MHENDSLKTE

FELSEFE,
MANTIK,
BLM VE ETK
Zeki en

stanbul Teknik niversitesi, naat Fakltesi,

Maslak 34469, stanbul

Kitabn Ad :
Mhendislikte Felsefe, Mantk, Bilim ve Etik
Yazar :
Zeki EN

indekiler

2011 SU VAKFI
Tm yayn haklar anlamal olarak Su Vakfna aittir.
Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir, izinsiz oaltlamaz, baslamaz.

Dzen ve Kapak Tasarm :

Muhiddin YENGN

NSZ

V
BLM 1 - MHENDSLK

1.1 Mhendisliin Kelime kkeni

1.2 Sektr anlam ve trleri

1.3 Mhendislik Uzman Gr

1.4 Mhendislik eitimi ve sorunlar

1.4.1 Eitim sreci
1.5 Robotlama ve klelik
BLM 2 - FELSEFE
2.1 Felsefik dncenin admlar

9
15
20
23
23

2.1.1 Hayalcilik

24

2.1.2 Tasarmclk

24

2.1.3 retkenlik

26

2.2 Dnce modelleri

2.2.1 Soyut-somut modellemesi

SU VAKFI

26
29

2.3 Kelime kkeni

31

2.4 Kavram, terim ve tanmlar

32

SU VAKFI
Atatrk Bulvar No:148/16 Aksaray Fatih
stanbul
Tel: (212) 522 35 70 - Faks: (212) 522 36 90

2.5 Bilgi felsefesi

35

2.6 Felsefe ve mhendislik

36

2.7 Mhendislik eitimi ve felsefe

48

suvak@suvak.org.tr - www.suvak.org.tr

2.8 Mhendislikte modelleme ilke ve felsefesi

56

IV

2.8.1 Eletiricilik (Diyalektiklik)

65

2.8.2 Pragmatizm (karclk)

72

2.9 Mhendislikte model eletirileri

72

nsz
BLM 3 - MANTIK

77

3.1 Mantk balalar

78

3.2 nermeler

81

3.3 karmlar (Akl yrtme)

82

3.4 Klasik ve sembolik mantk

85

3.5 Bulank mantk ilkeleri

91

3.6 Akl-mantk matrisi

95

BLM 4 - BLM
4.1 Mhendislikte bilimsel dnce gelimesi ve
gelecei

103
103

4.2 Geometri

113

4.3 Aklclk

122

4.4 Deneycilik

128

4.5 Uzman gr

129

4.6 Mhendislikte bilim ve felsefesi

132

4.7 Bilgi ve eitleri

141

BLM 5 - MHENDSLK ET

147

5.1 Mhendislik etii ilkeleri

153

Kaynaklar

163

Uygulamaya ynelik eitli meslek gruplar arasnda,

saysal yaklam ve dnce yapsna en fazla sahip olanlardan birisi mhendisliktir. Gnmzde o hle gelmitir
ki bu meslein sanat yn nerede ise unutulmu ve bunun sonucunda da szel alt yapsna nerede ise hi deer
verilmez hle gelmitir. Bylece felsefe, aklc mantk ve
bilimsel ynleri gz ard edilerek hep hazr formllerden,
algoritma ve yntemlerden medet umulur hale gelinmitir. Bunun doal sonucu olarak da lkemizde mhendislik
alannda hareketli (dinamik) ve retken fikirler, grler,
eserler veya eitim dzeni ortaya konulamamaktadr. Bunun esas sebepleri arasnda, szellie nem verilmeden,
ounlukla hazr beton gibi hazr formllerden yararlanlmas, ortaya kan matematik ve mhendislik sorunlarna
daha nceden yaplm almalarn sonularnn reete
gibi kullanlarak, bu reetedeki zmlerin ieriklerinin
tam anlam ile mhendis uzmanlar tarafndan bile bilinemeden, uygulamalara ve zmlemelere gidilmesi bata
gelmektedir.
Hlbuki saysaln ncesinde mutlaka bir szel alt yapnn bulunduunu herkes bilmektedir ama buna nem
verdirecek eiticilerin bile azl, mhendislik mesleini
donuk ve hazr bilgilerin ezberlenerek uygulaycs haline
dntrmtr. Her eyden nce mhendis kelimesinin
kelime anlamnda yatan bir geometri yani gnn moda deyimi ile tasarmclk bulunmaktadr. O halde mhendisin
plan ve projelerde bulunmas iin ncelikle tasarm yap-

VI
mas ve bunun iin de dnce denizinden szel bilgiler
edinmesi ve bunlar kendi dncesi ile eldeki sorunu en
iyi, ucuz ve ksa zamanda zmleyebilecek yaklamlar
sralayarak, bunlar arasnda en uygun olanna karar verebilmelidir. Bu nedenle bugn iin mhendislikte ncelik
srasnn ok nem verilen ve birinci sraya konulan matematik yerine felsefe, mantk, geometri ve bilimsel ilkelerde olmas gerekmektedir. Bunlarn en son rn olarak,
szel dncelerin simgeletirilmesi ile ortaya matematik
denklemler kar. Hareketli (dinamik) olarak bunlarn bilinmesi mhendise daha etkili ve etikli davranma imknlarn da salayabilmektedir.
O halde bu denklemlerin ezbere renilmesinin hi
faydas yoktur ve kiiye meslek hayatnda zarar bile vardr denilebilir.
Bu kitapta misaller verilerek mhendislikte felsefe,
mantk ve bilimsel dncenin katklarnn neler olduu
aka anlatlmakta ve gerekli eletirel, aklc ve retken
dncenin ilkelerinden sz edilmektedir.
Zeki en
ubuklu, 24 Austos 2010

BLM 1
MHENDSLK
Uluslar arasnda mhendislik tanm iin yaplm birok alma olmasna karlk bunlardan en fazla yaygn
olan iki tanesi burada verilmitir. Ana Britannica ansiklopedisinin 341inci sayfasnda Bilimsel ilkelerin, doadaki kaynaklarn en verimli biimde yaplara, makinelere,
rnlere, sistemlere ve srelere dntrlmesi amacyla
uygulamaya konmasna Mhendislik denir. ifadesi vardr.
Benzer olarak Byk Larousseun 8440nc sayfasnda da
Bilimsel almalarn, aratrmalarn sonularn toplumun somut ihtiyalarn karlamak zere teknolojiye ve
uygulamalara geiren sistematik almalar btnne Mhendislik denir. kayd vardr.

1.1 Mhendisliin Kelime Kkeni

Geri kalm veya gelimekte olan lkelerin gz bebei
meslekleri arasnda en n sraya hep mhendislik oturmutur. lk mhendisler medeniyetin gelitii topluluklara her trl hizmeti getirmek durumunda olduklarndan,
bunlara Arapa muhendis medeni ngilizcede de yine
medeniyet anlam ifade eden civil engineer ad verilmitir. Gerekten bir topluluun gelimiliinin lt olarak
gz nnde tutulan medeniyet olgusunun eleri olan
bina, yol, kpr, toplant yeri, su temini, tiyatro alanlar,
arenalar, camiler, kemerler, kaleler vb. yap ve hizmetlerin
grlmesi, bu ileri yapan kiilerin almalar ve grleri ile ortaya kmtr. Burada toplumun yararna ve refah-

2
n ykseltmeye vasta olacak ilerin yrtlmesi grevini
yklenen kiilerin bulunmas ve bunlarn rgn baz geerli, denenmi ve uygulamaya ynelik usul ve yntemlerinin bulunmas gereklidir. te bu ekilde donanm kiilere mhendis ad verilir. Aslnda bu meslee sahip olan
kiiler uygulamalar yapmak iin dnerek, kafa yorarak,
yaz-boz yaklamlar ile kolay olan baz yaklamlar gelitirir ve bylece faydal hizmetlerini srdrrler. Gemite
bu ileri ilk yapanlarn saylarnn az olmas, yaptklarn
ezbere bir eitimden almam olmalar ve sorunlara pratik zmler getirmek iin ura vermeleri, onlarn zek,
beceri, yetenek ve zamanla biriken tecrbelerinin altnda, dnce retim usul, cihaz, yntem, ilem ve uygulamalar gelitirmelerine sebep olmutur.
Bugn mhendislik bilgileri rgn bir ekilde iki yllk
ara elemen yetitirme kurumlarnda veya drt yllk niversite eitiminde ekillenerek nerede ise donuk, takliti,
tekrarc veya ezberci bir biimde varln srdrmektedir.
En eski meslekler arasnda bulunmasna, birok gncel ve
modern eitim dallarnn gelimi olmasna karlk bugn
bile mhendislik eitimi birok lkede nemini fazlaca yitirmemitir. Mhendislik eitimi veren kurulularda bilgi
retkenliinden ziyade fazlas ile pratik yntem, usul,
forml, algoritma ezberletilmesi ve gnmzde ise hazr
bilgisayar yazlmlar ile birok iin stesinden, otomatik
olarak elektronik ortamlarda gelinmesi, mhendislii sanki bir rutin ilemler silsilesi ve robotikleme haline dntrmtr. Bunun doal sonucu olarak, o lkede kafas
alan kiiler, bu meslee girerek ve bu yolda ilerleyerek
zihinlere kalplarn geirilmesi ile belki de dnce srelerine donuk snrlar izilmi olmaktadr.
Trkede mhendis kelimesi Arapa kkenli bir isimdir ve bununda kkeninde hendese kelimesi bulunmaktadr, Trke anlam ekil bilgisi yani geometri demektir.

3
O halde mhendis kelimesinin kkeni dnldnde
bundan Trke anlam geometrici, geometri ile uraan
ve daha z bir Trke ile ekil bilgicisi, gnmzn en
ok kullanlan terimlerinden biri olan tasarmc ve dolays ile urat iin tasarmn yapan kii anlam kar.
Bu kelime anlamlarndan hareket ederek aslnda mhendis
pratik, basit, hzl, etkin ve uygulanabilir tasarmlar yapabilen bilgilerle donanm kiidir.
Bu son paragraftaki birok kelimenin ayrntlarnn
daha sonra aklanaca zere felsefe ile ilgileri vardr. Bugn, maalesef, mhendislik eitiminin felsefeyi dlayan
ve sadece olduu gibi alglanan bilgilerle hizmet vermeye
alan bir meslek haline gelmi olmasn grmek znt
vermektedir. Felsefe ile ilgili mhendislik kavramnda bulunan kelimelerin bazlarn ylece aklamak mmkndr:
1) Yukarda geen geometri kelimesi M.. 3. yzylda yaam olan mehur felsefeci Eflatunun (Platon) geometri bilmeyen akademimize yaklamasn sz ile zletirildiinde mhendislikte felsefenin ne kadar anlaml olduu ortaya kar. Ayrca,
14. yzyl Mslman dnrlerinden bni Haldun
geometri bilen akl pek yanlmaz diyerek geometrinin nemini bir kere daha vurgulamtr.
2) Yine tasarm kelimesi, insan felsefe dncesindeki eski tabirle tasavvur etmek ilevinin bir fonksiyonu olduu iin de, mhendis dnce sistemi
ksmen felsefe alanna girer.
3) Genel olarak, hibir insan dnce faaliyeti yoktur
ki, felsefe dnce eleri iermesin. Aksi takdirde eletiricilik, phecilik, yenilikilik (inovasyon)
ve srekli gelierek yaygnlaan bir aydnlanmadan
sz etmek mmkn deildir. Mhendislik de ay-

5
dnlanma ile ilgili olduundan yine felsefe eleri
tamaldr.

Yukarda aklanan kelime kkenlerine gre, mhendisliin felsefe ile ilikili pek ok alanlarnn bulunduu
grlr. Nedense bugnk mhendislik eitimlerinde mhendislik ile felsefe dncesinin rten ksmlarndan
hi sz edilmez. Hal byle olunca da mhendislik retilen yntem, forml, denklem, usul, algoritma ve yazlmlar olduu gibi eletirisiz olarak alglanmaktadr. Mhendislik bilgileri sanki bir hap gibi yutturularak (szde
bilimsel) zgn, zde ve en azndan mevcut yaklamlarn
eletirel tartmalar sonrasnda ksmi iyiletirmelere gidilememektedir.

1.2 Sektr anlam ve trleri

Mhendisliin sektr olarak alglanmasnn, ok geni
kapsaml olarak sadece medeniyetin gelimesi deil, bunun dnda zellikle gnmzde ekonomi, sosyal olaylar,
uluslararas etkileimler, meslekler aras takm almalar
vb. boyutlar da ortaya km bulunmaktadr. Gnmzde bilgisayar ve internet gibi hzl ilem ve iletiim aralarnn da hizmete girmesi ile mhendislik almalarnn
daha da olaan ve duraan hale geldiini gzlemlemekteyiz. El emei, gz nuru, akl vergisi ve pratik beceri gibi
mhendislik yeteneklerinin eleri nerede ise ortadan
kalkm, bunun yerine hazr yazlmlarn yapt ve hzl
iletiimin salad imknlar ile mhendisliin dnce,
felsefe ve temel retim ilkeleri de sanki robotlamtr.
Bugn toplum mhendislii denilen ve mhendislikten ziyade birtakm kurgular ieren tanmlamalar bile
yaplmaktadr. Mhendisliin soysal alanlara ve hatta politikaya kadar girdiine ahit olmamza karlk felsefe ve
sonrasnda mantk kurallar ile henz bir araya gelemediini ak ve seik olarak grebilmekteyiz.

Mhendislik, aslnda medeniyet sanatl olarak bir

toplumun gelierek ve aydnlanarak gncel medeniyet seviyesine kmasnda rol oynar. Mesela, lkemizde inaat
mhendislii denince sanki bina yapan bir meslek grubu
olarak yanl bir alglama yaplmaktadr. Hlbuki Arapada Mhendis Medeni ve buradan batllarn alnts ile
ayn anlamda Civil Engineer kavramlar bizdeki inaat
mhendisi kavramnn ne kadar yavan kaldn gsterir.
naat mhendislii medeniyetin her dalnda (bina, kpr, baraj, su yollar, ulam yollar, demiryolu, karayolu,
uak alanlar, elik yaplar, zemin zellikleri, tm evre
durumlar) ile yakndan ilgilenen bir meslek grubudur. Bu
denli yaygn bir alma alan olan mhendisliin kendisine zg sanat ve hesap alanlarn, bir hareketlilik (dinamiklik) iinde planlamaldr. Burada sanat kelimesi szel
bilgileri, hesap kelimesi de saysal bilgileri ima etmektedir. O halde, bir mhendis bu iki bilgi kaynan, urat sorunun trne gre harmanlayarak, modeller vastas
ile zm nerilerinde bulunabilmelidir. Gnmz Trkiye'sinde ve birok lkede mhendisliin sanat (szel)
boyutu unutularak sadece say, hesap, forml, denklem
ve bunlarn da ezberci bir biimde alglanmas ve hazr
zmlerin yaplmas yoluna gidilmektedir. Eitim sisteminde Trke (Maalesef dlanr hale gelmektedir.) alglama bata olmak zere toplumumuzda felsefe (dnce
ve bilim felsefesi) ve mantk (ikili Aristo mant tesinde
doal insan mant ve bunun gnmzdeki ad olan bulank mantk) konularna nem vermeden sadece matematik
bilgilerinin dogmatik biimde verilmesi ynne gidilmektedir. Genelde reticilerin bu konulardan uzak olmalar,
mhendislik dallarnda ve zellikle de inaat mhendislii
eitiminde ezberci, kalp ve dogmatik bilgi, yntem, algoritma ve sistemlerin yaylmasna sebep olmaktadr. En
belirgin misali, kii kendisini sorgulayarak verebilir. Aca-

ba, Newton kanunu deyince dnce sisteminin ve mantn nermesi mi, yoksa F = ma eklinde bir forml m
hatrlanmaktadr? Eer nerme deil de forml akla geliyorsa veya forml akla geldiinde arkasnda yatan Trke
nerme dnlmyorsa bilgiler donuk ve dogmatiklemitir. Hlbuki Newton kanununun szel olarak bilinmesi
yaplacak almalarda yeter artar bile. Formller simgesel
mantk olup szeli bilinmedike insan ezbere ynlendirir. Newton kanununun Trke szel ifadesi "Kuvvet, ivme
ile doru orantl ve dorusaldr." cmlesidir. Bu tanmda
doru orantl ve dorusal (lineer) kelimeleri nemlidir.
Bu ifadeyi biraz daha genelletirerek "ki deiken birbiri ile doru orantl ve dorusal ilikidedir." dersek, bu
nerme dnyadaki tm bilimsel kanunlar ierir. Nitekim
deiik mhendislik dallarnda kullanlan Hooke, Ohm,
Fourier, Fick, Darcy kanunlarnn hepsi bu genel cmle ile

lamadan uzak, eletirisiz ve phe etmeden ald bilgileri gerek hayata atlnca sorgulamaya, eletirmeye ve
artk phe etmeye balar. Byle bir durumda o mhendis
bilme yerine bilgi edinme yoluna koyulmutur. Hayat
okulunun bu ac ama gerek sreci artk onun iin de ilemeye balam demektir. Artk felsefe (eletirel dnce)
ile hair neir olunmaya balanmtr. Aslnda tecrbenin
yannda bir de deneyim vardr ki bu kelimenin kkeninde
deney bulunduundan felsefenin deneyci (ampirik) ynne kaylmtr. Hayat tecrbe ve deneyimlerle doludur.
Bunlarn her insan tarafndan alglanmas, ya tekrar ede
ede otomatikleerek robotlamak veya her birinden ders
alnarak (eletirel dnerek) bir daha ayn hataya dmemenin akllca alglanmas eklinde olur. Aslnda insan
doumundan balayarak gerek hayat sreci iindedir. leri yalarda aklc, deneyleri eletirel dnce ile alglayc

ifade edilebilir.

hale gelmesi ihya (donukluktan kurtulmas) ile olur. hya

olan kiinin sadece akl deil tm organlar daha canl hale
gelerek huzur ve mutluluk hkm srmeye balar.
Uzmanlk, uzman sistemler, uzman gr vb. ifadeler,
gnmzde en fazla konuulan kelimeler arasndadr. Uzmanlama, bir konuda alan kiinin (mhendisin), farknda olarak veya olmayarak karsna ska kan olaylarda artk otomatik hale gelmesi ile e deerdedir. Otomatikleme aklc olursa, dmeni her zaman ve mekanda
insanln yararna olabilecek daha iyi zmlemelere
doru ynelir. Yoksa dmen kilitlenerek, robotik uzmanlamann eninde sonunda ya bir karaya veya grnmeyen
bir buz dana arpmas mmkndr. Bundan 20-25 sene
nce uzmanlama denince bunun pek bilimsel saylmadn hatrlayabiliriz ama bugn uzmanlar aranmaktadr.
Bunun nedenlerinden birisi kalplam ekilde renil-

1.3 Mhendislik Uzman Gr

Aslnda mhendislik uzmanlam hareketli (dinamik)
bilgi kmesidir. Mhendislik eitimi srasnda yaplmas
zorunlu olan deiik pratik almalar (staj) mhendis
adayna baz teorik bilgilerin uygulamalar ile belirli bir
alanda beceri kazandrmaldr. Pratik almalar tam tamna yaplsa bile gen mhendis ilk almaya balad
yerde rendiklerinin birer bilme seviyesinde mi, yoksa
bilgi seviyesinde mi olduunu sorgulamaya balayabilir.
Tahsilini bilme ile mi yoksa bilgi ile mi tamamladna karar verir. Eer mezuniyeti bilme seviyesinde ise o
da bildiklerini bildirmekle grevli olarak ie balar. Daha
sonralar aklanaca zere bilme sorgulama olmadan
takliti malumat ezbercilii ile donanm kiilerde bulunur. Bilgi ise rendiklerini sorgulama yolu ile alglam
bir mhendisin zelliidir. Tahsil hayat boyunca sorgu-

mi bilgilerin uygulanmas sonucunda yine kalplam

sonularn elde edilmesi ve kiiler (mhendisler) arasnda

farklln (dnce esasnda) olmamasdr. Forml, denklem ve yntemlerin kr krne renilerek uygulanmas
insanlar uzmanlatrmaz, bilakis her benzer soruna ayn
sonularn eletirisizce atanmasn salar.
Uzman gr alabilmek iin szel bilgilerin tartlyor
olmas gerekir. Bugnlerde buna yabanc dilde know-how
yani nasl olduunu szel olarak bilmek denilmektedir.
Szel aklamalar ayn olayda bile mhendisten mhendise az ok farkllk gsterir. Bylece oklu grler ortaya
kar ve bunlar arasndaki farkllklarda nemli ip ular
sakldr. Klasik ve sorgulamayan bir eitim sisteminde,
standart ve ayn grler okluk yerine tekliin benimsendii bir durum ortaya karr ki bu hem felsefeye, hem
insan doasna hem de retken fikir dourganlnn ksrlatrlmasna sebep olur. Bilgi alannda mozaik yerine
yekpare bir rengin belirdii toplumlar rahata gdlebilir.

ruh ve duygusal (sanat) yeteneklerini de gelitirmeye gayret etmelidir (Blm 5). Bu gelitirmelerde, insan ruhunu
dinlendirici baz etkinliklerle megul etmek de yararldr.
Bunlar arasnda gzel sanatlar, spor, manevi faaliyetler,
sosyal konularda gr sahibi olarak karlkl tartmalarda bulunmak, zamann iyi ynetimi, toplant ynetimi gibi
konular gelir. Bunlar pratik hayatta yaayarak ve eletirel
biimde renmek (deneyim, tecrbe ve sonunda uzmanlk) bilgi ediniminde en kalc yollardan biridir.
Uzman gr, kiisel gelimelere ilave olarak toplu
halde (takm halinde) gelimelere de aklk, effaflk ve
genellik getirir. Bylece zeklar bir araya gelerek ilev ve
hareketlilik (dinamiklik) zelliklerine kavuabilir.
Zeknn kkeni duyu organlar ile alglanan olgularn
aklclkla ilerlik kazanmasdr. Bunun iin szel mantk (dil, Trke) ve sonrasnda simgesel mantk zeklar

Gdcleri de zaten sadece gtme kabiliyetini gelitirmeye bakarlar. Uzmanlar arasnda byk lde hemfikirlik
olmasna karlk, farkllklar, bulanklk (saakllk) eklinde tartma, eletirme ve sorgulama ortam hazrlayarak,
karlkl diyalog, hogr ve sonunda da hepsinin katklarn ieren bir mutabakat ile ortak akl karmna yardmc
olur (Blm 3). Bu da o toplumun gelimeye niyetli olduunu gsterir ve gelime kabiliyetini artrr. En sonunda
mutabakatlar bile olsa, bunlarn da eletirilerek, zaman
iinde daha da iyiye gitmesi iin yeni uzman grlerinin
katlmas ile evren gibi gittike genileyen ve daha fazla insanlar kucaklayarak iine alan grler ortaya kar.
retken zm ve sonularn elde edilmesi iin uzmanlkla ilgili aklamalarn iinde mutlaka felsefe dnceleri
ile mantk karmlarnn olmas gerekir (Blm 2 ve 3).
Mhendis kendisini sadece fiziksel (beden, olgusallk)

nemlidir (Blm 4). Deiik uzman zeklarnn, eletirel

olarak szel ktlar ile tartmalar srasnda paylamc
(ortak, kiiler aras) toplum zeks ortaya kar. Bu zek
sreleri srasnda kiinin her zaman kendisine dnk zeks etkin rol oynar.

yeteneklerini deil, aratrma yaparak, toplum hizmetine

sunabilecei bilimsel ktlarn pratik uygulamalar iin

1.4 Mhendislik eitimi ve sorunlar

Mhendisliin deiik tanmlamalar arasnda, bilim
ile yaplan karmlarn uygulama alanna konulmas iin
pratik bilgilerle donanm, ksa zamanda ucuz ve tatmin
edici zmlere gidebilen veya zm demeti nererek
bunlar arasnda en uygununa karar verebilen bir meslek
olmas da vardr. Bu tanmn ierii biraz daha yakndan
incelenirse ortaya baz kstlayc snrlarn kt grlr.
Bunlar arasnda en nemlisi bir mhendisin bilim ktlarndan yararlanarak zmlemelere gidebilmesidir. Buradan sadece bilim ktlar deil en azndan o ktlarn elde
edilmesindeki dnce ilkelerini de bilmenin gerekli oldu-

10

11

u anlalmaldr. Aksi taktirde, mhendisin sanki bilim

ilevi ile ilgisi olmayan bir bilim teknisyeni olduu anlamna da varlabilir. Burada teknisyen kelimesinden de alnmamak gerekir. nk bu sfata sahip olan kiilerin bilgiden ve onun ortaya k nedenlerinden ziyade, bilmek ve
bilineni pratik olarak uygulamaya koymakla grevli olan
kiiler olduu anlalr. Bugn mhendislik eitiminin bu
seviyede kalarak onu pek aamadn syleyebiliriz. Mhendisin bilir kii deil, bilgili kii olmas gereklidir.
Halk arasndaki bilir kii denince yapt ii ok iyi bilen
uzman anlalr. Zaten toplumun ncelikli pratik sorunlarna zmler bulabilmek iin bilmek gerekir. Bu bilmenin nedenleri ve nasllar zerinde durulmamaldr. Hal
byle olunca bildiini toplum hizmetine sunabilen kiiye
teknisyen veya ara eleman denir. Burada sorulmas gereken, acaba gnmzde yetien mhendislerin bilen ve

ncelikli karar vermesi ve konu zerinde eletirel alarak verdii kararn deiik seenekler arasnda son eklini
almas iin urar. Bu uralar srasnda karmak ve dank grnen sorunu, olduka belirgin bir kvama indirgeyerek zm reten karmlarda bulunmaldr. Bunlar
arasndan duruma gre (zellikle zaman ve mali konular)
en uygun zme karar vermelidir. Varlan zmn uygunluu irdelenerek plan ve projeler ile denetleme altna
alnmaldr.
Gnmz mhendislik eitiminde daha ok bilmek
seviyesinde kalnd ama bilgi srecinin tam iletilemedii grlmektedir. Bunun sebepleri arasnda eitim sisteminde nakilcilik (hocadan veya bakasndan renilenleri
eletirisiz doru ve her durumda geerli kabul etmek),
yenilikilik (inovasyon) peinde komamak, koulsa bile
bunun toplumda bir getirisinin olmamas, felsefe ve man-

teknisyen seviyesinde kalan kiiler mi, yoksa bilgili ve

bildiini srekli sorgulayarak kendisini herkesten nce
eletirel dnceye sevk ederek yeni bulular yapabilen
veya nceden bulunmu olanlarn daha da iyiletirilmesi
iin baz deiikliklere gidebilen kiiler mi olduudur?
Mhendis karlat sorunlara pratik bilgisi ile en
uygun zm kmesini reterek, bunlar arasndan basit,
hzl ve ekonomik olanna beceri ve yetenekleri ile karar
veren kii demektir. Hayat boyunca bu ilkelere sadk kalarak pratik bilgi birikimi ile gelecekte ayn olan sorunlara
daha etkin zmler nerebilmelidir. Mhendis bilimsel
bulgularn teorik ynlerinde ayrntl bilgiye sahip olmasa da, bunlar pratik alana aktararak bilimsel sonulardan
yararlanmasn bilen kiidir. Mhendisin bilim adamndan
en nemli farkll bu noktadadr. Mhendis en karmak
ve pahal olan sorunlara bile bir yaklaklk getirerek genel

tk ilkelerinin nerede ise tamamen devre d kalmas gibi

durumlar saylabilir.
Her eitim sisteminde eletirel dnce iin felsefe ve
aklc zmleme demetinden (seeneklerinden) en uygun
olanlarn semeye yarayacak mantk kurallar bulunmaldr. Felsefesiz bir eitim klelie, mantksz olan ise yaayan lme sebep olur. Felsefenin olmamas sorgulamann
olmayna, ok seenekli olarak sregiden zmlemelerin ortaya kamamasna, mantk kurallarnn bilinmemesi
de bu seenekler arasnda mhendisi (kiiyi) akllca karar
verememeye kadar gtrr. Bylece nakilcilik, ezbercilik,
kalplk, donukuluk, zellikle mhendislikte formlclk, yntemcilik, taklitilik vb. dogmatik hastalklar iin
iine girer. Bunlar toplumun huzur ve mutluuna kadar tesir edebilir. Bilginin kuvvet olmas gerektii halde, bilimselciliin ortaya koyduu donuk dnceler hakim olmaya

zmlere ulaabilir. Bu yolda ilk yapaca i karlat

sorunun genel durumunu zmleyerek (analiz ederek),

balar ve bunun sonucunda da o toplumda arpk yaplamalar, adaletsizlikler, yolsuzluklar, liyakat yerine sadakat

12

13

ilkesi yaygnlaarak artar. Hep aydnlanma konuulmasna

ramen, yapay aydnlklarda grnmeyen ve grnenden
daha tehlikeli olan karanlklar hkm srmeye balar. Felsefe, yani aklc eletirel dnce ve mantk kurallarnn
ilemedii bir eitim sisteminde politikaya varncaya kadar ideolojiler rol oynar. Bilimde demokrasi olmaz ama bilimsel aydnlanma dncesi (felsefe ve mantk) olmadan,
acaba bir topluma politikaclarn durmadan rtkanln
yapt demokrasi kolayca gelebilir mi?
Bir toplumun daha medeni hale gelerek hayat seviyesinin artrlmasnda mhendislik almalar nemli katklarda bulunmaktadr. Nerede ise her eyin bir mhendisliinden bahsedilir hale gelmitir. Bugn salk teknolojisi
mhendislii (biyomhendislik), tp cihazlarnn yaplmasnda bilim bulgularnn mhendislik becerileri ile pratie
tanmas sonucunda tplara yardmc olabilecek yntem

hazr yazlmlar cirit atmaktadr. Hlbuki tm bilgilerin kkeninde kelimeler, kavramlar, terimler, nermeler ve bunlarn karm mantk ve karm rnleri vardr (Blm 3).
retim fabrikasnn dinamosu felsefe (eletirel dnce),
retilen fikirlerin kalite kontroln yapan ise mantktr.
Felsefik dnce ve mantk ilkeleri ile hareket eden meslek
gruplar (mhendislik) bilgilerini hep szel olarak karrlar. Muhakeme ederek zihinlerinde birer kavram olarak tutarlar. Kullanm zaman gelince kendi zeklarn iin iine
katarak szel zmlemelere gidebilirler. hesap ve kitaba gelince bu szel bilgilerin matematikesi (simge mant) olan formllerden yararlanlr. Formller dnce sisteminde en son simgelerdir. nsann kendi dili dncelerini
dorudan kullanabilecei bir reetedir. Sorunun sebeplerini ayrntl olarak incelemeden formllerin olduu gibi
uygulanmas her durumda iyi sonular vermez. Mhendis-

ve cihazlar gelitirmektedir. Bilim ktlar ile toplumun

eitli sorunlarn (salk, ulam, tarm, enerji vb.) zmleyebilecek akll, hzl, ekonomik ve basit usulleri bir
mhendislik arayz olmadan yapmak mmkn deildir.
Mhendislik mesleini ksaca bilim ve teknoloji bulgularnn pratik uygulamalarn yapan bir arayz yazlmna
benzetebiliriz. Byle bir arayz bilim yazlmlarndaki i
hareketliliklerin (dinamiklerin) ne olduu bilgisine sahip
olmayabilir. Bilim ve teknoloji ktlarnn izleri ok iyi alglanarak toplumun gelimesine, ferahna ve mutluluuna
canllk kazandrlabilir. Byle bir canllk iin mhendislik bilgilerinin canl olmas gerekir. Bunun da olmazsa olmaz, eletirel dnce (felsefe) ile aklc (mantk) nerme
ve karmlardr (Blm 2 ve 3).
Burada bir noktann zerinde nemle durulmas gereklidir. Maalesef, bizim lkemizde mhendislik eitimi deni-

likte felsefe ve mantk ilkeleri ile incelenen bir sorunun,

nceki reetelerden (formller, yntemler) faydalanlarak,
biraz deitirilmi ama eldeki duruma uygunluk salayacak biimde zmlenmesi yoluna gidilmelidir.
Yukarda sylenenlerden mhendislik mesleinin bir
robotik uygulayclk olmad, akl ilkeleri ile eldeki bilgilere hareketlilik (dinamiklik) kazandrarak, karlalan sorunlara en uygun zmlemelerin bulunmasn salayacak
aklc ve eletirel dnceye dayal uygulamalar yapan bir
meslek olduu anlalr. Son karar verme srecinde zm
mantk ilkeleri ile en uygun biimde sergilenmelidir. Bilgilerini szel esasta kesinletiren mhendislerin meslek
hayatlarnda edinecekleri tecrbe ve grlerle daha da
uzman hale gelmeleri mmkndr. Uzman mhendis demiken, acaba bildiklerini szel olarak ak ve seik sunabilen mhendisler mi, yoksa sadece matematik simge-

lince baz formller, klasik yntemler akla gelmekte ve son

zamanlarda da dardan paray verene dd aldracak

lerine saplanarak formllerle, fazlaca szel dnmeden

uygulama yapan mhendisler mi daha verimlidir? Bu ki-

14

15

tapta alglatlabilmek istenen szel bilgilerin her zaman

iin daha canl, salkl, hareketli (dinamik) ve retken
olacadr. Bunun esas sebebi gnlk hayatta ve zellikle
mhendislikte elde edilen bilgilerin szellerinin bulunmamas durumunda simgelerinin yani formllerinin ortaya
kamayacann vurgulanmasdr.
Simgelere, kalplam ilkelere, terimlere, donuk bilmelere (bilgi deil) vb. ezbercilie eitim sresinde alm veya altrlm olan mhendislerin, sanat yaplarna
ekil vermekte bile tasarm gz nnde tutmamalar veya
tasarm da takliti biimde uygulamaya almalar mhendislik mesleine yarar deil zarar getirir. Dncenin
temel ilkelerinden olan tasarm (tasavvur etme) yani zihninde canlandrd bir olguyu ekil haline dkmek (plan,
taslak izim) iin geometrisini ortaya koymaktr. Zaten
mhendis geometrici demek olduundan, tasarm mhen-

mizde moda haline gelen renmeyi-renmek ilkesi

maalesef pratik uygulamaya konulamamtr. Bu sreten
eitici ve retim yeleri soyutlanamaz. Dardan ynlendirmeler nemli olmasna karlk, kii renmeyi merak
ederek kendisi ilgi duyduu konularda cesaretli atlmlar
yapmaya gayret etmelidir. Mesela, bir mhendisin kendisini gelitirmesinde en nemli etkenlerden birincisi meslek
dalndaki gelimeleri yakndan incelemesi iin o meslekle ilgili yaynlar takip etmesidir. Buna ilave olarak bilim
ve teknoloji ile ilgili sevilen (popler) dergilerin okunmas yararldr. Bunlar etkin hale getirebilmesi iin meslek
odalarna kayt olmas yararldr. Ancak lkemizde meslek
odalar da henz istenen bamsz bilimsel kurulular haline gelememitir. Deiik dnya grl kiilerin buralar
ele geirdikten sonra ynetimlerinin o grubun dnya grne gre renklendii grlmektedir. O halde mhendislik

dislik dnce yapsnn belki de en temel kkn tekil

etmektedir. Bu kkn sulanmas iin felsefe dncesi ve
mantk nermeleri ile karmlar gereklidir.
Mhendis gerek eitim gerekse meslek hayat boyunca
zihin, ruh ve fizik alarndan kendisini (nefsini) kefetmeye almaldr. Maalesef, hayatta bunlardan en fazla
fizik olgulara nem verilmesi retilmektedir. Hlbuki btncl bir kiilik ve meslee sahip olabilmek iin ruh gzellii ve zihin gelimelerine de ayrca nem verilmelidir.
Temeli ruh (insan psikolojisi) ve zihin olan almalarda
mhendislik zmlemelerine (analizleri ve kararlarna)
gidilmesi ok daha verimli olur. Eletirel sorgulamalar
daha eitim seviyesinde balamaldr. Zayf ynler ayklanarak daha gl kiisel ve mhendislik mesleki gelimesi
salanmaldr. Bylece aydnlanlarak toplum yararna ok
daha hayrl iler yaplabilir.

meslek odalar her trl ideoloji, dnya gr ve politikadan uzaklaarak sadece meslek gereksinimlerine cevap verecek ilevlerini srdrebilen birimler haline gelmelidir.

Mhendis veya kiinin kendisini gelitirme srecinde

zihin faaliyetleri arasnda, son 10-15 ylda sylemi lke-

1.4.1 Eitim sreci

Genelde drt yl sren mhendislik eitiminde gemie gre bugn iin daha arlkl sosyal ierikli konularn programlarda grlmesine karlk, henz felsefe,
mhendislik eletirel dncesi ve mantk ilkeleri ile btnlemeyi brakn, tanma haline bile gelemedii aka
grlmektedir. Btncl bilgi kaynak, doruluk, gereklik
ve varl ile uraan felsefe, mhendislik bilgi varl ile
henz rtememekte ve bunun yerine sanki benzer ii
grecekmi gibi sosyal ierikli dersler arlk kazanmaktadr. Her meslek eitiminde olmas gereken felsefenin, mhendislikte zellikle bulunmamas ok dndrcdr.
En azndan derslerin ilenii srasnda eletirel dnceye
nem verilmesi, felsefenin balangcna iaret eder. Ders

16

17

ieriklerinin daha etkileimli olmasn salayabilir. Maalesef, soru sorma ilkesinin bulunmad veya ekinildii
topluluklarda felsefe yapmak pek mmkn grnmemektedir. zellikle eitim srasnda alglanan grsel ve szel
bilgilerin phecilik olmadan alnmas ve verilmesi, ok
verimsiz snrlar iinde ksr dngler halinde fikir bile
retemeyen kiiliklere meydan verir. Bunun dorudan bir
sonucu olarak, deil fikir retmek, nne gelen denklem
ve formllerden bile phe etmeden onlar olduu gibi
kabul eden bir mhendislik eitimi ablonu ortaya kar.
Buda meslek sahibine ileri yalarda hayat tecrbesi arttka sknt vermeye balar. Mhendis karlat sorunlar
iin eitim srasnda ald temel bilgilere esneklik vererek zmlemelere gidemediinden, kendisine eletirel
dnceyi vermeyen eitim sistemini ve reticiyi (hocalar) sorgular hale gelebilir ama i iten gemitir. Bu tr

Tm bunlarn szel altlklar unutulmu olarak eitim sonrasnda mhendislik mesleine balanmaktadr.
Acaba niversite eitimi ne istediini veya istemediini
bilme sreci midir? Birok retim yesi bile bu soruya
evet eklinde cevap verebilir. Byle bir evet kesin deildir. Felsefe dncesini de iine alacak biimde bilmenin
tesinde bilgilenmek, bilgiye ak ve hareketli (dinamik)
olarak sahip olmak diye de cevap verilebilir. Bilme srecinin byk bir ksm artk lise ve ncesi tahsil hayatnda braklmaldr. niversitelerde ise bilgi ile retken
ve bilinli olmak ynne gidilmelidir. Bilme sreci mezara
kadar devam ederse bundan ne bilen kii ne de onunla
alanlar bilinlenemezler ve donuk (dogmatik) bilmek
seviyesinde kalrlar. Bilinlenmenin eletirel sorgulamay
destekleyen felsefe dncesine sahip olmakla gerekletirilebilecei unutulmamaldr.

olaylarn yaanmamas iin eitim aamasnda alnan bilgilerden phe etmeyi, eletirel dnceyi, felsefe temellerini ve bunlarn zde zm cihaz olan mantk ilkelerini
bilinli olarak alglamak gereklidir.
Bir mhendisin etkin ve yetkin yetimesi iin ders ierikleri kendi aralarnda iletiimli ve tme varacak biimde
olmaldr. Eitim srasnda arazi almalar, staj, ktphane ve laboratuvar imknlar ile bilgisayar donanmlar da
etkin olarak kullanlmaldr. Byle bir eitimde mhendis
aday her geen yaryl sonunda kendisini ncekilerden
daha bilgili ve retken olarak hissedebilmelidir.
Bugn mhendislik birok dala ayrlmtr. Bunlar arasnda en beeni kazananlar belki de endstri, mekatronik,
elektronik, uzay, genetik ve daha birok yeni mhendislik
sektrleridir. Acaba bunlarn hangisi felsefe dncesi ve
mantk karmlar olmadan retip topluma faydal hale

Burada sorgulanmas gerekli olan bir baka konu, acaba mhendislik eitimi kiinin baz yntem, denklem, algoritma ve yaklamlar bilerek mezun olup bir diploma
sahibi olmasnn temini midir? Yoksa kendisine kiilik,
bilgelik ve bilinlilik kazandrlarak nceden karlamad sorunlarn bile stesinden gelebilecek dnce, beceri ve akl cesaretine sahip olarak yetitirilmesi midir?
Eitim srasnda kii kendi hayat ile ilgili yol haritasn
ekillendirmeye almal, bunun bilim d saylabilecek
ilikilerden ziyade akllca sorgulama ile baarlabilecei
bilincinde bulunmaldr. Kii kendi yol haritasn izerken
baz noktalar sorgulamaldr. in iinden kamad takdirde eiticiden istenecek yardmla zmlemelere gitmeye almaldr. Katlml zmlemeler felsefe dncesinin var olduu ortamlarda hayat kazanr. Kii hayat yol
haritasnn donuk snrlarla deil her an sorgulanabilen

gelebilir? Maalesef, mhendislik eitiminde genellikle

say, simge, denklem, forml vb. kalplar alglanmaktadr.

bilgilerle ve eletirel dnce ile hareketli (dinamik) ve

bereketli olabileceini anlamaldr.

