KOMISIJA ZA IZDAVANJE EDICIJE

Predsjednik Komisije: Nisim Albahari; lanovi Komisije: Fahrija Ajanovi, dr Zdravko Antoni, Idr Nikola Babil. Emerik Blum, I Demal Bi-"
i e d ii. Miodrag Bogievi, mr Rafael Bri, Nikola Cvijeti, Miodrag
Cankovi, Esad engi, Jovanka ovi, Vojo Dimitrijevi, Rato Dugonji, Mehmed Dini, Moni Finci, Kazimir Frankovi, Zvonko Grbac,
Nenad Guzina, Kemal Karai, Mladen Kneevi, dr Boro Knei, Ljubo Kojo, Dragutin Kosovac, Vera Krsti, dr Boo Madar, Olga Marasovi, Munir Mesihovi, Brane Milju, Demal Muminagi, Dane Olbina
(potpredsjednik Komisije), Mile Perkovi, Savo Prea, dr Hiba Ramadanovi, Saiamon Romano, Anto Sui, Demil arac, dr Nedim arac,
dr Safet erifovi, mr Dubravka karica, Danilo taka

UREDNITVO
Nisim Albahari, Fahrija Ajanovi, mr Rafael Bri, Miodrag ankovi,
Esad engi, Zvonko Grbac, dr Boro Knei, Demal Muminagi,
Dane Olbina, Savo Prea, mr Dubravka karica

REDAKTORSKA GRUPA
Nisim Albahari, mr Rafael Bri, Miodrag ankovi, Mehmed Dini,
Dane Olbina

Izdava, struna saradnja i dokumentacija

Istorijski arhiv Sarajevo

SARAJEVO
U REVOLUCIJI
USPJESI I PREVAZILAENJE POTEKOA
U RAZVOJU NOP-a
(oktobar 1941. - novembar 1943.)

SARAJEVO, 1979.

Mi, s pravom, moemo da

se ponosimo svojim
dosadanjim tekovinama,
aH samo zato to nam one
omoguuju da bez zastoja
idemo dalje.
TITO
(na VIII kongresu SKJ)

Slijedei ranije utvrenu orijentaciju za izradu Edicije i metodologiju rada, trei tom prezentira period irokog zamaha ustanka u sarajevskom regionu, razvoj politikih snaga NOP-a u gradu Sarajevu, kao i
savladavanje nastalih potekoa na teritoriji sarajevske oblasti. S obzirom na opsenu materiju i bogatstvo dogaaja koji su sadrani u ovom
periodu, Urednitvo se, jo pri radu na drugom tomu, opredijelilo da
period koji slijedi iza pripreme i organizacije ustanka u ovim krajevima
iskae kao stanje i borbu NOP-a u smislu velikog zamaha i uspjeha
ustanikih oruanih snaga (to je uslijedilo od vremena odluka Savjetovanja V Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije i
CK KP J u Stolicama, koncem septembra 1941. godine, tj. od vremena
formiranja tri velika partizanska odreda u sarajevskoj okolini), a u gradu Sarajevu period rada KP J i drugih organa i organizacija NOP-a od
aprila 1942. godine. U ovoj knjizi su predoeni borbe i procesi sve do
novembra 1943. godine, odnosno do II zasjedanja AVNOJ-a - tog
prelomnog istorijskog dogaaja u borbi naih naroda i narodnosti.
Taj vremenski period predstavlja i period znaajnih uspjeha i velikih drutveno-politikih previranja, potekoa i oscilacija vrlo karakteristinih za razvoj NOP-a na ovom regionu, pa je i naslovom knjige to
istaknuto - USPJESI I PREVAZILAZENJE POTEKOA U RAZVOJU
NOP-a (oktobar 1941 - novembar 1943). Bogatstvo dogaaja i obim radova opredijelili su da period od organizacije ustanka 1941. godine do
novembra 1943. godine bude obuhvaen u dvije knjige (drugi i trei
tom) umjesto, kako je ranije bilo predvieno, u jednoj knjizi.
Izvreno je dublje istraivanje stanja revolucionarnog pokreta i
uslova u kojima je ivjelo stanovnitvo u okupiranom gradu u tom najteem periodu, kada su masovna, uestala i uzastopna hapenja,
ubistva i protjerivanja u koncentracione logore dostizala kulminaciju.
Teili smo da predoimo sve ono to predstavlja kontinuitet borbe i
revolucionarnu pouku iz tog perioda, kako bi se sagledali potekoe i
ilav otpor okupatoru i kvislinkoj NDH koji je pruao NOP, kao i masovna podrka patriotskog stanovnitva.

U ovu knjigu uvrstili smo dva opsena tematska rada, kao pregled
sveukupnog zbivanja u vremenskom intervalu koji obuhvata ovaj tom
Edicije, kao i 66 priloga, medu kojima, ta kode, ima radova koji su posebne, zaokruene cjeline, kakvi su prilozi o odredima, o radu KPJ,
SKOJ-a i si Znaajno mjesto u ovom tomu predstavlja i pet radova o
likovima veoma zaslunih revolucionara ija aktivnost je najneposrednije vezana za razvoj i rukovoenje ustankom i revolucijom u ovom regionu. To su radovi o lanu Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i politikom komesaru Kalinovikog NOP odreda Borii Kovaeviu, o lanu Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH, proslavljenom
panskom borcu Miljenku Cvitkoviu, o sekretaru Mjesnog komiteta
KPJ za Sarajevo Vladimiru Periu, o legendarnom komandantu Romanijskog NOP odreda Slavii Vajneru i o politikom komesaru istog
odreda Pavlu Goraninu, istaknutom sarajevskom revolucionaru. Bilo je
predvieno da se u ovaj tom uvrste i radovi o likovima jo nekih takoe istaknutih revolucionara, ali kako svi nisu dovreni, bie uvrteni
u etvrti tom.
Pri uvrtavanju radova u trei tom, rukovodili smo se projektom
Edicije - da radovi, na odreeni nain, najbolje ilustruju aktivnost i
kontinuitet NOP-a. Nastojali smo da izbjegnemo ponavljanje iste materije. Neuvrteni radovi sainjavaju dio arhivske grae vezane za rad na
ovoj ediciji.
Kao i ranije, autori radova pokazali su maksimalno razumijevanje
za Ediciju, kao zaokruenu cjelinu, pa smo im veoma zahvalni za saradnju. Vjerujemo da e i ova knjiga, kao plod kolektivnog rada, svojom objektivnosti i dokumentovanosti posluiti kao prilog za istorijsko
izuavanje revolucionarnog pokreta, te u drutveno-politike i obrazovne ciljeve i za njegovenje revolucionarnih tradicija.
Sarajevo, maj 1979.
UREDNITVO

UGLJEA DANILOVI

SARAJEVO I SARAJEVSKA OBLAST U USTANKU

NARODA BOSNE I HERCEGOVINE (oktobar 1941-maj
1942.)
Kada je rije o temi o kojoj piem, ini mi se neophodnim, jasnoe radi, uiniti dvije-tri prethodne napomene.
Prvo, ustanak u ovoj oblasti ini jednu cjelinu, poeo je i razvijao
se pod rukovodstvom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, partijske organizacije grada Sarajeva i organizacija mjesta koja se
nalaze na ovoj teritoriji. Ustanak je djelo naroda itavog ovoga kraja i o
njemu mogu pisati i pisae kako ova edicija, tako i edicije drugih mjesta.
Drugo, poznato je da je partizanski rat bio mogu samo u vrstom osloncu na selo i da su glavninu partizanske vojske sainjavali
stanovnici sela. No, u naem narodnooslobodilakom ratu, njegov pokreta i rukovodea snaga bila je Komunistika partija, partija radnike
klase i drugih radnih ljudi. Kao takav, ustanak se ne bi mogao zamisliti
bez aktivnog uea gradskog stanovnitva, prije svega, radnike klase. Zato se uloga grada ne moe svoditi, kao to neki misle, na ulogu
nekog pomagaa, jer je ustanak zajedniko djelo grada i sela. Uloga
partijske organizacije grada Sarajeva bila je najvea, to je bilo adekvatno snazi ove organizacije.
Tree, pojam naih oblasti u ratu treba gledati elastinije nego
to se taj pojam moe tumaiti u strogom administrativnom ili geografskom smislu. Pod sarajevskom oblasti podrazumijevali smo teritoriju koju su pokrivala tri partizanska odreda: Romanijski, Zvijezda i Kalinoviki. U irem smislu, u okvir ove oblasti ulazili bi i Zenica, Gornje
Podrinje i teritorija do Travnika, to u toku rata nije bio sluaj. I same*
granice ratnih oblasti nisu bile krute i ablonske. One su bile vie

omeene konfiguracijom terena i prirodnim preprekama nego neim

drugim.
etvrto, o pripremama ustanka u sarajevskoj oblasti i prvim mjesecima borbe govori se detaljnije u drugim lancima ove edicije, pa
zato u se ja vie ograniiti na neke opte uslove, na dogaaje i momente koji su bili od ireg znaaja i pokuati da ukaem na znaaj borbi u ovom kraju u sklopu ustanka u itavoj Bosni i Hercegovini. Neu
se drati nekog strogog hronolokog reda, a neto ire govoriu o
drugom periodu, od jeseni 1941. do ljeta 1942. godine.

Razvoj ustanka
i politike prilike u oblasti
Sprovodei odluku Centralnog komiteta KPJ o dizanju ustanka,
Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, na svojoj sjednici
odranoj 13. jula u Sarajevu, donio je konkretne zakljuke o organizaciji i poetku oruanih borbi u Bosni i Hercegovini. Radi lakeg rukovoenja oruanom borbom, Bosna i Hercegovina je podijeljena na etiri oblasti. Za svaku oblast formiran je tab. U Oblasni tab za sarajevsku oblast odreeni su: Slobodan Princip, za komandanta, i Hasan
Brki, za politikog komesara. Hasan je do tada bio sekretar, a Slobodan lan Okrunog komiteta za sarajevski okrug i rukovodili su i prethodnim pripremama partijske organizacije za oruanu borbu, kao i itavim politikim radom. Ostali lanovi odreeni su docnije.
Oblasni tab poslije neophodnih kraih priprema u Sarajevu izaao je na teren Romanije 17. jula i priao sprovodenju odluke. On se
pri tome oslonio na drugove koji su izali iz grada i na partijske organizacije na terenu. Zajedniki je napravljen plan vojne organizacije, obavijeteno partijsko lanstvo i blii simpatizeri, odreeno vrijeme poetka akcija, te odmah se pristupilo prikupljanju prvih desetina, u koje su
ukljueni najpouzdaniji i najhrabriji ljudi. Oruja je bilo na terenu dovoljno za poetak prvih akcija, jer je u prethodnom periodu voena akcija za prikupljanje i uvanje oruja.
tab je u sporazumu sa lanovima Pokrajinskog komiteta' zaduenim za ovu oblast: Iso Jovanovi, Boria Kovaevi i Svetozar Vukmanovi, delegat CK KPJ, odluio da se za poetak formiraju tri ete: na
Romaniji, Trebeviu i prostoru Semizovac-Srednje. Odreeni su tabovi eta i dogovoreno o istovremenom poetku borbenih akcija.
Prva oruana akcija izvrena je nou 28/29. jula 1941. godine, bio
je to sukob partizanske grupe iz okoline Semizovca sa ustakom patrolom kod llijaa. To je prva ustanika puka u sarajevskoj oblasti.
Mada planirani napad na andarmerijsku stanicu nije izvren, ova akcija
je znaajna jer je bila signal za ustanak na ovom i drugim prostorima
oblasti. Samo dva dana kasnije, otpoele su borbe i na drugim tereniL

ma. Romanijska grupa partizana izvrila je nou 31. jula/1, avgusta

uspjenu akciju u tri pravca: napad na andarmerijsku stanicu u ljebovima i optinu u Sokoloviima i presjekla telefonske kablove na liniji
Mokro-Sokolac. Trebevika grupa je 4. avgusta napala andarmerijsku
stanicu na Trebeviu. Poslije ovih prvih uspjenih partizanskih akcija,
ustanak je krenuo. Redale su se akcije jedna za drugom, a u partizanske ete stizali su novi borci. Ubrzo su desetine prerasle u vodove, a
vodovi u ete.
Ve polovinom avgusta Oblasni tab donosi odluku da ete prerastu u bataljone. Jaanje i narastanje ustanka po borbenoj snazi i irini, trajae sve do aprila 1942. godine. Naravno, taj razvoj nije bio pravolinijski i bez potekoa, imao je privremene zastoje i poremeaje. O
svemu tome bie opirno govoreno u ovoj knjizi edicije, jer elja sviju
nas je da se dogaaji osvijetle to potpunije, objektivno i istinito, jer
samo takav pristup moe biti koristan kao pouka i iskustvo za budunost.
Ustanak u ovoj oblasti otpoeo je i razvijao se u uslovima i okolnostima zajednikim za itavu Bosnu i Hercegovinu. No, imao je i svojih specifinosti. Mislim da nije pretjerano ako kaem, da je ovo ustaniko podruje, u to vrijeme esto nazivano zajednikim imenom Romanija, imalo svoje istaknuto mjesto i izuzetno znaenje u razvitku
narodnooslobodilake borbe u 1941. godini u Bosni i Hercegovini. Bila
je to centralna oblast, sa najrazvijenijom privredom i saobraajem, iji
smo centar tretirali politikim i administrativnim centrom Bosne i Hercegovine. Ova oblast je bila od velikog interesa u privrednom i vojnom
pogledu za okupatora, pa je zato ustanak ovdje bio i najvei izazov za
njega i njegovu kvislinku tvorevinu tzv. NDH. Uinie sve da ustanak u
poetku ugue i zato e borbe ovdje dobiti krajnje otar karakter. Ne
samo upotrebom svih svojih raspoloivih snaga nego i najotrijim represalijama, neprijatelji e pokuati unititi prve partizanske jedinice i
izolovati od naroda.
Ustanak se u ovoj oblasti razvijao planski i organizovano od manjih partizanskih grupa do velikih odreda. Nije dolazilo do nekih irih
spontanih pokreta masa, niti je bilo druge organizovane snage, osim
KP, koja bi se stavila na elo tih masa. Vojne jedinice su stvarane pod
rukovodstvom partizanskih tabova, a samo izuzetno, u selima na periferiji podruja, dolazilo je do nicanja samostalnih oruanih grupa.
Seljaci tih sela, na vijest o ustanku, uzimali su oruje u ruke jer su htjeli da se u ustanak ukljue ili da brane svoja sela od ustake odmazde.
Ovako stvarane grupe ukljuivale su se u partizansku vojsku, ali jedan
dio posluie kao baza etnicima, o emu e biti posebno govora.
Broj i jaina ovako stvorenih grupa u poetku je bio beznaajan.
Odziv masa na ustanak bio je rezultat od ranije steenog politikog uticaja i ugleda Komunistike partije Jugoslavije u narodu ovog
kraja, iako je broj njenih lanova bio mali. Naime, partijska organizacija

Sarajeva i okoline, radi ilegalnih uslova, nije bila velika po broju lanova,
ali se njen uticaj snano osjeao.
Najveu snagu Partije, u to vrijeme, inili su mladi borbeni kadrovi, vaspitani na novom kursu, kojim je KPJ pod Titovim rukovodstvom
krenula 1937. godine, a prokuani u borbi protiv buroaskog poretka.
Oni nisu imali mnogo godina partijskog staa, ali su bili zadahnuti visokom revolucionarnom svijeu i spremnou na rtve. Povezanost
klasne borbe proletarijata Sarajeva sa borbom radnika drugih industrijskih mjesta i naselja, stvarala je osnovu za borbeno jedinstvo i
omoguila irenje revolucionarnih ideja na iru okolinu. Industrijski
radnici koji su ivjeli na selu, bili su jedan od mostova koji su vezivali
revolucionarne snage gradova sa selom. Dosljedna i pravedna borba
komunista, kao i progoni kojima su bili izloeni u nenarodnom reimu
stare Jugoslavije, dali su im onu moralnu i politiku snagu da im mase
vjeruju i da pod njihovim vodstvom pou u oruanu borbu.
Treba ukazati da su lanovi Partije ili SKOJ-a uivali veliki ugled u
svojoj sredini, a preko njih ugled je uivala i itava organizacija. To su
bili politiki i drutveni radnici koje je sredina dobro poznavala i cijenila. Nee biti suvino podsjetiti da je ba u godinama pred ove dogaaje, politika aktivnost komunista u Sarajevu i njegovoj okolini bila veoma iva i zapaena. Bili su organizatori radnikih trajkova, politikih
demonstracija, pokretai masa u akcije za ostvarenje njihovih konkretnih i opravdanih zahtjeva (akcije protiv skupoe, visokih poreza i si ).
Komunisti su bili zapaen faktor u svim izborima, organizatori kulturnog ivota, sporta i drugog drutvenog rada. Moe se slobodno rei,
bilo je malo drutvenih aktivnosti, od onih najveih do najsitnijih, na
kojima se nije osjetilo prisustvo komunista i njihovo aktivno istupanje.
Ovi iroki i raznoliki kontakti i veze sa masama uveliko su olakali izvrenje istorijskog zadatka pred kojim je stajala Komunistika partija
Jugoslavije. Te zadatke mogli su ponijeti i uspjeno obaviti samo ljudi
koji su imali uticaja u irim narodnim masama i politikog znanja i iskustva.
Da bi politika, koju je proklamovala KPJ, u ovoj novoj istorijskoj
situaciji imala uspjeha, ona je morala pasti na pogodno tlo, -naii na razumijevanje, podrku i prihvatanje u narodnim masama. A prilike tada
nisu bile ni jednostavne ni lake. Ljudi su bili pod okom od neoekivanog poraza. Bilo je ne malo zbunjenosti, dezorijentacije, pa i demoralizacije. Drava je okupirana i rasparana za nekoliko dana, a okupatorska soldateska ponaala se bahato i naduveno. Ljudi su teko mogli
sve to da shvate. Perspektiva je bila potpuno mrana. Okupator i
ustae najavljivali su reim terora i odmazdi za svaki pokuaj neposlunosti. Kratko vrijeme iza okupacije, poeli su progoni Jevreja, Srba i
Roma. Na svakom koraku sa radija, plakata i kroz novine pljutala su
upozorenja i prijetnje. Svako je mogao biti uhapen bez ikakve procedure, otjeran u logor ili strijeljan. Za komuniste i sve progresivne ljude svaki susret sa andarmima, ustaama i njihovim doukivaima mogao se

kobno zavriti. Vladala je atmosfera obespravljenosti, a drutveni olo

postao je nosilac i oslonac kvislinke vlasti. U takvoj situaciji nije bilo
lako stajati uspravno. Nije lako danas ni priblino doarati tu atmosferu
i ivotne uslove u prvim sedmicama i mjesecima u okupiranoj zemlji.
No, odluka CK KPJ o ustanku, koliko god je izgledala teka i
smjela, bila je veliko olakanje za komuniste i za mnoge potene rodoljube, jer je znaila kraj ekanju i neizvjesnosti. Ta odluka nije bila
neoekivana, jer se Partija na nju pripremala sve od aprilskih dana, ali
svima je bilo jasno da se time ulazi u jednu teku i dugotrajnu borbu
sa malim sredstvima protiv snanih protivnika i da e to biti borba na
ivot i smrt. Svaka organizacija i svaki njen lan morali su nai svoje
mjesto i ulogu u novoj situaciji. itava organizacija se morala prestrojiti na nove zadatke. Partijska organizacija Sarajeva i itave oblasti nije
zakazala, ali su se njeni zadaci viestruko umnoili. Prvi njen zadatak
bio je organizovanje oruane borbe na terenu, a istovremeno trebalo
je pojaati rad u okupiranom gradu.
Dovoljno je samo nabrojiti zadatke na kojima se angaovala Partija u gradu, a koji su bili vezani za sprovoenje odluke o ustanku, pa da
se vidi koliko su ti zadaci bili teki i sloeni. U gradu je trebalo organizovati vojne aktivnosti, a one bi se sastojale od organizovanja diverzantskih grupa i vrenja diverzija i sabotaa na objektima i instalacijama vanim za neprijatelja. Trebalo je nai kanale za nabavku oruja i
municije. Trebalo je iznalaziti ljude koji e krenuti u partizanske odrede, obezbijediti veze i kanale sa odredima i za upuivanje ljudi i materijala iz grada. Trebalo je organizovati obavjetajni rad, a medu mobilisanim oficirima i vojnicima tzv. domobranstva organizovati svoja uporita, kako bi se ti ljudi obavijestili o pravom karakteru borbe koja je
otpoela, jer e okupator prvo njih upotrijebiti za guenje ustanka. U
gradu je trebalo pojaati propagandni rad da bi se graani pravilno informisali kako ne bi postali rtve neprijateljske propagande. Veliki znaaj imao je rad vezan za partizanske ranjenike: nabavka i slanje na teren sanitetskog materijala i medicinskih kadrova, a u gradu organizovanje prihvata i lijeenja najteih ranjenika. Bilo je nuno organizovati
skupljanje materijalne pomoi (odjee, obue, novanih sredstava) i
raditi na tome kako bi se svaki poteni graanin, na svoj nain, ukljuio
u bitku koja je predstojala. Sve se ovo moralo initi u uslovima pojaanog policijskog terora i djelovanja prijekih sudova.
Oevidno, ovaj rad zahtijevao je ne samo linu hrabrost, spremnost na rtve, nego i veliku umjenost i snalaljivost. Od uspjenog
izvrenja ovih zadataka u gradu, u velikoj mjeri ovisio je i uspjeh oruane borbe na terenu. Jedna od odlika partizanskog rata je i ta da on
moe biti uspjean samo ako ima oslonac i podrku stanovnitva osloboene i neosloboene teritorije.
Partijska organizacija sa uspjehom je obavljala ove zadatke u gradu, a njena uloga nije bila nita manja ni u pogledu formiranja prvih
partizanskih jedinica. Mjesni komitet u Sarajevu, odmah poslije sjedni-

ce Pokrajinskog komiteta, preduzeo je mjere za upuivanje kadrova

na.teren. To su bili politiki radnici prokuani u ilegalnoj borbi. Medu
njima su bili Srbi, Hrvati, Muslimani i Jevreji, radnici, slubenici, intelektualci, studenti i aci. Bili su to lanovi Partije i SKOJ-a ili bliski simpatizeri. Ovi drugovi e odigrati znaajnu ulogu u prvim danima borbe i
sainjavae najvra jezgra partizanskih jedinica. Njihov broj nije bio
mali. Prema dosadanjim saznanjima, iz Sarajeva je izalo u partizanske jedinice oko 500 ljudi u periodu od jula 1941. do aprila 1942. godine.
Pri tome treba imati u vidu, da se odreeni broj drugova morao zadravati u gradu radi obavljanja ve pomenutih zadataka.
Prva partizanska uporita oko Sarajeva stvorena su sjeverno, juno i istono od grada: na Romaniji, na potezima Trebevi-Jahorina i
Semizovac-Srednje. Ta sredita nisu locirana sluajno. Na tim prostorima nalazila su se partijska uporita, a to su bili i pravci jedinih komunikacija koje su povezivali grad sa drugim krajevima, a napad na komunikacije je bio na prvi cilj.
Vojni zadaci naih tabova, u tim prvim danima, bili su stvaranje
vrstih manjih pokretnih odreda, koji e, na partizanski nain, napadati
vojne objekte, transportna sredstva, telefonsko-telegrafske veze, saobraajnice, andarske i ustake kasarne, sjedita optinske kvislinke
vlasti, stvarati za neprijatelja potpunu nesigurnost i ruiti njegovu vlast.
Meutim, ve prvih sedmica, oruana borba se tako razvijala da je premaila nae procjene i predvianja. Ona je sve vie prerastala u opti
narodni ustanak. To je potvrivalo da je odluka o ustanku bila realna i
da je odgovarala datoj situaciji. Sve ovo odigravalo se ovdje, u sarajevskoj oblasti, kao i u Bosni i Hercegovini u cjelini. Krajem septembra, dakle, za nepuna dva mjeseca, partizanske snage ove oblasti narasle su na blizu 3000 boraca. Sam Romanijski bataljon brojao je 5
eta sa preko 1250 dobro naoruanih boraca. Ustankom je zahvaena
velika teritorija bivih srezova Sarajevo, Rogatica, Visoko, Viegrad i
Zenica, kao i sreskih ispostava Praa, Gorade, Kalinovik i Trnovo. Ve
26. avgusta osloboen je Sokolac, 6. septembra nae snage prvi put
su ule u Rogaticu, 23. septembra osloboeno je Srednje, a 2. novembra Trnovo. Time su stvoreni centri slobodnih teritorija odreda i ta e
se teritorija poslije povezati u jednu cjelinu. Sarajevo je bilo blokirano,
a komunikacije prema Viegradu i pruga Semizovac-Srednje-Podrol
potpuno presjeene. Putevi i pruge prema Doboju i Mostaru, kao i
pruga Podlugovi-Vare bili su za okupatora potpuno nesigurni, pod
stalnim napadima naih odreda. Partizanske predstrae dopirale su do
periferije Sarajeva.
Poetak oruanih borbi snano se odrazio na irokom prostoru
kao i u samom gradu. Poteni i rodoljubivi ljudi doekali su ovaj trenutak sa radou. To je ojaalo u njima vjeru da sve nije izgubljeno i da
pravi rat tek poinje. Ovo je bio nov, prelomni momenat u ivotu stanovnitva itavog kraja. Razgovori meu ljudima u gradu i na selu dobili su novu dimenziju. Vie to nisu bila opta razmatranja situacije i
n

eventualnih mogunosti. Ustanak je ve bio konkretna injenica i prema njoj se trebalo i moralo odmah i neposredno opredijeliti. Kolebanja
i neodlunost je nestajalo, ljudi sela poeli su sami da izvlae skriveno
oruje i da se javljaju u ete. Svako je znao da neprijatelj nee oklijevati sa odmazdom i da se treba spremiti na otpor. U gradu je poeo
proces politike diferencijacije, pa su se ljudi poeli sve vie da dijele
na dvije osnovne grupacije: na one koji su za narodnooslobodilaku
borbu i na one koji su protiv nje. Ua politika opredjeljenja gubila su
na svojoj aktuelnosti. I u podruja udaljena od arita borbi dopirale su
vijesti o ustanku. Ustaka propaganda se trudila da te borbe prikae
kao djelo velikosrpskih i etnikih elemenata, ali su dopirale i istinite
vijesti o oslobodilakom i optenarodnom karakteru ustanka.
Specifinost ustanka u sarajevskoj oblasti bila je u tome da je
zahvatao podruja naseljena stanovnitvom razliitih nacionalnosti. Toj
injenici morala se pokloniti izuzetna panja. Poznato je da poloaj pojedinih nacionalnosti u Jugoslaviji nije bio jednak i da su nacionalni odnosi bili nerijeeni i zatrovani. To se posebno odnosilo na Bosnu i Hercegovinu stoga to su ti odnosi bili trovani od ovinista sve tri nacionalnosti i agresivnih nacionalistikih elemenata van Bosne i Hercegovine. Ti odnosi su se vanredno komplikovali kada su ustae poeli sa pokoljima nad srpskim stanovnitvom, koje su nastojali prikazati kao
spontanu reakciju Muslimana i Hrvata, a ista tumaenja davali su i
srpski ovinisti. Poznato je kakvo je bilo stanovite KPJ prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, u godinama pred rat, a posebno u Bosni i
Hercegovini. Partija je stajala na jasnom stanovitu da je Bosna i Hercegovina zajednika i nedjeljiva domovina tri naroda i drugih manjih
nacionalnih grupa. Taj stav ostao je isti i u novoj situaciji. Kao to nismo priznavali velikosrpske aspiracije na ovu istorijsku pokrajinu, tako
smo odbijali i velikohrvatske koje su zastupale ustae.
Nama, komunistima bilo je sasvim jasno da e budunost ustanka
u Bosni i Hercegovini zavisiti od toga kako e se prema njemu odnositi
sve tri nacionalne grupacije, a ne jedna ili dvije od njih. No, isto tako,
bilo nam je jasno da e ustanak u prvo vrijeme biti vie prihvaen od
srpskog stanovnitva radi poloaja u kome se ono nalo. To je znailo
da e prva arita ustanka biti locirana u srpskim sredinama, to je nosilo opasnost da ustanak dobije jednonacionalni karakter i da se izoluje od muslimanskog i hrvatskog stanovnitva, to bi opet, bilo jednako
katastrofi. Dalje, postojala je realna opasnost da ponu obrauni na
nacionalnoj liniji, zbog ustakih zloina. Na sve ovo ukazano je ve na
sjednici Pokrajinskog komiteta kada se donosila odluka o ustanku. Da
bi se te opasnosti predupredile, bila je nuna velika aktivnost partijske
organizacije. Bilo je potrebno da ustanike snage uspostave to neposrednije veze i kontakte sa stanovnitvom muslimanskih i hrvatskih
sela, da ga upoznaju sa ciljevima ustanka i da ga nastoje to prije ukljuiti u akcije. Bilo je nuno suprotstavljati se odluno svim pojavama
ovinizma koji je svakim danom uzimao sve vee razmjere. Jednako

otro reagovati, kako na ustake, tako i na etnike zloine. Trebalo je

voditi rauna da medu politikim i vojnim kadrovima budu zastupljene
sve nacionalnosti. Sela na ovom regionu bila su izmijeana u nacionalnom pogledu, i zato je svaki uspjeh zavisio od saradnje, podrke ili bar
od blagonaklonog razumijevanja i simpatija susjednih sela i podruja.
Pri tome nismo imali iluzija, niti zanemarivali konkretnu stvarnost, znajui da je za izvjesne procese potrebno i vrijeme, kao i vlastito iskustvo ljudi, da se sami uvjere ta je i gdje je istina. Da bi se demantovala
ustaka propaganda da partizanske jedinice sainjavaju iskljuivo Srbi,
na Romaniji se ve u 1941. godini stvaraju ete sastavljene preteno
od Muslimana. Meutim, te jedinice nisu stvarane na nacionalnoj osnovi, bile su partizanske kao i ostale. Muslimanski bataljon brojao je krajem 1941. oko 300 boraca.
Pred mase morali smo ii sa jasnim stavovima ne samo o tome
protiv koga nego i za koje ciljeve se borimo. Nismo pozivali u klasnu
borbu, nego u najiri nacionalnooslobodilaki rat i s tim ciljem traili
smo saradnju svih ljudi koji su stajali na razliitim idejnim i politikim
pozicijama. Smatrali smo da je istjerivanje okupatora i osloboenje
zemlje najvaniji zadatak. Pri tome se nismo libili da otvoreno govorimo i o tome da e radni ljudi, radnika klasa, seljatvo i ostali radni
slojevi, kao i ostale nacije Jugoslavije, ureivati svoje meusobne odnose, poslije osloboenja zemlje, po svojoj volji. Nismo bili uskogrudi
niti iskljuivi da naturamo nae stavove. Ljudima koji su pokretali pitanje budueg ureenja, govorili smo da je o tome rano govoriti, ali da
su kralj i dvorska kamarila bili iza svih negativnih pojava koje su se
deavale u Jugoslaviji.
Iz sjeanja ljudi, kao i iz neprijateljskih dokumenata koji su nam
danas pristupani, jasno se vidi da je izbijanje ustanka u blizini Sarajeva izazvalo pometnju i paniku u neprijateljskim redovima. Njemaki
garnizon u gradu osjeao se nesigurnim, a ustake funkcionere hvatala je panika. Njemakoj komandi bilo je jasno da to nisu nikakvi sluajni incidenti, nego dio jednog ireg pokreta u itavoj zemlji. Ona, zajedno sa domobranima i ustaama, preduzima vojnike mjere za uguenje ustanka, ali i neke mjere drugog karaktera. Svjesna toga kakvo stanje u narodu stvara ustaki teror, njemaka komanda upozorava
ustake funkcionere da ublae kurs prema Srbima, da se sprijei divljanje ustaa, da se poinitelji pozovu na odgovornost i da se neki
notorni ustaki koljai uklone sa terena. Upuuju se pozivi srpskom
stanovnitvu da se smiri, ali istovremeno i najotrije prijetnje za sluaj
podrke pobunjenicima. Nareuje se kupljenje talaca koji e biti strijeljani ukoliko doe do novih akcija. U Sarajevu je, u to vrijeme, strijeljano oko 50 komunista i drugih graana, od ega 20 povodom diverzije u eljeznikoj loionici, i to je publikovano na velikim plakatima, pa
ak i u slubenom listu.
Ova dvostruka igra njemake soldateske imala je jasan cilj. Svojim tobonjim distanciranjem od ustakih postupaka i pozivima
ift

. .

