylyr, danarkn iynini atma trgitmk n tavandan asl

cidann altnda durarm. Ssini inkiaf etdirmk mqsdi il ucadan qqrar, z
ssi il dalalarn ssini bomaa alarm. Uzunmddtli mqlr Demosfeni
natiqlik sntinin zirvsin yksltdi. Siseron onun haqqnda demidir: Kim
Demosfen olmaq istmirs, o natiq deyil.
Demosfen natiqlik snti nzriyyilrindn biri idi. O, ritorika il bal
bir sra srlr yazm, bu elmi nzri v praktik chtdn rh etmi, faydal
fikirlr, mlahizlr sylmidir. Msln, ona gr, natiqlik sntind aadak
tlblr ml olunmaldr: 1) materialn toplanmas. 2) materialn mqsduyun
Demosfen (Demosthenes) e.. 384-c ild Afinada anadan olmu, 322-ci ild Kalavriyada vfat etmidir. qdim
yunan natiqi v siyasi xadim olmudur. Demosfen aid ediln 61 nitq, 56 x, 6 mktub qalmdr. Demosfen ilk
nitqind (e..351) II Filippin (Makedoniyal skndrin atas) Yunanstan tabe etmk siyastin Afinann passiv
mnasibtini tnid etmidir. o zamandan Demosfen yunanlarn Makedoniyaya qar ittifaqnn yaranmasna nail
olmudur. Latiya urunda gedn dyd yunanlarn mlubiyytindn sonra sir dmmk n zn
zhrlyib ldrmdr. Demosfenin yaradcl dnya natiqlik mdniyytinin inkiafnda mhm mrhldir.
1

13

sylnilmsi n plann trtibi. 3) nitqin mzmununun yrnilmsi, mnimsnilmsi. 4) mzmunun dinlyicilr qarsnda sylnilmsi.
Demosfenin tlffz, danq trzi aydn, anlaql idi. O, znn drin
mntiqi, rngarng intonasiya alarlar, mracit formalar, ritorik suallar v s. il
dinlyicilri clb ed bilirdi. Demosfen nitqlrind Afinann satqn v faliyytsiz
hakimlrini ifa edir, onlar daltli olmaa, dzgn siyast yeritmy arrd.
Mhz bu keyfiyytlrin gr afinallar byk ehtiras v inamla danan
Demosfenin nitqin hvsl qulaq asr, onu axra qdr dinlyirdilr.
Afina hr dvltinin tnzzl il bal yunan natiqlik sntind d
gerilmlr ba verir. Gzl nitq z siyasi xarakterini itirir, canl, konkret
raitdn uzaqlar, daha ox tntn nitqin evrilir.
Yunan natiqliyinin tnzzlndn sonra onun mrkzi qdim Romaya
kr. Roma demokratiyas n domatik deyil, gnn tlblrin cavab vern,
canl faliyytd olan natiqlik snti lazm idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sntinin
yaranmas v inkiafna gcl tkan verirdi.
Qdim dnyann bu dvlti natiqlik sntin bir sra grkmli xsiyytlr
bx etmidir. Katon (b.e..234-149), Qrakxi (b.e..163-132), Antoni Mark
(b.e..83-30) kimi sz ustalar Roma natiqlik mktbinin yetidirmlri olmular.
Bunlarn irisind bir natiq kimi dnya hrti qazanm grkmli dvlt xadimi,
ritorika alimi, mtfkkir Mark Tullii Siseron (b.e..106-43) xsusil frqlnirdi1.
Siseron natiqlik snti il bal Natiqlik haqqnda, Brut, yaxud mhur natiqlik
haqqnda v Natiq traktatlarn yazmdr. Bu traktat natiqlik sntinin
tarixi, slubiyyat, nitq mdniyyti msllrinin nzri v praktik rhi
baxmndan ox hmiyytlidir. Bu srlrdn ikisind (Natiqlik haqqnda,
Brut, yaxud mhur natiqlik haqqnda) Siseron dvrn mhur natiqlri il
aparlan dialoqlarla natiqlik sntinin mahiyyti, onun konkret msllri, bu
Roma natiqi, vkili, yaz v siyasi xadimi. Roma respublikalarnn ideoloqu Siseron Mark Tullii znn
natiqlik istedad saysind siyasi mbarizd mvffqiyyt qazanmdr. Sulla v Antoni leyhin xlar etmi,
konsul olarkn (e..63) Kamillianann sui-qsdinin stn amd. Siseronun natiqlik ideal dinlyicini
maraqlandran, inandran v ardnca ynld biln btn vasitlr yiylnmyi nzrd tuturdu. Onun 58
mhkm v siyasi nitqi, ritorikaya, flsfy aid 19 traktat, hminin bir ox mktubu latn danq dilinin abidsi
v Romada vtnda mhariblrin dair mnb kimi saxlanlr. Siseron Avqustun tqiblri dvrnd hlak
olmudur.
1 Qdim

14

sntin flsfy mnasibti v s. kimi msllri rh etmi, znn tsvvr

etdiyi ideal natiq surtini yaratmdr.
nc traktatda (Natiq srind) mllifin natiqlik snti bard
qiymtli fikirlri, mlahizlri sylnilmidir: Natiq olmaq n birinci v zruri
rt tbitin ona bx etdiyi istedaddr. gr istedad insann gzlliyidirs, bu
gzlliyin rngi natiqlikdir. Ancaq mdrik adam hqiqi natiq ola bilr, ... kim
gzl danrsa, o, btn xeyirxah chtlri znd tcssm etdirir v buna gr
d mdrikdir (52, 201).
Siseron nitqinin sjet xtti, ifad trzi v mqamna gr ildiln natiqlik
priyomlar diqqti clb edir.

Xatrladaq ki,

yunan dilini gzl bildiyi n

Demosfenin nitqlrind ritorika mktblrind tbli olunan attika slubundan

geni istifad etmidir. Siseron eyni sxemliliyi, demk olar ki, gzlmidir: giri,
thkiy v fikri tsdiq edn sbutlar, faktlar, ntic. Natiq nitqinin thkiy
hisssini daha tsirli, daha maraql qurmaa alm, yeri gldikc tarixi
ltiflrdn, haqqnda dand hadislrdn, atalar sz v xalq msllrindn,
bdii sual, xitab v nidalardan, antitezislrdn mhartl istifad etmidir (30, 40).
Qdim Roma natiqlik mktbinin nmayndlrindn biri d Mark Fabiy
Kvintilian (42-118) olmudur. O, natiqlik nzriyyisi kimi tannmdr. Acd
ritorika mktbi ona hrt gtirmidi. Kvintilian

Natiqlik thsili adl 12

kitabdan ibart sr yazmd. Hmin kitablarda natiqlik sntinin elementlri v

ritorikann mahiyyti, nitq zrind iin mrhllri (mvzunun seilmsi,
yerldirilmsi, yadda saxlanlmas, nqli, aydn tlffz),

natiqlik sntin,

natiqlrin faliyytin veriln tlblr v s. msllr rh olunmudur.

Kvintilian natiqlik sntin yiylnmyi thsilin zirvsi hesab edirdi. O,
bunu obrazl kild bel ifad edirdi: air doulurlar, natiq is olurlar. Natiqlik
sntin is tlimin kmyi il yiylnmk mmkndr (55, 97).
Qdim Romada natiqlik sntin byk maraq gstrilirdi. Adamlar
mhur sz ustalarnn nitqini yrnir, htta ox halda zbrlyirdilr. Dananlar
z fikirlrini saslandrmaq n lazm gldikd natiqin nitqindn myyn
paralar nmun kimi verir, ona istinad edirdilr.
15

Roma natiqlik sntinin inkiaf zn srmr. Respublikann squtundan

sonra natiqlik snti tnzzl doru gedir. Diktatura, imperiya natiqliyin qarsn
alr, bu snt din xadimlrinin lind moiz sylmk, dini qanunlar, ehkamlar
tbli etmk vasitsin evrilir.
Natiqlik sntinin tarixi il bal eyni vziyyt Rusiyada, elc d
Azrbaycanda XVII, XVIII v XIX srlr qdr davam etmidir.
Rusiyada natiqlik sntinin inkiaf byk alim, eyni zamanda mahir sz
ustas M.V.Lomonosovun ad, faliyyti il baldr. O, 1748-ci ild
adl kitab ap etdirmidir. Bu sr Ritorikann
sasnda yazlmdr. Hmin srd mdriklik v hazrcavablq natiqlik snti
n balca mziyyt kimi qiymtlndirilir. Bu keyfiyytlrin yaradlmasnda
natiqin tbii istedad, tcrbsi, dnyagr, elmi-nzri hazrl, mtalisi
vacib rt kimi irli srlr. M.V.Lomonosova gr, natiq dinlyicinin hissiyyatna tsir etmlidir. Bunun n o, natiqliyin tsirgstrm vasitlrindn
istifad etmyi bacarmaldr.
Rus natiqlik sntinin inkiafnda XIX srd yaayb-yaratm yazlarn,
airlrin, filosoflarn, siyastilrin, din xadimlrinin, dili alimlrin v
baqalarnn da faliyyti byk olmudur. lknin byk hrlrind faliyyt
gstrn mhkmlrd sslnn nitqlr d rus natiqlik sntinin bu dvrd
formalamasna msbt tsir gstrmidir. XIX srin 60-c illrind Rusiyada
mhkm islahat keirilir. Bu islahata sasn, mhkm prosesind iclaslarn
itirak tmin olunur. Mhkm prosesi, bir nv, demokratikldirilir. Oradak
canl danq, obrazl sylniln nitq dvrn mhur adamlarnn diqqtini clb
edir. M.E.Saltkov-edrin, F.M.Dostoyevski, A.P.exov v b. tez-tez mhkm
salonlarna gedr, oradak xlar dinlyrdilr.
Natiqlik sntin qdim mdniyyt tarixi olan rqd d maraq
yaranm, ritorika elmin insan faliyytinin xsusi nv kimi yksk qiymt
verilmidir.
Filosof, siyasti, qanunnas, byk islahat, csur srkrd, islam
dininin banisi Mhmmd Peymbr (.s.) db, xlaq, ifft, vicdan, tvaz16

karlq, tmizlik, namuslu olmaq v s. insani keyfiyytlr srasnda natiqlik

mhartin xsusi hmiyyt vermi, gstrmidir ki, natiqliyin blati bzn
cadu v sehr tsiri balayr. nsann gzlliyindn biri d onun aydn v gzl
danmasdr.
slamn ikinci byk xsiyyti olan Hzrt linin zngin irsind tlimtrbiy msllri il yana, danq, onun etik qaydalar bard ibrtamiz fikirlr
sylnmidir: qli ox olan adamn sz az olar; hr bir adam z dilinin
altnda gizlnir; danann zn yox, szn daha ox diqqt et, l, bi
sonra ks; dn, dan, sonra dan; anla, bil, sonra et v s.
rq dnyasnn byk alimi li ibn Sina (980-1037), air v filosoflar Firdvsi (934-1024), bu Reyhan Biruni (973-1048), Mahmud Kaqarl (10291126), Sdi irazi (1184-1291) v b. z srlrind sz yksk qiymt vermi,
danq qabiliyytinin, szdn istifad bacarnn insan lyaqti il zvi bal
olduunu hkiman szlrl, ifadlrl oxucularna atdrmlar. Bu baxmdan
Sdi irazinin fikirlri daha sciyyvidir:

Ndir dil azda, ey al olan?

Hnr xzinsin aardr inan!

Tlsik sylm szn bir dm,

Fikrini kamil de, gec olsa n qm...

vvl bir dn, sonra dil gl,

Divar tez yxlar, olmasa tml!

bu li ibn Sina ritorika elmi, onun qanunauyunluqlar, sz snti,

gzl danman insan cmiyytindki rolu v s. il bal dyrli fikirlr sylmidir.
Azrbaycanda da natiqlik sntinin yaranmas tarixi qdimdir. Bu snt
xalqn dbi-estetik fikri il bal qdim v orta srlrd yaz v airlrin rh,
17

risal, tzkir, bdii srlrind yaranm, tkkl tapm, hmin mnblrd

szn qdrti il bal dyrli fikirlr sylnilmidir.
Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatnda sz, gzl danmaq qabiliyyti
briyytin tml da kimi qiymtlndirilmi, xilqtin zlinin sz olduu tlqin
edilmidir. Ulu cdadlarmz szn real gcn, tbii qdrtini hmi yksk
dyrlndirmilr. Babalarmz br tarixini obyektiv thlil edrk bel bir nticy glmilr ki, insan cismn yox olsa da, onu tarixd yaadan szdr. Bizim
ada tariximiz szn tarixidir. Hr hans bir tarixi dvr mnvi almimiz, sz
tariximizl lr, qiymtlndiririk. Msln: Nizaminin dvr, Fzulinin dvr
v s. Nizami dvrnd yaam srkrdlr, hkmdarlar ancaq Nizamiy gr
tannr, yad edilirlr. Sz mqdds, sz cilalayan ustad is mqddslrin
mqddsidir. Sz gldrr, sz aladr, sz sevindirir, kdrlndirir, mid verir,
mid qrr.

Sz var daa xarar, sz var dadan endirr. Sz bir olsa da

yerindn oynayar. Sz hm mlhmdir, hm d yara. Sz var glr ker, sz var

dlr ker. Antik dvrn byk mtfkkiri, qdrtli loman Hippokrat
demidir ki, tbabt nhngin iynind dayanr: bitki, baq, sz. Min il bundan
vvl byk Firdovsi yazrd: Szn qdrini bilin, hyatda ancaq sz yadigar
qalr.
Orta srlr dvrnn n grkmli alimlrindn biri olan Nsrddin Tusi
znn xlaqi-Nasiri, Abad-l-mtllimin v digr srlrind szn qdrtin, natiqlik sntin yksk qiymt vermidir. O, gzl nitqi milltin mdniyyt
gstricilrindn biri sayrd. N.Tusi gstrirdi ki, gzl nitq n

birinci

nvbd dilin znn slisliyi, ifad imkanlarnn geniliyindn faydalanmaq

vrdilrinin inkiaf etmsi, yni hmin dildn istifad ednlrin hazrl tlb
olunur. O, nitq mdniyytinin sas rtlri olan dzgnlk, ifadlilik v dqiqliy
xsusi fikir vermi, dilin qayda-qanunlarna hamnn eyni drcd riayt etmsini
zruri saymdr. Tusiy gr, insan bu dnyann rfi, o byk Allahn zrrsi,
tbitin trkib hisssidir; onun dnyaya glmsind Ana v Tbit Allahn
buyruu il sas rol oynamdr. Odur ki, Allah, haqq, hqiqti drk etmkdn
tr btn bilik mnblrindn ba xarma v onlara sahib olma mtfkkir
18

alim fzilt sayr. Bu fziltin insanda nitfdn (insan yarand gndn) malik
olduu is nsiyytdir. nsan z-z il d, Allah il d, insanla da nsiyytdn
ox byk frh duyur, nki o btn bunlar drk etmi, hqiqt yaxnlam,
Allaha qovumu olur. Mhz bu mnada insan dnyasnda, o cmldn, Tusi
nzriyysind natiqlik mqdds snt, sz sylmk, danmaq mczvi
qabiliyyt saylr (49).
Azrbaycan dbiyyat tarixind nitqin, dann gzlliyin yksk
qiymt vernlr ox olmudur. dbi-tarixi mnblr gr, Flki irvani,
zzddin irvani, Mcirddin Beylqani, fzlddin Xaqani, Nizami Gncvi,
Hsnolu, Nsirddin Tusi, bdlrid Bakuvi, madddin Nsimi, Mhmmd
Fzuli, Sahib Tbrizi, Molla Pnah Vaqif, Qtran Tbrizi, ah smayl Xtai,
Maraal dhvi v b. byk natiqlr olmular. Onlarn yazdqlar bdii srlrd
natiqlik mharti, nitq kamilliyi mdniyyti, nitqin tsir qvvsi, nitqd forma v
mzmun vhdtinin gzlnilmsi v s. haqqnda janrn verdiyi imkan lsnd
elmi-nzri fikir v mlahizlr sylnilmi, sz sntin yksk qiymt
verilmidir.
Nizami szn insan hyatnda ecazkar qvvy malik olduunu, dnyann
gznn ilk df szl almas ideyasn, fikirlrini qdrtli poetik bir dill
trnnm etmidir. Sirlr xzinsi srind air szl bal Szn qdrti adl
ayrca fsil vermi, szn nin n lyaqtli szlr iltmidir:

Sz qzl yata altunla tutdu qoa,

Dedi sz srrafna: De hans glir xouna?
nc, khn qzlm, tz szm yaxdr?
Sz srraf syldi: Sz dnyann naxdr...!
Sz qasidi bldsiz baa vurar yollar,
Sz hnr meydannda yenr mrd oullar...
Sz hr yerd hakimdir. Hamdan bada olur.
Dnyann srvtidir, inci qa-da da odur.