18

19

Klasik bir eitimde mhendisin kendisini gelitirerek

beynini ve ruhunu besleyecek, eletirili okuma sanat ve
dier kltrel etkinliklerden uzaklat aka grlmektedir. Bunun nedenleri arasnda donuk bilgilenme yani
sorgulamadan bilmeyi renme yolunun eitim kurumlarnda yaygn olarak bulunmasdr. Yetiecek mhendise
eletirel sorgulamay (muhakeme etme yeteneini) rnek
alaca en az bir ve daha da iyisi birok retim yesi vermesi gerekirken, bunu bir sistem meselesidir diyerek geitirmek en kolay yoldur. Mhendislik eitimine gelen bir
kii mutlaka belirli bir yetenek seviyesine sahiptir. Bunun
felsefe dnceleri ile sulanarak nce filiz ve sonrasnda
da yeilliklerle deiik mhendislik meyveleri vermesi
salanmaldr. Felsefenin olmad bir ortamda renilen
bilgilerin zihinlere donuka nakedilmesi salanabilir. O
naklar kar karya kalnan sorunlara gre deiik renk

snanmas safhasna gelir. lave bilgiler iin deney yaplr

ama deney srasnda bile srekli eletirel sorgulama yani
felsefe yanmzda kullanlmaya amade bir ekilde beklemelidir. Akl ve deney bilgilerinin ortak altnda artk
incelenen olayla ilgili kuram (teori) veya formlasyonlar
gelitirilebilir. Bu balamda ada eitim teknii ve felsefesi, "Duyulan unutulur, grlen anmsanr, yaplan anlalr" zdeyiine uygun olarak, bilfiil yaparak renmek
ve retmeyi benimsemektir. Eitim modeli, temeli ezber
bilgiden ok hayata dnk ve hayat yol haritasn zihinde
canlandrmaya yarayacak becerilerin kazanlmasna yaramaldr.
Eitimin esas amac zihinleri sekin, ak, effaf ve
hareketli (dinamik) bilgiler ile eitlendirerek bilgi retim
merkezi haline getirmektir. Bilgiyi bilmek olarak alglamak, ezberci bir ekilde bilgiyi zihinde depolamak ile e

ve ekillerde zmler getiremez.

Mhendislik eitiminin bir baka yn de ilgilendii
konu ve olaylar hakknda yerine gre akl becerisine ilave olarak el ve duyu organlar becerisinin de salanmasdr. Ksaca sylemek gerekirse, bu ancak "gzlem-deneykuram" lsndeki her bir enin alglanmas ile elde
edilebilir. Bu lnn temelinde yine felsefik dnce
yani srekli sorgulama ilkesinin balang art olarak
bulunmas gerekir. Gzlem, insann nesnelerden grnt, duyum, tat, dokunma ve koklama melekeleri ile henz
akllca ilenmemi ilk bilgileri almasna yardmc olur.
lk gzlem bilgileri nce o nesnenin zihinde canlanarak
kavranmasna yarar. Bu kavramlarla mhendis deiik
mantk ve bunlarn sonucunda da faydal olabilecek karmlara gidebilmelidir. Byle bir sre bize bundan sonra
neler yapmamz gerektii hakknda akl drtleri verebi-

deerdedir. Gerek eitim, insana ncelikle dnme sanatn retmelidir. Mhendislik eitiminde ezber ve donuk
bilgilerden uzaklaarak kiilik kazandracak eletirel dnce, ancak bilim felsefesinin ne olduunun renilmesi
sonucunda elde edilebilir. Her dnme sonucunda elde
edilen bilgiler doru olmayabilir. Sorgulama bu yanll
veya yanllk derecesini ortaya koyarak, dnce ile daha
iyisinin yaplmas yoluna koyulunca kesin zmlemelere
ulalamasa bile tatmin edici yaklamlar elde edilir. Zaten
mhendislikte kesin zmler yerine basit, yaklak ve
aklc zmlerin elde edilmesi, istenen amaca ulamay
temin eder. Byle bir eitim sisteminden gememi mhendisler hayatlar boyunca sradan bir mhendis olmaya
mahkum kalabilirler. Hal byle olunca da sradan mhendis ok talep eden, bu uurda retici olamayan dncesi
ile aba sarf eden, bilinci az gelimi, zmleme (analiz)

lir. rnein, yaplan nermelerden aklc bir sonu karlamamas durumunda, sra gzlemlenen olayn deneyle

ve btnletirme (sentez) yapamaz bir hale gelir. Doal

olarak bunun sonucunda kendi mesleki sorunlarn ele-

20
tiremeyen ama bakalarn ve sistemi srekli eletirerek
ikyet eden, retemeyen bir mhendisler grubu ortaya
kabilir.
Eer mhendislik eitim kurumlarna felsefe dncesi (eletirel dnce) ilkeleri girmezse ezberci, bilgi retimi yapamayan, ne verildi ise onunla yetinen ve emeli diploma almak olan gen mhendisler ortaya karak hayat
yol haritalarnda bilgi ile rekabet yerine yandalk ve kar
ilikileri olan bir yne gidebilirler. Bu da, deil mhendislik mesleine, genelde, o topluma tamiri mmkn olmayan sosyoekonomik zararlar verebilir. Kendi mhendislik
mesleinin dnce alt yapsn (felsefesini) anlamayan
bir mhendis gelecein dnce, bilim ve sanat ile ilgili
retimlerde bulunamaz. Snrl miktarlarda bile olsa eletirel dnce ile hareket eden mhendisler kendi gayretleri
ile byle bir dinamik yapya sahip olabilirler.

1.5 Robotlama ve klelik

Bir toplumun robotlamasna yukarda yaplan aklamalarn satr aralarnda deinilmesine ramen, burada,
daha ak biimde bunun ne gibi sonular douraca zerinde duralm. Szde hi kimse robotik bir hayat srmek
istemez. Bazen, deiik meslek gruplar ve bunlar arasnda
konumuz olan mhendislerin, farknda bile olmadan robotlatklarna ska rastlanmaktadr. nsan szel dnce
ve eletirilerle pek robotlatrlamaz ama saysal karmlarn kesinlii, denklemlerin eitlii, katsaylarn donukluu, bilimsel ilke denilen sylemlerin eletirilemez olmas,
sorgulamama gibi etkinlikler robotlamann sinyallerini
verir. Bu duruma devam edilmesi halinde artk dnce
yerine emir alma veya kat emir verme kalplar iin iine
sarkarak toplum dnce felcine urayabilir. Byle robotlam toplumlarn sonu kleliktir. Bunun deiik sebepleri arasnda felsefe dncesinin tamamen ihmal edilmesi

21
de vardr. Aslnda dnce iin szel bilgiler ve dolays
ile dil nemli bir aratr. Zaten robotlamaya yz tutmu
olan bir toplumda brakn kltr ve inan deerlerini, yava yava dil yerine de, baka toplumlar dnyor ve
geliiyor diye onlarn kltrleri ve dilleri ana dilin topraklarnda cirit atmaya balarlar. Bu tr dil savalarnda her
iki tarafta bulunanlar, biri bilinli efendi dieri bilinci olgunlamam kiiler topluluu ve sonunda gdmlerle ekil alan bir toplum ortaya karak efendinin klesi olmaya
bile raz olur. Hele bir zamanlar kendisi efendi olan topluluklarda bunun ba gstermesi, o topluluun zlmesi
veya zlmese bile yapay tutkallarla (imalat efendinin
elinde olan) bir arada tutularak gdlmesi ve istendiinde
birbirine drlerek kk paralara ayrlmas sonucunda bu toplumlar daha rahat gdlr hale gelebilir.

BLM 2
FELSEFE
Mhendislikte bilginin ortaya kmas, eitlenmesi,
yenilenmesi, duraanlktan karlmasnda felsefik dncenin ne kadar nemli olduunu anlamak iin nceden kalp eklinde alglanm olan bilgiler sorgulanarak,
bilgi temelleri akl dzeyine karlmaldr. Mhendisliin
gelimi olduu lkelerde nakilci ve donuk bilgilere deil
bunlarn sorgulanmas, incelenen duruma gre gelitirilerek ve deitirilerek uygulanmas ynlerine arlk verilmektedir. Bu tr dnce yapsna mhendislik donukluundan nce sahip olmak gerekir. Bylece ortaya kan
hem dnsel hem de fiziksel yaplar salkl, retken ve
srdrlebilir ekilde toplumda bu konulara ilgi duyanlar
arasnda yaygnlaabilir.

2.1 Felsefik dncenin admlar

Felsefe dncesi bir insann evresindekilerle btnleik bir hayat srebilmesi iin gerekli olan bir n melekedir. Dnce olmazsa insan olmaz bile diyebiliriz. Dnce sonucunda nesne ve akn (sra d, metafizik) bile
olabilecek bilgiler idrak edilebilir. Eletirilebilen kurallar ile alglamak, bir ilemin, toplumun faydalanabilecei
retimlere dnmesini salayabilir. Burada insann fizik
dnya varlnda deil onun bilgi retmek iin algladklarn anlamak, aklamak ve yorumlamak iin bir zelliinin
bulunmamas nemlidir. Dnce sreci iinde birbirini
takip eden ok nemli aamadan sz edebiliriz.

24
2.1.1 Hayalcilik
Kltrmze tahayyl olarak girmi olan bu kelime insann dnce ncesinde hayal eden bir varlk olduunu
hatrlatr. Varlk iin hayal ediyorum yleyse varm da diyebiliriz, nk hayal etmek dncenin ilk aamasn tekil eder. Dier taraftan, alglamak ta nemli olduundan
alglyorum yle ise varm ifadesi dnen bir varln
bir baka ynn bize hatrlatr. nsan alglad nesneden
kukulanabilir ama algnn kendisinden kukulanamaz,
nk o insann var olmaya balad ilk andan itibaren
vardr. Buradan hayalsiz dncelerin olamayaca sonucuna varabiliriz. Hayalden maksat bir insann zihninde bir
eyin ya kendiliinden var olmas veya alglama ile gerek
diyebileceimiz dnyadan baz yansmalarn orada grng (fenomen) olarak belirmesidir. Hayal edilen nesnelerin
gerek olmas gerekmez, ancak bunlarn bilimsel alana
sokulabilmesi iin baz ltlere uymas gerektii de akldan kartlmamaldr. Mhendislikte hayal mahsul bir
ey yoktur dersek bunda yanlm oluruz. Sra d iler
hep hayal mahsuldr, ortamn ve artlarn uygun olmas
durumunda gerekleebilir. Bu bakmdan mesela bir mhendisin yapt bir yaptn nasl daha estetik, daha ekonomik, daha kolay ve salam olabileceinin hayal edilmesi
hep daha iyiye ynelmeyi tevik eden dncelerdir. Bu
tr dnceleri zihninde canlandrmayan mhendis klasik bilgileri ile kalmaya mahkum olur. Hayal srekli zihin
canlln, srekli zihin canll ise eletirel dncenin
sulanarak olgunlamasn temin eder. Bugnk alglamalara gre mhendislikte sanki hayal edilecek bir durumun
olmad gibi bir dnce, yani dncesizlik ile bunun
sonucunda da ezbercilik bulunmaktadr.

2.1.2 Tasarmclk
Eski deyimle tasavvur etmek hayal etmekten sonra dncenin bir baka boyutunu ortaya koyar. Hayal edilen

25
olgular sanal ortamlarda bulunmasna ramen bunlarn
bir ekle (geometriye, tasarma) brnmesi gereklidir.
nsan ekil bilgisi ile hayal ettii durumlar daha yakndan inceleyerek ve eletirilerle deiik ekillere sokarak,
kendisinin istedii ideal diyebileceimiz biime getirmeyi
ancak tasarm boyutunu da dncesine katarak salayabilir. Trke olarak tasavvur etmeye ekil vermek veya tasarlamak da denir. Bu ilevi gren kiilere de ekil verici
veya tasarmc ad verilir. Aslnda ekil vermek dnlerek hayal edilen olgularn geometrisini belirlemektir. Buradan mhendisin de (daha ncelerden akland zere)
bir geometrici olmas dolays ile dncenin bu tasarm
boyutunda mhendisliin de olmas gereklilii ortaya kar. O halde mhendislik sadece donuk geometri ekilleri
ile ilevini yrten kiiler olarak deil, tasarmlarn dnce ve hayalleri ile bir sanat yaps haline sokan meslek
sahipleri olarak tanmlanmaldr. Tpk bir sanat gibi mhendis, nnde olmayan bir yapt kafasnda canlandrarak bir eser verebilir. Burada beceri ve sezgi nem kazanr.
Mhendis, bilimsel ilkelerden yararlanarak onlar uygulamaya sokan kii de demektir. Uygulamann kalp eklinde
olmasnn yannda renilen her trl bilgiden,zellikle
de denklem ve formllerden phe edilerek sorgulanmas
ve zihne ylece yerletirilmesi gereklidir.
Tasarmlarn donuk ve ncekilerden alglanm birer
ezber veya tekrar eklinde deil de, nceden alglanm
olanlarn deiik seeneklerinin farkl ekillerde, az da
olsa bir yenilik karacak biimde ortaya konulmas mhendise bir heyecan verebilir. Bu heyecan kiinin iinden
gelen bir kvlcm eklinde olabilecei gibi, onun bu yenilikiliinin bakalar tarafndan takdir edilmesi bir alev
ekline dnerek i gven salayabilir. Ortaya konulan
basit bir yeniliin bakalar tarafndan eletirilmesi, o kiiye ilave bir dnce boyutu salar. Bylece dnce ve

26
retkenlik, kvlcm ve sonrasnda bir volkan eklini alabilir. Nasl volkanlar gemite yeryzne ilave ekiller
kazandrmsa, artk bu dnce volkanlar mhendisin
iinde yeni dnce volkanlarna dnebilir. Dnce
volkanlar her ne kadar mhendisler iin sylenmise de
aslnda tm meslekler iin de geerlidir.

2.1.3 retkenlik
Bir mhendisin retkenlii sadece somut eserler ve yaplar deil, ayn zamanda hayal ederek tasarlad ekilleri
uygulama safhasna koyacak biimde fikirlerin de retilmesini iermelidir. Fikirler dnce ile zihinde ortaya ktna gre bunlarn dier bireylere intikal ettirilmesi iin
mutlaka szel bilgilere, karmlara, yorum ve tavsiyelere
gerek vardr. Bu bakmdan da felsefe erevesinde akllca
szel karmlarda bulunmakta yarar vardr. Eski tabirle
bu aamaya tefekkr denir ki bunun anlam dnce sreci sonunda faydal bilgiler retmektir.
Mhendis retkenliini ncelikle basit, hzl dncelerle ve ekonomik (sadece maddi anlamda deil dnce
anlamnda da) yapmaldr. retilen pratik bilgilerin bakalar ile paylamnn salanmas iin bu bilgilerin mhendislik odalar yayn organlarnda yaynlanarak bir ortak
paylam alanna iletilmesi ok yararldr.

2.2 Dnce modelleri

Mhendislik eitimi sras ve sonrasnda acaba yenilikilie (maalesef inovasyon kelimesi dilimize girmek zere,
aman sokmayalm) ne kadar nem verilmektedir? Bu soruyu sorsak nasl cevaplar alrz bir dnelim. Mhendislikte en nemli konularndan biri, incelenen olaylarn uygun
modellerinin yaplmas ve bunlarn ilerlii kantlandktan
sonra gelecee ynelik tasarmlarnn yaplmas gerekliliidir.

27
Modellemede baarya ulaabilmek iin eletirel dnceye, dncede baarl olmak iinde modellemeye
gerek vardr. Bir bakma dnce ve modelleme bir madalyonun iki taraf olarak alglanabilir (en, 2002). Tarihte
byk dnrler byk modellerle dnce kurallarn
ortaya karabilmilerdir. Dncenin kendisinin bile modelleri vardr. nsan bu modellerden bazen biri, bazen dierleri ve bazen de bunlarn karmlar ile inceledii konuda retken olabilir. Mhendislikte modellerin nasllar
ve nedenleri bilinmeden ezbere veya takliti bir biimde
alglanmas yoluna gidilmektedir. zellikle bilgisayar yazlmlarnn oald bu gnlerde bu eilim daha da artm grnmektedir. Belki de bu nedenle retken bilgiler
yuma ortaya kamamaktadr.
nsan etrafndaki doa, bakalar ile olan ilikilerinde
toplum, kendisi ile olan psikolojik vb. olaylar incelerken
ya kk bilgi birikimlerinden yararlanarak veya bunlar
kendi aralarnda dnce ile snflandrarak, daha fazla
bilgiyi ieren bir seviyeye doru gidebilir. Aksi olarak da
byk bilgi seviyelerinden, bunlar ufalaya ufalaya daha
alttaki bilgi seviyelerine, neden ve niinleri ile ulaabilir.
Bylece, ilk bakta dnce sisteminin modelleri, biri alt
bilgilerden ste gidi, dieri ise st bilgi ve alglamalardan alt bilgilere gei eklinde ikiye ayrabilir. Bunlardan
ilkine tmevarm (endksiyon) dierine ise tmdengelim
(dedksiyon) ad verilir. te bu iki farkl, ama ayn olay
inceleyebilen dncenin modellerini kurmaya alrsak,
bunlarn her birinin dnce sistemine girdi ve ktsnn bulunmas gerektiini anlarz. ekil 1'de tmevarm
ve tmdengelim dnce modelleri verilmitir. Her iki
modelde de giri ve klar birbirine balayan dnce
kutusu diyebileceimiz bir ortam vardr. te bu ortamda
zihin faaliyetleri ile nasl ve neden sorularna cevaplar bulunmaktadr.

28

29

Girdi
(Tm)

Dnce sistemi
(Nasl? Neden? Niin?)

kt
(Paralar)

a
Girdi
(Paralar)

Dnce sistemi
(Nasl? Neden? Niin?)

kt
(Tm)

ekil 1 Dnce modelleri, (a) tmdengelim, (b) tmevarm

Tmevarm dnyann deiik lkelerinin eitim sisteminde verilen dnce modelini gsterir. Birok aratrc,
felsefeci ve eitimcinin ortak olarak zerinde durduklar
dnce sistemi tmevarm biimindedir. Bu dnce sisteminde, renciye paralar anlatlr ve bunlarn bir araya
toplanmas ile retken bilgi seviyelerine ulalmas arzulanr. Bir reticinin sadece kendi konusundaki temel bilgiler deil, bununla ilgili olabilecek dier konular hakknda
da, o konunun uzman kadar olmasa bile bilgili olmas gereklidir ki, eitim alan renciye paralarn nasl ve neden
birletirilmesi gereklilii hakknda fikir verilebilsin. Bugn eitim ve dnce sistemimiz, herkesin uzmanlklar
(mesela mhendislik) ile kat snrlarla ayrlm biimde,
kendi uzmanlnn dierleri ile sanki hi ortak noktas
yokmuasna kalplamtr. Hal byle olunca, tmevarm
ile eitim verimsiz ve retimsiz olmaktadr. Birok mhendisin bilgi retebilme yetenei dumura uramaktadr.
Tmevarmc eitim modeli tektr dnen bir toplumun
ortaya kmasna sebep olmaktadr. Eitim sistemindeki
dersler birer e olarak dnlrse, eitimden amacn
4 yllk bir sreden sonra tmevarmc zellie sahip olmasdr. Bu istenen bir durum olmasna karlk derslerin
kendi aralarnda iletiimli ve rtk biimde bir ahenk
iinde verilmemesi durumunda bu ama bir karmakla
dnebilir. te bizim eitim sistemlerimizdeki kt ze-

ri grntler ok gzel olmasna ramen verilen dersler

arasnda bir insicamn (ahengin) bulunmamas dolays ile
renciler, bilgileri blk prk alarak, aknlk iinde
ne yapacaklarn zmlemeye almaktadrlar.
Tmdengelim dnce sisteminde kiilere st dzeyde olaylar anlatlr. Her kii kendi yeteneine gre bunu
alt paralara ayrarak her bir paray ayrcalkl olarak anlamal ve alt paracklar arasnda ilikiler kurarak tmevarm bile baarabilmelidir. Burada zerinde durulmas gerekli olan nokta, eitim sistemimizde dnce modelleri
zerinde hi konumadan, sadece incelenen mhendislik
konularnn dorudan modellenmesi yolunun almasna
allmasdr. Bu da imdiye kadar fazlaca baarl olmad iin, en ksa ve pratik zm maalesef en tehlikeli ve
ksr dnce modeli olan taklitilik, yabanc dillerden
retimsiz tercmecilik vb. gibi durumlar olmaktadr. Yukarda verilen tmevarm ve tmdengelim dnce modellemesine sebep-sonu ilikisi olarak da baklabilir.

2.2.1 Soyut-somut modellemesi

Her olgunun yeerip geliebilmesi iin uygun ortamlara gerek vardr. Bunlardan bilgi olgusunun ortamn deiik medeniyetler oluturur. Medeniyet, insanlarn toplu
halde birbirleri ile dayanmasn temin eden eitli ve olduka sistematik olmayan soyut kavramlar topluluunun
zamanla sistematik hale dnmesi sonucunda ortaya kar (ekil 2).

Kavramlar
(soyut)

Sistem
Sistem
Felsefe ve
ve bilim
bilim
Felsefe

ekil 2 Soyut - Somut dnm

Bilgi
(Somut)

30
Bilgi olgusu balangta pek anlalamayan ve kavranamayan bir ekilde bile olsa, onun zamanla insan dnce
sistemi iinde ekillenmesi ve somut bir duruma gelerek
herkes tarafndan kavranp kullanlmas mmkndr. Bilgi olgusu ortamnda onu gelitiren, ok eskiden beri var
olan felsefe ve son asrlarda ondan biraz ayr gibi ortaya
kan bilim olgular bulunmaktadr. Soyut kavramlar bilim
ve felsefe ile anlaml ve faydal hale dntrlr. Bunlardan felsefeye, ok daha geni kapsaml zihinsel faaliyetleri
kapsamakta olduundan ve doaya tam bamll olmadndan bilgi retme mekanizmas olarak da baklabilir.
Bu ekilde felsefe ve/ya bilim sistemlerinden geerek
somutluk kazanan bilgiler ilk bakta faydal ve faydasz
olmak zere iki ksma ayrlr. Burada faydann da tanmnn yaplmas gereklidir. Bilginin faydal olanlar insann
ruh ve madde leminde mutlu olmasn temin edenlerdir.
Buna gre bilginin faydals, bir toplulua girerek ona hizmet eden ve gerekli zamanlarda faydal ilevler gren bilgi
trdr. Yukarda sylenenler, biri bilgi oluumu ncesi
dieri de sonras olmak zere iki aamann bulunduunu
gsterir. Bilgi ncesinde felsefe ve bilim ile olan olgunlama aamas, dieri ise toplum iindeki ilevler ile ilgili
olan ksmdr ki, buna da faydalanma aamas ad verilir.
Bu ikinci aamada mhendislik kavramlar olumlu, verimli
ve etkin roller oynar. Bylece bilgi, gerek kendi iinde, gerekse toplumlar zerinde oynad rol bakmlarndan ele
alnmaldr. Bir toplumda bu iki aamann da ahenkli bir
ekilde bulunmas gerekmektedir. Bunlardan olgunlama
aamasna bilgi retme aamas da denilebilir. kinci aamaya insana hizmet edebilecek tm ilevlerin ve refaha
ulatracak bir biimde yaplmasna yardmc olabilecek
tm vastalarn retilmesi (mhendislik bilgileri) olarak
da baklabilir. Bylece, bilginin deiik retimlere yarayan
tohumlar olarak da bilinmesi uygun olur. Demek ki, bil-

31
ginin insann kendi i dnyasnda ve toplumda reticilik
vazifesi vardr.

2.3 Kelime kkeni

nsanlarn konuarak anlamalar szel bilgi retiminde nemli rol oynar. Bunun baarl olmas iin mutlaka
kelimelerin her birinin ne anlama geldii, hangi yer ve
zamanda neyi ima ettikleri ak ve seik olarak bilinmelidir. Yoksa anlam kargaalar, yanl anlalmalar ve kiisel anlamlandrmalar ortaya kar. Bu da ortak dncede glklere yol aabilir. Kelime kkeninin ne anlam
ifade ettiinin bilinmesi ok nemlidir. Felsefe alannda
bu anlamlar ayrt ederek anlamlandrmak iin ayr bir dal
domutur. Buna kelime kkenini aratran bilim anlamnda etimoloji ad verilir. Ama kelimesi sadece kendisi ile
ilgili olan bilginin neler olduunu ierir. Kelime anlamlarnn ak-seik olmas, daha sonra aklanacak bilgi kuramnn (felsefesinin) doru alglanarak deiik kelimelerin bir
araya getirilmesine yarar (Blm 2.3). Bunun sonucunda
da mantk esasl cmlelerle daha geni kapsaml bir btn kolaylkla ifade etmek mmkndr. Kelimenin anlam kazanmas, tecrbe (deneyim) alglamalarnn nesne
hakknda zihinde belirtecei aklc isimlendirmelerle veya
bakalarndan kulaktan duyarak olabilir. Kelime bilgi ieriinin anlaml olarak zihinlere yerletirilmesi de etimoloji
alanna girer. Dnce sisteminde bilgi, denklem, forml,
plan ve projelerin ortaya karlmas hep szel bilgi birikimleri ile olur. Kelime anlamlar ilk alglama ile beraber
otomatik olarak zihinde canlanabilmelidir. Doal olarak,
ilk karlalan kelimelerde zihin canll hemen olmayabilir. Birok defalar ayn kelime ile karlaan alg ve zihin
artk onu kelime kken anlam ile annda tanr
Ana dilimizdeki kelimeler, yllar boyu sregelen iitme
ve iittirme (konuma) deneyimlerimiz ile zihnimizde an-

32

33

lamlanarak, toplumun ortak alglama aralar haline gelir.

Bir insan ana dilini her gn kulland iin kelime ve cmlelerin anlamlarn hemen kavrar. Bu kavray sonucunda
artk zihin alkanlk kazandndan kelimelerin iitilmesi
ile zahmetsizce anlamlandrlmasn ve gerektiinde bakalarna da iletilebilmesini salar. Her kelime etrafmzda
gerek olarak bulunan nesnelerin deiik i ve d vasflarnn birer simgesidir. Nesneler topluluu bir bilin (insan
akl) olmadan bir ey ifade etmez. Kelimeler topluluu genelde bir ey ifade etmeden sadece nesnenin zelliklerini
zihne getirmeye yarar. Yeni doan bir ocua mr boyu
tannabilmesi iin nasl bir isim taklyorsa bir nesnenin
bilinmesi iin ona da mutlaka ismin taklmas gerekir. Deiik diller mevcut olduundan bir nesnenin dnyada bulunan diller kadar farkl isimleri vardr. nsanlar ana dillerinde o nesneyi kelimeler ile tanr ve ona gre tavr alrlar.

bilgiler ierir. Bu bilgilerin kendi balarna dorulanmas

veya yanllanmas sz konusu deildir. Bir bakma kavramlar, duyu organlarnn ilgilendii konularla ilikili olan
baz bilgilerin zihin tarafndan resimlerinin ekilmesi diye
dnlebilir. Nasl deiik ekil veya szel olan ifadeler
istenildiinde bilgisayarn hafzasndan arlarak ekranda yani sanal ortamda grlyorsa, kavramlarmz da tm
bilgi ierikleri ile beraber gerektiinde hafzamzdan kp
zihin ekranlarmza yansyarak kullanlabilecek bilgiler
sunar. Kavramlarda sakl olan bilgiler, gnlk hayat veya
bilimsel almalarda kullanlr. Herkesin zihninde ortak
olan veya olmayan kavram ve bilgiler sakldr. Bir bakma kavramlarn dnce ile tasarlanmas sessiz konuma
eklinde olur. nsan zihninde kavramlar birer hayal olarak
bulunur. Bunlar kiiye veya nesneye has deiik zelliklerin genellemelerini kapsarlar. rnein, aa kavramn

Mesela, uurum kelimesinin anlam iyi bilindii zaman

bunun bulunduu yer (uurum nesnesi) ok tehlikeli olabilir. Bylece tek bir kelime bile insann i duygularnda
bir anlam ifade ederek tm benliine yaylabilir.

dnrsek bunun genel aa bilgilerinden meydana gelen bilgiler topluluu olduunu dnmeliyiz. Bu kavram
sayesinde aacn ve zelliklerinin neler olduu gibi konularda bir metin (kompozisyon) bile yazlabilir. Aa kavramnn zihindeki hayali bildiimiz tek bir aa deildir.
Bilimsel bilginin genelletirici olmas da buradan gelmektedir. Kavramlarn ortaya kmasndaki hayaller geneldir.
Yoksa bir kiinin sevgilisini hayal etmesi ile zihninde meydana gelen deiik durumlar asla kavram kapsamna girmez. Her ikisinde de hayal vardr ama kavramlarn hayali
sonucunda, bilgiler genel ve kiiye zel deil nesneldir
(objektiftir).
Kavramlar bakalar tarafndan da alglanmas, renilmesi ve eletirilmesi iin insan zihninden darya karlarak iletiime sunulmaldr. Byle bir iletiimin aleti dildir. Kiilerin, zellikle ana dillerinde, zihinlerinde mevcut

2.4 Kavram, terim ve tanmlar

nsan dncesine konu olan deiik nesne ve olaylarn incelenmesi, bunlarn zihinde ortaya kardklar bir
takm snflamalarn ve snflamalardan bile daha kk
olan dnce eleri diyebileceimiz kavramlarn ortaya
kmasna neden olur. Aslnda, kavramlar dnce sonunda ortaya kan baz somut olaylarn incelenmesinden doan ve zihinde kalc olan soyut bilgilerdir. Bilginin kavram olarak soyutluu, elle tutulur gzle grlr trden
olmayan zihindeki dnce tasarmlar eklinde belirmesindendir. Kavramlar dncenin zihinde ortaya kard
soyut tasarmlar olarak tanmlanabilir. Soyut kavramlarn her biri gz nnde tutulan konu veya nesne ile ilgili

olan kavramlar ok iyi anlayarak gerektiinde aklayabilmeleri, bilgi retiminin ilk artdr diyebiliriz. Kavramlarn

34
dil ile szel ifade edilmesi, kavram soyut bile olsa somut
olarak konumada sz, yazda kelime diyebileceimiz bir
takm telaffuzlar ve ekilleri ortaya karr. Bunlara da ksaca terim denir. nsan zihninde kavram olarak bulunan
bilgilerin bakalarna aktarlmas, terim denilen ve dilde
en kk kelime eklinde yer alan anlamlarla olur. Buradan da, dnce sisteminde kavramlarn ve bunlardan kan terimlerin ne kadar nemli olduunu anlarz. almalarmzda ve zellikle de incelenen olayn modelinin kurulmasnda, nce olayla ilgili olabilecek deiik kavramlar
felsefik esasta zihne anlaml olarak sokulmaldr. Aslnda,
eitimin ana hedefi de bu olmaldr. Her incelenen konunun kendisine zel baz terimleri vardr. Dnce sonucunda yeni terimler de gelitirilebilir. Bir konunun terimlerinin bir araya toplandn dndmz szlklere o
konunun terminolojisi denir. Bir konunun terminolojisi ve
bunun dnce ve dil aracl ile zihinlerdeki kavramlara
varan tasarmlar ok salkl olarak anlalmaldr. Terimlere rnek vermek gerekirse aslnda anlaml olan her kelime birer terim olarak alglanabilir. Aa, kemik, su, ate,
Trkiye, gelmek, sormak, okumak vb. kelimelerin hepsi
bilgi tadklarndan birer terimdir. Ancak ve, veya,
hatta, hl, ise, ramen vb, kelimeler terim deildir.
Kavram ve terimlerin anlalmasndan sonra insan dncesinin yine temel elerinden olduunu syleyebileceimiz, tanmlar gelir. Her tanm incelenen olayn zaman
ve/veya mekan bakmndan alglanmasna yardmc olur.
Tanmlar, basit ve bilgi ierii pratik olarak hemen kullanlabilir ekilde ortaya serilebilen cmlelerdir. Kavramlar
bir araya getirilerek nesnelerin nitelik veya nicelikleri hakknda bilgiler elde edilir. Deiik bilim dallarnda yaplm
birok tanm vardr. Bilim ve mhendislikte tanmlar genel olarak birim zaman veya mekanda bir miktar temsil
eder. Buna gre fizikte, birim zamanda alnan yol'a hz

35
denir. Hzn tanmndaki yol ve zaman birer terimdir.
Bunlarn zihinde kavram olarak karlklar vardr. Birim
zamanda bir kesitten geen suyun hacim olarak miktarna
da su bilimlerinde debi denir. Ekonomide kii bana den gayri saf milli gelir, o lkenin gelimiliinin ortalama
bir ltdr. Fizikte i, kat edilen yol ile cisme tesir eden
kuvvetin bu yol dorultusundaki arpm eklinde tanmlanr. Gcn tanm da birim zamanda yaplan itir.

2.5 Bilgi felsefesi

Bilme veya malumat edinme sadece alglamalarla ortaya karsa da kelime anlamlarnn zihinde eyleme gemesi ile artk anlamlar ak-seik anlalr ve bakalarna
da anlatlabilir. O halde, bilmek ile bilgi arasnda ok fark
vardr. Bilmek iin gerek ve yeter art nesneyi alglamaktr. Bilgi edinmek iin ise alglamak gerekli bir ilk art olmasna ramen yeterli deildir. Bilgi iin yeterlilik, ancak
alglanan nesnenin zerinde dnerek onun ne anlama
geldiini anlamak ve aklamakla olur. Buna gre bilen
insan bilgili insan demek deildir. Bilmek iin gerekli ve
yeter art olan alglamann tesine geilememesi halinde
akl kullanlmam ama zihinde sadece baz anlamlar statik olarak depolanmtr. Bilgi iin alglama sonrasnda akl
ile baz ilemlerin yaplmas gerekir. Bunu yapmak iin de
mutlaka sorgulama ve eletirel dnce araya girmelidir.
Bir eitim sisteminde bilgilerin eletirel olmadan ve phe
edilmeden verilmesi bunlar alglayan kiilerin (mhendisler dhil) bilgili deil ancak malumatl (bilen) kiiler olmasn salar. Byle bir eitim alm kii bilgi ykl olarak
mezun olur. Aldn sand bilgileri ancak tanmlamalarda baz durumlar bilebilmek iin kullanabilir.
Felsefe alannda bilgi konusunda phe uyandrlarak
bilginin gereklii, var olup olmad (varl), doruluk
derecesi gibi deiik ynlerden eletirel tartmasnn ya-

36
plmasna epistemoloji yani bilgi kuram veya felsefesi
denilmektedir. Felsefe yapabilmek iin sadece alglamak
yeterli deildir. Bunun anlamlandrma, yorum ve aklama gibi boyutlarn da ortaya koymaldr. Bilgilerin rgn
olmas kiinin daha verimli ve retken bilgi ynlerine kaymasna hareketlilik (dinamiklik) kazandrr.

2.6 Felsefe ve mhendislik

Felsefeciler dnce sistemlerinde mhendislie ayr
bir yer vermeyebilirler. Mhendisler, felsefe ve bununla
ilgili kurallarn altnda fizik ve dnme retkenliklerini ynlendirme yoluna koyulmaldr. Bu yolda daha retken, faydal sanat ve mhendislik yaplarna ulaabilirler.
Aldm mhendislik eitimi srasnda hi felsefe ile ilgili
duyumlar iitmedim. rendiim forml ve algoritmalarn
bile mantk yaplarnn bulunduunu mezuniyet sonras
uzun yllar sonunda anlayabildim. Mantk ilke ve kurallarn okumaya ve sorgulamaya baladm zaman rtl, ezbere ve tekrarlayc biimde eitim aldm anlayabildim.
Bugn mhendislik eitimi yapan faklte ve birimlerde,
sosyal bilimler ile ekonomi bilgilerine arlk verilmesine
karlk, bunlarn hareketliliini (dinamikliini) salayabilecek felsefik dncelerin verilmemesi durumunda, bu
tr bilgilerin mhendisin hafzasnda donuk, zihninde ise
l ve sadece kullanmaya hazr bilgi olarak kalmas sz
konusudur. Bilim felsefesiz bir eitim, bilgi retiminin
bir balang art olmasna engel tekil eder. Felsefeciler
dnce geliiminde mhendislik konularna da arlk
vermi olsalard, bugn lisans seviyesinde mhendislik
eitimi felsefik dnce ve eletiren tartma boyutlarn
kazanarak daha retken bir hale oktan gelebilirdi. Burada
felsefecileri hi sulamamak gerekir, nk onlar meslek
ayrm yapmadan felsefe dncesinin evrimlemesini
salamaya alrlar. Mhendislik eitimi veren kii ve

37
kurulularn bunu bir temel ilke olarak uyarlayamam
olmas, ne yazk ki, mhendislik retiminin donuk kalmasna sebebiyet vermitir. u soruyu sormamz felsefenin nasl dlandn anlamamza yarar. Felsefe tmden
bir dnce mekanizmasdr. Bilim, sanat ve her trl alt
dnce birimleri felsefe emsiyesinin altnda bulunduuna gre neden mhendisler dncelerinde felsefenin
kendilerini ilgilendiren ynlerinden yararlanmamlardr?
Bunun cevabn her toplum iin ayn ekilde veremeyiz.
Bizim toplumumuzda sadece mhendislikte deil, eitim
sistemimizde felsefe olgular pek bulunmamaktadr.
Belki de felsefesizlikten en az ok nasibini alm meslek
olarak mhendislik n sralarda bulunmaktadr. Mhendislik konusunda deil Trkiye, ABDde bile doktora yapan kiilerin doktora tezlerinde Philosophy of Doctorate
demesine ramen neden sadece doktoralym ksm ifade
edilmektedir? Bunun felsefe ksm neden su yzne karlmamaktadr? Ve neden en azndan mhendislik eitimi
veren kurumlarda ve zellikle de yksek lisans ve doktora
seviyesinde verilen derslerde, bu Philosophy of Doctorate unvanl kiilerin hepsi tarafndan, felsefik dncenin
sadece eitimde deil tm hayat boyunca nemli olduu
vurgulanmamaktadr?
Eer felsefe ve mhendislii birer bilgi yuma (kmesi) olarak dnrsek ekil 3teki durum ortaya kar ki bu
da mhendislik ve felsefenin ayrl demektir. Bu durumun hareketli (dinamik), retken ve verimli bir bilgi retim mekanizmas olarak kabul grmesi mmkn mdr?
Bunun taktiri okuyuculara braklmtr.