srpskom stanovnitvu htjela je da prevari lakovjerne ljude i da ih, na taj

nain, privoli na dobrovoljnu pokornost. Otrim terorom htjela je da
zaplai kolebljive. Meutim, sve te mjere nisu imale efekta. Teror ne
samo da nije zaustavio ustanak nego je uticao i na kolebljivce da se
prihvate oruja, uviajui da im je to jedini i najasniji put.
Tokom jeseni aktivnost partizanskih snaga je vanredno porasla,
blokada grada postajala je sve potpunija. U gradu se osjeala velika
oskudica u hrani i ogrevu. Ne mora ovjek biti profesionalan vojnik pa
da ocijeni ta u vojnom smislu znai ako se borbe vode kod Mokrog i
Stambolia, ako su ustanike snage vrsto na Crepoljskom, Trebeviu, Igmanu i Crnom vrhu iznad Vogoe. Neprijateljske, okupatorske
i kvislinke formacije ivjele su u strahu, to se vidi iz paninih izvjetaja i apela za pojaanje.1) Mora se priznati da mi tada ni sami nismo
znali kakav smo strah i paniku ulili naprijatelju i ta su za naprijatelja
znaile nae snage.
Ali zabrinutost Nijemaca nije dolazila samo od straha za bezbjednost vlastitog garnizona. U pitanju su bili mnogo vei interesi. Ve sam
pomenuo ta je u politikom smislu znailo prisustvo naih snaga u
neposrednoj blizini Sarajeva. Dalje, treba znati da je njemaka ratna
privreda bila jako zainteresovana za sirovine i proizvode srednjebosanskog industrijskog bazena, kao to su: ugalj, eljezna ruda, gvoe
i drvo. Ti proizvodi su bili dragocjeni za njemaku ratnu mainu, koja je
naprezala sve svoje snage da savlada blokadu i da obezbijedi sve to
je neophodno za voenje rata. Njemaki generali u vie navrata istiu
vanost ovoga bazena za njemaku vojsku.') Nije sluajno to je 718.
njemaka p. d. sve svoje snage rasporedila od Sarajeva dolinom Bosne - prema Zenici, Doboju i Tuzli.
') Arhiv Vojnoistorijskog instituta (dalje: A V. I. I.), arhiva NDH (dalje: A NDH) kut. 4, br, reg.
5/1-1 i kut. 61a, br. reg 9/6-1; Arhiv Instituta za istoriju Sarajevo (dalje: A I. I. Sarajevo), mikrofilmovana graa NDH u V I. I. Beograd, MF-7/326-328; A V. I. I, mikrofilmovana graa arhiva UDB-e
Zagreb, MF - 7 / 2 9 7 - 301 i MF -7/318-321 - izvjetaji italijanskog konzula u Sarajevu o situaciji
u Bos,ni od 7. i 10. 11. 1941. godine.
U izvjetaju italijanskog konzula od 7. 11. 1941. godine, pored ostalog, stoji:
Odmetnici zatraili od Vojkve (odnosi se na Zapovjednitvo Vojne krajine - prim. U.
D.) predaju Sarajeva, dajui na znanje da sva mjesta koja su se predala bez otpora nisu pretrpjela
nita od odmetnike okupacije, dok su ona koja su se odupirala razorena. Tako bi se dogodilo i
sa Sarajevom...
Sline sadrine su i mnogi izvjetaji njemakog okupatora iz oktobra, novembra i decembra 1941. godine, ne samo njemakih vojnih i politikih funkcionera u tzv. NDH ve i funkcionera
u okupiranoj Srbiji i u tabu njemake komande Jugoistoka. U tim se izvjetajima vrlo esto
podvlai neposredna ugroenost Sarajeva: oko naih trupa u Banjaluci i Sarajevu ustanici samo
oblijeu; stanje Landessicen bataljona na eljeznikim prugama Brod - Sarajevo i Sarajevo Viegrad postalo je vrlo kritino, (Ernest Viskaupt, Borbe protiv ustanika u jugoslovenskom prostoru, A V. 1.1, str, 76-85); napadi usmjereni na Pale i Vare samo su demonstracije koje treba da
zamaskiraju namjeru ustanika da napadnu Sarajevo (Zbornik dokumenata i podataka, tom XII,
knj. 1, dok. br. 282) itd
') Njemaki general u Zagrebu Edmund Glez (Glaise) fon Horstenau, koji je bio opunomoeni predstavnik njemake Vrhovne komande pri oruanim snagama tzv. NDH, komandant
718. njem. divizije general Johan Fortner, komandant Jugoistoka general Walther Kuntze, a neto
kasnije i komandant Borbene grupe Bader general Paul Bader, inae vojni komandant Srbije,
koji je komandovao svim okupatorskim i kvislinkim snagama u poznatoj drugoj neprijateljskoj
ofanzivi na istonu Bosnu, januara 1942. godine.
I - Sarajevo u revoluciji

17

Na prvi pogled, jasno je ta je Sarajevo znailo kao saobraajni

vor. Tu su se ukrtali putevi koji su vodili kroz centralnu Bosnu i ravali se prema sjeveru, jugu i istoku. Jedina eljeznika veza prema
srednjem Jadranu i prema Srbiji ila je preko Sarajeva i ovdje imala
svoje glavne instalacije i objekte (Glavna eljeznika radionica, eljeznika loionica i si.).
Dakle, strateki znaaj Sarajeva bio je nesumnjiv. To, utoliko vie,
to Nijemci prema Jadranu nisu raspolagali vlastitim snagama, a u italijanskog saveznika nisu bili mnogo sigurni. Jadran je predstavljao osjetljivu taku u svakom pogledu. Nijemcima su bili potrebni mir i sigurnost na ovom prostoru, a prisustvo partizanskih jedinica svodilo je tu
sigurnost, tako rei, na nulu.
Iz neprijateljskih dokumenata je vidljivo da su se Nijemci najvie
plaili neposrednog napada na sam grad. Kada se danas sagledaju sve
relevantne injenice iz toga vremena, mora se rei da taj strah nije bio
bezrazloan. ak se ini, da je neprijatelj, vie nego mi, cijenio udarnu
snagu i hrabrost partizanskih eta, jer je to osjeao u estim sudarima
sa njima. Partizanske ete su bile brojne, borbeni elan na velikoj visini,
a podrka stanovnitva masovna. Partizanski nain borbe bio je naroito nepovoljan za neprijatelja, jer redovne oruane jedinice uvijek
teko izlaze na kraj u takvoj borbi. Dakle, ocjena da se partizanska lavina moe svakog asa da srui na grad, nije bila daleko od pameti i
vojnike opreznosti. Iz tih razloga, prva vojnika krupna operacija njemake vojske na teritoriji Bosne i Hercegovine, januarska ofanziva,
imae za cilj razbijanje ustanka ba na ovom terenu.
Ovih nekoliko sumarnih napomena, bez navoenja detalja i opisa
vojnih akcija, treba samo da doara znaaj i ulogu koju su imale operacije partizanske vojske u okolini Sarajeva. injenica da se grad od oko
80.000 stanovnika mjesecima nalazio u blokadi, to je bio jedinstven
sluaj u to vrijeme, ubjedljivo govori o snazi i moralu ustanikih snaga
koje neprijatelj nije mogao da razbije i uniti.

Neto o razvitku ustanka u drugim

oblastima Bosne i Hercegovine
Kada se govori o ustanku 1941. godine u ovoj oblasti, uvijek se
mora imati u vidu da to nije bila neka samostalna i izolovana pojava,
nego sastavni dio ustanka u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji. Svi dijelovi Bosne i Hercegovine, osim manjih izolovanih podruja, bili su zahvaeni poarom narodnooslobodilake borbe. Da bi se dobila cjelovitija slika o tadanjim prilikama i stanju, ini mi se da je neophodno iznijeti, makar i sa nekoliko rijei, ta se tada deavalo u drugim krajevima,
jer se to odraavalo i na prilike ovdje.
18

Naroito brzo i snano razvijao se ustanak u Bosanskoj krajini. Tu

su, prije nego u drugim krajevima, partizanske akcije prerasle u optenarodni ustanak, pa se tako rei, ve od samog poetka, postavilo kao
problem kako rukovoditi sa velikim jedinicama oslobodilake vojske.
Ve 27. jula osloboen je Drvar, a time je prvo gradsko naselje u Bosni
i Hercegovini doivjelo dan slobode. itav saobraaj i privredni ivot u
ovoj oblasti za okupatora i kvislinku vlast je doveden u pitanje. Kozara, Grme, Drvar i Petrovac postali su poznati u itavoj zemlji - kao
simboli junatva i otpora. itava oblast, osim gradskih naselja, od Save
do granice Dalmacije bila je zahvaena ustankom i manje-vie pod
kontrolom ustanike vojske.
Specifian put razvitka ustanka bio je u Hercegovini. Ovdje je
ustanak otpoeo ranije nego u drugim dijelovima - ve krajem juna
mjeseca. Bio je izazvan ustakim pokoljima, ali su ubrzo komunisti i
Partiji bliski ljudi zadobili odluujui uticaj u ustanku. U ljeto i jesen
1941. godine itava istona Hercegovina, osim sreskih sjedita, predstavljala je slobodnu teritoriju, bez ustake i okupatorske vlasti. Ustanak u Hercegovini bio je tako snaan i masovan, da je italijanska okupaciona sila smijenila ustaku vlast i preuzela cjelokupno upravljanje u
svoje ruke. Italijanski faisti nastojali su se prikazati prijateljima Srba
i sve ustake monstruozne zloine kao djelo Hrvata, a u pozadini toga
stajali su sasvim drugi ciljevi. Namjera je bila uguiti ustanak, a time
pod svoju vlast staviti Hercegovinu i dijelove zapadne Bosne, te tako
proiriti svoju okupacionu teritoriju. Naravno, raunali su da te dijelove
nae zemlje zadre u stalnom posjedu i poslije zavretka rata. Opravdanja su bila u tome da, toboe, Srbi i Hrvati ne mogu ivjeti zajedno
bez prisustva vlasti italijanskih faista.
U zapadnim dijelovima Hercegovine (Ijubuki srez) formirane su
partizanske grupe koje su se oslanjale i na partizanski pokret u Dalmaciji.
Italijanski okupatori, u to vrijeme, nisu traili ni predaju oruja od
stanovnitva, jer su znali da u tome nee uspjeti, a to je trebalo da
bude dokaz njihovih potenih namjera. Ali su zato sistematski
obraivali oficire bive jugoslavenske vojske i bogatije domaine u
selima, da od njih stvore svoje pomagae i pandure. Ovi petokolonai
irili su, sa svoje strane, prie kako su Italijani dobri, kako e oni tititi
Srbe od ustaa i bili su protiv svake akcije protiv okupatora jer e to
dovesti do paljenja sela i stradanja Srba.
No, bez obzira na sve te politike manevre talijanskih okupatora,
injenica je da je narod drao oruje u rukama i da je sam otpoeo da
u selima obrazuje vlastite organe i kontrolu.
U tuzlanskoj oblasti od poetka avgusta mjeseca ustanak se takode snano razvio. Na Ozrenu, Majevici, Trebavi, u Semberiji i Biru
stvoreni su snani odredi i slobodne teritorije. Vlasenica je ve u prvim
danima dola u ruke partizana, ali su docnije etnici tu instalirali svoju
vlast. Biranski odred stvorio je iroku slobodnu teritoriju, sa centrom

u ekoviima. Ozrenski odred je u naletu bio zauzeo vei dio Doboja,

a poslije toga neprekidno ugroavao eljeznike pruge prema Brodu i
Tuzli. Majeviki odred je ugroavao ustako-domobranska uporita i
prijetio zauzimanjem gradova Brkog i Bijeljine. Sama Tuzla i itav industrijski bazen bili su na putu da budu potpuno odsjeeni i da padnu
u ruke partizana.
Iz ovoga pregleda se vidi da je itava Bosna i Hercegovina bila
prekrivena partizanskim odredima, a dobrim dijelom i osloboena.
Svaki kraj, i svaki odred, imao je svoje osobitosti koje su se odraavale
na razvoj ustanka. Svako je svojom borbom angaovao dio neprijateljskih snaga i time pomagao drugom. Pokrajinski komitet i Glavni
tab nastojali su, koliko je god bilo mogue, da koordiniraju cjelokupnu vojnu aktivnost i time pojaaju efikasnost svih odreda u cjelini.
Samo su terenski uslovi i partizanski nain ratovanja objektivno ograniavali mogunost pune koordinacije.
Sve dosad reeno, jasno govori da za okupatora i kvislinge nisu
cvjetale rue u Bosni i Hercegovini, da su se nali u pravome kripcu,
da su dobijali stalne udarce i bili prisiljeni da se vie brane nego da napadaju. Nijemci su svoju vojnu mainu u punoj snazi angaovali na
istonom frontu ne bi li tako i tamo izvojevali munjevitu pobjedu, kao
to su to postizali u dotadanjim operacijama u Evropi. Meutim, tamo
su naili na tvrd orah. Zato im je ustanak u Jugoslaviji bio kost u grlu
jer su tu morali angaovati nekoliko svojih kompletnih divizija. Situacija
ih je primorala da uine potez koji je prilino ogorio poslunu NDH.
To je ve pomenuto proirivanje italijanske okupacione zone na Hercegovinu, gornje Podrinje i neke druge dijelove Bosne. Ovim su se jo
vie zaotrili ne ba prijateljski odnosi izmeu NDH, karikature od
drave, i faistike Italije.

Okupator, ustaka vlast

i politiko raspoloenje u narodu
Nisu se samo vojne prilike razvijale nepovoljno za okupatora. To
isto se deavalo i na politikom planu, posebno u Bosni i Hercegovini.
Ustaka vlast, najavljujui istrebljenje Srba iz Bosne i Hercegovine, konfrontirala je prema sebi itavo srpsko stanovnitvo. Uasni
zloini - ubijanje i masakriranje nevinih ljudi, ena i djece, samo zato
to su bili Srbi, a tako su postupali i sa Jevrejima i Romima - pokazali
su pred oima itavog svijeta ustaku vlast kao vlast zloinaca i zvijeri.
To je izazvalo gnuanje svih potenih ljudi, bez obzira na nacionalnu
pripadnost. Sasvim je jasno da se osuda i mrnja prenosila i na one
koji su ustae doveli na vlast, tj. na njemake i talijanske faiste. Razumije se da narod koji je orujem morao da brani svoj fiziki opstanak,

nije mogao gajiti nikakve iluzije u odnosu na okupatora i njegovu politiku. Nema potrebe da ire govorimo o raspoloenju ovoga stanovnitva, jer to je ve dobro poznato.
Nisu se povoljno, za okupatora, razvijale politike prilike ni u drugim dijelovima stanovnitva, samo se to manifestovalo na drugi nain i
drugim tempom. Takav tok politikih previranja okupator nije oekivao. Zavarani podlonikim i laskavim dranjem ake faistikih izdajnika iz redova Hrvata i Muslimana, Nijemci su, prilikom ulaska u Bosnu
i Hercegovinu, oekivali da e u ovim dijelovima naii na podrku stanovnitva. Pri tome su pekulisali sa neravnopravnim poloajem Muslimana i Hrvata u Jugoslaviji, poloajem u koji ih je dovela velikosrpska
buroazija. I, zaista, jedan vei broj muslimanskih i hrvatskih buroaskih politiara podrao je novo stanje i ukljuio se u novi poredak.
Oni su uli u ustaki sabor i time na sebe primili punu odgovornost
za cjelokupnu ustaku politiku. Za razliku od ovih direktnih poslunika
i okupatorskih sluga, drugi dio graanskih politiara zadrao se po
strani i zauzeo stav pasivnog iekivanja. Oni su htjeli da saekaju i
vide kako e ii dalji tok dogaaja pa da se prema tome i ponaaju.
Ova grupa pasivnih i rezervisanih vremenom se poveavala jer je u
svim drutvenim slojevima sve vie raslo nezadovoljstvo politikom
NDH u Bosni i Hercegovini. No, taj dio buroaskog politikog vrha nije
se oslanjao samo na pasivnost, nego se povremeno i aktivirao, ali van
ili protiv NOB-e.
Tako jedna grupa najuticajnijih ljudi arije u Sarajevu, koji su
imali velikog uticaja na formiranje cjelokupne politike muslimanske
buroazije, poela je da ispoljava otvoreno nezadovoljstvo prema
ustakoj politici. Ti ljudi bili su nezadovoljni obimom svog uea i uticaja u NDH, a u izvjesnoj mjeri nisu se slagali ni sa metodima ustake
vladavine. Oevidno je da su se plaili da e ih u ekonomskom pogledu izigrati velikohrvatska buroazija, kao to im se to desilo i u odnosu
sa velikosrpskom buroazijom. Drugo izvorite nezadovoljstva formiralo se u Ulemi, vjerskom islamskom vrhu. Ulema se nala ugroenom
agresivnim nastupom katolike crkve i veeg dijela katolikog klera
koji je ispoljavao krajnju beskrupuloznost u nasilnom pokatoliavanju,
a uestvovao je i direktno u zloinima nad srpskim stanovnitvom. Ulema nije imala garancije da se sutra, eventualno, ne nae u istom poloaju i muslimanska religija. Providna i naivna ustaka propaganda kako
su Muslimani najistiji dio Hrvgta nikoga razumnog nije mogla da obmane. O svim ovim politikim strujanjima i nezadovoljstvima u muslimanskim vjerskim i politikim vrhovima u Sarajevu znali su Nijemci i
preduzimali su posebne mjere da se sa ovim grupama poveu i utiu
na njihovo raspoloenje.
Javna manifestacija ovih politikih strujanja bila je pojava muslimanskih rezolucija u Sarajevu i drugim mjestima i memoranduma
Hitleru. Neposredni povod za donoenje tih rezolucija bilo je zaista
vanredno teko stanje u kome se nalo muslimansko stanovnitvo u

jednom dijelu istone Bosne, gdje je etniki teror uhvatio maha. No,
to je bila i prilika da se iznesu politiki stavovi i pogledi koje su imali
sastavljai tih dokumenata. Tano je da se rezolucijama, posebno sarajevskoj, u sutini osuivala ustaka politika i posebno teror nad
srpskim stanovnitvom. U tim osudama ustake politike i terora naglaeno je da se sve prelama preko lea Muslimana i trai se da se sa
zloinima prekine i da se ravnopravno tretiraju sve vjeroispovijesti.
Meutim, sastavljai rezolucije ne osuuju faistiki reim i faistiku
ideologiju uopte i ne pozivaju narod u borbu protiv uzronika tih zala,
nego se ograniavaju na neku vrstu protesta, kako bi se politikim i
vjerskim vrhovima muslimanskog stanovnitva obezbijedio poseban
poloaj i uticaj u vlasti. U tom smislu oni trae intervenciju Nijemaca i
korekciju ustake politike. Memorandum je politiki jo jasniji i
odreeniji. U njemu se trai poseban poloaj Bosne i Hercegovine,
pod protektoratom Nijemaca. Drugim rijeima, trai se da vlast dobiju
predstavnici muslimanske buroazije pod okriljem Nijemaca. Nijemci
te zahtjeve nisu mogli usvojiti a da time ne povrijede interese ustake
garniture na koju su se najvie oslanjali. Hou da podvuem da su ti
akti, bez obzira na njihov pravi smisao i cilj, bili vidni znaci jednog toka
stvari koji okupatoru, oevidno, nije iao u prilog nego na tetu.
Inae, procesi politikog opredjeljivanja za NOP u sredini obinog svijeta - u muslimanskim masama tekao je slino kao i u drugim. Bio je najbri u redovima radnika i muslimanske gradske sirotinje,
kao i u redovima onog dijela graanske inteligencije koja je bila demokratski orijentisana. Posebno brzo odvijao se u redovima radnike i
ake omladine. Sve se to jasno manifestovalo u Sarajevu, a slino se
deavalo i u ostalim gradovima.
Radniki i sirotinjski kvartovi - Vratnik, Kovai, Bistrik, Bjelave,
Pofalii, Novo Sarajevo, Hrasno, Kovaii - bili su naa glavna uporita. Tu su se ljudi, bez mnogo filozofiranja i politiziranja, opredjeljivali onako kako su ih upuivali osjeaji i zdrav instinkt, opredjeljivali se
za ono to im je izgledalo pravedno, poteno i razumno, a te epitete
nikako nije mogla dobiti politika okupatora i njegovih poslunika. Razumije se da su ova opredjeljenja bila vie rezultat djelovanja Partije u
ovim sredinama ranije i naroito u toku rata, nego neke spontanosti.
U veoma tekom poloaju nalo se i selo. Naputeno od buroaskih politiara, koji su se u novoj situaciji bavili sobom i brinuli za vlastite pozicije, muslimansko stanovnitvo ratrkanih i izolovanih bosanskih sela bilo je preputeno samo sebi i lokalnim politikim korteima. Bilo je pod raznim pritiscima izloeno velikim opasnostima. Ustaki elementi pokuavali su ga privui na svoju stranu. etnici su ga izloili teroru. Trovano antikomunistikom propagandom i zatvoreno u religiozne okvire, ono se sa izvjesnim strahom i rezervom odnosilo prema komunistima. Zato su mnogi seljaci izlaz vidjeli u pasivnosti i izolaciji. To je vjeto koristio reim NDH i poeo sa stvaranjem milicije, o
kojoj u poslije rei neto vie. Meutim, sela koja su bila u centru ili

blie aritima ustanka ili ona gdje su odranije djelovali komunisti,

mnogo prije su se opredjeljivala i aktivno ukljuivala u ustanak.
Procesi politike diferencijacije u hrvatskim masama ili su neto
sporije, iz sasvim odreenih razloga. Prije svega, to je posljedica ranijih politikih prilika i poloaja Hrvata u Bosni i Hercegovini, kao i djelovanja konzervativnih, klerikalnih i nacionalistikih krugova koji su neravnopravan poloaj Hrvata koristili u svoje politike svrhe. Meutim,
iako je moglo biti izvjesnih iluzija o novome stanju u poetku, injenica
je nepobitna da se ogromna veina hrvatskog stanovnitva distancirala
i ograivala od pogromake politike ustaa. To znamo svi mi koji smo
se bavili politikim radom u to vrijeme. Sloj koji je podravao ustaku
politiku regrutovao se meu najzagrienijim nacionalistima, u drutvenom olou i seoskim sredinama koje su bile pod uticajem ustaki orijentisanog svetenstva i inteligencije. Meutim, to je vrijeme odmicalo, to je narodnooslobodilaka borba jaala i jasno ispoljavala politiku
ravnopravnosti i bratstva naroda Bosne i Hercegovine, sloj koji je davao podrku ustaama, bio je sve malobrojniji. Svuda tamo gdje je uticaj Partije postojao odranije, a naroito u redovima radnika i dijela omladine, aktivno ukljuivanje Hrvata u NOP ilo je mnogo bre. Ovo se
vidno ispoljavalo i u Sarajevu, gdje je broj Hrvata - politikih aktivista
NOP-a neprekidno rastao, to se vidi, pored ostalog, i po progonima i
hapenjima koje su vrile ustae i Gestapo.
Sve ovo bilo je potrebno rei i zbog onih neupuenih ili zlonamjernih pojedinaca koji lano prikazuju ustanak u Bosni i Hercegovini,
pripisujui mu jednonacionalni karakter. Srpski nacionalisti tvrde da je
ovaj ustanak samo rezultat borbe i stradanja srpskog stanovnitva, a
negiraju svaku ulogu drugih. Hrvatski i muslimanski nacionalisti
umanjuju svjesnu borbu srpskog stanovnitva, tvrdnjama kako je ono
ilo u ustanak ne radi borbe za slobodu, nego bjeei od ustakog
noa.
Tako su vremenom, sve vie propadali planovi okupatora da stanovnike Bosne i Hercegovine zavadi na nacionalnoj osnovi i suprotstavi jedne drugima - da jedne stavi van zakona, a druge da pretvori u
instrument svoje vladavine. Stara osvajaka politika - zavadi pa vladaj
- nanijela je tete narodima ove zemlje, priinila dosta tekoa narodnooslobodilakoj borbi, ali ta politika doivjela je svoj krah i poraz,
a narodi stekli time jedno novo iskustvo i pouku za ubudue. Sve se
ovo manifestovalo u itavoj ^osni i Hercegovini, pa i ovdje, gdje je ratno zbivanje bilo posebno zamreno i zapleteno.
Moda je potrebno da kaem, iako se to razumije, da okviri ovog
rada ne dozvoljavaju da se o ovim politikim procesima govori ire i
dokumentovanije. Iznio sam samo onoliko koliko mi se inilo potrebnim da bih pokazao kako okupator gubi rat ne samo na bojnom polju
nego i na politikom. A ovo zadnje bilo je mnogo vanije za narodnooslobodilaku borbu i za budunost. Poznata je istina da je ratna
srea esto promjenljiva, da se pojedine bitke gube ili dobijaju, ali ono

to se izgubi u narodu ne moe se niim nadoknaditi. A to se, zapravo,

desilo svima naim protivnicima: okupatorima, ustaama i etnicima i
njihovim domaim i stranim pomagaima ili pokroviteljima.3)
Rukovoenje ustankom
i formiranje tri velika partizanska
odreda u okolini Sarajeva

Stvaranjem slobodne teritorije omogueno je da tokom septembra na Romaniju izau i oni lanovi PK koji su ostali u Sarajevu da bi
rukovodili cjelokupnom partijskom i vojnom aktivnou. To su bili: Iso
Jovanovi, sekretar PK, Boria Kovaevi, lan PK i Svetozar Vukmanovi delegat CK. Na Romaniju je izaao i lan PK Vaso Miskin, koji je
bio uhapen 22. juna, ali je sa Isom Jovanoviem, Milutinom urakoviem i Nisimom Albaharijem uspio pobjei iz ustakog zatvora. Ovim
izlaskom, centar za rukovoenje ustankom prenosi se na Romaniju i tu
e ostati sve do kraja aprila 1942. sa prekidom od mjesec-dva dana,
kada se nalazio na terenu Foa - Gorade. Kroz to vrijeme Sarajevo je
bilo vaan punkt u vezama Pokrajinskog komiteta i Glavnog taba sa
tri ostale pblasti. Preko Sarajeva su, takoe, ile i sve veze CK i V s
drugim dijelovima zemlje i dalje, dok su se oni nalazili na Romaniji i u
Foi. Obezbjeenje tih veza bio je vaan zadatak i partijska organizacija Sarajeva ga je uspjeno izvravala.
Ima miljenja da rukovoenje ustankom od Glavnog taba i PK
nije bilo dovoljno efikasno te da je tome doprinijelo i nepovoljno lociranje ovih rukovodeih organa, da je to bilo udaljeno od centra zbivanja, sa nepogodnim vezama i si. Nema sumnje, svaki rad moe se i treba kritikovati i sigurno nije bilo malo propusta, slabosti pa i greaka u
rukovoenju. Meutim, stvari se ne smiju uprotavati, pojednostavljivati i pri tome zanemarivati tadanji uslovi.
Tano je da je rukovoenje, odnosno odravanje veza bilo sporo.
Trebalo je dosta vremena da jedna direktiva dospije tamo gdje je namijenjena, pa je uslijed toga, moda gubila i na svojoj aktuelnosti. No,
u tadanjim uslovima, kada nismo imali modernih sredstava veze i kada
smo bili primorani da se sluimo samo ilegalnim kanalima ili preko osloboene teritorije, a i jedan i drugi put bili su spori, komplikovani i rizini, teko se mogla postizati neka brzina.
J
) Samo radi interesantnosti naveu dio jednog izvjetaja njemakog generala u Zagrebu
Glez-Horstenaua Njemakoj vrhovnoj komandi od 25. februara 1942., koji sa oajanjem zapaa da
oblast juno od Save predstavlja najveim dijelom ustaniku oblast, da su se komunistima
prikljuili Muslimani, Hrvati, pa ak i nekoliko pripadnika nemake narodnosti, da u raznim oblastima juno od Save, naroito u italijanskoj zoni, organizovane su manje sovjetske republike i
slino. Zbornik, tom Xlf, knj. 2, dok. br. 33.

Ve sam pomenuo da je partizanski rat, bar u tadanjim uslovima,

u osnovi, traio drukiji nain rukovoenja nego to je to klasino komandovanje. Ono se, u ovom sluaju, moralo vie ograniiti na davanje
direktiva i opte orijentacije.
Na pitanje o tome da li je smjetaj rukovodeeg centra bio pravilno odabran, mislim, moe se pozitivno odgovoriti. Bio je smjeten u
blizini glavnog grada, odakle su veze sa organizacijama bile ve uhodane, a odatle su bile i najbolje veze V i CK, dok su se nalazili u Srbiji
i istonoj Bosni. Dalje, ovo je bio prostor gdje su se odvijale najznaajnije partizanske operacije u to vrijeme, a nije bila od malog znaaja
veza sa borbom u zapadnom dijelu Srbije, gdje je ustanak bio najjae
razvijen. U ljeto 1942. godine situacija se promijenila. Centar ustanka
se premjestio u zapadnu Bosnu, a tamo su se nalazili i CK KPJ i V.
Sem toga, u Krajini su djelovali lanovi PK i Oblasnog komiteta i oni su
mogli samostalno u osloncu na V i CK da rukovode borbom. U situaciji kakva je bila u istonoj Bosni poslije aprila, mislim da je dobro to
su se ovdje zadrali PK i Glavni tab.
Ono to, po mom miljenju, zasluuje najvie kritike jeste nedovoljna organizovanost i nedovoljna sistematinost u radu ovih organa.
Djelovalo se donekle stihijno i kako je neposredna situacija nalagala,
bez dovoljnog predvianja i dubljeg ulaenja u probleme. Nije bilo dovoljno kolektivnog rada. Sve ovo osjeali su kao nedostatak i drugovi
na terenu. Takvom nainu rada doprinosili su velika oskudica u kadrovima, partizanski uslovi, a sigurno i individualne sklonosti ljudi. O svemu tome moe i treba da se govori opirnije, ali drugom prilikom i na
drugom mjestu.
Od jula mjeseca do savjetovanja u Stolicama (26. septembra
1941) cjelokupnom vojnom i politikom aktivnou rukovodio je Pokrajinski komitet, odnosno njegov ui dio koji je bio na okupu. Sastav
toga ueg dijela se mijenjao i u organizacionom smislu nije bio fiksiran
kao neki izvrni organ ili slino. U tom uem dijelu nalazili su se sekretar PK, neki od lanova PK i delegat V. Poslije Stolica stvoren je poseban organ za rukovoenje vojnim poslovima - Glavni tab. U Glavni
tab su imenovani: Svetozar Vukmanovi, Rodoljub olakovi, Slobodan Princip, Osman Karabegovi, Kota Nad i Ugljea Danilovi.
Organizacija partizanske vojske, krajem septembra i u toku oktobra, doivljavala je krupnije izmjene. Te izmjene su vrene u smislu
zakljuaka Savjetovanja u Stolicama, a njihovu potrebu nametale su i
konkretne okolnosti, prije svega, samo narastanje vojnih jedinica. Uvedena je jedinstvena vojna formacija: desetina, vod, eta, bataljon,
odred. Bolje su organizovani vojni tabovi sa uvoenjem dunosti
naelnika taba, operativnih oficira i vojno-obavjetajne slube. Svim
tim je komandovanje podignuto na vii nivo. Blie su odreene dunosti lanova taba. Pojaana je uloga i odgovornost vojnih rukovodilaca
za vojne operacije i preciznije odreena dunost politikog komesara i
njegovog zamjenika. Komesar je bio zaduen za politiki rad u jedinici

i na terenu, obezbjeivao kontakte sa narodnim odborima, a ravnopravno sa komandirom (komandantom) uestvovao u donoenju znaajnih vojnih odluka. Zamjenik komesara je uveden neto docnije i on
je bio partijski rukovodilac u jedinici. U jedinicama je stvarana partijska
organizacija, u etama i tabovima stvarane su partijske elije. Partijska organizacija u vojsci, kao i ona na terenu, bila je vezana za okrune
komitete. Partijska organizacija u vojsci bavila se, prije svega uvrenjem jedinica, jaanjem discipline, dizanjem morala, politikim uzdizanjem boraca i terensko-politikim radom. Partijski sastanci odravani
su obavezno pred i poslije vojnih akcija. Na sastancima prije akcija
odredivani su zadaci komunista u borbi, a poslije akcija je raspravljano
o dobrim i loim stranama ispoljenim u borbi. Organizacije su se
meusobno razlikovale po svome radu i politikom nivou, to je zavisilo od sposobnosti i zrelosti politikih kadrova. Tada je potpunije
odreena taktika partizanskog ratovanja. Neprijatelja je trebalo napadati najprije tamo gdje najmanje oekuje i prireivati mu stalna iznenaenja: napadati iz zasjeda, nou, unitavati njegove izolovane dijelove, a vjetim koritenjem terena i manevrom izbjegavati frontalnu borbu.
Izlaskom Glavnog taba na Romaniju i formiranjem velikih partizanskih odreda prestala je potreba da na istom terenu postoji i Oblasni tab za sarajevsku oblast ili se nama samo tako inilo. Hasan je otiao na dunost politikog komesara odreda Zvijezda, jer je odred
djelovao u sloenim uslovima, uz velike mogunosti razvoja. Naroito
je bilo znaajno da se to vie uradi meu industrijskim proletarijatom
Varea, Zenice i drugih mjesta (Visoko, Breza, Kakanj) kako bi se to
vie radnika ukljuilo u odrede. Slobodan Princip je doao na dunost
u Glavni tab i odreen za naeg predstavnika u zajednikom partizansko-etnikom tabu. On je bio neposredno angaovan u svim
krupnijim vojnim operacijama, npr., oko Rogatice i drugdje.
U mjesecima oktobar i novembar na teritoriji sarajevske oblasti,
koja je bila prostrana i povezana, vrlo aktivno se radilo na organizovanju cjelokupnog ivota. Prije svega, radilo se na organizaciji nove vlasti
- narodnih odbora, koji ve na toj etapi narodnooslobodilake borbe
igraju veoma znaajnu ulogu. Odbori su birani neposredno na skupovima seoskog stanovnitva, ukljuujui i ene i omladinu starijeg uzrasta. Njihovo postojanje nametao je sam ivot, odnosno potrebu za njihovim formiranjem osjeali su stanovnici osloboenih teritorija, pa dijelom i neosloboenih. Odbori su rjeavali zadatke koje je ivot neposredno traio: ishrana vojske i naroda, zbrinjavanje stanovnitva
koje je pod pritiskom neprijatelja naputalo svoje domove, zatita slobodne teritorije, briga o borbi protiv neprijateljske pijunae i slino.
Stvarani su prihvatilita i male bolnice za ranjene borce. Organizovane
radionice i si. Usko povezani sa narodnim odborima bili su vojnopozadinski organi - komande mjesta. One su rjeavale sve probleme vezane za vojsku - mobilizacija novih boraca, naravno, na dobrovoljnoj