19

Nizamiy gr, dnyada n tin ilri hikmt adamlar, sz ustalar,

natiqlr yerin yetir bilirlr.

Szn qanadlar var, qu kimi inc-inc,

Dnyada sz olmasa, ny grk dnc.

Nizami sgndrnamd Qdim Yunanstann natiq dvlt balarnn

obrazn sgndrin xsind mumildirmi, natiqliyin cmiyytin ictimai-siyasi
hyatnda oynad rolu aadak misralarda ifad etmidir:

Ona rast glnd bir qat dmn,

Vuruda ilri brk drkn,
vvlc, qzl i salard,
Qzl tk ilri hll olard.
Qzl i grms, i olsa mahal,
Qlnca atard lini drhal.
Bir i grmsydi onlar da gr,
Kmy glrdi onda natiqlr.

Nizami sgndrnam epopeyasnda natiq

surtini yaratm, onu

mtfkkir, uzaqgrn, drin hikmt sahibi kimi sciyylndirmidir.

Azrbaycann byk airi Mnd sar iki cahan, mn bu cahana
smaram deyn madddin Nsimi szn zirvsind dayanrd. Onun sz snti,
natiqlik snti, szn qdrti il bal olduqca dyrli fikirlri vardr. Hrufilik
triqti ideyalarn yayanlardan biri olan Nsiminin z mhartli bir natiq
olmudur. Hrufilik triqti ideyasn tbli etmk mqsdil xalq qarsnda
etdiyi xlarnda insanlardan, onlarn azadlq v srbstliklrindn ehtirasla
danr, zlm, sarti, daltsizliyi tnqid v ifa edrdi.
Byk Fzuli sz, nitq yksk qiymt v hmiyyt vermidi. O yazr:

20

Xlq azn sirrini hr dm qlr izhar sz,

Bu n sirdir kim olur, hr lhz yoxdan var sz?
Artran sz qdrini sidq il qdrin artrar,
Kim n miqdar olsa da, hlin eylr ol miqdar sz.
Ver sz ehya ki, tutduqca sni xabi-cl,
Ed hr sat sni ol yuxudan bidar sz...

Fzuliy gr, sz mqdds bir ilahi varlqdr, ruhdur. Sz canl varlq

kimi yaayr, daim faliyyt gstrir. Sz olmadan real varlq, cisim mvcud
deyil. Bu fikir airin aadak beytind poetikldirilir:

Can szdr, gr bilirs insan

Szdr ki deyirlr, zgdir can.

Sz vardr ksdirr ba,

Sz vardr ksr sava.
Sz vardr aulu a,
Bal iln edr ya bir sz.

ah smayl Xtai xsiyyt azadln dilin mvcudluunda grrd. O,

bel bir qnat glirdi ki, dil sni-sn, mni-mn, sni-biz, bizi-hammz kimi
formaladrmaqla millt, xalq anlayn tamamlayr. O, elmlik, aydn diksiya v
musiqiliyi nitq n vacib rtlrdn sayrd.

Nfsi hli-dilin cvhri-candr biln,

Nitqimiz qdrti-hq, ruhi-rvandr biln -

deyn Xtai ana dilini xalq ruhunu ifad edn balca vasit saym, yaznn,
oxunun, dvlt v siyast ilrinin ana dilind aparlmas ideyasnn praktik
hllin nail olmudur.
21

Sahib Tbrizinin aadak iki misras ta qdimdn nitq, onun gzlliyin

hmiyyt v qiymt verildiyini gstrir:
Varlnda danq gzlliyi olmayan adam bu dnyada su v gil palq
il suvanm divar surtin bnzyir.
Orta srlrd yaayb-yaradan airlr, sz ustalar, natiqlrin sz (suxn)
v onun qdrti, tutarl v orijinal fikir sylmk bacar, natiqlik mharti,
nitqin kamilliyi, tsir qvvsi, nitqd forma v mzmun vhdtinin gzlnilmsi,
sz ustas (sxnvr), danna fikir vern, dana biln (sxndan) v s. bard
fikir v mlahizlr sylmilr.
XVII-XVIII srlrd aq poeziyasnda da szn tlffzn, yatml
deyiliin ox fikir verilmi, mran dili dedikd gzl danq nzrd
tutulmudur.
XIX srd Azrbaycanda M..Vazeh, M.F.Axundov, A.A.Bakxanov,
Q.Zakir kimi praktik natiqlr, bu sahnin nzriyyilri yetimidir. M.F.Axundov znn bdii v elmi yaradclnda mdni nitq, natiqlik mharti, fsahtli
klam, nitqin mxtsrliyi v aydnl, shn dili, dilimizin orfoqrafiya v
orfoepiya normalar v s. haqda elmi-nzri fikirlr, mlahizlr sylmidir.
Onun Kritika v Tnqid risalsi adl mqallrind dilin tkmilldirilmsi
mqsdil syldiyi fikirlr (nitq prosesind eyni sz v ifadlrin tkrarna yol
vermmk, qliz szlri, ifadlri, yerin dmyn tbeh v mbalilri
iltmmk, yazl v ifahi nitqin frqli xsusiyytlrini nzr almaq,
Azrbaycan dilinin orfoqrafiya v orfoepiya qaydalar, shn nitqi v s.) bu gn
d z hmiyytini itirmmidir. XIX srin sonu v XX srin vvllrind
yaayb faliyyt gstrn qabaqcl, mtrqqi ziyallar, maarifilr, mllimlr
dilimizin safl, yad tsirlrdn qorunmas, bu dild danman zruriliyi,
tlimin Azrbaycan dilind aparlmasnn vacibliyi v s. msllrl bal ox
faydal fikirlr sylmilr. Mirz Kazm by, Mirz fi Vazeh, Clil Mmmdquluzad, Mirz lkbr Sabir, Aleksey ernyayevski, Seyid zim irvani, Rid
by fndiyev, Soltan Mcid Qnizad, Hbib by Mahmudbyov, Nriman
Nrimanov, mr Faiq Nemanzad, Mahmud by Mahmudbyov, Abdulla aiq
22

Talbzad, Mmmdta Sidqi, Seyid nszad, Firudin by Krli, Frhad

Aazad, Bkir obanzad, Hac Rhim fndiyev v baqalar yazdqlar
mqallr, drslik v drs vsaiti il mktblrimiz, maarif v mdniyytimiz
xeyli kmk etmilr. Onlar Azrbaycann qabaqcl maarifi v demokratik
ziyallar, grkmli mllimlri, ana dilind mktb amaq, bu mktblr n
drsliklr trtib etmk, ana dilinin tdrisi metodikasn yaratmaq, lifba,
orfoqrafiya v bu kimi bir sra mhm msllri hll etmk bard uzun illr
boyu btn tzyiq v mhdudiyytlr baxmayaraq yorulmadan mbariz
aparm, z srlrind dilimizin praktik msllrindn, onun orfoepiyas,
orfoqrafiyas, lt trkibi, slubiyyatndan da bhs etmi, mktblilrin yksk
nitq mdniyytin yiylnmsinin vacibliyini dn-dn vurulamlar. Msln,
Hafiz Mmmdmin eyxzad adl mllimin 1908-ci ild apdan xan Fsaht
v blat, fnni ina v suli-kitabt srinin ikinci fsli fsaht v blat
msllrin hsr olunmudur (1, 185). Orada gstrilir ki, blat bir mramn
hsn (gzl, gyk) surtd das, dzgn v sntli ifad olunmas, fsaht is
bir dilin dz v xtasz, asanlqla sylnilib yazlmas demkdir. Kitabn hmin
fslind hminin Elmi-mani deyiln fnlrdn bhs edilir, tbeh, mcaz,
kinay v istiar kimi msllr rh olunur.
XIX srin ikinci yarsnda v XX srin vvllrind yaayb-yaradan air,
rssam, musiqinas, xttat, naqqa, maarifi, pedaqoq kimi tannan M.M.Nvvabn sz, szn qdrti, danq mdniyyti haqda bir ox fikirlri, nsihtlri
olmudur ki, bunlar bugnk dyrlr baxmndan qiymtlidir, hmiyytlidir.
Onun Nsihtnamsindn (be yz nsiht) danqla, mdni nitql bal
verilmi bir ne nsihti nmun gstrk: bacardqca qsa v mnal dan, ks
halda danmasan yaxdr; sz deyn vaxt fikrini dzgn ifad et, biirilmmi
sz danma; danarkn tez zndn xmaq axmaqln niansidir; sz ox
uzadb tkrar etm ki, avamla dlalt edr; sndn bir sz sorumasalar dem;
o adam ki, snin nsihtini eitmir, nsiht etm; mclisd z qdrindn artq
danma, yoldalara da frst ver; mclis hli xahi ets, dana bilrsn v s.

23

XX sr znn natiqlrini yaratmdr. Bu dvrn natiqlri bir ox

chtdn yeni v orijinal snt-pe adamlar olmular. Bellrin Mmmd min
Rsulzad, Ftli xan Xoyski, Nriman Nrimanov, Bkir obanzad, li Nazim,
Hmid by axtaxtinski, Smd Vurun, Mikayl Rfili, Cfr Xndan, li
Sultanl, xli Qurbanov, smayl xl, Xlil Rza Ulutrk kimilri nmun ola
bilr. Bu natiqlr ana dilind slis, aydn, tmiz, eyni zamanda ycam v tsirli
danmaq bacarna sahib idilr.
N.Nrimanov z ana dilini hdsiz mhbbtl sevmi, onu yksk
qiymtlndirmidir. Ana dili! N qdr rfiq, n qdr ali, hissiyyati-qlbiyy
oyandran bir klm! N qdr mhtrm, mqdds, n qdr zmtli bir
qvv! Ana dili! Bir dil ki, mehriban bir vcud z mhbbtini sn bu dild
byan edibdir. Bir dil ki, sn hl beikd ikn bir layla klind z ahng v
ltaftini sn eitdirib, ruhun n drin gulrind nq balaybdr!...
N.Nrimanov ana dilin xalqn varln tkil edn sas amil kimi
baxm, dbi dilimizin tdrisi, xlqiliyi, safl, tmizliyi v inkiaf haqqnda bu
gn bel aktual olan fikirlr, mlahizlr sylmidir.
N.Nrimanov Azrbaycan natiqlik mktbinin banilrindn biri olmudur. z xalqn rkdn sevn, onun azadl v sadti n alan natiq Nrimanov dand hr hans bir mslnin daha ksrli sahlrini qabarq kild
izah etmy, dinlyicilr baa salmaa, onlar maraqlandrmaa, dndrmy,
inandrmaa v diqqtini hmin mslnin hllin cmldirmy ciddi sy
gstrmidir. Dinlyicilrl qaynayb-qarmaq, onlara hssaslqla yanamaq,
fikirlrini bilmk, onlar dinlmk mharti N.Nrimanovun natiqlik sntin xas
olan xsusiyytlrdn idi (23, 80).
Grkmli dbiyyatnas, yaz v dvlt xadimi xli Qurbanovun da
Azrbaycan natiqliyinin yaranmas v inkiafnda xsusi xidmtlri olmudur.
Mrhum professor A.Abdullayev .Qurbanovun natiqlik mhartindn bhs
edrk yazr: xli Qurbanov mkmml surtd natiqlik mhartin yiylnmi
sz ustas idi. Gcl hafizy, zngin nitq mdniyytin, qvvtli mntiq sahib
olan bu adam he bir materiala baxmadan, ilk mnblrdn gtirdiyi misallar v
24

yani kild nmayi etdirdiyi oxlu faktlarla fikrini znginldirib onu daha
cazibli v maraql etmyi bacarrd (35, 42).
Grkmli yazmz Y.V.mnzminli Dil mslsi adl mqalsind
yazrd: Dil irklik sevmz, zor v gc d qbul etmz. Dil z kk st bitr,
qalxar, qol-qanad aar v bu asudlik, tbiilik sahsind d byl gzl, zrif v
geni bir hal glr ki, hamn heyran qoyar. Drin zka sahiblri, grkmli
xsiyytlr he vaxt z ana dilin laqeyd olmam, etinaszlq gstrmmilr.
Onlar hr vasit il ana dilinin safl, tmizliyi, varlnn btn zmti il
qorunub saxlanlmas n llrindn glni etmilr.
Hr bir xalqn milliliyini, mnvi dyrlrini yaadan, inkiaf etdirn
onun dilidir deyn ulu ndrimiz Heydr liyev zmannin grkmli
natiqlrindn olmudur. Yksk kbarlq, ziyallq etalonu olan Heydr liyev
hm d bnzrsiz natiq idi. O, mdrik, all qrarlar il yana, dan, nitqi il
d bu dilin keiyind duran bnzrsiz bir insan, byk mtfkkir v alim idi (33,
s.319).
Ulu ndrimiz Azrbaycan dili il bal shbtlrind nitq mdniyyti
msllrin xsusi diqqt yetirirdi. Azrbaycan