38

39

FELSEFE

MHENDSLK

ekil 3 Felsefe-mhendislik ayrm

Felsefe ve mhendislik kendi ilerinde ayrntl olarak

alt ksmlara sahiptir. Alt ksmlarn her biri dier kmenin
paralar ile rtmeyebilir ama bunlar arasnda bazlarnn rtmesi kanlmazdr. Felsefe mantk, bilgi teorisi
(epistemoloji), varlk teorisi (ontoloji), sanat, sentetik ve
ahlak felsefesi (etik) gibi ksmlara ayrlrken, mhendislik
inaat, makine, elektrik, endstri, meteoroloji vb. mhendisliklerden balayarak o derece ayrntl olarak ayrlmtr
ki bugn iin toplum ve hatta politika mhendisliinden
bile bahsedilir hale gelmitir. Acaba mhendislikteki bu
ayrmlar felsefe esaslar gz nnde tutularak m, yoksa
mekanik olarak m yaplmtr? Mekanik olarak yaplm
olsa bile mhendislik konularnn genelde felsefe ve zelde de mantk ile ilikisi bulunmamakta mdr? Okuyucu en
azndan bilgi, sanat ve ahlak felsefelerinin mhendislikle
ilikisinin bulunmasnn gerekliliini anlamtr. O halde,
mhendislik felsefesiz olamaz. Aksi taktirde ekil 1deki
gibi bir durum karsnda felsefe ile beslenmeyen mhendisliin retici, eser ortaya karc ve kard bu eserlere hayranlk duyacak toplumun bulunmas sz konusu
deildir.
Acaba bundan 500 yl kadar nce Mimar Sinann yapt kprler mi, yoksa bugn mhendislik diplomas olanlarn yapt kprler mi daha estetik, sanat deerli, mhendislik yaps, uzun vadeli, ekonomik ve basittir? Bunun en

gzel rnekleri stanbula yakn derelerde, Uzunkprde

ve daha birok yerde bulunmaktadr. Mesela, 1998 ylnda
stanbul Ayamama deresini sel bastnda, Mimar Sinann
yapt kpr daha fazla su var m, altmdan geireyim
diye beklerken, felsefesiz ve kopyac olarak yaplm, sanat grnts bile olmayan szm ona modern kprlerin, st tarafndaki alanlarn sular arasnda kalmasna sebep olup, takn srasnda altndan su geirecek yerde bir
engel (baraj) olarak ilev yaptn gzlerimizle grdk.
Mhendisin hafzasnda donuk ve ezbere formller yerine
en azndan bir sanat felsefesi veya suya kar bir ahlak
felsefesi olsayd, acaba o mhendis bu ekilde bir kpr
tasarlar myd?
Bilimin ortaya koyduu uygulamalarn insanlk aleyhine (bir toplum tarafndan baka bir topluma kar) kullanlmas konusunda, yaplan mhendislik yaplarnn yine
etik ve estetik adan sorgulanmas gerekir (Blm 5). Yaplarn en basit grnt kirliliine bile sebep olmas mhendislikte bir etiksizlik olarak alglanmaldr. Mhendislikte felsefe bulunmamas durumunda, tabir caizse gn
kurtarmak ilkesi ile bilinsiz bir ekilde ortaya kan zmlemeler aynen bir hap gibi, sorgulanmam, eletirilmemi ve olduu gibi uygulanan yntem ve formller
kullanlr. Esasnn ne olduu bilinmeyen bilgi brakn bilgi olmay bilinen bile olmaya layk deildir.
Mhendislik yapt ve uygulamalarnda evreye zarar
veren tm tasarmlarn ortaya karak bir etiksizlik ve estetiksizlik (sanatszlk) gstermesinin belki de en nemli
nedeni, elde edilen bilgilerin sorgulanmadan (bilinli alglama olmadan), var saylarak kabullenilmesidir diyebiliriz.
Mhendislik, bilimsel karmlarn uygulamas ile
doal kaynaklar en iyi biimde retime evirerek, insanln hizmetine sunma becerisi veya sanat olarak da

40

41

tanmlanabilir. Bu cmlede beceri ve sanat nedir? diye

sorulsa, buna bilimsel bir cevaptan ziyade felsefik cevap
verilebilir. Bilimsel karmlar bilim adamlar tarafndan
ortaya konulduu iin mhendislerin bilim adam olamayacaklar sonucuna da varmak mmkndr. Hal byle olunca, acaba mhendislere sadece bilimsel karm
sonularnn kr krne uygulamas m kalmaktadr?
Doal olarak cevap hayrdr ve her ne kadar bilimsel karmlar mhendisin nne hazr olarak gelebiliyorsa da,
onun da bu karmlar mhendislik mesleine duyarl ve
uyumlu bir ekilde anlamas ve alglamas gerekmektedir.
Felsefe doada bulunan nesne ve olaylarn olgusal (aklc) olarak aklanmas olduuna gre, bir bilim adamnn
anlayndan farkl olarak, mhendisin de kendisine gre
bu aklamadan pay karmas gerekmektedir. Mhendislerin bilim adam olmadklar genel kanaati bulunmasna

canl, doa) ile uyumsuz zmlerin retimi esas alnrsa,

canllara ksa veya uzun zamanda zararl olabilecek (sera
gazlar, kirlenme vb.) sorunlar ortaya karabilir. Bir btnlk ifade eden, snrlar olmayan ve tanmlanamayan
felsefe ilkeleri dlandnda odak noktas sadece ekonomi vb. olan zmler klasik mhendislik uygulamalardr.
Bunlar bir btn iinde dnlmediinden sonularda
faydadan fazla zararlar belirebilir. Ortaya kan zararlar
iyiletirmek iin mhendisin, daha geni ufuklar olan felsefik dnce ile zararlar en aza indirebilecek zmleri,
dorudan doruya kendisine retilen matematik zmlerle deil, bunlarn esasn tekil eden szel ve mantk
kurallarna gre bir tasarm, ncelikle ortaya koymasnda
yarar vardr. Matematik formller, temelinde szel bilgileri ierdii ve bunlarn mantk kurallarn sergiledii iin,
mhendis szel ve dnceye sevk edebilecek bilgi k-

ramen, onlarn bilim adam olmalar iin mutlaka felsefe dncelerine ve mantk sorgulamalarna kendilerini
uyarlayamayacaklar anlam karlmamaldr. Pekl, mhendislik eitimi alm olan bir kii bilgi teorisine, sorgulamasna ve nedenselliine ynelerek, uygulamak iin
ald bilgilerin derinliklerine inerek bilimsel dnceye
sahip olabilir. altm deiik lkelerde mhendis kkenli olmayan bilim adamlar ile bilimsel ilkelerin ayrntlarna girdiimizde, mhendislerden bilim adam olmaz
diye karmlar nme srmlerdir. Benim mhendis kkenli olduumu bilmemektedirler. Felsefik esasl bilimsel
almalarda bilime gnl vermi ve bunu belirli lde
eserleri ile kantlam olanlara hangi meslektensin? diye
sorulmamaldr. zellikle felsefe hibir meslein mal deildir ve bu ortak maldan bilim, sanat, mhendislik gibi
meslek gruplar deiik llerde faydalanrsa, dinamik ve

mesinde grlerini ak ve seik olarak ortaya koyabilir.

Fayda ve zararlarn bir muhakemesini yaparak, insan ve
canllara en iyi fayday temin edebilecek zmlere ulaabilmenin ilk adm, felsefe bilgileridir. Bugn iin mhendislik eitimi veren kurum ve aratrma birimlerinde,
mhendislerin daha sosyal olmalarn temin edebilmek
iin ders ieriklerinin sosyoekonomik ve kltrel ynlere
kaydrlmasnda bir isabet olduu sanlmaktadr. Bu san
felsefesiz bir altln bulunmas durumunda mutlaka bilgi ksrllna urar. Mhendislik eitiminde felsefe bata
olmak zere, mantk karm (szel) esasl konulara yer
verilerek sosyoekonomik, kltrel ve bilimsel olgularn
daha verimli bir tarlaya ekilmesi ile yeererek gelimesine
meydan verilmelidir. Yoksa sosyal, ekonomik, kltrel ve
klasik mhendislik konularnn felsefe tarlasna ekilmemesi bunlarn verimsiz olmasna sebep olur.

retken bir hal alr. Mhendisliin felsefe yn ihmal edilerek sadece ekonomiklik, hzllk, basitlik ve evre (insan,

Bir ok niversitede ve niversite mensuplar tarafndan reklamasyon arlkl olarak (bilinli veya bilinsiz e-

42

43

kilde) rencileri cezbetmek iin yazlm cmleler bulunmaktadr. Mesela, Bilinenlerin bilinmesinde ve bakalarna
retilmesinde tekrar yerine bilinenlerin snrnda eletirel
dnce ile keifler yapmak ve yeni bilgilere ulamak eitimimizin temeli olmaldr. Burada, snr kelimesi ile
hemen felsefe dlanm ve sanki bilinenlerden bilinmeyenleri rahatlkla karmak mmknm gibi bir durum
karmza kmaktadr. Bilinenlerin, felsefe ve mantk ilkelerinin szel olarak kefedilmesi ile bilimsel dncenin nne konulan snrllk ilkesi yklarak, daha ileri
bilgilere ulalabilir. Bunun sonucunda da, mhendislik
uygulamalarnda da yeniliklere gidilebilir. Kefetme, bilinenleri zihinde bilinli bir ekilde biriktirdikten sonra,
yeni keifler iin bilinmeyenlerin dnyasnda, bilinenlerin
snrlarna yakn ksmlarda akl yrtmeyi salar. Yoksa
snrl ve snrsz diye bilginin ikiye ayrlarak, sadece

ynelinmelidir. Unvanlarn bir tarafa konulmas iki tarafn ayn bilgi seviyesinde olduu anlamna gelmez. zgr
dnce ufuklarnda, az bilenlerin daha fazla bilenlerden
faydalanarak, her iki tarafn da bilgi seviyelerini artrma
yoluna koyulmalarn salamak asl hedeftir.
Bir eitim kurumu ynetiminin matematik bir formlasyonu yoktur ama onun szel ynetim emas ve bu emaya gre alt ksm ilevlerinin szel aklamalar vardr.
Buna o kurumun ileyi mekanizmas (forml) olarak bakabiliriz. Byle bir formlde klie olarak sosyal sorumluluk, emek, paylam ve ciddiyet gibi terim ve kavramlarn
bulunmas, orada grev alan kiiler tarafndan sylenebilir. Bunun snamasnn yaplmas yine orada alanlara ve
mterilere den bir grevdir. Bu tr tanmlarda sosyallik bulunmasna ramen, henz felsefik dnce ve mantk bulunmayabilir. zellikle mhendislik eitimi veren

bilinenlerin snrll iinde dolamak farknda olmadan

kiiyi tekrarlama ve ezber srelerine sokabilir. Kalplam bir srete mhendis veya az ok aratrclk ynn
gelitirmek isteyen bir kii, nasl bir istek ve heyecana kaplabilir?
niversite veya baz aratrma kurumlarnda herkese
sz hakk verildii sylemleri de yine ok cazip bir reklam
arac olabilmektedir. Aslnda bir niversitenin ynetici ve
hocalarna deil de, orada mteri diyebileceimiz rencilere byle bir sz hakknn verilip verilmedii sorularak,
hoca ve reticilerin bu tr sylemlere ne kadar meydan
verdikleri ortaya karlmaldr. renmenin en nemli
yollarndan belki de en etkini soru sordurmak, sormak ve
cevap vermektir. Verilen cevaplar bireysel deil de katlmc bir ortak akl seviyesinde olmaldr. Bunun iin felsefik
dnce zeminine inip, unvanlar (retim yesi-renci)

kurumlarda, ortak retimin yaplmas iin ortak dnce

alan olan felsefe, bilgi retimi, etik ve estetik ilkelerine
bavurulmaldr.
Acaba, birok eitim kurumunda olduu gibi mhendislik eitimi veren yerlerde de (zel niversiteler dahil),
ezberle ykl ve tekrarla hafzalara kaznan bilgiler mi,
yoksa zihinde kazl olmadan her an canllna ve hareketliliine kavuabilen bilgiler mi verilmektedir? Bilgilerin sreklik ve hareketliliinin (dinamiklik) salanmasnn
itici gc acaba mhendislik mi, sosyal bilimler mi, insan
bilimleri mi olmaktadr? Yoksa felsefe dnceleri sonucunda ortaya kan szel bilgilerin, mantk kurallar ile
szel nermeler sonrasnda, simgesel formllerin (matematik) karlmas m nemlidir? Eer bir mhendis bu son
cmlenin geerliliine hak veriyorsa, bugnden tezi yok
bilgilerini felsefe, mantk ve matematik dizisine uygun

bir tarafa brakmak ve eit artlarda tartmay srdrerek

karlkl bilgi karlarnn gzetilmesi ile ortak karcla

olarak ekillendirmelidir. lk insanlardan beri fizik, kimya, astronomi vb. konularda sreklilik ilkesi otomatik ve

44

45

kendisine has bir ekilde geliirken, insanlarn beyin, akl,

zihin ve hafzalarndaki dnce olaylar (felsefe, mantk,
matematik, sanat, estetik, varlk) bilgileri donuk mu kalmaktadr? Doal olarak insanlarn i dnyalarnda bu olaylar da byk lde doadan bamsz olarak sreklilik
ve hareketlilik arz edebilmektedir. Bu tr bir sreklilik ve
hareketlilik kiinin kendi iradesine kalm ve bir araya gelerek topluma mal olmutur. te byle bir sreklilik ve hareketlilik iinde, eitimdeki kalplar eriyerek yerini yenilerine brakabilmesi iin de felsefeye ihtiya vardr. Kalplar
etrafmzda ortaya kan karmak olaylar aralamamza
bir engel tekil eder. Karmak olaylara nfuz edebilmek,
kalplam mhendislik bilgileri ile olmaz. Kalplam
bilgiler, bu tr olaylar c gibi grmeye sevk edebilir.
Halbuki, felsefik dnceler bu tr karmak cleri terbiye ederek sevimli bilgi kaynaklar haline dntrebilir.

iinde bir sinerji ile enerji (ki bedavadr, ekonomiktir!) retip hem aklna, hem gnlne ve hem de hayatna bir anlam
kazandrarak mutluluun yoluna koyulabilir. Bilgi mutluluu ise hibir eyin mutluluuna benzemez.
zgn bir akademik tasarm acaba felsefesiz olabilir
mi? diye dndmzde cevap olamaz eklinde karmza kmaktadr. Mhendislik eitiminin sosyal, ekonomik, kltrel ve tarihi boyutlara tanmas ilk bakta
etkili gelebilir. Ancak bunun bir snamas yapldnda, felsefe motoru olmadan sralanan bu tr boyut bilgilerinin,
grnte mhendislie daha sosyal olmann yollarn at sylenebilir. Hlbuki szde deil de zde bilgi esasl
retken mhendislik iin, felsefenin bulunmad yerde
bu boyut bilgilerinin donuk kalacann sezilmesi pek zor
deildir. Kltrn kucaklayc ve ynlendirici olduu da
ileri srlebilir. Ancak tarih gstermitir ki, felsefesiz bir

Bugn mhendislik alannda ok karmak olaylarn

kontrol altna alnabilmesinin, kalplam mantk kurallar (burada kastedilen ikili yani beyaz-siyah mant veya
sembolik mantktr) ile mmkn olamayaca anlalm
ve bunlarn stesinden basit, ekonomik, hzl ve aklc biimde gelebilecek bulank mantk (fuzzy logic) kurallar
ortaya srlmtr (Blm 3). Burada ne bir forml ne bir
kabul ne bir katsay ne de bir matematik model vardr. Her
trl alt yap insan dncesi, felsefesi, mant, sorgulamas ve buna gre geerli olabilecek kurallarn ortaya
karlmasn salar (en, 2010a). Her meslekte kullanlan
kelimelerin yannda terimler, kavramlar ve incelenen olayn doasna gre nermeler vardr. te bu elerle dnen insan sorunlarna yaklaklkla da olsa (mhendislikte
oka tercih edilen bir yol) bir n zm retebilir. Bylece mhendis, retkenliini szleri ve akl ile (kalplam

kltr yaayamam veya yerellikten kurtulamayarak, dinamikliini felsefeden alan kltrlere gre ok aciz kalmtr.
Bilimsel bilgi retmek, mhendislik dhil tm mesleklerde sadece ve sadece dnceyi tetikleyen aklc felsefik
esaslarla olur. Kiiden kiiye eitlilik gsteren, ilave bir
igdsel enerji ve heyecan olacak ekilde (din, dil, kltr,
yre, tarih vb.) gnlc dnceler de vardr.
Birok kii, kurum ve kurulu eletirel dnce, matematik dnce, insan ve toplum, kresel yaklamlar, kreselleme, bilim, doay anlama gibi konulardan ayr ayr
sz ederken, bunlarn ortak kkenini tekil eden felsefe
retilerinden hi bahsetmemektedir. Bunlarn arasndaki
imento balaycs olan felsefe dlanrsa, yine ezber, tekrarc ve yazl kurallara uyan donuklam ve kalplam
bilgiler zihinleri igal ederek insan ruhuna skntlar vere-

forml ve donuklam cmleler olmayan) ortaya koyarak

kendisine bir heyecan ve gven gelir. Bu durumda kendi

bilir. Mesela, birok kii eletirel dnceye sahip olabilmek iin tm zamanlarn en ileri bilgi iletiim teknolojisi

46

47

olan internetten yararlanmay yeleyebilir. Kii kendisinin ilgisini eken mhendislik bilgilerini katlara dkerek
ve belki de ok gzel bilgileri Zamanm olunca okuyarak
renirim. diyerek kat ynlarna depolar. Acaba felsefik ve eletirel dnce olmadan o katlarn altndan
kalkabilmek mmkn mdr? Yoksa her bilginin felsefe
esas (szel bilgiler) alnp, zihinlerde az da olsa birikerek
gelimesi kt ynlarndan daha verimli ve etkili deil
midir? nternet imknlarn ilk kullanmaya baladm zamanlarda bir sre kat yn eklinde bilgi depolamaya
merak saldm. Daha sonra bu ktlarn byk bir yzdesinin bo olan arka yzlerinin msvedde kad olarak kullanmann faydasn grdm. nternet kullanmnda en iyi
kural: Konu ile ilgili bilgi ieren yazlar indirilerek eletirel
bir akl ile okunmal ve en azndan zihinde biraz bilgi sahibi olunmaldr. Eletirel dnceyi internetten beklemek

rahat olur. Bylece mhendis kendi mesleinde ben de

bilgi ve zm retebilirim duygusu ile toplumun aranan
ve faydal bir yesi haline gelir.
Klasik mhendislik eitiminden ve hatta onun ncesindeki orta retimden kafalarda kalp eklinde kalm olan
bilgiler hakkndaki sorularn en aza indirilmesi iin felsefe dncesinden yararlanlabilir. Felsefenin bilimden en
nemli ayralarndan biri sorulara cevap verirken yeni
yeni sorular ortaya karmasdr. Felsefe dncesine alan bir beyin sorunlara tek tr bir zm deil de, zm
iinde eitlenebilen aklc zmler nerebilir. Mhendislik, bilimsel karmlarn pratik uygulamalarn ieren
bir meslektir. diyecek olursak, buradan felsefik dnceye ihtiya yoktur karmna varmak ok tehlikelidir. Byle bir karm belki bilimsel aratrmalarn felsefeye gre
daha kat kurallarnn ve snrlarnn bulunmas dolays

akl kar deildir. Eletirel dncenin canl olmas iin

mutlaka sorgulama ve karlkl tartmalar yaplmaldr.
Felsefe insana eletirel dncenin temellerini retir. Dnce temellerini alm olan bir mhendis artk o dnce
hazinesine gelen bilgileri eletirel olarak tebilir, kendisine ve mesleinin hizmet edebilecei toplumlara faydal olabilecek bilgileri ayklayarak karabilir. karlan bu
bilgilere, yeniden amaca gre ekiller verilerek ilgilenilen
sorunlar zmlenebilir. Dnce eletirel olursa artk
okuma, yazma ve retim de srekli dnsel olur. Bylece
ortada hi ezber kalmaz diyemeyiz ama ezber tekrar tekrar yaplan iler sonrasnda ortaya ktndan mhendis
eletirel dnceye sahip ise bu tr ezberler artk bilinli
ve hareketli (dinamik) bir hal kazanr. Mhendisin bir baka vasf da pratik zmler retmek olduuna gre bu da
eletirel dnce ile otomatik olarak salanabilir. Eletirel

ile dnlebilir. Bilimin tarlas felsefe dncesi olduuna gre, iyi bir mhendisin felsefe ile tanmas dnce
kar iin ok uygundur.
Mhendislikte en ncelikli dnce sanki matematik
dnceymi gibi bir alglama vardr. Bunun ana sebepleri arasnda, mhendislikte birok denklemin simgesel
olarak kullanlmas gsterilebilirse de matematiin ortaya
kmasnda bir felsefik dnce arka bahesi bulunduunun alglanmamasndadr. Matematik ilemlerin karmak
sanlanlarnn bile szel olarak olduka basit olduunu,
bir mhendisin eitim srasnda alglamas gereklidir. Bugn birok mhendislik dalnda olduka ar matematik
formller bulunmaktadr. Burada sorulmas gereken soru,
acaba fazlaca matematik denklemleri ile donatlm olmak,
bilim ve bunun sonularn kullanan mhendislik ilevlerinin daha iyi yaplaca anlamna gelir mi? Yoksa bilgilerin

bilgiler pratiklik seviyesine ulanca, artk bilgili mhendislerden meslee yeni atlanlara bilgi ak daha kolay ve

matematik yerine ncelikle szel (felsefe ve mantk kurallar) ve sonrasnda da matematikeye tercme edilmesi

48

49

mi yararldr? Dnen bir kii szel bilgilerin ncelikli

olmasnn neminin daha etkin olduunu ve dnceyi tetikleyerek yeni ufuklara doru itici bir atelemeye meydan
vereceini anlar. Matematik dncesinin nce mantk dnce yollarnn belirli bir felsefe tabannn alglanmasndan sonra renilmesi daha faydaldr. Nasl gnlk karmza kan baz matematik sorunlarnn basit zmlerini
(arpma, toplama vb. temel ilemler) ve bunlarn btnlemesi ile ortaya kan durumlar hesaplamak mmkn ise
mhendislikteki matematik sorunlarn da benzer ekilde
basitlikle zmlemek olduka mmkndr. Bunun iin
temel szel (felsefik) esaslarn bilinmesi yararldr.
Mhendisler eer dnya medeniyetlerinde hakl olduklar yere ulamak isterlerse sadece kendi teknik konularnda deil, sosyal bilgiler ve teknoloji felsefesi ile de donanma sahip olmaldrlar. Sadece kendi i dnyalar ile ilgili

mamaldr. Bu nedenle birok mhendis felsefik dnceye sahip olmak isteyecektir. Mhendisler karlatklar baz sorunlar ve zellikle de sra d olanlarn nasl
zebiliriz diye kendilerini ve bilgilerini sorgulamaya
balamalar ile zaten felsefe dncesine ilk adm ister
istemez atm olacaklardr. zellikle estetik ve etik felsefeleri mhendislik yaptlarnda nemli rol oynayarak mhendislik rnlerinin ekici hale gelmesine yardmc olur.
Balca sorunlar arasnda son yllarda mhendisliin her
trnde etkin olan gvenilirlii fazla, riski (tehlikesi) olduka az ve evre ile uyumlu srdrlebilir rnlerin ortaya kmas gelmektedir. Risk meselesi ile evre uyumluluu ilkelerinin yerine getirilmesinde drst mhendislik
davranlarna gerek olduundan, etik felsefesi iin iine
girmektedir. Mesela, bir mhendis veya mhendislik kurumunun fiyatlar drp, sonradan malzeme ve iilik

grler deil onlarn rnlerine ihtiya duyan toplumlarn istekleri ve bu isteklerin bilgi ieriklerine gre szel
felsefik dncelere de yer vermelidirler. Felsefe, mhendislere zellikle kritik dncelerini ekillendirmelerinde
yardmc olabilir. Bu nedenle de birok mhendisin felsefe
renmesi tavsiye edilir. Aslnda mhendisliin felsefesi
genel felsefeden ok daha somuttur ve soyutluklardan
olduka arnmtr. Bunun nedeni mhendisin urat
yaptlarn tpk nesneler gibi belirli bir madde ve tasarmlarnn bulunmasdr. Soyut dnceler de mhendislikte
yardmc olabilir. Bunlarn sonunda mutlaka insanla faydal teknoloji ve yaptlar ortaya karlmaldr.

gibi ilevlerin kalitesini dk tutarak ekonomi salamas

mhendislik etik felsefesine ters der. Mezuniyet iin yaplan meslek yeminleri (insann manevi duygular dnda,
meslek etik ilkelerini ruhunda ve zihninde canlandracak
felsefe eitiminin alnmamas nedeniyle) birer mekanik
ilev olmann tesine geemez. Bu nedenle daha eitim
seviyesinde felsefe ve zellikle etik, teknoloji ve estetik
felsefesi konularna deinilmemi olmas yaplan yeminlerin gstermelikten teye geemeyeceinin bir iaretidir.
Belki de mhendislerin en fazla uymas gerekli felsefe seenekleri arasnda ilk gelen etik (ahlak) felsefesidir (Blm
5). Etik felsefesi ilkeleri mhendislik ilkelerinden basitlik,
ekonomiklik ve hzllk ilkelerini zedelememelidir. Basit
olacak diye ayrntl tasarmdan kamamal, ekonomik olacak diye malzeme ve iilikten almamal, hzl olacak diye
de planlama sresini yapay olarak ksaltacak veya uzata-

2.7 Mhendislik eitimi ve felsefe

Mhendisler eitimleri srasnda rendikleri yntem
ve formllerle mrleri boyu rastlayacaklar sorunlarn
hepsinin stesinden gelemeyeceklerinin farkna vardklar
skntl durumlarda felsefeye ihtiyalar olacan unut-

cak ilevlere bavurulmamaldr. Mhendislikteki basitlik,

ekonomiklik ve hzllk, bilgi felsefesi ile ilgili olabilen

50

51

yntemlerin ve teknolojinin bu zelliklerden dn vermeden daha da iyiletirilmesidir. Etik felsefesi mhendisin

meslek bakmndan kendi i muhasebesini yaparak belirli
ilkelere uymas zorunluluunu ortaya karmaktadr.
Mhendisliin bilimsel kanad ile zgn sanat arasndaki dengeyi de salamak gerekmektedir. Mhendislerin mezuniyet sonras eitimlerinde meslek odalarnn
mhendislikle ilgili olabilecek etik, bilgi, sanat, estetik
ve dier felsefe konularnda zaman zaman bilgilendirme
ve yeni gelimelerden haberdar etme eilimleri bulunmaldr. Sadece tavsiye mahiyetinde olumlu rneklere deil
ders karlmas gerekli olan etiksiz davranlara da yer
verilmelidir. Mhendisin mezun olur olmaz imza yetkisine sahip olmasna gelimi lkelerle dnyann birok baka lkesinde rastlanlmamaktadr. Bizde de mhendislik
odalar, belirli bir sre sonra mhendislii meslek edinebilecek donanma sahip olanlara imza yetkisi vermelidir.
Mezuniyet sonrasndan balayarak byle bir meslek odas
yetkisini alana kadar geen srede gen mhendis aday
etik felsefesini mutlaka renmelidir. Bu srada klasik mhendislik eitimi srasnda alamad birok sorunun zmlemelerini renerek irdeleme ve kendisine bir ders
karma frsatn da yakalam olacaktr.
Bir mhendisin klasik donanmnda bulunmas gereken en nemli aamalar arasnda aada belirtilen noktalar gelir:
1) Temel fizik ve matematik eitimi ile donanmak,
2) Sosyal, ekonomik ve kltrel etkinlikler ile mhendislik tarihi geliimini renmek,
3) Mhendislik projelerinin tasarm ve deerlendirilmesi sonrasnda uygulamaya sokulmas ile ilgili
beceri ve grlerle donanmak,

4) Mezuniyet sonrasnda kendisinden nce mezun

olarak tecrbe kazanm meslektalarnn bilgi, gr ve sorgulamalarndan yararlanmak.
Bunlardan ilk niversite eitimi srasnda elde edilebilen bilgiler ve sonuncusu da mezuniyet sonras tabir
caiz ise hayat niversitesinde renilmesi gerekli olan
bilgilerdir. Dikkat edilirse bu tr bir mhendislik eitiminde ne niversite srasnda ne de sonrasnda ayrca bir
felsefe eitimi grlmemektedir. Belki de bunun ana sebeplerinden birisi her aamada mutlaka eletirel ve aklc
sorgulamalara gerek olmasndandr. Yine de ikinci aama
srasnda, mhendislikle ilgili olabilecek felsefe konularnda temel bilgilerin verilmesi ile mhendis aday, gerek
niversite eitiminin son aamasnda gerekse daha sonra tm hayat boyunca bu ilkelerden yararlanarak, onlar
kendisine gre gelitirmesi ile yapaca meslek ilerinin
daha verimli gemesini salayabilir. Yoksa felsefesiz fizik,
matematik, sosyal konular vd. hakknda verilecek bilgiler
yine mekanik ve donuk kalabilir. Bunlarn srekli ve hareketli (dinamik) olarak ayakta tutulabilmesi iin felsefenin
kendisinde olan sreklilik ve hareketliliin bu aamalarla
btnletirilmesine allmaldr. Mhendislerin insan bilimleri ve sosyal bilimlerle donanml yetimesi, onlarn
toplumla btnlemesini salar. nnde deiik seenekler olan bir mhendis, insana en faydal ve toplum karna olacak biimde temel mhendislik ilkeleri ile karar vermelidir. Bu karar verme srecinde seeneklerin her birini
sorgulayarak aralarnda bir ncllk listesi kurmaldr. Karar verme hazr bir formlasyona gre yaplamayacana
gre, mhendisin sorgulama ve bu sorgulamalara cevap
verebilme yetenek ve grleri de gelitirilmelidir. Felsefe olmadan nasl karar verme yaplabilir diye dnecek
olursak belki, bugnk iletiim ortamnda bunun hazr
baz yazlmlarla yaplmas dnlebilir. Bu yazlmlarn

52

53

da kendi ilerinde birer felsefesinin olduu asla akldan karlmamaldr. Eskiden ezber ve tekrara kle olan mhendislerin bugn bunlarn modern bir organ haline gelmi
olan yazlmlara dncesizce ve aklszca kul olmas, o
mhendisin eletirel ynnn bulunmad ve hatta byle
yazlmlarn felsefe esaslar ile mantk nermeleri olmadan yaplamayacan bilmemesi, en kt bir durum olarak
nmzde bulunmaktadr. Buradan basit olsun ama felsefesi ile benim olsun sylemini karabiliriz. Hibir zaman
yazlmlarn veya matematik formlasyonlarn son ekilleri szel ve felsefesiz deildir. Aslnda bilgi yazlmlarda
veya kalp eklinde renilen formlasyonlarda deildir.
Onlarn szel alt yaplar ile felsefelerinde bulunmaktadr.
Bir mhendisin basit felsefe bilgisi olmakszn bu tr yazlmlar ve formlasyonlar sorgulamas mmkn deildir.
Kalan seenek forml ve yazlmlar olduu gibi bilimsel
kabullenmektir. Ancak bu mhendislikten ziyade teknisyenlik bile olmayabilir, nk eletirel dnen teknisyen
klasik dnen mhendisten daha verimlidir.
Mhendislik eitim ve bilincinin eletirel sorgulama ve
felsefik dnceden gemesi gereklidir. Yoksa her mhendis yap, baraj, trafo merkezleri, maden sondajlar, izim
tasarmlar vb. ileri yaparak topluma hizmet verebilir.
Bunlarn orta veya uzun zaman aralklarnda insanlara
zararlar da olabilir. Mesela, bir yeralt suyunun kuvvetli
pompalarla srf irketin veya yerel ynetimin politik veya
baka karlar iin ekilmesine msaade etmek ne mhendislik etiine ne de felsefe etiine sar. Yukarda drt
maddede toplanan klasik mhendislik eitimi ilkelerinin
ayrntl olarak gnmzde olmas gerekli olan aamalarn ylece sralayabiliriz:
1) Temel mhendislik, matematik ve bilim yntemlerini renmek ve bunlarla aklc karmlara ulaabilmek,

2) Gerekli durumlarda deney dzenek ve cihazlar

tasarmlarn hazrlamak ve ilave ampirik (deneye
dayal) saysal ve zellikle de szel bilgiler elde etmek,
3) Elde edilen saysal ve szel bilgileri ileyebilecek
yetenek, yntem ve yazlmlara sahip olmak,
4) stenilen ihtiyalarn karlanmasna yarayabilecek
zgnlkte bir tasarm yaparak hedefe ulamaya
almak,
5) Mhendislik sorunlarnn tanmlanmas, zmlenmesi, formlasyonu ve uygulanmasn temin edebilmek,
6) Meslek ve etik konularn hazmederek bunlara uymay bir sorumluluk eklinde ilke edinmek,
7) Mhendislik sorunlarn sadece yerel deil blgesel, ulusal ve daha sonra da dnya ile btnleebilecek biimde sergileyebilmek,
8) Mhendislik sorunlarnn sadece niversite eitim
bilgileri ile deil, hayat boyu renilecek bilgi ve
eletiriler ile zmlenebilecei bilincinde olmak,
9) Mhendislik konularnda ada bilgilere ulap
bunlar nceki bilgiler ile birletirmeye alarak
ncekilerin eksik ynlerini tamamlamak,
10) Meslekler aras bir takmda, kendi mhendislik bilgilerini dier mhendislerle paylamc bir biimde
olgunlatrarak, btnleik mhendislik zmlemelerine gidebilmek (takm almas),
11) Mhendislik uygulamalarnn yaplmasnda pratik,
teknik ve modern yntem, alet ve edevatn nasl
kullanlp kullandrlacan bilmek,

54

55
12) Bizim lkemiz iin her mhendisin olmasa bile bazlarnn en azndan bir yabanc dil bilmesi.

Yukardaki aamalarn felsefe neresinde diye sorulacak olursa: Mhendislik, bir dnce rn olarak ortaya
kan bilimsel ve teknolojik bilgilerin pratie aktarlmas
olduuna gre, yukardaki her aamada gerektii gibi her
zaman da gerekli sorgulamalar yaparak felsefe dncesi
yollarn amak mmkndr. Saylan aamalarn bazlar
veya hepsi kullanlarak bir eser ortaya konur ve ilevlerini
yitirirler ama felsefe asla duraanl kabul edemez.
Yukarda aklananlardan, mhendisliin felsefeden
tamamen soyutlanamayaca sonucunu karabiliriz. Bu
durumu felsefe ve mhendislik kmelerinin ekil 4teki
gibi bir rtme alannn bulunmasnn gereklilii sonucuna varlr. Buradaki giriim alan mhendisten mhendise
deiir. Ne kadar rtme salanrsa o kadar eletirel dnce geliir ve yeniliklere ak bir mhendislik kavramna ulalabilir.