osnovi, snabdijevanje vojske hranom, odjeom, obuom i drugim potrebama, organizacijom kurirske slube, organizacijom straa komandi
mjesta koje su bile formirane kao male borbene jedinice, ali sastavljene od starijih ljudi, rekonvalescenata i si. Po potrebi ove strae su koritene i u operativne zadatke.
Organi nove vlasti bili su, prije svega, organi oruane revolucije,
ali su istovremeno pokazivali kakvim politikim i drutvenim ciljevima
tei narodnooslobodilaki pokret. Tako je ustanak dobivao potpune
konture cjelovitog narodnog pokreta sa jasnim opredjeljenjima za budunost.
U vojnoj aktivnosti osjeao se jedan krupan nedostatak koji e se
docnije negativno odraziti, a to je taktika dranja frontova. Takvu orijentaciju nametale su donekle i objektivne okolnosti, kao to su potreba odbrane slobodne teritorije i opsjedanje i blokiranje neprijateljskih
uporita i gradskih naselja, ali je ona vie koritena nego to je bilo
nuno. Ovakav nain borbe bio je naroito izraen tamo gdje smo saraivali sa etnicima (npr., front prema Zvorniku i Rogatici). Ovu taktiku slabost nai tabovi su uviali i na nju stalno ukazivali, ali nismo
je se mogli osloboditi. Dodue, to je donekle kompenzirano time to
su jedinice na svojim poloajima bile dosta aktivne i inile este akcije
prema neprijatelju. Naravno, odreeni poloaji (kao, npr., Romanijske
stijene) morali su biti vre drani, ali su na drugim pravcima bile potrebne manje snage, jedinice je trebalo koncentrisati i tako izvoditi gerilske akcije. No, sa aktivnou i borbenou naih jedinica u cjelini,
naroito onih na Romaniji, morali smo biti zadovoljni.
Romanijski odred vezivao se na sjeveru sa Biranskim odredom.
Istina, teritorija izmeu ova dva odreda bila je pod kontrolom etnika,
ali, s obzirom da smo u to vrijeme saraivali, to nije priinjavalo naroitu smetnju. Odred je svoju aktivnost usmjeravao prema pruzi Han-Pijesak - Olovo, prema Rogatici i Viegradu, a njegove glavne snage bile
su okrenute prema Sarajevu. Odred Zvijezda usmjeravao je svoju
aktivnost prema industrijskim centrima (Vare) i dolini Bosne i Krivaje.
Odred je krajem 1941. godine uputio grupu boraca na teren Zenice,
koji su tamo sa borcima toga podruja formirali Zeniki bataljon. Kalinoviki odred je djelovao prema pruzi Sarajevo - Mostar, Kalinoviku i
Konjicu, a vrsto kontrolisao i teren od Vojkovia prema Trnovu, Kalinoviku i Jahorini. Tako se partizanska teritorija prostirala od one na
Majevici do oko Zenice i Kalinovika. U cjelini gledano, ustanak je na teritoriju sarajevske oblasti u toku est mjeseci postigao velike uspjehe,
omasovio se i uvrstio.
Osvrnuo bih se ovdje na jedno pitanje koje u naoj istoriografiji
jo nije razjanjeno niti su saglasna miljenja uesnika u tome dogaaju, tj. da li je pripreman, u to vrijeme, napad na Sarajevo. O tome se
nekad tako govori kao da su to bile samo megalomanske ideje pojedinaca, tetne za ustanak u istonoj Bosni, da je takav plan bio nerealan
i nemogu, a partizanska vojska koja je visila nad Sarajevom, kao i

oruje i municija koji su dolazili iz Uica da su se mogli korisnije upotrijebiti na drugoj strani. Ovakav nain razmiljanja ne ini mi se ispravnim. Pri tome se potcjenjuje, ili ak zanemaruje bitna vojna injenica,
da je prisustvo partizanskih jedinica na ovakvom mjesiu dralo u neprekidnom ahu neprijatelja i time vie doprinosilo itavom vojnom
poloaju nego da su sarajevske partizanske ete bile usmjerene na
neke manje znaajne ciljeve.
to se tie samog plana upada u grad, ni ja sam, iako sam bio
lan Glavnog taba, ne bih mogao da se o tome precizno izrazim, jer
sam se, u to vrijeme, bavio zadacima koji su se odnosili na druga ustanika podruja. Meutim, znam da su takve ideje postojale, ali nisu ozbiljnije razraivane. Iz nekih naih dokumenata vidi se da je bilo takvih
priprema i razmatranja, ali o odlukama naih tabova o takvoj akciji
nema dokumenata. Danas, kada se iz dokumenata vidi kakvo je stanje
bilo u neprijateljskim redovima,3,1 o toj stvari moe se suditi realnije.
Tano je da su mnogi vojni argumenti, nama tada pristupani, govorili
o nerealnosti plana da se zauzme itav grad ili da se dri za due vrijeme. Najvaniji argumenat bio je nedostatak municije i tekog naoruanja. Dalje, partizanska vojska nije bila ni uvjebana, naroito njen rukovodei kadar, za sloenu operaciju osvajanja velikog grada. Meutim,
potcijenjena je injenica da je njemaki garnizon u gradu bio mali, a
ustako-domobranske formacije tek u organizovanju. Potcijenjena je
bila i okolnost povoljnih polaznih poloaja za partizanski napad, kao
to je bio potcijenjen i politiki znaaj takvog poduhvata, pa makar
uspjeh bio i djelimian. Kakav bi efekat za moral naih jedinica i ustanikih masa imalo to da se ulo da su partizani napali neprijatelja u samom Sarajevu i koliko bi to znailo za nae pristalice u gradu i za izvlaenje ljudi u partizane sada se moe samo pretpostavljati. O tome
mogu dati izvjesnu sliku podaci o oslobaanju manjih gradova u Srbiji i
Bosni i Hercegovini, iako je to teko i uporediti.
, ai O tome vrlo dobro govori Izvjee o situaciji na podruju Velike upe Vrhbosne od
10 decembra 1941. godine u kome veliki upan Ismet Gavrankapetanovi izvjetava dr Andriju
Artukovia, ministra unutarnjih poslova NDH, sljedee:
Od cielog podruja Velike upe ostaje samo kotar Sarajevo, koji se takoer u jednom
znatnom dielu nalazi pod etnikom okupacijom, a od njihovog nadiranja i ugroavanja nije poteen ni sam grad Sarajevo
Obe je poznata stvar, da je Sarajevo obkoljeno od etniko-komunistikih. bandi i o tome
je pisano svim nadlenim aradanskim i voinim vlastima. Od nainoviiih doaadaia u oblasti Sarajeva
napominjem, da su odmetnici pokuali 7. o. mj. napad na Stambuli sa istoka i na Pale sa sjevera od Romanije i juga od Jahorine planine. Sliedeeg dana u jutro ponovljen je slabiji vatreni
napad Svi su pokuaji napada odbijeni.
Evidentno je, da im je namjera ugroziti Sarajevo i da nee nita propustiti, to im se ini
moguim za poluenje toga postavljenog cilja
Ovu njihovu namjeru potvruje i napad na Zenicu i Begov Han, kao i prikupljanje odmetnika u tim krajevima elei za sebe pridobiti radnike eljazare i rudnika Zenica u namjeri, da prekinu i onemogue svaki promet na eljeznikoj pruzi B r o d - S a r a j e v o i time oteavajui obskrbu
domobranstva i graana Sarajeva nadaju se postii i opadanje morala i stvoriti nune preduvjete i
za sam napad na Sarajevo sa izgledima na uspjeh
Arhiv V.U.. A NDH, kut. 155, br. reg 27/1 -2

Danas je teko nagaati ta se je u jednoj takvoj operaciji moglo

postii, ali je sigurno da smo sa postojeim snagama mogli uiniti vie
nego sto se tada inilo. Moglo se, sigurno, bar sa manjim jedinicama,
upadati u periferne dijelove grada i tu vriti diverzije i druge poduhvate. Mogle su none akcije biti izvoene i blie gradu. Moe se, zaista,
danas rei da smo mi suvie bili vezani za nae poloaje, na Crvenim
stijenama i drugdje, kao i da se moglo djelovati smjelije.
Ratne nedae, ekonomske prilike i
tekoe izazvane etnikom izdajom
Da bi uguio ustanak, a da bi pri tome smanjio angaovanje vlastitih snaga, okupator je neprekidno radio po dva kolosijeka. Jedan je
bio organizovanje i jaanje kvislinkih jedinica, tj. ustaa i domobrana,
a istovremeno su preduzimane mjere da se poveu sa jednim dijelom
naoruanog stanovnitva, tj. sa reakcionarnim elementima, koji su se
sticajem okolnosti nali u ustanku, i da pomou njih ustanak razbiju i
ugue. Glavni pravci djelovanja, u ovom pogledu, bili su usmjereni na
etnike. U Srbiji su to inili u posrednom i neposrednom kontaktu sa
Draom Mihailoviem. U Bosni i Hercegovini povezivanjem sa raznim
etnikim komandantima, ali je okupator imao stalno neke probleme i
potekoe. Glavna smetnja bila je njihova tvorevina, tzv. Nezavisna
Drava Hrvatska, koja se protivila bilo kakvim sporazumima sa srpskim
elementima. Razumije se, okupatore, kako italijanskog tako ni njemakog, nisu vodili nikakvi altruistiki motivi ili simpatije prema Srbima.
Naprotiv, Nijemci su prema srpskom stanovnitvu nosili izvjesna optereenja i neprijatne uspomene jo iz prvog svjetskog rata. Sem toga,
njima je bilo u interesu razvijanje to veeg antagonizma izmeu naroda i narodnosti Jugoslavije. Ali razlozi oportuniteta, radi guenja ustanka, nalagali su im potrebu da preduzimaju mjere ublaavanja ustakog
terora i.uspostavljanja kontakata sa reakcionarnim pojedincima iz redova Srba. Okupatori nisu imali nita protiv toga to je srpsko stanovnitvo bilo politiki obespravljeno, niti su bili protiv tenje NDH da se
nasilno pretvori u jednonacionalnu dravu, ali su smatrali da ustae
pretjeruju sa ubistvima i pokoljima.
Nema podataka da li je njemaka komanda, u to vrijeme, uspostavila kontakte sa nekim graanskim politiarima srpske nacionalnosti
u Sarajevu. Meutim, zna se da su pojedinci iz njihovih redova traili
kontakt sa Nijemcima i obraali se i samom Paveliu. Ako do takvih
kontakata nije doio, onda su tome mogla biti samo dva razloga. Ili su
Nijemci smatrali te ljude nedovoljno autoritativnim i stoga nekorisnim,
ili su se ustruavali od takvih kontakata iz obzira prema ustaama.
Sva ova pitanja, koja se odnose na politike manevre i pokuaje
okupatora, intenzivno se prouavaju u novijoj istoriografiji na osnovu
dokumenata, danas tek pristupanih. Veina ovih pokuaja i manevara
odigravala se na terenu istone Bosne i u samom Sarajevu, pa zato ih
ovdje i pominjem.

Meutim, nije se ustanak razvijao bez tekoa i krupnih prepreka.

Najvee tekoe bile su materijalne prirode. Oskudijevalo se u oruju i
municiji, do kojih se dolazilo samo kroz borbu, a nije se mnogo bolje
stajalo ni sa ostalim materijalnim sredstvima. Okolina Sarajeva, radi
svoga planinskog karaktera, nije nikada mogla prehraniti svoje stanovnitvo. Sada su se tome prikljuile nove tekoe: neobraena zemlja,
tete koje je nanosio neprijatelj i si. Velika oskudica bila je u svemu,
naroito u hljebu. U zimskim uslovima se to teko moglo rjeavati dovlaenjem ita sa strane (Bira, Majevica i si.). Zob je postala glavna
hljebna namirnica, ali je bilo relativno dosta krompira i mesa, pa se nije
gladovalo. U veoj oskudici ivjela je velika veina stanovnitva u gradovima. Veliki problem na slobodnoj teritoriji bio je u robama koje su
se nabavljale u gradu, kao to su so, petrolej, duvan i si. Oskudica u
odjei bila je stalna. Uz sve ovo, treba rei da je pravo udo i znaajno
iskustvo kako su ljudi naih pasivnih krajeva mogli sami, bez iije pomoi, izdravati sebe i vojsku, i to u uslovima kada su neprijatelj, okupator i njegove sluge vrili stalne pljake i pustoenja. Vrijedno bi bilo
izuavati to narodno iskustvo. Moe se rei, tome su doprinosili
skromnost i krajnja tednja u troenju, te velika upornost, trud i umjenost da se skromni izvori iskoriste na najbolji mogui nain. No, sve
ovo trailo je krajnje napore jer svi tokovi privrednog ivota i robne
razmjene bili su prekinuti i poremeeni. Ove materijalne tekoe jo je
komplikovala zima koja je te godine bila veoma otra i s dubokim snijegom. To je bila prva zima u partizanskom ratu za koju nismo bili pripremljeni.
Objektivne tekoe jo je pojaavala jedna psihika neizvjesnost
- koliko e sve ovo trajati? Mora se rei da je u poetku bilo iluzija i
kod nas, a jo vie kod srpskog stanovnitva, da e ulaskom SSSR-a u
rat, Njemaka biti brzo poraena. Umjesto toga, desilo se suprotno.
Nijemci su duboko prodrli na teritoriju SSSR-a. Tu vie nisu pomagala
ni neka nagaanja, kako je to, toboe, neka taktika Rusa, da Nijemce
upuste to dublje u zemlju, pa da onda udare po njima. Ruske kontraofanzive odmah nije bilo, pa je postajalo sve jasnije da se kraj rata,
a tim i kraj svim tekoama, ne moe sagledati i brzo oekivati.
Nije ostajala bez efekta ni ustako-njemaka propaganda iz gradova o njemakoj nepobjedivosti, o skorom padu Moskve, time i kraja
ustanka. No, ovoj ustakoj i okupatorskoj propagandi bilo je mogue
dosta uspjeno se suprotstavljati, jer se ona ve dugo ponavljala, a injenice su je stalno demantovale. Mnogo vee potekoe nanosilo je
djelovanje petokolonakih elemenata na terenu, iji su nosioci bili razni reakcionarni elementi.
Na prilike u istonoj Bosni, radi svoje blizine, snano su se odraavala politika zbivanja u Srbiji. Veliki uspjesi koje je ustanak u Srbiji
imao u svom prvom periodu, snaili su vjeru i borbeno raspoloenje
masa, kao to su i udarci koje je on pretrpio u prvoj neprijateljskoj
ofanzivi, u novembru mjesecu, davali hranu elementima koji su irili

sumnju, strah i nevjericu. Nepovoljnim razvojem prilika u Srbiji u toku

te ofanzive i padom osloboenog Uica, pojaala se aktivnost svih petokolonaa, naroito etnika i ustaa.
Iz Srbije su se u istonu Bosnu poeli u veem broju prebacivati
nedievci i Draini oficiri. Prelazili su sami ili sa grupama etnika. Pod
demagokom parolom da su doli da spasavaju Srbe u Bosni od
ustakog klanja, oni su, u stvari, doli sa jasnim ciljem - da prigrabe
u svoje ruke domae etnike i partizanske ete i da razbiju i unite
partizanski pokret. Novopridoli oficiri nali su svoje istomiljenike u
etnikim tabovima i etama. Zajedno sa njima, oni zavjereniki rade
na razbijanju ustanka. Sutina njihove propagande sastojala se u tome
- da je ustanak u Srbiji propao, da su partizani uniteni i protjerani, da
je Njemaka toliko snana, da je besmislen svaki otpor okupatoru, da
za to jo nije vrijeme, ali da e sudbinu rata rjeavati velike sile, pa
zato davati nepotrebne rtve. U ovim priama, naravno, zaboravljali
su da pomenu svoju ulogu u novembarskoj ofanzivi u Srbiji, kada su
zajedno sa nedievcima i Nijemcima napadali nae jedinice. Po njima,
u Bosni i Hercegovini trebalo se boriti samo protiv ustaa i domobrana, koji ugroavaju srpski ivalj, a pod tim su razumijevali borbu protiv
Muslimana i Hrvata. etnika propaganda se naroito pojaavala u novembru-decembru i agresivnost etnika postajala je sve izrazitija.
Zloini prema muslimanskom narodu rastu iz dana u dan. Radi toga,
raste i broj muslimanskih izbjeglica u Sarajevu i drugim mjestima. Ovi
zloini se odigravaju na teritoriji koju dre etnici, ali se deavaju i na
partizanskoj teritoriji, jer su etnici vrljali i vrili upade gdje god su
mogli. Sve ovo stvara atmosferu straha i nepovjerenja muslimanskih
masa u ustanak. Sprijeiti zloine etnika prema Muslimanima - bilo
je, u tome momentu, glavno pitanje ustanka. Situacija je postajala sve
ozbiljnija, jer se osjealo da se etniki uticaj iri i u sela u kojima smo
do tada vrsto stajali.
Nas je posebno zabrinjavalo to se i u naim etama osjealo negativno strujanje. etnika propaganda poela se sve vie osjeati. Za
razliku od stanja prije mjesec - dva, kada se u jedinicama osjeao stalan uspon i napredak, sada je poeo obrnut proces. Poela je da poputa disciplina i spremnost za borbu. Poveavao se broj samovoljnog
naputanja jedinica i rastao je broj pljaki u muslimanskim selima, pa i
zloini koje su inili pojedinci ili grupe iz naih jedinica. Dolazilo je do
prelaska naih boraca i itavih jedinica (vodova i eta) u etnike. Ovo
stanje osjealo se naroito u podrujima oblasti gdje na uticaj jo
nije bio uvren i konsolidovan. Sve ovo skupa, ozbiljno je zabrinjavalo nae vojne i politike kadrove. Ovo utoliko vie, to je sve goyorilo da se isto dogaa na itavom terenu istone Bosne, pa i u cijeloj
Bosni i Hercegovini. Situacija je nalagala temeljito preispitivanje itavog stanja i preduzimanje vanrednih mjera.
Postojanje kapitulantskih elemenata, nama nije bilo nepoznato.
Zapravo, njihova pojava u takvim potresima, kao to je bio svjetski rat,

bila je zakonita. To se deavalo u svim zemljama koje je rat zahvatio.

Ono to je nas iznenadilo, to je pojava takvih elemenata i u naim borbenim jedinicama. Znali smo da svi borci nisu na istom nivou svijesti,
znanja, hrabrosti i pouzdanja u sebe. Ali, raunali smo da e sama borba i organizovanost pomoi da se ove slabosti otklone.
Kapitulantstvo i demoralizacija poticali su iz raznih uzroka. Pojedinci ve u poetku nisu imali vjere u uspjeh borbe i u nju su ulazili povodei se za veinom. Drugima se nije sviala naa politika bratstva i
jedinstva. Trei su bili moralno iskvareni ljudi, skloni pljaki, linoj koristi, a to im u partizanima nije bilo mogue. etvrti su bili anarhini elementi-i protivnici svake discipline i reda. Pete su plaile tekoe borbe
i odmazde neprijatelja. Ovi petokolonaki elementi nisu mogli, niti
smjeli da pokau svoje lice dok je ustanak bio u usponu i postizao svakodnevne rezultate. Meutim, kada je nastao nuan predah i kada su
zimski uslovi oteali vojne akcije - ti elementi poinju da diu glavu.
Poinjalo je kritizerstvom, irenjem ovinizma, unoenjem nepovjerenja u tabove, naroito u ljude koji su doli sa strane (iz gradova), do
otvorenog otkazivanja vojnike poslunosti. Ovakvi sluajevi u poetku su bili pojedinani i nisu izgledali zabrinjavajui. Tumailo se to pojavom zamorenosti, seljakom stihijom i si. U sutini, ta je pojava
potcijenjena i nisu se iz nje izvlaili politiki zakljuci, to je osnovno,
nisu preduzete mjere da se ti elementi izoluju i iskljue iz jedinica dok
su jo bili u manjini. Poslije, kada su se osnaili, to je ve bilo znatno
tee postii.
Nai tabovi i politiki radnici stalno su bili zabrinuti da se ienjem takvih pojedinaca ne oslabe jedinice i narue borbeni poloaji, da
se ne izgube ve steene pozicije u selima odakle su ti razorni elementi. Suvie se taktiziralo i oklijevalo da se prede u jednu iru politiku ofanzivu.
Krajem decembra, dolaskom Vrhovnog taba i Prve proleterske
brigade na Romaniju, situacija se donekle izmijenila. etnici u cjelini i
njihovi simpatizeri u naim redovima uplaili su se proletera i poeli da
se povlae. Nae pozicije bile su time ojaane i mogli smo prei u direktan obraun sa njima. Ve i prije dolaska Vrhovnog taba, mi smo
doli do odreenih ocjena i zakljuaka. Ti zakljuci bi se mogli svesti
na sljedee: da je saradnja sa etnicima kod ovakvog njihovog dranja
tetna i nemogua, da je potrebno pojaati politiki rad i borbu protiv
petokolonakih elemenata, da je potrebno preduzeti postepeno ienje jedinica od nesigurnih, nedisciplinovanih i ovinizmom zatrovanih
elemenata. Potrebno je bilo u cjelini poveati politiku budnost i poveati vojnu aktivnost, to e, opet, doprinijeti optem poboljanju
stanja. Sprovodenje svih ovih mjera i sreivanje vojne i politike situacije bilo je olakano prisustvom lanova Centralnog komiteta i Proleterske brigade. Ukazana nam je velika pomo. lanovi Centralnog komiteta, a posebno drug Tito, pomogli su nam da se bolje sagleda politiko stanje, da se utvrde uzroci koji su do toga doveli i preduzmu

nune mjere. Ova politika pomo posebno je dola do izraaja na Pokrajinskom partijskom savjetovanju u Ivaniima. Poto se o ovom
savjetovanju posebno govori u ovoj ediciji, ja u se samo ukratko
osvrnuti. Na Savjetovanju je razmatrano stanje u Bosni i Hercegovini u
svjetlu razvoja situacije u itavoj zemlji, a bilo je rijei o razvoju situacije u svijetu. To je bilo mogue zato to su na ovome skupu aktivno
uestvovali drugovi Tito i Kardelj i jo nekoliko lanova Politbiroa Centralnog komiteta.
Po mom sjeanju, bitne su nekolike stvari koje su na tome skupu
uinjene. Prvo, zauzet je jasan i odreen stav prema etnicima. Analizirani su dotadanji ukupni odnosi sa etnicima, u svjetlu iskustava u
Srbiji i Bosni i Hercegovini, i iz toga izvedeni odreeni zakljuci. Stalo
se na stanovite da etnici, zbog njihovog petokolonatva i saradnje
sa okupatorom, a posebno zbog njihovog odnosa prema Muslimanima
i Hrvatima, predstavljaju veliku opasnost za razvoj ustanka. Stoga saradnje sa njihovim tabovima i oficirima ne moe vie biti, ali ne treba
iskljuiti svaku saradnju sa lokalnim etnicima ukoliko su spremni da
se bore i da promijene odnos prema Muslimanima i Hrvatima (takav je,
npr., sluaj Pere Dukanovia i si.). Petokolonaku politiku etnikih
oficira treba jo odlunije raskrinkavati, a preduzeti energine mjere
da se proetniki elementi oiste iz naih eta i da se razoruaju. Naroito je bilo nuno oistiti komande eta i bataljona od takvih elemenata.
Drugo, zakljueno je da treba oivjeti vojnu aktivnost i pri tome
koristiti se prisustvom Prve proleterske brigade. Boravak ove brigade
bio je koristan i u drugom pogledu. Naime, u dobrom dijelu naih jedinica stanje nije bilo dobro ni u smislu vojne organizovanosti, discipline
u izvravanju vojnih zadataka i si. U svemu tome Prva proleterska brigada je mogla posluiti primjerom. Vrhovni tab postavio je pred nae
odrede vojne zadatke i pravce dejstva, uz uee ove brigade, te time
snano ojaao na pritisak na neprijateljska uporita.
No, ini mi se, bilo je najvanije to to je na Savjetovanju data ocjena politikog stanja i ukazano na nae slabosti u politikom radu.
Ocijenjeno je da je politiki rad bio u osnovi potcijenjen i zapostavljen,
te da su tu izvori mnogih naih nevolja. Prije svega, bio je zapostavljan
rad na stvaranju partijske organizacije. Organizacija u vojnim jedinicama bila je uska i sektaka, sastavljena veinom od drugova koji su
doli sa strane, sa malo domaih ljudi. U veini sela nije ni postojala
partijska organizacija. Stoga se ni politiki rad u tim sredinama nije
mogao dovoljno uspjeno razvijati, niti smo bili dovoljno obavijeteni
ta se deava i kakva su politika strujanja u tim sredinama. Ve sam
pomenuo da smo oskudijevali u sposobnim politikim kadrovima za
takvu irinu ustanka, ali ni postojei kadrovi nisu bili pravilno iskoriteni. Pretena veina njih bavila se vojnim pitanjima. Istina, organizacija
vojske i mobilizacija svih snaga za njeno jaanje, bili su prioritetni zadaci, ali se ni ostali zadaci nisu smjeli zapostavljati. U situaciji kada su
3 - Sarajevo u revoluciji

33

Vrhovni komandant Josip Broi Tito u Fol marta 1942. godine (fotografija Iz Muzeja Foanskog perioda NOB)

se pojavili elementi politike krize u samim ustanikim redovima, ishod

je zavisio, prije svega, od nae politike snage i aktivnosti. Zakljueno
je da treba temeljito izmijeniti dotadanji kurs i smjelije prii stvaranju
i izgradnji Partije i razvijanju politikog rada. Situacija jo nije bila kritina, ali bi mogla postati ako se ne bi preduzele odgovarajue mjere.
Bilo je tu i drugih prijedloga i ideja, u diskusiji i razmiljanju delegata, kao to su jaanje borbe protiv kulaka, zaotravanje kursa prema
klasnim protivnicima i si., ali u optoj politikoj liniji NOB-e nije se nita
mijenjalo. Ukazano je na potrebu vee budnosti prema svim neprijateljima, ali i na opasnost od svakog sektaenja i zatvaranja.
Savjetovanju su prisustvovali drugovi iz svih dijelova Bosne i Hercegovine, osim Krajine. Delegati su govorili o stanju i prilikama u svome kraju i zato je slika stanja bila sasvim konkretna.
Ovo savjetovanje se dralo pod izvjesnim nepovoljnim okolnostima, kao to su povlaenje naih snaga iz Srbije i pojava negativnih
simptoma u istonoj Bosni, ali nije bilo nikakvog pesimizma, ni kolebanja. Narodnooslobodilaki pokret razvijao se u svim dijelovima zemlje,
to se gubilo na jednoj strani, dvostruko se dobijalo na drugoj. Naroito je bio snaan razvoj ustanka u Bosanskoj krajini i Hercegovini.
Poetak ruske ofanzive pod Moskvom, u vrijeme kada su Nijemci najavljivali njeno zauzimanje, omoguavalo je da se sa vie optimizma
ocijeni svjetska situacija. Savjetovanje u Ivaniima bilo je, za sve nas,
veliko ohrabrenje, jer su na njemu razjanjene sve dileme i nejasnoe
u pogledu daljeg politikog kursa i orijentacije.
Na Savjetovanju nije vrena neka posebna analiza naih propusta
u saradnji sa etnicima, ali je o tome bilo dosta govora i ukazano na
neke nae pogrene procjene, nebudnosti i iluzije u toj saradnji. Poto
se kadrovima u istonoj Bosni, od nekih ljudi, upuuju prigovori u pogledu odnosa prema etnicima, a pri tome se najvie misli i na kadrove
u ovoj oblasti, mislim da je potrebno i o tome neto rei. Kao to se
zna, pitanje odnosa prema etnicima, u prvom periodu ustanka, ovdje
je bilo od velikog znaaja. Na tome je troen veliki dio naeg politikog rada i angaovanja.
Mislim, takode, da je neosporno da je saradnja sa etnicima i njihovim tabovima, u prilikama istone Bosne, bila u tome periodu pravilna i odobrena od Vrhovnog taba. Jasan je bio smisao i cilj te saradnje. Trebalo je pokuati da se ovaj dio srpskog seljatva, koji se sticajem prilika naao u etnicima, angauje u narodnooslobodilakoj borbi
i da se time front protiv neprijatelja ojaa. Pravilno je to smo nastojali
da u borbu privuemo sve pojedince i grupe koji su bili spremni da se
bore. Bili smo spremni da idemo na saradnju sa etnikim tabovima i
kada nisu davali garanciju iskrenosti, da bismo na taj nain olakali
kontakt sa ljudima koji su bili u njihovim jedinicama. Treba rei i to, to
je neobino znaajno, saradnju su traile i mase koje su krenule u

ustanak, kako oni koji su bili pod naim, tako i oni koji su bili pod etnikim uticajem. Ogluiti se o to raspoloenje - znailo bi na sebe
primiti krivicu za cijepanje snaga ustanka.
No, da li je u provoenju te politike bilo greaka na nau tetu i
promaaja? Da, bilo je. Rekao bih da ih je i moralo biti kada se radilo o
takvom savezniku kakav su bili etnici. Ja u nabrojati neke od tih
greaka, ne pretendujui da sam time sve obuhvatio. Pokazalo se pogrenim to smo mnogo povjerenja poklanjali etinikim oficirima, koji
su bili u njihovom tabu ili na elu njihovih jedinica, a svi su se odreda
poslije pokazali najveim petokolonaima i saradnicima okupatora.
Umjesto toga, trebalo je da se vie oslonimo na domae ljude, iji su
interesi za saradnju bili mnogo vei. Bilo je pogreno to smo pristajali
da saradujemo sa ljudima koji su istupali sa otvorenih ovinistikih pozicija. Istina, odluno smo protestvovali protiv svakog etnikog zloina, pljake i ubijanja nevinih ljudi, ali su se oficiri uvijek pravdali da su
djela pojedinaca - osveta za ustake zloine i si. Meutim, bilo je
oevidno da se najgori ovinistiki otrov irio iz samih etnikih tabova. Mi smo dosta olako prelazili preko estih krenja dogovora, samo
da ouvamo saradnju. Sve su te greke injene, ali pri tome treba znati da to nije bila nikakva mirna i lojalna saradnja, nego neprekidna diskusija i svaa sa partnerom ije su politike pozicije i opredjeljenja bili
potpuno opreni naima. Taj partner je, u svemu tome, imao sasvim
odreene namjere. Njega na saradnju nisu vodili elja za borbom i
potene namjere, nego okolnosti i namjera da tu borbu likvidira i da
istisne na uticaj.
Svakako su najkrupnije greke one koje su uinjene u vrijeme
kada je konano pozicija etnika postala jasna, kada smo saradnju u
zajednikom tabu prekinuli. Pojedini nai tabovi su i dalje, na svoju
ruku, pravili odreene aranmane sa etnikim komandatima, s kojima
nije trebalo saraivati. Tako su preduzimane akcije koje su se veoma
loe politiki zavrile, kao to je zajednika akcija prema ustakoj miliciji u nekim muslimanskim selima u dolini Krivaje, koje su etnici pretvorili u ubistva nevinih ljudi.
Meutim, treba poteno rei, do ovih ocjena smo doli tek poslije, kada nam je iskustvo to potvrdilo. Dinamika ustanka bila je takva da
se sve odigravalo u jednom tempu koji je, sam po sebi, bio pun neizvjesnosti, nepoznanica i moguih pozitivnih i negativnih posljedica. Razumije se, bilo je u tome nebudnosti, promaaja i nesagledavanja moguih posljedica, ali je potpuno pogreno, a, moda, i zlonamjerno,
kada se sve ove greke pripisuju politikom oportunizmu i kolebljivosti kadrova. Oni koji to tvrde, ine to ili zato to ne znaju sve injenice
i dogaaje, ili zbog uobraenosti u vlastitu politiku veliinu i pronicljivost ili, pak, to zanemaruju elementarnu istinu.