Milli Elmlr Akademiyas

Dililik nstitutunun sabiq direktoru, AMEA-nn mxbir zv A.Axundov

H.liyev haqqnda xatirlrini danarkn deyir ki, bir df ulu ndrimiz mni v
institutun bir ne mkdan yanna artdrmd. O, shbt balamazdan
vvl zn mn trf tutaraq sorudu: N il mul

olursunuz? Mn

Azrbaycan dilinin ayr-ayr sahlri zr tdqiqatlarn aparlmas, kitablarn

yazlmas, mxtlif mzmunda ltlrin trtib olunmas v s. msllr bard
mlumat verdim. Cavabmdan raz qald v dedi: Bunlar z yerind, bs nitq
mdniyyti il bal nlr etmisiniz? Siz bu sahy daha ox fikir vermlisiniz
ki, xalq z dilind srbst dana bilsin.
H.liyev Azrbaycan dilini ox sevirdi v bu dild danma il fxr
edirdi. O, xalqla onun z dilind danrd. nsanlar onun nitqinin gzlliyin,
znginliyin, axclna, slisliyin, mntiqliyin heyran qalr, onu dinlmkdn
mmnun olurdular. Ulu ndrin nitqi hqiqi mnada yaradc faliyyt idi.
25

Cmllrin quruluu, szlrin, ifadlrin ildilmsind orijinallq, znmxsusluq daima nzr arpard.
H.liyev bir natiq kimi zngin sz ehtiyatna malik idi. Danarkn
duruxmaz, sz axtarmaq n fikirlmzdi. O, nitqind sz v ifadlrin
tkrarna mmkn qdr yol vermzdi. Dzgn seiln, yerind ildiln ifadlilik
vasitlri leksik v frazeoloji sinonimlr, antonimlr, nidalar, mracitlr, ritorik
suallar v s. onun nitqini tsirli edir, estetik chtdn gzlldirirdi. Hr bir
Azrbaycan vtnda, hr bir azrbaycanl z ana dilini Azrbaycan dilini,
dvlt dilini mkmml bilmlidir deyn Heydr liyev bu dil ziz idi,
mqdds idi. O bu dil mkmml yiylnmidi. Bu dild, demk olar ki,
hamdan yax danrd.
Heydr liyevin nitqind bir mntiq, rabit vard. O, he bir qeyd
baxmadan danar, faktlar, sbutlar gtirr, dinlyicilri qaneedck rhlr
verrdi. ti yadda v gcl hafizy malik olan H.liyev dinlyicilr byk
maraqla qulaq asar, onu btvlkd anlayar v qbul edrdilr.
H.liyev yksk nitq mdniyytin sahib idi. O z sfrbredici nitqi,
danq tempi, maneras, jestlri, mimikas v s. il auditoriyan l alar, z
ideyalarn dinlyicilr alayard.
H.liyev grkmli natiq, sz ustas kimi d tarixd qald. Onun nitqlri,
xlar, shbtlri, natiqlik mharti mtxssislr trfindn yrnilmi, bu
bard srlr d yazlmdr. Lakin bu sahd geni axtarlara yen d ehtiyac
vardr.
Ken srin 60-80-ci illrind nitq mdniyyti msllrinin hm nzri,
hm d praktik kild yrnilmsi, tblii sahsind bir ox smrli ilr
grlmdr. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Nsimi adna Dililik
nstitutunda 1962-ci ildn dil mdniyyti bsi faliyyt gstrmidir. b nitq
mdniyyti il bal tdqiqatlar aparmaqla yana, mtbuatda, radio, televiziya
verililrind, dbi v elmi srlrd, drsliklrd, reklamlarda nzr arpan dil
v slub nqsanlarnn aradan qaldrlmas n mli tkliflr vermidir. Hmin
dvrd mtbuat shiflrind Nitq mdniyyti, Ana dilimizin safl
26

urunda, Dilimiz qeyrtimiz v s. kimi daimi rublikalar altnda yazlar drc

edilir ki, onlar dilimiz qay, hrmt, diqqtin gstrilmsi, onun bir nsiyyt
vasitsi kimi qorulub saxlanlmas baxmndan zamanna gr olduqca
hmiyytli idi.
1969-cu ild .Dmirizad v 1970-ci ild M.irliyevin ayr-ayrlqda
Azrbaycan dili orfoepiyasnn saslar adl kitablar ap olunmudur.
A.Abdullayevin nr etdirdiyi srlr (Mllimin nitq mdniyyti
haqqnda, Maarif, 1966; Nitq mdniyyti v natiqlik mharti haqqnda.
Azrbaycan Dvlt Nriyyat, Bak, 1968) nitq mdniyyti msllrinin tdqiqi
v tbliind xsusi rol oynamdr.
.fndizadnin trtib etdiyi Orfoqrafiya orfoepiya qrammatika
ltindn (1983) yaz, tlffz v qrammatika tlimind uzun illrdir ki, faydal
bir vsait kimi istifad edilir. Nitq mdniyyti msllri adl baqa bir
mcmud (1985) nitq mdniyytinin ayr-ayr sahlri zr alan alimlrin,
grkmli tdqiqatlarn mqallri verilmidir. Bu stirlrin mllifi N.Abdullayevin Z.Mmmdovla birg nri alnan Nitq mdniyyti (1998), Mllimin
nitq mdniyyti (2003), Orfoqrafiya v orfoepiya lti (2003), Nitq
mdniyytinin saslar (2005), N.Abdullayevin Azrbaycan dilinin mxtsr
orfoepiya lti (2013) kimi kitablar nitq mdniyyti fnninin tdrisind yararl
bir vsait kimi istifad olunmu v olunmaqdadr.
Son illr H.Hsnovun ali mktblr n yazd Nitq mdniyyti v
slubiyyatn saslar adl drslik d bu sahd atlan ilk addmlar kimi
hmiyytlidir, dyrlidir. Bu srd nitq mdniyyti, onun predmeti, nitq mdniyyti v slubiyyat, nitq mdniyyti v norma, ifahi v yazl nitqin predmeti,
dilimizin fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik slubi imkanlar, Azrbaycan dilinin
funksional slublar v s. msllrdn bhs edilmidir..
Natiqlik snti, nitq mdniyyti msllri il bal aradrmalar aparan
tdqiqatlardan biri d K.liyev olmudur. O, znn slub v slublar
sistemi (1985), Antik dvrn natiqlik mktblri (1985), Azrbaycan dilinin
praktik slubiyyat (1992), Nitq mdniyyti v slubiyyatn saslar adl
27

srlrind, drsliklrind dnyada, elc d Azrbaycanda natiqlik snti v

mktblri, dbi dilin normalar, slublar sistemi haqda, oxucu ktlsini maraqlandran digr msllr bard trafl mlumat vermidir.
Nitq mdniyytinin tblii v inkiafnda bdii dbiyyatn, ktlvi
informasiya vasitlrinin (mtbuat, radio, televiziya v s.) rolu mhmdr. Ulu
ndrimiz H.liyev hl 1981-ci ild Azrbaycan yazlarnn 7-ci qurultayndak nitqind xalqn srvti olan dilin tkmilldirilmsi v znginldirilmsind,
onun lzumsuz dialekt szlrindn, jarqon nsrlrindn tmizlnmsind nitq
mdniyytinin hmiyytini xsusi qeyd edrk demidir: Azrbaycan dbi
dilinin saflna, ktllrin nitq mdniyytin daim qay gstrilmlidir... Yaz
nitq mdniyytinin, dbi dil normalarnn qanunvericisi olmaldr (Kommunist qzeti, 1981, 14 iyun).
Ayr-ayr illrd radio v televiziya verililri dilimizin yrnilmsind,
tbliind xeyli i grmdr. Bu verililrd dbi dilimizin bir sra aktual
msllri dilimizin tarixi, slubiyyat, leksikologiyas, ltiliyi, etimologiyas, terminologiyas v s.) rh olunmu, Azrbaycan dilinin ictimai nsiyyt
baxmndan yararll v bu dild danman vacibliyi xsusil vurulanmdr.
Msln, 1981-1989-cu illrd dilimizin formal kild dvlt dili olduu bir
dvrd respublika televiziyas il Azrbaycan dili, Dil xalqn mnvi srvtidir adl xeyli sayda verili sslndirilmidir. Onlarn efir hazrlanmas v
verililrin aparlmasnda filologiya elmlr doktoru, professor .Mmmdovun
myi byk olmudur. Onun dbi tlffz qaydalarn gzlyk, Azrbaycan dilinin orfoepiya normalar haqqnda, Dil d dniz kimi tmizlik sevir,
Ekran, efir v dilimiz v s. kimi srlrind nitq mdniyyti msllrindn
bhs olunmu, bu sah il bal maraql v aktual fikirlr sylnilmi, ixtisasndan, mvqeyindn asl olmayaraq hr bir ksin bu keyfiyyt yiylnmsi
vacib v zruri saylmdr.
Ken srin 80-90-c illrind nitq mdniyytinin ttbiqi v tblii il
bal bir ox tdbirlr hyata keirilmidir. Azrbaycan Respublikas Milli Elmlr
Akademiyasnn mxbir zv, prof.A.Qurbanovun tbbs v rhbrliyi il
28

V..Lenin adna AP-d (indiki ADPU-da) keiriln elmi konfranslarda respublikann v kemi ittifaqn grkmli alimlrinin nitq mdniyyti il bal
mruzlri dinlnilib mzakir edilmi, hmin yncaqlarn materiallar ap
olunaraq oxuculara atdrlmdr. Lakin ox tssf ki, sonrak illrd bu sahy
diqqt bir qdr azalm, bzi istisnalar nzr alnmazsa, nitq mdniyytinin
yrnilmsi v yaylmas il bal nzr arpacaq el bir sr, vsait yazlmam,
mli tdbir hyata keirilmmidir. stisna dedikd Respublika prezidenti
H.liyevin dili il bal yazlm srlr, monoqrafiyalar nzrd tutulur. Hmin
srlrd H.liyevin nitqi haqqnda fikirlr sylnilir, onun mruzlri, xlar,
shbtlri nitq mdniyyti, natiqlik mharti baxmndan thlil edilir, ulu ndrin
dil fenomeninin bu sahsi geni v trafl rh olunur. Heydr liyev dil
haqqnda v Heydr liyevin dili adl srd Heydr liyevin natiqlik mharti,
nitq mdniyytinin thlilin hsr olunan ayrca fslind Ulu ndrin dili mdni
nitq veriln tlblr baxmndan thlil olunur, onun ifadliliyi, slubu, qurulu
v s. xsusiyytlri maraql faktlar zrind, oxucunu qaneedck bir trzd izah
edilir, aydnladrlr (36, 68-152).
Son illrd nitq mdniyyti ayrca fnn kimi bir sra ali mktblrin
bakalavr pillsi zr tdris planna salnm, bu sahd proqramlar trtib olunmu,
drslik v drs vsaitlri yazlmdr. B.Muradov v H.Bayramovun Nitq
mdniyyti (Bak, 2008) v S.Hseynovun Nitq mdniyyti (Bak, 2011)
adl drsliklri buna nmundir. Hr iki drslik nitq mdniyyti msllrinin
hm nzri, hm d praktik ynmd yrnilmsi baxmndan yararldr.
Nitq mdniyytindn, dilimizin qorunmas mslsindn

shbt

dnd, adtn ktlvi informasiya vasitlrinin radio, televiziya verililri,

qzet v jurnallarn v s. dili n kilir ki, bunu da tbii saymaq olar, ona gr ki,
bu vasitlr dbi dilimizin tbliatlar, yayclar, tnzimedicilri, qoruyuculardr. Bu informasiya vasitlrinin md vziflrindn biri eidnlr, oxuyanlara etalon sviyyli nitq nmunsi vermkdir ki, dinlynlr, oxuyanlar onun
mziyytlrini xz edib mnimsy, nitqlrini hmin ifad trzin uyun qura
bilsinlr. Radio v televiziya, elc d digr informasiya vasitlrind sslnn
29

nitq (bhsiz, burada daha ox diktor, aparc, ziyallarn nitqi nzrd tutulur)
mzmunca dolun, tlffzc dzgn olmal, oradak fikir uyun ss trtibat
intonasiya alarlar, aydn diksiya il verilmli, cmllr dzgn qurulmal, fikirlr arasnda mntiqi rabit gzlnilmlidir. dalt namin deyk ki, Milli Televiziya v Radio uras son illrd ktlvi informasiya vasitlrinin dili il bal
bir sra ilr grm, tdbirlr hyata keirmidir ki, bunlarn mtbuat dilinin
inkiafna, formalamasna myyn qdr msbt tsiri olmudur.
Bu illrd informasiya vasitlrinin dili il bal myyn srlr,
mqallr yazlmdr. Radio, televiziya v dbi dil adl sanball bir srd
ekran-efir vasitlrinin linqvistik msllrindn bhs olunmu, buradak

dil

amilinin ayrca mvzu kimi yrnilmsi, tdqiq olunmas zruri saylmdr1.

Ana dili: Azrbaycan dili efird adl digr bir kitab Azrbaycan radiosunda
dilimizin nsiyyt vasitsi kimi ilnmsi problemlrin hsr olunmudur. Orada
lli verili mtni toplanm, onlarn hr biri ayrlqda thlil edilmidir. Vsaitd
dilimizin tdrisind v tbliind ortaya xan problemlr, habel dil v mdniyyt, dil v cmiyyt kimi msllr d aydnlq gtirilmidir2.
Nitq mdniyyti tkc nzri fnn deyildir, bu, dil siyastidir, dil
normalarnn tbliidir. Bu id linqvistlrl birlikd mllimlr, yazlar, digr
sahlrd alan ziyallar hmiyytli rol oynamaldrlar.
lk Prezidenti lham liyevin Azrbaycan dilinin qloballama raitind zamann tlblrin uyun istifadsin v lkd dililiyin inkiafna dair
Dvlt Proqram haqqnda 2012-i il mayn 23-d imzalad srncamnda
dvltiliyimizin balca rmzlrindn olan ana dilinin istifadsin v tdqiqin
dvlt qaysnn artrlmasn, lkmizd dililik elmi sahsind vziyytin sasl
surtd yaxladrlmasn tmin etmk baxmndan son drc mhm bir
snddir. Srncamda qeyd olunur: lkmizin zaman-zaman mxtlif imperiyalar trkibind yaamaa mcbur olmasna baxmayaraq, ana dilimiz htta bu ar
vaxtlarda bel milli mfkurnin, milli ar v milli-mdni dyrlrin layiqinc

1
2

Bax: N.Xudiyev. Radio, televiziya v dbi dil. Bak, Azrnr, 2001.

F.Veyslov. Ana dili: Azrbaycan dili efird. Bak, 2012.