FELSEFE

MHENDSLK

ekil 4 Mhendislik-felsefe giriim

Mhendislik eitiminde genel olarak istenen nemli

noktalardan bazlarn aadaki gibi sralayabiliriz:
1) Mhendislik sorunlarn belirlemek, birletirme
(btnleme, sentez) yapabilmek ve zm becerisini artrmak,

2) htiyaca cevap verebilecek mhendislik sistemlerini planlama, tasarlama ve gerekletirme becerisini

artrmak,
3) Deiik mhendislik dallar ve dier disiplinlerle
ortaklaa alabilme alkanln gelitirmek,
4) zellikle kendi mhendislik dalnda bile deiik
grlere sahip olanlarla bir takm almas yapabilmek,
5) Mhendislik eitimi srasnda, eitim veren faklte
ve blm akademik ortamnda rencilerin yaplan
aratrmalara katlmn tevik etmek,
6) Blmdeki akademik ortamn rencilerin sosyal
etkinliklerine uygun olmasnn temin edilmesi,
7) Eitim srasnda mhendislik meslei ile ilgili meslek anlay ve etik kurallarnn yaygnlatrlmas,
8) zellikle tm almalarda eletirel dncenin gelitirilmesi ynnde rencilere baz ilkelerin (felsefe, mantk) retilmesi,
9) Mhendisin etkin bir sunum ve yazm ile yazlm
ilerinde baarl olabilecek ynlerde gelitirilmesi,
10) Gncel yntem ve yaklamlarla mhendislik sorunlarnn zmlenmesi iin temel esaslarn verilmesi,
11) Mezuniyet sonrasnda bile mhendisin hayat boyunca bir eitim-retim sreci iinde bilgi artrmasnn salanmas,
12) zellikle bir sorunun zmlenmesi konusunda
bakalar ile bilgi paylamnn yaplmas,

56

57
13) Mhendislik uygulamalar iin modern yntem ve
tekniklerin kullanlmas gr ve becerisinin artrlmas,
14) Yaplan deiik tasarm projelerinde, karar verme
aamasnda inisiyatif kullanabilme melekesinin gelitirilmesi,
15) Mezun olduu anda yaplan mhendislik yemini
sonrasnda meslee hazr olma dzeyinin yksek
tutulmas,

2.8 Mhendislikte modelleme ilke ve felsefesi

Genel olarak, mesleklerden bamsz olmasna karlk,
konularn kolayca alglanarak uzmanlarn yetitirilmesinde, meslee gre biimlenmi ve basitletirilmi dnce
modelleri de vardr. Ancak bu kstlamalar da doa ve toplum olaylar ile urama oranna gre deiir. Ne kadar
kontrol altna alnamayan olay varsa, bunun modellenmesi
iin kolaylatrc, basitletirici ve ideale yaklak durumlarnn zmlenmesi iin baz kabuller yaplr. Hatta bu
kabuller aratrc tarafndan daha sonra yaplacak tasarmlarda korunmaya allr. Bu nedenle, ister tmdengelim ister tmevarm dnce modeli olsun, aratrmalarda
sebep-sonu ilikileri zerinde fazlaca durulur. Bylece,
ne tmevarm ne de tmdengelimin her safhas bir modelde bulunmayabilir (kara kutu modeli). Modeller olduka
snrl ve geerlilikleri evrensel olmayabilir. Zaman ve mekna gre durumlar deiebilir. O halde, en basit modellemede bile, tipi ekil 5'te gsterildii zere, sebeplerden
sonularn karlmasna allr.
Sebepler

Bilimsel kavramlar ve model

(fonksiyonel iliki nedir?)

ekil 5. Bilimsel dnce modeli

Sonular

Bir modelleme ileminde birbirinden farkl olarak aadaki durum ortaya kar:
a) Eer modelin girdileri bilinmiyor ama gerek davranlarnn tanm ve ktlar biliniyorsa, buna szme (filtrasyon) veya yumuatma ilemi denir.
b) Eer modelin girdi ve ktlar biliniyor da sadece
davran biiminin tespiti isteniyorsa, buna modelin tanmlanmas (identification) denir. Buna bir
bakma sebeplerin ayrntl olarak, sonularn
altnda yorumlanarak irdelenmesi de diyebiliriz.
c) Eer modelin girdisi ile tanmlanmas biliniyorsa
bu tr modellemeye de ngr modellemesi ad
verilir. Burada deiik sebepler altnda sonularn
neler olabilecei hakknda eitli senaryolar kolayca incelenebilir.
Baz kabuller yapmadan incelenen olayn modellenmesi mmkn olamamaktadr. Yaplacak kabullerin sadece
incelenen olay, dncenin kendisinde deil, gerektiinde konuya bilinmeyen olarak katlan deikenleri de
basitletirmesi gerekir. Mhendislikte olayn geometrisi
ve matematik karmakl aklc yaklam ve kabullerle
basitletirilebilir. Modelleme ve sonrasnda matematik
denklemlerle olay izah edebilmek iin bu tr kabullerin
yaplmas zorunludur.
Nasl insan dncesi ve sosyal bilimler tarihin derinliklerinden beri evrimleerek tekml ederek bugnk durumlarna gelmise, mhendislik de verdii deiik eserler
ile benzer ekilde tarih iinde gelien bir srele olgunlam olarak, gelecekte daha da olgunlama ynlerine doru
gidecektir. nsan bilimleri ile sosyal bilimlerde felsefenin
ve eletirel dncenin nemi nasl olmu ise mhendislik
iin de byle olmutur. Baz toplumlarda bugn iin mhendislik sanki felsefe ile hi ilikisi yokmuasna alg-

58

59

lanmaktadr. Zaten felsefenin dlanmas ile mhendislik

donuk, ezberci ve hatta dogmatik (kat kuralc) bir hale
gelmitir. Bunu bir kara kutu modeli ile ekil 6daki gibi
temsil edebiliriz.
Girdi bilgileri

KARA KUTU (???)

k bilgileri

ekil 6. felsefesiz veya d felsefeli modeller

Kara kutu modellerinde girdiler (sebepler) ile ktlar

(sonular) arasndaki isel nedensellik ilkeleri gz ard
edilerek, donuk saylabilecek bilgilerin hafzaya ezberci
biimde yerletirilmesi temin edilir. Kara kutu modellemesi, sadece girdi olan sebeplerin o olayn ktsna balantsn verir ama bu balanty temin eden ilevin (i felsefe)
ne olduu hakknda bilgi vermez. Bunun anlam bu tr
modellerin sadece durumu kurtarma diyebileceimiz bir
zm retmesidir. Ancak o olayn gereklii ile ilgili fikirler vermez. Fikirlerin retilemedii bir ortamda felsefe
olmayacaktr. Felsefesiz kaypak ortamda nasl nermeler
yaplarak karmlara ulalabilecei belirsiz kalmaktadr.
Bu bakmdan her ne kadar kara kutu modellerine belirgin
modeller denilirse de sebepleri sonuca balayan ilevin ne
olduu bilinmediinden, bunlara i ilevi belirsiz modeller veya yaklamlar da denilebilir (en, 2002).
Kara kutuda modellerin mantk ilkeleri yoktur diyemeyiz. Geerli mantk ilkeleri sebeplerle sonularn kutu dndaki ilintilerini (d felsefe) belirten nermelerdir. Buna
bir misal vermek istenirse mhendisliin temel ilkesi olan
gerilme (sonu) ile ekil deitirme (sebep) arasndaki ilikinin doru orantl ve dorusal (lineer) olduunu syleyebiliriz. Bunun anlam ekil deitirme artka gerilmenin
de artacadr. Klasik simgeleri ile beraber Hooke kanunu
s gerilme ve e ekil deitirme ise,

s =Ee
olarak her kitap ve raporda verilmitir. Mhendis hemen
E elastisite sabiti veya modldr diye yorum yapar. Aslnda bu kara kutu yorumlamas, tamamen ezberci ve nakilci bir eitimin, zihin ve akllar donuklatrlarak bilimsel dogmatiklie itilmiliinin bir misalidir. Hlbuki mhendis olmayan bir kii bile felsefe (eletirel dnce) ve
mantk kurallarna gre sorgulama sonucunda en azndan
aadaki aklamalarda bulunabilir.
Gerilme (ekil deitirme) olmadan ekil deitirme
(gerilme) olmaz dncesini herkes kabul eder. Bu dnce iki deiken (sebep ve sonu) arasnda bir ilikinin bulunduunu syler. kinci sorgulama acaba bunlar
arasnda nasl bir iliki vardr? sorusudur. Buna da basit
bir ekilde ikisi arasndaki ilikinin doru orantl olduu cevab verilebilir. O halde biri artka dieri de artar
diyebiliriz. Yukardaki denklemde E klasik ve ezberci bir
mhendis iin sadece elastisite modldr. Ancak eletirel dnceye sahip olan bir kii buna deiik yorumlarla
anlamlar verebilir.
1) Matematik adan buna orantllk katsays ad verilir. Ayrca matematikteki sonsuz kk elemanlar
dnldnde E bir oran olarak E = ds/de olarak
yazlabilir. Buradan E katsaysnn aslnda gerilmenin ekil deitirmeye gre bir deiimi (trevi)
olduu yorumu kar. Ayrca bu katsaynn doru
orantl denilen ilikinin dorusal olmas halinde
eime eit olduu yorumu da yaplabilir,
2) En basit olarak, mhendislik asndan Enin yalnz
braklmas ile elde edilen orandan bunun birim ekil deitirmeye uramas iin bir cisme (malzemeye) tatbik edilmesi gerekli gerilme miktar olduunu syleyebilir,

60

61
3) Aslnda Enin s ile e arasndaki iliki katsaysn gsterdiini de syleyebiliriz. Bylece, Enin korelasyon katsays ile ilintili olduu anlalr. Buradan da
E = tana sonucuna varlr ki, burada a gerilme-ekil
deitirme grafiindeki dorunun eimini gsterir
(bak ekil 7)

Bir dnce hareketi ile sert olan malzemelerin birim ekil

deimesi iin gerekli olan gerilme miktarnn daha fazla
olaca gerekeceinden, yumuak malzemelerin elastisite
sabitinin daha kk olaca karmna varlabilir. Byle
bir durumda yine szel ve grsel olarak ekil 8deki durumlar ortaya kar.

elik
Demir

Kurun

ekil 7 Gerilme-ekil deitirme ilikisi

ekil 8 Deiik elastisite katsaylar

Tm yukarda sylenenlerden ortaya kan bir nokta,

elastisite modl diye Enin isimlendirilmesi sadece bir
kalp tanm olmasnn tesine geemez. Eletirel dnce
ve mantk yolu ile akl yrterek gerilme-ekil deitirme
grafii ortaya konulabilir. Burada hep dzgn ekiller geerlidir. Bunun bile bir aklc yorumu yaplmaldr. Byle dzgnlkler sz konusu olunca gz nnde tutulan
malzemenin tektr (homojen) ve tekyn (izotrop) olduu
varsaymlar ortaya kmaktadr.
Elastisite sabitinin yukarda aklanan yorumlarndan
sonra yine eletirel dnce ile elimizde deiik malzemeler olsa, bunlarn elastisite sabitlerinin kendi aralarnda bir kyaslamas yaplarak nominal (szel olarak, saylar bulunmadan) bir byklk srasna konulabilir. imdi
yukardaki aklamalardan sonra mademki elastisite sabiti
birim ekil deitirme iin gerekli olan gerilme ve dolays
ile kuvvettir, ayn artlar altnda daha sert malzemelerin
mi yoksa daha yumuak malzemelerin mi elastisite sabitleri byk olur? sorusuna aklc cevap vermek mmkndr.

Bylece hi bir saysal deer hatta forml bile olmadan, felsefe (eletirel dnce), akl ve mantk ile szel bilgilerimizi artrm olarak, saysal bilgilerin elde edilmesi
aamasna doru yol alnmaktadr. Bunun iin mutlaka bir
deneyin (snama) yaplmas gereklidir. Akl ile kurun, demir, elik veya herhangi bir malzemenin elastisite katsaysnn say deerinin ne olduunu belirleyemeyiz. zellikle mhendislik eitiminde yukarda aklananlara benzer
szel karmlarn yaplarak grsel davran biimleri (tasarmlar) ortaya konulduktan sonra, saysallatrmalarn
snama ile (deneyle) yaplmas gerekir. Burada sylenenlerin tm kara kutunun iine girmeden sadece sebep-sonu
(d felsefe) ilikisi ile neticelendirilmi karmlardr.
ncelenen olayn gerekliine ve sebeplerle sonucun
ilikilendirilmesinde rol oynayan ileyiin nasl olduu
ve neden iledii sorularna cevaplarn aranmas ile artk
kara kutu biraz aklaarak gri kutu haline gelebilir (ekil
9).

62

Girdi bilgileri

63

GR KUTU ()

k bilgileri

snda mutlaka bir rtmenin bulunmasnn sz konusu

olduu anlalr (ekil 10).

ekil 9 felsefeli modeller

BLMSELLK

Acaba gerilme ekil deitirmeye dnrken malzeme

yapsnda neler olmaktadr? Malzeme nasl davranmaktadr? Bunlarn cevaplarn bulabilmek iin d ilikileri deil i ilikileri gzden geirmek gereklidir. Aslnda bu mhendislerden ok bilim aratrmalar yapan kiilerin iidir.
Burada malzemenin iyapsnn daha ayrntl olarak belirlenmesi, mineral yaps ile dizilii, molekl yaps, bunlarn kuvvete maruz kaldnda davran biimlerinin nasl
olaca konularnda baz varsaymlar yapmakla bilimsellie adm atlr. Mesela, kuvvet altnda boyutlar ksalan
alt paracklar (molekller) kuvvet kalknca tekrar nceki
konuma gelebiliyor mu acaba? Eer byle bir durum sz
konusu ise o zaman malzemenin elastik olduu sonucuna
varlr yoksa deiimlerin kalc olduu ve dnmnn
sz konusu bile olamayaca, elastik deil plastik olduu
sonucuna varlr. Hal byle olunca, bu tr malzemelerin
mhendislik yaplarnda kullanlmasndan kanlmas gereklilii ortaya kar. Aslnda malzemenin elastiklii bile o
kadar ayrntl bilimsel derinlik deildir. Bunun mhendislikle deil de bilimsellikle ilikili olduu ve bylece malzemenin yaps ile daha gereki nerme ve karmlara
gidilmesinin mmkn olaca ortaya kar.
Yukarda verilen kara ve gri kutu rneklerinde bahsedildii gibi, mhendislikte daha ziyade kara kutu modellerinin yaygn olarak kullanld ve bunun bilimsellikten
daha ziyade pratik becerilerin gelitirilmesi iin faydal
olduunu syleyebiliriz. Hlbuki gri kutu modellemesinde
bilimsellie daha fazla yaklald ve bunun da ekil 4te
gsterilene benzer ekilde mhendislikle bilimsellik ara-

MHENDSLK

ekil 10 Bilim-mhendislik ilikisi

Bir bakma felsefe mhendislie de benzer. nk mhendislikte de eldeki teorilerin gerekliinin tam anlam
ile ifade edilmesi mmkn olmadndan sorgulamaya,
eletirilmeye ve ayrntl dncelere gerek vardr. Felsefede teorilerin sorgulanarak daha da iyiletirilmesi veya
yerlerine daha gereki olanlarnn konulmasna allrken, mhendislikte istenen zmlemelere yaklakta olsa
varabilmek iin bir takm snflandrmalar, denklemler,
yntem ve modellemelere gerek duyulmaktadr. Bu tr
mhendislik aralarnn her zaman ve meknda incelenen
olay ayn bile olsa geree yakn sonular vereceinden,
sonularn asla kesin olamayaca durumu olduundan,
mhendis iki farkl tutum karsnda kalabilir. Birincisi
nasl olsa durumu kurtardm dncesi ile bulunan sonucu denklemler, yntemler, modeller veya gelitirilmi
yazlmlar verdii iin olduu gibi kabullenilmesidir. Bu
noktadan sonra mhendisi artk daha ileri bir dnceye
sevk edecek gr kalmayacandan sanki dncenin sonuna ulalmtr. kinci seenek ise madem mhendislik zmlemelerinde yaklaklk vardr, o halde daha iyi
denklem, yntem, model veya yazlmlarn gelitirilmesi
mmkndr dncesi ile felsefik esaslarda tek olmayan
zm seenekleri aratrmak ve bunlar arasndan en uy-

64
gununu semektir. Mhendislik zmlerinin pratik olmas iin belirli kuramlara (teorilere) ihtiya vardr. Hibir
kuram de kesin olmad iin yaklaklk sz konusudur.
Amacmza uyacak zmler bulabilmemiz iin mhendislikte bu kuramlarn doru olduuna inanlr ve o nedenle
de eletirel dnce ortadan kalkar.
Son gnlerde teknolojik gelimeler o dereceye vard
ki artk toplum her yeni teknolojiyi ok yakndan takip
etmekte, en son teknolojiler tercih edilmektedir. Bu yeniliklerde mhendislerin rol olduka fazladr. Gelitirilen
tasarmlarda etik, estetik ve kltrel deerler nemlidir.
Mhendislerin sadece bilimin sonularndan yararlanan
kiiler olmak yerine ilave olarak sosyal, etik, kltrel, ekonomik vb. alanlarla da ilgilenmeleri sz konusudur. Buralardan baz olgular tasarmlarna tayarak ok ynl ve
disiplinler aras bir karar verme srecinin sonunda eserlerini ortaya koymalar gerekmektedir. Mhendislerin ortaya konulan yntem, denklem ve teknolojik rnn pratik kullanlmasnn da tesine geerek bunlara katklarda
bulunmalar, daha da gelitirilmeleri iin ura vermeleri
ve bunu da felsefe dncesi ilkeleri ile baarmalar gereklidir. Bu balamda mhendislik felsefesi, felsefe ile mhendislik arasnda bir kpr kurarak, felsefenin mhendislik dncesinde retkenlie sebep olabilecek ilkeleri
belirlenerek aktarlmasna yarar. Mhendislik ve felsefe
arasndaki etkileim, i sezgilerle sadece pratik uygulamalar deil bunlarn aklanmas, ilerliinin sergilenmesi,
zmlenmesi, irdelenmesi, deiik seenek ve grlerin
ortaya konulmas ile daha iyi alglamasnn ve retiminin
salanmasna yarar.
Felsefenin mhendislikle olabilecek ilikisinin ortaya
konulmas iin ncelikle mhendislikte ne gibi insan faaliyet ve dncesinin yer aldnn anlalmas gerekir.
Mhendislik tasarmlar iin belirsizlik ortamnda al-

65
larak, uygun olabilecek zmlerin arasndan en basit,
ekonomik, hzl ve verimli olannn seilmesinde bir karar
srecine ihtiya vardr.

2.8.1 Eletiricilik (Diyalektiklik)

Mhendislikte sadece retilen yntem ve denklemlere bal kalnrsa bunlarn aklc veya deneyci yaklamlarla birileri tarafndan gelitirildii kabul ile uygulanmasnda birok sorun ortaya kabilir. O toplumda birok
mhendis olmasna karlk yeni mhendislik bilgileri ile
dinamik yeniliklerin geliemesi, mhendisler ve hatta mhendislik odalar arasnda bile dayanmalarn beklenmesi pek mmkn olmaz. Nasl baz lkelerde mhendislik
odalarn politik dnceler sarm ve verilen mhendislik
haberlerinde bile politika kokan yazlar bulunuyorsa, bir
toplumun mhendislik kurulularna felsefe dncesi giremezse oralarda faydasz grler katlanarak odaklanr.
Bu durumda mhendislik odalarndan politikaclar ve politikac olmaya niyetli mhendisler yararlanr. Buralarda
da eletirel grler sz konusu olabilir ancak bunlardan
mhendislie faydal pek uygulama veya kuram (teorik)
deeri olan bilgiler karlamaz. Mhendisin eletirilere
ak olmasnda, gr ve yntem ile yaklamlarnn bakalar tarafndan vg yerine yapc eletirilerle daha da
salam bir yne itilmesinde yarar vardr.
Eletirel grlere sahip olabilmek iin, incelenen
olaydan mutlaka phe ederek bunun zararlarnn en aza,
yararlarnn ise en fazlaya doru gelimesine n ayak
olunmaldr. Gerek aklc gerekse deneyci olabilecek yaklamlarn her birinden phe edilerek belki de bunlarn
ikisinin karmndan (melez) elde edilecek zmlemelere ulamak gerekir. Mhendislik olaylar mantk ve matematik gibi formel (ideal soyutlamalar) olmadndan ve
her trl almasnda bir maddenin esas alnmas sz ko-

66

67

nusu olduundan aklcla ilave olarak mutlaka deneyci

tarafa da sahiptir. Bu adan mhendislik bilim almalarna benzer bir ierik arz etmektedir. Bir olayn bilimsel
incelenmesi iin mutlaka bir madde esas alnarak bunun
zaman ve/ya konum (uzay) ile deikenlii sz konusu
ise, mhendislikte de bir madde ve buna form verebilmek
iin yine zaman ve/ya uzay deikenlii geerlidir. Bilimin
evrimleerek gelimesi iin nasl bir grn eletirilerek
daha iyilerinin ortaya atlmas sz konusu ise bunu lke
mhendislik olaylarna da uygulamakla mhendislik, dinamik bilimsel yn ile canlandrlarak eletirel hale sokulabilir. Bugn iin mhendislik maymuncua benzer
yntem ve denklemlerin donuk uygulamalar ile sarlmtr. Eitim srasnda renilen yaklamlarn deiik mhendislik konularna uygulanmasnda epeyce yol almtr.
Ancak bu yol alta bilgi retkenlii yerine dogmatiklii
esas olmutur.
Eletirel mhendislik durumlarna bir misal tekil etmesi bakmndan mesela hemen her mhendislik dalnda
kullanlan kanunlara benzer olan Newtonun ikinci kanununu ele alalm. Daha nce de sylendii zere en basit
hali ile bu kuvvetin ktle sabit olmas kayd ile ivme ile
doru orantl ve dorusal (lineer) olduunu ifade etmektedir. Burada eletirel olarak sorulabilecek sorular arasnda unlar sayabiliriz.
1) liki neden dorusaldr?
2) Neden ktle sabit kabul ediliyor?
3) Neden doru orant geerlidir?
4) Her zaman ve her konumda geerli midir?
Btn bu eletirel sorulara cevap aramak felsefe dncesi ile olur. Byle bir dnce nne gelen tm yntem, yaklam, algoritma, denklem, kuram, kanun gibi kli-

elemi karmlarn gerekliini eletirel olarak sorgular.

Bu tr sorgulamalarn kesin cevaplara ulatrlmas beklenemez ama donuk veya ezberci olan grlerin eritilerek
daha dinamik hale gelmesine ve buralardan da faydal bilgilerin karlmasna meydan verilmi olur. liki neden
dorusaldr? Sorusuna cevap verebilmek iin bunun aksini de dnmek gerekir. liki kelimesi (ki ancak insan akl
ikili ilikileri anlk olarak dnebilir) iki deiken arasndaki bamlln ne demek olduunu sorguladndan ve
mhendislikte ncelikle ekil bilgileri (geometri) nemli
olduundan hemen ekil 11deki gibi bir Kartezyen eksen
takmnda byle bir ilikinin nasl ekillendirilebileceine
aklc bir yaklamla bakalm.
vme

I
A

B
C
Kuvvet

0
ekil 11 Kuvvet-ivme ilikisi

Burada iki erisel bir de dorusal iliki gsterilmitir.

Bu seenein her biri kuvvet-ivme ilikisinin doru
orantl olduunu gsterir ama bunlardan biri ilave olarak
ilikinin dorusal (erisel deil) olduunu syler. Bunlardan en aklc olannn seilmesi gereklidir. Eletirilere
balamadan nce, her bir deikenin kken olarak ne anlama geldiini mutlaka yine eletirel esasta bilgi olarak bilmek gereklidir. Bunlardan kuvvet yaln bir deiken, yani
paralanamayan olmasna karlk, ivme hzn zamanla
deiimi, hz da kat edilen mesafenin zamanla deiimi

68
eklinde en ayrntl biimde dnce ile alt szlere paralanabilir. Bylece ivmenin kat edilen mesafenin zamanla
deiiminin deiimi olduu bilgisi aa kar. imdi erisel (nonlineer) seeneklerden A durumunu szelletirelim
ve akllca eletirel dnelim. Bu eri bize ivme ile kuvvet arasndaki ilikide, ivme arttka kuvvetin artn ama
ivme belirli bir seviyeye ulamaya balaynca kuvvetin ok
fazla miktarda artn ima eder. Hatta ivmenin gibi bir
st u deerine ulamas sonrasnda, kuvvetin durmadan
artaca karmna varlr ki, bunun akla yatkn olmad
herkes tarafndan idrak edilebilir. Bu sebeple, A eri ilikisi kuvvet ile ivme arasnda geerli olamaz. Benzer yorumlarla C erisi de okuyucu tarafndan elenirse elimizde
tek seenek olarak B dorusu kalr. Yukardaki aklamalar
yaplmad taktirde, mhendis veya fizikinin zihninde
ezbere bir klie (dogmatik) olarak verilen sembolik iliki
K = ki (K=kuvvet, k=ktle ve i=ivme, ngilizce F=ma) eklinde donuk, snk ve ie yaramaz halde kalr. Sadece orada
kalsa iyi ama bu o kiiden bakalarna da ezbere geeceinden dnce hareketlilii (dinamiklii) salanamaz ve
o toplum dogmatik bilgiye esir hale gelebilir.
Ktle neden sabittir? sorusuna da bir cevap bulunmaldr. Aslnda gnlk hayatmzda ktle hep deimektedir. Bu deime zamanla olmaktadr. Kendi bnyemizin
ktlesi yemek yemek ve tuvalete gitmek srelerinde ani
ykleme veya boaltmalarla deitii gibi, bunlar arasnda
da hazm, terleme vb. olaylardan dolay, az da olsa srekli
olarak deimektedir. Bir arabay kullanrken srekli yakt yakldndan yine az da olsa arabann (benzer ekilde
uan) ktlesi de deimektedir. O halde yukarda verilen
ekli ile Newtonun ikinci kanununu dorudan kullanamayz. Bylece ktlenin sabitlii durumunu aklc olarak
ve hatta akl deneyi biimde eletirmekteyiz. O halde bu
sorunun aresini bulmak iin en azndan kanun uygulana-

69
bilir hale getirilmelidir. En basit hali ile bu kanunun anlk
(yani sonsuz kk zaman aralnda) uygulanmasnn gerektii sonucuna varabiliriz. ok kk zaman dilimlerinde ktle pratik olarak sabit kabul edilebilir. Buna gre o
andaki ktlenin miktarnn bilinmesi gereklidir. Belirli bir
zaman (z), anndaki ktle k(z) ise kanun K(z) = k(z)i haline
gelir. Hareket esnasnda her an ktlenin llebildiini ve
ekil 12deki gibi zamanla bir azalma gsterdiini zihnimizde canlandrabiliriz.

Ktle
kb
k(z)
ks

Zaman

ekil 12 Ktle-zaman deiimi

Buna gre her an kuvvetin hesaplanmas iin ktlenin

anlk olarak llmesi ve denkleme sokularak hesaplamalarn yaplmas gerekir. Hlbuki ekil 9da verilen erinin
denkleminin azalan bir ssel (eksponansiyel) fonksiyona
benzedii dnlrse bunun matematik ifadesi

k(z) = ks + (kb-ks)exp(-skz)
eklinde yazlabileceinden, Newtonun ikinci kanunu sk
bir ktle sabiti olmak zere bu durum iin

K = [ks + (kb-ks)exp(-skz)]i
eklini alr. Bylelikle eletirel olan ktle sabittir varsaym da akla kavumu olmaktadr. Burada ivmenin de
sabitlii kabul vardr ama ivme hzn zaman deikenlii
olduundan, hzn zamanla deikenliinin nasl olmas

70

71

gerektii dnlrse onunda geometrisi iin zamanla

hzlanma iin ekil 13teki gibi bir durum ortaya kabilir.

Hz,
h
hs
h(z)

Zaman, z

z
ekil 13 Hz-zaman deiimi

Tanm olarak ivme, hzn zamanla deiimi olduundan, bu ekilden grsel ve aklc olarak ivmenin zamanla
deiiminin ekil 14teki gibi olaca anlalr.

vme, i
b
i(z)

Zaman, z

z
ekil 14 vme-zaman deiimi

Bunun da azalan bir ssel fonksiyon olarak kabul edilmesi ile istenen herhangi bir andaki ivme aadaki denklemle hesaplanabilir.

(z)=ibexp(-siz)
Burada siye ivme sabiti ad verilebilir. Gerekli denklemde yerine konulmas ile artk sadece zamanla ktle ve
ivme deikenliini esas alan Newton denklemi,

K = [ks + (kb-ks)exp(-skz)] ibexp(-siz)

haline gelir. Belki de imdiye kadar hi dnmediiniz
bir denklem karmza kmtr. Ktle ve ivmenin zaman-

la ssel deiim koullar ile kuvveti zamana balayan bir

denklem elde edilmitir. Bu ifadeye yukarda aklanan
felsefik sorgulama ve eletirel dncelerin sonrasnda
varlmtr. Elde edilen bu son denklem de eletirilebilir.
Buradan felsefenin son zmleri deil, yeni bir takm
grlerin altnda denklemlerin yenilenmesi, yeni
endstri rnlerinin ortaya konulmas, yeni mhendislik
(sanat) yaplarnn tasarmlarnn yaplabilmesi vb. yeniliklerin ortaya karlmasnda felsefe ve eletirel dncenin ne kadar gerekli ve etkili olduu anlalmaktadr.
Felsefe kesin sonulara asla ulaamaz (aksi taktirde dnce sreci snrlanr). Mhendislik, felsefe dncesi
ve bilim yntemleri sonucunda ortaya karlan rnlerin
pratik kullanlmas ile megul olur. Byle bir meguliyette
mhendisin de bilim ve felsefe konularna biraz da olsa
eilerek, kendi uygulamal alanlarnda yenilikilie (innovation) almasnda maddi ve manevi yararlar bulunmaktadr.
nceden yaplan bir baka eletiri de, Newton kanununun her zaman ve konumda geerli olup olmadndan
phe edilip edilmeyeceidir? Buna okuyucu da eletirel
dnce ile cevap verebilir. Bir zamanlar bu kanun, her
yer, zaman ve lekte geerli olduuna iman edilecek derecede itibar grmtr. Daha sonralar bunun sadece orta
lekteki zaman ve konumlarda geerli olduu, kk leklerde sebep-sonu ilikisi bile kesin bilinmeyen kuantum gerekleri, byk leklerde de (k hz gibi) grecelilik gereklerinin geerli olduu anlalmtr.
Mhendisliin hemen her dalnda Newton kanununa
benzer bilimsel kanunlar bulunmaktadr. Mesela, elektrikelektronik mhendisliinde Ohm kanunu, malzeme ile ilgili konularda Hooke kanunu gibi. Bunlarda da doru orantllk ve dorusallk ilkeleri ile iki farkl deiken vardr
(elektrik akm ile voltaj fark, gerilme ile ekil deitirme

72
gibi). Mhendis buna gre bu kanunlarn da eletirel phecilikle yeni formlarn sorgulayarak bulabilir.

2.8.2 Pragmatizm (karclk)

Son yllarda lkemizi de saran felsefe dnce sistemlerinden biri de pragmatik olandr. Pragmatism, Yunancada i ve eylem anlamna geldiinden bunun anlam kkeninde hayat sreci bulunmaktadr. Hayat aslnda i ve
eylemlerle dolu olarak geer. te bu i ve eylemlerin bir
ynde gelimesi iin yine dnce ve bunun altl olan
felsefeye ihtiya vardr. Tm felsefe dnce sistemlerinde dorunun aratrlarak en iyisine ulamaya allmasna ramen, pragmatik felsefede yaplan ilere gre doruluk belirlenir. Bylece bir tek doru yerine hedeflenen
faydaya gre deiebilen birok dorunun olduu ortaya
atlmtr. Bu dnce tarznn kayna Amerika Birleik
Devletleridir. Bu felsefenin mhendislik konularnda uygulanmas pek kolay deildir. Hatta kullanlmamas da
gereklidir. Mesela bir mhendislik yaps veya rn elde
edilirken aman daha ucuz olsun (kr fazla olsun) diye
dk kalitede bir malzemenin kullanlmas ahlak (etik)
anlayna smaz (Blm 5). Bu tr felsefeye, karc ve
yandalara gre dorular belirleyen felsefe de diyebiliriz.
lkemizi bir kangren gibi sarm olan bu felsefe dncesi yznden ok bozukluklar (insan davran biimlerinde
bile) ve etiksizlikler ortaya kmaktadr.

2.9 Mhendislikte model eletirileri

Mhendislikte modelleme ncesi veya sonrasnda, nerede ise tabu olarak alglanan baz bilgi, kuram, yntem,
denklem, ilke ve kabullerin eletirel dnceyi krledii
durumlara ska rastlayabiliriz. Bunlara verilebilecek misalleri oaltmak mmkndr ama aada bazlar ibret
iin sunulmutur:

73
1) Emniyet katsays (Cahiliyet katsays),
2) Bakaca katsaylar (elastisite modl, geirgenlik,
porozite vb. hep fiktif yani gerek deil),
3) Bilgisayar yazlmlar (Felsefik ak emas),
4) Madde ne yoktan var olur ne de vardan yok olur
(Acaba ? Neden?).
5) Kabuller her zaman ve mekanda geerlidir (Acaba?).
6) Bilim doruyu syler (Yanllanabilir).
7) Sonsuzluk (Mmkn m?),
8) Noktann boyutu sfrdr (Nasl olur? Gzle grlyor).
9) Kuvvet ktle ile ivmenin arpmdr (Hangi artlarda?).
10) Hooke, Newton, Ohm vb. kanunlar birbirinden farkldr (Simgede farkl szelde ayndrlar).
Btn bu yazlan maddeleri hi eletirmeden olduu
gibi almak ve ona gre hesaplama, plan, proje ve tasarmlar yapmak mmkndr. Buna birok kii, mhendis,
uzman, akademisyen, idareci ve Prof. Dr. gibi unvanllar
itirazda bulunmaz. Bunlar gerek olarak, phe duymadan, bilgisini ve gsn gere gere kullanarak, felsefenin
bulunmad eletirisiz ortamlarda gemisini batrmadan
da yzdrdklerini sanrlar. Hatta bakalarna da dogmatik biimde alglatrlar. Bylece alla gelmi mhendislik
mesleini icra ederek saygnlkta kazanabilirler. Eer mhendislik sadece nceden alnm bilinen eyleri, srtndaki kfeden kararak kullanmak ise ortalkta grnen bir
rahatszlk olmayabilir. Burada akla u soru gelir. Bunlara
phe ve eletirel bir aklla bakmak mmkn deil midir

74

75

acaba? Baklsa kime ne zarar var? Ama yukarda aklanan

ksmlardaki robotlam, gdlmeye ve gtmeye alm
kiiler doal olarak bundan rahatsz olurlar. Bir toplum
eletirel dnce ile felsefeye alabilirse, aydnlanarak
daha iyi ynlere gidebilir. Okumuluk orannn artmas
fazla bir ey gstermez ama eletirel aklc dnenlerin
saysnn biraz artmas o toplumun mhendislik, sosyoekonomik, uluslar aras ilikiler vb. konularda hareketlilik
kazanmasna yol aar. Toplumda donuk bilgilerle donatlm ve bundan deiik sebeplerle vazgemek istemeyen
mhendislerin bulunmasna karlk, az sayda bile olsa
sorgulayc, pheci ve bilgi devrimine sebebiyet verecek
mhendisler de vardr. Dnyann her hangi bir lke veya
toplumunda her zaman iin takliti mhendisler fazla sayda, belki de % 90lara varan oranda bulunabilir. Ancak
%10luk felsefeye nem vererek eletiren mhendislerin

sndan donuk bilgiler kabul edilemeyeceinden, emniyet

katsays diyerek kapy kapatmak aslnda insan dncesinin yolunu keserek bu konuda insann (burada mhendisin) cahil braklmas anlam ile e deerdir. Bu nedenle
emniyet katsaysna cahiliyet katsays demek belki daha
uygundur. O halde cahiliyetimizi aydnla evirebilmek
iin var olan bilgilerin teker teker eletirilerek nasl daha
iyiletirme yaplabilecei hususu gz ard edilmemelidir.
Listede ikinci srada baka katsaylardan sz edilmitir. Bunlarn da kesinlikle sabit kabul edilemeyecei, ancak mhendislik hesaplamalarnda kolaylk salad gz
nnde tutulmaldr. Felsefe ve dnce asndan kesin
sabitlik bulunmamaktadr. Mhendislik hesaplamalarndaki sabitlik ise gerekte bu katsaynn deikenliinin bir
aritmetik ortalama deerinden ibarettir. Bu adan mhendislik denklem ve formllerinin aslnda bir ortalama deer

olmas o toplulua yeter artar bile. imdi yukardaki listenin ilk maddesinden balayarak bazlar iin eletirel
grlerimizi ortaya dkelim. Emniyet katsays denilen
byklk, mhendisler tarafndan kendi yaptklar hesaplara ve bunlarn temeli olan bilimsel denklem ve ilkelere
inanmayarak, elde ettikleri saysal sonularn deerini yapay olarak daha da artrarak kendilerini gvenli bir ortama
atma ilevidir. Acaba bu emniyet neyi salamaktadr? Bu
emniyet katsaysn iin iine katmadan, kullanlan ilke ve
denklemler eletirilerek daha iyilerine ulamak mmkn
deil midir? Eer mmkn deil ise bunun anlam, bu katsaynn eletirilemez olduunu kabul etmek deil midir?
Eletirilemeyen nesne, olgu ve dnceler aklclk ve hatta deneycilik yolunda ilerlemenin birer kmaz yolu deil
midir? Bunlardan en nemli cevap doal olarak, bu katsaynn da eletirilebilmesi ve eletiri yaplrken deiik

ve hatta eleri arasnda hibir ayrcalk (arlkl ortalama

gibi) bulunmad var saylan bir aritmetik ortalamadan
baka bir ey deildir. Bunun anlam, her trl mhendislik hesaplamalarnda mutlaka bir hata paynn bulunacadr. O halde mhendisin gelitirecei yntemlerle veya bilinen yntemleri ksmen de olsa deitirerek, daha az hata
veren seeneklerine ulalmasnda yarar vardr. Byle bir
ura ancak eletirel dnce ile salanabilir. Buradan,
pheci eletirel dncenin mhendislik almalarnda
da bulunmasnn gereklilii anlalr.
Bugnn aralarndan olan bilgisayar yazlmlar ve
zellikle hazr olanlar, birer kara kutu eklinde kullanma
sunulmaktadr. Bunlarn her birinin iinde emniyet katsays ve dier katsaylar gibi sabitlerin bulunmas kanlmazdr. Her bir yazlmn mutlaka bir yazlm felsefesi
vardr. Aksi durumda bu tr yazlmlarn ortaya kmas

ynlerden (gr alarndan) baklmas gerektiidir. Bilgi

asndan bakldnda ve zellikle de bilimsel bilgi a-

mmkn deildir. Aslnda her bir karmak yazlm bile

birbirini rgnlk iinde takip eden basit birtakm ner-

76
me ve karmlardan ibarettir. Bir sorunu zme iinde
mhendis hazr bir yazlm, ileyi mekanizmasnn ne
olduunu bilmeden ve temel bilgilerinin neler olduunu
anlamadan kullanyor olabilir. Bunun anlam, o mhendisin tpk bir ocuk gibi kendisine salanan bir oyunca sonularn bile yarglamadan kullanmasdr. Bu da aklc ve
retken dnce mahsullerinin elde edilmesine meydan
vermez. Gnmzde zellikle hazr bilgisayar program
kullanmna ok dikkat edilmesi gereklidir.

BLM 3
MANTIK
Arapa kkenli olan mantk kelimesinin anlam, akllca konumak demektir. Bizim dilimizde byle bir ayrm
olmamasna karlk, Arapada gnlk konumalara kelem yani bizdeki kelam denir ve fazla konuana da Trke eki ile birlikte kelemanCI denir. Bu konumada her
trl cmleler kurulabilir ama mantk cmlelerine zel
olarak nerme ad verilir. Mantk cmlelerinde ak seik
veya gizli EER (ncl) SE (ardl) yaps vardr. te bu
yaps dolays ile mantk cmlesi adn alr, nk burada
ncl ksmda genel bir tabirle sebepler, mhendislik
modellemesi tabiri ile girdiler, ardl ksmda ise sonular veya ktlar vardr. Mantk cmlesindeki bu yapnn
tasarmn ekil 6 ve 9daki kara veya gri kutu yaplanmasna benzetebiliriz. Byle bir benzetme bize bir nermenin
(mantk cmlesi) yapsndaki tasarmn, ekil 15teki gibi
olmas gerekliliini gsterir.

EER
Sebepler
(ncller)

Olayn ileyi
mekanizmas

SE
Sonular
(Ardllar)

ekil 15 nerme (Mantk cmlesi)

Bu ekilden, nermelerin, incelenen olayn ileyi mekanizmasnn nedenleri zerinde durulmadan (yani ele-

78
tirel sorgulamas, felsefesi yaplmadan), sadece nedensellik (sebep sonu) ilikisini belirttii anlalmaldr. Doal
olarak, byle bir ilikinin ortaya konulmas iin, ileyi
mekanizmas hakknda baz bilgiler bulunur. O ileyi
mekanizmasndan ok tmden bir gelile olayn sebepleri ile sonular arasnda iliki aranr. Buradan mantk karmlarnn, daha ziyade tmden geli akl yrtmeleri
iin yapld sonucuna varabiliriz. Bir nermenin ncl
ksmnda, sebeplerin hepsini kapsayacak biimde bir alt
(ncl) mantk cmlesi bulunur. Burada sebeplerin her biri
dierleri ile mantk kelimeleri ile (VE, VEYA, DEL) balanmaldr.

3.1 Mantk balalar

Tm mantk trlerinde karm yapmak iin ncl ve
soncullara karar verildikten sonra, karmlar VE, VEYA
ve DEL kelimeleri ile yaplr. Bu bakmdan, bunlarn
nce dilde ve konumada anlamlarnn ne olduunun kesinlik kazanmas gerekir. Gnlk konumalarmzda srekli kullandmz bu balalar, anlamlarnn ne olduu
zerinde durmadan, otomatik ve ana dilimizin renilmesinden kazanlm bir baklkla kullanrz. Bilimsel
nermeler ve yaplacak karmlarla sonularn yorumlanmas iin, bu kelimenin VE, VEYA ve DEL anlamlar zerinde kesinlie kavumamz gereklidir.
Bunlardan VE dediimizde, iki eyi, kavram, ncl veya kelimeyi birbirine balyoruz. Mesela, Ahmet VE
Mehmet buradadr klasik mantk nermesinde, Ahmet,
Mehmet nclleri VE mantk balac ile birbirine ilintilendirilmitir. Bunun anlam VE kelimesi hemen ikilik ve
bu ikiliin ikisinin ayn yerde veya zamanda bir arada olmasn gerektirir. Bu nermenin doru olmas iin hem Ahmet hem de Mehmet bir arada olmaldr. Bunlardan sadece
birinin olmas ile nermenin hkm doru olmaz.