Iz proglasa Glavnog taba NOPO za Bosnu i Hercegovinu I Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu
i Hercegovinu

Januarska ofanziva okupatora

i domaih izdajnika 1942. godine
Proces konsolidacije prilika u istonoj Bosni, poslije Savjetovanja
u Ivaniima, prekinula je velika druga njemaka januarska ofanziva.
Ofanziva je poela samo nedjelju dana poslije Savjetovanja u Ivaniima, 15. januara, tako da nije bilo dovoljno vremena ni da se zakljuci
Savjetovanja prenesu u organizacije, a pogotovu ne da se preduzmu
mjere za njihovo sprovodenje.
Ova ofanziva njemake vojske, kojoj su domobrani bili prikljueni
vie kao pomone trupe, briljivo je pripremana. To je bila najznaajnija operacija, u to vrijeme, na podruju Jugoslavije. Priprema se vrila
pod neposrednim rukovodstvom taba generala Badera, glavnog
(opunomoenog) njemakog komandanta za okupaciono podruje
Srbije i Hrvatske. U ofanzivi su uestvovale dvije njemake dizivije,
718. i 342, sa pet ojaanih pukova. Od domobranstva je uestvovalo 7
bataljona pjeadije, 9 baterija artiljerije, 2 inenjerijske ete i jedna eljeznika eta. Jedinice su raspolagale tenkovima, tekom i brdskom
artiljerijom, a predvidena je i upotreba avijacije.
Ne uputajui se, ovom prilikom, u sam tok vojnih operacija, uiniu samo neke napomene. Njemake jedinice izvrile su prodore u
svim pravcima, tj. od Viegrada, Sarajeva, Olova i Zvornika. U roku od
7 dana zauzele su Rogaticu, Sokolac, ekovie, Vlasenicu i Han-Pijesak. Odred Zvijezda samo je dijelom zahvaen ovom ofanzivom.
Ofanziva na sarajevsku oblast trajala je od 15. do pred kraj januara, jer
su njemake divizije tano prema roku morale krenuti na druge zadatke - jedna na istoni front, a druga na svoju stalnu dislokaciju u dolini
Bosne.
Otpor naih jedinica nije bio jednak na svim pravcima, niti onakav
kakav smo oekivali. Snaniji otpor pruio je Biranski odred (koji je
zarobio dvije domobranske ete sa veim brojem automatskog oruja
i veim koliinama municije), zatim Mokranjski bataljon Romanijskog
odreda i jedinice Prve proleterske brigade. Ostale jedinice Romanijskog odreda, takoe su pruile otpor, ali nisu due izdrale napad i
dolo je u njima do dezorganizacije i rasula. O uzrocima ovakvog toka
dogaaja potrebno je neto rei.
O pripremi ove ofanzive dobili smo na vrijeme ire informacije od
nae obavjetajne slube iz Sarajeva. Znali smo za koncentraciju neprijatelja, za kupljenje radnika za opravku pruge (Sarajevo - Viegrad), za skupljanje skijake opreme u gradu. Poslije ovih informacija,
Vrhovni tab ini jo jedan, zadnji pokuaj da etnike angauje u borbi. Tako on oko 10. januara upuuje pismo Operativnom tabu bosanskih etnika, u kome ukazuje na nelojalne i neprijateljske postupke etnika i u vezi sa raiavanjem tih pitanja i u vezi sa neprijateljskom ofanzivom, mi vas molimo da hitno odredite svoje delegate
oa

da dou na pregovore sa naim delegatima, u mjesto za koje emo se

zajedniki sporazumjeti.4) Pismo je upueno na Aima Babia, Peru
Dukanovia i majora Boka Todorovia. Ovo je bio jo jedan pokuaj
Vrhovnog taba da probudi savjest bar nekih etnikih komandanata i
da se zaustave na putu izdaje kojim su poli. Meutim, to oekivanje
se nije ostvarilo, jer su se etnici istovremeno dogovorili sa Nijemcima
o borbi protiv partizana.
Trinaestog januara Vrhovni tab je dao optu direktivu tabu Romanijskog odreda kako da postupi u predstojeoj ofanzivi.") Poslije
toga odluio je da sa dijelom I brigade napusti teren Romanije i prebaci se juno od pruge Sarajevo - Viegrad, u pravcu Foe. Na Romaniji
je ostavljen drugi dio Brigade sa tabom, da se zajedno sa domaim
jedinicama suprotstave neprijatelju. Meutim, tab Romanijskog odreda, kako se vidi iz iinog pisma politikom komesaru Brigade,') nije
poklanjao punu panju u dobijena obavjetenja, naroito u pogledu
ozbiljnosti predstojee neprijateljske akcije.
I sama odbrambena koncepcija taba odreda imala je niz slabosti.
Sastojala se u tome to se ilo na frontalnu odbranu na svim pravcima,
iako je Vrhovni tab, u svojoj direktivi,7) upozoravao da se ne padne u
takvu greku.') I kada je bio obavijeten da je etniki tab izdao direktivu da etnici ne otvaraju vatru na Nijemce, tab Romanijskog
odreda nije nita mijenjao u svojoj koncepciji. Jedinice nisu bile pouene da na glavnom pravcu napada prue otpor, ali da se orijentiu prema snazi neprijatelja, izvre manevar i prebace u njegovu pozadinu,
tab se orijentisao na to da brani slobodnu teritoriju, ali nije realno
ocijenio kako je moe braniti najefikasnije. Dalje, veze sa bataljonima
bile su slabe i spore i nije se nita predvidjelo kako odrati vezu u
sluaju neprijateljskog prodora. lanovi taba nisu bili na okupu, pa je
ak, u poetku operacije, sam komandant taba, ia, otiao na jedan
pravac (prema Han-Pijesku), odakle nije mogao imati pregled situacije
niti rukovoditi jedinicama u cjelini. A ia je imao pun autoritet u jedinicama. Zbog svega toga desilo se ono to sam ve rekao - nae jedinice nisu pruile oekivani otpor. Pri tome treba rei, da ni vremenske prilike nisu bile nimalo povoljne za borbu (dubok snijeg i neuobiajena hladnoa).
Reeno je ve da ni moralno-politiko stanje u naim jedinicama
neposredno pred ofanzivu nije bilo dobro. Dobar broj eta bio je vie
ili manje nagrien etnikom petokolonakom propagandom. Poeli
smo sa ienjem eta od takvih elemenata, pri emu smo razorua4

) Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 11.

') Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 13.

') Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 12.

') Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 13.
') Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 14.

vali pojedine grupe. Sigurno se to odrazilo na komandni kadar, koji je

postao nesiguran. Sve to stvaralo je atmosferu koja, sigurno, nije bila
idealna pred bitku kakva nam je predstojala. Dalje, za sve nas, za komandni kadar i borce, ofanziva je predstavljala jedno novo krtenje. To
je bio sudar sa elitnim njemakim jedinicama, odlino opremljenim i
naoruanim, uz to svjeim i neiscrpljenim u borbama.
Na nekim pravcima neprijateljskog nadiranja, nismo imali jaih
partizanskih jedinica. Takav je, npr., bio pravac Han-Pijesak - Vlasenica-Drinjaa. Taj pravac, kao i samu Vlasenicu, drali su etnici. Na
Biranski odred bio je i sam neposredno napadnut iz pravca Paprae i
nije nita mogao da uradi na odbrani tog pravca, a od Vlasenice su nadirala dva kompletna njemaka puka sa artiljerijom i tenkovima. Naivno
je bilo oekivanje da e Han-Pijesak braniti i Planinski etniki bataljon, jer su etnici u cjelini bili demoralisani izdajom koju su izvrili
njihovi komandanti. Za etnike komandante i oficire ve se 15. januara znalo da su pobjegli ili da se spremaju u bjekstvo preko Drine.
Od domaih etnikih eta, samo su neke od njih na sektoru Drinjaa - Srebrenica pruile kraktotrajan otpor, a ostale su se predavale Nijemcima, ili sklanjale u stranu. Tako su svi poloaji koje su drali
etnici naputeni ve prvi dan ofanzive. Negdje su se etnici ponudili
neprijatelju kao vodii.
U toku ofanzive doivjeli smo dva teka udarca, a do kojih nije
moralo doi. Prvi je tragina pogibija oko 60 boraca, preteno iz umadijskog bataljona Prve proleterske brigade i Romanijske ete, u
Pjenovcu 21. januara. Taj gubitak bio je utoliko vei to su tom prilikom poginuli komandant Romanijskog odreda, Slavia Vajner ia, komandant umadijskog bataljona Prve proleterske brigade, Milan lli
ia, i politiki komesar istog bataljona, Dragane Pavlovi. Na dalji
tok vojnih operacija na Romaniji naroito se tetno odrazila pogibija
Slavie Vajnera ie. To se odrazilo na dalje rukovoenje borbom i raspoloenje boraca i stanovnika Romanije. Do tragine pogibije dolo
je zbog vojnike neopreznosti i pretjerane revnosti. Znalo se da su Nijemci u Han-Pijesku, a nae jedinice ipak zanoe u kotlini apsolutno
nepogodnoj za odbranu. Raunalo se, valjda, da Nijemci nee krenuti
nou, po dubokom snijegu do Pjenovca, a pri tome se zaboravilo na
skijake jedinice. Obezbjeenje je bilo slabo, tako da su Nijemci,
predvoeni etnicima, uspjeli neopaeno prii u neposrednu blizinu
logora i automatskim orujem izvriti strahoviti masakr. Jedinice su se
ovdje zadrale na konaku u iekivanju voza iz Olova, kojim su trebalo
da stignu top i druga vojna oprema.
Drugi sluaj odigrao se sa Proleterskom brigadom u poznatom
Igmanskom maru. Zbog veoma niskih temperatura i prelaska preko
zaleenih potoka u Sarajevskom polju, smrzle su noge veine boraca,
pa je iz borbenog stroja, za due vrijeme, izbaeno preko 150 boraca,
od kojih su neki ostali i trajni invalidi. Ova tragina posljedica mogla se
izbjei da je bilo malo vie obavijetenosti i izvianja na sektoru RoML.

mtm

ii

manije i prema Glasincu. U vrijeme kada je Prva proleterska brigada

izvrila ovaj mar, Nijemci su ve bili napustili Romaniju, pa je Brigada
mogla, bez tekoa, prei cestu Mokro - Sokolac i viegradsku prugu.
Za neke greke i propuste u ovoj odbrambenoj borbi odgovornost snosi i Glavni tab za Bosnu i Hercegovinu. Vojno rukovoenje
operacijama bilo je preputeno u potpunosti tabovima dva odreda i
tabu Proleterske brigade, i zato je to rukovoenje bilo rascjepkano i
nepovezano, jer je svaki od ovih tabova djelovao sam za sebe. U
stvari, trebalo je stvoriti zajedniki operativni tab, to nije uinjeno.
Glavni tab je, u toku borbi, davao opte direktive, ali to nije bilo dovoljno. Ovi propusti Glavnog taba, kao i mnogi drugi, mogu se tumaiti njegovom krajnjom neorganizovanou. tabom je rukovodio
delegat Centralnog komiteta Vukmanovi, a djelovanje se uglavnom
svodilo na pismene direktive, sastanke i odlazak lanova Glavnog taba u obilazak odreda. Vojne organizacije u tabu nije bilo, tako da je
on vie djelovao kao politiko, a ne vojniko tijelo.
U toku ofanzive, 27. januara 1942. godine, teren odreda Zvijezda napustili su lanovi Glavnog taba i Pokrajinskog komiteta i zajedno sa dijelovima Prve proleterske brigade prebacili se na teren Kalinovikog odreda. Ovaj odlazak poslije su kritikovali tabovi odreda Zvijezda i Romanijskog, jer se on negativno odrazio na kadrove i borce
koji su ostali, a moglo se tumaiti razlozima panike i bjeanja od odgovornosti. Meutim, ta kritika se moe samo dijelom prihvatiti, tj. da je
neko od lanova tih rukovodstava mogao i trebao da ostane ovdje.
Inae, odluka o prebacivanju Glavnog taba i Pokrajinskog komiteta na
teren Kalinovikog odreda, bila je, po mom miljenju, u osnovi pravilna. Sa toga prostora mogle su se lake odravati veze sa drugim dijelovima Bosne i Hercegovine i sa Vrhovnim tabom i Centralnim komitetom KPJ. tabovima odreda date su direktive kako e postupiti u
sluaju daljeg neprijateljskog nadiranja. Nareeno je da se u potpunosti pree na partizanski nain ratovanja.
Posebno poglavlje u ovoj ofanzivi predstavlja dranje etnika, prije svega, njihovog taba i oficira. Tu se konano objelodanjuje njihova
petokolonaka i izdajnika uloga. Ovaj izdajniki postupak ima svoju
prethodnu istoriju bez ijeg poznavanja teko se mogu dokraja razumjeti i objasniti tok i rasplet dogaaja vezanih za ovu ofanzivu.
Poznato je da smo se sa etnicima bili sporazumjeli 1. oktobra o
saradnji i stvaranju zajednikog taba. Reeno je i to kako su tekle
stvari u tome tabu i uopte saradnja. Dranje etnika u Bosni i Hercegovini i otvoreno uee Drainih etnika zajedno sa Nijemcima u novembru mjesecu u borbama protiv naih snaga u Srbiji, nametnuli su
potrebu da se raiste rauni sa etnicima u istonoj Bosni. To je uinjeno na zajednikoj iroj konferenciji naih i etnikih predstavnika
16. i 17. novembra 1941. godine u Vlasenici. Konferencija je sazvana na
inicijativu Glavnog taba za BiH. Nai predstavnici su iznijeli nau proc-

jenu situacije i ukazali ime smo nezadovoljni u dosadanjoj saradnji.

Razobliena je izdajnika uloga Drainih oficira u Srbiji i traeno je da
bosanski etnici tu izdaju osude. Sa nae strane su postavljeni uslovi
pod kojima se budua saradnja moe odvijati, a to su: potena i dosljedna borba protiv okupatora i njegovih slugu, osuda svake saradnje
sa okupatorom, bratski odnos prema Muslimanima i Hrvatima. etniki
predstavnici, Dangi i ostali, nastupili su agresivno, optuujui komuniste i odbijajui sve nae prigovore. Odbili su da se ograde od etnike
izdaje poinjene u Srbiji. Pokualo se ii na kompromis, ali poto se u
tome nije uspjelo, etnici su napustili konferenciju. Sutradan su odrali
svoju skuptinu i stvorili Privremenu upravu istone Bosne. Time je
razlaz bio definitivan, to se tie tabova, ali su kontakti i saradnja sa
pojedinim etnikim lokalnim komandama nastavljeni i dalje. Meusobnih oruanih sukoba jo nije bilo.
U decembru mjesecu (vjerovatno polovinom mjeseca) dolo je
do jo jednog sastanka predstavnika Glavnog taba i etnikog taba
za istonu Bosnu na Han-Pijesku. Ovoga puta inicijativu su dali etnici.
Izali su sa, za nas, neoekivanim predlozima. Iznijeli su da, prema njihovim informacijama, predstoji njemaka ofanziva na istonu Bosnu. U
toj ofanzivi e, navodno, pored Nijemaca uestvovati i nedievci, bez
ustaa i domobrana. Nedievci e doi radi umirenja srpskog ivlja.
U takvoj situaciji, etnici su predloili, da mi (partizani) i vojni etnici9)
treba da se povuemo sa ovog terena, dublje u umu, i dalje sa ove
teritorije, te da ne otvaramo borbu sa Nijemcima. Tako je trebalo uiniti da ne izazovemo odmazdu Nijemaca, kao to je bilo u Srbiji. Lokalni etnici ostae u svojim selima, saekati Nijemce i nedievce i
zatiavati srpski ivalj. Naravno, mi smo takav prijedlog sa indignacijom odbili i osudili kao izdajniki. Sastanak se zavrio bez ikakvog
sporazuma i svako je otiao na svoju stranu.
Danas, kada se itaju neprijateljska dokumenta, postaje jasan
smisao ovih etnikih prijedloga. Iz njemakih dokumenata se vidi da
je komandant etnikog taba Dangi ve od svoga dolaska u Bosnu,
uspostavio i neprekidno odravao vezu sa njemakom vojnom obavjetajnom slubom (Abver) u Beogradu. Veze sa Nijemcima je uspostavio preko Milana Aimovia, ministra unutranjih poslova u vladi M.
Nedia i preko samog Nedia, predsjednika te kvislinke vlade. Sasvim
je vjerovatno da je Nedi i uputio Dangia u istonu Bosnu. Tako on
ve 25. avgusta 1941. pie pismo Nijemcima u Zvorniku, u kome im
nudi predaju oruja, uz uslov - da Nijemci ili Italijani okupiraju ovo podruje i tako zamijene ustaku vlast. Dvadesetog i tridesetog decembra iste godine vode se pregovori izmeu predstavnika etnika, kapetana ukovia i porunika Kujaia, i predstavnika Abvera, kapetana
) Ta formacija vojni etnici ili vojska u otadbini trebalo je, toboe, da bude regularna
formacija jugoslovenske vojske za razliku od lokalnih etnika. Meutim, to je bilo samo na
rijeima, jer do formiranja takvih formacija nije dolo.

Matla; 14. januara, dan prije poetka ofanzive, Dangi, preko svojih oficira, Bulovana, Antonia i Jovanovia, nudi njemakom generalu Hofmanu, komandantu 342. divizije, svoje usluge i obeava da nee pucati
na Nijemce i trai da ih Nijemci ne diraju.10) Njemaki general odbija
ovu ponudu sa potcjenjivanjem. Ovo ini vjerovatno stoga to zna da
etnici inae nee pruiti otpor, te zato nee da preuzima neke obaveze. Vezu sa Nijemcima, pored Dangia, odravali su, po svojoj liniji, i
drugi oficiri i etniki komandanti, kao, npr., major Boko Todorovi,
vojvoda Aim Babi i drugi.
Iz svega ovog vidi se da je sastanak u Han-Pijesku isplaniran sa
ciljem kako bi se olakalo sprovodenje predvienog sporazuma sa Nijemcima. Da su Nijemci taj sporazum prihvatili, etnicima bi sasvim
konveniralo da ni mi ne pruamo otpor i oni bi se tako pred njima pokazali kao snaga koja je obezbijedila umirenje istone Bosne. Na njihovu veliku alost, nijedna od ovih pretpostavki nije se ostvarila. Niti su
Nijemci prihvatili sporazum, niti smo mi posluali etniki savjet.
itava strategija majora Dangia i njegovih saradnika zavrila se
vrlo bijedno. Neki lakovjerni etnici saekivali su Nijemce, nadajui se
da e od njih biti lijepo primljeni, a umjesto toga, bivali su razoruani i
odvedeni u zarobljenitvo. Prema njemakim izvjetajima Nijemcima
se predalo sa orujem vie stotina etnika. Meu njima i jedna grupa
od oko 400 etnika. Dangi i ostali oficiri sklonili su se bjekstvom pod
zatitu Nedia.
I druge tvrdnje etnika na razgovorima u Han-Pijesku, kao to su
da e sa Nijemcima doi nedievci i da u operacijama nee uestvovati domobrani i ustae, nisu se ostvarile. Nedievci nisu doli, a Nijemci
su zajedno sa ustaama arili i palili po ustanikim selima. Ljudi, ene i
djeca su ubijani, kue paljene, vrena pljaka, a etnici su naputali i.
svoja vlastita sela, bjeali i sakrivali se, ukoliko nisu Nijemcima pali u
ruke.
Postupak etnikog taba, u januarskoj ofanzivi, lai, obmane i
obeanja koja je davao, kao i bjekstvo oficira u Srbiju, ostavilo je veoma nepovoljan utisak meu stanovnitvom i meu etnikim pristaama. Poslije ofanzive, neke etnike ete samoinicijativno su potraile
veze sa partizanima i izraavale spremnost da prihvate partizansku komandu. Nai drugovi su nastojali da se poveu sa lokalnim etnicima.
Da bi se olakao prelazak ovih ljudi na liniju narodnooslobodilake
borbe, stvorene su, odlukom Vrhovnog taba, posebne formacije dobrovoljaka vojska. Zbog ovakvog izdajnikog dranja etnika,
) Zbornik, tom XII, knj. 2, dok. br. 23 (napomena 6) i dok. br. 9.

Vrhovni tab je svojim naredbama zabranio postojanje etnike organizacije na slobodnoj teritoriji i svaku saradnju sa etnicima.11)
Istina, etnici jo nisu bili potpuno razbijeni, pa oficiri uspijevaju
da, neposredno poslije povlaenja Nijemaca, ponovo uspostave veze
sa lokalnim etama i da ih vraaju pod svoju komandu. No, svima je
postalo jasno da etnici ubudue ne mogu biti nikakav samostalan faktor. Ostalo im je da se potpuno oslone na okupatore i od njih dobiju
legalizaciju svoga djelovanja. O tim etnikim nastojanjima, u svojim
izvjetajima detaljno govori general Bader. Vrijedno je od toga neto
navesti u ovom lanku kako bi se sagledala sva bijeda i sluganska politika ovih izdajnika.
Na etniku inicijativu, 30. januara 1942. godine, u Bajinoj Bati,
odrani su razgovori izmeu predstavnika etnika, Dangia, ukanovia, ukovia, i predstavnika Nijemaca, pukovnika Kevi-a (naelnika
Baderovog taba) i kapetana Abvera dr Mati Joefa. Ti razgovori su nastavljeni u Beogradu uz prisustvo generala M. Nedia i generala Badera. Prema Baderovim rijeima, Dangi je u tim razgovorima izrazio
spremnost da se sa svim svojim ljudstvom bezuslovno stavi pod njemaku komandu za potpuno unitenje komunista i za odravanje
mira u istonoj Bosni. Dangi priznaje suverenost NDH, ukoliko se
hrvatsko inovnitvo obrazuje na paritetnoj osnovi od Hrvata, Muslimana i Srba (ovo o paritetu je obina patka sraunata na to da Nijemci
lake prihvate predloge). Dangi je traio da se istona Bosna stavi
pod njemaku vojnu upravu i da pojas prema Drini ne posjedaju vojne
jedinice NDH i da se obavezno zabrani prisustvo ustaa, to se odnosilo na srezove: bijeljinski, zvorniki, vlaseniki, srebreniki, kladanjski, rogatiki i viegradski.
Dangi u svojim izjavama, ide i dalje. Tako, on za sebe smatra da
se ne nalazi u poloaju ustanika protiv njemakih vlasti. On eli, kako
je izjavio, samo da uniti komuniste u istonoj Bosni, pre svega da
zatiti ivot i imovinu svojih zemljaka i da okona klanje ena i dece od
strane Hrvata. Zatim, Dangi je pritom izjavio da bi se sa svojim ljudima i pri jednom optem ustanku na Balkanu i iskrcavanju Engleza
nepokolebljivo i verno borio na nemakoj strani.
General Bader i njegovi saradnici bili su miljenja da bi se prijedlozi Dangia mogli prihvatiti zbog situacije u istonoj Bosni, koja je za
Nijemce nemirno podruje u kome vlasti NDH i ne postoje.1*) Nje") Josip Broz Tito, Stvaranje i razvoj JNA, Glavna politika uprava JNA, Beograd, 1949 U naredbi Operativnom tabu NOP odreda za Hercegovinu, str. 117, izmeu ostalog, stoji:
7. Sve etnike bande likvidirati.
A u naredbi Operativnom tabu NOP i Dobrovoljakih odreda za Bosansku krajinu od 31.
marta 1942. godine, stoji:
4. etnike formacije na vaoj teritoriji ne smiju postojati. Njihova izdajnika uloga
dovoljno se otkrila u narodnim masama, pa ih treba likvidirati.
") Svi citati su iz izvjetaja generala Badera, upuenog komandantu oruanih snaga za
Jugoistok.
Zbornik, tom XII, knj. 2, dok. br. 23, str. 113. i 116.

maki generali ocjenjuju da se isto vojnim operacijama ni ubudue

nee postii umirenje.
Sem toga, njemaki komandanti se plae proljene situacije na
Balkanu, gdje bi, po njihovom miljenju, moglo doi do opteg ustanka, a oni sa svoje 3,5 operativne divizije nee biti u stanju da taj ustanak ugue i zato se mora sve pokuati da se taj ustanak na neki drugi
nain oslabi ili barem rascepka i tako uini neefikasnim.... Dangi je
zato pogodna linost, jer, on je preko poverenika neprekidno javljao
da ne eli da se bori protiv Nemaca. On je to, kao to je ve pomenuto, delom pokazao. Mora se rei da nam je Dangi mogao nanositi
znatne gubitke da je to hteo.13)
Sve ovo jasno govori da su njemaki generali gajili nade da e
jeftino i uz malo ustupaka, i to ne na svoj raun, nego na raun svoje
tvorevine NDH, moi da dobiju jednog novog najamnika. Meutim,
ovome sporazumu se isprijeila ustaka vlada i sam Hitler, pa su generali morali odustati od zakljuenja sporazuma.
I pored sve ove sramne sluganske uloge, Nijemci su Dangia
uhapsili 12. aprila 1942. godine u Rogaici (Srbija), jer je pokazivao veliku aktivnost u vezama sa Nediem, to Nijemcima nije odgovaralo.
Konano 1945. godine Narodni sud u Sarajevu ga je osudio na smrt
Zaista, dolian kraj jednog izdajnika.
U svim ovim njemakim kombinacijama u odnosu na etnike u
Bosni i Hercegovini, vidna je jedna crta. Naime, oni neprekidno govore
da je ustanak srpski i da mu je uzrok u ustakim zloinima nad Srbima,
da su to iskoristili komunisti i si. I zato im je stalno prisutna misao da bi
trebalo na neki nain eliminisati ustae, a osloniti se na etnike pandure, pa bi time problem bio rijeen. Tako dolazi do ideje da se istona Bosna ukljui u Nedievu Srbiju. Dodue, ovo je bio iskljuivo stav
generala Paula Badera, Edmunda Glez fon - Horstenaua, komandanta
jugoistoka, Valtera Kuncea i njihovih najbliih saradnika. Nasuprot ovome, stav njemakih politikih predstavnika (njemaki poslanik u Zagrebu Zigfrid Kae i politiki predstavnik u Srbiji Feliks Bender) potpuno je suprotan. Oni priznaju da su ustae inili pretjerivanja, ali
smatraju da su im oni jedini iskreni prijatelji na koje se mogu osloniti,
jer su idejni i politiki istomiljenici. Prijedloge i miljenja svojih generala, Hitler nije usvojio radi posebnih politikih obzira prema Paveliu.
to se tie vojnog efekta januarske ofanzive u istonoj Bosni,
Vrhovni tab je odmah ocijenio da je ona za neprijatelja imala samo minimalan efekat. To se potvruje i u njemakim dokumentima, u kojima
se konstatuje da ta operacija nije imala znaajnijeg efekta i da su se
uskoro, poslije okonanja ofanzive, ustanike snage vratile na svoje
poloaje. Njemaki generali se pravdaju tekim terenom, loim vre-

") Isti dokumenat, str. 112. i 119.

menskim prilikama, nepripremljenou svojih jedinica za uslove gerilskog ratovanja i, konano, kratkoom vremena. Dodue, svi oni, iako
preko volje, moraju da govore i o vjetini protivnika koji je ovladao
gerilskom taktikom, dobro se snalazi na zemljitu, a, prije svega, ima
oslonac u stanovnitvu.14)
Korist za neprijatelja bila je privremeno otvaranje komunikacija
preko Romanije i zauzimanje veih mjesta - Rogatica, Sokolac, Vlasenica i.Srebrenica. U tim mjestima su ponovo uspostavljene ustako-domobranske posade, ali i one e za neprijatelja predstavljati samo
problem. Vlasenica i Srebrenica ubrzo e bez borbe prei u ruke etnika, a posade u Sokocu, Rogatici i Han-Pijesku bile su blokirane i opkoljene.
Druge posljedice ove ofanzive, za na pokret, bile su znatno tee.
Prije svega, stradalo je civilno stanovnitvo. Veliki dio sela bio je potpuno opljakan i popaljen. Ofanziva je imala negativan efekat na borbeni moral jednog broja naih jedinica, koje su se osule i rasturile (Romanijski bataljon).15) Istina, raspoloenje, ak i onih boraca koji su bili
napustili jedinice, bilo je takvo da se moglo oekivati da e se oni ubrzo ponovo vratiti u jedinice, to se i potvrdilo. No, treba rei, drugi dio
Odreda, npr., Mokranjski bataljon, od oko 500 boraca, bio je kompletan. Sam tab Romanijskog odreda bio je pogibijom ie privremeno
rastrojen. Time se moe objasniti injenica da i u povoljnoj klimi za
stvaranje dobrovoljake vojske, nisu te mogunosti u potpunosti iskoritene. ak dolazi do ponovnog oivljavanja etnika, ne samo u njihovom starom uporitu (Srebrenica-Vlasenica - Han-Pijesak) nego na
itavom prostoru istono od ceste Sokolac - Han-Pijesak.
Uprkos svim tim tekoama obnova i stabilizacija naih jedinica
na Romaniji krenula je dosta brzo. Tako ve u toku februara partizani
blokiraju Rogaticu i Sokolac. Ustako-domobranske posade u Sokocu,
prema izvjetaju Romanijskog odreda, od oko 800 vojnika, i u Rogatici,
od oko 400-500,1") bile su blokirane. Veze tih posada sa njihovim bazama za snabdijevanje u Sarajevu drane su po cijenu velikih gubitaka za
neprijatelja. Mogli su se probijati samo sa jakim snagama. Jedno vrijeme posada u Rogatici snabdijevana je iskljuivo iz aviona i bila je pred
kapitulacijom, od ega e je spasiti nova neprijateljska ofanziva. Ustako-domobranske posade obnavljane su i na nekim drugim komunikacijama - du pruge Zavidovii - Han-Pijesak i oko nekih mjesta, npr.,
oko Varea. No, sve te posade pravile su samo povremene ispade u
okolini, radi pljake i snabdijevanja, ali nisu bile sposobne za neke
ofanzivne akcije.

") Zbornik, tom XII, knj. 2, dok. br. 19, 32. i 33. - izvjetaji generala Badera i generala
Glez-Horstenaua.
J I

") Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 85; tom IV, knj. 4, dok. br. 12.
") Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 13.