30

yaamasn v inkiafn tmin etmidir. Bu gn onun qorunmas v qay il

hat olunmas mstqil Azrbaycann hr bir vtndann mqdds borcudur.
Srncam nitq mdniyyti msllrin d diqqtin artrlmas, bu sahd
aparlacaq iin mzmunca genilnmsi, keyfiyytc yaxlamas n yetrinc
hmiyytli, faydaldr.
Yekun olaraq dey bilrik ki, nitq mdniyyti probleminin tdqiqi v
tblii sahsind xeyli ilr grlm, smrli nticlr ld edilmidir. Lakin
grlsi ilr daha bykdr. dbi dil normalarnn

(fonetik, leksik,

orfoqrafik, orfoepik, slub normalarnn) dqiqldirilmsin, drstldirilmsin, bu sasda zruri dyiikliklrin aparlmasna ehtiyac vardr. Nitq
mdniyytinin mrkzi mvzusu olan slubi normalarn elmi chtdn sasl v
trafl, dbi dild gedn son inkiaf meyillrin uyun tdqiq olunmas lazmdr,
vacibdir. Nitq mdniyytin dair drslik, drs vsaitlri, ltlr, soru kitablar
v s. bu sahd aparlan son tdqiqatlar sasnda yenidn ilnib nr edilmli,
mdni nitq msllrinin tdqiqi, tblii mqsdil vaxtar elmi konfranslar,
shbtlr, mzakirlr keirilmli, radio v televiziya verililrinin bu sah il
bal imkanlarndan smrli istifad olunmaldr.

31

II F S I L

MDNI NITQ VERILN BALICA

TLBLR

Xalqn mstqillik qazand, Azrbaycan dilinin szn hqiqi mnasnda

dvlt dili olduu v geni nsiyyt xidmt etdiyi indiki zamanda dzgn, aydn,
mntiqli, ycam, canl, sad, dqiq v tsirli dana v yaza bilmk, baqa szl,
yksk nitq mdniyytin yiylnmk mhm tlb kimi qarya qoyulur.
Nitq mdniyyti insanlara mxsus mumi mdniyytin n vacib v
aparc trkib hisslrindn biridir. Bu anlaya danq mdniyyti il yana,
yaz mdniyyti d daxildir. Bel yksk keyfiyyt yiylnn xs cmiyytin
ictimai hyatnda, onun hr hans bir sahsind fal v mhsuldar itirak etmk
imkanna malik olur. Xsusn, ziyallarn nitq mdniyytin yiylnmsi vacib
saylr. Yazlar, mllimlr, aktyorlar, radio v televiziya iilri, jurnalistlr,
bdii sz ustalar nitqinin tsirliliyi, obrazll, ifadliliyi, mntiqliyi, znginliyi
il frqlnmli, baqalar onlarn danndan, oxusundan, yazdqlarndan
nmun gtrmlidirlr.
Dililik dbiyyatnda nitq mdniyyti anlay bel izah olunur: Nitq
mdniyyti ttbiqi dililik sahsi olub, hr hans konkret bir dilin orfoepik,
orfoqrafik, leksik, qrammatik, slubi v s. normalarn myynldirn nzri
axtarlar v tcrbi tdbirlr kompleksidir (17, 194). Bu trifi baqa bir kild
ifad etmi olsaq, dey bilrik ki, nitq mdniyyti danq v yaz zaman
orfoqrafik v orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, slub normalarna
ml etmk, zngin sz ehtiyatna malik olmaq, nitqin etik normalarn gzlmkdir.
Nitq mdniyyti nitqin mxtlif raitind mzmun v mqsd uyun
olaraq dbi dilin yazl v ifahi formalarndan, ifadlilik vasitlrindn istifad
ed bilm bacardr. Bu anlay dilin mnimsnilmsinin iki pillsini znd
ehtiva edir: 1) dzgn nitq, yazan, oxuyan v danann nitq normalarn
32

gzlmsi; 2) nitq mharti. Tkc nitq normalarn deyil, hm d mvcud

variantlardan mzmun baxmndan dqiq, slub v

situativlik chtdn daha

uyarl dil vahidini seib ild bilmk. Nitq mdniyyti normativ qrammatika il
slubiyyatn vhdtidir.
Baqa bir mnbd mdni nitq, nitq mdniyyti anlay bel izah
olunur: Nitq mdniyyti nitqin dbi dil normalarna uyunluu, dilin ifad
vasit v imkanlarndan nitqin mqsd v mzmununa mvafiq surtd istifad
etmk bacar; dil sviyylrinin v onlara daxil olan vahidlr sisteminin
formaladrlmas, tkmilldirilmsi problemlrini, dil hadis v proseslrinin
inkiaf xttini, slubiyyat msllrini aradran dililik bhsi. Bu trif nitq
mdniyyti anlayn ehtiva etmk baxmndan daha dqiq v hatlidir.
Nitq mdniyyti insann yksk ictimai mdniyyti, tfkkr mdniyyti, dil urlu sevgisi, n yksk keyfiyytdir. Byk Britaniyada qadnlarn
nitqi il bal aparlan sosioloji tdqiqatlar gstrmidir ki, n qdr nitq
dzgndrs qadn xsi v professional hyatda bir o qdr xbxtdir. Bu
nticni, bhsiz, dilin btn dayclarna aid etmk olar. nsann nitqi onun i
dnyasn akarlayan balca vasitdir. Adamlar tanmaq, onlara bld olmaq
n, hr eydn vvl, nsiyyt girmk, tmasda olmaq lazmdr. Antik dvrn
byk filosofu Sokrat hmi deyrmi: Ey insan dan sni tanym. Hzrt li
buyururdu ki, hr ks z dilinin altnda gizlnib. Danmaynca onun all v ya
alsz olmas mlum olmur. Tarixi inkiafn btn dvrlrind nitq, onun
gzlliyin xsusi diqqt yetirilmi, qiymt verilmidir.
Qabusnamd deyilir: Sz n gzl trzd sylmk lazmdr ki, hm
sz anlayan olasan, hm d sz anladasan (84).
Maraql v canl danq almi sslrin deyili trzi, ilnm formas il
ox baldr. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, sad v gzl dan bacarmaq
z bir elmdir v onun xsusi qanunlar var.
A.P.exov Gzl dana etinasz yanaan adamlar zlrini insana layiq
ola bilck n ali, ncib bir zvqdn mhrum edirlr fikrini sylmidir.

33

Bir latn atalar sznd deyilir ki, air anadan air doulur, natiqlr is
tdricn yetiir. Buradan aydn kild blli olur ki, gzl dana yiylnmk
hyatda qazanlr v hr ksin zndn asldr. Lap qdim zamanlarda yaranm
bir zrb-msld deyilir: Szn zahiri zrif, batini ltif olmaldr.
Yax nitqi, mdni nitqi rtlndirn bir sra

tlblr (slind onlar

mdni nitqin keyfiyytlridir) vardr ki, bunlar nitqin normativliyidir. Hmin

tlblr bunlardr: aydnlq, dzgnlk, sadlik, dqiqlik, ycamlq, znginlik,
tmizlik, mnasiblik, ifadlilik, orijinallq, smimilik v s. Yazl nitq mdniyyti
problemin hminin orfoqrafiya v duru iarlrin ml edilmsi d daxildir.
Bunlar hr biri ayrlqda v hams birlikd etalon sviyyli nitqi yaradr ki, bu
nitq yiylnnlr natiqlik sntind, mllimlik faliyytind v digr sahlrd
byk uurlar qazanrlar.
Nitqin sas keyfiyytlri haqqnda ycam bir kild aadaklar qeyd
etmk olar:
1. Nitqin aydnl. Aydnlq dinlyici v oxucunun nitqi asanlqla
anlamas, baa dmsidir. Aristotel nitqin aydnln nsiyyt n balca rt
sayr v gstrirdi ki, nitq aydn deyils, demk, o z mqsdin ata bilmmidir.
Nitqin aydnl n sas amil danann (elc d oxuyann v yazann) nitq
obyekti haqqnda mkmml mlumata malik olmasdr. Natiq haqqnda
danaca materiala drindn v yax bld olsa, hmin material ifad etmk
n mvafiq dil vasitlri d tapa bilr. Bhs olunan mvzular, hadislr,
hvalatlar v s. bard drin, hm d trafl biliy malik olan natiqlr daha
maraqla dinlnilir, onlarn rhind he bir dolaqlq, zidd fikirlr mahid
olunmur. Bel adamlar sad, aydn cmllrl, faktlarla, dlillr saslanaraq
danr v yazr, ildiln hr bir szn hmiyytini, ifad olunan fikir n onun
n drcd yararl olduunu aydn tsvvr edirlr. Firudin by Krli nitqin
aydnln tfkkrn dzgn

ilmsi, fikrin dzgnly il laqlndirir.

Bizim yqinimizdir ki, dili dolaq xsin fikri d dolaqdr. Doru v salamat
fikirli adamlarn klam hmi aydn, aq v dzgn olur deyirdi.

34

Nitq zaman aydnln pozulmasnn bir sbbi d dili, szlrin mnasn,

ilnm mqamn v s. yax bilmmk, zngin sz ehtiyatna sahib olmamaqdr.
Danq zaman qsurlu cmllr tez-tez tsadf edirik. Radio v televiziya
verililrind nzr arpan bel nqsanl cmllrdn misal olaraq aadaklar
gstrmk olar: Trk xalqlar hmi xlaql olublar. Mavird xeyli qonaqlar
x etdilr. Tcili atin dayandrlmas tlb olundu. Hadis yerin xlm;
Ris mdni (birinci hecadak uzadlaraq tlffz olunur) adamdr. O, bu i
mhsuldur. Dvlt film fondundan itmi mhur bstkar Mslm Maqomayev
haqda film taplmdr; Bamza gtiriln ermnilr trfindn vhiliklri
saymaqla qurtarmaz; Ona mvffqiyyt uurlar arzulayram; Bu il havalarn
pis kemsi il bal qbaht yaranmdr; Biz bunlara mdaxil gstrmy
alrq v s.
Dzgn olmayan tlffz sslrin z mxrcind deyilmmsi,
qardrlmas, bzn d sslrin, hecalarn tlffzdn dmsi, mzmuna,
mqsd uyun intonasiyaya ml olunmamas v s. d nitqin aydnlna xll
gtirn sbblrdir. Normal nitq tempindn yava v ya ksin, iti dananlara
tsadf etmk tin deyildir. Iti templ danarkn szlr yarmq tlffz olunur.
Bel nitqi eitmk v qavramaq tin olur. Szlrin vvli v ya axr udulur,
sslr anlalmr. K.S.Stanislavski bu cr nitq haqqnda demidir: Sslri
dyidirilmi szlr mn aznn yerind qula, qulan yerind barma olan
adam tsiri balayr. vvli aydn deyilmyn sz ba zilmi adam kimidir.
Sonu eidilmyn sz is mn ayaqlar ksilmi adam xatrladr. Ayr-ayr hrf
v hecalarn buraxlmas zilmi burun, xarlm gz v ya di, ksilmi qulaq
v bu kimi ikstliklr tsirini balayr. Bzi adamlar ehtiyatszlq zndn
szlri yapdrb, mnasz v formasz ktly evirnd mn baln stn
dm milyi xatrlayr v tutqun dumanda payz

pal v iskinini

tsvvrm gtirirm (52, 62).

Ktl qarsnda, auditoriyada x edn nitqinin aydn olmas n
aadaklara ml etmlidir:

35

1) Danlacaq mvzu trafnda vvlc dnmk, lazmi material v

faktlar toplamaq; 2) Hmin material sistemldirmk; 3) Mtn yazldrsa, dndn oxumaq, oradak sas fikri ifad edn szlri (mntiqi vurulu szlri)
aydn v nzrarpacaq drcd tlffz etmy nail olmaq; 4) Sz v qrammatik formalar dzgn v aydn tlffz etmk; 5) Mzmuna uyun intonasiya
se bilmk; 6) Mtnd qarya xa bilck mnas tin szlri (alnma szlri,
terminlri, neologizmlri, khnlmi szlri v s. izah etmk; 7) stinad olunan
mnbni (sr, mqal, radio v televiziya verililri v s.) gstrmk; 8) Fikri,
xarlan nticni misallarla saslandrmaq; 9) Auditoriya il (elc d msahibl)
ks laqni yaratmaq sual vermk, cavab almaqla deyilnlrin baa dldyn, mnimsnildiyini myynldirmk, lazm glrs lav rh vermk;
10) Dinlyicilrin mnafe uyunluu, xsi maralarn nzr alnmaq.
Nitqin aydnln yaradan amillrdn biri d diksiyadr. Diksiya latnca
dictio szndn alnmdr, mnas szlrin dzgn, sslrin z mxrcin uyun
kild tlffz olunmas demkdir. Aydn v oxunaql xtt yazl nitqin asan
anlalmasna n drcd rait yaradrsa, dzgn diksiya da ifahi nitqin baa
dlmsi, qavranlmasn o drcd tmin edir.
Diksiyann pozulmas digr tlblr

ml olunduqda bel (szlr

mnaya uyun ilnildikd, cmld sz sras gzlnildikd, cmllrd fikr

uyun

ballq olduqda v s. hallarda) nitqi anlama tinldirir. Bu cr

danqda szlr azdan tklr, ox zaman szn axr, vvli aydn deyilmir,
sslr qardrlr, bitiik kild tlffz olunur. Msln; bizldi (biz gldi),
gtdi (gtirdi), g gedk (gl gedk), lazm tkilatlar (lazmi tkilatlar), k
glnlr (kili glnlr), oagr (ona gr), sonsamitl bitn (sonu samitl
bitn), mqrammatik (mumi qrammatik), sutiyada (studiyada) v s. Bzn
dzgn tlffz pis diksiya il thrif olunur.
Diksiyann pozulmas szlrin, ifadlrin baa dlmsini, fikrin
anlalmasn bir qdr tinldirir. Bel nitqi dinlyn grginlik keirir, tez
yorulur, shbtin mabdi il az maraqlanr, diqqtini baqa istiqamt ynldir.

36

Natiqlik praktikasnda nitqin diksiya baxmndan aydnl v dzgnly

byk hmiyyt ksb edir. Nfsi v ssi idaretm bacarn tkmilldirmk,
bu sahd iv qsurlarn dzltmk, dodaqlarn, dilin, nnin sstlyn aradan
qaldrmaq, ss, nfs zrind kompleks almalar aparmaqla aydn diksiyaya
nail olmaq mmkndr.

Auditoriya qarsnda x edn natiq (mhaziri)

nitqin ss mdniyytin yiylnmli, danq cihazndan dzgn istifad etmyi

bacarmaldr1.