79
Mantk balalarndan VEYA, iki ksmdan en az birinin var olmasnn gerekliliini syler. Ancak, bu iki ksmn, VEYA balacnn ncesi ve sonrasndaki kelimelerin, olaylarn veya kavramlarn ikisinin de ayn yerde ve
zamanda bulunmas gerekli deildir. Bunlardan biri, dieri
veya her ikisi de olabilir. Karnm acknca ekmek VEYA
pirin yerim nermesinde karnm acknca sadece ekmek
yersem, veya sadece pirin yersem veya hem pirin hem
de ekmek yersem, VEYA balacnn grevi yerine gelmi
olur. Bu nermede biraz ekmek ve ok az da pirin yerim
ibaresi olsayd nerme biraz ve az bulank kelimelerinin varl dolays ile bulank (szel belirsiz) bir nerme
olurdu, ama VEYA balacnn anlam deimezdi. Tm
mantk balalarnn anlamlar mantk tr deise bile
deimez, deien sadece ncller ve ardllardaki ayrntlardr.
Mantk balalarnn nemli olanlarndan biri de DEL kelimesidir. Mesela, at beyaz DEL nermesinde at
ile beyaz, ncl ve ardl arasndaki iliki, deil kelimesi
ile salanr. Burada DELlenen atn beyaz olmasdr. Yani
at beyaz dnda bir renge sahiptir. O halde, deil mantk
balacnn anlam, bir tek ncln veya ardln kendisinin
dnda kalan tm zelliklere iaret etmesidir.
zet olarak mantk kelimeleri, herkesin gnlk hayatnda en sklkla kulland kelimeden ibarettir. Bunlar VE, VEYA ve DEL kelimeleridir. Bir nermenin
doru tasarlanarak kurulmas iin, ncl cmlesindeki
sebeplerin (mhendislikte deikenlerin) kendi aralarnda VElenmesi, VEYAlanmas veya DELlenmesi gereklidir.
Bunlara mantk ilemleri ad verilir. Szel bilgilenmek iin
mhendislerin bu mantk kelimesinin anlam bilgisini
(epistemolojisini) ok iyi kavramalar gereklidir. Bu sayede felsefe dncesine, uzmanla ve bilgi retkenlii ile
denklemleri (formlasyonlar) karabilme yeteneklerine

80
sahip olabilirler. Misal olarak betonun hazrlanmasnda
tmden bir dnce ile aadaki ncl ve ardl (karm)
cmlesini yazabiliriz.

EER su VE imento VE kum VE akl kartrlr

SE beton olur
Bu bir mantk cmlesidir ve burada tm ncldeki sebeplerin hepsi birbiri ile VElenmitir. Acaba burada baz
VElemelerin, VEYAlanmas sz konusu olabilir mi? sorgulamas okuyucuya braklmtr. Ulam asndan basit bir
misal vermek gerekirse, stanbuldan Ankaraya araba ile
gidebilmek iin

EER stanbuldan balayarak Kocaeli VE Sakarya

VE Bolu illerinden geilir SE Ankaraya ulalr
Burada yine ulam yolu dnlerek Ankaraya varmak iin gerekli yol gzergah bir mantk cmlesinde aklanmtr. Bu uygulanabilir bir cmledir. Acaba Ankaraya
araba ile gidebilmenin baka yollar yok mudur? diye bir
soru sorarsak, bunun baka cevaplarnn olabileceini anladmzda, bir baka seenek iin VEYAlama mantk ilemini kullanarak nceki mantk cmlesini seenekli hale
getirirsek aadaki ekli alr.

EER (stanbuldan balayarak Kocaeli VE Sakarya

VE Bolu) VEYA (stanbuldan balayarak Kocaeli VE
Yalova VE Bursa VE Bilecik VE Eskiehir) illerinden
geilir SE Ankaraya ulalr
Bu son mantk cmlesinin daha birok seenei vardr.
VEYAlamak sureti ile ok kapsaml bir nerme yazlabilir.
Bylece mmkn olabilecek tm seenekler karmza kar ve hepsi szeldir. nerilen seeneklerden en uygun
olann seimi bir mhendislik karar verme srecini gerektirebilir. Karar verebilmek iin seim yapmak, seim yapmak iinde bir takm n artlarn bilinmesi gereklidir. Bu

81
n artlardan birisi en ksa yol ise bu taktirde yukardaki
ilk nerme seilmelidir. Deien artlara gre VEYAlanan
ncl cmle paralarndan baka bir tanesi de karar olarak
sonu verebilir.
ekil 15te olayn ileyi mekanizmasnn inceliklerinin
atland ve tmden gelile bir nerme ve karm yapld sylenmitir. Acaba kutu iinde belirtilen bu ileyi
mekanizmasnn daha ayrntl olarak akla kavuturulmas ve ondan sonra mantk karmnn yaplmas daha
etkin ve yetkin olmaz m? Byle bir sorgulama gelebilir ve
bu ok doal bir haktr. te byle sorgulamalar mhendisleri ve aratrclar daha bilgili hale ve donuk olmayan
bilgilerin alglanmasna gtrr.

3.2 nermeler
Akl yrtme ile elde edilen kavramlarn birbirine
uygun biimde bir araya getirilmesi cmleleri ortaya karr. Ancak her cmle bir nerme olamaz. nerme iin
cmlenin iinde mutlaka bir hkmn bulunmas gereklidir. Kavramlarn bir hkme varacak biimde dil bilgisi
kurallarna uygun olarak bir araya getirilmesi ile elde edilen cmlelere nerme denir. nermelerin en nemli zellikleri, insan dnceye sevk etmesi ve bu dncenin,
akl vastas ile nceki kavram bilgilerinden yararlanarak
varlacak hkmnn doru veya yanl olmasdr. nermeler, dorulanabilecekleri gibi yanllanabilirler de. rnein, svlar stlnca buharlar cmlesi bir nermedir.
Bu nermenin iinde svlarn sonunda buharlamas gibi
bir hkm vardr. Benzer olarak, renci alrsa baarr
cmlesi de bir nermedir. Burada rencinin baarmas da
baaramamas da sz konusudur. imdiye kadar rnek
olarak verilen nermeler basit nermelerdir. Basit nerme
cmlesinde zne yerine geen bir ncl kavram, ardl yerine geen ve yklem denilen bir baka kavram vardr. n-

82
cllerin ikiden fazla olmas durumunda bunlara birleik
nermeler denir. Bir ok ncl kavram zne olarak yklem
tarafndan yklenir. rnein, Scaklk azalr ve kar der
ve niversiteler kapanrsa snavlar yaplamaz cmlesi bir
birleik nermedir. Burada tane ncl kavram bir ardla
balanmtr. nermelerin bir zellii de iinde bulundurduklar kavramlar arasnda niteliksel veya niceliksel ilikilerin olmasdr. Bu ilikiler sayesinde hkmn ne olduu
anlalarak karar verilir.
Bir olayn incelenmesinde geerli olabilecek kavramlarn bir araya getirilmesi ile ortaya kan nermeler kmesi modellemede nemli rol oynar. Aslnda modellemeye,
ardk nermelerle istenilen sonulara yani zmlere
ulaabilme algoritmasdr diyebiliriz. Buna gre bir olayn
modellemesi yaplacaksa, nce bunun szel olarak basit
nermelere ayrlm olmas gereklidir. Bir olayn szel ifadesinde birok basit ve zellikle birleik nermeler olabilecei gibi, bunlarn birer toplum halinde, nermeler
bei olarak bulunmalar da mmkndr. Modelleme iin
bu bein en basit elerine (nermelerine) kadar almas
gerekir. Bu baarl bir modelleme iin ok gereklidir.

3.3 karmlar (Akl yrtme)

nermelerin en nemli yan, kavram ve terimlerde olmayan dorulanabilirlik veya yanllanabilirlik zelliidir.
Bir nerme iinde bulunan ncl kavram bilgileri ve ardln ykledii ykmleme dolays ile ortaya kan hkm
ya dorulanr ya yanllanr. Bu ekilde karara ulamaya,
nermelerden yaplan karmlar denir. karmlarn yaplmas iin akl yrtlmelidir. Akl yrtme srelerinden
tmdengelim ve tmevarm, nceki ksmda dnce ile
ilgili olarak ksaca anlatlmtr (Blm 2.2). karmlar
iin akl yrtme yntemleri tmdengelim, tmevarm ve
benzerlik (analoji) olmak zere tanedir.

83
Tmdengelim akl yrtme ile nermelerden karmda bulunmak iin, ilk ncl nermesinde genelleyici bilgi
bulunmaldr. Bunun anlam, ilk neride sonrakilere gre
daha geni kapsaml bilginin bulunmas ve sonraki nermelerde bulunan bilgilerin bu bilgi tarafndan kapsanmas
gerektiidir. Tmdengelim akl yrtme karmlarnda
bulunmak iin, biri byk dieri de kk lekte olmak
zere iki tane n nerme gerekir. Bunun yannda hkm
bakmndan birde son nerme bulunmaldr. Bylece, tmdengelim akl yrtme ile karmda bulunabilmek iin,
mutlaka ikisi ncl biri ardl olmak zere nermenin
bir arada bulunmas gerekir. ki ncl nerme ile son nerme arasnda bunlar birbirine balamak iin o halde kelimesi bulunur. Buna aadaki misali verebiliriz.
Metaller stlnca uzarlar.

(Byk nerme)

Bakr bir metaldir.

(Kk nerme)

O halde,
Bakr stlnca uzar.

(karm nermesi)

Burada ilk nerme ikinciyi kapsam iine aldndan

akl yrtme tmdengelim biimindedir. Byk nermenin doru olmas halinde karm mutlaka dorudur.
Tmevarm akl yrtmede ise dar kapsaml olan
nerme bilgilerinden, daha byk kapsaml olanlara ulalr. Bilimsel modelleme almalarnda tmevarm akl
yrtme sreci fazlaca kullanlr. Bunun sebebi, bilim ve
modellemede tpk bilgisayar program yazlmlarnda olduu gibi, kk kapsaml bilgilerden daha kapsaml olannn aratrlmasdr. Byle bir aratrma sonunda varlan
tmden, artk tmdengelim akl yrtme ile karmlar
yaplabilir. Model kurulduktan sonra, bunun kullanlmas
ile ayrntlar aratrlarak yorumlanabilir. Dier taraftan,
etrafmzdaki olaylar incelerken aldmz rneklerden,

84

85

olayn genelinin zerinde baz sonulara varmak isteriz.

Laboratuvarlarda alan bir kii de inceledii snrl byklkte ve zel artlar altndaki yoklamalarndan, genel
karmlara varmak ister. Bu bakmdan tmevarm akl yrtme ynteminin bilimsel karmlarda daha fazla kullanlaca aktr. Buna misal vermek iin, Acaba metaller
stlnca uzar m? diye bir olay incelemek istiyorsak, elimizin altnda bulunan metalleri birer birer starak, yani
deney yaparak, uzayp uzamadklarn snamalyz. Metal
kavramnn teker teker esi olan metalleri starak snarz. Bu ileme devem edilirse karmza aadaki gibi bir
durum kar.
Bakr stlnca uzar

(Deney sonucu)

Demir stlnca uzar

(Deney sonucu)

inko stlnca uzar

(Deney sonucu)

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

Alminyum stlnca uzar

(Deney sonucu)

O halde,
Metaller stlnca uzar

(karm)

te bu karmn doru olduu kabul edilirse, yukarda akland zere tmdengelim olarak kullanlabilir bir
byk nerme elde edilir.
nermelerden karmda bulunmak iin aslnda, tmdengelim ve tmevarm olmak zere iki temel akl yrtme sreci vardr. Bunlara zaman zaman kullanlan bir
ncs olarak, benzerlik (analoji) yolu ile akl yrterek

nermelerden karmda bulunulabilecek bir yntem daha

ilave edilebilir. Benzerlikle karm, aslnda tmevarm
akl yrtme biiminin bir zel halidir. Burada birbirine
benzeyen iki veya daha fazla olaydan yararlanarak karmda bulunulur. rnein,
Ozon ve oksijenin maddeleri ayndr

Oksijen yakcdr

(Benzerlik
ieren nerme)
(Benzetilen
madde)

O halde,
Ozonda yakcdr

(karm)

Burada ozon ve oksijenin ayn maddeden olmalar dolays ile birbirine benzerlii vardr. Bu benzerlik ikinci bir
benzerliin olabileceini her zaman garanti etmez. Benzerlik akl yrtmesi sosyal bilimlerde, doa bilimlerinde
ve gnlk konumalarda ska kullanlr.

3.4 Klasik ve sembolik mantk

Mantk, doru ve dzenli dnme usuldr diye de
tanmlanabilir (en, 2002). Bu tanmda, zerinde durulmas gerekli olan kavram mantk, dzenli ve doru
kelimeleridir. Bunlardan mantk, bat dillerinin hemen
hepsinde logic kelimesinin deiik bozulmaya uram
ekilleridir. Mantn olabilmesi iin nce bir konu, olay
veya olgu zerinde dnceye ve bunlarn herkes tarafndan duyularak, bazlar tarafndan alglanmasna yarayacak
bir dile ihtiya vardr. Bizim lkemizde bu dil Trke'dir.
Yabanc dili ok iyi bilebiliriz ve yabanc dille dndmz bile sanabiliriz. Ancak, burada yaplacak bir tavsiye,
bu konuda kendisine ok gvenen kiilerin ngilizce bir
felsefe ve mantk kitabn okumalardr. Greceklerdir ki,
bilmedikleri ve hatta bilip de anlamadklar birok kelime

86

87

bulunacaktr. Benzer durum Trke'de de olabilir, ama en

azndan kelimelerin halk arasnda ne anlama geldiini sorarak rahatlkla renebiliriz.
Mantk konumay ve zellikle de dili gerektirdiine
gre, konumada ilk dzenlilik, dncelerin ifadesindeki cmle kurulularnn dil bilgisine uygun olmasdr. Dil
bilgisi, teorik deil de mantkla birlikte, uygulamal olursa
faydaldr. Yoksa birini dierinden soyutlayarak retmek
veya renmek, kalplamlktan ve skntdan baka bir
durum ortaya karmaz. Gnlk konumalarmzda hepimiz, dediklerimizi fazlaca akl ve mantk szgecinden
szmeden, bir bakma otomatik olarak syleriz. Bilimsel
bilgi retimi veya modellemede bu otomatikleme geerli
deildir. Dnce yordam ile bilgilerin zerine gitmek,
bunlar konumalarmz iinden ekmek ve zerlerinde
ayrntl olarak kafa yormak gereklidir. uras bilinmelidir

modelleme yapabilirler. cmlesi bir nermedir. Burada

sanki art olarak okumak, yorumlamak ve zihne yerletirmek birer n bilgi niteliindedir. Bunlara nermenin
nclleri denir. te bu ncller varsaylarak, nermeden
bir sonuca varmak iin karar vermek gereklidir. Buna ardl
veya karm ad verilir. karm bizim hkm vermemizi
ister. Burada ardl ksm modelleme yapabilmektir. Bylece, ncl ve ardl ksmlar zihinde canlandrlarak ve sorgulanarak bir karara varlr. Bir nerme ya dorudur veya
yanltr. te klasik mantk denilen bu akl yrtme, Hz.
sa'dan nce 384-322 yllar arasnda yaam olan Aristo'dan beri bilinen ve kullanlan bir karm usuldr.
Bilimsel almalarda ilerlemenin olabilmesi iin mutlaka nermelerin hassasiyetle tespit edilmesi gerekir.
Aratrc, kendi konusu ile ilgili baz nermeleri ileri srerek bunlarn dorulanmasna alr. Mesela, ok bilinen

ki, bilimde zorluk yoktur. Basit mantkl ve eletirel dncelerle bilim bugn bulunduu seviyeye gelmitir.
zellikle bilimsel bilgi retmek iin, dncelerimizle
bundan nceki blmlerde ska yaptmz gibi, konu ile
ilgili kavram ve tanmlar ortaya konulmaldr. Aklmza,
saduyumuza ve mantmza uygun cmleler kurmamz
gereklidir. Buradaki cmleler, gnlk sradan cmlelerimize benzer ama bir fark vardr. Cmlelerde mutlaka bir n
bilgi ierii (ncl ksm) bir de bundan yararlanarak karmda bulunulacak, hkmetmeye meydan verecek ardl ksm olmasdr. n bilgiler verdikten sonra ardl ksmnda
hkm ieren cmleler, bilimsel yorum veya karar bekler.
Bunlara mantk konusunda nerme denir. nermeler n
ve ardl ksm zelliklerine sahip olan cmlelerdir. Buna
gre bizim konumalarmz arasnda geen cmlelerin
tm mantn konusuna girmez. Bu noktann daha iyi an-

bir nerme metaller snnca uzar nermesidir. Bu nerme birka gzlem sonrasnda ileri srlm ve bugne
kadar tm almalarda, bu nermenin aksi olan bir durumla karlalmamtr. Bu nedenle de geerliliini halen
korunmaktadr. Baz nermeler aklc, bazlar ise deneyci
yollarla elde edilebilir. Her ikisinin de kark olduu durumlara bile erimek iin, nce bunlardan biri ile dnmeye balamalyz. Mesela, deneysel olarak ispatlayamayacamz ama gzlemlerle tespit edebildiimiz bir husus
Gne her gn doudan doar. nermesidir. Tm gemi
gzlemlerden bunun imdiye kadar doruluu anlalmtr. Ancak, felsefik olarak bunun anlam Gne yarn da
mutlaka doudan doacak. demek deildir.
Aklanan mantk kurallarnda son 30 yla kadar insanlarn zerinde srarla durduklar nokta, nermelerin ya
doru ya da yanl olaca, ncllerin de benzer eklide

lalmas iin bir misal verelim. Bu kitab okuyan ve okuduklarn yorumlayarak zihnine yerletirenler, anlayarak

geerli veya geersiz olacadr. Ksaca sylemek gerekirse, bu mantk, beyaz-siyah, sfr-bir, doru-yanl, evet-ha-

88
yr, art-eksi, insan-insan deil, hakl-haksz, gzel-irkin
vb. gibi ikili snflamalar yapar. kili snflama dnda kalan tonlara yer verilmez. Klasik mantn snflandrmas
ile ortaya kan insan davran ve dnceleri, doaya tam
uygun deildir. Bir yaklam veya hatalarnn olduu bilinen bir yuvarlatmadan baka bir ey deildir (karm
doru ise 1, yanl ise 0 ile temsil edilir, bunlar arasnda ondalkl bir karm yoktur.). Aynen tam saylarn var
olup da bunlar arasndaki ondalkl saylarn olmamas durumuna benzer. Bunun anlam klasik mantkta tam belirginliin kabul edilmesidir.
Bir de insan dilinden bamsz hale getirilmeye allm mantk vardr. Bu, simgelerle ifade edilen sembolik
mantktr. Trke'de yaplan bir nermenin baka dillere
evrilmesi ile kelimelerin ve konumalarn ekli deiir
ama mantk deimez. te bu deimezlii dilden bamsz yapmak iin ncller, ardllar ve bunlar arasndaki ilikiyi gsteren VE, VEYA, DEL gibi balalarn hepsi,
harf ve baz sembollerle gsterilir. Bylece tpk matematik diline benzer bir mantk dili ortaya kar. Bu mantn
klasik mantktan, iki seenekli ve olaylar tam belirgin olarak varsaymas asndan fark yoktur. Mhendislikte modelleme yntemleri, klasik ve sembolik mantk kurallarna
dayanarak matematik grnm almtr. kili bir temele
dayanmas asndan karlan modellerin hepsi yaklak
sonular verir.
Belki de mhendislik eitiminin bugnk ierii insann szel ve mantk ilkelerine gre deil de, bu mantn
sr gibi iinde gizlendii sembolik (matematik denklemler)
ilkeleri ile hesaplama yapmasna sebebiyet vermektedir.
Toplumda mhendis denilince akla, yanl olarak hesap-kitap diye tabir edilen saysal ilemler gelmektedir.
Bizzat mhendislerin kendileri de bu dnceden soyutlanamayarak, eitim srasnda algladklar denklemlerin

89
sanki eletirilemez olduklarna inanmasna, doru olduklarn nerede ise bir tabu eklinde sahiplenmilerdir.
Hlbuki mhendislerin sadece simgesel olarak denklemlerin bilinmesinden ncelikli olarak, dnce ve mhendislik tasarmlar yapabilen kiiler olmas gerekir. Sembolik
mantn gelimesi, nceden aklanan mantk cmlelerinin bir ak diyagram dhilinde bilgisayarlara da anlatlmas amac ile nceki asrn sonlarna doru (1950 sonras)
hzllk kazanmtr. Bilgisayarlar szelden anlamayan robotlar olarak alglanrsa, onlarn zihin ve zeklarnn hareketli (dinamik) olmamas dolays ile kendilerine kelime ve
mantk cmlelerinin simge ile anlatlmas yoluna gidilmitir. Mesela, bir bilgisayar yazlmnda,

F = m*a
mnin ktle, ann ivme ve Fnin de kuvvet anlamnda alglanmas salanmaktadr. Bylece, verilen m ve a saysal
deerlerinin arplmas ile yine saysal olan F deerinin
hesaplamas yaplr. Benzer ekilde, bir mhendis tarafndan bu tr donuk formllerin simge olarak alglanmas ile
ancak saysal hesaplamalar yaplabilir. Maalesef, bugn
iin lkemizde ve dnyann birok yerinde mhendislik
eitiminde, szel mantk yerine simgesel mantn kurallar ezberletilmekte veya bilimsel karmlarn sonucu olarak gsterilmektedir. Mhendisler de bu karm olduu
gibi alarak uygulamaya koymaya almaktadr. Byle bir
sistemde, bilimin ortaya kard denklemlerin retilmesindeki bilim felsefesi ile mhendislik alglamas arasnda bir rtmenin bulunmad varsaylmaktadr. Hlbuki
salkl bir mhendislik alglama ve almas iin mhendislik alannn, ekil 4te gsterildii zere felsefe ile ekil
10daki gibi de bilim ile ksmen rtmesi gerekir.
nceki ksmda aklanan nermelerin yaps ayn kalmasna ramen, szellikten kurtarlarak simgeselletirilmesi ile simgesel mantk kurallar ortaya kar. Mesela,

90

91

nermenin ncl ksmnda aklanan tm nerme cmleleri ve ardl ksmdaki szel bilgiler de A ile simgelenirse
en basit sembolik mantk nermesi,

EER SE Adr.
eklini alr. Ayrca nerme cmlelerinin birden fazla,
mesela, a, b, c ve d gibi ncl deikenleri ve e gibi bir de
ardl kts bulunmakta ise nceki nerme VElemelerle,

EER a VE b VE c VE d SE edir.
haline dnr. te bu durum bilgisayar yazlmlarna ok
uygun hale gelmitir. Maalesef, mhendislikte o kadar fazla sembolik manta (ii bo mantk eklinde) deer verilmitir ki, mhendislik eitiminde eiticiler (hocalar) bile
szel mantktan soyutlanm bir ekilde sadece sembolik
manta deer verir hale gelmilerdir. Bylece eitim tpk
bilgisayarlar gibi, her bir mhendisin sadece verilen bilgileri kullanabilen ama onlar hakknda yorum yapamayan,
sorgulamayan ve bylece eletirel dnceye (felsefe) sahip olamayan canl robotlar ve hatta bilgi kleleri haline
gelmesine sebep olmutur. Mhendislik eitimi srasnda
szel bilgilendirme olmaynca soru sorarak renmek ilkesi genellikle hocalar ve onlarn ekincesi ile renciler
tarafndan nerede ise tamamen dlanmtr. Mhendis
felsefik dnce ve mantk ilkelerine bile alamadan,
eitimine baar ile son vermektedir. Hayatta karlat
baz sorunlarn zmlenmesi srasnda maruz kald zor
durumlarda (mantksz bilgiler kiileri ok zor durumda
brakr), mantk ilkelerinin ilerliini grdke artk szel
bilgilere nem vererek kendisini gelitirmeye alr.
imdiye kadar nerilmi olan tm mantk trlerinde
belirginlik ve ikilik (sfr-bir) temel deimezlerdir. Bunun
bir istisnas 1965 yllar civarnda Azerbaycan kkenli ama
Amerika'ya yerlemi Ltf Askerzade (Lotfi A. Zadeh) tarafndan ileriye srlen ve bundan sonraki blmn ko-

nusu olan Bulank (fuzzy) mantktr (Zadeh, 1965, 1999,

2001; en, 2010a, b).

3.5 Bulank mantk ilkeleri

Son yllarda yaygn hale gelen mantk nerme ve karmlarnda, artk tamamen szel bilgilere dayanan ve
bulank mantk (fuzzy logic) diye tanmlanan bir mantk
rgnl ile sorunlarn zmlenmesi yoluna gidilmektedir. Bulank mantk, her eyden nce dnce, kavram,
terim (kelime), nerme (cmle) ve karmlara dayanr. Dier mantk trlerinden fark aadaki noktalardr:
a) Bulank mantkta belirsizlikler iin iine katlabilir.
Buradaki belirsizlikler klasik ihtimaller hesab kapsamna girmeyecek trdendir. Bunlar saysal deil
szel belirsizlikleri ierir. Klasik mantkta gzel
denilince bunun kart yine belirginlik ifade ettii
varsaylan irkindir. Bulank mantkta snflandrmalar gzel, daha gzel, olduka gzel, orta
gzel; irkin de az irkin, ok irkin, ar irkin vb. eklinde ikili deil de oklu olabilmektedir.
Mesela, olduka gzel ifadesinde belirsizlik vardr.
Bu belirsizlik saysal deil de kiiden kiiye deien szel belirsizliktir. te bu tr belirsizlikleri
bulank mantk ile ilemek mmkndr.
b) Bulank mantk oklu bir mantktr. Beyaz-siyah
yerine bunlarn arasndaki gri renklere de yer verilir. Asl nokta imdiye kadar tm modellemelerde,
sembolik olarak ifadelerden hareketle, matematik
kurallar sonrasnda diferansiyel denklemlere kadar
ulalmtr. Bulank mantkta incelenen olaylarn
denklemleri yoktur. Tm modeller aada akland zere bir nermeler demeti (kural taban) eklindedir.

92
Bir olayn bulank mantkla incelenerek modellemesinin yaplmas iin, nce olay temsil eden deikenlere
szel olarak karar verilmelidir. Mesela, bir silahlanma modeli kurulacaksa, buna tesir edebilecek deikenlerden en
nemlilerini mli kaynak, husumet, silah miktar ve modernlii diye kelimelerle ifade edebiliriz. Silahlanma olaynda burada sylendii kadar ile rol oynayacak kelimeler
silahlanma, mli kaynak, husumet, silah miktar ve
silah modernlii olmak zere be kelimeden meydana
gelir. Bu kelimelere incelenen olayla ilgili bulank mantk
deikenleri denir. Bunlarn her biri birer kavram gibi davranarak nermelerde iin iine girecektir.
Bu aamada karar verilmesi gereken ikinci husus, bu
kelimelerden hangilerinin ncl ve hangisinin ardl olacadr. Bu da aynen matematikte baml ve bamsz deikenler ayrmna benzer. Mesela silahlanma kelimesi nermenin ardl ksmn dier drt kelime de ncl ksmlarn
tekil edebilir. Klasik mantkta ncl ve ardl kelimelerin
her biri ikili seenee balanmtr. Mesela, silahlanma-silahszlanma, mali kaynak varl-yokluu, husumet-husumetsizlik, silah miktar ok-ok deil, silahlar modern-modern deil gibi. te bu ikili seenekler bulank mantkta
yklarak, bunlarn yerine ikiden fazla olabilecek oklu seenekler gelir. Bunun iin bulank mantkla incelenecek konunun yukardaki gibi nemli ncl ve ardl kelimelerine
karar verildikten sonra, bunlarn her birinin iki veya daha
fazla seenekli duruma getirilmesi gereklidir. rnek olarak
silahlanma ardl iin n ek olarak az, orta, yeterli,
ok ve ar gibi be alt snflandrma yaplabilir. Bulank mantk modellemesinin ikinci aamas olarak ncl ve
ardllarn yine ek kelimelerle alt snflara ayrlmas gelir.
Bu nokta, bulank mantn dierlerinden olan farklln
gsterir. Alt snflandrmalar tm deikenler iin yaplr.
Buradakilerin aadaki gibi snflandrlmas mmkndr:

93
a) Silahlanma (az, orta, yeterli, ok, ar),
nermenin ardl ksm, yani hkm verilecek deikendir.
b) Mli kaynak (az, orta, ok), ncllerden en
nemli olan ksmdr, nk parasz silah alnmaz.
c) Husumet (az, orta, fazla, ok fazla), ncllerden bir dieridir ve toplumun psikolojik durumunu
modellemeye yanstr.
d) Silah miktar (az, orta, ok), ncllerin bir dier parasdr ve elde mevcut olan ve satn alnacak
silahlar ierir,
e) Modernlik (klasik, orta, modern), ncllerin
bir dieri olup gnlk teknolojinin modelde yansmasna yarar.
Bulank mantkla modelleme yapmann nc aamas olarak bu ncllerden ka tane nerme ortaya kaca
tespit edilir. ncller mli kaynak, husumet, silah miktar
ve modernlik olmak zere 4 adet ve her birinde de sras ile 3, 4, 3 ve 3 adet olmak zere alt snflar bulunduundan, nerme says 3x4x3x3 = 108 tanedir. Bir bakma
nerme says, ncllerin badaamayan ekilde bile olsa
bir araya getirilme seeneinin saysdr.
Bulank mantk nermelerinde ncller birbirine VE
mantk balac ile balanr. Deiik nermeler de birbirine
VEYA mantk balac ile balanarak tm sistem tasarlanr. Buna gre yazlabilecek nerme seeneklerinden bazlar unlardr. Bu nermelerin toplumuna kural taban
denir. imdi mhendis ncelikli olarak kural tabannn m
yoksa veri tabannn m gerekli olduuna karar vermelidir.
Maalesef, mhendislik eitiminde kural tabanna hi nem
verilmemektedir. Buna karlk veri taban hep gndemdedir.

94

95

Kural 1: 'Kaynak orta VE husumet ok VE miktar az

VE modernlik klasik.....
VEYA
Kural 2: 'Kaynak az VE husumet orta VE miktar az
VE modernlik klasik.....
VEYA
Kural 3: 'Kaynak ok VE husumet ok VE miktar az
VE modernlik klasik.....
VEYA
"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

".....

3.6 Akl-mantk matrisi

VEYA
"

"

"

nermelerin VEYAlanmas ilemi deriz. O halde, bulank

mantk karmlarnda, ncllerin VElenmesi ile nermelerin (kurallarn) VEYAlanmas ilemleri bulunur. Bulank
ilemlerde bir nc mantk balac da DEL kelimesidir. Buna da DELleme ilemi diyebiliriz. Sonu olarak,
nermelerde deiken isimleri ve bulank kelimeler incelenen konuya gre deiir ama VE, VEYA ve DEL
mantk kelimeleri dier mantk trlerinde olduu gibi asla
deimez. nermelerin ardl ksmlarnn karmnda sadece bu mantk balalar ile yaplan ilemler rol oynar. Bu
kelimelerin anlamlarn iyi bilen kiiler, verilen veya kendilerinin ileri srdkleri nermelerden karmlar yapabilirler. Bulank mantk konusunda ayrntl karm bilgileri
en (2010a) tarafndan verilmitir.

"

"

"

"

"

"

"

"

"

"

".....

VEYA
Kural 108: 'Kaynak ok VE husumet ok fazla VE
miktar ok VE modernlik modern.....
Bu nermelerde dikkat edilecek iki husus, koyu gsterilmi mantk balac VE ile eik yazlm ncllere
bulanklk veren, trnak iindeki bulank kelimelerdir. Bu
nermelerin her biri szel deiim ortamnn bir alt ksmn temsil eder. Bir bakma maliyet, husumet, miktar ve
modernlik kelimelerinin temsil ettii tm deiim uzay,
szel olarak alt uzaylara paralanmtr. Buna burada, saysalln aksine szel zmleme diyebiliriz. ncllerin
VE balac ile bal olmalarna ncllerin VElenmesi ilemi ad verilir. Her bir kural (nerme) zm uzaynn
szel alt parasn temsil eder.
Deiik nermelerin birbiri ardna gelerek birletirilmesi mantk balalarndan VEYA ile yaplr. Buna da

Yukarda aklanan kavram, terim, tanm, nerme ve

karm yntemleri szel olarak ifade edilmitir. Bu szel
ifadelerin sembolletirilmesi de mmkndr. Bylece,
sembolik mantk kurallar ortaya kar. Akl ve mantk kullanarak modelleme ilkelerinin belirlenmesi iin akl matrisi denilen ksa bir gsterim ve akl yrtme durumlar
izah edilecektir. Bunun iin olayla ilgili tm deikenlerin
sembolik kk harflerle gsterildiini dnelim. Deikenler, genel olarak u, t, v, x, y, z gibi kk harflerle gsterilir. ncelenen olayn, modelinin kurulmasnda cevap
verilmesi gereken ilk sorular unlar olmaldr. Acaba bu
olaya tesir eden deikenler arasnda bir bant var mdr? Varsa, bu bantlarn matematik simgeleri ve geometrik gsterimleri yani fonksiyonlar nelerdir? Bu sorulardan
ilkine akl yordam ile cevap vermek mmkndr. Bunun
rgn (sistematik) bir halde yaplabilmesi iin, nce ka
deiken varsa onlarn says kadar mertebesi olan bir kare
matris dnlr. Mesela, 4 deiken ( v, x, y ve z gibi)

96

97

bulunuyorsa, bunlara gre matris ekil 16'da gsterilmitir. Burada her bir satr ve stn ayn deikenleri ierir.
Matrisin satr-stn kesiminde bu deikenler ikier ikier
eleirler. Buradan matris kavramnn deikenlerin ikier
ikier ortak gsterimi iin bir vasta olduunu anlayabiliriz. Bundan sonra matris kelimesi yerine Trke olarak
daha anlaml olan elei kelimesi kullanlacaktr.

e) Akl eleisi asal kegene gre simetriktir. O halde, sadece st gen ksmnn gz nnde tutulmas yeterlidir,
f)

,
Eleinin her alt alannda duruma gre
, A veya ? simgeleri bulunmaktadr. Bun

lardan ilk okun anlam iki deiken arasnda artan

doru orantl bir ilikinin olduu, azalan ok iki deiken arasnda azalan bir doru orantnn bulunduu; A harfi ise otomatik olarak asal kegen zerindeki alt alanlar anlamna gelir. En nemli olan

? iaretidir. Bunun anlam, o konuma kar gelen

deikenler arasnda akl yrtme ile sylenebilecek doru veya ters orant eklinde bir hkme varlamayacadr.

z
ekil 16 Akl eleisi

Eer n tane deiken varsa nxn'lik bir kare elei ortaya kar. Akl eleisinin zelliklerini aadaki noktalar
halinde sayabiliriz.
a) Deiken says kadar satr ve stunu vardr, yani
kare eleidir,

te bu ekilde hazrlanan akl eleisi sayesinde deikenler arasnda akl yrtme yntemleri ile ne tr (artan
veya eksilen) ilikilerin olduuna karar verdikten sonra,
oklar veya soru iareti olarak alt alanlar doldurulabilir.
Akl yrtme ile doldurulan bu eleinin yorumlanmasnda u noktalarn gz nnde tutulmas gereklidir.
a) Akl eleisinde ? iareti bulunan yerlerdeki ilikilerin ne trde olduuna akl karar veremez. O
halde, buradaki ilikinin trne karar verilebilmesi
iin mutlaka deney veya gzlem yaplmaldr. Me-

b) lk satr ve stundaki alanlarda sras ile deikenler gsterilir,

sela, ekil 16'daki eleide, x ve y deikenleri ara-

c) lk satr ve stn dnda kalan alanlarn her birinde deikenler ikier ikier elemitir. Mesela, x
satr ile z stununun kesitii alanda x ile z deikenlerinin bir zellii bulunacaktr,

lerinin sabit tutulmas halinde gzlem, deney veya

d) Asal kegen zerinde ayn deikenin kendisi ile

tam baml olaca dnldnden buralara A
harfi konulmutur,

sndaki bantnn nasl olacana karar verilemedii iin, sadece bu iki deikenin deitirilip dierlmler yaplarak, aradaki iliki tespit edilebilir.
Varlan sonuca gre artan veya azalan ok konularak
akl elei ilikileri tamamlanr. x ve y deikenleri arasnda yaplan deneylerden sonra azalan veya
artan bir ilikinin bulunduu sonucuna varlrsa,

98

99
soru iaretinden kurtulunarak elei tamamlanm
ve son eklini alm olur (ekil 17).

ve mhendislik almalarnda bu ekilde kapal

iliki formlar bir anlam ifade etmez. Bu nedenle v
deikeni ile dierleri arasnda ak bir matematik
ifadenin (modelin) belirlenmesi gereklidir. nceki
admda aklanan ilikilerin gz nnde tutulmas
sonucunda akl eleisi yorumu aadaki matematik ifade seeneklerini verir,

v = a(yz)/x

ekil 17 Tamamlanm akl eleisi

b) Unutulmamas gerekli nemli bir nokta, akl ile

doru veya ters orantlarn genellikle dorusal (lineer) olduudur. Yoksa akl artan veya azalan ilikilerin eriselliine (dorusal olmay, non-lineer)
ounlukla kolayca karar veremez.
c) Tamamlanm akl eleisinden artk deiik yorumlar yaplabilir. rnein, v deikeni ile dier
deikenler arasndaki ilikilerin nasl olduu sorusuna; evet v deikenini ekil 17'de grld
zere x, y ve z deikenleri etkilemektedir diye cevap verilebilir. Bu etkiler x deikeni artka v'nin
azalaca, y arttka v'nin artaca ve yine z artka v'nin artaca eklindedir. Dier deikenler de
benzer ekilde yorumlanabilir,
d) Akl eleisinden, deikenler arasnda olabilecek
matematik bant hakknda bile baz karmlar yaplabilir. Mesela, nceki admda izah edildii zere
v deikeninin dierlerine teker teker nasl bantl olduu aklanmtr. Matematikte ortak ilikiler
v = f(x,y,z) kapal fonksiyonu ile simgelenir. Pratik

v = a(y + z)/x
vb. ifadelerinden biri aka yazlabilir. Burada, a
denklem sabitini gsterir ve verilerden elde edilmesi gereklidir.
Bu denklemlerden hangisinin geerli olduuna karar
verebilmek iin yine temel ve basit bilgilerden akllca
yararlanmak gerekir. Bu bilgilerden ilki, deikenlerin boyutlar ile ilgilidir. Sa taraftaki matematik bakmndan
bamsz denilen deikenlerin ortaya kardklar ortak
birimin (m, kg, Watt vb.) sol taraftaki baml deiken
denilen v'nin birimi ile tpa tp ayn olmas gereklidir. Bu
konuya k tutacak uygulama aada bir pompann g
formlnn aklc karm iin gsterilecektir.
Bir yerden daha yksekte olan baka bir yere su basacak olan bir pompann gcnn ne kadar olmas gerektiini veren bir matematik ifade (model) bulmaya alalm.
Bir pompa G gc ile suyu bir noktadan baka noktaya
ykseltirken, bu iki nokta arasndaki dey mesafeyi suyun kat etmesi gereklidir. Bu katedilen mesafeyi Y simgesi
ile gsterelim. Bu ykseklie baslan suyun debisi D ve younluu da y ile simgeletirilirse, incelenen sorunun akl
eleisi aada gsterilen 4x4 lk bir eleidir.