Osloboenje Foe
i sreivanje politikih i drugih prilika

Obnova etnike organizacije poslije ofanzive bila je posljedica

nae sporosti da politiki iskoristimo etniku izdaju i prihvatimo u irem obimu etniko ljudstvo. Dodue, nisu bile potpuno tane nae
tadanje informacije, prema kojima su se etnici u cjelini rastrojili i rasuli. To se desilo samo na nekim podrujima. Na romanijskom terenu
mnoge etnike jedinice ostale su na okupu na odreenim takama.
Nisu se uputale ni u kakvu borbu, ni sa Nijemcima, ni sa ustaama,
nego su se samo sklonile i sakrile. Ovo je olakalo obnovu etnike
organizacije. injenica je da se etniko vodstvo svojim dranjem i
ponaanjem potpuno kompromitovalo i da je naa kritika toga vodstva
bila dosta ubjedljiva, ali su u svemu tome djelovali i drugi faktori.
Ustae sa obnovljenih uporita predstavljale su neposrednu prijetnju,
pa je sela trebalo hitno zatititi. Dolo je do ponovnog ubacivanja Nedievih i Drainih oficira preko Drine, koji su se povezivali sa lokalnim
etnicima. Ponovo je u punom opsegu pokrenuta propaganda o skorom prikljuenju toga podruja Nedievoj Srbiji. To je bio znaajan
adut u rukama etnika, s obzirom na neprekidan strah i stradanja
srpskog stanovnitva u ovom dijelu istone Bosne.
Romanijski odred uspio je brzo da likvidira etniki uticaj na Glasincu, ali je on ojaao na prostorima blie Drini. Centar preko koga se
vrila infiltracija bilo je selo Borika. Zbog svega ovoga, tabovi Romanijskog odreda i odreda Zvijezda ponovo su traili od Vrhovnog taba da se na ovaj prostor prebace makar i manji dijelovi Proleterske
brigade kako bi se ova etnika infiltracija iz Srbije presjekla.
Vrhovni tab je ocijenio kao ozbiljnu opasnost infiltraciju nedievaca, te je zato dao direktivu Operativnom tabu za istonu Bosnu (8.
februara) da snage svih odreda usmjeri ka Drini radi ienja te teritorije od etnika.17) S istim ciljem upuena je poetkom marta grupa bataljona proleterskih brigada na prostor istono od puta Sokolac - Han-Pijesak. Ova proleterska grupa opkolila je Borike, zarobila veu grupu
Nedievih oficira, koji su izvedeni pred vojni sud i osueni. Na pojavu
proletera, ostali etniki oficiri su se ponovo dali u bijeg, a domai etnici nisu pruali otpor. U prvopn momentu, etnike ete su se sklanjae ispred proletera, a poslije par dana, kada su saznali prave ciljeve ove
akcije, pojedini domai komandanti poeli su se javljati tabovima i izraavati spremnost da preu pod partizansku komandu.
Proleterska grupa imala je zadatak da oisti teren od etnika do
Han-Pijeska i da se ne kree sjeverno od Javor-planine. Meutim, tab
") Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 56.

grupe, obavijeten da se etnike grupe, koje su prele iz Srbije, koncentriu na prostoru Drine, uputio je bataljone u pravcu Vlasenice, u
koju su ovi uli 16. marta bez borbe, jer su je etnici napustili. Poslije
toga, proleterski bataljoni zajedno sa bataljonima Majevikog i Biranskog odreda nastavili su da iste prostor oko Srebrenice i Drinjae.
Meutim, Vrhovni tab koncem marta nareuje da se proleterske jedinice vrate i upuuje ih na nove zadatke u Hercegovinu i Sandak, a
ovaj prostor trebalo je da obezbjeuju istono-bosanske jedinice.
Odmah se poelo sa intenzivnim radom da se nove jedinice dobrovoljake vojske srede, da se u njima zavedu vojniki red i disciplina. Moe se, sa sigurnou, rei, da je u periodu od poetka februara
do polovine aprila situacija bila, za nas, povoljna u sarajevskoj oblasti,
pa i u itavoj istonoj Bosni. Vojna aktivnost na komunikacijama i prema neprijateljskim uporitima neprekidno je jaala. U izvjetajima njemakih komandi neprekidno se govori o partizanskoj aktivnosti u
istonoj Bosni. Ponovo se stezao obru oko gradova, a etnici su bili
pritijenjeni na uzak pojas Drine.
Ali, ne samo vojna nego i naa politika aktivnost bila je iva i svestrana. U selima i jedinicama su djelovali izrasliji politiki kadrovi, organizovanije su ljudi obavjetavani o situaciji u svijetu, kao i na naem
unutranjem frontu. Propagandni materijal bio je traen i prenoen
kao i drugi ratni materijal. Ova politika aktivnost bila je vezana za novi
centar ustanka, za Fou, gdje su se nalazili Vrhovni tab i Centralni komitet.
U to vrijeme je poelo smjelije primanje ljudi u Partiju i uglavnom
su prebroene sektake greke, pa su negdje ak pravljene i greke u
suprotnom smislu, u Partiju su primani pojedinci koji nisu bili dovoljno
provjereni. Meutim, osnovno je bilo to, da se Partija ire otvarala. Bilo
je u tome i tekoa. Dobar broj boraca bio je jedva i pismen, a mi smo
bili kadrovska partija u kojoj se od svakog lana traio minimum politikog znanja. Savladati tu protivrjenost nije bilo lako. Meutim, osnovni kriterijumi bili su dobri i jasni. Da bi neko postao lan organizacije, skojevske ili partijske, on se morao prethodno provjeriti i potvrditi
kao borac u eti ili kao portvovan radnik na terenu.
U nekim dokumentima iz toga vremena, ponekad se nailazi na
zahtjeve da se pojaa borba protiv kulakih elemenata, to bi moglo
govoriti o nekom zaotravanju na klasnoj osnovi. To je, vjerovatno, i
navelo neke pisce da tvrde kako to izraava lijevi kurs i skretanje sa
linije narodnooslobodilake borbe. Meutim, smatram da je tu po srijedi zabuna u terminolokom smislu. U stvari, ovdje se uvijek radi o
etnikim elementima, pa ako se to nekad identifikuje sa pojmom kulaka onda to potie odatle to su glavne perjanice etnika, naroito
njihovi organizatori i idejni predvodnici, poticale najee iz redova
imunih seljaka. Borba protiv tih elemenata vodi se, dakle, iz politikih
razloga i na politikoj osnovi, a ne i u klasnom smislu. Drugaije se ne
bi moglo objasniti da mi, istovremeno, privlaimo sve seljake, pa i one

najbolje stojee, u politiku i drugu aktivnost na selu. Tvrdim da kursa

na klasno zaotravanje na irem planu nije bilo u istonoj Bosni, niti su
se tu deavala lijeva skretanja, kakvih je, zaista bilo u Hercegovini i
Crnoj Gori. Mogue je da je i ovdje bilo pojedinanih sluajeva, ali to
nije bila ira pojava. Ako bi se htjele kvalificirati greke u odnosu na
politiku liniju, onda bi se moglo prije govoriti o sluajevima politike
nebudnosti i popustljivosti, nego o nekom lijevom skretanju. O tome
svjedoi naa irina prema bivim etnikim elementima koje smo uzimali u redove dobrovoljake vojske.
Nova (trea) neprijateljska ofanziva,
etniki puevi i formiranje udarnih bataljona
Vano iskustvo iz januarske ofanzive odnosilo se na vojnu organizovanost naih jedinica. Potvrdilo se da je nemogue terenske odrede
prevesti u cjelini na pokretne jedinice onda kada je to situacija traila.
Razlog je leao u tenji da se brani vlastito selo, a u njemu i vlastita
porodica. Ta tenja je ljudska i razumljiva. Meutim, za efikasniju odbranu slobodne teritorije bile su potrebne i pokretne jedinice.
Trebalo je, znai, pored terenskih odreda, koji su i dalje bili neophodni, stvarati takve jedinice koje e biti spremne da se bore u svakom momentu i na svakom mjestu. To su bile udarne jedinice, ete i
bataljoni. To je bilo i nae vlastito iskustvo, a na tome je odluno insistirao i Vrhovni tab u svojim direktivama 7. i 8. februara.
Tako je u Srednjem, 13. marta, stvoren Prvi proleterski udarni bataljon. On je bio predvien da se ukljui u Bosansku proletersku brigadu (Treu proletersku), u koju je trebalo da uu i Proleterski bataljon
iz Bosanske krajine i jo jedan bataljon sastavljen od Majevana i boraca, koji su se, u to vrijeme, nalazili na podruju Bira.1') Pored ovog
Proleterskog bataljona, pristupilo se formiranju i drugih udarnih bataljona (Ranko Divljan na sektoru Kalinovika i Romanijski udarni bataljon, koji je u aprilu, trebalo da se ukljui u Prvu proletersku brigadu).
Isto tako, predvieno je da se i na terenu odreda Zvijezda formira
jedan udarni bataljon, ali do toga nije dolo.
Poslije neuspjeha u drugoj ofanzivi, Nijemci su poeli da rade na
pripremanju nove, krupne vojne operacije u istonoj Bosni. To je bila
tzv. trea neprijateljska ofanziva, koja je poela 22. aprila 1942. godine.
Ova ofanziva, u svom prvom dijelu, zahvatila je istoni dio sarajevske
oblasti, tj. teritorij istono od puta Sarajevo - Han-Pijesak. Tu teritoriju
drali su bataljoni Romanijskog odreda, jedinice Drinskog i Jahorinskog bataljona. Zapadnu romanijsku teritoriju, kao i odred Zvijezda,
ova ofanziva nije zahvatila. No, ona se odrazila na itavu teritoriju istone Bosne. U svom drugom dijelu, poetkom maja, trea ofanziva je
") Do formiranja Tree (bosanske) proleterske brigade nije dolo zbog specifinih uslova
i tekoa koje su onemoguile realizaciju ove zamisli.
4 - Sarajevo u revoluciji

49

Prva stranica Uputstva Tajnitva ministra unutarnjih

ponude etnika za pregovore (juli 1942. godine)

poslova

NDH

postupku

ko

zahvatila gornje Podrinje, Sandak, Crnu Goru i Hercegovinu, gdje su

se nalazile glavne snage NOPO i dobrovoljake vojske Jugoslavije, na
elu sa Vrhovnim tabom. Rei u neto samo o prvom dijelu ove
ofanzive, tj. o onome to je vezano za sarajevsku oblast.
Ofanziva je dogovorena kao zajednika akcija njemakih, talijanskih i jedinica NDH, na sastanku komandanata: II italijanske armije (general Mario Roata), XII njemake armije (general Valter Kunce) i njihovih saradnika, uz prisustvo predstavnika oruanih snaga tzv. NDH, 3.
marta 1942. godine na Suaku.19)
Prema tome sporazumu, zajednika operacija na terenu istone
Bosne bie pod komandom italijanske II armije, a neposrednim izvrenjem rukovodi poseban operativni tab na elu sa njemakim generalom Baderom. U operaciji je trebalo da uestvuju: kompletna 718, tri
italijanske divizije (1. brdska, 5. brdska i 22. pjeadijska divizija) i jedinice NDH.
Prvi dio ofanzive trebalo je da pone 15. aprila i njen cilj je bio da
obuhvati i uniti ustanike snage na prostoru: Sokolac - Han-Pijesak
- epa - Viegrad - Praa, ali je odgoen za 22. april, jer talijanske
jedinice nisu stigle na predvienu liniju. To je trebalo da bude okruenje relativno male teritorije velikim snagama, kako se nae snage ne bi
mogle izvui. Ovakav plan ove operacije bio je sraunat na to da uhvati
u obru i proleterske bataljone, o ijem je boravku na ovom prostoru
bio obavijeten njemaki tab. Istina, u njemakim izvjetajima govori
se dosta neprecizno, as o Crnogorcima, as o proleterskoj brigadi.
Oevidno ove informacije su poticale od etnika. Pred poetak ofanzive, Nijemci su konstatovali da su se proleteri izvukli sa toga terena.
Oni to pripisuju u grijeh Italijanima, ijim zadocnjenjem je operacija
odlagana i o njoj je protivnik bio obavijeten. Nae snage sastojale
su se od dva bataljona Romanijskog odreda (Romanijski i Glasinaki) i
vie eta dobrovoljake vojske. Pruale su snaan otpor, ali se nisu
mogle efikasno oduprijeti mnogo nadmonijim snagama. Blokada Rogatice je morala biti naputena i Nijemci su 27. aprila uli u Rogaticu.
Nae snage su se pod borbom povlaile, prebacile preko rijeke Prae
i ukljuile u sastav glavnina. Nijemci su na koncu morali da ponove staru jadikovku, kako im se riba izmigoljila iz aka. Po njihovoj ocjeni,
opet su im bili krivi drugi, ovaj put Italijani, koji nisu izvrili posjedanje
svoga pravca.
U pogledu neposrednog vojnog efekta, ova ofanziva, u svom
prvom dijelu, nije ostavila neke vee posljedice. Nae jedinice sa toga
prostora bile su se povukle, raunajui na mogui ponovni povratak na
isti teren, do ega nije dolo jer je poeo drugi dio ofanzive, kada su
se borile u sastavu glavnina.
Meutim, mnogo tee posljedice, za nas, ostavili su etniki
puevi izvreni oko 20. aprila u naa etiri odreda - Romanijskom,
") Zbornik, tom XIII, knj. 2, dok. br. 25.

Zvijezda, Ozrenskom i Zenikom. Kada su puevi poeli da se pripremaju, kakve su veze bile izmeu etnikih grupa, da li se tim svim
rukovodilo iz jednog centra - to jo uvijek nije dokraja poznato, ali je
oigledno da su bili sinhronizovani i vezani za ovu neprijateljsku ofanzivu. Po tome se moe ocijeniti da je u sve to bila direktno umijeana
njemaka obavjetajna sluba - vojna i politika, koja je tu etniku
zavjeru koordinirala i sinhronizovala sa pripremom same ofanzive. etniki prepad na tab Majevikog odreda izvren je ve 24. februara,
zbog ega je taj odred morao napustiti svoju teritoriju. Kalinoviki
odred bio je u cjelini zahvaen treom neprijateljskom ofanzivom i
etnici su uspjeli da izazovu rasulo u veem broju njegovih eta. Jedino je Biranski odred ostao itav. Tako je koncem aprila nastala jedna
nova, za nas, nepovoljna situacija - ostali smo samo sa grupom udarnih bataljona, od kojih je .formirana esta istonobosanska brigada, i
Biranskim odredom.
Puevi nisu izvedeni na identian nain u svim jedinicama. U Mokranjskom bataljonu nije bilo ubistava naih drugova, nego su samo
ete otkazale poslunost tabu bataljona. U nekim jedinicama odreda
Zvijezda etnici su, u toku noi, pobili neke politike komesare i jedan broj lanova Partije. Neke ete ovog odreda ostale su uz nas. Na
Ozrenu je pu izbio napadom na Prvi proleterski udarni bataljon. Bataljon se nalazio na Ozrenu zato to smo dobili obavjetenje da tamo situacija nije dobra i da se osjea sve vee etniko rovarenje. Drugovi
sa Ozrena su traili da tamo dode neka vrsta jedinica. Odlaskom ovog
bataljona, mi smo na Romaniji i Zvijezdi, ostali bez najbolje jedinice
kojom bismo mogli intervenisati. Sigurno bi taj bataljon ve svojim prisustvom uticao da etnike kolovoe ne privuku na svoju stranu i potene ljude
Meutim, bilo bi pogreno misliti da je to sve to nam je ostalo
od one brojne partizanske vojske. Naime, jedan dio boraca ve ranije,
a drugi u toku tree ofanzive ukljuio se u proleterske brigade. Jedan
drugi broj ljudi, koji u toku pueva nisu imali veze sa nama ili nisu mogli da se snau, otiao je kuama. Neki od njih su se krili, a drugi prividno preli etnicima, i im bi im se pruila prva prilika, javljali su se u
brigadu. Poslije izvjesnog vremena, kada su se Glavni tab i Pokrajinski komitet nali u ekoviima, uspostavljene su veze sa Romanijom i
organizovan ilegalni partijski rad na teritoriji kojom su zagospodarili
etnici. Takoe su formirani manji odredi. Pored svih nastojanja, demagogije i etnikog terora, mnoga sela na Romaniji (naroito u Glasincu) ostala su trajno vezana za narodnooslobodilaki pokret.
Zakljuna razmiljanja
i putevi prevazilaenja potekoa
Ako bih, na koncu, htio dati rezime svega ovoga to se odigralo
od jula 1941. do aprila 1942. na sarajevskoj oblasti, onda bi trebalo, pri-

Prva stranica Ob|a$nJen|a 1 uputstva za rad narodno-oslobodilaklh odbora u osloboenim

krajevima (Foanski propisi)

je svega, istai velike rezultate koje je narodnooslobodilaka borba, u

tome vremenu, postigla i koji su trajne vrijednosti.
1. Ustanak se snano razvijao u svakom pogledu sve do zimskih
mjeseci 1941. godine. Ustanike snage neprekidno su stajale na domaku Sarajeva, nanosile su snane udarce i zadavale ozbiljnu brigu
okupatoru i njegovoj kvislinkoj vlasti. Vojni uspjesi iz tog vremena
ire su poznati. Sva tri odreda izrasla su u snane vojne formacije.
Taj proces rasta zaustavljen je januarskom ofanzivom i unutarnjim previranjima. Dio Romanijskog odreda doivio je jae udarce u januarskoj ofanzivi, ali neposredno poslije te ofanzive sredio je svoje redove i ponovo krenuo u snane akcije. U periodu februar-april odredi
razvijaju veliku aktivnost. To ine i drugi odredi istone Bosne. Komanda njemake okupacione vojske u Jugoslaviji, u ovom periodu,
sve je vie zabrinuta djelovanjem naih jedinica i insistira stalno, preko
vrhovne komande Vermahta i sama, da sve okupacione snage skupa i
kvislinke formacije, preduzmu krupne operacije u ovom sektoru. Nijemci, u to vrijeme, pojaano rade na angaovanju etnika, ak i po cijenu remeenja odnosa sa ustaama. To pokazuje slabost okupatora,
s jedne strane, a snagu narodnooslobodilakog pokreta, s druge strane.
2. Na slobodnoj teritoriji uveliko je izgraivana nova vlast. Pored
odbora u selima, postojao je jedan broj optinskih odbora, a krajem
marta se osnivaju, ili se predvia osnivanje, i sreski odbori (Trnovo,
Srednje, Sokolac). Negdje se otvaraju osnovne kole. ivot na slobodnoj teritoriji se odvijao organizovano. Razvila se i iva kulturna djelatnost. Sijela, priredbe i slini skupovi unosili su duh vedrine u ljude i
pomagali im da lake podnose teret rata. Naroito se zapaao u mnogim podrujima polet omladine. Naravno, sve ovo nije bilo ravnomjerno u svim selima. Zavisilo je od kadrova, materijalnih uslova i nivoa pismenosti i politike svijesti.
3. Ustankom se uspostavio na politiki uticaj i na podrujima
gdje takvog uticaja ranije nije bilo. Linija narodnooslobodilake borbe
dobijala je sve jae uporite i u dijelovima stanovnitva koje je bila
zapljusnula ovinistika propaganda. Nemoni da pobiju nau politiku,
etniki i ustaki elementi bili su primorani da se sve vie oslanjaju na
bezone lai, klevete i podvale. Jedni su govorili da su partizani velikosrbi i etnici, a drugi da su ustae, jer partizani tite Muslimane i
Hrvate. Ove lai bile su isuvie bezone i providne, ali je bilo naivnih
ljudi na koje su djelovale.
Naroito je bilo znaajno to je na politiki uticaj rastao kako u
srpskim tako i u muslimanskim i hrvatskim masama. Broj boraca iz redova Muslimana neprekidno se poveavao. Ono to se ini osnovnim
- jeste to da smo u tome periodu, kada je vojnika srea bila promjenljiva, dobili politiku bitku u veem dijelu stanovnitva. Ta bitka je
dobijena dosljednom, hrabrom i nepokolebljivom borbom za ciljeve
koji su masama bili razumljivi i bliski. Poteni ljudi morali su da priznaju

da su moral i pravo na naoj strani. Naime, dobijena je visokim ljudskim i moralnim kvalitetima naih boraca. A politika pobjeda omoguila
je da se savladaju sve tekoe i iskuenja koji su predstojali u iduim
ratnim danima. No, u ovom periodu, bilo je velikih prepreka, tekoa i
vlastitih slabosti.
4. Najveu tekou predstavljalo je to to su u istonoj Bosni, a
time i u sarajevskoj oblasti, uspjeli da uhvate korijena etnici, koji su
nanijeli najvee tete ustanku. etnici su razbijali i trovali nae redove
iznutra, predstavljali najveu opasnost za bratstvo i jedinstvo naroda
Bosne i Hercegovine. U svim tekim situacijama u neprijateljskim
ofanzivama, oni su uvijek nanosili udarce noem u leda. Za ustae je
bilo notorno da su sluge okupatora, njihovi zloini su ih ubrzo izolovali
i od onih ljudi koji su se prema njima u poetku blagonaklono odnosili.
Meutim, etnici su se stalno predstavljali ustanicima i jedan dio lakovjernog svijeta dosta dugo je nasjedao toj prevari. U tome je etnicima
ila na ruku podrka koju su dobijali od emigrantske vlade i odreenih
krugova u inostranstvu, sve do kraja rata.
5. Treom ofanzivom, a naroito etnikim puevima, mi smo
mnogo izgubili. Izgubili smo, prije svega, brojne jedinice, izgubili slobodnu teritoriju, obustavljen je proces izgradnje narodne vlasti, neprijatelj je ponovo uspostavio poruene komunikacije i nastavio sa eksploatacijom prirodnih dobara. Rastereen od naih partizanskih odreda, on je mogao svoje snage da koncentrie na druga podruja. Sve
ovo bili su dobici za okupatora. Ali su se grdno prevarili svi neprijatelji
(okupatori, ustae i etnici) u svome oekivanju da e, etnikim
puevima u aprilu mjesecu, zadati smrtni udarac ustanku u istonoj
Bosni. Ta nadania se nisu ostvarila.
Prisustvo este proleterske istonobosanske udarne brigade,
koja je nastala od grupe udarnih bataljona, formiranih u maju 1942. godine, pokazalo je da s se partizani u istonoj Bosni, i pored
svih prepreka, odrali u najkritinijoj 1942. godini. Narod istone Bosne je tada mnogo pretrpio, itavi krajevi su opustjeli zbog bjekstva
srpskog stanovnitva pred ustaama, a muslimanskog pred etnicima.
To su bile teke rtve i neuvena stradanja desetina hiljada ljudi, nametnuta od tuina - okupatora i domaih izroda.
Pokazala se potpuno ispravnom ideja druga Tita, koju nam je naroito istakao jo u januaru 1942. godine, na Savjetovanju u Ivaniima, da saradnike okupatora treba prvo razgolititi u narodu, a potom
vojniki potui. Tako je bilo i a etnicima u istonoj Bosni. Trebalo je
da proe nekoliko mjeseci upornog politikog rada, da bi im u jesen
1942. godine zadali udarce od kojih se vie nikada nisu mogli oporaviti.
Ratna pozornica u istonoj Bosni, u ovom burnom periodu i poslije njega, mijenjala se esto kao slika u kaleidoskopu. Tukle su se ovdje vojske raznih oznaka i raznih idejnih i politikih opredjeljenja. Sklapani su ovdje esti meusobni savezi, neki trajniji, a drugi privremeni,
iz nude ili iz Spekulativnih razloga. Zato su se i brzo raspadali. Nerijet-

ko se deavalo da su pojedinci, pa i ire drutvene grupe, mislili da se

bore za svoje interese, a bili su u taboru onih koji su te interese ugroavali. Pripadnici pojedinih oruanih formacija, kao, npr., etnici, tako
su esto mijenjali svoje mjesto, da se esto nije znalo kada jedno prestaju a drugo postaju, ali je zato njihovo vodstvo ostajalo dosljedno,
uvijek na liniji izdaje. Svoje rtve uzimale su povampirene sablasti prolosti, kao to su ovinizam i vjerski fanatizam. Klasni, egoistiki, pljakaki i slini interesi, esto su prikrivani pozivima na odbranu vjere,
naroda i si. Mnogi ljudi su bili zbunjeni i teko su se u svemu tome
snalazili. Sve su to bili grevi jedne teke borbe, koja je traila natovjeanske napore, ali je te rtve i stradanja krunisala plodom.
Meutim, revolucionarni tokovi nisu bili prekinuti, politiko sazrijevanje i opredjeljivanje masa svih nacionalnosti za NOP otvarali su
nove puteve za pobjedonosni hod ustanka.

ISO JOVANOVI

POKRAJINSKI KOMITET KPJ ZA BiH U PRUANJU

POMOI RAZVOJU USTANKA U SARAJEVSKOJ
OBLASTI
Ovde u se osvrnuti na delatnost partijske organizacije u gradu
Sarajevu i njegovoj okolini, tj. na teritoriju koju je obuhvatala sarajevska oblast od poetka ustanka, i na pomo koju joj je pruao Pokrajinski komitet KPJ.
Ve je na sednici Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu od 13. jula u Sarajevu, kada je donesena odluka o dizanju ustanka,
zakljueno da se, pored svih ostalih politikih i organizacionih mera za
poetak ustanka, formiraju i oblasni tabovi za: sarajevsku oblast, Krajinu, Hercegovinu i tuzlansku oblast. Zato su i odreeni lanovi Pokrajinskog komiteta koji e preneti direktivu sa sednice CK KPJ o dizanju
ustanka, kao i zakljuke sednice Pokrajinskog komiteta KPJ. Delegat
CK KPJ Svetozar Vukmanovi Tempo, Boria Kovaevi, lan PK KPJ, i
ja, kao sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ, dobili smo zadatak da ostanemo u Sarajevu radi odravanja potrebnih veza sa CK KPJ i koordiniranja svih mera u organizovanju i razvijanju ustanka u Bosni i Hercegovini. Nas trojica smo bili odreeni da istovremeno pruamo pomo u
organizaciji ustanka u novoformiranom tabu sarajevske oblasti. Na
sednici Pokrajinskog komiteta imenovani su: za komandanta taba
ove oblasti Slobodan Princip Seljo, a za politikog komesara Hasan
Brki, oba istaknuti i veoma sposobni partijski radnici, raniji lanovi
Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo, a u tom momentu i lanovi Okrunog komiteta KPJ za sarajevski okrug. Veoma dobro su poznavali drutvene i politike prilike u Sarajevu i celoj njegovoj okolini, pa im je to i
pomoglo da efikasno rade na organizovanju prvih partizanskih jedinica
i odreda na tom regionu.

Partijska organizacija u Sarajevu u julskim danima 1941. godine

bila je relativno brojna i imala je prilian broj dobrih i iskusnih kadrova
koji su bili aktivisti u partijskim preduzetnim elijama ili u elijama prema profesijama (zanatlije, intelektualci, studenti, aci i si.). Na teritoriji
koju je obuhvatao rad Okrunog komiteta KPJ u raznim mestima (Visoko, Kakanj, Zenica, Vare, Breza, Rogatica, Sokolac, Han-Pijesak,
Pale i Hadii) formirane su partijske elije ili aktivi koji su u periodu
priprema oruanog ustanka odigrali vanu ulogu i bili prvi oslonac za
otpoinjanje ustanikih akcija. Rad partijske organizacije u Sarajevu i
okolini, u tim danima, bio je neobino iv, sloen i iziskivao je veliki napor i odgovornost. Jedan vei broj lanova KP bio je zaduen za specijalne zadatke i neki pojedinci bili su na posebnoj partijskoj vezi radi
karaktera aktivnosti u kojoj su bili angaovani. U razgranatom radu na
politikom planu, koji je bio sav usmeren na liniji organizovanja ustanka i borbe za bratstvo i jedinstvo medu narodima u Bosni i Hercegovini, ljudi su, zaista, izgarali. Okupator i njegove ustake sluge u tzv.
NDH razvijali su neuveni ovinizam i raspirivali val progona i zloina; u
te dane naroito prema Srbima i Jevrejima. Partija je brzo narastala,
vrsto se vezala i oslanjala na radnike i omladinu, kao i inteligenciju iz
redova svih nacionalnosti. Radilo se mnogo i na narodnoj pomoi, na
dobrom organizovanju partijske tehnike i na agitaciono-propagandnom radu. Zatim, posebno treba istai rad SKOJ-a koji je bio veliki oslonac u politikoj i konkretnoj delatnosti Partije za ostvarenje njenih
ciljeva u narodnooslobodilakoj borbi.
U mnoge konkretne aktivnosti rada partijske organizacije u ovom
regionu bili smo i mi, lanovi Pokrajinskog komiteta, direktno angaovani, jer su to od nas traili tadanje vreme, prilike, kao i urba da se
sve to pre i bolje uradi. I sam delegat CK KPJ Tempo mnogo je na
tome insistirao, te je i on u realizaciji nekih zadataka lino uestvovao.
Da li smo bili u pravu to smo na sebe primali i praktine poslove, to
nismo dali da se vie razvija inicijativa rukovodeih kadrova iz Mjesnog
komiteta Sarajeva i Okrunog komiteta, to ja sada ne bih mogao rei,
ali znam da se trailo striktno izvravanje zadataka, ustajalo se protiv
svake kolebljivosti, jer nije bilo vremena za iroke diskusije i rasprave.
Veliina zadatka bila je iznad svega, pa je odgovornost morala biti
maksimalna.
Radi mobilizacije radnike klase i naroda za oruanu borbu, kao i
radi slanja ljudi na teren oko formiranja tabova eta i odreda, izvren
je raspored kadrova. Znam da je u poetku izalo dosta ljudi, naroito
iz Sarajeva. Ali, to je, ipak, bio mali broj u odnosu na politike potrebe,
pogotovu to je meu onim koji su izali na teren bilo i nedovoljno iskusnih kadrova da bi se mogli uhvatiti u kotac sa kompleksnim problemima ustanka. Sa slanjem kadrova iz gradova smo nastavili, to nam
je bila trajna orijentacija, pa smo i na boravak u Sarajevu koristili da
pomognemo tim kadrovima. Nastojali smo da u partizane odlazi to
vei broj radnika, ali i drugih politiki i antifaistiki opredeljenih ljudi.

Naroito smo vodili rauna da to budu ljudi koji su, kao aktivni oficiri i
podoficiri ili kao rezervne vojne stareine, vie znali o vojnoj vetini i
organizaciji oruane borbe. I na tom planu uinjeno je mnogo.
U Sarajevu smo u zajednici sa Mjesnim komitetom KPJ i tabom
sarajevske oblasti organizovali dobre i stalne kurirske veze i kanale,
tako da je izlazak ljudi u partizane kao i odailjanje razne vrste materijalne pomoi dobro funkcionisalo. Komunisti i veliki broj patriota u
gradu su zaista pruili veliku pomo ustanku. Tako je partijska organizacija grada zajedno sa oruanim partizanskim jedinicama i organima
NOP-a u sarajevskoj oblasti inila jedinstvenu i organsku celinu oslobodilakog pokreta.
Na sednici Pokrajinskog komiteta od 13. jula naglaeno je da u
gradovima gde ima industrije treba organizovati diverzije i sabotae.
Tempo i mi, tj. lanovi Pokrajinskog komiteta koji su ostali u Sarajevu,
dali smo se odmah na planiranje i organizaciju veih diverzija u Zenici,
Sarajevu i Vareu. U Zenici je bila industrija znaajna za zadovoljenje
okupatorskih ratnih potreba. Poto je tamo postojala partijska organizacija od blizu 30 lanova, odluili smo da se uz njenu punu angaovanost uniti ta industrija. Sline akcije predvidene su u Sarajevu, gde je
trebalo unititi postrojenja u eljeznikoj loionici, kao i u Vareu, gde
je tadanja partijska organizacija trebalo da uniti rudnik i elezaru Vare, a potom da organizuje partizanski odred.
Zenikoj partijskoj organizaciji postavili smo zadatak da razrui
termoelektranu i industrijska postrojenja elezare, porui rrost na reci
Bosni, a zatim da preuzme vlast u gradu i da izvede radnike na teren u
okolini Zenice, kako bi se nastavila borba protiv okupatora i ustaa.
Meutim, do tako planirane diverzije nije dolo iz tri bitna razloga.
Prvo, Pokrajinski komitet KPJ za BiH, pa ni Tempo kao delegat CK
KPJ, nisu dobro procenili tamonju situaciju, pa su zenikoj partijskoj
organizaciji postavljeni nerealni zadaci. Dakle, rukovodstvo nije imalo
pravi uvid u stanje i snagu partijske organizacije. Drugo, izdaja u partijskoj organizaciji u Zenici spreila je izvoenje ovog programa. Kod
lana Partije Slavke Mijana, mainskog bravara, u depu je njegova
ena nala plan i program cele diverzije koju su komunisti trebalo da
izvre u eljezari. Ona je taj plan predala policiji, te tako je dolo do
provale. U toj provali posebnu ulogu odigrao je Franjo Ler, lan Partije,
inae, agent policije. On je provalio celu organizaciju. Tako su ustae
dole do spiska komunista i sprovele organizovanu hajku i hapenja.
Provala u Zenici dovela je do provale u Sarajevu i hapenja, meu kojima smo uhapeni ja i Lepa Perovi, sekretar Mjesnog komiteta KPJ
Sarajevo. Due vreme smo se sa komunistima iz Zenice ubeivali u
neophodnost izvrenja tog zadatka. Oni su oponirali i odbijali, ali su na
kraju prihvatili nae stanovite. Meutim, kod pokuaja izvrenja zadatka, zbog izdaje koja je navedena, poginuo je sekretar Mjesnog komiteta Ibrahim Perviz. Najvei broj lanova Mjesnog komiteta Zenice
stradao je u toj provali.

Ni vareka partijska organizacija nije izvrila postavljeni zadatak.