Nitqin ss mdniyyti

dedikd bura artikulyasiya aparatnn

dzgn qurulmas, ss v szlrin drst tlffz edilmsi, nsiyyt raitin gr

ssin gcnn tnzimlnmsi, nitq srtinin gzlnilmsi, intonasiyaya, ifadliliy
ml olunmas, nitqi eitm qabiliyytinin yaradlmas v s. daxildir. Nitqin ss
mdniyyti ss cihaz, onun funksiyasn normal kild yerin yetirmsi
mslsi il sx baldr. Nfs, ss v s. anlaylardan ibart olan bu ss cihaz
myyn qaydalar v vrdilrin mcmusu vasitsil dili konkret nsiyyt
raitind realladrr. Ss cihaz intonasiya, pauza, vuru, orfoepiya, temp, ritm,
tembr, mimika, hrkt kimi anlaylarla birlib nitqin texnikas adl bir sahni
tkil edir. Hmin sah nitq mdniyytinin sas blmlrindn biri olub ifahi
nitqin daxili, sslnn trfinin ifadlilik keyfiyytinin yaranmasna xidmt edir
(14, 28).
Diksiyann pozulmas sbblrindn biri danq v ya oxu zaman nfsin
dzgn tnzim olunmamasdr. Mlumdur ki, aciyr tlffz zaman tlbata
uyun olaraq xaric hava buraxr v bu hava ehtiyatnn srf edilmsi szdn,
cmldn asl olaraq mxtlif ll olur: nfsalmada hava aciyr adi ld,
tdricn daxil olduu halda, tlffz zaman aciyrdn xaric mxtlif llrd
buraxlr. Bzn dananlar tlffz zaman nfslrini lazmi ld srt
etmdiklrindn cmlnin sonuna yaxn hava ehtiyat tknir, danan sanki
boulur, ssin gc aa dr. Bu o demkdir ki, danan cmlnin mnal
Nitq sslrinin yaranmasnda itirak edn zvlrin mcmusu danq cihaz adlanr. Nfsalma il daxil alnan
hava sslrin yaranmasnn maddi sasn tkil edir. Bu hava danq cihaz vasitsil ss trd bilir. Nfsalma
zaman aciyr daxil olan hava bronxdan nfs borusuna, oradan da qrtlaa, qrtlaqdan udlaa (hlquma),
hlqumdan da burun, ya da az boluuna kerk bayra xr. Ssin yaranmasnda boazda yerln ss
tellrinin v az boluundak dilin rolu bykdr. Sslrin yaranmasnda ss tellri, n dilr, damaq (yumaq v
srt damaq), dilk, udlaq itirak edir. Bu zvlrin sslrin yaranmasnda bzisi aktiv, bzisi passiv itirak edir.
Aktiv danq zvlrin ss tellri, dil, dodaqlar, yumaq damaq, dilk (hminin alt n) daxildir. n dilr, di
yuvaqlar, brk damaq ssin yaranmasnda passiv itirak edir.
1

37

hisslrind, tbii kild ehtiyac olduu yerd nfsini drmir, cmlni birnfs
deyir v ya oxuyur. Msln; Yaz glnd btn aaclar kimi yasmn d ik
aard. Onun aq-bnvyi gllri salxm-salxm olub sallanard. Birinci
cmld glnd, kimi, ikinci cmld is gllri szlrindn sonra ani fasil
edilir, nfs alnr ki, bu da szlrin, ifadlrin asan, aydn, hm d ahngdar
tlffz olunmasn tmin edir.
Aydn tlffzd danq zv kimi dilrin d rolu bykdr. Dilr
ayrlqda sslrin mxtliflmsi n he bir mstqil vzify malik deyildir.
Dilr yalnz dil v dodaqlara kmki olaraq sslrin mxtliflmsind itirak
edir. Msln; s, z sslrinin ml glmsi n dilr dil, f, v sslrinin
yaranmas n dilr alt damaa kmk edir (16, s.31). Natiqin aznda dilrin
normal vziyytd olmas bu sbbdn xsusi hmiyyt ksb edir. st qabaq
dilrin olmamas v ya seyrkliyi d, z, l, n, s, t kimi dil-di samitlrinin
tlffzn tinldirir, sslr yarmq formalar, mna itir.
Dzgn tlffzd, sslrin formalamasnda nlr, xsusn alt n
fal itirak edir. Alt nnin enmsi v qalxmas il az boluunun hcminin
daralmas v genilnmsi nticsind mxtlif sslr

yaranr. Bzn

dananlarda alt nnin mhrrikliyinin zifliyi tlffzd sstly, lngimy,

lvayla sbb olur. Deyilnlr yax qavranlmr, dinlm istniln sviyyd
getmir. Bel hala yol vermmk n natiqin nsi, nec deyrlr, mhkm
olmaldr.
Aydn diksiyaya yiylnmk n natiq mntzm kild z zrind
ilmlidir. almaldr ki, nitqind szlr dzgn tlffz olunsun, aramla,
tlsmdn dana bilsin, sslr, xsusn saitlr aydn eidilsin.
2. Nitqin ycaml. Nitqin ycaml geni anlaydr. Burada
ycamlq dedikd mxtsrlik, fikrin

qsa v aydn, lakonik kild ifad

olunmas nzrd tutulur. Byk sntkarlar ycamln istedadla bal olduunu

gstrirlr. Kamil adamlar hmi deycklrini lb-bimi, geni mtlblri
ycam kild ifad etmy, baqalarnn vaxtn almamaa, onlar yormamaa

38

almlar. Klassiklrimiz nitqin ycamlna yksk sviyyd yanamlar.

Hl vaxtil byk Nizami yazrd:

Szn oxsa gr al az olsun,

Yz szn yerind bir klm qalsn.

Sdi irazi d nitqin ycamln vacib amil hesab etmidir:

Dnb, sonra de sz mxtsr,

O qdr danma bsdir desinlr.

Nitq hm d dqiq olmaldr. Bu, nitqd ycaml yaradr. Dqiqlik

szn z istinad nqtsi, yni onun ifad etdiyi mfhumla baland zaman
mmkn olur. Bunun n danann, yazann nitqin predmetin yax bld
olmas, fikr uyun mnasib szlr, ifadlr ild bilmsi, oxmnal szlr,
omonim, sinonim, antonimlrdn yerind istifad etmsi sas rtdir. Szlr
seilrkn szn mnas, emosional-ekspressiv rngi, slubi sciyysi, ilnm
dairsi, qrammatik trkibi d nzr alnmaldr.
Ycamlq fikrin n zruri szlrl, sz birlmlri v cmllrl ifad
olunmasdr. Bu, nitqd szly, uzunulua qar qoyulan bir anlaydr.
Szlk, sasn, iki formada zn gstrir: a) nitqd artq, lzumsuz szlrin,
ifadlrin ilnmsi, fikrin tkrar, eyni bir mtlbin ayr-ayr cmllrl bir ne
df ifad olunmas; b) ox danmaq, uzunuluq, rnilik. ox yemkdn, ox
danmaqdan v ox yatmaqdan uzaqlamalyq (slamn prinsiplrindn).
Szlrin, ifadlrin lzumsuz ilnmsi hallarna hm yazl, hm d
ifahi nitqd tsadf etmk mmkndr. Msln, dmir seyf, cdvl kli kmk,
taksi man, a pambq, yaradc ina, tlffzd sslrin dzgn deyilmmsi ,hr
addm ba be manat pul, gnc olan, pensiya pulu, birg mkdalq, yazl
nitql orfoqrafiya v duru iarlri qaydalarna ml etmk kimi ifadlrd
dmir, kil, man, birg, pulu, a, yaradc, tlffzd, hr, yazl nitqd, pul,
39

gnc szlrini iltmmk d olar. Yaxud: Mnd kitab oxumaa qar byk
hvs var. Adamn ryi frh hissi il doludur. Yegan yol havadan tyyar v
vertolyotla idi. Xsusi hazrl olmayan adamlar burada ab qalrdlar. Yanvar
aynda istiraht gedcym. Bu cmllrin d birincisind qar, ikincisind
hissi, ncsnd havadan, drdncsnd adamlar,

beincisind aynda,

szlri atlsa, ifad olunan mnaya he bir xll glmz, ksin, nitqin ycaml
tmin olunar.
Szlk eyni fikrin mxtlif cmllrl verilmsind d zn gstrir.
Msln; Aydn nitq malik olan adamlar hmi v hr zaman qabaqcl
adamlar trfindn yksk qiymtlndirilmi v sevilmidir. Lap qdimdn bri z
dvrnn qabaqcl adamlar mzmunlu, obrazl, aydn v tsirli nitq malik olan
adamlara byk hrmt bslmilr. Gzl danq mharti btn dvrlrd
xsusi bir keyfiyyt kimi qiymtlndirilib. z aydn, rvan nitqi il msahibind
musiqinin oyadaca qdr xo tssrat oyatmaq qabiliyytini qdim afinallar
ox yksk qiymtlndirmilr. Nitq mdniyytin dair yazlm bir mqaldn
gtrln bu para ycamlq baxmndan, he bhsiz ki, qsurludur. Eyni sz,
ifadni, fikri yersiz tkrar etmk, mtlb dxli olmayan msllrdn danmaq,
hmiyytsiz, xrda chtlri geni rh etmk, shbt geni giri, mqddim
vermk v s. nitqin ycamlna mnfi tsir edn sbblrdir.
Sthi bilikli, mlumatl adamlarn nitqind konkretlik, ycamlq, adtn,
az olur. Onlarn nitqind mumi fikirlr irli srlr, artq, lzumsuz tfrratlara
yol verilir. ya v hadislr bard yaxdr, maraqldr, bzi qsurlar
vardr, material yax mnimsnildi, sr xouma gldi v s. kimi konkret
fikirlr, dlil v sbutlara, faktlara saslanmayan rylr tez-tez tsadf olunur.
Prof.A.Abdullayev konkretlikdn mhrum olan nitq haqqnda danarkn
gstrirdi ki, ya v hadis bard mumiyytl danmaq, fikir irli srmk
olmaz. Mhur shn ustas K.S.Stanislavski mumiyytl szn ox qeyrimy-yn, pis v dhtli sz adlandraraq qeyd edir ki, bu szd ox byk
sliqsizlik v qarqlq vardr.

40

Qdim Yunanstanda nitqin ycamlna xsusi hmiyyt verilirdi.

Plutarx nitqin gcndn danarkn demidir: Nitqin gc az szl ox ey
sylmk bacardr. Spartada yeniyetmlr bir ne szl ox eyi ifad
etmk, cavablarda dqiq v mxtsr olmaq yrdilirdi ki, buna lakonik nitq
deyilirdi. Dvrn fsanvi qanunvericisi saylan Likurq sz sikksini pul sikksindn stn tuturdu. O, istyirdi ki, bir ne sad szl ox drin mna ifad
olunsun. Likurqa gr uaqlar uzun mddt dinmz dayanma yrnslr, drin
mnal cavab vermy alarlar. Nitqin ycaml il bal Qdim Yunanstanda
lakonik danq anlay da yarand. Sonralar spartallar nitqin bu chtini daha
da inkiaf etdirirlr. Makedoniya ar Aleksandrn atas II Filipp btn Yunanstan ial etmk qrarna glnd Sparta arna mktub gndrmidi ki, gr
mqavimtsiz tslim olmasanz hrinizi kotanla umlayacaam. z ultimatumuna cavab gzlyn Filipp, nhayt, oradan bir mktub alr v mtni grmdikd heyrtlnir. Bu vaxt ona mktubda yazlan birc sz gstrirlr, bu, gr
sz idi (55, 65).
Ycam dana bilmk insanda ox vacib keyfiyytlrdndir. Hr ks
znn v baqasnn danna (elc d yazsna) bu chtdn tnqidi mnasibt bslmli, imkan daxilind ycam, hm d mntiqi danma bacarmaldr.
Nitqin ycaml, lakonikliyi natiqlik praktikasnda xsusi rol oynayr.
Natiq sz sxlq, fikirlr genilik prinsipini sas gtrrk geni mtlblri
ycam kild, hyati faktlar, nmunlr sasnda n zruri sz v ifadlr
iltmkl dinlyicilr atdrma bacarmaldr. Xalq airi S.Vurun trikotaj
fabriki iilrinin yncanda adamlarn ycam, lakonik xlarn dinldikdn
sonra demidir: Mn sz ox qsa v ycam danan bu adamlar dinldikc
frhlnir v tssf edirm ki, bir oxlarnn vaxt szly, uzun danmaa
srf olunur. Ax, byk arzular, mqsdlri qsa szlrl d ifad etmk olar (39,
256). Xsusn, drs prosesind mllimin uzun-uzad danmas il razlamaq
olmaz. Bu, agird v tlblri yorur, onlarn fikri falln zifldir. Bel
mllimlrin agirdlri, tlblri digrlri il mqayisd, bhsiz ki, passiv
olur, fikirlrini srbst ifad etmkd tinlik kirlr.
41

3. Nitqin tmizliyi. Mdni nitq veriln sas tlblrdn biri d onun

tmizliyidir. Bu o demkdir ki, dbi dilin normalarna uyun glmyn dil
vahidlri (szlr, ifadlr, frazeologizmlr, cmllr v s.) nitqd ildilmmlidir. Nitqin tmizliyi digr mdni keyfiyytlr kimi, danann thsili, mdniyyti v trbiysi il bilavasit laqdardr.
Dilin tmizliyini qoruyub saxlamaq n aadaklara ml olunmaldr:
1) Nitqd mhlli dialektlr, yerli ivlr mxsus danq trzin yol
verilmmlidir:
Mlumdur ki, halinin byk hisssi dbi dildn, myyn qismi is
dialekt v ivlrdn istifad edir, ayr-ayr dialekt raitind yaayanlar szlri
hmin yerin danq trzin uyun ildirlr. ox halda bu danq savadl
tbqnin ziyallarn da nitqind zn bruz verir. Msln; yrlrim (gr),
hasannxnan (asanlqla), baj (bac), gen (yen), getirib (gtirib),

glmeg

(glmk), meytp (mktb), heysab (hesab), drmn (drman), mant (manat),

qrx (qrx), meg (mk), mnasibat (mnasibt), tyyin (tyin), ikil (kil),
tnyar (tyyar), basarq (bacarq), n (n n), olacoux (olacaq), qrde
(qarda), oxarta (o qdr), cqqan (lap az), mn (bunu), yan (yni), demginn,
yumurtda, incvara, qalxzmaq v s.

Bu cr dialektizmlrin, iv szlrinin

ilnmsi nitqi korlayr, dana xll gtirir.