100

101

Aklc dnceler ile tm deikenler arasnda doru

orantl ilikilerin olduu tespit edilir. O halde, G bamsz
ve y, D ve Y baml deikenler olmak zere aadaki
model seenekleri karmza kar.
G=y+D+Y
G = yD + Y
G = yY + D
G = y + DY
veya
G = yDY
Bu modellerin her biri akl eleisinde belirtilen doru
orantllk ilkelerine sahiptir. Ancak, aralarnda incelenen
olayla ilgili durumu temsil eden bir tane vardr. Acaba
bunu nasl bulabiliriz? sorusuna cevap aramak iin pompann su basmas olaynn fizik artlarna ve gerekirse
nceden sylendii zere denklemin boyut zdeliine
(homojenliine) baklmas gereklidir. Yani sol taraf boyutunun sa tarafnki ile tpa tp ayn (zde) olmas gerekir.
zellikle, boyut zdeliinden en sonuncu denklemin geerli olaca hemen anlalr. nk dier tm seeneklerde bizlere daha ilkokulda retilen elma ile armut

toplanmaz ilkesi sz konusudur. Mesela, birinci seenekte

gr/cm3, m3/sn ve m birimleri toplanr denilmektedir. Yani
elma, armut ve ayva toplanmak istenmektedir ki, bu geerli olamaz. Dier geersiz seenekleri de benzer ekilde,
boyut zmlemesi ile tespit edebiliriz.
Ayrca pompann su basmas halinde baz zel durumlar gz nnde tutarak bu seeneklerin geersiz olanlarn
eleyebiliriz. Mesela, Y basma ykseklii sfr olsa, pompa
bir ykseklie su basmayacandan gcn de sfr olmas
gerekir. Halbuki yukardaki ilk drt seenekte Y = 0 yerine
konulursa hepside sfr olmayan y ve D'ye bal ifadeler
verir. Bu durumlar fiziksel olarak imknszdr. Sfr g
deerini sadece en son seenek verir. te bu basit aklc yorumlama ile akl eleisinden elde edilen seeneklerin biri dnda dierleri dlanr. Elde kalan son denklem
tamamen fizik tanmlarna uyarak kartlann aynsdr
(en, 2002).
Buradan karlabilecek sonu: Mhendisin inceledii
olay hakknda baz karmlarda bulunmas iin aklc yaklamlar yaplmasnda yararlar vardr. O kadar ki, bu aklc
yaklamlar herkesin anlayaca biimde karmlar sergiler. Her aamasnda basit akl kavramlarnn kullanlmas
ile kesin veya ounlukla yaklak sonuca gidilebilir.

BLM 4
BLM
Gnmzde bilimin herkes tarafndan anlalabilecek
tanm, insann etrafndaki doal evre, olay ve yapay cihaz almalarnn, nedenlerinin tesinde, nasl olduunu
aratran uralarn tm eklinde yaplabilir. Bu nedenselliklerin sabrla ve glklerle tarih boyu aratrlmas,
insan bugn sahip olduu bilimsel ve teknolojik retim
seviyesine ulatrmtr. Btn bu uralarn znde, insan felsefe dncesi ve mantna uygun den akl karmlar bulunmaktadr. Bilimsel dnce ve yntemlerin
deiik kltr ve insanlar tarafndan, yine deiik zaman
ve meknlarda gelimesi kesintisiz olarak sregelmektedir ve gelecekte daha da hzl bir ekilde sregidecee
benzemektedir.

1.1 Mhendislikte bilimsel dnce gelimesi

ve gelecei
Genel olarak, insan dncesi, kendi dndaki fiziksel nesnelerle olgusal diyeceimiz olaylarn incelenmesi
ve iinde bulunduu toplumun kurum veya bireyleri ile
ilikilerini dzenleyerek gelitirmesidir. Bylece dnce,
onun i dnyas ile ilgili durumlarnn deerlendirilmesi
eklinde younlar. Birbirinden ayr gibi grlen soyut ve
somut dnceler, ayn kiinin dnce srecinde e veya
deiik zamanlarda geerken baz karmlar ortaya koyar. Bilimsel ve teknolojik gelimelere, bunlardan olgusal
olanlarn dnlmesi ile ulalmakta ise de, dierlerinin o

104

105

kiinin dncesinden tamamen soyutlanmas asla mmkn deildir. Bunun en nemli gstergesi olarak, zaman
zaman bilimin gelime sreci iinde aratrc ve dnrler bulularn olgusalln dna tararak genellemeler
yaptktan sonra dier kii ve aratrclarn, dnmeden,
saplantlarla onlarn bulularnn savunucusu olduklar
gze arpmaktadr. Halbuki bilimin tarihi geliimi iinde
bu tr dnce ve genelletirmeler, devrimsel yapya sahip olan bilimsel dncenin donmasna ve retkenliinin
azalmasna olmasa bile, en azndan eitlenip gelimesine
engel tekil etmitir. Gemite bilimin gelime srecinde,
olgusal bilimsel bilgi ve dncenin karsna ksr dnceler kmtr. Gnmzde bile deiik dnr ve
aratrclar, dncelerinin birbirleri ile srekli olarak
i ie olduklarn inkr etmemektedir. Zaten bu, insann
kendi doasnda var olan igdlerin sonucudur. Deiik

sre iin ertelemitir. Buna en gzel rnek, on dokuzuncu

yzyla kadar en byk devrim saylan Newton yasalarnn, genel geerliliinin savunularak artk bir inan haline gelmesi gsterilebilir. Bu gre gre kuvvet, atalet
ve ivme ile dnya ve kinattaki btn olgular izah edebilmek mmkn olacandan, Simon de Laplacenin vurgulad gibi eer stn yetenekli bir kii olsa ve buna
tm cisimlerin bir andaki konumlar ve hzlar verilse, bu
stn yaratk zamanla bundan sonra bu cisimlerin alabilecei konumlar kesin olarak n grebilir dncesi, bir
inanca dnmtr. Yine ayn kii olgusal olaylarn balang artlarn, salkl bir biimde belirleyebileceimiz
herhangi bir olay dizisinin geleceini ngrebileceimiz
gibi, gemiinin de ne olduunu karabilmemiz mmkn
olabilmektedir der. Bylece olgularn zaman ve konumlarnn, birbirinden bamsz birer parametre olarak hesap-

dnce gruplarn birbiri ile ahenkli olarak tutabilen kii

ve toplumlar, bugnn ileri bilim ve teknoloji seviyelerine
ulaabilmilerdir. Bugn dnyann birok lkesinde zaman zaman deiik dncelerin atarak, o toplumlarn
bilimsel ve teknolojik gelimelerinin kaplumbaa hz ile
ilerlemesine neden olmaktadr. Ksaca sylemek gerekirse, her trl zgr dncenin insann i dnyasnda var
olmasn temin etmek, sadece bilimsel ve teknik gelime
iin deil, ayn zamanda bunlara yataklk ederek filizlenip
gelimesini salayacak zihniyetin olumas iin de gerekli
bir arttr. Bilim ve insanlk tarihi bu konu ile ilgili ibret
alnabilecek birok yaanm misallerle doludur.
Deiik dncelerin (soyut, somut) ahenkli bir oranda
bulunmamas halinde, arlklar bilimin ksa zaman iinde bir atlm yapmasn salayabilse bile, bu gelimenin
hzn fazlalatramamaktadr. Sadece olgusalla nem

lamalara gidilebilecei dncesi hkim olmutur. Ayn

gre sahip olanlar daha sonra grlerinin nerede ise
tm dier alanlara da uygulanabileceini savunarak, olaylarn ve zellikle de evren (kinat) ve iindekilerin, sanki
mekanik bir saatin ilemesi gibi, olduka basit, tamamen
kontrol edilebilir, belirgin, tam anlam ile tekdze olduunu varsayarak, bu varsaymlarna inanmlar ve dier
kiileri de inandrmlardr. Bylece insan dnce uralarna bir miktar mekaniklik getirilmitir. Bunun sonucunda, bu dnce dnda dnebilenlere iyi gzle baklmamtr. Bu, insann yapsnda olan, kendisinin yaptklarn
ayn bir din gibi tabulatrarak ve inanarak deiik putlar
ortaya karmasna bir misaldir. Bugn gemi bilimsel almalarn olgunlaarak sanayi ve teknolojinin motoru haline gelmi olmasnda, tabulatrlm dncelerin daima
krldn ve bu nedenle de ileriye dnk bilimsel alma-

verilmesi durumlarnda, bu ar olgusal dnce nedeni

ile birtakm dogmatik saplantlar, bilimin gelimesini bir

larda da bunun bylece sre gideceini syleyebiliriz.

106

107

Newton mekanik grne ilk itiraz, bu yasalarla izah

edilemeyen s konularnda on dokuzuncu yzyln balarnda termodinamik yasalarnn ileriye srlmesi ile
balamtr. Bu s yasalar Newton grnn her alanda
geerli olamayacan gstererek yeni bir bilimsel devrimin ortaya kmasna sebep olmutur. Doal olarak mekanik ve zellikle de August Comptenin kurucusu olduu
olgusal (pozitivistik) dncenin temelden sarsld grlmtr. Termodinamik dnce sisteminin en nemli
gr, evrenin bir makineye benzetilmesi durumunda,
her makine gibi bunun da zamanla yalanarak artk ilevini tam anlam ile ilk zamanlardaki gibi gremeyecei
gibi olduka basit fakat etkisi byk olan bir grtr.
Buna gre evrende her ey yalanmaktadr. Bu gr zaten
antik devirdeki baz dnrler tarafndan da sadece akl
kullanlarak ileri srlmtr. Bunlardan Eflatun (Platon)

ki genel dolamn bugnden farkl olduu aikrdr. Bunun sonucunda da o zamanlar geerli olan meteorolojik
ve iklim karakteristikleri iin var olmu bilimsel kural ve
yasalar, bugn iin geerli deildir. Buradan da bilimsel
hesaplara gre aa yukar 15 milyar sene olarak tahmin
edilen dnyann mrnn u anda yine yaklak 5 milyar
senesi tketildiine gre, geri kalan zamanlarda evrenin
genilemesi de gz nnde tutulursa bugnn bilimsel
tezlerinin gelecekte geerli olamayacan anlamak iin
bir khin olmak gerekmez. Bu nedenle bilimsel bulgular,
gerek zaman iinde gerekse eksik bilgi nedeni ile srekli
olarak gelien ve deien kurallar topluluu olarak alglamaldr.
Dier taraftan, bilim ve bunun rn olan teknolojik
gelimeler, insan dnce sisteminde (felsefe) yeni grleri ortaya karm ve bugnn biliminin biimlenerek ge-

varlklarn grntlerinin insanlar tarafndan alglandn, aslnda ideler denilen mutlak gerein her bir varlk
iin bulunduunu; bu idelerin zamanla deimediini, ancak onlarn algladmz grntlerinin zamanla hep deitiini ileriye srmtr. Bylece, deiim ve dnmlerin zamanla sregeldii ve gelecekte de sregideceini
anlamak ve bunun sonucunda da bugn iin geerli olan
tm bilimsel yasa ve ilkelerin gelecekte ekil deitirmek
zorunda olduunu ileriye srmek mmkndr. te bu srekli deiimlerin doal sonucu olarak, doal yasalarn da
geliimini izleyerek insanolu uralarn srekli olarak
srdrmek mecburiyetinde kalacaktr. Burada yeri gelmi
iken, bugnn bilimsel almalar sonucunda dnyamzn bile bir deiim (evrim) geirerek bildiimiz ktalarn
olutuu anlalmtr. lk zamanlarda bu ktalar birbiri ile
birleik durumda iken bugn byk lekte birbirinden

limesine yol amtr. nsan, yaradl bakmndan daima

doruyu, iyiyi, kolay, basiti, gzeli ve tektrll arzu
eder. Hatta alglad birok olay erisel (nonlineer), karmak (kaotik) ve belirsiz bile olsa bunlar basitletirme
yolu ile kavramaya alr. Bu arada basitletiremediklerini
de irkin, belirsiz hatta ie yaramaz olarak nitelendirir. Nitekim, bilimin gelime srecinde en hkim grler, yukardaki mekanik ve olgusalln esasn tekil eden belirlilik
ilke ve dnceleridir. Baz toplumlarda deiik zamanlarda bu gr ve dnce tarz o kadar ileriye gitmitir
ki, artk o toplumlar belirlilik arama dncesinden kr
ve sar hale gelmilerdir. Onlar belirli ve kendi kontrollerinde olanlara bilimsel eletiriye yer bile vermeyecek biimde inanr ve hatta iman eder hale gelmilerdir. Hlbuki
tarih boyunca toplumsal olaylarda olduu gibi bilimsel dnce sisteminin gelierek bilgi retebilmesi iin gerekli

ayrlmtr. rnein, bundan 400 milyon sene nce bitiik

olan ktalar durumunda, dnya ikliminin ve troposferde-

olan zgr eletiri bilimsellik ad altnda engellenmitir.

Bir ok topluluk bu engellemenin farknda olmadan, sanki

108

109

bir reeteye balanm gibi, hazrlanan ilac alarak bilimsel

dnceye engel olan bir biimde hap yutmutur. Buna
en gzel rnek herkesin ok iyi bildii klid geometrisidir. Bu geometri insan doasna aykr olarak sadece ideal
olan nokta, doru, dzlem ve hacimlerle uraa gelmitir.
klid varsaymlar iki bin seneye yakn hi eletirilmeden
veya baz kiiler tarafndan eletirilse bile dierleri tarafndan savunularak, insanln bilimsel ilerlemesi iin gerekli olan geometrinin bulunmasn ok geciktirmitir. Bu
engellemelerin her ne kadar baka dncelerin zerine
atld zaman zaman grlmekte ise de, bilimsel gelimenin kendi iindeki baz banazlama ve dogmatikleme
durumlarndan kaynaklanarak ilerleme kayt etmedii de
grlmektedir. klid geometrisi ile doadaki ekilleri, mesela bir aac resmetmek mmkn deildir. Bu ancak 1970
yllarna doru gelien kesirli (fraktal) geometrinin ortaya

lank (fuzzy) mantn teknolojik rnlerde kullanlmaya

balanmasyla, mantk gibi temel insan dncesinde de
devrim yaplmtr (Zadeh, 1999). Tarih boyunca yaplan
bilimsel devrimler, eer bilimsellik ad altnda yzyllarca
inan biiminde aratrc ve insanlara verilmese idi belki
de insanolu yzyllar nce bugnk seviyesine ulam,
belki de bin sene sonra ulaabilecei bilimsel ve teknolojik
seviyeye gelebilecekti. Blm 3te akland zere Aristo mant kiiye evet-hayr, A-B, 0-1, beyaz-siyah, doruyanl gibi tamamen ikili seeneklerden bir tanesine karar
vererek karmlar yapmasn salar. Kii hayat boyu bu
manta altrld ve bamsz dnce zgrl bu
ikili seenek dnyasna hapsedildii iin, zgn olanla evrensel olan birbirinden kesin olarak ayrma yoluna gitmek
zorunda kalmtr. Ne yazk ki, bu mantk, dnya gr
benimle ayn olan veya olmayan gibi kiiyi ikili seene-

kmas ile mmkn olabilmitir. Bugn bu geometri sayesinde, nerede ise insann yaptndan ayrt edilmeyecek
biimde resimler ve manzaralar televizyon ve bilgisayar
ekranlarnda grlmeye balamtr (Mandelbrot, 1978).
klid geometrisinin tam saylarla uramasna karlk
kesirli (fraktal) geometri kesirli boyutlarla uramaktadr.
nsan doasna uygun geometri, nokta, doru, dzlem ve
hacimler gibi sras ile sfr, bir, iki ve tamsay boyutlu
deil de mesela 1,2 veya 3,4 gibi kesirli boyutlarn geerli
olduu kesirli geometri ile zgr dncesine kavuabilmitir. Einsteinn grecelilik kuramn izah ederken ektii glklerin banda, Euclid geometrisinin yetersizlii
olduunu unutmamalyz. Hele son yllarda 1977den itibaren gelime gsteren ve her gn daha da fazla gnlk
hayatmza giren kesirli (fractal) geometrinin, gnmz insanna ne gibi ufuklar atn da akldan karmamalyz.

e getirmekte, byle olunca da ne uzlamadan ne de karlkl ho grden sz etmek mmkn olmamaktadr. Bir
toplum ne kadar Aristo mantndan uzaklarsa o kadar
daha zgr dnceli, eletirili, uzlamac ve karlkl anlay ve hogr sahibi olabilir.
Geometri ve mantk alanlarnda yukardaki bilimsel
devrimlere yenilerinin ilave edilmesi, bilimsel inan ve
dogmatik ballklarn krlmas ile mmkn olabilmektedir. Krlmas gereken zincirlerden bir dieri de imdiye
kadar bilimsel almalarda ileri srlm olan dorusallk (lineerlik) ilkesine sadk kalnm olmasdr. Olaylarn
dorusal olmay yani erilii (non-lineerlii), yzyllarca
ve hatta gnmzde bile gncelliini birok alanda korumaktadr. imdiye kadar nerede ise saylamayacak kadar
bilimsel yasann hepsi dorusallk ilkesini iermektedir.
Bunun nedeni insann en basit ve dorusal dnme yeti-

Aristonun kesin ve ikili mant yerine, bugn Azerbaycan asll Amerikal Ltf Askerzadenin gelitirdii bu-

sidir. Bu yasalarn arasnda mekanikte Newton, s transferinde Fourier, elektrikte Ohm, malzeme bilimlerinde Hoo-

110

111

ke, uzay bilimlerinde Hubble, yer bilimlerinde Darcy, gazlarn yaylmasnda Fick yasalar saylabilir. Bu yasalar gibi
daha birok yasa, tek bir cmle ile ifade edilebilecek kadar
genel ve basittir. te bu genellii ve basitlii salayan ilke
dorusallk varsaymdr. Btn bu ve benzeri yasalarda
temel varsaym, bir deikenin dieri ile doru orantl ve
dorusal olarak deitiidir (Blm 2.8.1). rnein, Fourier yasasna gre s miktar scaklk fark ile doru orantldr ve dorusaldr. Tm dier kanunlar benzer ekilde
ifade edilebilir. Doal olaylarn davranlarnda dorusallk belki ksa zaman ve kk alanlarda geerlidir. Oysa
uzun zaman ve byk alanlarda erisellik vardr. Erisel
denklemlerin tamamen belirli mekanik yntemlere gre
karlmas belirli kabuller altnda mmkndr. Bunlarn
bilgisayarlardaki saysal zmleri, balang artlarnda
olabilecek milyonda bir farkllklardan bile etkilenir. Bu

evren srekli genilemekte, ktalar yerlerinde durmayp

devaml hareket halinde ise doadaki tm olay ve imdilik
kesin gz ile baklan bulgularn da bir gelime halinde
olduunu asla unutmamak ve onlarn daha iyiye doru gelimesi iin srekli ura vermek gerekir.
(b) Unutmamak gerekir ki, bilim tarihi boyunca kesin
diye belirtilen sonularn, ancak ok genel olmayp daha
da genelletirilmesine veya deien artlara gre deitirilmesi ile karmlar yaplmasna almak gerekir. Bunun
iin her bulgu veya bilginin ve bilimsel denilen olgularn
srekli an yakalamaya , onlar eletirerek yanllanabilirliklerini bulmaya allmaldr.
(c) imdiye kadar bilim tarihinden alnmas gerekli
dersleri kararak bundan sonraki almalara yn verilmelidir. Bir kiinin ve zellikle de aratrc olmaya niyeti
olanlarn debilecei en byk yanllk, bilinenlerin o

durumda belirgin denklem zmleri tamamen karmak

(kaotik), acayip ekici denilen yrngeler zerinde bulunur. Bir zaman veya konum adm sonrasnda nerede olaca bilinemez. Bu da belirli ilke ve yasalardan elde edilen
denklem zmlerinin bile belirsizlik denizinde olabileceini gstermektedir. Bylece ok belirgin sonular sunduu sanlan bilimin kendisinin, yntemleri bakmndan bile
belirsizliklere neden olabildii anlalr.
Yukarda saylan basit ve kalplam dnceler sonrasnda, bilime donuk olarak, kesin eklinde inanmak
toplumlarn gelimesine engel olmutur. Bu nedenle gelecekte bilimsel almalarn ve rnlerinin daha fazlaca
gelitirilmesi iin, aada ksaca zetlenen noktalarn gz
nnde tutulmasnda yarar vardr.
(a) Bilimsel bulgular ilahi yasalar deildir. En nihayet,
bunlar bilinmeyenin kefi iin yaplm uralar sonunda,

konudaki bilinmeyenleri tamamen kaplad dncesidir.

Bu yeryzndeki corafi keifler iin dorudur ama bilimsel keifler iin yanltr. Bugn tp biliminde bile konu
sadece insann maddi organlarnn ve vcudunun sal
olmasna ramen belki de bilinenler bilinmeyenlere gre
ancak %15-%20 mesabesinde kalmaktadr.
(d) Belirsizlik yntemlerine ve parack leinde (kk leklerde) aratrmalar yapmaya arlk verilmesi gereklidir. Bu yazar, dnyann kalan mrnn sonuna kadar,
insanln cevaplayamayaca nedenlerin bol miktarda bulunacan ve bu nedenle de srekli bir aratrma urasnn var olacan dnmektedir. zellikle, son yllarda
varlan belirsizlik iinde belirlilik sz bilimsel olarak
ne kadar biliniyor desek bile, bilimi gerekten bilen ve gnl vermi olan kiiler, bu bilinmezliin hep var olaca
bilincine daha kendi hayatlarnda vakf olurlar. Eer bilimi

o zamana kadar insanln akl yrtebildii ve alglayarak

kendisine yararl hale getirebildii karmlardr. Nasl ki

bilmeyenler bilim szcl yapacak olurlarsa, bunlar bilimin her derde deva olaca eklindeki bilgisizliklerine

112

113

ramen, bilimi baka amalar iin savunabileceklerdir.

Bu da gstermektedir ki gelecekte bilim adamlar, bu tr,
bilime eletiri yapamayan, bilimin dokunulmazlna inanm, onu bir dogma gibi gren ve her eye bilimsel olarak
kantlanmtr diyen kiiler tarafndan zorlanacaklar ve
belki de aforoz edileceklerdir.
(e) Yaplacak bilimsel ve teknolojik gelimeler iinde,
insan kendisini asla unutmamaldr. Bilim ve onun nimeti saylan teknoloji arklar iinde bugn srekli olarak
bar, denge, dzen, hak ve hukuk gibi beklentileri olan
insanln, gelecekte de byle beklentileri srekli olarak
var olacaktr. Bu tr kavramlarn da bilime balanmas,
onu topik olarak dogmalatrmak ve baka bilgi trlerine
yer vermemek olur. Bu yk bilime yklememek gerekir,
nk bu arl bilim ne ekebilir ne de gerekletirebilir. Zaten insanlk tarihine bakldnda, bilimsel olgu ve

da bilimselletirmek iin, nce gemi kaytlar ve bilinen

gereklerin ayrntl zmlemesi (analizi) ile deiik temel karmlar yaplmaldr. Daha sonra bu karmlarn,
gelecei retken yapabilecek sentezleri ortaya koymas
gerekir. Bunun iin eitim sistemi, akademisyen ve bilim
adamlarnn, sadece bilimsel kalplarda halktan ve daha
da nemlisi renciden soyutlanmamas; onlarla gnlk
hayatn her trl sosyal, kltrel ve hatta ekonomik ynlerini paylaarak, tecrbelilerden bilmeyenler ve renmek
isteyenlere doru bir bilgi ve dnce ak temin edilmelidir. Burada u benzetmeyi yapmadan geemeyeceim.
Yukarda saylan basit doa yasalar, iki deikenin doru
orantl ve dorusal olduunu var sayarak bugnk bilimsel yntem ve tekniklere yol amtr. Bu yasalarn her
birinde deikenlerden bir tanesi eim (gradyant) denilen
bir deikendir. rnein, s akm scaklk farknn bulun-

uralarn bulunmad zamanlarda insanlarn daha salkl ve huzurlu yaad grlmektedir. Buradan Bilimsiz
olmak iyidir. gibi bir sonu kartmak yanltr. Ancak
bilimin de insan doasndaki ve toplum yaamndaki snrlarnn ortaya konulmas gereklidir. Bilimde olgusal ve
yapay cihaz ile robotlarn gelitirilmesinin snrlar olmad sanlsa bile, dinlenmeden bu snrlar amaya ve yeni
bilgileri fethetmeye doru koulmaldr. nsan zihniyet ve
dnya grndeki snrlarn, iyi tespit edilerek ve dier
bilgi trleri ile ahenkletirilerek, uzlatrlmalarna nem
verilmelidir.
Trkiye Cumhuriyeti olarak, bilim srecinde bugnk
yerimiz bilinmektedir. Burada bunun ayrca tartlmasna gemekte yarar yoktur. Gelecekte bilim dnyas olarak,
mutlaka bundan daha iyi konumlara gelebilmemiz gerekir.
Bunun iin, kendi tarihimiz iinde bilim tarihinin gelime-

mas ile olur. Scaklk farknn bir igds olmadndan,

istese de istemese de souktan scaa doru akarak iki u
arasnda eitlik oluncaya kadar al verie devam eder. Bu
ikisi arasnda s yaltml bir duvar varsa bu takdirde yasa
almaz ve eitlik salanamaz. Buna benzer olarak, bilgili
kiiler bilgi arayan kiiler ile aralarna bir duvar koyarlarsa (onlarla iliki iinde olmazlarsa), bilgisi fazla olan kiilerden az olanlara bilgi ak gereklemez. Bu durum o
toplumun bilgi iflas iinde olduunun ve gelecekte bilgi
iletiimini kendi toplum bireyleri arasnda salayan toplumlarn esiri olacann imdiden bir gstergesidir.

si, ayrntl olarak deiik sosyal ve bilimsel toplantlarda gndeme getirilmelidir. zgr biimde gelecei daha

4.2 Geometri
lk bilimsel bulgularn hep geometri ile ilgili olmas,
yaplan sanat eserlerinde tarihin ilk devirlerinden beri geometrik ekillerin hkim olmas, insann duyu organlar ile
ilk alglad bilgilerin ncelikle ekil bilgisi (mhendislik)
olduunu gsterir. Bir nesnenin ve ona verilen isimlerin

114

115

bakalarna anlatlmas durumunda hep onun eklinden

yararlanlr. Mesela, aa kelimesini ocuklara izah ederken, onun yere bal olduu, gvdesi, dallar ve yapraklar
bulunduu belirtilirken bir yere veya kt zerine ekli
yaklak olarak izilerek, grsel olarak alglanmasna allr. Aslnda her nesnenin bilgisinde onun eklinin ne
olduu dncesi hkimdir ve verilecek isim de o ekil ile
uyum iinde olmaldr. Yerin top gibi olmasnn anlalmasndan sonra ona yerkre ad verilmitir. Bilimsel aratrmalar yaplrken, incelenen olayla ilgili olabilecek btn
alglanabilen ekillerin bilinmesi veya zihinde o olay ile
ilgili baz bulgular ortaya ktktan sonra, onun basit bir
kroki ile bile olsa eklinin izilmesinde saysz yararlar
vardr. Byk dnrlerden bni Haldun 14nc asrda
nsan zihninin olaylar geometrisi ile kavramas halinde,
o zihnin yanlmasna hemen hemen imkn yoktur. demi-

eitimi srasnda zellikle mhendislik rencilerine bol

bol matematik dersleri verecek yerde, fazlaca geometri dersleri verilebilse. Bu durumda bilimsel faaliyetlerin
daha da artacan bu yazar tecrbelerine dayanarak syleyebilmektedir.
kici dereceden bir denklemin kkleri nasl hesap edilir? sorusuna akademisyenler dhil, verilecek hazr cevap
mekanik olarak ezbere bir formldr. Bu formlde verilen denklemin sabitleri yerine konularak iki kk hesap edilebilir. denir. Ancak temel bir soru olarak Bu yazdnz
denklemin karln izah eder misiniz? ve Bu denklem
zmn kim bulmutur? sorularnn muhatab olanlarn zihinlerinde bir dizi batl bilim adamlarnn isimleri
resmigeit yapacaktr. Sonunda renciye tatmin olmayaca bir cevap verilecektir. Hlbuki byle bir denklemin
zmn El-Harizmi (Algoritma) isimli Mslman bilim

tir. Bu sebeple, bilimsel almalarn banda matematik

ve fizik gereklerden nce, onun geometrisinin bilinmesi
halinde ilerlemeler daha sratli olur. Buna gsterilebilecek misallere bilim tarihinin her annda rastlamak mmkndr. Atomlarn bir ekirdek ve onun etrafnda dolanan
elektronlardan ibaret olduunu basite izah edebilmek
iin, onun i ie daireler eklinde geometrisi izilmitir.
Gerekten de bir aratrc, mhendis veya sanatkr, urat varln geometrisini zihninde canlandrabildii
kadar ile yapaca almalarda baarl olabilir. Geometri
sadece incelenen olay ile ilgili bulularn yaplmas iin bir
temel tekil etmesinden te, o olayn bakalarna en ksa
ve nesnel (objektif) olarak retilmesinin de anahtardr.
Mhendislik yaplarndaki planlarn hazrlanmas, hep geometri ile ilgili gerein farknda olunmadan da olsa iin
iine girmesidir. Matematik ve fizik gibi temel bilimler bile

adam, daha 9uncu asrda geometri yolu ile aadaki gibi

kesin kurallara balamtr. kinci dereceden denklemin
(ax2 + bx + c = 0) kkleri (x1 ve x2) aadaki ifadeden hesaplanr.

geometri ile geliir. Sonu olarak geometriyi temel bilimlerin temeli saymak gerekir. Mmkn olsa da niversite

x1,2 =

b b 2 4ac
2a

Bu denklemin karlmasnda, aada aklanan ekilde bir geometri kullanlmtr. Geometrinin (tasarmn) ve
bununla ilgili olarak da geometrici dediimiz mhendislikte, tasarmn ne kadar nemli olduunu anlayabilmemiz
iin aada verilen 2. dereceden denklemin kklerini bulmaya alalm.

a2+b+c=0
veya her iki tarafn aya blnmesi ile

b
c
x2 + x + = 0
a
a

116

117

olur. Simgelerle verilen byle bir denklemi, nce szel ve

szlerin de tasarm asndan belirttikleri ekilleri terim
terim dnelim. lk terimin Trke anlam x KAREdir.
Bu terimde KARE sz zihnimizde neyi tasarlamamza yardm ediyorsa onu kt zerine dkersek bu ekil 18adaki
bir karedir. Buradan da, x2 teriminin bu karenin alan ile
temsil edilebilecei karmna varlmtr. Bylece denklemin 1. teriminin tasarm yaplmtr. imdi ikinci terime birinci terim gibi bir geometrik anlam vermek istersek,
bunun da kare yerine nceki karenin bir kenarn kenar
olarak kabul eden bir dikdrtgen olduunu syleyebiliriz.
Ancak dikdrtgen tasarm iin hangi kenar alalm diye
dnrsek bunlarn 2 tanesini alarak ve her bir dikdrtgenin dier kenar b/2a olacak ekilde dnrsek ekil
18b ortaya kar.
x

1b
2a

x2

1b
2a

1b
x
2a

x2

1b
x
2a

1b
2a

(a)

1b
2a

x2

1b
x
2a

1b
x
2a

1 b

2 a

(b)

(c)

ekil 18 kinci derecede denklem tasarm

Bu ekilden alann, her bir kenar (x + b/2a) olan byk

bir kareye tamamlanabilecei aka grlmektedir (ekil
18c). imdi bu byk karenin alan dnldnde bunun,
2

1 b
b

1 b
2
x + 2 a = x + a x + 2 a

olduu anlalr. Daha nceki esas denklemden bu son

denklemin sa tarafndaki ilk 2 terimin toplamnn c/a
olduu bilindiinden bu deerin yerine konulmas ile,
2

1 b

1 b
x + 2 a = c + 2 a

elde edilir. Tasarm sonucunda ulalan bu denklemin iki

tarafnn kare kknn alnmas ile bulunacak denklem,

1 b

1 b
x + 2 a = c + 2 a

olur. Buradan da gerekli basit ilemlerin yaplmas sonucunda,

x1,2 =

b b 2 4ac
2a

bulunur. Szel kelime anlamlarndan, geometri kullanlarak uygun bir tasarm yaplmas sonucunda ikinci dereceden denklemin zmnn ne kadar aklc, eitici,
dnce rn ve basit olduu anlalr. Acaba ka tane
mhendis bu eletirel, aklc ve mantk yolu ile ikinci dereceden denklemin zmn biliyordu? Sanrm buna
cevap belki %1den bile az olacaktr. Kklerin bulunmas
iin ezberlenen bu son karlan denklemin bilinme oran
yzde katr? diye sorulsa, sanrm cevap en azndan %
99 kacaktr. te bilmek ve yukarda ak-seik olarak karm geometri ile (tasarmla) aklanan bilgilenmek arasndaki fark budur. Biri ezberci, donuk, dogmatik, nakilci,
kle zihniyetini nakederken, dieri hareketli (dinamik)
bir felsefe (eletirel dnce) ile mantk karmlarnn
aklc kullanmdr.
Yazar kullanlan tm mhendislik formlasyonlarnn
birer szel altlnn bulunduunu iddia etmektedir. Szel altln verimli olmas iin felsefe dncesi ile mantk

118
karm kurallarnn akllca kullanlmas gereklidir. Szel
ileyii bilinen her eyin, dnce hareketliliine (dinamikliine) maruz braklarak eksik, aksak ve incelenen
durum iin geersiz olan ksmlar tpk bir bilgisayar yazlmnn mikroplardan (virslerden) temizlenmesine benzer ekilde ak-seik ve effaf bir nitelie kavuturulmas
mmkndr. Bunun yaplabilmesi iin felsefe dnceleri
ile retilen deiik seeneklerin, mantk szgecinden geirilerek akllca olgunlatrlmas gereklidir. Unutulmamas
gereken bir baka mhendislik noktas da, ne kadar felsefe
ve mantk srecinden bile geirilse, elde edilen son rn
tekrar felsefe dncelerine maruz braklnca mutlaka
eletirilebilir. Bylece felsefenin snrlarnn olmad, karlan tm formlasyonlarn eletirel dnce ile daha
da iyiletirilebilecei anlalr. Ancak mhendislik kullanmlarda snrlarn bulunduunu anlarz. Mhendislik karmlarndaki snrlar da belirli bir sre sabit kalabilir. Bu
snrlarn gelimilik blgesini artracak ekilde daha da
teye geniletilmesi szel bilgilerle olur.
Burada bir baka szel karm srecini mhendislik
asndan tartmakta yarar vardr. Bir mhendisin her zaman bu ve benzeri karmlar yapabilme isteinde bulunmasnn hem kendi kiiliine, hem mhendislik mesleine
hem de topluma faydalar vardr. Mesela, bir telin direncinin nasl bir bilgi retkenliine sebep olabileceini dnelim. Burada da aklc karmda bulunacaz ve sonuta
geleceimiz aamada greceiz ki baz byklklerin saysallatrlmas iin deney yaplmas gerekecektir. Mhendis, bilimsel karmlarn sadece akl ile deil gerektiinde
ona destek olabilecek deneylerin de iin iine katlmas
ile baarlabileceini bilmelidir. Bir telin direncini, D ile
simgeler ve bunu nasl ifade edebiliriz diye dnrsek,
telin geometrik boyutu ve yapld maddeyi gz nnde
tutulmalyz. Tasarmlar da (ekil bilgileri) gz nnde

119
tutarak direnci ifade etmemiz gerekirse, ncelikle telin bir
kesitinin (dairesel olabilir veya olamaz) ve uzunluunun
bulunduunu biliriz. Bu ekil byklklerinin direnci ne
ekilde etkileyecekleri ayr ayr dnlrse, bunlardan
direncin kesit alan (A) ile ters, ama uzunluk (U) ile doru
orantl olaca sonucuna akl ile varabiliriz. Direncin kesit
alan ve uzunlukla olan bu orantlarn bir arada aadaki
biimde simgeleyebiliriz.

Do

U
A

Burada o Trke orantll (Yunanca a deil) gsterir. Bu son ifade asla bir eitlik deildir. Bu ifadenin
mhendislerin olduka sevdikleri bir denklem haline getirilmesi bir orantllk sabitinin (s) kullanlmas ile elde
edilebilir.

D=s

U
A

Bylelikle denklemlerin akl ile nasl karld konusunda da mhendisin bilgilenmesi temin edilmektedir. Hi
saysal yn olmayan ve sadece szel dnce, yorumlama ve mantk kullanlarak akllca karlan bu denklemde,
s katsaysnn ne anlama geldiini anlamamz ve ona gre
uygun bir isim sememiz gerekir. snin yalnz braklmas
ile simge ifadesi eitlik olarak,

s =D

A
U

halini alr. Bu ifadeden snin szel yorumunu yaparsak,

onun birim uzunluk ve birim tel kesiti alannda ortaya
kabilecek diren olduunu anlarz. Uzunluk ve alan birim olunca bunlarn tanmladklar hacim de birim olur. O
halde, bu sabite birim hacmin direnci de diyebiliriz. Bunun yaygn olarak bilinen ad ise zgl direntir. Bylece
bir telin iletkenliinin ne anlama geldii anlalr. Direnci

120

121

yksek olan bir telin scakl artar. O halde fazla diren

gsteren tellerin scaklk dolays ile saaca k da artacandan, bir telin fazla k vermesi iin kesit alannn ok
kk uzunluunun ise ok fazla olmas istenir. Buradan
ampullerdeki tellerin neden mmkn olduu kadar uzun
ve az kesit alan olacak sarmal ekillerde imal edildiini
anlarz.
Mhendislikte kullanlan bir dier yaklam, taknlarla
ilgili basit bir yntemdir ki buna aklc (rasyonel) yntem
ad verilir. Bunun yine kara kutu eklinde modellenmesi
ve tasarmnn yaplmas iin aadaki gibi hareketli (dinamik) dnceden yararldr. Yalarn nasl yzey ak
haline getiini dnelim. Burada yalarn her noktada (alan olarak) ayn ykseklikte dtn ve yeryzne
ulat andaki miktarnn Y olduunu dnelim (ekil
19). Silindir eklinde bir yeryz alan ve bunun zerinde
ya temsil eden bir hacmi dnelim.
Alan, A
Ya ykseklii, Y

Yeryz

blnmesi ile sol tarafta birim zamandaki hacim elde edilir ki buna tarif olarak debi (d) diyebiliriz. Birim zamandaki ya yksekliine de ya hz veya iddeti () dersek,
alan sabit olduundan nceki denklemi

d=A
eklinde yazabiliriz. Bu ilikide , henz buharlama ve
szma kayplarnn bulunmad kabul ile yeryzne
bulutlardan inen yan iddetini gsterir. Ak miktarn bilmek istediimizden henz aka gememi olan bu
miktarn bir ksmnn aka geecei dncesi ile nceki
simge ifadesinin belirli bir katsay ile arplmasnn gereklilii sonucuna varlr. Buna gre akn debisi (da), yankinden daha kk olacandan nceki denklemin 1den
kk sabit bir katsay (s) ile arplmasnn gerektiini anlarz. Bylece,

da=sA
olur. Buradaki sabitin ne anlama geldii hem tarif hem de
fizik olarak aklanabilir. ncelikle fizik adan bu sabit
yalarn aka gemesi orann gsterdiinden buna ak
katsays ad verilir. Terim olarak aklamas ise, nceki
denklemden snin yalnz braklmas ile elde edilir.

s=

ekil 19 Alan-ya ilikisi

Ya miktarnn e derinlikte olmas halinde, birim

alana gelen miktarn sadece ya ykseklii (Y) cinsinden
ifade etmek mmkndr. ekil 19dan A alanna sahip bir
yzeye den ya hacminin V olduu dnlrse,

V=AY
elde edilir. Yalnz burada yan belirli bir zamanda yam olduu var saylmtr. Eer yan Z zaman sresinde yad kabul edilirse, bu ifadenin her iki tarafnn Z ile

da
A

Buradan da s ak katsaysnn birim alanda birim ya

iddetinin ortaya karaca ak debisi olaca grlr. Ayrca s = da/d olarak da yazlabileceinden sye birim ya
debisine kar gelen ak debisi anlam da yklenebilir. Burada sorgulanabilecek bir baka nokta, snin mhendislik
asndan biriminin ne olacadr? Birim zmlemesinin
yaplmas ile ak katsaysnn boyutsuz olduu anlalr.
Daha nce Hooke kanunundaki E iin sylenenlerin tm
burada da geerlidir (Blm 2.8). Gerilme yerine ak debi-

122
si, ekil deitirme yerine de birim alandaki ya iddeti
alnmaldr.
Yukardaki misal ve aklamalardan, mhendislikte de
bilimsellik ve bunun neticesinde formlasyon, yntem ve
algoritmalarda ilerlemeler kaydedilebilecei ortaya kmaktadr. Bir mhendisin bu ilkeleri gz nnde tutarak
karlat tm formlasyon, yntem ve algoritmalara
phe ile bakmas ve onlar elinden geldiince szelletirmesi gerekir.
Sonu olarak bilimsel almalarn ilk adm anahtarnn, matematik bilgisi olduunu dnmeyelim, aslnda
ilk anahtar varlklarn ekil bilgisi olan geometridir.