Kada smo partijskoj organizaciji postavili da uniti postrojenja u rudniku i elezari Vare, ona je prekinula sa nama svaku vezu. Tempo i ja
odluili smo i poslali Slavka Engla u Vare da uspostavi vezu sa tamonjim lanovima Partije. Insistirali smo na prikupljanju oruja i pripremi
organizacije za unitenje elezare i odlazak u borbu to veeg broja
radnika i omladine. Moram kazati da nije bilo dovoljno revolucionarne
upornosti kod pojedinaca u partijskoj organizaciji Varea. Jer, kako bi
se drugaije mogla protumaiti injenica da najvei broj lanova Mjesnog komiteta nije hteo da izae u partizane i da uestvuje u formiranju
odreda, ni onda kada je to od njih, u toku augusta, u jo dva navrata
traeno. Tek kasnije, kada je uspostavljena veza sa omladinom, u toku
jeseni 1941. godine, pokazalo se da i u Vareu ima znatan broj omladine spremne za borbu.
U eljeznikoj loionici u Sarajevu izvrena je diverzija sa deliminim efektom u preduzeu, pa su komunisti - radnici koji su
uestvovali u diverziji izali na podruje Romanije i Trebevia i nastavili
borbu u partizanskim jedinicama. Ova akcija - diverzija imala je u Sarajevu i blioj okolini, a i kod neprijatelja prilino jak odjek; kod graana moralnu podrku a kod ustaa strah i pometnju.
Naa orijentacija da u prvim mesecima ustanka po svaku cenu
idemo na diverzije i organizaciju veih partizanskih jedinica u industrijskom bazenu (Sarajevo - Vare - Kakanj - Zenica), nije se u
praksi pokazala u svemu izvodljivom. Raunali smo s tim da je u tom
podruju najvei broj industrijskog i eleznikog radnitva i da e ono
biti najbolji oslonac i baza ustanka, verujui istovremeno da je, po logici stvari, svesna radnika klasa pokretaka snaga revolucije. Meutim,
tok ustanka je pokazao da je u rejonima, kakvo je, npr., romanijsko podruje, masovnost uesnika u oruanoj borbi bila mnogo vea i relativno bre se odvijala nego na ovom industrijsko-rudarskom terenu u dolini reke Bosne. To ne znai da su netane pretpostavke o radnikoj
klasi kao najsvesnijem i progresivnom faktoru revolucije, nego mi nismo u dovoljnoj meri poznavali druge ionice koji su u ovom bazenu, u
tim danima, bili posebno vani. Bio je tu ceo niz faktora koji je odreivao uslove i mogunosti borbe. Od subjektivnih momenata, treba navesti slabosti koje su uzrokovane dugogodinjim prekidima i slabim
radom KPJ izmeu dva rata, nedovoljnom aktivnou i zrelou tek
formiranih partijskih organizacija u tim mestima i krajevima u toku
1940. i poetkom 1941. godine. Tu je medu radnicima bio prisutan i
oportunistiki duh koji su godinama irile i sejale reformistike i socijaldemokratske sindikalne organizacije. Istovremeno, tu se preplitao i
momenat meunacionalnih odnosa, tj. zablude koje su meu muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom irene posle okupacije, o tome da
je novostvorena NDH donela tim narodima nacionalno osloboenje i si.
Posebno treba navesti da su faistiki okupator i njegova kvislinka
ustaka drava obezbeivali, velikim vojnim i policijskim snagama ovaj
60

industrijski bazen i veoma vanu putnu i elezniku komunikaciju Sarajevo - Zenica - Doboj. uvajui za sebe ekonomska bogatstva,
oni su sprovodili itav niz drastinih mera usmerenih protiv NOP-a i
njegovih aktivista, reagujui na svaku akciju velikim odmazdama i progonima. To sve je, sa nae strane, iziskivalo neto temeljitiju taktiku i
plan akcije, ali, poto smo radili vrlo forsirano, sukobili smo se sa nekim potekoama na koje u poetku nismo u celini raunali.
Slinih potekoa imali smo i na nekim drugim mestima i podrujima oko Sarajeva, gde su, takoer to bili osnovni uzroci nedovoljne
pripremljenosti stanovnitva. Takav je bio sluaj i sa formiranjem partizanskog odreda na sektoru Trebevi - Jahorina. Ovde je Pokrajinski
komitet zajedno sa tabom sarajevske oblasti odmah intervenisao
tako to je iz Sarajeva upuen iskusni partijski radnik, Miladin Radojevi, a sa romanijskog podruja je poslana jedna desetina odabranih
boraca na elu sa Perom Kosoriem. Ova pomo ubrzo je urodila plodom.
Kao to sam ve napomenuo, policijskom provalom u partijsku
organizaciju Zenice, uhapen sam i ja u Sarajevu. 8. augusta 1941. godine. Ostao sam u zatvorima Zenice i Sarajeva sve do 22. septembra
1941. godine, kada sam sa Vaom Miskinom Crnim, Milutinom urakoviem i Nisimom Albaharijem uspeo pobei. Smestio sam se za nekoliko dana u kui Joka i Sare Foht u Vuka Karadia ulici, da bi potom izaao na Romaniju. Hapenjem sam tako bio mesec i pol dana
bez direktne partijske veze, odnosno nisam bio aktivan u radu Pokrajinskog komiteta. Kada sam pobegao iz zatvora u Sarajevu, naao sam
samo lana Pokrajinskog komiteta KPJ, Avdu Humu. Ostali lanovi Pokrajinskog komiteta bili su na terenu na organizovanju ustanka. Kada
sam posle desetak dana izaao iz grada, ve na samoj periferiji stupio
sam na osloboenu teritoriju. Romanijski odred, u to vreme, bio je jedan od najorganizovanijih i najveih odreda, a i slobodna teritorija najvea. Na Romaniju je izaao i jedan broj lanova Pokrajinskog komiteta, a tu se nalazio i tab za sarajevsku oblast. U Sarajevu je i dalje ostao samo Avdo Humo. Borisa Kovaevi je koncem augusta izaao iz
Sarajeva na Romaniju. Tu je ostao jedno vreme, a potom, u toku septembra, upuen u kalinoviki kraj, gde je trebalo pruiti veu pomo u
organizovanju ustanka. Vaso Miskin po bekstvu iz zatvora ostao je jedno vreme na romanijskom podruju, da bi nakon mesec dana otiao
na dunost u Hercegovinu,' na zahtev drugova iz Oblasnog komiteta za
Hercegovinu. Ugljea Danilovi je poetkom septembra upuen na zadatak u Mostar da bi tamo zamenio Avdu Humu i pruio pomo Oblasnom komitetu za Hercegovinu u organizovanju ustanka, jer tamo nije
odmah sve ilo kako treba. Duro Pucar je bio sekretar Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu. Lepa Perovi, koja je bila sekretar Mjesnog
komiteta Sarajevo, upuena je posle bekstva iz zatvora, u Mostar, taKoer na partijski rad u Hercegovini. Paaga Mandi je ostao da radi

na terenu tuzlanske oblasti, gde je vrio dunost politikog komesara

Ozrenskog partizanskog odreda.
Krajem septembra 1941. godine ustanak u Bosni i Hercegovini
uzeo je velikog maha. U okolini Sarajeva borbu su vodile relativno velike partizanske snage, tj. vie desetina partizanskih eta i bataljona
koje je povezivao i njima komandovao tab sarajevske oblasti. Osloboena je znatna teritorija a i neki gradovi i mesta, kao Sokolac, Rogatica, Srednje, Han-Pijesak, Vlasenica i drugi. Formirani su i razgranati
narodnooslobodilaki odbori, a proirena je i ojaana partijska organizacija. Ustanak je bio u dinaminom zamahu, pa je, bez obzira na neke
slabosti i nepostojanje partijske organizacije u svim podrujima, pokazivao tendenciju uspona i sve vee perspektive. Bio sam i sam iznenaen kada sam video ta su sve drugovi postigli za tako kratko vreme. Faistiki okupator i ustake i domobranske jedinice trpeli su svakodnevno znaajne gubitke u ljudstvu i materijalu. U mnogo emu iznenaeni dobro organizovanim ustanikim snagama, susreli su se sa
ozbiljnim naletom ustanikih vojnih i politikih pobeda. Ve u tim danima pokazalo se da je mogue sa uspehom voditi borbu protiv okupatorske sile i da faistika propaganda o velikoj i nepobedivoj hitlerovskoj ratnoj maini moe da bude naeta i da moe da bude dovedena u
pitanje. I u samoj sarajevskoj partijskoj organizaciji, koja deluje u tekim ilegalnim uslovima, uoen je dalji napredak; ona se znala prilagoditi novonastalim uslovima iako je znatan broj kadrova ve bio izaao u
partizanske odrede.
Kada se radi o aktivnosti Pokrajinskog komiteta SKOJ-a, onda
moram rei da se i sa ovim rukovodstvom desilo slino kao i sa Pokrajinskim komitetom Partije. Naime, sekretar PK SKOJ-a Rato Dugonji i
gotovo svi lanovi tog skojevskog rukovodstva nali su se na terenu u
organizovanju partizanskih odreda ili na politikom radu u rukovodstvima podrunih organizacija, to je u neku ruku, u prvim mesecima
ustanka rezultiralo nepovezanou i nedovoljnim koordiniranjem rada
u organizacijama SKOJ-a u Bosni i Hercegovini i meu omladinom uopte. To ne znai da je taj rad sa SKOJ-em jenjao ili prestao, ali je to,
ipak, bio propust. Ve u septembru smo uoili neophodnost preduzimanja mera da se taj propust otkloni. U toku oktobra ponovo su okupljeni lanovi Pokrajinskog komiteta SKOJ-a i ponovo su otpoeli sa intenzivnim radom. U sarajevskoj oblasti u sve novoformirane okrune
komitete Partije ukljueni su i sekretari okrunih komiteta SKOJ-a, a
sama skojevska okruna rukovodstva razvila su potrebnu i veu aktivnost, koja se opet, odrazila i u vojnim jedinicama i na terenu.
Rukovoenje ustankom u Bosni i Hercegovini u prvim mesecima
odvijalo se iz Sarajeva i preko Sarajeva. Tako je to bilo, u saglasnosti
sa CK KPJ i sa Vrhovnim tabom, dok se u jesen 1941, godine nisu
prebacili svi drugovi na teren. Sedite Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu, a i Pokrajinskog komiteta postupno je prelazilo na osloboenu teritoriju Romanije, jer su povoijniji uslovi to sami nametali.

Postojala je ve i direktna veza sa Vrhovnim tabom, preko osloboene teritorije sa Srbijom (Uicama), pa je bilo povoljnije da se odavde
obavlja rukovoenje ustankom. To nije iskljuivalo i dalje odravanje
drugih veza preko Sarajeva.
Povoljni uslovi i razvitak ustanka u zemlji rukovodili su Centralni
komitet KPJ i Vrhovni tab da sazovu savetovanje odgovornih vojnih i
politikih kadrova radi donoenja vanih odluka za daljnje tokove borbe i organizaciju ustanike vojske. To savetovanje odrano je 26. septembra u Stolicama kod Krupnja, na kome su pored ostalih donesene i
odluka o formiranju partizanskih odreda kao jedinstvenih vojnih formacija na podruju cele zemlje, odluka o formiranju narodnooslobodilakih odbora kao jedinstvenih organa nove narodne vlasti, odluka o formiranju okrunih partijskih rukovodstava na podrujima partizanskih
odreda i odluka o formiranju jedinstvene organizacije glavnih tabova
u pojedinim jugoslovenskim zemljama. Iz Bosne i Hercegovine su
ovom savetovanju prisustvovali Svetozar Vukmanovi Tempo i Slobodan Princip Seljo, kao i Rodoljub olakovi, ali u svojstvu lana Glavnog taba NOPO za Srbiju, koji je posle ovog savetovanja, odlukom
vrhovnog komandanta druga Tita, odreen u Glavni tab za Bosnu i
Hercegovinu.
Mi smo se, posle Savetovanja u Stolicama i povratka naih drugova, treeg ili etvrtog oktobra upoznali sa donesenim zakljucima i
prili njihovom provoenju u ivot. Sa Tempom sam se naao na Romaniji. Odmah smo se dogovorili da preduzmemo mere za sprovoenje zakljuaka u Stolicama koje smo bili u mogunosti ve tada izvriti,
bar to se tie mera u istonoj Bosni. Bez moga prisustva utvren je
sastav Glavnog taba partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu u
kome je komandant bio Svetozar Vukmanovi Tempo, a politiki komesar Rodoljub olakovi. U to vreme su u Glavnom tabu bili Ugljea
Danilovi, Slobodan Princip Seljo, te koliko se seam, iz Krajine Kota
Nad i Osman Karabegovi. Seam se, u decembru, kada je drug Tito
doao na teren Romanije, ukljuen je vei broj drugova u Glavni tab,
meu njima i popularni komandant Romanijskog odreda Slavia Vajner
ia.
Odmah smo preduzeli sve potrebne mere. Prvo smo ili na formiranje partizanskih odreda u duhu odluka Savetovanja u Stolicama.
Poznavajui neposredno situaciju u istonoj Bosni, sporazumeli smo
se da se odmah formiraju vei partizanski odredi: Romanijski, Zvijezda, Kalinoviki, Biranski, Majeviki i Ozrenski, a za Krajinu i Hercegovinu to je trebalo uraditi sporazumno sa drugovima koji deluju u tim
oblastima. Svakako, i tamo su, ali samo neto kasnije, sprovedene odluke Savetovanja u Stolicama. Odredi su organizovani tako da imaju
bataljone, ete i vodove. Tako je vojna organizacija dobila u celoj Bosni i Hercegovini jedinstvenu formu i ustrojstvo to pre toga nije bio
sluaj.

Bilo je u tom pogledu razlika i razliitih orijentacija. Na primer, na

Romaniji je bilo pokuaja formiranja brigada kao oblika krupnije jedinice, a bilo je i zamisli da se ide na pukove. To su, u stvari, bila razmiljanja da se kopiraju iskustva iz panije ili da se ide na organizaciju
ustrojstva kakva je bila u bivoj jugoslovenskoj vojsci. Meutim, ovi
pokuaji nisu ni stigli da zaive. Ipak, treba istai kao pozitivnu konstataciju da su i ta nastojanja bila potvrda da je ustanak u sarajevskoj
oblasti dobio velike razmere i da su vojni i politiki kadrovi traili reenja na viem stupnju organizacije oruanih snaga.
Formiranjem tri partizanska odreda u okolini Sarajeva prestao je
da deluje tab sarajevske oblasti. Novoformirani tabovi velikih odreda
bili su direktno podreeni komandi Glavnog taba NOPO za BiH. Poslednji pisani dokument u kome se spominje tab sarajevske oblasti
datiran je 5. oktobra 1 ). Slobodan Princip je kao lan Glavnog taba za
BiH upuen na rad u Hercegovinu, ali se nakon izvesnog vremena vratio
u istonu Bosnu, kada je imenovan za komandanta Operativnog taba
istone Bosne, jer je u ovoj oblasti bilo potrebno koordinirati i usklaivati akcije partizanskih snaga, pogotovo to su, u to vreme, etnici ve
unosili ozbiljne smetnje i onemoguavali dalji razvoj borbi naih jedinica, bilo propagandom koja je podrivala jedinstvo ustanikih redova,
bilo neizvravanjem onog dela njihovih obaveza u zajedniki preduzetim i dogovorenim operacijama protiv neprijatelja.
Prvo je obrazovan (5. oktobra) Romanijski partizanski odred, a za
njegovog komandanta je imenovan Slavia Vajner ia. Za politikog
komesara imenovan je Pavle Goranin Ilija, jedan od istaknutih partijskih radnika iz Sarajeva. Taj tab je odmah dobro organizovan, pa je
imao i sve tapske delove, kao naelnika taba, intendanturu, sanitet,
slubu veze i drugo. Paralelno sa obrazovanjem tabova odreda, organizovali smo i okrune komitete KPJ za podruja koja su obuhvatali,
odnosno na kojima su operisali novi odredi. Za sekretara Okrunog
komiteta za Romaniju odreen je Esad engi, koji je do tada vrio
dunost sekretara Mjesnog komiteta KPJ Sarajeva. On je 10. oktobra
izaao na teren. Prvi lanovi ovog komiteta bili su Pavle Goranin, Grujo
Novakovi, Janko Jolovi, Vlado Cvijeti, Ankica Albahari, Pako Romac i Alija Hodi. Napomenuu odmah da smo, po pravilu, u okrune
komitete ukljuivali politike komesare odreda i sekretare okrunih
komiteta SKOJ-a, im su organizovani, na emu se radilo ubrzano. Nekoliko dana iza formiranja Romanijskog partizanskog odreda obrazovan je i Partizanski odred Zvijezda, iji je prvi komandant bio Ervin
Salcberger Stanko, a politiki komesar Hasan Brki Aco. U Okruni
komitet KPJ za Zvijezdu odreeni su za sekretara Nisim Albahari
Rajko, a za lanove Hasan Brki, Mirko Davidovi, Vojo Ljuji, Branko
urbat Bane i nekoliko dana kasnije - Omer Masli. Za komandanta
') Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 2, dok. 10. str. 31

Kalinovikog odreda, koji je formiran istih dana') kada i odred Zvijezda, imenovan je Rade Hamovi, a za politikog komesara Boria Kovaevi Stjepan. U Okruni komitet KPJ za Kalinovik - Trnovo, koji je
formiran drugom polovinom novembra, rasporeeni su za sekretara Karlo Batko Drago, a za lanove - Boria Kovaevi, Dragutin Kosovac, iro Regoje, Vukain Ani i Tomo Meo.
Sarajevska mesna partijska organizacija ostala je i dalje kao posebna organizacija koja deluje ilegalno u okupiranom gradu i ona je
bila direktno vezana, kao i okruni komiteti, za Pokrajinski komitet. Za
novog sekretara Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo odreena je Olga
Marasovi, a u komitet su ukljueni jo neki drugovi.
Poto se ustanak u zenikom kraju neto sporije odvijao, mi smo
u oktobru mesecu u taj kraj uputili neke drugove, meu kojima Omera
Maslia, Mirka Davidovia i Manojla Popia iz odreda Zvijezda, da zajedno sa drugovima sa terena i jo nekim kadrovima ubrzaju proces
razvitka ustanka i da se orijentiraju na formiranje samostalnog partizanskog odreda u tom podruju, kao i samostalnog partijskog rukovodstva. Oni su u tome, uglavnom,-nakon izvesnog vremena, i uspeli.
Tako je popunjen prostor izmeu odreda Zvijezda i Ozrenskog partizanskog odreda i ve u novembru povezana osloboena teritorija i
na tom pravcu.
Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab NOPO za BiH bio je smeten u Podromaniji. Pokrajinski komitet je vrlo esto radio u Partijskom
domu u Bjelosaviima na Glasinakom polju. Na zadatak je bio da i
sami to vie, prema mogunostima, uestvujemo u svim akcijama.
Tako smo, kada je re o sarajevskoj oblasti, pruali neposrednu pomo, naroito u pogledu kadrova za okrune komitete i za odrede. Na
rukovodea mesta doveli smo veliki broj radnika i intelektualaca iz Sarajeva i drugih gradova, to je bilo od velikog znaaja s obzirom da su
partijske organizacije u vojsci i na terenu bile malobrojne. U Partijskom domu smo drali sastanke, dogovore, predavanja i si. Izdali smo
nekoliko brojeva Biltena Glavnog taba, umnoavali radio-vesti i drugo. Pruali smo direktnu pomo oko organizovanja narodne vlasti u
Sokocu, Rogatici i okolnim selima; odravali politike zborove u narodu, objanjavali politiku situaciju i pokretali inicijativu za to vee politiko jedinstvo vojske i naroda, jaanje fronta i bratstva i jedinstva
meu narodima. Poznati su uspesi koje smo imali u tom pogledu, oko
formiranja Muslimanskog bataljona. Sve je to ispoljavalo spremnost
naroda da se bori pod zastavom bratstva, a opet, to je imalo velikog
odjeka.
Za oblike i nain rada komunista na osloboenoj teritoriji vano
je konstatovati da se pojavljuje i odreena javnost rada KPJ. Do ustan) Prvi dokument taba ovog odreda datiran je 13. oktobra 1941. (Zbornik NOR-a tom IV
knj. 2, dok. br. 29, str. 87).

5 - Sarajevo u revoluciji

66

Iz izvjetaja Ise Jovanovia, sekretara PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Centralnom komitetu

KPJ, od 14. aprila 1942. godine

ka karakteristini oblici konspirativnih metoda rada postupno prelaze i

u javna istupanja pojedinih lanova Partije u ime KPJ kao organizatora
ustanka i borca za osloboenje zemlje, a za ostvarivanje socijalnih i
nacionalnih prava i ravnopravnosti naroda, posebno kao doslednog
borca protiv faizma za demokratiju i jedinstven narodnooslobodilaki
front. Pojava formiranja partijskih domova u osloboenim mestima
ukazuje na to da su komunisti, kao jedina politika snaga koja je na
svoja plea uzela teku odgovornost u narodnooslobodilakoj borbi,
otvoreno i javno istupali iako je uvek naglaavano da e o pitanju vlasti,
posle proterivanja okupatora, odluivati narod. Svim tim se elelo politiku KPJ prikazati u njenoj pravoj svetlosti i demaskirati parole etnika,
faista i drugih reakcionarnih elemenata koji su ili za tim da nau partiju prikau kao destruktivnu i anacionalnu. Komunisti su linim primerom, hrabrou i politikom zrelou dokazivali suprotno. U Sarajevu i
drugim okupiranim gradovima, razume se, u uslovima ilegalnog rada,
komunisti su i dalje morali raditi konspirativno i drugim metodama.
Tako je Romanija, s obzirom na jak partizanski odred i veliku osloboenu teritoriju, bila mesto i podruje preko kojeg se odravala
veza sa slobodnom teritorijom u Srbiji i sa Vrhovnim tabom, a posebno je bilo omogueno odravanje direktnih veza Glavnog taba sa partizanskim odredima u Biru, na Majevici i Ozrenu. Preko Kalinovikog
odreda odravane su veze i sa ustanikim snagama u Hercegovini i
Bosanskoj krajini. Pokrajinski komitet i Glavni tab koristili su tu okolnost pa su, pored kurirskih veza iz grada Sarajeva prema svim oblastima (Banjaluci, Mostaru i Tuzli), stvorili preko osloboene teritorije ceo
sistem veza i meusobnog komuniciranja.
Meni se, u to vreme, desila nezgoda da sam pao sa motocikla i
povredio nogu, te sam nekoliko dana morao mirovati. To mi je smetalo, nisam mogao da odlazim na teren. Meutim, drugovi su dolazili k
meni, pa smo se dogovarali o potrebnim merama.
Poetkom oktobra ocenili smo da bi bilo potrebno odrati jedno
savetovanje Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu. Smatrali smo da
nije bilo dovoljno samo obavestiti drugove u tabovima i komitetima u
pojedinim oblastima o zakljucima sa Savetovanja u Stolicama, nego
smo oseali potrebu da izmenimo miljenja o celokupnom toku ustanka i da se zajedniki dogovorimo o karakteru i organizaciji naih vojnih
jedinica, da sumiramo rezultate i odredimo neposredne pravce daljnih
akcija. Zato smo pozvali sve lanove Glavnog taba i druge vojne stareine i politike radnike iz Bosne i Hercegovine na Romaniju. Ovo je
bilo, svakako, potrebno, jer je, inae, i samo odravanje sastanaka Pokrajinskog komiteta u punom sastavu bilo retko i vrlo teko u ratnim
uslovima, a pogotovo ireg rukovodnog kadra. Zato su mnoge mere i
direktive obino preduzimane po individualnoj inicijativi pojedinih lanova Pokrajinskog komiteta, u emu se najvie ispoljavao sam delegat
CK KPJ - Tempo.

U Podromaniji je poetkom novembra odran sastanak sa

odreenim brojem vojnih i politikih radnika. Sastanku su prisustvovali
Tempo i lanovi Glavnog taba, kao i neke vojne i politike stareine
sa terena, lako nisam prisustvovao tom savetovanju, jer sam se jo nalazio u bolnici u Vlasenici, bio sam u toku dogaaja, jer me je Roko
olakovi stalno poseivao i obavetavao. Iz Krajine su, znam, prisustvovali uro Pucar, Osman Karabegovi, Rudi Kolak, Rade Liina, MiIjenko Cvitkovi, Kota Nad i Kasim Hadi, a iz istone Bosne Ugljea
Danilovi, Slavia Vajner i jo neki drugovi. Tempo je govorio o potrebi
provoenja u ivot odluka Savetovanja u Stolicama, kao i o politici u
odnosu na sve iru podrivaku politiku etnika. Bila je to razmena iskustava i upoznavanje sa politikom situacijom, sa postojeim stanjem
naih vojnih snaga u pojedinim oblastima, zatim se razgovaralo o organizacionom jaanju partijskih i skojevskih organizacija, o nekim slabostima i propustima u radu, o organizaciji organa narodne vlasti i o drugim pitanjima koja je nametala borba. Mada ovaj sastanak nije bio najbolje pripremljen, bio je od koristi jer su se u razgovoru mogla razjasniti neka neujednaena gledanja na organizaciju Partije i vojnih jedinica. to je najglavnije, naglaeni su i razjanjeni zadaci koji su proizilazili iz zakljuaka sa Savetovanja u Stolicama, zatim je istaknuta potreba
boljih i eih meusobnih veza kao i konsolidacija stanja i postignutih
rezultata. Ukazano je o neophodnosti dalje organizovane ofanzivne akcije protiv okupatorskih snaga, a naroito je naglaena potreba ire
aktivnosti u politikoj akciji objanjavanja narodu svih aktuelnih dogaaja. Znaaj borbe za organizaciju narodne vlasti koja nee dopustiti vraanje na stare oblike nenarodnog sistema politike vlasti bive
Jugoslavije, istaknuto je kao neobino vano politiko pitanje.
Po povratku sa Savetovanja u Stolicama, nai predstavnici su me
upoznali sa jo jednim problemom koji je, u to vreme, bio u centru
nae panje i politike. Radilo se o odnosima prema etnicima i sporazumu koji je sa njima sainjen 1. oktobra 1941. godine. Tempo, Roko
i Seljo odmah, po prelasku Drine u istonu Bosnu, u Drinjai stupili su
u pregovore sa Jezdimirom Dangiem i drugim etnicima iz regiona
Zvornik - Vlasenica - Han Pijesak. Poto je o tom dogovoru posle
rata bilo razliitih komentara i polemike eleo bih i ja kazati nekoliko
rei. Nastojali smo obezbediti to iri front borbe naroda protiv okupatora. Trebalo je ukljuiti to vie seljatva u borbu i ne dozvoliti mogunost da se dovede u pitanje na stav da ukljuujemo u borbu sve
one koji su spremni da se bore za osloboenje zemlje bez obzira na
nacionalnu, versku ili politiku pripadnost. Trebalo je parirati na sve
propagandne parole etnikih voa o tome da se mi borimo iskljuivo
za uske klasne ciljeve, da se domognemo vlasti, a potom dovedemo
crvenu diktaturu, da idemo za tim da seljacima oduzmemo zemlju i
da ne priznajemo nikakve drutvene i moralne norme. Nastojali smo
da se postigne dogovor o tome da je u Bosni i Hercegovini borba zajednika svih naroda, da treba spreiti ovinizam i bratoubilaku bor-

bu, stati u kraj progonima i pokoljima nedunog stanovnitva, a posebno nad muslimanskim, na koje su etnici usmeravali otricu svoje borbe, kao borbu protiv ustaa i Turaka, izbegavajui da istiu borbu
protiv okupatora (protiv kojih oni i nisu bili). Oni su to svesno inili jer
su raunali da e raspirivanjem bratoubilake borbe podrivati ustanak i
narodnooslobodilaku borbu koju vodi KPJ i koja je uzela iroke razmere.
Bili smo svesni da sami etnike voe, odnosno oficiri Jezdimir
Dangi, Sergije Mihajlovi i drugi, koji su se jo u augustu nametnuli
pobunjenim seljacima, uputajui se u pregovore s nama, ne misle
nita iskreno i da se iza njihovih stavova nalaze Draa Mihailovi, kvislinka vlada Nedia u Srbiji, pa i sami okupatori. Oni su, iz taktikih razloga, eleli da prividno prihvate nae stavove koje su i potpisali u Proglasu Glavnog taba NOPO BiH i Komande vojno-etnikih odredas od
1. oktobra 1941, o zajednikoj borbi protiv okupatora i ustaa, da bi
imali otvorenu vizu za kretanje po osloboenoj teritoriji i rovarenje
protiv jedinstva u ustanikim redovima. Mi smo smatrali da ukoliko
etnici ne budu izvravali obaveze iz dogovora, ukoliko ne budu stupali u borbu protiv okupatora, da e ih to pred narodom razotkriti kao
spekulante i pomagae okupatora, pa e se njihova lukava i providna
politika okrenuti protiv njih samih, to se kasnije i potvrdilo.
Prema dogovoru sa njima, obrazovan je zajedniki Operativni
tab za voenje vojnikih akcija protiv neprijatelja, ali etnici nisu izvravali svoje obaveze, gotovo svaku zajedniku akciju su sabotirali, izigravali ili ak i spreavali, a svoje etnike jedinice putali da pljakaju
po selima i proganjaju muslimansko stanovnitvo. Zato ovaj dogovor
nije mogao trajati vie od mesec dana i on je prirodno i normalno prestao, sam po sebi, da postoji. Mislim da je svakom poznavaocu tadanjih prilika, posebno u istonoj Bosni, bilo poznato da je na pokret, u
to vreme, bio realistiki ocenjen, upuen na to da pokae.najveu irinu, pa tako i ovim pregovorima, kako bi se NOP pred narodom predstavio u svetlu istinske i iskrene borbe za osloboenje zemlje, to je
on, u stvari i bio. Svakako, rezultat dogovora sa partnerima ovakvih
moralnih i politikih kvalifikacija morao je predstavljati odreeni kompromis, to je, uostalom, uvek domen politike taktike. Takve ocene,
stavovi i pokuaji bili su u to vreme prisutni i u Vrhovnom tabu, kada
je u Srbiji i sam drug Tito pokuavao sa Draom Mihailoviem postii
neki dogovor o zajednikoj borbi protiv okupatora. Zato, smatram, da
se i u Drinjai nita drugo nije moglo postii i ne vidim da ima razloga
da se neto vie o tome kae. I to je jedna od vojno-politikih epizoda
iz NOR-a, koja ima svoju odreenu dimenziju pouke. Epilog ovih pregovora i dogovora sa etnicima odigrao se sredinom novembra 1941.
godine u Vlasenici, kada smo, raskidajui svaku vezu sa izdajnikim
oficirima tipa Dangia, izdali i objavili Otvoreno pismo Glavnog taba
NOPO za BiH, upueno zavedenim etnicima istone Bosne i objasnili
kuda vodi i ta eli protunarodna etnika politika i ko se, u stvari, bori

za slobodu naroda i njegova prava. Izdajnika pozicija etnikih oficira,

na nekoj vrsti konferencije koja je 16. novembra odrana u Vlasenici sa
predstavnicima vojnih i drugih ljudi iz naroda ( i partizanskih i etnikih), otkrila je pravo lice i pozadinu njihovog postupanja. Oni su, u
stvari, sporazumno sa Nediem i nemakim okupatorima, radili na
tome da istonu Bosnu prikljue Srbiji poto bi prethodno razbili ustanak i oistili od Turaka, tj. muslimanskog stanovnitva koje su kao
celinu optuivali za sva zlodela okupatora i ustaa. Odmah iza toga, oni
su obrazovali tzv. svoju Privremenu upravu i otpoeli sa tim svojim
podlim planom.