2) cnbi szlr lzumsuz ildilmmlidir. Bzi hallarda natiqlr he bir
ehtiyac olmadan nitqlrini tin, mnas oxlar n aydn olmayan terminlrl
doldururlar ki, nzrd tutulan fikir, mzmun bu terminlrin klgsind itib-batr,
mtlb dinlyici n aydn olmur. Son zamanlar ktlvi informasiya vasitlrinin
radio v televiziya verililrinin, elc d mxtlif sahlr zr yazlm
drsliklrin, mqallrin, elmi mtnlrin dilind arlama mahid olunur.
Msln, Azrbaycan qloballaan dnyada adl bir jurnal mqalsind bel
szlr, terminlr, ifadlr ilnmidir: praktik rassionalizm, paternalist icma,
obsolyut universal dyrlr, difurkasiya (haalanma), restepizasiya, developmentarizm, abbeviatur tfkkr, respondentlrin dispozisiyas, sinerqizm,
sosial akkumilyasiya v s. Geni oxucu ktlsi n nzrd tutulan srin,
42

mqalnin v sairin dilini akademizm xatirin hm mnas, hm d tlffz tin

olan bel ifadlrl, terminlrl znginldirmk fikrin ifadsi, informasiyann
trlmsi baxmndan mqbul saylmr. Bel rhetm sulundan daha ox fikir
yoxsulluunu v mnaszln prdlmk n bir vasit kimi istifad olunur.
Lakin bu he d o demk deyildir ki, tmizlik v saflq xatirin elm, texnika,
sosial v digr sahlrin inkiaf il bal son zamanlarda dilimiz kemi v ya
dilimizd yaranm sz v terminlrdn imtina edilmlidir. Onlarn bir oxu
(msln; dstk, bilgi, dyrlndirmk, durum, anlam, dnm, blg, nc, olay,
yetrsay, zl, nmli,

aqlamaq, ndm, eidli v s.) ifad etdiyi mna,

sslnm, dil, tlffz yatmlq baxmndan uyarldr, nsiyytd geni istifad

olunur. Lakin bununla bel son zamanlar illrl iltdiyimiz, ham trfindn
anlalan szlrin ehtiyac olmadan baqa sz v ifadlrl vz edilmsin tez-tez
tsadf olunur. Msln; yaam (hyat), mesaj (sifari), yolu (srniin), yapmaq
(etmk), uaq (tyyar), yazar (yaz), oba (vtn), dznlmk (keirmk, tkil
etmk), toplant (yncaq), ba yazar (ba redaktor), mutlu (xobxt), yaam
tcrbsi (hyat tcrbsi), tantm keirmk (tqdim etmk), yazqlar ki, (tssf
ki), tpki (tzyiq), mintalitet (ruh), yrnci (agird), qrar ngllmk (qrara
qar xmaq), bu gnlrim (bu gn), sabahlarm (sabah), salamatlq
(salamatlq), xobxtilik (xobxtlik), piyada (piyada) v s. Bu v bu qbildn
olan digr szlrin, ifadlrin uyarl qarl olduu halda, dil gtirilmsi btn
hallarda mqbul saylmamaldr. lbtt, biz dnya dillrindn, o sradan qarda
xalqn dilindn sz alman leyhin deyilik. Onsuz da son 10-15 il rzind
Trkiy trkcsindn dilimiz kemi oxlu sayda szlr var ki, bu gn onlar
byk mmnuniyytl ildirik. nc, ncl, ndr, zl, zllik,
zlldirmk, dnm, ada, yzillik kimi szlr artq dilimizd
vtndalq hququ qazanmdr. Lakin dild mvcud olan sz zorla baqa bir
szl vz etmk bu dildn istifad ednin arzusu v tbbs il baa glmir.
Dil dniz kimidir. Zaman kedikc o, z-zn tmizlyir, ilklik dairsi
daralm szlri arxaik fonda keirir, yenilrini qbul edir. Bu proses ksr

43

hallarda khnlmi v yeni szlrin bir mddt dild paralel ilnmsindn sonra
ba verir (Kredo, 3 noyabr, 2007).
ox zaman bir sra yann (elc d hadisnin) dilimizd uyarl ad
olduui halda, o, alnma szlrl adlandrlr. Msln, xolodilnik (soyuducu),
plesos (tozsoran), lineyka (xtke), kley (yapqan), kra (dam), patalok (tavan),
polka (rf), sideniya (oturacaq), rubaka (kynk), zajiqalka (alqan), lyustra
(qndil, lraq), slesar (ilingr), dokumemnt (snd), punkt (bnd), aka
(fincan), port (liman), aeroport (hava liman), komplekt (dst), banka (brni) v s.
Artq ne ildir ki, xalqmz z mstqilliyini qoruyur, mhkmlndirir. Dilimiz
szn hqiqi mnasnda dvlt dili kimi faliyyt gstrir. Mssis, k,
xiyaban v s. yerlr dilimiz mxsus szlrl, ifadlrl adlandrlmdr. Buna
baxma-yaraq, danqda yen d kemi adlar ildilir. Msln: Nizami ksi
torqovli, hkmt evi domsovet, 8-ci kilometr vosmoy, amax yolu
amaxinka, 6-c Mikrorayon estoy, dniz liman - morvazal, M.Nayev
adna xstxana Semako, Zeynalabdin Tayev qsbsi Nasosn v s. kimi
adlandrlr. Bu cr ifadlr hr ksin xsiyytin, milltin thqir kimi
qiymtlndirilmlidir.
Yeri glmikn qeyd edk ki, halinin elita deyiln tbqsi rus dilind
danmaa stnlk verir. Mmurlarn bzisi z dilind srbst danmaqda
tinlik kir. Televiziya verililrind yar Azrbaycan, yar rusca dananlara
tez-tez tsadf

olunur. Restoranlarn, adlq evlrinin, maazalarn adlar,

reklamlar cnbi dild yazlr. Azrbaycan Respublikasnda dvlt dili haqqnda

Azrbaycan Respublikas qanununun ttbiq edilmsi bard Azrbaycan
Respublikas prezidentinin 2 yanvar 2003-c il tarixli frmannda gstrilir ki,
zruri hallarda reklam v elanlarda (lvhlrd, tablolarda, plakatlarda v s.)
dvlt dili il yana, digr dillr d istifad oluna bilr. Lakin onlarn tutduu
sah Azrbaycan dilindki qarlnn tutduu sahdn byk olmamal v
Azrbaycan dilindki yazdan sonra glmlidir hrimizin reklam rtynd
qanunun bu tlbin lazm drcd ml olunmamas milltin n byk srvtin gstriln bu sayszlq, biganlik hr bir ksi ciddi kild dndrmlidir.
44

Hans sbbdn olur-olsun dilimizd eyni mnan vern szn vzind alnmann
ildilmsi dili korlamaqdr, onun gzlliyini pozmaqdr, mumiyytl, dilimiz
biganlikdir, hrmtsizlikdir. srlrdn, nsillrdn biz glib xm dilimizi,
klmlrimizi qoruyub saxlamal, unudulmasna, itmsin yol vermmliyik. Bu
msl il bal qdim bir Azrbaycan bayats yada dr:

Dilim-dilim,
Ks qovun dilim-dilim.
Mn dilimdn vaz kemm,
Dora, ks dilim-dilim.

Cmiyytin mxtlif sahlrind ba vern yeniliklr, dnya lklri il

laqlrin, mnasibtlrin yaranmas, genilnmsi prosesind dilimiz baqa
dillrdn oxlu sayda sz v termin keir ki, bunlarn ksriyyti aktiv ilnir,
nsiyyt xidmt edir. cnbi szlrin dil gtirilmsinin tbii v qanunauyunluu il bal vaxtil Hsn by Zrdabi demidir:
...Dil el bir eydir ki, onu z halnda saxlamaq mmkn deyil. El ki,
qaranlq otan qaps ald, qeyri tayfalar il gedi-gli artd, artq eylr l
gldi v adtlr dyiildi, tz szlrin qdri d gn-gndn artacaqdr. Bel
szlrin artmann dil zrri yoxdur, xeyri var. nki o szlr trqqi etmy
sbb olurlar (Q.Mhrrmli. Mediyada ilnn alnma szlr. Bak, 2008, s. 4).
Alnma szlrin dil, xsusn, ekranlara, qzet-jurnal shiflrin gtirilmsin
hdsiz tlbkarlqla yanalmal, bunun n xsusi prinsiplr gzlnilmlidir.
cnbi sz v terminlrin ildilmsi o zaman mqbul sayla bilir ki, onun
mnas halinin byk hisssi trfindn baa dlsn, ikincisi d, hmin szn
qarl dild olmasn. B.Q.Belinski gstrir ki, qvvd olan iki szdn (cnbi
v ana dilin mxsus szlrdn) biri kimi cnbi sz iltmk salam al v
salam zvq thqir etmk demkdir. Bli, dilimizi sevmliyik, qorumalyq,
yaatmalyq. ngilis dramaturqu C.Uebesterin syldiyi bir fikir bu baxmdan

45

xarakterikdir: Varlm talan edin, birc dilim toxunmayn, ox kemz yen

hr eyi zm qaytararam.
dbi dilimizin mhafizilri olan ziyallar cnbi szlrdn suiistifady qar ardcl v prinsipial mbariz aparmaldrlar.
3) Tfeyli szlrl bal qsurlar aradan qaldrlmaldr. Bzilri danq
zaman qurmaq istdiklri cmllri tamamlaya bilmir zruri szlri tapmaqda
tinlik kirlr. Bu sbbdn danan yersiz fasillr etmk mcburiyytind
qalr, mtnl laqsi olmayan szlr, ifadlr iltmli olur: sas

etibaril,

demli, msln, trkn msli, zadd, n az, ona gr ki, eydi, bellikl, ad
ndir, adn sn de, hans ki, haradasa, canm sn desin, baxanda baxb
grrk ki v s. Bel szlr nitqi zibillyir, onda qrqlq, uyunsuzluq, rabitsizlik ml gtirir, dinlyicilrd xoaglmz bir duyu v tssrat yaradr.
4) Jarqon szlrin v ifadlrin ildilmsi (msln; znait, voobe, tem
bolli, mejdu proim, nieqo sebe, kakraz, tono v s. kimi) nitqin tmizliyin xll
gtirir, onun keyfiyytini aa salr.
5) Mdni danqda baqasn thqir etmk, heysiyytin toxunmaq
mqsdini dayan sy v qarlara, dbsiz, thqiramiz, qeyri-etik szlr,
ifadlr (anqrmaq, barmaq, soxudurmaq, xosunlamaq, donqullanmaq,
burcutmaq, qatqlamaq, qanmaq, tlk, ay, ek, qoduq, heyvr, alaq, tupoy,
qanmaz, gbrtmk, qrldamaq, burnunu sxmaq, klln haqq, rnlmk, ba
girmyn yer bdnini soxmaq, hrllamaq, hrkmk, xoruzlamaq v s.) yer
verilmmlidir. Bel szlrl ifad olunan alaldc ekspressiyan nvanlanan
adamlar thqir kimi qbul edirlr. ctimai yerlrd bel szlrin ildilmsi he bir
mnada xo tsir balamr. Thsilin humanistldirilmsindn shbt getdiyi
indiki vaxtda xsusn mllimlrin nitqind agird, tlb v baqalarna qar
vulqar xarakterli sz v ifad ildilmmlidir. Vulqarizmlr dili zibillyir,
onlarn nitqdn knarladrlmas urunda hmi ciddi i aparlmaldr.
Bli, dil tmizlik sevir, gzllik sevir. Bu gzllik onun btn tbiti il
baldr, nec tmiz, srin, bulaq suyu qayadan qaynayb xr, el d hr sz
insann ryindn glmlidir. Dilin btn daxili gzlliyini ks etmlidir. Bel
46

olmadqda dil korlanr, kobudlar, mnasna xll glir, daxili gzlliyini itirir.
Dil onu pozan, korlayan hallara is ciddi mqavimt gstrir, onlar rdd edir,
insann bdni yad nsrlri rdd edn kimi (M.brahimov).
4. Nitqin dzgnly. Nitqin bu keyfiyytindn bhs olunarkn ox
zaman gstrilir ki, dzgnlk hm yazl, hm d ifahi nitqd qrammatik
qaydalara ml etmkdir. Lakin nitqin dzgnly n tkc qrammatik
qaydalar gzlmk kifayt deyildir. Qrammatikan yax biln adamlardan
ellrin tsadf edilir ki, onlarn n yazdqlarn oxumaq, n d dann
dinlmk, anlamaq mmkndr. Bellrinin nitqi cansz, tsirsiz v qsurlu olur.
Dzgn nitq yiylnmk n qrammatikann qaydalarn bilmkdn lav,
dbi dilin digr normalarna da riayt etmk lazmdr. Bunun n cmllr
mntiqi chtdn dzgn qurulmal, oradak fikirlr aydn olmal, mnasib szlr
seilmli, hmin szlr dzgn tlffz edilmli, canl szn tsir gcn artran
vasitlrdn yerind v mqsduyun istifad olunmaldr. Nitqin dzgnly
n balca rtlrdn biri ifad ediln fikrin reallqla ball, gerkliyin
hadis v predmetlrini olduu kild ks etdirmsidir. Reallqdan uzaq, ona
syknmyn nitq hans mvzuda olursa-olsun maraqszdr, tsirsizdir, snkdr.
Nitq veriln tlblrdn biri d onun smimiliyidir. Natiq z x il
onu dinlynlri inandra, onlarn ryin yol tapa bilmlidir. Bu o zaman
mmkn olur ki, nitq hyat hqiqtlri, real hadislr sasnda, qar trfin
mnafeyin uyun qurulsun, onu raz salsn. Bu baxmdan ulu ndrimiz
H.liyevin xlarn, shbtlrini nmun kimi gstrmk olar. Drin mntiq,
mnaya saslanan bu xlar cazibli, sad, smimi idi. O, xalqla onun z dilind
danard. xlarnda xalq hr eyi bilmlidir, xalqdan he nyi gizltmk
olmaz kimi prinsiplri rhbr tutaraq dinlyicilri inandra, qlblr yol tapa
bilir, izahedici nitqi il insanlar mstqilliyimiz urunda mbariz aparmaa,
nailiyytlr ld etmy sslyir v buna nail olurdu.
Nitqd reallqdan uzaqlama, sasn, iki sbbdn irli glir: birincisi,
mhazirinin bilrkdn faktlar, hadislri, onlarn sbb v nticlrini thrif
olunmu kild rh etmsi. Msln, mktb direktorunun xnda mnim47

smnin yksk faizl gstrilmsi, layiq olmadan ediln triflr, nqsanlarn rtbasdr edilmsi v ya onlarn sbbinin bu il daha az laqsi olan amillrl
balanmas v s. nitqin dzgnlyn xll gtirn hallardr.
Fikrimizc, bu gn nitq mdniyytinin sviyysi, hr eydn qabaq,
ifad olunan fikrin hqiqiliyi, doru-dzgnlyndn ox asldr. lbtt, nitq
mdniyyti baxmndan dbi-tnqidi fikrin ifad trzi hr chtdn gzl,
nmunvi olmaldr. Lakin zahirn sall, hamar, axc, rvan, siraytedici nitq
yalan hqiqt adna ifad edirs, bu cr nitq mdniyyti sviyydn uzaqdr
(17, 109).
Nitqd reallqdan uzaqlamann digr sbbi danann nitq predmeti
haqqnda sthi mlumata sahib olmasdr. Msln, masir tlim texnologiyalar,
onlarn mktbd tdrisinin mvcud problemlr (interaktiv, innovativ tlim v s.)
bard aydn tsvvr, trafl mlumat

olmayan rhbr maarif iisinin

mllimlr qarsnda x istniln effekti ver bilmir. Yaxud lkmizin xarici

siyasti haqqnda sthi mlumat olan mhazirinin, icmalnn, rhinin v
baqalarnn x maraqsz olur, yax dinlnilmir.
Nmunvi nitqin mhm rtlrindn biri d cmllrin dzgn qurulmasdr. Bu chtdn natiqin nitqi baqalarndan frqlnmlidir. O, dinlyicilrl
nsiyytin btn formalarnda fikrini dolun, sanball, aydn v tsirli cmllrl
ifad etmyi bacarmaldr. Danq prosesind yax cml qurmaq mqsdil
fikirlmk v nmunvi cmllr dzltmk mmkn deyildir v buna ehtiyac da
yoxdur. Bel bacarq xsusil natiqlrd mhkm nitq vrdiin evrilmli,
nzrd tutulan fikir znmvafiq forma il verilmlidir.
Natiqin nitqi, hr eydn vvl, bdii tsvir vasitlri - sinonimlr,
frazeoloji birlmlr, atalar szlri, zrbi-msllr, hkiman szlr, aforizmlr
v s. il zngin olmaldr. Danan bu vasitlrl n inc mtlblri dinlyicilrin
atdra bilmlidir. Bel obrazl ifadlr yerind, mqamnda ilndikd nitq
xoaglimli olur, onun bdiiliyi, tsir gc artr.
Natiq z cmllrind ey, zad, uje, mejdu proim v s. kimi artq szlr
iltmkdn kinmlidir. Elc d demli, haradasa, mn bel glir, el bil ki,
48