4.3 Aklclk
ok kii rasyonalizm diye bir kelimeyi mr boyunca
iitmi olmasna karlk bunun ne anlama geldiini aklayamayabilir. Sanki btn bilimsel bilgilerin hepsinin bu
kelime ile sylenmek istenilen manaya geldiini dnebilir, savunabilir, hatta srarc bile olabilir. Bu srarn inan
ile nerede ise iman etmiesine alglayabilir. O kiiyi bu
dnlerinden dolay knamamak gerekir, nk yetitii ortam veya eitim sisteminin ezberci varl onu bu
noktaya inandrm olabilir. Her kelimenin kken bilgisi
(etimoloji) ile bu bilginin nedenlerinin eletirel olarak aratrlarak, anlam bilgisinin (epistemoloji) ortaya koyulmas
gereklidir. nce Trkemizde rasyonel kelimesinin ne
anlama geldiini dnrsek bunun aklclk demek olduunu renerek, artk bilir hale geliriz. Bilmek yetmez,
bunun bilgi temellerinin neler olduunu da yine aklmzla anlamaya almamz gerekir. Kelime anlam aklclk
olan bu bilgi edinme tarznn anlamn sorgularsak, bunun
insann kendi i dnyasnda nerede ise ideal olarak var
sayd veya alglad bilgiler zerinde temellendirilmesi
yoluna gidebiliriz. Buradan da bir insann, dnce dn-

123
yasnda hayal kurduktan sonra, kurduu hayalin eklini
yine zihninde canlandrarak baz karmlarda bulunmas
gereklidir. Mesela, insann etrafndaki nesnel dnyasnda
nokta, doru, dzlem, gen vb. ekiller bulunmamaktadr. Bunlarn tm i dnyamzn bizlere kavratt ideal
olgulardr. Bunlar bildikten sonra nesnel dnyamzdaki
cisimlerin her birini, bunlara veya bunlarn bir araya gelmesi ile ortaya kan ekillere benzeterek, yorumlamalarmz yapmaya balarz. Bylece yine mhendisliin esas
konusu olan ekil bilgisi deryasna girmi olmaktayz. O
halde mhendisin ekilleri de, rnein, bir mhendisin
kda dzgn ekiller halinde izdii tm yap, makine,
dzenek vb. aklmzda var olarak canlandrdmz baz
temel (ideal, nesnel dnyada bulunmayan) ekil varsaymlarnn birer benzeridir. Aklda canlanan bu ekiller insan
dnce dnyasn tetikler ve baz olgulara aklclk ile
ulalmasn salayarak rgn bir bilgi yumana varlmasna sebep olur. Buna rnek tekil etmesi bakmndan bir
gen eklini aklmzda canlandrr ve bu canlandrmay
ekil olarak bir kt zerine dkersek ekil 20deki deseni
elde ederiz.
B
Ba
Kc

Ka

Aa
Bb

Ca

ekil 20 gen ekli

Bu ekil, bir mhendisin tasarlayabilecei en basit

plandr. diyebiliriz. Bundan yararlanmak iin, nce mhendisin bu eklin farkl zelliklerinin neler olabilecei
hakknda akl yrterek, onun baz zelliklerini ortaya karmaya niyet ettii andan itibaren, artk kendisini bilen
konumundan soyutlayarak bilgili olmak (bilimsel dn-

124
mek, bilgi retmek) konumuna ykseltmeye alr. Elde
edecei yeni bilgiler onun, dnce ve sonras akl karm
srecinin enerji kayna olur ve mhendis retecei bilgilerle kendisini dllendirir hale gelir. Kendi akln eitmeye balar. Gelecekte mhendisin bu tr sorgulama ve daha
karmak dncelerle, olaylarn ekilleri ile temellenmi
ok fazla sayda bilgi retmesine yol aar. Bilginin kendisini sorgulayarak bilgi seviyesini artrr. Bu yola girdikten
sonra onun iin deney yapmaya bile gerek kalmaz, nk
akl ile ok kesin ve phe edilmeyecek bilgilere ulaabilir. Yeni doan ocua nasl isim vererek hayat boyunca
onu ksaca tanmaya ve tanmlamaya koyuluyorsak, bilgi
retiminde de her trl yeni kavram, tpk bir ocuk gibi
isimlendirmemiz gerekir. Bylece hem bilgi iletiimini
salayacak bir ortam ortaya koyabiliriz, hem de o kavramn eklini artk o isim ile kolayca alglayabiliriz.
ekil 20ye baknca bunun tane doru parasndan
meydana geldii ve komu dorularn kesimesi ile ke
kavramnn ortaya ktn anlarz. O halde her bir keye
ayr ayr isim vermek gerekir. Burada A, B ve C isimleri verilmitir. Her ke aslnda iki dorunun kesitii bir krk
izgiyi tanmlar. Bu iki doru arasnda bir ann olduunu
da grrz. Burada a kelimesine de isimler verirsek bunlara Aa, Ba ve Ca alar diyebiliriz. lk yaplanmadaki doru
paralar da birer kenar belirttiklerinden bunlarn isimleri
de Ka, Kb ve Kc olabilir. Tm bu isimler ekil 20de gsterilerek ana diyebileceimiz genin pek ok ocuunun (esinin) olduunu anlarz. Tm bu isimlendirmeler
akl ile yaplmtr. nsann dndaki nesneler dnyasnn
buna bir etkisi olmamtr.
gen tm eleri ile bu ekilde aklda canlandna
gre, akla gelen ilk sorulardan biri Acaba deiik gen
eleri arasnda bir iliki var mdr? olur. Byle bir ilikinin var olabileceini dnerek, buna ulamaya allr.

125
Burada nce ayn kmede olan eler arasnda iliki olup
olmad aratrlrsa, akla hemen alar gelir. Bunun iin
ekil 21deki gibi B kesinden onun karsnda olan kenara bir paralel izilirse alar arasnda nasl bir ilikinin
olabileceini bulabiliriz.
A

B
Ba Ca

Kc
A

Aa

Ka

Aa

Ca C

Bb

ekil 21 gen a ilikileri

Mhendis temel gen yapsna ilave bir takm eleri

de ilave ederek (burada ekil yapsn) yorumlamaya koyulur. Dikkatlice ve akllca yaplan grsel aklclk yolu ile B
kesinde genin asnn da birbirine komu haline
geldiini grerek, bu ann toplamnn bir doru aya eit olduunu anlar. Bu ok nemli bir bilgidir. Artk
bir genin i alarnn toplamnn genin ekli ne olursa
olsun mutlaka bir doru aya eit olduu genellemesini
yaparak aklc bir karmda bulunur. Bu karm bilgisinin
doruluundan asla phe edilmez. Burada mutlak doruluk sz konusudur. Bunun bir alt karm olarak her doru ann iki dik a toplamna eit olduunu (bak ekil
22) anladktan sonra bir genin i alarnn toplamnn
iki dik aya eit olduu aklc karmna ulalr.
B
B

dik a

dik a
A

ekil 22 Dik a tanm

126
Dik a nedir diye sorulacak olursa buna da Trke olarak Madem ki bir a, iki kenar arasndaki dairesel almdr, o halde dik a durumunda kenarlardan birinin dieri
zerinde izdm yoksa bu dik adr. deriz.
Klasik eitim alm ve saylara alm olan okuyucu
hemen dik ann 90o ve doru ann da 1800 olduunu dnmtr. te bu saylar aslnda akllca karlm olan
bu a trlerine saysal olarak verilmi isimlerden baka
bir ey deildir. Okuyucu imdi bir dnsn bakalm. Yukarda szel olarak ispatlanan karm olan bir genin
i alarnn toplamnn iki dik aya eit olduu karm
m yoksa Bir genin i alarnn toplam 180oye eittir.
demek mi daha aklcdr? Yukardaki szel karm her zaman dorudur ama genin i alarnn toplamnn saysal olarak 400o olmas esas alnarak yaplacak bir atama,
bugn iin bize ok ters gelir ama doru olabilir. Bunun
anlam saysal karmlar deil de szel aklc karmlarn, en doru ve genel bilgiler olduudur. Yukarda yaplan
karmlarn tm geometri, ekil bilgisi, mhendislik ve
tasarm konularndaki bilgilerdir.
imdi bir baka ilikiye bakmak istesek ve bu sefer
Acaba kenarlar (kenar uzunluklar) arasnda bir iliki var
m? diye sorsak, bunu da dnmek gerekir. Aklc dnce biraz gecikme ile bize u karmn geerli olmasn adeta dikte eder. Bir gende komu iki kenarn kenar
uzunluklar toplam nc kenarn uzunluundan daha
byk olmaldr.. Aksi takdirde bir gen hayal etmek
bile mmkn olmaz.
Yukardaki karmlarn tm dzlem zerindeki genler iin geerlidir. Eer gen bir eik yzey (mesela
kre yzeyi) zerinde yani eik gen ise baka karmlar yapmak mmkndr. Buna bir rnek olarak ekil 23te
gsterilen, yarm kre zerindeki ABC genini verelim.

127

ekil 23 Kresel gen

Bu ekilde st yar kre zerindeki ABC geninin, B ve

C alarnn birer dik a olduklar dnlrse, kresel
bir yzey zerindeki genin i alarnn toplamnn iki
dik aya eit olmad aklc bir ekilde grlr.
imdi Mhendislik asndan genlerin baka faydalar var mdr? sorusuna cevap aradmzda, birok tasarmda bunlarn varlklarn grrz. zellikle inaat ve
benzeri arazide alan mhendislerin, topografya yani
yzey ekilleri olarak grdkleri dersler ve uygulamalarnda ska karlatklar trianglarizasyon, Trke
genletirme veya genlere paralama anlamna gelen ok temel bir ilemden sz etmeden gemek mmkn
deildir. Topografya lmleri arazide yaplrken, teodolit
ile hep komu noktann konum ve ykseltileri hesaplanarak e ykselti erileri izilir. Bu noktann belirledii
genler sayesinde eimler de tespit edilebilir. Yap mhendisliinde gen bir temel ekil ok nemli zelliklere
sahiptir. Buna misal olarak ekil 24teki gibi bir kafes sistemi dnelim.

128

129

ekil 24 gen kafes sistemi

Burada 1 numaral genin her bir kesinde kaynak

bile olmadan zerine gelen kuvvetlere ramen eklini koruyaca aka grlr. Bunun iin gerek ve yeter artn
gen kenarlarnn dayankl malzemeden (elik gibi) yaplmas ve kelerinin de birbiri ile ivi eklinde yine salam perinlerle birletirilmi olmasdr. Bu kafesteki tm
genler bu ilk genin ya ayns veya 2, 4 ve 6 genlerinde olduu zere belirli bir a ile (180o) dndrlm
halidir. Bylece ilk gene benzerlerinin ilave edilmesi ile
deiik byklk ve aklkta kafes sistemler elde edilerek, mhendislikte kullanlabilen en basit tayc elemanlar elde edilir.

edilmi, mesela elik ubuk numuneleri ekme deneyine

tabi tutularak, artrlan kuvvet (gerilme) ile deien ekil
deitirme llrse ekil 25teki gibi bir salma diyagram elde edilir. Buradaki her bir nokta yaplan lmn bir
sonucudur. Malzemenin tektr (homojen) ve tekyn (izotrop) olmasna ilave olarak, elik numunesi geometrisinin
de ideal olarak ayn kesite sahip olmas durumunda, aklc
olarak kk gerilmelerde bir dorusal iliki ortaya kmaldr. Ancak tektr, tekyn ve eit geometrik kesitlere
sahip olmayan malzeme durumunda, ortaya lm noktalarnn bir doru etrafnda salm kar. te bu salm
diyagramna en iyi uyan (gz karar) dorunun eimi artk
saysal olarak elastisite modlnn deerini verir.

E = tan

ekil 25. Deneyci elastisite modl

4.4 Deneycilik
Bilgilerin aklc olarak alglanmasnn yetmeyecei ve
her trlsnn mutlaka bir snamadan (testten) geirilmesinin gerektii gr deneycilik yolunu amtr. Burada
akl ile alglansa bile bilgilerin doru olarak kabul edilmesinin mmkn olmayaca, bunlarn sadece deneycilik ile
snandktan sonra bilgi zelliini kazanaca grne
yer verilmitir. nceki ksmda aklanan aklclk dnda,
yine akl ile ulalan birok bilginin insan yanltabilecei
esas alnarak, deneyciliin zellikle bilimsel bilgi retimini
salayan bir makine olduu dnlmtr. Blm 2.8de
aklanan elastisite modl saysal deerinin elde edilmesi
iin mutlaka bir dizi deneyin yaplmas gereklidir. Bunun
iin ayn geometrik ekle sahip ve ayn malzemeden imal

4.5 Uzman gr
Bir mhendis, hayat boyunca yapt ilerin tekrar
olan durumlardan da anlaml karmlarda bulunarak ve
kendi kendisini eiterek, daha yksek bilgi seviyelerine
ulaabilir. Kiinin kendisine zg deneyim, sorgulama,
eletirme ve akln kullanarak bir takm nerilerde bulunup baz pratik karmlara (bilgilere) ulamas hareketliliine (dinamikliine) uzman gr denir. Bunlarn tekrar
tekrar eletirisizce yaplmas kiinin ezbere, yapay, cansz
ve donuk bilmelere ulalmasn salar ki, bu uzmanlktan
baka bir ey olup, buna belki iin teknisyenlii bile denilemez. Teknisyenlik ok nemli bir ara elemandr. Ancak

130

131

eletirel dnerek kendi kendisini eiten bir teknisyen,

unvannn teknisyen olmasna karlk kendisini belirli
konularda uzmanlatrmas sonucunda, bilgi bakmndan
klasik mhendisin hatta niversite retim yesinin bile
stne kabilir. Toplumumuzda unvanlara her eyden
fazla nem verildii iin bu kiilerin grleri maalesef
yeteri kadar saygnlk grmemektedir.
Bir mhendisin uzmanlk ve grlerinin artmas iin
eitim srasnda tasarma ok nem veren tartmal, sorgulamal ve retime ynelik dersler alm olmas gerekir.
Mezuniyet sonrasnda da eletirel dnce ve szel bilgilere nem verip, karlat sorunun ncelikle zihninde bir tasarmn yaparak, szel bilgileri karmas gerekmektedir. Uzman gr her kiide ayn seviyede gelimez.
Bir uzmann gr az da olsa dierlerinden farkldr. Bu
farkllklar incelenen olay hakkndaki bilgilerin ezbere,

kelerle (ktlenin, enerjinin ve momentumun korunum kanunlar) incelenen sorunlarn stesinden gelebilecek formlasyonlarn ortaya karlmasna allrd. Son zamanlarda bunlarn dnda insan dnce, beyin yaps, genleri
ve mant ile yakndan ilgili ve szel tasarmlarn ekil
bilgisi (geometri, tasarm) grsellii ve buradan da deiik yntem ve yaklamlar ileri srlmtr. Bu konular
arasnda uzman gr, yapay zek, yapay sinir alar, bulank mantk, genetik algoritmalar gibi bugn mhendislik
zmlerinin daha sosyal, ekonomik ve hzl zmlemelerini yapabilen algoritmalar gelitirilmitir (en, 2004a,b;
en, 2010a). Btn bu yaklamlarn temelinde, szel dnce rnleri ve bunlarn daha sonra bilgisayar yazlmlar ile aynen mhendisin dncesini yanstacak biimde
gerekletirilmeye allmas uralar bulunmaktadr.
Bugn deiik kamu kurulularnda ve hatta zel ir-

otomatik olmamasn gsterir. Farkllklarda yeni bulular,

grler, keifler, yenilikilik ve teknolojik gelimeler yatar. Bir mhendis bildii veya retildii donuk formllerle uzmanlk kazanamaz. Uzmanlk iin sadece kitap, hoca
bilgisi veya kataloglar ve internet bilgileri de yetmez. Bilgi
kaynaklarndan alnan bilgiler hareketsiz olursa (retkenlie yn verecek biimde dinamik olmazsa), uzman gr
sadece mhendislik eitimi srasnda alnan veya zihnine
yklenen bilgilerin bir pl haline gelir ve hayat boyunca geliemez.
Uzman gr kazanmada en nemli anahtar, elde edilen bilgilerin mutlaka sorgulanarak ve deiik ynlerden
deerlendirilerek, zihinde o bilginin bir kavramnn, tasarmnn ve onunla ilgili nerme ve mantk karmlarnn
yaplabilmesidir. Bundan 30-40 yl nce mhendislik formlasyon, algoritma vb. bilgi kaynaklarna nem verirdi.

ketlerde, niversite retim yelerinden daha fazla hareketli (dinamik) bilgilerle donanm ve kendisini yetitirmi
yle uzman mhendisler bulunmaktadr ki, bunlardan o
kurumlarn (zellikle devlet kurumlarnda) fazlaca yararlanlmad aktr. Maalesef bilgili olmak, uzmanlamaktan ziyade unvanl olmak, sanki bilgili ve uzman olmann
onayn yapan bir delil gibi arpk bir ekilde toplumumuza
yerlemitir. Bu nedenle zellikle Prof. Dr. Olanlar, sanki
hareketli (dinamik) bilgili, uzman ve hatta uzmanlarn uzman gibi genelletirilmektedir. Hlbuki bu ok yanl bir
yaklamdr. Kuvvet asla unvanda deil bilgidedir. Bilgili
olan her zaman ve konumda gldr. Buna bir de hakk
ile alnm adaletli unvan eklenirse daha da gl olur.
Bu konuda ok anlaml olan bir hatramdan sz etmeden geemeyeceim. Bir zamanlar deprem konusu o kadar
gndeme geldi ki, bir belediye kuruluunda benim bil-

Bilimsel alma ve aratrmalarda bile, hep simge mant

(matematik denklemler) kullanlarak, bir takm bilimsel il-

diim ve niversite hocalarn cebinden karacak kadar

deprem konusunda pratik bilgi, beceri ve hatta zekya

132

133

sahip mhendislerin olduunu grdm. En stteki yetkililerden bazlarna Neden bir rapor almak iin niversitelere ba vuruyorsunuz, belki de onlar kt zerinde
kalan, uygulamada pek kullanlmayacak bilgiler bile veriyor olabilirler. dedim. Bunun cevab benim asla unutamayacam ve lkem iin zldm bir ekilde geldi.
Yetkililer niversitedekilerin verdikleri bilgilerden ziyade
yarn her hangi bir sebeple mahkemelik bir durum ortaya
ktnda, Bakn biz uzman kiilerden (Prof. Dr., Do. Dr.
ksacas unvanl) ve saygn niversitelerden rapor aldk.
diye kendilerini rahatlkla savunabileceklerini sylediler.
Demek ki genel olarak (istisnalar vardr) raporlar daha ziyade bilirkii raporlar olmakta ama uzman kii raporu
olmamaktadr. Bizim toplumumuzda, bilirkii zaten uzman kiiyi kapsar denilerek iin iinden klabilir. Bilirkii sadece renerek bilen kii demektir. Hlbuki uzman

eser (rn) olarak ortaya kmas srecinde sanat, estetik

ve znelliin (kiiselliin) de bulunabilmesi mmkndr.
Bu nedenle her mhendisin ayn soruna yaklamas klasik
olarak ayn olabilir ama felsefe ve bilim dncesine sahip
olan mhendislerin rnleri farkllklar arz eder. Bunun
en nemli sebeplerinden biri felsefe esasl dnceye sahip olan mhendisin, srekli bilimsel eletirel ve pheci
sorgulamalar onu dierlerinden az ok ayrcalklar ve yenilikleri bulunan zmlere ynlendirebilir.
Gnmz mhendislik eitiminde aklclktan ok maalesef nakilcilik ar bastndan ve bilim tanmnn iyi bilinmemesinden, renilen her yntemin bilimsel olduu
varsaym en batan yaplr. Artk bu varsaymn eletirilmesi dnlmez ve eitim sisteminin verdii retiler
sanki bir tabu gibi kabullenilir.
Bir mhendisten yeni bilimsel kuramlar ortaya koy-

kii ncelikle renerek, eletirel sorgulayarak ve yaayarak bilgilenen kii demektir.

Uzmanlk alanlarndan sanat, bilimsel olmamakla beraber insan dncesi sonucunda bir rnn doru, iyi ve
gzel olarak ortaya konulmasnn bir ifadesidir. Kkeninin
insan dncesi olmas bakmndan bir felsefe ierii vardr. zellikle mhendislikte, bu tr dncelerin geometri ile birlemesi sonucunda deiik mhendislik yaplar
ortaya kar.

mas beklenmeyebilir ama nne gelen kuramlar aklc

alglamas ve sorgulamasn yaptktan sonra kullanmas
beklenmelidir.
Mhendisliin daha fazla bilim ile i ie olmas iin
eitimde ve dncede mutlaka felsefe ilkelerine gre
phecilik ve eletiriciliin yaylmas gereklidir. Bir mhendis felsefe dncesi ile yepyeni kuramlar bulamayabilir ama urat konulardaki kuram ve varsaymlarn
daha da iyiletirilmesi veya pratik uygulamalarnn daha
ksa zamanda, ucuza ve gvenilir bir ekilde yaplmas
iin ilave nerilerde bulunabilir. Bu nerilerini kalplatrarak her yer ve zamanda aynen uygulamak yerine, bunlarn altnda yeni konum ve zamanlarda zme uygun
gelebilecek deiiklikleri de yapabilmelidir. Bylece daha
da iyiye doru bilimsel olarak evrimleen bir mhendislik
anlay, yntemi ve uygulamalar ortaya kar.

4.6 Mhendislikte bilim ve felsefesi

Bilimin felsefeden en nemli fark belirli bir rgnlnn, ynteminin, aklc karmlarnn, kanunlarnn,
doa (fizik) olgularnn, varsaym ve teorileri ile btn bu
ilevlerin bir genellemesinin bulunmasdr. Bu alardan
bakldnda, mhendislikte her ne kadar bu ilevlerin sonu olarak bulunmasnn gerekli olmasna karlk, her zaman ve yerde yeterli deildir. Mhendislikte sonularn bir

Bilimsel incelemelerde zaman zaman yeni kuramlarn

ortaya atld veya eskilerinin gelitirildii grlmektedir.

134
Bu kuramlarn bilimsel almalara k tutmalar bilimselliklerinin kantlanmas iledir. Bu bakmdan bilimsel olan
bilimsel olmayandan yani bilimperestlik, hokkabazlk, sihirbazlk ve arlatanlktan ayrabilmek iin kuramlarn da
bir kontrol srecinden geirilmesi gereklidir. Genel olarak,
kendi iinde kalmak art ile bir kimse bilimperest, arlatan, sihirbaz vb. dncelerle baz fikirleri ortaya atabilir
ve bunlar yeri gelince aklayabilir. Bilimsel fikirlerin gelimesinde sezgi dhil olmak zere sra d ve metafizik
n dnceler yer alabilir. Bunlardan ilk aamalarda gocunmak yersiz de olabilir. Her dnr, zellikle olaan
dnceden veya bir toplumun ortalama dncesinden
sapan fikir ve kuramlar ortaya atarken, belki de normal
dalmn orta noktalarnda deil de sa ve sol kuyruklarnda bulunabilir. Bu bakmdan insan dncelerinin bir
istatistii yaplabilse, bunun normal dalma (Gauss e-

135

U dnceler

risi) uymas beklenir. Byle bir dalmn orta ksmlar

olaan (normal) dnceleri, kuyruklar ise sra d, u,
ekstrem veya bilimde anarist diyebileceimiz ar dnceleri ierir. Buna gre ekil 26'dan grlecei zere,
bilimsel dnce spektrumunu ilk bakta kabaca ksma ayrmak mmkndr.

Normal dnceler

U dnceler

e
ekil 26. Dnce dnyas

136

137

Bunlardan ortada olan ve ok byk bir topluluu ieren ksmda, genellikle rgn eitim sisteminden gemi
kiiler ile eitimi bile olmayan halk topluluklar bulunmaktadr. Buradaki bilimsel dnceler takliti, dierlerinden
kopya etmek, sadece akademik ykseltmelerde baarya
ulamak vb. amac gden bilimsellik deil de, bilimperestlik ve bilimsellik adna dogmatik dnceyi temsil eder.
Bir bakma dnyada akademik ortamda an, hret, unvan
vb. duygularla hedefine ulaan ancak retken bilimle ilgilerinin olmadnn bile farknda olmayan dncelerin
bulunduu ksm, hep bu ortadaki byk alandadr. Bu
orta ksm ekil 26'daki eri altndaki alann %100'e eit
olduu dnlrse, %95'lerden daha byk kapsaml bile
olabilir. Bir toplumun bilimsel olmaynn lt bile buradan karlabilir. Bir toplumda orta alan ne kadar byk
ise o toplum o kadar bilimsel retken deildir. Taklitilik,

de byle azgn ve karmak olan dncelerin, kendi aralarnda bir rgnl olan bilgi haline dnmesi ile ortaya
kar. Nasl denizlerin zaman zaman frtnal, dalgal azgn
olmasn tamamen durdurmak mmkn deilse, bilimsel
gelimeler iin gerekli olan tartmal ve eletirel dnceler de durdurulamaz.
ekil 26'da iki kuyruk tarafndaki u veya sra d
bilimsel dncelerin bulunmas tam rgn olmad gibi,
biraz bulanklk ve oka da belirsizlik iermektedir. Her
iki kuyruk tarafnda (sa ve sol) bilimsel dnce dnyas
iin faydalar vardr. Kuyruklarda balayan bilimsel retkenlik, zamanla bilimsel grl herkes tarafndan benimsenen kuramlar eklinde orta alana doru girerek, buralarda daha fazla normal bilimsel faaliyetlere sebep olur. Bu
alanda yaplan bilimsel gelimeler toplum dncesinin
biraz daha aydnlanmasna sebep olur. Ancak tmden ay-

nakilcilik veya kendi kendini kandrr bir bilimcilik iine

dm olabilir.
Bilimsel kuramlarn gelimesi, yklarak yerine yenilerinin gelitirilmesi, hatta bugn iin baz evrelerce dlanan ancak dnce sisteminde srekli varln gsteren
sra d (metafizik) veya duyular tesi (extrasensory) alglama, hep kuyruk alanlarnda vardr. Buradaki sra d
dnceler dogmatik deil de bilimsellii eletirilerek, yeniliki ve yeni fikirlerin domasna ortam hazrlayan trden alglardr. Bu alglarn mutlaka somut olmas da gerekmez. Henz bilimsellii olumam ham dnceler olarak
anlalmaldr. Bir bakma bilim, rgn (sistematik) bilgi
rnn hedef almtr. Bu rgnleme, ok fazla rgn
olmayan, sra d veya duyular tesi diyebileceimiz karmak alglamalarda ortaya kabilir. Tpk azgn bir denizde dalgalarn her bakmdan rastgelelii olmasna karlk,

dnlanmann gereklemesi ok zaman ister.

Bilimsel dnceler topluluunun zamanla evrimi ekil 26'da belirtilen biimde olgunlaarak geliir. Balangta ekil 26a'da gsterildii gibi yatay eksendeki dnce
spektrumu her trl dncenin nerede ise ayn deerde
olduu ideal durumu gsterir. Byle bir toplumda dnceler henz olgunlamam ve rgnlememitir. Burada
bilimsel olan veya olmayan dncelerin tam kaotik diyebileceimiz bir kmesi bulunmaktadr. lk toplumlardaki
dnce byle bir ekle sahipti. Dnce spektrumunda
baz bilgilerin rgnleme ile kmelenerek belirgin faydal, rgn, retken, genelletirilebilir, eletirilebilir durum
almas ile bilimsel bilgiler kmesi kendi arasnda dayanma ile artk bir ortalama etrafnda toplanmaya balar.
Bunun ilk misalleri ekil 26b'de gsterildii gibi dnce spektrumu artk rgn bilgilerin younlat bir orta

bilim gemisinin bir rgnlk iinde yelkeni, dmeni, motoru, gvdesi ve kaptan ile yzmesi gibi. Bilimsel dnce

blge ile henz bilimsel bilgi haline gelememi u (kuyruk) ksmlardan meydana gelmitir. ekil 26a'dan ekil

138

139

26b'ye geite bilgi toplumunun ayn olduu dnlrse,

bu kuyruk blgelerinde belirsiz veya karmak bilgilerin
veya bilinmeyenlerin miktar olarak azald ve buradan
azalan ksmlarn normal veya orta dnce diyebileceimiz orta ksmlara geerek oralarda bilgi birikimini temin
ettiini dnebiliriz. ekil 26c ve d ncekilerin daha da
evrimlemi durumunu gsterir. ekil 26e ise bugn iin
rgnlemi bilimsel bilgilerin durumunu gsteriyor diye
dnlebilir.
alarn almas ile baz toplumlar ekil 26c'de kalmalarna ramen bazlar da ekil 26e'ye ulamtr. Buraya
ulaan toplumlar bilgi rgnlemesini artarak srdrebilirler. Dier ekillerde olan toplumlarn gerekli ayarlamalar yaparak en ileri dzeydeki bilimsel toplumlar haline
gelmesi mmkndr. Bunun ne ekilde baarlabilecei bu
kitabn konusu dndadr.

Burada en nemli rol "bilim karm motoru" tarafndan

oynanr. Bunun gerekli roln tamamlayarak bilinmeyenler dnce dnyasndan rgnletirme, genelletirme,
ngrlerde kullanlabilme ve eletirilebilme vasflarna
sahip olan bilimsel bilgiye evirebilmesi iin baz evre
takviyelere gerek vardr.
Bilim felsefesi olarak birok olayn akl ve gzlemlerle ilenmesi ve buna mantk karmlarnn eklenmesi ile
sonularn bilimsel olaca kanaatine varlabilir. Ancak
bunlarn snanamamas (denenememesi) halinde ne kadar
bilimsel olduklar pheli kalabilir. Bu phelerin bertaraf
edilebilmesi iin akl-mantk-gzlem (deney) ls ile ortaya atlan rgn bilgi kmelerinin yaptklar ngrlerin
veya karmlarn snanmas gereklidir. Burada sorulmas
gerekli soru udur. Acaba nerilen kuram yaplan snamada baarl olursa, bunu bilimselliin lt saymal m-

Bilimsellik karm motoru aadaki ekilde sunulabilir (ekil 27). Burada girdi dnceleri olduka karmak,
sra d, metafizik, hayalcilik vb. ekillerden bir veya bir
ka olabilir.

yz? Kuram bir veya birok snamay getii takdirde, bunun bilimsel olduuna m hkmedeceiz? Bu konuda deiik grler, tarih sreci iinde karmza kmtr. lk
dncelerde ve bilimsellik ltlerinde snanan kuramn,
bu snamadan baar ile gemesi durumunda, onun bilimsellii olduuna karar verilir. Byle bir sonu insan ister
istemez kuramlarn yanllanamaz olduu gibi bilimsel
olmayan bir dogmatiklemeye getirebilir. Her dorulanan
kuramn bilimsel olduu kabullenilince, kendisinden phe edilmeyecei iin yanl olabilecei dnlmeyebilir.
Hlbuki bilimselliin gncel ltleri arasnda, yanllanabilirlik ilkesinin bilimsel bilgiler iin geerli olduu bilim
felsefecisi Popper tarafndan nerilmitir. Byle bir neriye
gre, bizim bilim dnyasnda kuram diye bildiimiz rgn
bilgiler kmesinin, her zaman iin yanllanabileceini dnmemiz gerekir. Yanllanabilirlik dncesi, kuramla-

DOA
DO

Deney

Gzlem

Bilim karm motoru

Karmaklk

Sistematiklik

Teoriler

Mantk

Bilimsel bilgi

Akl

Dnce dnyas

ekil 27 Bilim karm motoru

rn bilimsel olmayan dogmatik kalplara sokulmasna msaade etmez. Bu dnce, bilimsel denilen tm bilgilerin

140

141

otomatik olarak eletirilebilir olduklarna da iaret eder.

Eletirilmeyen bilgilerin retken olmas beklenemez.
Gnmzde veya ktklar zamanlardan itibaren bilimsellik ile nitelendirilen nice kuramlar bilim sahasna girmitir. Bunlarn yanllanabilir olabilecei asla dnlmemektedir. Ancak dorulanabilirlik ilkesi sayesinde, bunlar
taraftarlarnca bilimsel olarak nitelendirilmektedir.
Yanllanabilen bir kuramn tmden atlmas sz konusu deildir. Kuramlar esas olarak bir takm yaklamlar
ve kabuller ierir. Bir kuramn tmden yanllanmas deil
de baz art veya kabullerinin geerli olmamas mmkndr. Bu bakmdan mhendis kulland forml, algoritma,
denklem ve yntemlerin gz nnde tuttuu sorun iin
tam geerli olup olmadn (yanllanabilirliini) dnmelidir. Buna gre kulland yntemi gelitirebilir. Yanllanan her kuramn geerlilii ksmen azalr ve bu azal-

olan ynlerini tamamlamak iin ilave yorumlar getirilir.

Bu yorumlar bir seviyeye kadar eski kuramn geersiz ynn bir yama gibi rter. Belirli bir zaman sonra, bilimsel dnrler tarafndan, o kuramn yamal halinden de
daha bilimsel ngrler veren yepyeni bir kuram bile elde
edilebilir. Bir kuramn evriminin olabilmesi iin mutlaka
geerliliinin riski (tehlikesi) bulunmaldr. Kuramlarn
bu ynlerinin bilinmesi ile artk tm mevcut kuramlarn
riske atlarak snanmas ve yanllanabilirliinin ortaya
karlmasna var gle allmaldr. Yanllanabilirlik ilkesine, bilimsel evrimin yaktdr diyebiliriz. Bir bakma,
dorulamak, incelenen bilimsel kuramn inan dnyasna
da girerek, dogmatik biimde alglanmas tehlikesine brnebilir. Tm bilimsel olgularn ve zellikle de kuramlarn yanllanabilir olduunu asla akldan kartmamalyz.
Bilimin tarihi geliim sreci iinde, yanllanabilirlik ilkesi

ma baka kuramlarn ortaya kmasna veya ayn kuramn

daha da gelitirilmesine sebep olur. Her yanllanan kuramn, kendisinden iyiletirilmi veya Kuhn tarafndan belirtilen devrim niteliinde yeni kuramlarn ortaya kmasnda nemli katks vardr. Bilim tarihe bakarsak, Batlamyusun yer merkezli gne sisteminde yaplan birok matematik hesaplamalar, Nasreddin Tusi ve arkadalarnn
yapt (Sarton, 1975) ve Kopernik tarafndan ne srlen
gne merkezli sisteme olduu gibi aktarlmtr. Buradan
gerekli hesaplamalar iin Batlamyus kuramnn tamamen
yanl olmad ancak gelien bilimsel bilgilerin altnda yaplan gzlem ve yorumlar tamamen aklamada yetersiz olduu anlalmtr. Yeni bir kuramn gelimesi ile
Batlamyus dncesinin faydal ynleri Kopernik sistemi
tarafndan ierildii iin Batlamyus sisteminin kullanm
deil ancak tarihi bir nemi kalmtr.

phecilik olarak alglanmtr.

Kuramlarn dorulanmas ynne gidildiinde, bunlar

salamak iin ok deiik yollar vardr. Kuramn geersiz

4.7 Bilgi ve eitleri

Bilgi, bir toplumun veya bireyin retimine katkda
bulunan temel talardr. dersek, bu bilginin fayda bakmndan genel bir tanm olur. Bilgi olgusunun olgunlamas iin geen sreleri gz nnde tutarsak, bilginin en
genel anlamda felsefe ve bilim ile rgnletirilmi insan
birikimi olduu sonucuna varrz. En genel olarak felsefe
szgecinden geen bilgiler, soyutluklarndan ok ey yitirerek, somutlar veya en azndan bulank bir somutlua
sahip olur. Bunlara felsefik bilgiler denir. zellikle son
asrlarda misli nceden grlmemi bir ekilde ilerlemi
olan bilime, felsefe sisteminden bilgiler sokulacak olursa,
sonuta ortaya kan bilgilere bilimsel bilgi ad verilir. Bilimsel bilginin elde edilmesi iin belirli somut yntemler
ve sistemler vardr. Bu bilgiler, kiilere bal olmayan ve
her toplumda kolayca yer alacak trdendir. Mhendisliin
kulland bilgiler bu trdendir.

142

143

Verimli bilgi kaynaklar, insann kendisi ve iinde bulunduu toplum, bu toplumdaki insan ilikileri, doa ve
gnlk yaamdr. Gnlk yaamn devam ettirilebilmesi
iin, pratik bilgilere (mhendislik bilgileri dhil), doadaki olaylar incelemek iin gerekli yntemlerin ortaya
kard olgun (pozitif) bilgilere ve son olarak da sosyal,
adalet, ekonomi, psikoloji gibi toplum bilgilerine ihtiya
vardr.
nsana gven, refah ve kolaylk salamak iin faydal
olan bilgiler kullanlarak faydaszlardan arndrlmaldr.
Bilginin faydal olma yn ele alnrsa, bunun lt olarak iyi ve gzel olmas istenir. Bu iki vasf, bilginin istenilen ilk zelliklerindendir. Olduka soyut ve bulank kavramlardr, nk iyilik ve gzellik izafidir. Bu kavramlar
bilginin greceli olduu zelliini de ortaya karr. Aslnda bilginin greceli oluunda da faydalar vardr. Mutlak

erdemlilie daha da soyluluk getirir. Bu balamda bilginin

erdemlilikle bir balantsnn bulunduu, Sokrat tarafndan ileri srlmtr. Hatta erdemli kiinin bilgili olduu
ve bu nedenle de hata yapmayaca karmna kadar varlmtr. Eflatun (Platon) da, grlen cisimlerin gerisindeki
asl ve mutlak olanlarn ideler olduunu; bunlar hakknda
bilgi edinilmesi ile iyi olan eylere ve bu arada erdemlilie
ulalabileceini syleyerek nerede ise Sokratn izinden
gitmitir. Eflatunun rencisi olan Aristo ise bilgi-erdem
ilikisi yerine, kiilerin bilgileri ile davranlarn kontrol
edebilecekleri grnden hareketle, bilgiyi davran biimi ile ilikilendirmitir. Bilgisi olan kiilerin iyiyi ktden
ayrt etme becerisine sahip olabilecei ve kendi igds
ile yaplmas drts verilen baz istenmeyen davranlarn, bilgi sayesinde engellenebileceini savunmutur. yi
ve ktnn ayrt edilmesi, dnce ve onun motoru olan

iyi ve gzelin ne olduunun kesin olarak bilinmemesinden

dolay, insanolu (mhendisler de) srekli olarak daha iyiye ve daha gzele doru krek ekerek en iyiyi bulmaya
abalar. Bu sre srasnda ncekilerden daha fazla deer
verdii baz yarglara varr. Daha iyi ve gzel olan semeye alarak bilgide gelime srecini balatmtr bile.
yi ve gzel davranlar, dnceler, ahlak ve iletiimler
dnyasna doru yol alan insan, artk erdemlilie (fazilet)
yelken amtr. lk filozoflar bilgi ve erdemlilii cehalet
ve erdemsizlikten stn tutarak, bilgi edinme ve toplumdaki yanl bilgileri dzeltme yoluna gitmitir.
imdiye kadar hep faydal, iyi, gzel ve bunlarn insan
ulatrd erdemlilikle ilgili bilgiler zerinde durulmutur. Hal byle olunca da, iyi ve gzel olan bilgileri kendisinde bulunduran kiinin mutlaka erdemli mi olaca
sorusuna verilecek cevap, herkes iin olumlu olamamak-

akl vastas ile yapldndan, hayvanlardaki igdlerin

dorudan doruya uygulanmasna karlk, insanlarn igdlerini dnce ile iyiye ynelik olarak ayarlayabilecekleri fikrinden, Aristo, insan dnen bir hayvan olarak modellemitir.
nsann, dndaki olaylarla balantsn kuran ve onlar dnce yolu ile herkesin gz nnde ak-seik biimde yorumlamaya almasn salayan, nesnel bilgilerdir.
Bunlarn alglanmas insan duyu organlar vastas ile olur.
Bylece beyne giden bu ilk ve ounlukla belirsiz olan bilgiler, orada depolanarak insann merak ve dnce yetisini harekete geirmeye yarar. Beyne giden bu bilgiler tekil
olarak orada depolanrlarsa buna algsal bilgi ad verilir.
Alglanan bilgilerin beyin ilevleri ile ilenmeyerek sadece
depo edilmesi, istenildiinde tekrar kii tarafndan darya bilgi olarak karlmas ve bylece baka kiilere nakil

tadr. Bilgi kmesinin br ksmn tekil eden kt ve irkin bilgilerin de retilmesi ancak bunlarn kullanlmamas

edilmesi sz konusudur.