SAVO PREDA

ROMANIJSKI NOP ODRED

Oruana borba protiv okupatora i ustaa poela je na Romaniji 31.
jula 1941. godine, napadom na andarmerijsku kasarnu u ljebovima i
sjedite ustake optine u Sokoloviima. Ove prve akcije izvela je Romanijska partizanska eta, koja je formirana 28. jula.
Na romanijskom podruju postojali su povoljni uslovi za oruanu
borbu. Komunistika partija je imala svoje organizacije, skojevske aktive, kandidatske i simpatizerske grupe u mnogim selima Glasinca i
oko Rogatice, pa je, po direktivi Pokrajinskog komiteta, za poetak
oruane borbe mobilisala svoje lanstvo i izvrila organizacione i polit i k i pripreme. Komunisti su upueni na teren da objasne ciljeve narodnooslobodilake borbe i pozovu dobrovoljce u partizanske jedinice. Platformu narodnooslobodilakog pokreta: okupljanje svih antifaistikih i partizanskih snaga za borbu protiv okupatora i ustaa, bez obzira na politiku, nacionalnu, vjersku i staleku pripadnost, za bratstvo
i jedinstvo, narod je prihvatio i dao punu podrku komunistima.
U prvim mjesecima oruane borbe na Romaniji primijenjena je
taktika partizanskog ratovanja: brzi prepadi na ustake i andarmerijske postaje, zasjede na putevima, unitenje svih sredstava komunikacija koje slue okupatoru - ruenje puteva i pruga, saekivanje u zasjedi neprijateljskih kolona i patrola, a uzmicanje pred jaim snagama. Od
partizanskih akcija postepeno se prelazilo na sloenije operacije: napad na vee neprijateljske garnizone i gradove, na masovni narodni
ustanak. Priliv dobrovoljaca u partizanske jedinice bio je veliki, ali se,
prvih dana, nisu mogli svi prihvatiti, jer nije bilo dovoljno oruja. Ustanici su otimali oruje od neprijatelja i tako naoruavali nove borce.
Ubrzo je Romanijska partizanska eta brojno narasla, pa je 18. avgusta
formiran Partizanski bataljon Romanija sa nekoliko eta. Za koman-

danta ovog bataljona imenovan je Slavia Vajner ia, a za politikog

komesara Pavle Goranin Ilija.
Ustanak na Romaniji je ve u avgustu i septembru bio sredite
ustanka u sarajevskoj oblasti. Sa Romanije su upuivani kadrovi i udarne grupe na druge sektore kao pomo u organizovanju ustanka.
Veliku ulogu u organizovanju ustanka na Romaniji su imali komandant i politiki komesar sarajevske oblasti, Slobodan Princip Seljo i
Hasan Brki Aco, koji su bili i ranije na tom podruju poznati kao partijski radnici. Njih dvojica su prije rata, Aco kao sekretar Sarajevskog
okrunog komiteta KPJ, a Seljo kao lan toga komiteta, obilazili i formirali partijske organizacije na Glasincu, pa i na irem podruju, organizovali URS-ove sindikate i trajkove drvodjeljskih radnika, te politike zborove seljaka, na kojima su i sami istupali i govorili. Kada su doli
na Romaniju 1941. godine i pozvali na ustanak protiv okupatora i
ustaa, narod ih je prihvatio kao osvjedoene borce.
tab sarajevske oblasti formirao je komandu partizanskih jedinica
na Romaniji odmah prvih dana, ali, da bi neposredno pomogao u organizaciji ustanka, u avgustu je formirao privremeno operativno rukovodstvo (KOR - koordinaciono rukovodstvo), u kome su bili: Slobodan Princip Seljo, Hasan Brki Aco, Boria Kovaevi epan, Slavia
Vajner ia, Pavle Goranin Ilija i Janko Jolovi. Ovo rukovodstvo je objedinjavalo vojne akcije na romanijskom podruju sve do 5. oktobra
1941. godine, kada je formiran Romanijski narodnooslobodilaki partizanski odred.
Ve u prvim mjesecima, u avgustu i septembru 1941. godine,
ustanak na Romaniji se proirio i obuhvatio cijelo podruje koje se
prostiralo od Sarajeva do Drine, tj. sadanje optine: Pale, Sokolac,
Han-Pijesak, Rogatica, te dijelom optine Viegrad, Gorade, Olovo i
grad Sarajevo. Borbe su vodene na svim sektorima. Pruga Sarajevo Viegrad bila je poruena i potpuno onesposobljena, mnogi mostovi i
vijadukti porueni, eljeznike stanice zapaljene i postrojenja unitena. Osloboeni su Sjetlina, Praa, Mesii i druga manja mjesta i stanice du pruge. U tim borbama zarobljeni su mnogi domobrani, andarmi i pripadnici ustake milicije i zaplijenjeno je dosta oruja.
ete bataljona Romanija su oslobodile Sokolac 26. avgusta.
Tako je potpuno bila prekinuta komunikacija od Sarajeva preko Romanije za Vlasenicu. Poslije otrih borbi koje je vodio Biranski partizanski odred oko Vlasenice, Milia i Drinjae, kao i borbi oko Han-Pijeska i
Han-Krama, koje su vodile ustanike ete sa Planine (predio oko Han-Pijeska), ustae i domobrani su bili prisiljeni da napuste cijelo podruje vlasenikog i srebrenikog sreza i povuku se, preko Romanije,
u Sarajevo. Partizanske ete imale su otre borbe sa tim neprijateljskim kolonama na Crvenim stijenama. Poslije ovog povlaenja ustakih
i domobranskih jedinica, u srednjem dijelu istone Bosne stvorena je
velika slobodna teritorija, tab Romanijskog bataljona usmjerio je svoje ete prema Rogatici. U naletu grad je osloboen 6. septembra, ali

neprijatelj je izvrio protivnapad, pa su ustanici morali napustiti Rogaticu uz velike gubitke. Rogatica je blokirana i oko nje su vodene borbe
vie od mjesec dana. Partizanske jedinice su sabile ustae u nekoliko
ustakih garnizona: Viegrad, Kneinu, Mokro, Pale itd., oko kojih su
vodene otre borbe. Poslije osloboenja Sokoca i blokade ustakih
garnizona, romanijsko podruje bilo je slobodna teritorija sa centrom
u Sokocu, gdje su smjetene pozadinske jedinice, komanda mjesta,
narodnooslobodilaki odbor, tabovi i partijska rukovodstva.
Ustanak na Romaniji, sa veoma otrim borbama i brzim razvojem,
odjeknuo je u cijeloj zemlji. Ve u prvim mjesecima predstavljao je
primjer organizovaiija ustanka u svim vidovima: politikim, vojnim, organizacijom pozadine, kao i ugledom i autoritetom kadrova koji su djelovali i rukovodili ustankom. Na pravilno sprovoenje linije KPJ u razvoju narodnooslobodilake borbe i iroko obuhvatanje najirih masa
znaajno je uticala neposredna veza sa Sarajevom i prisustvo kadrova
iz Sarajeva, kojih je bio znatan broj, a koji su rukovodili partizanskim
jedinicama ili organizovali partijski rad i organe narodne vlasti na terenu.
Romanija je bila vano strategijsko podruje za okupatora i
ustaku vlast. Preko Romanije su prolazile komunikacije od Sarajeva
prema istoku: pruga, ceste, telegrafsko-telefonske linije, a, osim toga,
podruje je bogato umom, stokom i drugim prirodnim bogatstvima
za koje je okupator bio zainteresovan.
U prvim mjesecima okupacije, na romanijskom podruju nisu bile
locirane vee okupatorske i ustake formacije. Ustae su reorganizovale teritorijalne organe iz bive Jugoslavije: andarmeriju u orunitvo i policiju u redarstvo. Pored ovih organa vlasti, formirale su svoje
politike organizacije: stoer u Sarajevu, logore u bivim srezovima, a
tabore u optinama: Pale, Praa, Sokolac, Kneina, Han-Pijesak i Ustipraa. Pri svim logorima i taborima formirana je milicija, poluvojnika
formacija, koja je bila neposredno pod komandom ustakih logornika i
tabornika. U ustaku miliciju primani su dobrovoljci, prvenstveno oni,
koji su odranije povezani sa ustaama, ali primani su i razni kriminalci i
seoski vagabundi, privueni mogunou pljake i lakog bogaenja. U
avgustu 1941. godine Paveli je donio uredbu o reorganizaciji ustakih
formacija, pa je miliciju, kao poluvojnu formaciju, ukinuo, a milicionare
ukljuio u ustake bojne (bataljone).
Meutim, ustaka milicija na romanijskom podruju i dalje je egzistirala u preanjoj formaciji i naoruavana i snabdijevana preko
orunikih postaja. U prvim mjesecima ustanka, ona je zajedno sa
orunicima bila glavna ustaka snaga za borbu protiv ustanika. Mnoge
zloine, masovne pogrome srpskog stanovnitva, paljenje sela, pljake, hapenja i druga nasilja izvrila je upravo ta milicija.
Pored ovih ustakih formacija, u avgustu 1941. godine pojavila se
specijalna ustaka jedinica, tzv. Crna legija, koju je formirao ustaki
povjerenik za Bosnu i Hercegovinu, Jure Franceti. Crna legija je bila

u jaini bojne (bataljona), oko 1000 ljudi, u koju su vrbovani dobrovoljci, provjerene ustae u akcijama protiv ustanika ili pogromima nad jevrejskim i srpskim stanovnitvom. To su bili preteno pripadnici raznih
kriarskih i frankovakih organizacija, kao i jedan broj dobrovoljaca iz
ustake milicije, koja se povukla u Sarajevo iz Vlasenice, Srebrenice,
Han-Pijeska i Sokoca. Koncem 1941. godine, Crnu legiju su popunili
dobrovoljci iz muslimanskih sela istone Bosne, kojima su etnici poklali porodice, pa su ih ustae podsticale na osvetu i tako vezali za
sebe.
U prvim danima Crna legija se nije uputala u vee ofanzivne akcije protiv ustanika, drala se Sarajeva, ali je pravila stalne ispade prema Romaniji i upadala u sela oko Pala i Mokrog, kao i Hree i Semizovca, vrei masovne pogrome nad srpskim stanovnitvom. Od kraja
1941. godine, Crna legija je bila usmjerena prema istonoj Bosni, due
locirana na romanijskom podruju, sa jaim snagama i tabom u Sokocu. Protiv Crne legije Romanijski odred i druge jedinice NOV vodile su
teke i krvave borbe. U istonoj Bosni ta legija je izvrila strahovite
zloine nad srpskim stanovnitvom, a naroito u partizanskim selima
Glasinca, pa je ostala poznata po zlu neprijateljska vojna formacija.
Poto se orunici i ustaka milicija nisu mogli sami suprotstaviti
ustanicima, ustako-domobranska komanda iz Sarajeva intervenisala
je sa jedinicama Vojne krajine. Na istonim granicama NDH, prema
Srbiji i Crnoj Gori, Pavelieva vlada je obrazovala posebno teritorijalno
podruje pod nazivom Vojna krajina i locirala specijalne jedinice koje
su, takode, imale taj naziv.
Prije izbijanja ustanka, domobranske jedinice, tzv. redovna vojnica NDH, bile su smjetene u veim gradovima, ali su koncem avgusta i
u septembru 1941. domobranske bojne upuene prema ustanikim
centrima.
U avgustu 1941. godine ustaka komanda u Sarajevu zatraila je
pomo od Nijemaca za razbijanje ustanka. U nekoliko navrata njemaka komanda slala je manje jedinice iz Sarajeva preko Romanije, da bi
zajedno sa ustaama i domobranima raistile put. Partizani su doekali i potukli jednu njemaku kolonu 19. avgusta, na Ravnoj Romaniji,
kod kole, gdje su poginula 22 njemaka vojnika. Poslije ove borbe Nijemci se nisu uputali, sa manjim snagama, da interveniu na Romaniji.
Ustako-domobranska komanda u oktobru je preduzela znaajnu
ofanzivu preko Romanije, sa est domobranskih bojni, ustakom milicijom, orunicima i avijacijom. Cilj im je bio da razbiju ustanike snage
i odbace ih od Sarajeva, da oslobode komunikacije i deblokiraju svoje
garnizone u Rogatici i Viegradu. U to vrijeme partizanske ete su vodile borbe za osloboenje Rogatice. Domobranske i ustake kolone
su nastupale u nekoliko pravaca. Ali, ne samo da su naile na jak otpor
ustanikih snaga ve su na svim pravcima zaustavljene, pojedine kolone razbijene, zarobljene cijele satnije i u panici su se povlaili u polazne baze.

Rogatica je osloboena 23/24. oktobra i ustanike snage su napale

Viegrad. Naredba Vrhovnog taba NOPOJ je bila da se oslobodi Viegrad i da se tako povee slobodna teritorija zapadne Srbije i istone
Bosne. Tada su se u Viegradu nalazile tri domobranske bojne sa
orunicima i ustakom milicijom i oko 400 milicionera koji su se povukli iz Sandaka. Meutim, ve 3. novembra Talijani su uli u Viegrad.
Ustaka avijacija iz zrane luke Rajlovac bila je vrlo aktivna protiv ustanika na Romaniji. esto su bombardovani poloaji na Crvenim
stijenama, oko Rogatice i Viegrada, pa i u neposrednoj blizini Sarajeva, kao i osloboena naselja i komunikacije. Sa Viegradom je uspostavljen vazduni most i avionima je dovoena municija i hrana, a opkoljenom garnizonu u Rogatici doturani su padobranima oruje i municija. U toku 1941. godine partizani su na Romaniji oborili sedam ustakih aviona.

Formiranje Romanijskog odreda

Veliki znaaj za razvoj narodnooslobodilake borbe i za organizaciju ustanikih jedinica, imalo je Savjetovanje vojno-politiko u Stolicama kod Krupnja, koje je, na inicijativu CK KPJ i Glavnog taba NOP
odreda Jugoslavije, odrano 26. septembra 1941. godine. Savjetovanju
su prisustvovali, pored druga Tita i lanova CK KPJ, i delegati iz svih
krajeva Jugoslavije. Izvrena je politika analiza razvoja NOP-a od jula
do septembra i konstatovano da je oslobodilaka borba jugoslovenskih naroda prerasla u optenarodni ustanak. Partizani su nanijeli ozbiljne udarce okupatorskim i kvislinkim snagama i zaplijenili vee koliine oruja. To je omoguilo dalje narastanje i brojno jaanje jedinica,
koje su od manjih grupa i desetina izrasle u jedinice sa hiljadama boraca. Mnoge komunikacije, vane za okupatora, bile su prekinute, osloboeni su gradovi i vea naselja, stvorena je velika slobodna teritorija.
Okupacioni sistem bio je ugroen u cijeloj zemlji. Na osloboenoj teritoriji poeli su da se stvaraju narodnooslobodilaki odbori, revolucionarna narodna vlast, koji organizuju privredu, upravne institucije, politiki i kulturni ivot.
Odlueno je da se u cijeloj zemlji uvede jedinstvena formacija
partizanskih odreda sa bataljonima i etama. Zatim, da se za sve ustanike jedinice usvoji naziv partizani, da se uvede amblem, petokraka
zvijezda sa nacionalnim trobojkama, koju treba da nose svi borci partizanskih odreda na kapama. Usvojeno je da se borci pozdravljaju antifaistikim pozdravom - stisnutom pesnicom. Svaki borac, prilikom
stupanja u odred, mora da poloi zakletvu. Usvojeni su stavovi o pravcu proirenja i jaanja politikog jedinstva naroda na platformi borbe
protiv okupatora i domaih izdajnika; ukazano je da i dalje treba ii na

akcionu saradnju sa svim etnikim jedinicama koje izjavljuju da hoe

da se bore protiv okupatora. Odlueno je da se Glavni tab odsad
zove Vrhovni tab NOPOJ i da se formiraju nacionalna i pokrajinska
vojna rukovodstva pod nazivom glavnih tabova. Tada je imenovan i
Glavni tab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu.
Odmah poslije ovog savjetovanja, na Romaniju su doli lanovi
Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu, smjestili se u Podromaniji i
odrali nekoliko sastanaka i savjetovanja sa partijskim i vojnim rukovodstvom svih oblasti u BiH, prenijeli zakljuke iz Stolica i dogovorili
se o daljem razvoju ustanka i organizaciji jedinica, lanovi taba su
odrali sastanke i sa rukovodiocima ustanka na Romaniji, analizirali
razvoj ustanka, kritiki ocijenili pojedine propuste i slabosti.
Do tada na romanijskom podruju postojao je bataljon Romanija koji je imao, prilikom formiranja, pet eta: Romanijsku, Mokranjsku, Glasinaku, Kopitsku i Praansku, ali je u septembru formirano jo
dvanaest eta i nekoliko samostalnih vodova. Poetkom oktobra bataljon je imao oko 1500 boraca. S tako brojnim etama, razvuenim na
irokom frontu, teko je bilo rukovoditi iz jednog centra, pa je tab sarajevske oblasti planirao da formira na romanijskom podruju nekoliko
bataljona, koji bi bili rasporeeni po sektorima fronta. Postojali su
predloi i namjere da se formira puk i brigada u istonoj Bosni, ali se
od toga odustalo, kada su dole direktive Vrhovnog taba o jedinstvenoj organizaciji.
U oktobru izvrena je reorganizacija partizanskih jedinica na Romaniji. Naredbom Glavnog taba NOPO BiH formiran je Romanijski
partizanski odred, koji je imao u sastavu etiri bataljona i nekoliko samostalnih eta. Imenovan je tab odreda: komandant Slavia Vajner
ia, politiki komesar Pavle Goranin Ilija, zamjenik komandanta Boo
Jugovi, naelnik taba Moric Fliker Mika, operativni oficiri u tabu Akif
Beli i Naum Zafirovski, intendant aslav Jovanovi Gorin, sa sekretarom taba i referentom saniteta, sa kuririma i pritapskim osobljem.
Odred je, prilikom formiranja, imao tri bataljona i nekoliko samostalnih eta, i to: Romanijski bataljon - komandant Mithat Haam
Aim, a politiki komesar Milenko Verki Kumii, sa etama: Romanijska, Prva glasinaka, Druga glasinaka, Odaka, Praanska, Viteka
(Sipska) i Kneinska; Mokranjski bataljon - komandant Oskar Danon
Jovo, a politiki komesar Duro poljari, sa etama: Mokranjska, Crepoljska, Ozrenska, Bjelogoraka, Sinjevska i Devska; Rogatiki bataljon - komandant Nikola Prodanovi, a politiki komesar Tanasije Mihajlovi Zlatko, sa etama: Guevska, Seljanska, Prva sjemeka, Druga sjemeka, Meika, Dubska i Kopitska. Samostalne ete su: Muslimanska, Mrkaljska, Drapnika, Kusaka, Dimrijska i Sarajevska.1) Pri
tabu odreda formirano je nekoliko specijalizovanih vodova: auto-vod,
vod za vezu, minerski vod, komora itd. Organizovana je centralna bol') Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 2, dok 10 str. 31-32 i dok. 19. str. 59-63.

Naredba o formiranju NOP odreda Romanija od 5. oktobra 1941. godine

nica u Bijelim Vodama i nekoliko stacionara i prihvatilita: u Han-Pijesku, Kuli, Sjetlini, Sjemeu i Sokocu.
tab odreda je imao nekoliko eta pod svojom komandom koje
su nastale u brzom razvoju ustanka bez direktnog uticaja taba. One
su prihvaale nareenje taba odreda i ako su borci bili razliitih politikih opredjeljenja. Bitno je bilo da su spremni da se bore protiv zajednikog neprijatelja. Takve su ete bile: eravika, Malogorska, Devetaka, Starogorska, ljebovska i Crnogorska. Kod ovih eta bilo je
veoma vano, pa esto i odluujue, ko su komandiri eta ili vodnici
jer su oni imali autoritet i uticaj na borce. Tamo gdje su komandiri bili
bliski partizanima, eta je izvravala nareenje partizanskih tabova, ali
u etama gdje su komandiri etniki orijentisani, u njih su se lako infiltrirali etniki oficiri.
U novembru i poetkom decembra formirane su nove ete i bataljoni, kao: Kneinski bataljon - komandant Vaso Mitrovi a politiki
komesar Duan Jovanovi, sa etama: Kneinska, Drapnika i Kopitska; Praanski bataljon - komandant Tomo Majkalovi a politiki komesar Milan Jaki, sa etama: Prva praanska (vorska), Druga praanska, Viteka (ipska) i Mednika (Bogovaka); Planinski bataljon komandant Svetozar Kosori, sa etama: Mrkaljska, Kusaka i Dimrijska, ali ovaj bataljon kratko je postojao, jer je Svetozar ranjen, pa se
bataljon kao cjelina nije odrao.
tab Romanijskog odreda, u isto vrijeme kada je formirao operativne, formirao je i pozadinske jedinice. Odmah poslije osloboenja,
Sokolac je postao glavna baza odreda. Prva komanda mjesta sa velikim ovlatenjima organizovana je u Sokocu. Komandant je bio Grujo
Novakovi, popularni predratni partijski aktivista, revolucionar i jedan
od organizatora ustanka. Komanda mjesta dobila je zadatak da mobilizira nove borce, prikuplja hranu i opremu, organizuje komoru i transportne jedinice za prebacivanje oruja, municije i drugog potrebnog
materijala na front, te za prebacivanje ranjenika i snabdijevanje bolnica. Na osloboenoj teritoriji organizovani su saobraaj, pota itd. U
nadlenosti komande mjesta bila je i bezbjednost pozadine. Organizovane su seoske strae, obezbjeenje vanih objekata, magacina, uvedeno je izdavanje propusnica itd.
U staroj austrougarskoj kasarni u Podromaniji organizovan je
svojevrsni centar, u kome je bila smjetena intendantura odreda, pekare, mesare, kuhinje, radionice oruja, odjee i obue, razni magacini
i komora. Tu je bio zarobljeniki logor i zatvor. tab odreda je imao
svoje prostorije za smjetaj kurira i prolaznika. Komandant kasarne bio
je Marko Eimovi, a politiki komesar Spaso Markovi.
U blizini Sokoca, na Luburi-polju, Komanda mjesta je improvizovala aerodrom, jer je Vrhovni tab oekivao dolazak sovjetskih aviona,
sa kojima je trebalo da stigne pomo partizanima. Meutim, sovjetski
avioni nisu ni upueni. Pored toga, postojali su dogovori partijskog rukovodstva za prebacivanje nekoliko aviona sa Rajlovca na slobodnu teL

ritoriju na Romaniji, sa pilotima - partizanskim saradnicima, ali ova zamisao nije realizovana jer je dolo do li neprijateljske ofanzive.
Radi bolje organizacije i sadejstva jedinica u organizovanju i
voenju operacija koje su dobile iroke razmjere, kao i odbrane slobodne teritorije, tab Romanijskog odreda obrazovao je nekoliko sektora fronta, rasporedio jedinice i imenovao komandante sektora. Tako
su postojali tzv. romanijski front, rogatiki front i olovski front. U pojedinim vanijim operacijama, komandu na pojedinim sektorima preuzimao je lino Slavia Vajner ia, komandant odreda.
Uputstvo Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu o sprovoenju
zakljuaka sa Savjetovanja u Stolicama imalo je veliki znaaj i doprinijelo je da se organizacija ustanikih jedinica ubrza i do kraja sprovede.
Uspostavljene su veoma dobre veze sa Uicama, odnosno sa Vrhovnim tabom i CK KPJ. Bio je to uspon oslobodilakih snaga - na irokoj teritoriji stvorene su velike ustanike snage koje su omoguile zadavanje krupnih udaraca okupatoru i njegovim slugama, a sve to je
imalo odjeka u gotovo svim krajevima zemlje.

Znaaj formiranja Muslimanske

partizanske ete, odnosno bataljona
Razvojem ustanka na Romaniji, formiranjem veih ustanikih jedinica i stvaranjem slobodne teritorije, postavljeni su pred rukovodstvo
ustanka i partizanske tabove sloeni problemi. Treba izbjei bratoubilaki rat, sprijeiti ustanike koji su, u prvim danima, bili preteno Srbi,
da se svete nad muslimanskim stanovnitvom za ustake zloine, te
pokrenuti muslimanske mase u borbu protiv okupatora i ustaa na irokoj platformi narodnooslobodilake borbe.
U gradovima i selima istone Bosne, pa i na Romaniji, pojavili su
se ustaki prvaci, drali konferencije i obeavali Muslimanima ispravljanje staroga agrara i diobu zemlje i dobara srpskog stanovnitva. Sa tim
obeanjima pridobili su mali broj pristalica, nekoliko germanofila i faista, jedan broj vagabunda, kradljivaca i seoskog oloa, privuenog
pljakom. Veina Muslimana je odbila da se pridrui ustaama i da primi imanja svojih komija, a veliki broj uglednih domaina stavio se u
zatitu srpskog stanovnitva. Ustae su nastojale na razne naine da
izazovu to vei razdor meu Srbima i Muslimanima, pozivali su mladie iz muslimanskih sela, dali im oruje, pod izgovorom odbrane, i
formirali miliciju kao pomonu vojnu formaciju.
Kada je poeo ustanak i na zloine odgovoreno oruanim otporom naroda, ustae su ubacile miliciju u borbu protiv ustanika, a poveli
su hajku i propagandu preko svih sredstava informisanja da prikau
Muslimanima kako im prijeti opasnost od Srba, te da su ustanici

srpsko-etnike bande, koje ele da unite Muslimane. Ustaka vlada je naredila svim svojim jedinicama da na svaku akciju ustanika odgovore najotrijim represalijama. Ustae su masovno uzimale taoce,
ugledne i bogatije ljude, drali ih u improvizovanim zatvorima, slali u
logore ili nou strijeljali bez rjeenja i sudskih presuda. Ustae su nastojali da to vie istaknu i prikau Muslimane kao nosioce zloina i
progona u srpskim selima.
S druge strane, srpski nacionalisti, koji su se upregli u ista kola sa
okupatorom, hukali su srpske oviniste protiv Muslimana i Hrvata,
poto su oni krivi za propast Kraljevine Jugoslavije i stradanje Srba. U
stvari, to je bila politika okupatora da zaotri suprotnosti i izazove sukobe na nacionalnim i vjerskim osnovama. Treba koristiti sve nacionalne i vjerske suprotnosti... za uguenje ustanka u Jugoslaviji..., bila
je direktiva efa Gestapoa za sva podruja okupirane Jugoslavije 2 ).
Takvoj politici okupatora, koja je sprovoena preko ustaa i etnika, ustaniko rukovodstvo na Romaniji suprotstavilo je politiku
bratstva i jedinstva svih naroda. tab sarajevske oblasti uputio je niz
proglasa i otvorenih pisama, kako u srpska, tako i u muslimanska sela,
u kojima su razotkrivane mahinacije okupatora i njegovih kvislinga i
objanjavani ciljevi NOP-a. Takode su upuivani u pojedina sela partizanski rukovodioci da objasne ko su partizani i za ta se bore. Naroito su bili aktivni Muslimani, lanovi KPJ.
tab oblasti i KOR dali su uputstvo svim partizanskim jedinicama
za politiki rad na terenu, a naroito u muslimanskim selima. Na osloboenoj teritoriji, pa i u podrujima gdje su jo voene operacije, organizovani su narodnooslobodilaki odbori i seoske strae. Stvarane
su i organizacije NOP-a koje su bile u funkciji pomaganja Narodnooslobodilake vojske, kako u srpskim, tako i u muslimansRlm selima, u
koje su birani i Srbi i Mslimani, a sve je raeno na irokoj politikoj
platformi narodnog fronta.
Prva vea grupa Muslimana ustanika dola je u avgustu na Romaniju, a u septembru 1941. godine je na Luevniku, kod taba Romanijskog bataljona, formirana Muslimanska partizanska eta. Prvi komandir
ete bio je Mujo Hodi iz atorovia, lan KPJ, popularni politiar i
narodni tribun, a politiki komesar Dervi Numi, student, lan KPJ,
koga je na Romaniju uputio Mjesni komitet KPJ iz Sarajeva. U eti su
bili, preteno, Muslimani, dobrovoljci iz sela: atorovii, Okruglo, Osovo i drugih sela oko Rogatice.
Ovim inom dat je najkonkretniji dokaz da Muslimani ne prihvataju okupaciju svoje zemlje i ustaku tzv. NDH, ve da se sa pukom u
ruci bore, rame uz rame, zajedno sa Srbima, Hrvatima, Jevrejima i dru') Slavko Odi, Dosije bez imena, Naprijed, Zagreb, 1961. str. 40, navodi dijelove iz te direktive, koja je nosila slubeni naziv Uputstva za suzbijanje komunistikog pokreta u bivoj
Jugoslaviji. Uputstva je izdao ef Sipo (Heinrich Muller), pod signaturom B. Nr. 2540/41. tajno
IV AL, Berlin 22. oktobra 1941, objavljena su u Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, knj. 2, dok. br. 143.

gim narodima, protiv okupatora i njihovih slugu. S druge strane, to je

bio odgovor srpskim ovinistima, koji su nastojali da ustanak usmjere
na bratoubilaki rat. Pojava Muslimanske partizanske ete na Romaniji
imala je veliki politiki znaaj meu ustanicima i u narodu cijelog podruja, pa i mnogo ire, kako za ukljuivanje muslimanskih masa u
NOP, tako i da srpske mase shvate da je borba zajednika i da je to od
znaaja za pravilno usmjeravanje ustanka.
Muslimanska partizanska eta ubrzo je popunjena novim dobrovoljcima iz muslimanskih sela sa cijelog romanijskog podruja, kao i
acima iz Rogatice, radnicima i studentima iz Sarajeva i drugih gradova. Jedinica je tako narasla na oko 300 boraca, pa je 8. decembra 1941.
godine, na sektoru varekog fronta, u selu Brgule, formiran Muslimanski partizanski bataljon, koji je vodio znaajne borbe oko Pala, Olova i
Varea. Komandant bataljona bio je Mujo Hodi, politiki komesar
Dervi Numi, zamjenik komandanta Mithat Haam Aim i referent saniteta Rasim Dindo. Bataljon je imao tri ete: atoroviku, Osovsku i
Rogatiku.
Na muslimanske partizanske jedinice okomili su se ovinisti raznih boja, srpski i muslimanski, ustae i etnici. Njima je smetalo ukljuenje muslimanskih masa u NOB. etnike grupe koje su predvodili
etniki oficiri, tzv. vojvode, upadali su u muslimanska sela, pljakali,
vrili nasilja i ubijali stanovnitvo. Prvenstveno su bila na udaru muslimanska sela iz kojih je bilo boraca u partizanskim jedinicama. Na isti
nain su ustae vrili teror i nasilja, ne samo u srpskim partizanskim,
ve i u muslimanskim partizanskim selima. U rogatikom srezu ustae
su prvo zapalili kue Muje Hodia i amila Dinde, organizatora Muslimanske partizanske ete.

Sarajevski komunisti
u ustanku na Romaniji
U prvim mjesecima ustanka tab odreda se orijentisao na domae kadrove i komuniste iz Sarajeva. Komandiri eta su bili istaknuti
borci, seljaci ili radnici iz kraja gdje je eta formirana, a politiki komesari eta u najveem broju komunisti iz Sarajeva. Kada su poele vee
i sloenije operacije, napadi na gradove i vee ustake garnizone, ukazala se vea potreba za vojnim strunjacima, koji su znali razraditi plan
napada i rukovoditi operacijama. tab sarajevske oblasti i KOR traili
su od Pokrajinskog i Mjesnog komiteta KPJ iz Sarajeva da poalju na
Romaniju vojnih strunjaka, kao i iskusne politike radnike i medicinsko osoblje.
Partijska organizacija u Sarajevu prihvatila je Romaniju kao svoje
najjae ustaniko podruje, pa je aktivnost najvie i usmjerila u tom
pravcu. Ve u avgustu je poela da alje kadrove, u grupama i pojedi6 - Sarajevo u revoluciji

81

nano. Meu prvima su upueni aktivni i rezervni oficiri bive jugoslavenske vojske: Mithat Haam Aim, Moric Fliker Mika, Akif Beli, Salamon Fliker Pero, aslav Jovanovi Gorin, Rade Hamovi. Mavro
Kajon Marko, Fadil Pai, Mladen Cvitkovi i drugi. Iz Srbije su doli na
Romaniju: Nikola Prodanovi, Ilija Grbi, Naum Zafirovski i nekoliko
podoficira. Veina ovih oficira bili su lanovi KPJ ili su primljeni u Partiju prilikom dolaska na Romaniju, te su rasporeeni na razne rukovodee dunosti u tabove bataljona i komande eta.
Mjesni komitet iz Sarajeva prebacio je na Romaniju grupu panskih boraca, koji su pobjegli iz logora u Francuskoj i ilegalno doli u Zagreb, odakle ih je CK KPJ uputio u Sarajevo na raspored: Milan Jaki
Ivan, Milenko Verki Kumii, Andrija Krsti Biljan, Tanasije Mihajlovi
Zlatko, uro Kuet, Branko Ljubinkovi, Mihajlo Milosavljevi i drugi.
Veina ovih panaca rasporeena je u Romanijski odred na dunosti
komandira ili politikih komesara eta ili u tabove bataljona. U novembru je na Romaniju doao i panski borac Kota Nad.
U neprekidnim borbama bio je veliki broj ranjenih, pa je pred partizansku komandu na Romaniji iskrsao problem organizacije partizanske bolnice i sanitetske slube u jedinicama.
Prvi iz Sarajeva doao je Enver Lakii Beg, student medicine, pa
ga je tab Romanijskog bataljona postavio za referenta saniteta. Beg
je obilazio partizanske poloaje, organizovao previjalita i smjetaj ranjenika. Sredinom avgusta Mjesni komitet je poslao iz Sarajeva grupu
drugarica koje su zavrile kratke sanitetske kurseve: Rua Oljaa,
Ljerka Durbei Jelena, Hanika Altarac Vuja, Nada i Ljilja Dursun, Nada
Misovi, Milica Prodanovi, Danica Kabiljo i druge. Iz Sarajeva je preko
Luke pristizao sanitetski materijal i oprema za bolnicu. Iz Kneine je
prebaena zdravstvena stanica, sa medicinskom sestrom Margaritom
Mardei Jovankom, koja je sluila u toj stanici, pa je tako, u Bijelim
Vodama, formirana centralna partizanska bolnica, a na svim sektorima
fronta previjalita. Organizovanje bolnice, prihvatanje i briga o ranjenicima imali su veliki politiki i moralni efekat, kako meu ustanicima,
tako i u narodu. To je ulivalo povjerenje u ustaniko rukovodstvo.
Esad engi, sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo, dobio
je od Pokrajinskog komiteta zaduenje da formira Okruni komitet
KPJ za Romaniju, gdje je stigao 10. oktobra. Nekoliko dana ranije iz
ustakog zatvora su pobjegli i upueni na Romaniju lanovi Mjesnog
komiteta Nisim Albahari i Milutin urakovi Dura, ali su ubrzo rasporeeni na druge dunosti. Nisim je otiao za sekretara Okrunog komiteta KPJ za Zvijezdu, a Dura za sekretara OK KPJ za Bira. Sa njima
je izaao i lan Pokrajinskog komiteta Vaso Miskin Crni, koji se jedno
vrijeme zadrao na radu na Romaniji. Pokrajinski komitet SKOJ-a je,
takoe, uputio na Romaniju nekoliko svojih lanova, lanova Mjesnog
komiteta SKOJ-a Sarajeva i drugih aktivista.
Okruni komitet KPJ za Romaniju formiran je u oktobru 1941. godine, sekretar je bio Esad engi, a lanovi: Grujo Novakovi, student

iz Sokoca, Pavle Goranin Ilija, pravnik, iz Sarajeva, Janko Jolovi, seljak iz Bandina Odaka, Vlado Cvijeti, seljak iz Sokolovia, Ankica
Pavlovi-Albahari, radnica iz Sarajeva, i Pako Romac Zdravko, radnik
iz Benkovca. Pored toga, na terenu Romanije radila je grupa partijskih
aktivista, koji su poslati iz Sarajeva: Alija Hodi, radnik. Sveto Vujii
dak, Vojo Pravica, ak, Dervi Numi, student, alim eri, student,
Zaga Blai, student, Mitar Mijanovi Bato, radnik, Vojo Dimitrijevi,
akademski slikar, uro poljari, radnik, tefica Belak, ak, Vuka ain,
student, Salamon Romano, grafiki radnik, Salamon Konforte, slubenik, Branko Milutinovi, radnik, Ante Rategorac, radnik, Franjo Budimir Bundi, radnik, Samuel Kamhi Petko, radnik, Hivzija ati, radnik,
Vojo Bogievi, radnik, Branko Vasi, radnik, Spaso Mii, radnik i
mnogi drugi. Okruni komitet je formirao partijske elije gotovo u svim
etama Romanijskog odreda, u pozadinskim jedinicama i na terenu.
Koncem 1941. godine partijska organizacija na podruju Romanijskog
odreda brojala je oko 230 lanova. U mnogim partijskim organizacijama sekretari su bili komunisti iz Sarajeva.
Na Romaniju je dolo, iz Uica i zapadne Srbije, nekoliko grupa
Sarajlija, koji su ranije izbjegli u Srbiju ispred ustakog terora, i javili se
u tab Romanijskog odreda na raspored. Od tih boraca Vaso Miskin
Crni i Pavle Goranin Ilija formirali su partizansku etu u sastavu Romanijskog odreda, u koju su ukljuili sve Sarajlije koji nisu bili neophodni
u drugim jedinicama. Sarajevska partizanska eta je formirana u novembru 1941. godine na Ravnoj Romaniji. Komandir ete bio je Salamon Fliker Pero, a politiki komesar Hivzija ati Safet.
U ustanikim jedinicama Romanijskog partizanskog odreda, u
1941. godini, uestvovalo je oko 250 boraca iz Sarajeva, radnika, aka i
intelektualaca - Srba, Muslimana, Hrvata, Jevreja i drugih nacionalnosti. Veina koja je upuena na Romaniju partijskim kanalima, bili su lanovi KPJ, SKOJ-a ili su odmah u jedinicama primljeni u Partiju.
U septembru i oktobru 1941. godine iz Sarajeva su izali na Romaniju neki lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Prvi je doao Boria Kovaevi epan, a kasnije Iso Jovanovi,
sekretar, i lanovi: Vaso Miskin Crni i Ugljea Danilovi. Dolazak ovih
drugova na Romaniju mnogo je znaio za dalji razvoj oruane borbe,
organizaciju partizanskih jedinica i NOP-a. Ovi lanovi Pokrajinskog
komiteta su se neposredno angaovali i pomagali rukovodstvu Romanijskog odreda u organizovanju partizanskih jedinica i pozadine.
Poetkom novembra 1941. godine, na Romaniju je doao i smjestio se Glavni tab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu. Pokrajinski
komitet i Glavni tab sa Romanije su rukovodili nekoliko mjeseci
ustankom u Bosni i Hercegovini. Organizovane su kurirske veze i kanali sa partijskim rukovodstvom u Sarajevu i oblasnim tabovima Krajine, Hercegovine i tuzlanske oblasti. Stalne su bile kurirske veze sa
partijskom organizacijom u Sarajevu i drugim gradovima na neosloboenoj teritoriji. U Glavni tab i Pokrajinski komitet dolazili su vojni i
6- .