msl burasndadr ki, tbii ki, grndy kimi sz v ifadlr tkrar-tkrar

ilndikd nitq arlar, dinlyicinin diqqti fikrin mzmunundan yaynr. Bel
danq trzi ox vaxt rixnd v gl sbb olur. dbi dilin tnzimlyici v
yayclar saylan ziyallarn, xsusn mllimlrin nitqind bzn bu cr
qsurlara yol verilmsi tccb v tssf dourur.
Auditoriyada, ictimai yerlrd, rsmi mclislrd nitqin daha dbdbli,
tmtraql olmas n ox zaman qlib xarakterli, eynnmi szlrdn,
cmllrdn istifad olunur. mqsdynl i, grkmli nailiyytlr qazanmaq,
yksk mk nmunlri gstrmk, yksk nticlr nail olmaq, nmli addm,
tkil etmk, diqqti kn msl, qsa zaman kiyind, prizmadan baxmaq,
dstklmk, yeni mnasibtlr mstvisind, bu istiqamtd faliyyt v s. tipli
ifadlrin tez-tez ildilmsi nitq quruluq gtirir, onu canllqdan mhrum edir.
Natiq nitqind hmin ifadlrin uyarl qarlndan istifad olunmaldr.
ifahi nitqin (elc d yazl nitqin) qsurlarndan biri d cmllrin
mntiqi, qrammatik baxmdan dzgn qurulmamasdr. Msln, Bu mqal
oxucu ktlsi n nzrd tutulmudur. Onun szn baxb, onun abidsini
qoydular. Xalq, hali bel dnrlr. Orada be yzdn artq qocalarmz
yaayr; Tamaalarmz ox yax kiikyallar trfindn qarland. Hr
mntqd artq ss verck seicilri gzlyirdilr; ox tssf ki, bu xeyirxah
id mn tk deyilm v s. Radio v televiziya verililrinin dilindn alnm bu
cr qsurlu cmllr bzn natiqlrin, mhazirilrin, mllimlrin nitqind d
tsadf etmk mmkndr. Natiq cml qurmaq bacarnn tkmilldirilmsi il
bal myyn sisteml, mntzm kild i aparmal, hmin keyfiyyt tam
kild yiylnmlidir. Onun nitqind uzun, dolaq, tmtraql cmllr yol
verilmmli, fikirlr aydn, sad kild ifad edilmlidir. Burada i cmllrin
dzgn qurulmas il bitmir. Hmin cmllr hm d dinlyicini qane edck bir
trzd sylnilmlidir. Bu zaman dbi tlffz qaydalar gzlnilmli, normal
diksiyaya, nitq fasilsin, tonuna, mntiqi vuruya v sairy ml olunmaldr.
Cml qurmaqla bal qsurun bir sbbi d nitqd, xsusn mruz v
mlahizlrd hcmc byk cmllrin ildilmsidir, Bel cmllr ox zaman
49

nitqi arladrr, mzmunun dinlyiciy atmasn tinldirir. Mlumdur ki,

danan z fikrini tkc sad v ya mrkkb cmllrl ifad ed bilmz. Fikrin
hans cml nv il ifad olunmas onun mzmunundan asldr. Mrkkb
fikirlr, bhsiz ki, daha ox znuyun forma il - mrkkb cmllrl
deyilmli v ya yazlmal, bu cmllr fikrin mzmununa v mntiqin uyun
qurulmal, artq, lzumsuz szlr, ifadlr, tkrarlara yol verilmmli, szlrdn
qnatl istifad edilmlidir. Prof.A.Abdullayevin tbirinc desk, cmllrd
szlrin yeri dar, fikirlrin yeri is geni olmaldr.
5.

Nitqin znginliyi. Bu, nitqd ilnn dil nsrlrinin mxtlifliyi,

rngarngliyi v oxluudur. Nitqin znginliyi n balca meyar danann

(yazann) geni sz ehtiyatna malik olmasdr. nsan tfkkrnn hdudu
sonsuzdur, dild szlrin miqdar bununla nisbtd mhduddur. Natiq bu chti
nzr almal, hr hans bir mtlbi akarlayarkn daha mnasib szlrdn
sinonimlrdn, antonimlrdn, frazeoloji birlmlr v ibarlrdn, digr mcazlardan, intonasiya, slubi vasitlr v sairdn mhartl istifad etmyi bacarmaldr. Myyn rabitli mtnd n qdr ox mxtlif v tkrarlanmayan sz, ifad
v cml ildilrs, hmin nitq o qdr d zngin olar, maraqla dinlnilr, yax
tsir balayar, asan drk olunar. Sz ehtiyat zngin olan, iltdiyi hr sz v
ifadnin mnasn yax anlayan adam hmi z fikirlrini tinlik kmdn
srbst kild ifad ed bilir. Ltin znginliyi mslsi insann mul olduu
iin xarakterindn, yaad mhitdn, mtalisindn, dnyagrndn asldr.
Gr dairsi v mtalisi geni, savad mkmml adamlarn sz ehtiyat da
zngin olur. Bellri z xlarnda (adi shbtlrind d) dilimizin sz
xzinsindn bacarqla istifad edirlr. Bu gn ali mktb auditoriyalarnda
mhazir oxuyan

mllimlrin bir oxunun nitqi bu baxmdan nmunvidir.

Tlblr onlar maraqla dinlyir, nitqin ifad trzindn xsusi zvq alrlar.
Hr bir savadl v mdni xs daima z lt ehtiyatnn artrlmas
qaysna qalmaldr. Bunun n n smrli vasit radio v televiziya verililrini dinlmk v mtalini genilndirmkdir. Diktor, aktyor, sz ustalar,
natiqlrin v baqalarnn danqlarn mntzm olaraq dinlmk, szlrin,
50

ifadlrin, cmllrin ifad trzin diqqt yetirmk, nitqin bu baxmdan mziyytlrini mnimsmk yolu il lti genilndirmk v znginldirmk olar.
Ltin artrlmas n digr v n smrli yollardan biri d mtalidir.
Bdii, elmi-ktlvi, publisistik, flsfi v s. srlrin mntzm kild mtalisi
sz ehtiyatnn artrlmasna sbb olur. Natiq (mhaziri, mllim) nitqind
mnas onun z n namlum v ya az mlum olan bir dn d sz, termin
iltmmlidir. gr bel szlri iltmy ehtiyac olarsa, onlarn mnas v geni
izah il bal soru kitablarna ltlr, ensiklopediyalara v s. baxmaq,
mhazir mtnind myyn qeydlr aparmaq mslht grlr.
Nitqin znginliyi v emosionalln tmin edn amillrdn bir d
intonasiyadr. Bu o demkdir ki, sylniln fikirlr, onlara mnasibt insann
keirdiyi hissi hallar uyun ss trtibat, avazla veril bilsin, nitq rngarng
intonasiya alarlarna malik olsun, danan intonasiya elementlrindn (mntiqi
vuru, nitq fasilsi, nitq tonu, ssin tembri v s.) dzgn istifad etmyi bacarsn
v s. Nitqin intonasiya baxmndan znginliyindn danarkn sual, nida, mr
cmllri, xitablar, ara szlr, ara cmllr v s. sintaktik qurulularn znmvafiq formada, tbii kild tlffz olunmasnn vacibliyi d diqqt mrkzind saxlanlmaldr.
Nitq znginliyinin balca lamtlrindn biri d onun mzmun chtdn
dolunluudur. Nitq o zaman maraqla dinlnilir ki, haqqnda bhs olunan msl
yeni olsun, hm d hrtrfli kild, sbutlarla, dlillrl, hyati misallarla,
dinlyicini qane edck bir formada rh edilsin.
Nitqin znginliyindn danarkn bu keyfiyyti yaradan digr vasitlri
dilin qrammatik v slubi imkanlarndan smrli kild istifad olunmas,
danann intellektuallq sviyysi, tfkkrnn fall v sairni d nzr
almaq lazmdr.
7. Nitqin sadliyi, tbiiliyi. Dil n qdr asan, sad olsa, bir o qdr
gzl, gyk v mqbul olar (F.Krli). Nitqin sadliyi onun aydnl,
anlaql olmas, asan qavranlmasdr. Sadliyi he d fikrin mzmununun,
mahiyytinin bsitlmsi, ibtidailmsi kimi baa dmk olmaz. Nitqin sadliyi
51

mrkkb cmllrdn qamaq, mzmunun mmkn qdr sad cmllrl

vermk mnasnda da anlalmamaldr. Natiq danarkn, ya v hadislri
tsvir edrkn onlarn mahiyytini daha aydn v dqiq vermk n hm sad,
hm d mrkkb konstruksiyalardan istifad etmlidir. Nitqin sadliyi tlb edir
ki, orada ildiln btn szlr dinlyicilrin (auditoriyann) mumi sviyysin
v xsusiyytlrin uyun glsin, ham n aydn v anlaql olsun. Sad nitq
hr cr yaban pafosdan, qondarma, sni ifadlrdn, mqayislrdn uzaqdr.
Nitqin sadliyinin pozulma hallarndan biri szlk, ar v uzun
cmllr iltmk, cmlprdazlq, yaxud ibarprdazlqdr. Szlk, eyni fikrin
tkrar-tkrar ifadsi daha geni yaylm nqsandr. Msln, Bel bir bnin
almas tqdirlayiqdir. Bu hadis xsusil qeyd olunmaldr. Bu ox msbt hal
kimi qiymtlndirilmlidir. Biz buna ox yksk qiymt veririk v s. Natiq bzn
z drinliyini nzr arpdrmaq mqsdil qondarma, tmtraql sz v
ifadlr ildir. Msln, sadt gninin alar; iql v parlaq glck; z
qhrmanlqlar il lmzliyin zirvsin ucalan hidlr; qhrmanlar yurdunun
mrd vladlar v s. kimi sz v ifadlr ola bilsin ki, nitqin digr slubunda
xsusn bdii slubunda ilndikd yararl sayla bilr. Lakin mhazirinin
dannda fikr adekvat olmayan bu cr tmtraql szlr v ifadlrin ildilmsi mqbul saylmr. Bel ifadlr nitq qeyri-ciddilik gtirir, mara azaldr,
fikrin dinlyiciy atmasna mane olur.
Nitqin sadlik v tbiiliyinin pozulmas hallar yazl nitqd zn daha
ox gstrir. Yazan hr bir sz, ifad, cml zrind ayrca

dnr, onu

dinlyici n maraql olsun dey ifadlilik vasitlri, atalar sz, msllri,

frazeoloji birlmlr v sairdn istifad edir. lakin burada da ifrata varmaq,
hmin ifadlrin hddindn ox ildilmsi nitqi arladrr, oxucunu yorur.
Nitqin sadliyinin pozulma sbblrindn biri d anlalmayan v ya az
anlalan sz v terminlrin ildilmsidir. Burada da natiq z bilik v hazrlnn
yksk sviyyd olmasn nmayi etdirmk mqsdil ehtiyac olmad halda
terminlrdn, mrkkb trkiblrdn istifad edir ki, bu nitqi bayaladrr, onun
anlalmasn tinldirir. Mhz bel bir yanamann nticsind dil ehtiyac
52

olmadan bir sra szlr v terminlr gtirilir ki, onlar dild ildiln sinonimlri il
mqayisd hm tlffz, hm d yazl chtdn tindir, mrkkbdir.
Xalqn grkmli diblri, maarifilri sad, hamnn baa dcyi bir
dild danma z yazlarnda dn-dn qeyd etmi, zruri saymlar. Grkmli
dbiyyatnas alim, mhur ana dili mllimi Firudin by Krli dilin
sadliyindn, saflndan danarkn yazrd:
...rb v fars klm v ibarlrinin svq v hvsind olub ehtiyac
olmad halda onlar ana dilin gtirib qardrmaq, bizim qidmizc byk
shvdir. Vaxt ki, ana dilind eyin znn mxsusi ad var v ya indiki ana dili il
bir mnan byan etmk v bir hvalat nec ki, lazmdr sylmk mmkn olur.
nsaf deyil ki, elm gstrmk v mollalq izhar etmk iddiasna db klam
qliz ifadlrl v tin anlalan rb v fars szlri il doldurub sl mnan daha
da drin salmaq v ona uzun v qliz ibarlrl toxunmu prd kmk... ol
chtdndir ki, ...qzetlrimizd drc olunan qliz ibarlrl yazlm bzi siyasi,
dbi, fnni mqallri oxuyanlar anlamayb myus olurlar v qzeti oxumaqdan
ikrah edirlr (1, 125).
cnbi szlrin lzumsuz ildilmsi il bal baqa bir yazda oxuyuruq:
Bzi ziyallarmz gman edirlr ki, hl hamnn mnimsmdiyi, iltmdiyi
tin terminlri ilts, onun nitqi yax tsir balayar. Grnr, bu tz bla
deyil, khndn ziyallar arasnda bel adamlar olmu, vaxtil C.Cabbarl
Dn, srind bellrin glmdr. Hmin srd Arif Hikmtin aadak
szlrini bir daha xatrlatmaq yerin drdi: Yolda Qdrt hl bizim hrmtli
yazmzdr. Yax da yazmdr. Ancaq bir balaca siyasi savad yoxdur. Bu vaxta
qdr srind ekspozisiyas eksplikasiyasna dz glmir. sr impesionizm
qaydas il yazlm, sonra da ekspressionizm kemidir. Axrda da glib xr
supermetizm. Odur ki, sentrotyajesti v sentro-vnimaniyesil tutmur (.Abdullayev. ifahi nitq haqqnda. Dil mdniyyti, Elm nriyyat, Bak, 1979, III
buraxl, sh.72).
Nitqin sni kild mrkkbldirilmsi, tssf ki, indi d nzr arpr.
Son illr filologiya, pedaqogika, psixologiya, sosiologiya v s. sahlr aid elmi
53