144

145

Alglanan bilgilerin kullanlmas ile depolanm bilgilerin mekanik olarak zihinde tutulmasnn yannda, tekrar
tekrar kullanlmas o kiinin bilgi asndan tecrbeli hale
gelmesine yol aar. Bylece alglanm bilginin deneyim
bilgisi haline dnmesi sz konusudur. Alglanm bilgilerle deneyim kazanm kii artk o bilginin nasl kullanlaca hakknda dier bireylere szel olarak ayrntl bilgi
sunumunda bulunabilir. Mesela, iki kuru odun parasn
birbirine srerek ate yakan bir kiiyi bakas grerek bu
bilgiyi alglar ve hafzasnda tutar. Dorudan alglad
bu bilgiyi bakalarna nakil yolu ile sunabilir. Atein nasl meydana geldii hakknda, hi deney yapmad yani o
bilgiyi pratik olarak kullanmad iin deneyimden yoksun
olacandan, fazlaca ayrntya giremez. Hlbuki mrnde
eitli frsatlarla atei bu ekilde elde etmi kiilerin bilgileri artk uygulama alannda da sabit olduundan, onlar

fzasnda mevcut olan tm algsal ve deneyim bilgilerinin

iinden, sebepleri izah edebilecek ahenkli bilgi kmesini
ortaya karmas yeterlidir.
Aristoya gre nceki bilgi trnden daha stn
olan bir drdncs vardr. O da olaylarn ilk sebep ve
ilkelerinin aklanmasn kapsayan hikmet (sofia) bilgisidir. Hikmet seviyesinde bilgi edinmeye ulam bir kiiye
genel olarak filozof denir. Filozof, olaylarn ortaya kndaki sebeplerin neler olabileceini, nceki bilgi trn
iin iine katarak aklayabilir. nsan dncesinin en engin ufuklar bu tr bilgi peinde olan kiilerde bulunur. Sadece sebeplerin bilgisi olan hikmet, tm bilgiler iinde en
verimli ve retici olandr. Tarih boyunca hikmet sahibi
olan kiiler, rgn dnce yaplar kurarak bakalarnn
da hikmet seviyesine eriebilmeleri iin almlardr.
Bilgi edinmenin pratik ynleri bulunmamas halinde,

ayrntl olarak ate karacak odunun nitelii, geometrik

ekli, iindeki kuruluk miktar, birbirine srtmenin nasl
yaplmas gerektii, srtmenin ate vermesi iin yaklak
olarak ne kadar srecei vb. konularda bilgi sunabilir. te
bunlara deneyim bilgisi ad verilir. Bylece algsal bilginin
pratik uygulamasnn yaplmas ile o kii artk bilginin bir
ileri aamas olan deneyim bilgisine ulamtr. Deneyim
bilgisine sahip olan kii o bilgi kayna ile ilgili Nasl?
sorularna cevap verebildii halde nNeden? sorusuna
cevap veremez. Neden sorusuna cevap verebilmesi iin,
alglad ve daha sonra deneyimine geirdii bilginin nedenlerini aratrmas ve bunun sebeplerinin neler olduunu bulabilmesi gerekir ki, ite bu tr bilgiye sanat bilgisi
denir. Burada hedef, bilgi kaynann nedenlerine cevap
aramaktr. Kiinin, hafzasnda var olan bilgileri, sebepleri
aklayabilecek rgn bir ekilde bir araya getirerek sa-

sadece bilgili olmak ve bilgi hazinesini gelitirmek iin de

bilgi retilebilir. Bilginin kendisi iin elde edilmesi, sadece
hikmet aamasnda sz konusudur. Dier btn aamalarda bilgi, dorudan veya dolayl olarak kullanlmas ile pratie ynelir. Bu durum mhendisleri yakndan ilgilendirir.
Gemi devirlerde yaplm felsefik almalar sonucunda
elde edilen bilgilerin birou, pratik fayda gzetmeden,
sadece Bilgi bilgi iindir. sylemi erevesinde kalarak
elde edilmitir. Bu tr bilgi ancak felsefe yani hikmet sevgisinin var olmas ile meydana gelir. Bu yolla bilgiler mutlaka rgn bir dnce sreci ile elde edilir.
Bilimsel bilginin bir baka tr, toplumu meydana getiren bireylerin gncel fakat deiik maddi ihtiyalarna
cevap vermesi beklenen bilgi kmeleridir. Bunlar arasnda insan sal ile ilgilenen tp bilgileri, insana hizmeti
amalayan her trl alet edevat ile yaplarn salkl olarak

nat bilgisine ulaabilmek iin mutlaka belirli bir eitimden gemi olmas gerekli olmayp, dnerek kendi ha-

tekil edilmesini salayacak mhendislik bilgileri ve pratik ahlak bilgileri gelmektedir

146
Baz dnrler bilginin pratik ve yararl olan ksmlarn gz ard ederek, bilginin kendisi dnda herhangi bir
arta balamayan kaytsz bilgi eklini savuna gelmilerdir. Bilginin mutlak olarak kendisi iinde bir olgu olduu
dnlmtr. Bunun sebeplerinden birisi, insann bir
eye ihtiyac olmasa bile yaradl itibari ile bilgi edinmeye eilimli olduu dncesidir. Bunun iin de insan kendi iinde ve dnda bulunan dnyalar hakknda tefekkr
ederek (fikir reterek), mutluluk salayacak veya yaradlnda var olan bu eilime destek verecek bilgileri retmekten zevk alabilir.

BLM 5
MHENDSLK ET
Aslnda ahlak kelimesi ve ilevleri ile ilgili olan etik
kelimesi, gnmzde daha dar erevede meslek ahlak
eklinde ele alnmaktadr. nsan topluluklarnn beraber
yaamalar iin gerekli olan sosyoekonomik, kltrel ve
adalet olaylar tesinde, bir de genel ahlak kurallar bulunmaktadr. Bunlar bir taraftan kltr kkenli dier taraftan
da rf, adet ve din esasldr. Mhendis bir insan olduuna
gre kendi rf, adet, topluluk ve dini inanlarna gre bir
ahlak manzumesine sahiptir. Ayrca icra ettii veya edecei meslek hayatnda uymas gerekli kurallar da bulunmaktadr. Genel olarak, ahlak toplumdan topluma deikenlik
gstermesine karlk, meslek ahlak denilen etik kurallar
daha genel ve uluslararas niteliklere sahiptir.
Tm mesleklerde ortak etik kurallarna ilave olarak,
her meslein kendisine has etik kurallar da bulunmaktadr. Her meslekten kiiler ve zellikle de mhendisler
medeniyet evrimi srecinde insanlara hizmet etmektedir.
Bu nedenle niversitelerin deiik fakltelerinden mezun
olanlarn (burada mezun izin verilmi anlamna gelir),
meslek hayatlarnda kazandklar unvann kullanlmasnda uymak zorunda olduklar kurallar topluluu okutularak
veya yazl olarak imzal bir yemin ekilde nne konulmaktadr.
Mhendislerden i ahlak olarak beklenen vasflar arasnda ncelikle drstlk, alkanlk, kararllk, azim, cesur atlmlar ve sayg gelir. Mhendislik ayrcal konula-

148

149

r arasnda meslek etii, sorumluluk ve deer yarglarna

sayg gelir. Baarya ulamas iin aratrclk ruhu, yenilikilie eilimli, srekli geliime ak, renmeye istekli
olmaldr. Mhendis bamsz alma becerisi ile dier
mhendislerle ve zellikle de gen olanlarla paylamc
bir davran biimine sahip olmaldr.
Mhendisler ahlakl olmalarnn yannda kiiliklerinin
gl taraflarn da gz nnde tutarak planlamalar yapabilirler. Gl kiilik seviyesine ulaabilmek iin, zayf
kiilik zelliklerinin neler olduunu anlayarak, bunlar
hayatlarndan elemeye almaldr. Bu vasflarn zellikle
yksek renim ve eitim srasnda kazanlmas nemlidir.
rencilik srasnda meslek sorumluluu ve etik ilkeleri
hakknda kuramsal olarak alnan bilgilerin, pratik hayata
geirilerek uygulamalarla olgunlatrlmasna mezuniyet
sonrasnda da devem edilmelidir. Btn bunlarn ahenkli

olur. Mhendislik etik ilkeleri erevesinde yaplan ilerin

gvenli, salkl ve yardmlama iinde gelimesi, toplumun huzur ve refah iinde hayatn srdrmesini salar.
Topluma yararl olabilecek mhendislik bildirgeleri, her
trl meslek d ideolojilerden arndrlmaldr. veren
ve alan etik ilkeleri erevesinde ortak kar ve faydalarn dnp, paylamc zmlemeler yaparak pheli
durumlardan elden geldiince kanmaldr. Mhendislik
meslei icra edilirken toplumlarn gven, salk, karlkl
anlay ve yardmlamas esas alnmaldr.
Genel ilke olarak mhendisler bir toplumun gvenliini, saln, mal ve can emniyetini salayacak bilgilerin
toplumda yaygnlamas ve paylalarak uygulanmasna
gayret gstermelidir. Ellerinde olmayan herhangi bir sebeple bu durumlar salayamama haline derlerse bunlardan zarar grecek kii, kurum ve kurulularla, mteri

bir biimde baarlabilmesi iin etik ilkelerinin neler olduu iyice anlalmaldr.
Etik Yunanca bir kelime olup meslek ahlak anlamna
gelmektedir. Mhendislikte doru, iyi ve gzel iler yapabilmek iin, belirli ancak ou yazl olmayan kurallara
uyulmaldr. Etik Trkemizdeki ahlak kavramnn sadece mesleklerle ilgili ksmn kapsayan bir blm olarak
alglanmaldr. Ahlak kelimesinin ok geni ve derin anlam bulunmaktadr. Mhendislik ilemleri bir toplumun
salndan politikasna kadar varan hemen her kesimdeki
olaylarla ilikili olduundan, bir toplumun salkl gelimesi iin mhendislerin etik kurallarna en yksek seviyede uymalar gerekir. Mhendis nce kendi kiilik ve
erefini dnerek, yapaca ilerin bilgi, bilim, sanat ve
retkenlik ynlerinden farkl, ancak onlarn ahenkli bir ekilde ilenmesini salayacak etik kurallarna uymaldr. Bir

ve iverenleri nceden uyarmaldr. Yaptklar almalarda yine toplumun iyilii, drstl ve gzellii iin ellerinden geldiince yazl kurallara uyarak yazl olmayanlar da bir ilave olarak uygulamaya koymaldr. altklar
kurum ve kurulularda elde ettikleri bilgi, veri ve proje sonularn baka kii ve kurumlara szdrmamaldr. Byle
bir talep karsnda kaynak olarak bu ilgilerin nerelerden
elde edilebileceini gstererek kendisini daha gvenilir
hale getirebilirler. Kendileri de bu kaynaklara bavurarak
oradan elde edebilecekleri ruhsat ve msaadelere gre gerekli bilgileri istenen yere iletebilirler.
Mhendisler sadece kendilerinin ehliyet ve mesuliyet
alanlarna giren konularda hizmet vermelidir. stenen
teknik konularda eitildikleri ve/ya mezuniyet sonras
elde ettikleri tecrbe ve uzmanlk dhilinde, almalarn
etik ilkeleri erevesinde srdrmelidir. Kendi konularn-

toplumun salk, iyilik, yardmlama, gven ve emniyeti,

mhendisler etik kurallarna ne kadar uyarlarsa o kadar iyi

da olmayan plan ve projelerde imzalarnn bulunmasna

msaade edilmemelidir. Ortaklaa takm halinde yaplan

150
almalarda kendilerini ilgilendiren konular olmas durumunda topluca imzalarn grlmesi gerektii durumlarda
imzalarn atabilirler.
Toplum yararna olarak yapacaklar aklamalar mutlaka kendi ilgi ve alma alanlarnda bulunmaldr. Yaptklar plan ve proje ile rapor yazma durumlarnda gerekleri
yanstarak, yaplan almann baarl olmasna almaldrlar. Toplum nnde sahip olduklar bilgilerin
altnda, doru bilgilendirme yapacak biimde beyanatlar
vermelidir. Bu nokta gnmzde maalesef olduka ihmal
edilmektedir.
Mteri ve iverenin gvenini kazanacak biimde hesaplamalar yaparak raporlar hazrlamaldr. Plan ve proje
konusundaki mhendislik fikirlerinin sunumunda bilgililik
ve bilimsellik gz nnde tutmaldrlar. Mhendisler her
konumda bahi ve kanun d demeleri (rvet verende,
alanda, arac olanda suludur ilkesi gz nnde tutularak)
asla almamal ve yaygnlatrmamaldr. Mteriden veya
iverenden ilave denekler alarak, onlarn kiisel karlarna gre karar vermemelidir. Mesleklerine zarar verebilecek her trl davran ve pratiklerden kanmaldrlar.
nceden alt yerlerde elde ettii bilgilerin, alt
yere zarar vermesinin ortaya kabilecei durumlar etik
ilkeleri altnda deerlendirerek, gerekli msaadeleri
almadan katiyen bilgi vermemelidir. Yaplan almalarda
baz kii, kurum ve kurulularn ortak ilgilerinin olmas
durumunda, her ilgiliye benzer bilgiler vererek rekabet ortamn ortadan kaldrmamaldr.
TMMOB tzne gre Mhendislik ve mimarlk meslei mensuplarnn ortak gereksinmelerini karlamak,
mesleki etkinliklerini kolaylatrmak, meslein genel yararlara uygun olarak gelimesini salamak, meslek mensuplarnn birbirleriyle ve halkla olan ilikilerde drstl ve gveni hkim klmak zere, meslek disiplinini ve

151
ahlakn korumak; kamunun ve lkenin karlarnn korunmasnda, yurdun doal kaynaklarnn bulunmasnda, korunmasnda ve iletilmesinde, tarmsal ve sna retimin
arttrlmasnda, lkenin sanat ve teknik kalknmasnda
gerekli grd tm giriim ve etkinliklerde bulunmak
ve Meslek ve karlar ile ilgili ilerde, resmi makamlar ve
teki kurulular ile ibirlii yaparak gerekli yardmlarda
ve nerilerde bulunmak, meslekle ilgili btn mevzuat,
normlar, bilimsel artnameler, tip szlemeler ve bunlar
gibi btn bilimsel evrak incelemek ve bunlarn deitirilmesi, gelitirilmesi ya da yeniden konulmas yolunda
nerilerde bulunmak nem arz eder.
Temel mhendislik etii ilkeleri erevesinde mhendisler, mesleklerinin doruluunu, erefini ve deerini korumak ve buna gre aada saylan maddelerdeki durumlar gelitirerek meslek saygnln artrmaya almaldr:
1) nsanln refahnn artmas iin kendi bilgi ve becerilerini kullanmak,
2) Drst ve tarafsz olarak halka, kendi iverenlerine ve mterilerine liyakat ve dirayetle hizmet etmek,
3) Mhendislik mesleinin yeteneini ve saygnln
artrmaya abalamak,
4) Kendi disiplinlerinin mesleki ve teknik birliini
desteklemek.
Bu temel kurallar arasnda unlar da bulunmaktadr:
1) Mhendisler, mesleki grevlerini yerine getirirken
toplum gvenliini, saln ve rahatn en nde
tutmaldr.
2) Mhendisler, sadece ehliyetli ve yetkili olduklar
alanlarda hizmet vermelidir.

152

153
3) Mhendisler, sadece nesnel (objektif) ve gereki
raporlar dzenlemelidir.
4) Mhendisler, mesleki konularda iveren veya mteri iin gvenilir vekil veya ara bulucu olarak davranmal ve menfaat atmalarndan kanmaldr.
5) Mhendisler mesleki itibarlarn hizmetlerinin liyakatine gre tesis etmeli ve dier meslektalar ile
haksz rekabete girmemelidir.
6) Mhendisler, meslek doruluunu, erefini ve deerini yceltmek ve ge1itirmek iin almaldr.
7) Mhendisler, mesleki ge1imelerini kendi uzmanlk konularnda devam ettirmeli ve kendi kontrolleri altndaki mhendislerin mesleki ge1ime1eri iin
imknlar salamaldr.

Mhendislik sadece bir toplumun kltrn deil.

gelime ve medeniyet seviyesini de etkileyen bir etkinlik
olarak. bu etkinliin uygulanmasn salayan bilgilerle
donatlm olmaldr. Mhendislerin en nemli grevleri
arasnda dnme ile hayal ederek sorunlarn zihninde
canlandrma, tasarlama (ekil verme, geometri), bilgileri
ile bu tasarm gelitirme, verimini artrarak en ekonomik
kararlarla sorunu zmlemek gelir. Akl, felsefe, mantk,
bilim ve saduyusuz mekanik zmlemeler yetersiz kalr.
Bunlara bir altlk tekil edecek ahlak kurallarnn da bulunmas, gerek ve yeter artlar arasnda olmaldr. Etik kurallarna, mhendisliin mekanik grleri ile ekil vermemek
gerekir. Etik bilim, teknik ve mekanikliin tesinde insan i
dnyas ile iyi, gzel ve doru olana doru ynlenerek, tasarm rnleri vermek iin yaplan abalarn temelini tekil
etmektedir. Etik ilkelerine mhendise bakmak uygun deildir. Mhendislik etik kurallar vardr ama buna uymann
kesin kural yoktur. Etik kurallarna uymak mhendisten

mhendise deiebilir, nk bu kurallarn znellii vardr. Buna ramen yine de etik kurallarna elden geldiince uyulmaldr. Kendi nefsimizle ilgili durumlarda ahlak
kurallarna uymak veya uymamak znellik ierir. Meslek
kurallarna ve bu arada bir mhendisin mhendislik kurallarna uymasnda ayn znellik bulunmamaldr. Genelde
bir nesnellik olmaldr. Kurallar kiilerin dnce ve yaay tarzlarna uydurulamayacana gre, kiilerin belirlenen mhendislik kurallarna uymalar gerekir. Meslek etik
kurallarnn z ne din, ne milliyet, ne ideoloji ne de baka
bir olgudur ve bunun esas kayna genellikle akldr.

5.1 Mhendislik etii ilkeleri

Mhendisler iin etik kod almalar, 19. yzyln sonlarnda kendi profesyonel derneklerinin kurumlamas ile
birlikte balamtr. Balangta standart i uygulamalar
ile ilgili etik kodlar dzenlenmi, zaman iinde profesyonel dernekler olgunlatka bu kodlar gncellenmi ve
gelitirilmitir. Kamu gvenlii iin hkmler, kamu hizmeti, evre korunmas gibi gncel konulardaki eitli etik
kodlar son zamanlarda gelitirilmi ve dier standart kodlara eklenmitir. eitli kurumlarca gelitirilen bu kodlar
benzer konular ilemelerine ramen, aralarnda her kurumun kendi ihtisas sahasna ve uygulamalarna ynelik
farkllklar vardr.
Amerikan naat Mhendisleri Odas (The American
Society of Civil Engineers, ASCE), Elektrik ve Elektronik
Mhendisleri Enstits (The Institute of Electrical and
Electronics Engineers - IEEE), Amerikan Makine Mhendisleri Dernei (The American Society of Mechanical Engineers - ASME), Ulusal Profesyonel Mhendisler Dernei (The
National Society of Professional Engineers - NSPE) gibi eitli profesyonel mhendislik kurulular profesyonel bir
mhendisin etik kararlar vermesine ereve oluturacak

154

155

etik kodlar tanmlamtr. Bu kodlar meslek yelerinin

grev, hak ve ykmllklerini ifade eder. phesiz, bu
etik kodlar bir mhendisin kendi mesleini icrada karlaabilecei tm etik ikilemleri kapsayacak kadar kapsaml
olmayp, etik kararlar iin balang noktalarn olutururlar (http://ethics.tamu.edu/ethicscasestudies.htm) (Karagzolu, 2011).
ou kurulular, alanlar iin kendi etik kodlarn
gelitirmektedir ve bu kodlar byk firmalarn web sitelerinde bulunabilir. irketler genellikle alanlarna periyodik etik eitimi salayarak onlar sipariler, satclar ve
devlet kurumlar, hkmet dzenlemeleri, salk ve gvenlik sorunlar, evre sorunlar, eit istihdam koullar,
iyeri uygulamalarndaki eitlilikler gibi konularda kabul
edilen irket politikalar zerinde bilgilendirirler. Kurumsal kodlar genellikle ok ayrntl ve ak mesleki kurulu

Genel olarak American Society of Civil Engineers (Amerikan naat Mhendisleri Odas) tarafndan verilen etik ilkeleri, Mesleki Gelime in Mhendisler Birliinin 5 Ekim
1977 tarihinde yaplan toplantsnda da birok noktalarn
tercmesi halinde gndeme gelmitir. Bu konuda ayrntl
bilgiler internet sitelerinden bulunabilir. Burada yukarda
belirtilen kaynaklarda ortaya atlan ilkelerin bir deerlendirmesi sunulacaktr. Her eyden nce bir temel ilke olarak
mhendisler, mhendislik mesleinin doruluunu, erefini, gzelliini, iyiliini ve deerini, nce kendi hayatlarnda uygulayarak topluma mal etmeye almaldr. Toplum
iin nemli olan mhendisin yntem, formlasyon veya
kuramlar deil kiilikleri ile olan ilikileridir. Mhendisin
bilgi, yetenek, beceri ve tecrbesinden ok, zellikle ahlak ve meslek etii davranlar toplumu etkiler. Buradan,
ahlak ve mesleki etik ilkelerinin, mhendislik mesleinin

kodlarndan daha fazla arla sahiptir. Bu kodlara uyulmamas durumunda iinin iine son verilebilir. Ayrca,
birok profesyonel mhendis kendi meslek kurulularna
ye olmadklarndan bu kurulularn gelitirdikleri kodlarn uygulama gc de azalr. nemli olan etik kodlarn
neyi temsil etmediinin bilinmesidir (Karagzolu, 2011).

icra edilmesinde herkes tarafndan kabul edilen n ve balang artlar olduu sonucuna varlabilir. Mhendisler
rendikleri bilgi ve becerilerini hareketlendirerek (dinamiklik kazandrarak), ncelikle iinde yaad toplumun
ve genel olarak da insanln mutluluk
, refah ve gveninin iyileerek artmas dorultusunda kullanmaldr. Burada mutluluk ve refah kelimeleri
mhendislikten ziyade sanat, davran ve estetik ilkelerle
ilgilidir. Mhendislik hizmetleri verilirken ehliyet ve liyakat esas alnarak iveren ve mterilere drst ve tarafsz davranlmaldr. Drst ve tarafsz kelimeleri hep
bulanklk ve bir dereceye kadar znellik ieren deerlere
sahiptir. Bu deerlerin toplum tarafndan kabul edilmi
miktarlarndan sapmalar gstermesine, aklc (makul) bir
dereceye kadar msaade edilebilir. Etik kurallarna uygun
davranlar toplumda mhendislere gven kazandrr ve

Etik kurallar, yasal hkmler (belgeler) deildir ve

profesyonel bir uygulamada mhendisler o kurallara aykr kararlarndan dolay tutuklanamaz.

Bir mhendisinin NSPE veya ASME gibi profesyonel

kurulularn etik kurallarna aykr davranmas bu
kurulularn yeliklerinden karlmasna neden
olabilir ama pratikte mhendis olarak almasna
engel tekil etmez.

Etik kurallar yeni ahlaki ve etik ilkeleri oluturmaz,

bunlar yzyllar boyu toplumsal ve insan etkileimleri sonucu ortaya km ilkelerdir.

daha fazla mhendislik projelerinin ortaya kmasna sebep olabilir.

156

157

Bir toplumda gven ve refah bulunmazsa, acaba o topluluun salndan sz etmek mmkn mdr? Tabii ki
mmkn, ama tehis acaba iyi ynde midir yoksa kt
ynde midir? yi ynde olabilmesi iin mhendisler, mesleki grevlerini yerine getirirken baz noktalara hassasiyet
gstermelidir. Bir mhendis konusu ile ilgili her trl retimde bulunabilir. retimin toplum hayatnn gven, refah
ve saln artrmas iin, her trl cihaz, makine, hizmet ve ilemlerin, mhendislik kural, karar ve uygulama
ilkelerini yanstmas gereklidir. Mhendisler bir toplumun
aydnlnn devam iin retimlerini belirli mhendislik
standartlarna gre yaparlar. Mesela, belirlenmi beton
kalitelerine gre beton dklmesi ve dkmden sonra
yine belirli ilkelere gre bakm yaplmaldr. Betonarme
elemanlarn imali srasnda tasarmn uygunluu kontrol
edilerek demir oranlar ve donanmlarn belirli mhendis-

veya grmemesi tasarm ve planlamadan sonra malzemenin kalitesine baldr. yi kalitede olmayan malzemenin
kullanlmas ile toplum asla tehlikeye atlmamaldr. Yaplan tasarmlar mhendislik meslek odalarndan geirilirken sadece mhendislik ilkelerine baklp, geer veya gemez karar verilerek tasarmlar onaylanmaldr. Buralara
asla ideolojik, politik veya kiisel kar mekanizma ilevleri yaklatrlmamaldr. Eer bir mhendislik odas bu tr
mhendislik ve bilim d olgularla hareket ederse, hem
topluma hem de kendi meslektalarnn itibarna zarar verir. Mhendisler eitli duygu ve dncelerde olabileceine gre, baz mhendislerin etiksiz davranlar mhendis odalarndaki incelemeler sonucunda engellenebilir. Bir
lkede mhendisler odas etik davranlarda bulunmazsa,
bu en tehlikeli bir durum arz eder. Mhendislik odalarnda
etie nem, ancak ve ancak felsefik dncelerle yaplabi-

lik standartlarna gre olmas salanmaldr. Etiksiz iler

yaplmas durumunda bu etiksizlik, bir gn sorumlu olan
mhendisin karsna karak itibar kaybetmesine sebep
olur. Eer mhendis yapt tasarmda daha sonra toplumun gven, refah ve salna zarar verecek baz noktalar
anlayacak olursa, bunu hemen sorumlu yerlere erken uyar eklinde bildirmesi de bir mesleki etik kuraldr. Yaplan
zararn neresinden dnlrse krdr. Mhendis tm ciddiyetine ve etikliine ramen hata yapabilir. Hatann anlaldktan sonra saklanmas etik bir davran olmaz. Byle bir durum uzun vadede mhendislik mesleinin itibar
kaybetmesine yol aar. Her mhendislik dalnda yaplan
tasarm ve retimleri snamak iin bir dizi kurallar vardr.
Mhendisin tasarm ve retimlerini bu kurallardan geirerek snamas ve snamadan geerli not alanlarn uygulamaya konulmas etikli bir itir. retilen her mal bir malze-

lir. Mesleki etik kurallar bir din gibi vahiy yolu ile gelen
bilgiler olmayp insanlar tarafndan ekillendirildii iin,
bunlarn gncelletirilerek iyiletirilmesi ancak akl ile yaplabilir.
Bir mhendis yaplan tasarmlarda aksakln veya
yanlln bulunmas durumunda, bunu sadece yetkili
makamlara iletmekle kalmamal, etik deerlerine sreklilik ve srdrlebilirlik kazandrmak iin mutlaka o yetkili
makamlara yardmc da olmaldr. Mhendislik ilevlerinde
uygulamada en nemli iki husus, gvenlik ve kalite kontroldr. Kalite kontrol srasnda sadece malzeme kalitesine deil, yaplan iin, ileyiin, ynetimin ve karlkl
dayanmalarn da kaliteli olmasna zen gsterilmelidir.
Gerekli aksaklklar yerinde dzeltebilen mhendis, mdahale ederek hizmetini vermelidir. Bu aksaklklar yazl
ve imzal olarak gerekli yerlere ileterek takip etmelidir. Bir

meden yapldna gre malzeme kalitesinin de snanmas

mhendise den bir grevdir. Toplumun zarar grmesi

mhendis, yaplan tasarmlar ve varlan rgn kararlardan

sonra, dardan bir mdahale ile bu tasarm, sistem ve

158

159

plann bir yerinde deiiklik istenmesini kolayca kabul

etmeyerek, yaplan iin tehlikeli olup olmadn bilgileri ile kontrol ettikten sonra, bunun mesleki etik ynnn
de nemli olduunu dnerek karar verilmelidir. Gnmzde hemen her mhendisin ilgi, yetki ve bilgi alanna
giren evre (atmosfer, su, toprak, doa, sanayi, teknoloji)
konular bulunmaktadr. Bunlarla ilgili karar vermesi gerektiinde, iinde bulunulan toplumun ve genel olarak
insanln gven, refah ve salna zarar verecek kararlar almamaldr. Hatr, gnl, kar, rvet, ahbap-avu
ilikileri ile verilecek kararlarn, etik dl her mhendis
tarafndan bilinmektedir. Bu konular meslek etiksizliine
olduka ak ve sadece yapana kar salayacak ama topluma zarar verecek unsurlar iermektedir. Tm canllarn,
salkl bir hayat srdrebilme imknna kavumas iin
evre ile ilgili olan konularda mhendislere ok etikli iler

Bir projenin planlanmasndan uygulamasna kadar

olan sreteki aamalarn hepsini aklayan raporlarn,
nesnel (objektif) biimde etik kurallarn ieren ve o lkenin resmi kanunlarna uyan biimde hazrlanmasna gayret etmelidirler. Yaplacak her trl bilir kii raporlarnda,
ahitliklerde ve beyanatlarda gereki davranlarak, kiisel drtler yerine nesnel karmlarn, etik ilkeleri de gz
nnde tutularak sergilenmesi lazmdr. Mesela, bir bilir
kii raporu hazrlanmasnda, eer bu rapor bir veya birka
kii tarafndan hazrlandktan sonra dierlerinin imzasna
sunularak toptan imzalar atlyorsa, burada imza atanlar
kadar attranlarda etiksizlik yapmlardr. Byle bir ortak
bilirkii raporunda, baz mhendislere, yazlanlar geerli
veya makul (aklc) gelmiyorsa, nedenlerini yazarak erh
koymalar etik ilkelerine uyma gayretlerinin bir gstergesidir. Her mhendis grlerini kendisini ilgilendiren yer-

dmektedir.
Bir mhendis kendisini ilgilendiren uzmanlk konularnda hizmet verirken, bu hizmetlerin etik kurallarna
uyup uymadn da gz nnde tutmaldr. Mesela, tecrbeleri ile deneyim kazanm olan mhendisler, bu bilgilerini baka mhendislere, saklamadan verebilmelidir.
Kendi uzmanlklar dnda olan konularla ne derecede bilgileri rtrse o kadar ortaklaa almalarda bulunmaldrlar. Gnmzde hibir mhendislik grubu dierinden
soyutlanamaz, nk ortak noktalar vardr. Genel olarak
bilgi ortakl oktur. Bugnlerde, bir mhendislik eseri
iin deiik mhendislik dallar bir araya gelerek, uygulama asndan en iyi, ekonomik, hzl ve estetik yapy ortaya karmaktadr. Mhendisler kendi uzmanlk alanlar
dnda kalan veya kendilerinin dorudan kontrol altnda
hazrlanmam herhangi bir mhendislik tasarm, plan,

lerde yeterli, doru, tam ve teknik bilgi sahibi olduuna

inandktan sonra bildirmelidir. Bir mhendislik hizmeti
sonucunda yaplacak olan demelerin fazlaca abartlmamas ve her mhendisin katks orannda pay almasnn
temin edilmesi de etik ilkelerine uygun olmaldr. Mhendisler, alma ve deerlendirmelerini ar ballk ve alak gnlllkle yapmaldr. Baz makamlara hak etmeden
gelmeleri iin, mhendislik mesleinin eref, haysiyet,
etik ve drstln tehlikeye atacak kiisel (nefsan, znel) eilimlerden kanmaldr.
Mhendisler, iveren ile mteri arasnda kabilecek
anlamazlklarda mesleki etik erevesinde, hareket yetenekleri ile tarafsz ve gvenilir bir biimde hizmet vermelidir. Her iki taraftan biri veya her ikisi iin de zararl, salksz ve tehlikeli olabilecek zmleme veya az da olsa
ksmi zararlardan onlar haberdar etmelidir. Bir mhendis

proje veya belgesini imzalamamaldrlar.

yapt tasarm, plan ve proje ayn kalmak art ile bunlarla ilgili hizmetler iin yaplan anlama artlar dnda bir

160

161

karlk beklememelidir. Mhendislerin proje yaptklar

kii, kurulu veya irketlerden bahi ve benzeri hediyeleri kabul etmeleri etik kurallar dndadr. Mhendisler, bir
resm komisyon yesi, kontrolr veya hkmet memuru
olarak kendisi tarafndan salanan hizmetlere kar olan
aklamalara, etkinliklere, organizasyonlara veya mhendislik uygulamalarna katlmamaldr. Bir jrinin atanan
yesi olduklarnda, kendilerine ulaan bilgileri ayrntl
olarak incelemelidirler. Bu etkinlik kendi elamanlarnn,
iverenlerinin veya kamunun karna ters dse bile bu
bilgiyi kiisel karlar iin kullanmamaldr. altklar
gruplarda kendileri asla gerilim karacak davranlarda
bulunmamal ve alanlar arasnda kan anlamazlklar da en hakkani ve adaletli bir ekilde zmlemeye
almaldr. Genellikle, kontrol mhendisi olarak grev
grdklerinde tm taraflara drst ve adaletli olarak dav-

mesleki yaynlarn tantmnda gereksiz gsterie, vgye

veya abartya kamadan, sz konusu hizmet ve projenin
ieriine ters dmeden, gerek ve sadece mhendislie
ilikin bilgi ve grntler kullanmaldr.
Mhendisler, ie alacaklar kimselere alma koullar ve almadaki konumlar hakknda gerekli tm bilgiyi
vererek, onlarn, mhendislik meslek grubuna btnleik
biimde alnmasn salamaya gayret gstermelidir. Bir
mhendisin kendi mesleki kurallarn koyabilme ayrcal bulunmaldr. Bunu yaparken topluma kar sorumluluklarnn neler olduunu, meslek etii kurallar iinde deerlendirmelidir. Yukarda sylenen etik kurallarn
hepsi, toplum tarafndan kabul edilen ve bir anlamazlk
durumunda ba vurulacak kurallar olarak, meslek odalar
veya kurulular tarafndan sralanmtr. Bir mhendisin
en azndan bu etik kurallarna uymas gerekir. Bunun d-

ranmaldr. Mhendisler iverenlerin bilgisi olmakszn,

kendi dzenli ilerinin dndaki mesleki grevleri kabul
etmemelidir.
Mhendisler, piyasada haksz rekabetlere yol vermemelidir. Bu durumlara yol aabilecek dorudan veya dolayl politik desteklerden uzak durmaldr. Asla liyakat,
mhendislik etii ve yeminine sadakatten dn vermemelidir. Alnan ilerin fiyatlar fahi gsterilmeden, emek karln karlayacak leklerde olmaldr. Yaplan ilerde,
karlkl gven ve itimat olgularnn gelitirilerek yerine
getirilmesine etik adan zen gsterilmelidir. Asla dier
mhendis ve kiilerin i alma srecine engeller koyarak
ve yerine gre hakszlklarla ayn ii almaya koyulmamaldr. Mesleki ereflerini tehlikeye atabilecek, bir terfi arac
olarak kullanlacak veya mesleki komisyonu ele geirmeye
ynelecek durumlarda, mesleki komisyon yeliklerini is-

nda bizim kltr deerlerimiz arasnda haramdan helale

varncaya kadar birok ilave kurallar da bulunmaktadr.
Bir kii veya mhendis bu genel ve zel ahlak kurallarna
uyarsa, zaten meslek etii eklinde sralanan kurallarn
hemen hepsini salam demektir. Eskiden etik kurallar
diye yazl bir sistem bulunmamaktayd. Bugn iin bunun
bulunmas ve sk sk etik kurallarndan sz edilmesi, aslnda genel olarak dnyada ve zel olarak da baz lkelerde,
ahlak ve etik dln arttna iaret etmektedir. Bu nedenlerle, bugn hemen hemen her meslek grubunda etik
kurallarndan ska sz edilir hale gelinmitir.
Gerek eitimde gerekse eitim sonras mesleki almalarda, etik boyutun ilerlik kazanmasna ncelik verilmelidir. Henz lkemizde pek yaygn olmasa da meslek
odalarnn, niversitelerin, irketlerin etik dzenlemeleri
bulunmaktadr. Bunlar birok bakmdan birbirlerine ben-

tememelidir. Yaptklar tm ilerde abartlardan ve yanl

beyanlardan kanmalar gereklidir. Deerlendirilmi i ve

zer bir ka temel ilke zerine kurulmutur.

Kaynaklar
Karagzolu, B., (2008). A Guide to Engineerin Design
Methodologies and Technical Presentation. Scientific Publishing Center,King Abdulaziz University,
Jeddah,259 pp.
Sarton, G., (1975). Introduction to the History of Science.
en, Z., (2004a). Genetik Algoritmalar ve Eniyileme
Yntemleri. Su Vakf Yaynlar.
en, Z., (2004b). Yapay Sinir Alar lkeleri Su Vakf yaynlar.
en, Z., (2002). Modelleme kitab
en, Z., (2010a). Bulank mantk Trke
en, Z., (2010b). Fuzzy Logic and Hydrological Modeling. Taylor and Francis Group, CRC Press, 340 pp.
Zadeh, L.A., (1965). Fuzzy sets. Inform. and Control.
12,no.2, pp. 94-102.
Zadeh, L. A., (1999). From computing with numbers to
computing with words From manipulation of measurements to manipulation of perceptions. IEEE
Trans. Circuits and Systems, 45(1), 105-119.
Zadeh, L. A., (2001). A new direction in AI-Towards a
computational theory of perceptions. Amer. Assoc.
Artificial Intelligence Magazine, Spring 2001, 73-84.