mtnlr dilin v slubun mrkkblmsi, arlamas il sciyylnir. Szlr

artq fikirlrin ifad sulu, elmi nailiyytlrin trm vasitsi kimi yox, fikir
yoxsulluunu, bzn is mnaszln prdlmk n bir vasit kimi x edir.
Bu n qdr qeyri-adi grns d, hmin tmayl dili alimlr d meyil gstrirlr (45, 160).
Natiq dinlyicinin baa dcyi bir dild danmal, mnas tin
anlalan sz v sz birlmlrini iltmkdn kinmlidir.
8. Nitqin orijinall. Nitqin mziyytlrindn biri onun orijinalldr.
Bu, nitqd znmxsusluqdur, bir xsin baqalarndan frqli danmas v
yazmasdr. Nitqin orijinall bir ne chtdn zn gstrir ki, bunlardan
birincisi frdi tlffz trzidir. Nitqin tlffz baxmndan frqlnmsi, nzr
arpmas aadak amillrl daha ox bal olur:
1. Sslrin, szlrin aydn diksiya il tlffz.
2. Sz v qrammatik formalarn orfoepik qaydalar sasnda tlffz.
3. Bir qdr ucadan, aramla danmaq v oxumaq.
4. Bir qdr astadan danmaq, nitq fasillrind daha mnasib szlr
fikirlib tapmaq v nitqini davam etdirmk.
5. Danq v xsusn oxu prosesind intonasiya alarlarndan daha
bacarqla, mzmuna uyun kild istifad ed bilmk.
6. Danann sciyyvi sz, ifad, sitat, sintaktik konstruksiyalar,
frazeoloji ifadlr, aforizmlr, atalar sz, zrb-msllr v s. iltmsi, nitqin
xsusi trzd qurulmas.
ctimai yerd x edn z mqsdini akarlamaq, fikirlrini dinlyicilr
asan, aydn, ifadli, hm d maraql bir kild atdra bilmk n daha mnasib,
ildilmmi szlrdn, ifadlrdn istifad etmy, cmllr qurmaa alr. Bu
orijinallq nitqin qurulmasnda daha ox nzr arpr. Nitqd myyn bir
nnvi forma vardr ki, natiqlr z xlarn ona uyun qururlar: mslnin
vacibliyi v aktuall izah olunur, sonra mvzunun sas mzmunu dinlyicilr
atdrlr, daha sonra is deyilnlr yekun vurulur, bzn mumi nticlr
xarlr. Lakin natiqlrin oxu bu nnni gzlmkl dinlyicilrin diqqtini
54

clb etmk, nitqin effektliyini yksltmk mqsdil yeni-yeni formalar axtarb

taprlar. Bzilri nitqin atalar sz, zrbi-msl, ibrtamiz bir hvalatla balayr.
Bir baqas nitqinin vvlind rh edilck mvzu il bal bir para eir
sylyir. Digr natiqlr mhur adamlarn, grkmli yaz v airlrin srlrindn, dvlt xadimlrinin xlarndak srrast v parlaq ifadlrdn sitatlar
gtirdikdn sonra mslnin mahiyytini rh etmy balayrlar. Nitq balaman digr formalarndan da (msln, ritorik suallar qoymaq, mvzu il bal
gzlnilmz v qrib bir mzhk, ltif danmaqla sl mtlb kemk v s.)
natiqlik tcrbsind smrli priyom kimi ttbiq edilir. Bu baxmdan xatird
qalan bir hvalat sylmyi lazm bildik. 1966-c ilin iyul aynn axrnda (26-da)
qbul imtahanlarnda itirak edck mllimlri Mrkzi Komity dvt
etmidilr. Mrkzi Komitnin yerldiyi binann altnc mrtbsi adamla dolu
idi. Ali mktbin sem mllimlri zala toplamdlar. Adam ox olduundan
dvt edilnlrin bir hisssi ayaqst durmudu. Brk isti idi. Mrkzi Komitnin
mllimlrl grck iilri tyin olunan vaxtdan xeyli gec zala daxil oldular.
Onlardan birini drhal tandq. O, xli Qurbanov idi. Birinci olaraq ali mktblr
bsinin mdiri x etdi. Rusca danrd. O, zalda oturanlara qbul imtahan il
bal dqiqba hd-qorxu glirdi. Zalda istidn, sxlqdan, msul iinin
hdlrindn byk bir grginlik hkm srrd. Nvbti x .Qurbanov etdi.
O, nitqini bel bir mzli hvalatla balad: Bir ailnin yegan vlad, olu vard.
r-arvad olanlarnn byk toyunu grmk arzusu il yaayrdlar. Onlar
arlan toylarn hamsnda itirak edirdilr ki, glckd d olanlarnn toy
mclisin istdiklri qdr adam dvt ed bilsinlr. Vaxt glib atr. r-arvad
yegan oullarnn toyuna hazrlarlar. Hrsi bir trfdn adamlar toya dvt
edir. Hesab itdiyindn toya nzrd tutduqlarndan xeyli ox adam glir. Toy
ota kiik olduundan qonaqlarn oxu ayaqst qalr. Ev sahibi qonaqlar
salamlayaraq deyir ki, he fikir kmyin, yerimiz dar olsa da siz qonaqlar n
ryimiz genidir. Arxada ayaqst duranlardan biri zn saxlaya bilmyib
dillndi:

55

- Zalm olu, ryin bel genidirs, bu toyu orada, ryind elyydin,

daha camaat arb ayaqst saxlamayaydn.
.Qurbanov (Mrkzi Komitnin katibi) bu mzli hvalat danb
qurtardqdan sonra maviry gec gldiklri, hm d adamlar ayaqst
saxladqlar n zaldaklardan zr istdi v bundan sonra xnn rsmi
hisssin kedi. Natiqin raiti nzr alaraq iltdiyi bel bir priyom yaranm
grginliyi drhal aradan qaldrd. Bu smimiyytdn raz qalan zal onu axra
qdr byk maraq v diqqtl dinldi.
Tkc nitqin balanc deyil, mzmununun rhi, shbtin yekunladrlmas, ntic v tvsiylrin verilmsi zaman da natiqlr znmxsus orijinal
sullar ildirlr. Lakin nitqin nnvi formalarndan uzaqlab orijinallq xatirin
novatorlua meyl etmk he d btn hallarda lazmi effekt ver bilmir. Bu,
natiqlik sntind daha geni tcrbsi olan mhazirilr mllimlr n
xarakterikdirs, natiqlik sntin hllik yiylnmmi adamlar, xsusn gnc
natiqlr, mllimlr n mslht deyildir.
Nitqin orijinalln tmin edn vasitlrdn biri d bdii tsvir
vasitlridir. Bdii tsvir vasitlrindn (bura daxildir: mcazi mnada ildiln
sz v ifadlr, tbeh, metafora, mbali v s. mxtlif slubi priyomlar
szlrin tkrar v ya buraxlmas, inversiya, ritorik-natiqan suallar v s.)
yerind, hm d uyarl bir kild istifad nitqi tsirli, parlaq, obrazl etmkl
brabr, ona orijinallq da gtirir. Hmin vasitlrdn nitqd istifad bacarna
yiylnmk n natiq mntzm olaraq bdii srlri mtali etmli, yaz v
airlrin dilindki natiqlik snti baxmlndan daha yararl v mnasib sz v
ifadlr, digr tsvir vasitlrin diqqt yetirmli, onlardan yeri gldikc istifad
etmy almaldr. Volterin tbirinc desk, adamlar yax yazlar mtali
etdikc yax danmaa vrdi edirlr.
Nitqin orijinallna xll gtirn sbblrdn biri mhazirinin hazr,
basmaqlib ifadlr iltmsidir. Msln, daxili imkanlardan istifad, problemi
aradan qaldrmaq, sz gedn rhbr iilr, mslni dstklmk, ilm
mexanizmi, mit problemlri, dnya standartlarna uyun v s. Natiq bu tipli
56

ifadlri iltmkdn mmkn qdr kinmli, bunun vzin daha uyarl

ifadlrdn istifad etmkl nitqini aktualladrmaldr.
9.

Nitqin mnasibliyi. Dil nsiyyti mxtlif raitd, mxtlif trzd

v mzmunda olur. Nitq mqamna, yerin, danan v dinlynin xarakterin,

xsiyytin, thsilin, sntin, savadna, mqsdin v s. gr mxtlif kild
tzahr edir. rait uyunluq gzlnilmzs, nitq fikri ifad ed, ona adekvat ola
bilmz. Uyunluq nitqin nsiyyt mqsdin v raitin cavab verilmsini
tmin edn dil vahidlrinin seilmsidir. Uyun nitq mlumatn mvzusuna, onun
mntiqi v emosional mzmununa, dinlyicilrin trkibin, informasiyann
trbiyvi estetik mqsdlrin mnasibliyidir (34, 85).
Nitqin mnasibliyi deynd aadaklar nzr alnmaldr: nsiyyt
ne xs arasndadr?; Natiq (mllim v baqalar) yncaqdam, auditoriyadam danr, mhazir oxuyur, yaxud radio v ya televiziya vasitsil x
edir?; Danan kimdir?; Kim mracit olunur?; Dinlyn kimdir?: uaqdrm?,
asaqqaldrm?, mktblidirmi?, tlbdirmi?, alimdirmi?; Savad, thsili
necdir?; xtisas ndir?; Nitqin mzmunu, mqsdi, istiqamti necdir?; Danan
n haqda mlumat verir?; Nyi sbut etmk istyir?; Dinlyicilri ny svq edir
v ya ndn kindirmk fikrinddir? v s. Qarya qoyulan mqsddn,
dinlyicilrin trkibindn v sviyysindn v s. asl olaraq nitqdki szlr,
ifadlr, sintaktik konstruksiyalar mxtlif olur.
Natiqlik praktikasnda nitqin raiti, mnasibliyi hmi nzr alnmaldr. Televiziya verililrind x ednlr bzn vaxtn azlndan gileylnir
v tssflnirlr ki, ox eyi dey bilmdilr. Burada, bhsiz, gnah natiqin
znddir. O, myyn edilmi vaxt rzind nzrd tutduu mzmunu aydn,
dqiq, ycam, eyni zamanda, vaxta qnat etmkl dinlyicilr atdrma
bacarmaldr.
Nitq raitinin myynldirilmsi, ona mvafiq mhazir oxumaq v
digr praktik ilri hyata keirmk hamdan ox mllim lazmdr. Bzn ali,
hm d orta mktb hyatnda tlblrin (agirdlrin) mllrd passivliyindn, etinaszlndan, laqeydliyindn, intizamszlndan ikaytlnirlr. Bel
57

neqativ hallar tlblrin (agirdlrin) bilik sviyysini,

maran, istyini

bilmyn, z zrind ilmyn, mllr zif hazrlaan mllimlrin drs

dediyi auditoriyalarda daha ox mahid olunur. Masir tlb (agird) geni
informasiya tutumuna malikdir. Khn, saralm konspektlrdki mlumatlar
auditoriyan tmin ed bilmir. nformasiya vulkannn pskrdy indiki zamanda
mllimin nzri v praktik hazrl el bir sviyyd olmaldr ki, tlblrin
(agirdlrin) maran, diqqtini clb ed bilsin. Bu baxmdan alimin, mllimin,
mhndisin, hkimin, yaznn, siyasi xadimin v baqalarnn auditoriyada
syldiklri nitq bir-birindn frqlidir. Alimin dannda ifadlilik hddn artq
az olur, fikir daha ox mrkkb cmllrl, trkiblrl , terminlrl ifad edilir.
Mllimin nitqi auditoriyann sviyysin uyun qurulur. Aydnlq, ycamlq,
slislik, dqiqlik v s. mllimin dannn balca keyfiyytlridir. Geni tfrrat, hddindn artq ifadlilik, pafos, mzmuna uyun olmayan jest, digr mnal
hrktlr mllimin nitqi n xarakterik deyildir. Mitinqlrd, geni ktl
qarsnda x edn natiqin danq trzi, xsusn sintaksisi digrlrindn
frqlnir. Bel natiqin cmllri, sasn, qsa olur, o, dannda mbariz arlara, arlara, sual v nida cmllrin, canl szn tsirini, effektliyini artran
digr vasitlr (inversiya, ritorik sual v s.) daha ox stnlk verir.
9. Nitqin rabitliliyi. Natiq fikrini srbst, aydn, ardcl, ycam v
tsirli ifad ed bilmk n dbi tlffz qaydalarn gzlmk, cmllri
dzgn qurmaq, szlri yerli-yerind iltmkl yana, nzrd tutduu mzmunu znmvafiq forma il ifad etmyi d bacarmaldr. Baqa szl, nitq
hm d rabitli olmaldr.
Nitqin rabitliliyi n aadaklara ml edilmlidir:
1. Nitq mzmunca dolun olmaldr. Bunun n natiq nitqin predmetini
haqqnda danaca (v ya yazaca) yan, hadisni, hvalat v sairni yax
mnimsmli, onun mahiyytini hrtrfli drk etmlidir. gr rhi beynlxalq
almd ba vern hadisni, onu douran sbblri z yax bilmir, aydn tsvvr
etmirs, hmin hadisnin n il nticlncyi proqnozunu ver bilmirs onun
shbti, bhsiz ki, dinlyici n qnatlndirici ola bilmz. Baqa bir misal.
58

gr mllim thlil edcyi bdii sri oxumayb, onun haqda baqalarnn

fikirlri sasnda thlil aparr, ry sylyirs, bu lazmi effekti ver bilmz.
2. Hr hans bir msl barsind danlarkn (v ya yazlarkn)
myyn mntiqi ardclla riayt olunmaldr. Baqa cr desk, fikrin izah olunmas ardcll mntiq saslanmaldr. Msln, tutaq ki, mhaziri Azrbaycan
dilinin orfoepiyas bard danma (yazma) planladrmdr. O, fikirlrini
bel bir ardcllqla rh etmlidir.
1) Orfoepiya haqqnda mlumat, orfoepiya anlay,
2) Orfoepik qaydalara ml olunmasnn vacibliyi.
3) Orfoepiyann orfoqrafiya il laqsi. Onlarn oxar v frqli chtlri.
4) Azrbaycan dili orfoepiyasnn tarixi, onun formalamas v inkiaf.
5) Masir Azrbaycan dili orfoepiyasnn sas qaydalar:
a) saitlrin tlffzn aid qaydalar;
b) samitlrin tlffzn aid qaydalar;
c) bzi qrammatik formalarn tlffzn aid qaydalar.
Bel bir ardcllqla rh olunan material, sylniln fikir yax dinlnilir,
asan baa dlr. ks halda nitqd rabit pozulur, fikird mumi bir qarqlq
yaranr, deyilnlr tin anlalr, yadda qalmr.
3. Danan (yazan) sas v ikinci drcli msllri bir-birindn ayrma
bacarmaldr. Natiq rhind sas msl zrind xsusi dayanmal, shbtin
mahiyytini dinlyiciy atdrmaldr. Onun nzrind tutduu msld ikinci
drcli fikirlr sas fikrin izahna, anlalmasna kmk etmlidir. Amma bzn
nitqd bu tlb gzlnilmir. Danan mvzuda az hmiyytli msllr zrind
daha ox dayanr, uzunulua yol verir ki, bel nitqd fikir zif v natamam ifad
olunur. sas fikri atdra bilmyn natiqin nitqi, rhi maraqsz olur, dinlyici
bel shbtdn tez can qurtarmaa alr.
4. Natiq z sz, cmlsi, dncsi, slubu il danmaldr. zg dili
il, hazr cmllrl danmaq nitqin keyfiyytini aa salr, onu canllqdan
mhrum edir. Natiq mlum olanlar rh etdikd bel onlar z dili ifad trzi
il daha bitkin, daha maraql bir formada dinlyicilr atdrma bacarmaldr
59