aa

politiki rukovodioci iz svih oblasti i okruga Bosne i Hercegovine. U

novembru je odrano vojno-politiko savjetovanje sa rukovodiocima
ustanka iz Bosanske krajine, Hercegovine i istone Bosne, kada su
preneseni zakljuci sa Savjetovanja u Stolicama, i direktive Vrhovnog
taba NOP odreda Jugoslavije za dalji razvoj NOP-a i organizaciju partizanskih jedinica. Tada je na Romaniji bio centar za rukovoenje
ustankom u Bosni i Hercegovini.
etnici od poetka
ometaju razvoj ustanka

U razvoju narodnooslobodilake borbe u odnosima sa etnicima

nametnuli su se sloeni problemi i prelamali se cijelo vrijeme rata u najotrijoj formi. Osnovna politika linija Udruenja etnika je uvijek bila
suprotstavljanje aktivnostima KPJ i svih progresivnih pokreta i udruenja. Komunizam je nespojiv sa etnikim nacionalizmom i traili su
vrstu ruku protiv svih progresivnih i naprednih snaga. etnike
ete su, zajedno sa policijom, uestvovale u razbijanju politikih zborova koje su drali ljeviari, ili trajkova drvodjeljskih radnika koje su
organizovali URS-ovi sindikati. Nekoliko opozicionih prvaka na Glasincu etnici su muki napali i prebili do na smrt.
Udruenje etnika polazilo je od stavova, da u borni protiv komunizma treba okupiti sve bliske nacionalistike snage, pa su i u Sarajevu
formirali, pred rat, Antikomunistiki komitet. U kolama i meu omladinom formirani su komiteti Privatna inicijativa za suzbijanje komunizma.
Pred drugi svjetski rat, Generaltab bive jugoslovenske vojske
predviao je u ratnom planu (R-5), izraenom 1938. godine, formiranje
komandosa u planinskim predjelima, koji bi sadejstvovali sa operativnim trupama. Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije,
stoga je donijelo odluku, 1940. godine, o formiranju Vrhovne jurine
komande, odnosno etnike, i specijalnih jurinih, odnosno etnikih
bataljona. U aprilu 1941. godine ova komanda je dobila naziv etnika
komanda i imala je zadatak da formira po jedan etniki bataljon u svakoj armijskoj oblasti.
U aprilskom ratu etnika komanda povlaila se iz Kraljeva u
Bosnu i smjestila se u Rogatici, ali ubrzo je produila, preko Gorada i
Foe, u Kalinovik, gdje ju je zatekla kapitulacija. Na elu sa komandantom, generalom Mihajlom Mihajloviem, predala se 18. aprila 1941. godine njemakim trupama u Sarajevu. Istog dana se predao i etniki
bataljon koji je bio u sastavu II armije sa sjeditem u Sarajevu, dok se
kasnije prilino veliki broj oficira, podoficira i vojnika, koji su izbjegli
zarobljavanje, ukljuio u etnike jedinice Drae Mihailovia.

U prvim danima ustanka na Romaniji 1941. godine, organizovanih

etnika nije bilo, pa ni na cijeloj sarajevskoj oblasti. Oruani otpor i
borbu protiv okupatora organizovala je KPJ. Na elu eta bili su komunisti, skojevci ili simpatizeri KPJ. Ali, u predjelima srednjeg Podrinja,
dijelom u vlasenikom, srebrenikom i viegradskom srezu, izbio je
spontani ustanak srpskih seljaka protiv ustakog zuluma, pod uticajem
ustanka na Romaniji, u ekoviima i zapadnoj Srbiji. Na elo tih ustanikih eta stavili su se istaknuti seljaci ili seoski trgovii, kafedije,
razni kortei i andarmi.
tab sarajevske oblasti, na platformi okupljanja svih antifaistikih
snaga u zajedniku borbu protiv okupatora i ustaa, nastojao je uspostaviti kontakte sa svim grupama koje su odbjegle u ume, pa je, u
prvim danima ustanka, poslao u Devetak Mirka Borovanina, sekretara
elije KPJ na Glasincu, da uspostavi vezu sa Aimom Babiem, iz Han-Pijeska, koji se stavio na elo naoruanih seljaka, spremnih da brane
svoja sela od ustakog terora. Mirka su na putu uhvatili andarmi,
sproveli u Sarajevo, a kasnije u logor Jasenovac, gdje je i ubijen. Poslije nekoliko dana upuen je sa Romanije Grujo Novakovi, po istom zadatku. Grujo je u Devetaku odrao sastanak sa komunistima, upoznao
ih sa odlukama Pokrajinskog komiteta o poetku oruane borbe i
ustanka i prenio im nareenje taba sarajevske Oblasti da odmah ponu sa akcijama na cesti Sokolac - Vlasenica. Sastao se i sa Aimom
Babiem i upoznao ga sa nareenjem taba sarajevske oblasti o otpoinjanju oruane borbe. Aim je izjavio da je on etnik, pozivajui
se na etnike tradicije, ali da je voljan za saradnju sa partizanima i da
se stavlja sa svojim ljudima pod komandu taba sarajevske oblasti,
iako je znao da ovim tabom rukovode komunisti. U njegovoj grupi su
bili sinovi mu, roaci, i komije. To je bio prvi kontakt partizanskog rukovodstva na Romaniji sa etnicima, a Aim je tada bio usamljen i nije
imao vezu sa etnikim centrima.
Nekoliko dana po povratku Gruje Novakovia iz Devetaka, na Romaniju je doao Svetozar Kosori, radnik, lan KPJ, radi dogovora o
organizaciji ustanikih jedinica na Planini. Tada je dogovoreno da se
foimira partizanska eta. Komunistima sa Planine savjetovano je da
pridobiju Aima Babia za saradnju i da ga koriste za okupljanje ustanika. Koncem avgusta na Romaniju je doao lino Aim Babi da razgovara sa partizanskom komandom o saradnji, predstavio se kao etniki vojvoda i sve uspjehe ustanika oko Han-Pijeska, Vlasenice i Srebrenice pripisao sebi. U razgovorima sa Slobodanom Principom SeIjom i Slaviom Vajnerom iom, pristao je na sve uslove koje mu je
partizanska komanda postavila. Tada je dogovoreno da se formira zajedniki tab koji e rukovoditi ustanikim jedinicama (u dokumentima
se pominje naziv Direktorijum). Ali, u isto vrijeme, dok je razgovarao
i dogovarao se sa partizanskim tabom na Romaniji, Aim Babi je poslao njemakoj komandi u Sarajevo pismo u kome ih obavjetava da je
on voa ustanika u istonoj Bosni i da se ne bori protiv Nijemaca,

ve protiv ustaa. Saradnja partizanskih tabova sa Aimom Babiem

bila je kratkog vijeka.
Poetkom septembra 1941. godine, na Romaniju su doli etniki
oficiri, majori Jezdimir Dangi i Boko Todorovi, na razgovore sa partizanskim tabom. Dangi je doao u istonu Bosnu iz Nedieve andarmerije poetkom avgusta i stavio se na elo ustanika oko Bratunca
i Srebrenice, koji su ve bili postigli znaajne uspjehe u borbama protiv ustaa. U iinom tabu na Luevniku vodeni su razgovori. Od partizanskih rukovodilaca prisustvovali su: Slobodan Princip Seljo, Boria
Kovaevi epan, Slavia Vajner ia, Pavle Goranin Ilija i Danilo
Doki. Dangi se predstavio kao komandant svih etnika u istonoj
Bosni i Hercegovini, da ima pod svojom komandom nekoliko bataljona, da je potinjen jugoslovenskoj vladi u Londonu i da je u vezi sa pukovnikom Draom Mihailoviem, koji se nalazi na Suvoboru. Izrazio je
elju za punu saradnju sa partizanima u borbi protiv okupatora i
ustaa. Ponudio je da poalje na Romaniju nekoliko svojih eta, koje
e staviti na raspolaganje tabu Romanijskog bataljona, kao i minerski
vod sa strunim osobljem radi ruenja pruge Sarajevo - Viegrad.
Obeao je poslati hranu i opremu za ete na Romaniji. ii je ponudio
grupu svojih oficira da ih rasporedi u partizanske ete kao vojne strunjake. Dangi je pristao na sve uslove partizanskog rukovodstva samo
da se infiltrira i ubaci meu ustanike i da ustanike ete stavi pod komandu svojih oficira.
Poslije odlaska etnikih oficira, u KOR-u u tabu Romanijskog
bataljona vodila se duga diskusija o dolasku etnikih oficira na Romaniju i o stavovima prema njihovim ponudama i namjerama. Postojala su
oprena miljenja. Osnovna politika linija KPJ bila je da se na platformi narodnooslobodilake borbe okupe sve nacionalne i demokratske
snage, u borbi protiv okupatora i njihovih saradnika, bez obzira na politiku pripadnost. Ali, etnike voe nisu bile siguran partner. Dangi
je znao da je ustanak na Romaniji organizovala KPJ i da su na elu partizanskih jedinica komunisti. Osim toga, Dangi je doao iz Srbije pod
sumnjivim okolnostima, pa je i dalje odravao veze sa Nedievom andarmerijom. tab sarajevske oblasti obavijestio je Pokrajinski komitet
KPJ u Sarajevu o dolasku etnikih voda i oficira na Romaniju, o razgovorima i dogovorima o zajednikim akcijama i traio uputstvo za dalju saradnju sa etnicima. U Biltenu taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, od 20. septembra 1941. godine, izalo je Uputstvo kako treba saraivati sa etnikim jedinicama, pa je to posluilo kao platforma
za dalju saradnju. Meutim, saradnja partizana i etnika u borbi protiv
okupatora i ustaa bila je privremena, ila je vrlo teko i vremenom dovela do potpunog razlaza i otvorenih sukoba.
Nedi i srpska buroazija nastojali su da u sklopu njemakih pobjeda stvore Veliku Srbiju sa proirenim granicama, da poveu i objedine sve krajeve gdje ive Srbi. Njegova politika parola je bila Srbi
na okup. Prvi njegov zahtjev je bio da se okupiranoj Srbiji pripoji

istona Bosna, a poslije cijela Bosna i Hercegovina, Vojvodina, Crna

Gora i Kosovo. Nedi i Aimovi poeli su da organizuju izbjeglice iz
tih pokrajina, pa su formirali odbor za pomo Bosni i Hercegovini i
srpskim krajevima u NDH, te su prikupljani dobrovoljni prilozi i materijalna sredstva. Nedieva andarmerija slala je u istonu Bosnu oficire i
podoficire. Prvi je doao Dangi sa grupom oficira, a kasnije andarmerijske ete, pa i cijeli odredi etnika, koji su imali, u prvom planu,
zadatak da likvidiraju komuniste, da razbiju partizanske tabove i jedinice i da ustanak iskoriste u svoje svrhe - da istonu Bosnu izdvoje iz
sastava NDH i pripoje Srbiji.
Njemaka okupaciona komanda u Beogradu pratila je, preko svojih obavjetajnih slubi veze Nedieve andarmerije sa etnicima u
istonoj Bosni. Okupator je znao da medu Srbima i Hrvatima postoji
vjerska podvojenost i ive dva nacionalizma, izraavana u tenjama za
stvaranje Velike Hrvatske i Velike Srbije, pa su nastojali da te suprotnosti u istonoj Bosni jo vie prodube i zaotre kako bi drali i vezali
za sebe jednu i drugu grupaciju. Stoga su veze Nedieve andarmerije
sa etnicima u istonoj Bosni ne samo tolerisali ve i aktivno pomagali.
Dangi i njegova Privremena uprava istone Bosne, paralelno
sa vezama koje su odravali sa Nediem, bili su u vezi i sa etnikim
pokretom koji se formirao i okupljao oko grupe oficira bive jugoslovenske vojske sa pukovnikom Draom Mihailoviem na elu.
Draa Mihailovi pojavio se sa grupom oficira, koji su izbjegli zarobljenitvo, u maju 1941. godine na Devetaku, istona Bosna, i prebacio se preko Drine u Srbiju i skrivao se na Ravnoj Gori. On je i ranije
bio poznat kao prozapadno orijentisan oficir, povezan sa engleskom
obavjetajnom slubom. Na Ravnoj Gori Draa je poeo da okuplja oficire i podoficire bive jugoslovenske vojske i predstavio se kao srpski
etnik koji nastavlja otpor protiv okupatora na starim tradicijama. Dok
se kvislinki reim Nedia izjasnio za kidanje veza sa vladom Kraljevine
Jugoslavije, Draa se je formalno izjanjavao za vjernost Kraljevini
Jugoslaviji, ali je, u sutini bio na velikosrpskim pozicijama.
U avgustu 1941. godine Draa se povezao sa izbjeglikom vladom, koja ga je kasnije postavila za legitimnog predstavnika u zemlji i
njegove etnike kod saveznikih vlada predstavljala kao nosioce pokreta otpora u Jugoslaviji. Nije bio za ustanak protiv okupatora i izbacuje demagoku parolu da se sve dok saveznici ne raiste na glavnim
bojitima i front se ne priblii Jugoslaviji, ne treba boriti protiv okupatora. Ovaj Mihailoviev stav, istaknut jo u raanju njegovog pokreta,
postaje njegova osnovna politika strategija. Ta strategija je, u osnovi,
izgraena u saradnji i osloncu na okupatora i sraunata na guenje narodnooslobodilakog pokreta i ustanka koji je ve bio uzeo irokog
maha. Draa je ustanak u Srbiji i Bosni i Hercegovini, koji je iao mimo
njega, pripisivao sebi i pred saveznicima se lano predstavljao voom
pokreta otpora u Jugoslaviji i borbi koje ustanici vode.

Draa Mihailovi je svom pokretu dao etniki naziv, uzeo je etnike zastave, ambleme, nain odijevanja, noenje dugih kosa i brada,
etnike titule i druge znake i obiljeja ranijeg etnitva. Aktuelizirao
je stare simbole etnitva sa ciljem da se prizove u pomo tradicija iz
vremena oslobodilakih ratova. Svoje vojne formacije organizovao je
na principima bive jugoslovenske vojske i dao im naziv vojni etnici, a
kasnije jugoslovenska vojska u otadbini, sa simbolima i oznakama
Kraljevine Jugoslavije.
Ve u septembru 1941. godine Draa Mihailovi i njegovi etnici
dobijaju poruke iz Londona od izbjeglike Kraljevske vlade, da se ne
treba uputati u ustanak koji ne odgovara snazi, da jedinice nacionalne
vojske treba sauvati za kasnije, kako bi posluile prilikom osloboenja Jugoslavije, jer je njihova prava uloga da uvaju prava monarhije'). Te poruke je Draa prihvatio, sprovodio i na tim osnovama izgraivao svoj pokret, okupljao je srpske graanske snage prozapadno
orijentisne, a poslije aprilskog rata izloene progonu od Nijemaca.
Draa i oni koji su stajali iza njega, eljeli su da etnici budu jedina organizovana snaga u Jugoslaviji, koja e saekati dolazak saveznika, pa su u NOP-u vidjeli svoga glavnog protivnika. On je bio iskljuiv
do tog stepena, da su mu partizani postali glavni neprijatelji i cjelokupnu svoju strategiju usmjerio je na njihovo unitenje prije zavretka
rata. Na toj platformi protiv NOP-a, naao se zajedno sa okupatorom,
pa su etnike komande koordinirale svoje akcije protiv narodnooslobodilake vojske sa italijanskim i njemakim trupama.
Major Dangi je odravao veze i sa Draom i sa Nediem, te
koordinirao akcije u istonoj Bosni obje grupacije srpske buroazije.
Draa je u istonu Bosnu poslao majora Boka Todorovia, kao svog
izaslanika, da preuzme komandu nad ustanikim jedinicama. Poetkom septembra poele su da pristiu od Drae i Nedia vee grupe
oficira, podoficira i andarma, a neto kasnije prebaeni su iz Srbije u
istonu Bosnu etniki odredi i kaznene ekspedicije.
etniki oficiri, kako je ve reeno, pojavili su se na Romaniji u
septembru 1941. godine. Partizansko rukovodstvo nastojalo je sauvati akciono jedinstvo svih ustanika, pa i sa predstavnicima etnikog
pokreta koji su bili za borbu protiv okupatora i ustaa. Naroito se
raunalo sa raspoloenjem seljaka-ustanika.
Politika jedinstva svih ustanikih snaga, koju je zauzeo partizanski tab na Romaniji, bila je na Savjetovanju u Stolicama pozitivno ocijenjena i potvrena. Zakljueno je da se i dalje sarauje sa etnikim
jedinicama koje su voljne da se bore protiv okupatora i kvislinga. Na
toj liniji je Glavni tab NOP odreda Bosne i Hercegovine pregovarao i
napravio sporazum sa predstavnicima etnike komande u istonoj
Bosni, u Drinjai 1. oktobra 1941. godine, o zajednikim borbama pro') Branko Peitanovi, AVNOJ revolucionarna smena vlasti 1942-1945, Nolit, Beograd,
1976, str. 36

tiv okupatora i ustaa. Formiran je zajedniki operativni tab koji e

objedinjavati komandu svih jedinica. U taj zajedniki partizansko-etniki tab uli su ispred partizana: Svetozar Vukmanovi Tempo, Rodoljub olakovi Roko, Slobodan Princip Seljo, a ispred etnika: Jezdimir Dangi, Pero Dukanovi i Sergije Mihailovi.
Poslije partizansko-etnikog sporazuma u Drinjai, na Romaniju
je doao major Boko Todorovi sa nekoliko etnikih eta i grupom
oficira, koje je, u sporazumu sa iom, rasporedio na pojedine sektore fronta. Todorovi je sa iom obilazio poloaje oko Rogatice, Viegrada i na Romaniji, a prema ii se odnosio lukavo. Javno mu je izraavao potovanje, a zakulisno pravio spletke. Sa svojim oficirima je bio
u stalnom kontaktu i neposredno im izdavao nareenja. Odmah su
poeli da rovare i razbijaju ete, da raspiruju ovinistiku mrnju protiv
Muslimana i Hrvata i da hukaju na bratoubilaki rat. Podsticali su i organizovali ubistva, nasilja i pljaku u muslimanskim selima. Naroito su
se okomili na komuniste, politike komesare, komandire i borce koji
su doli iz Sarajeva i imali partizanska imena. Govorili su da su to anacionalni elementi koje je neprijatelj ubacio u ustanike redove, da su
to bezbonici koji su protiv srpstva, pravoslavlja i porodice, da su protiv kralja i otadbine, itd. etniki oficiri su se sluili svim sredstvima u
nastojanju da pridobiju ustanike ete i da ih stave pod svoju komandu. Otvoreno su vrbovali pojedine komandire i istaknute partizane, nudili im zvanja vojvoda, oficirske inove, odlikovanja, a nekima pare i
pljaku.
Koristei sporazum u Drinjai, preko etnike komande poele
su da se ubacuju na teren Romanije cijele grupe raznih etnikih agitatora, koji su se razmilili po slobodnoj teritoriji, irili lai i stvarali paniku u narodu i ustanikim jedinicama. Ti agitatori su prateno poslati iz
Beograda od Odbora za pomo Srbima u Bosni, koji je organizovao
Milan Aimovi i Abver (njemaka vojna obavjetajna sluba). Sve su
to bili provjereni pijuni bive jugoslovenske policije.
Koncem 1941. godine, pod uticajem etnike propagande, poelo je previranje i podvajanje u vie ustanikih eta na Romaniji. Mnogi
ustanici stavljali su kokarde na kape i izjanjavali se za etnike. Nekoliko komandira eta i drugih starjeina su prili etnicima i tako stavili
svoje ete ili dijelove ete pod komandu etnikih oficira. (To su bili:
Duro Duki, komandir Odake ete, Boo Plemi, komandir Devske
ete, Rajko Mijatovi, komandir Soike ete, Petar Milinkovi, komandir Ozrenske ete, Borko Radovi, komandir Kneinske ete, Mitar Popovi Ero, komandir crnogorske ete, Mitar Dobrilovi, komandir Devetake ete, Radomir Nekovi, komandir Sjemeke ete,
Arsen Petrui, komandir Mrkaljske ete, Arso Gluhovi, komandir
Druge soike ete, Jovo Planini, komandir Dubske ete, Drago
Mitrovi, komandir Starogorske ete, Grujo Cvjetanovi, komandir
Druge praanske ete, Mia Stanar, zamjenik komandanta mjesta u
Rogatici, Veso Planini, vodnik u Devetakoj eti, Petko Lizdek, vod-

nik u Mokranjskoj eti, Savo Derikonja, vodnik u Crepoljskoj eti,

Durko Raji, vodnik u Ozrenskoj eti i neki drugi.) Poslije osloboenja
Rogatice, na romanijsko podruje je doao kapetan Sergije Mihailovi
i formirao Rogatiki etniki odred od grupe andarma koje je doveo
sa sobom i nekoliko eta koje su se izjasnile za etnike.
Partizanski tabovi na Romaniji su, u prvo vrijeme, korektno izvravali sve obaveze iz partizansko-etnikog sporazuma u Drinjai. Ali
su, zato, etnici bili vrlo agresivni, nastojali su istisnuti partizane iz
ustanikih jedinica i sa osloboene teritorije. Na partizanskoj slobodnoj teritoriji nastojali su da postave etnike komande i andarmerijske stanice. Izmeu partizanskog rukovodstva i etnikih oficira dolazilo je sve vie do otrih rasprava, razlaza i otvorenih sukoba.

Blokada Sarajeva
U novembru i decembru 1941. godine ustanak na Romaniji imao
je svoj najvei uspon. U to vrijeme Romanijski odred imao je sedam
bataljona sa preko 3000 boraca. To je bio jedan od najveih odreda u
Bosni i Hercegovini. Glavni tab za Bosnu i Hercegovinu orijentisao je
partizanske snage prema Sarajevu, pa je odred glavninu svojih bataljona usmjerio prema tom pravcu.
Ustako-domobranska komanda u Sarajevu, poslije neuspjelih
ofanziva na Romaniju oktobra 1941. godine, nastoji da partizanima nametne pozicioni rat iz vie razloga. Prvo to su im domobranske jedinice bile neborbene, slabe i nesigurne u ofanzivi, u rovovima i bunkerima bile su pod veom kontrolom oficira. Drugo, partizanske ete su
bile naoruane lakim naoruanjem, pukama i mitraljezima, to je nedovoljno da se zauzmu jaa utvrenja.
Ustaka i njemaka komanda su oekivale napad na Sarajevo, pa
su ubrzano izgraivale odbranu, kopani su rovovi, izgraivani bunkeri i
postavljana ica oko glavnih uporita. Zaposjele su stare austrougarske tvrave na visovima iznad grada i pretvorile ih u odbrambene bedeme, koje nije bilo mogue osvojiti bez tekog naoruanja. Naroito su
posvetile panju svojim uporitima u Palama i Mokrom. U stvari, tu se i
vodila borba za Sarajevo.
Bataljoni Romanijskog odreda napadali su na Mokro nekoliko
puta, juriali na ustake i domobranske rovove, ali bez uspjeha. Neprijatelj se bio dobro utvrdio i ilavo branio. U novembru, ete Mokranjskog bataljona - Bjelogoraka, Crepoljska i Sinjevska - poruile su
cestu na Bulozima i doekale jednu veu ustako-njemaku motorizovanu kolonu upuenu iz Sarajeva, koja je pokuala da razbije blokadu i
doturi municiju i hranu opkoljenim garnizonima u Mokrom i Palama.
Partizani su razbili kolonu, zarobili veu grupu domobrana i zaplijenili
nekoliko kamiona oruja, municije i opreme.

Proglas komandanta Romanijskog NOP odreda Slavie Vajnera ie iz decembra 1941. godine
upuen Hrvatskim vojnicima

Otre borbe vodene su u blizini Sarajeva. Partizanske ete su se

pribliile predgrau. Sinjevska eta je napala ustaku predstrau na
Bembai, Crepoljska eta je napala domobransku bateriju topova na
Painom Brdu, a Bjelogoraka eta ponovo je napala domobransko
uporite na Glogu i Hrei. Crepoljska eta, zajedno sa Nahorevskom
etom, 28. oktobra 1941. godine, provukla se kroz ustaku odbranu
Sarajeva preko Grdonja i napala ustaku optinu Koevo, koja je bila
smjetena na Podhrastovima. Partizani su razoruali strau, zaplijenili
neto oruja, unitili arhivu i zapalili optinu. Pri povratku iz grada, ete
su osule brzu paljbu iz puaka i mitraljeza prema gradu. Istu no su
partizanske patrole sa Trebevia napale na bunkere vie Kovaia. U
Sarajevu je nastala panika, svirale su sirene za uzbunu, gruvali su topovi po brdima, a ustake i njemake jedinice su jurile po gradu i zauzimale poloaje, jer su pretpostavljale da je poeo partizanski napad.
Na domobransko uporite u Palama napadale su vie puta ete
Romanijskog i Kalinovikog partizanskog odreda, zajedno sa nekim
etnikim jedinicama. Najjai napad je izveden 11. decembra 1941. godine4). Prethodno je ia bio uspostavio vezu, preko partizanskog
obavjetajca Mia Ostroluanina, sa grupom domobranskih oficira, podoficira i vojnika, partizanskih simpatizera, koji su bili u domobranskoj
pukovniji na Palama. Dogovoreno je, kada partizanske jedinice pou u
napad, da oficiri organizuju pu u garnizonu, da uhapse sve prousta4
) U Saoptenju Glavnog taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, od 18. decembra
1941. godine, o borbama i akcijama bosanskih partizanskih odreda (Zbornik NOR-a, tom IV, knj.
2, dok. br. 82) izmeu ostalog navodi se: Nai partizanski bataljoni: Romanijski, Mokranjski, u
sastavu Romanijskog odreda, i na Praanski i Trebeviki bataljon, u sastavu Kalinovikog odreda, u toku posljednjih dana vodili su ogorene borbe oko Pala. Vei dio Pala nae ete su bile
zauzele, ali usljed pojaanja iz Sarajeva morali su se povui na poloaje oko samih Pala, koji se
nalaze na 15 minuta od Pala. Tom prilikom je zaplijenjeno neto municije i velika koliina ivotnih
namirnica. Neprijatelj je pretrpio teke gubitke od preko 150 mrtvih i isto toliko ranjenika. Jednovremeno je izvren napad na Bistricu, gdje je bila utvrena jedna neprijateljska satnija. Napad
je potpuno uspio...
Sauvana neprijateljska dokumenta (Zbornik, tom IV, knj. 2, dok. br. 153, 166, 180, 183,
186) govore o stalnim napadima odmetnika na neprijateljsko uporite Pale i njegove isturene
poloaje Kalovita brda itd., u vremenu izmeu 11. novembra i 16. decembra 1941. godine.
U njemakim dokumentima govori se o tim borbama:
1) U dnevnom izvjetaju Operativnog odjeljenja komandanta njemakih oruanih snaga na
jugoistoku od 27. 11. 1941. o operaciji protiv ustanika u Srbiji i o aktivnosti protiv partizana u
NDH, izmeu ostalog, kae se: ...U Palama (kod Sarajeva) uguena je pobuna Hrvatskom 15.
pe puku angaovanjem snaga koje su verne vladi. Odveden jedan oficir i 64 vojnika. Zbornik,
tom XII, knj. I, dok. br. 249.
2) U izvjetaju komande Abvera u Beogradu, od 17. 12. 1941. o stanju narodnooslobodilakog pokreta, u dijelu Hrvatska, stoji: Ustanici vode borbe oko Sarajeva svim sredstvima
koja im stoje na raspolaganju. Ustanici su vie puta vrili snane napade na Pale, ali su ih hrvatske
jedinice, potpomognute naim oruanim snagama uspjele da odbiju."Pobuna komunistiki nastrojenih hrvatskih vojnika u Palama mogla je biti savladana a pobunjenici uinjeni bezopasnim
jedino angaovanjem njemakog Vermahta
Potrebno je dovlaenje ustanikih odreda iz rejona Viegrada radi napada na hrvatske poloaje istono od Sarajeva... Prema izvjetajima od 13, 12' napad usmjeren na Pale i Vare samo
su demonstracije koje treba da zamaskiraju nameru ustanika da napadnu Sarajevo. Snanija akcija na Sarajevo oekuje se iz pravca planine Jahorine prema jugoistonom delu grada Zbornik,
tom XII, knj. 1, dok. br. 282.

ke oficire, posjednu sa svojim ljudima topove i da prisile komandanta

puka na predaju. Ali, njemaka obavjetajna sluba je na vrijeme otkrila veze i dogovore domobranskih oficira sa partizanima, pa su dva motorizovana bataljona blokirala domobransku posadu na Palama i razoruala dvije satnije (ete), u kojima su bili partizanski saradnici. Tom
prilikom je uhapen i Stevo Bukovac, domobranski narednik, lan KPJ,
koji je bio organizator ove partizanske grupe medu domobranima Odmah je ustako-domobranska komanda smijenila posadu na Palama i
poslala sigurne jedinice. Partizanski tab nije znao za smjenu domobranskih jedinica, pa je sa svojim etama napao na poloaje oko Pala,
ali, umjesto dogovorenog pua i predaje, naili su na ubitanu vatru iz
bunkera i rovova. U tim borbama partizani su imali velike gubitke. Ponovljeni su jurii nekoliko puta, ali bez uspjeha.
Sve ukazuje na to da su gotovo istovremene partizanske akcije
na frontu oko Pala i Mokrog, kao i borbe na varekom frontu, bile dio
prethodnih operacija u sklopu priprema za stezanje obrua oko Sarajeva.
Poslije neuspjelih napada na Mokro i Pale, koncem 1941. godine,
nastupilo je zatije na svim sektorima oko Sarajeva. Neprijatelj se bio
dobro utvrdio, a partizani nisu imali teko naoruanje i dovoljno municije da zauzmu utvrenja.

Odred u velikim
borbama i tekoama

Za dalji razvoj i uspjeh ustanka isprijeile su se velike tekoe.

Rat se oduio, brza pobjeda i osloboenje zemlje, kako je partizansko
rukovodstvo oekivalo, nisu se ostvarili. Borbe su svakodnevne. Nastupa teka zima, pa domaini pitaju - kuda sa porodicama i malom
djecom ako Nijemci i ustae pou sa veim snagama u ofanzivu preko
Romanije? Teret rata su nosila siromana planinska sela ve nekoliko
mjeseci, pa su iscrpljene i posljednje materijalne rezerve. Seljak osjea zamor. Sve su to bila pitanja i problemi koji su se u otroj formi
postavili pred narod, ustanike i partizansko rukovodstvo Romanije.
Pored toga, politiki sukobi, previranja i cijepanja eta na partizane j etnike, pljake i nasilja, koje vre etnici na osloboenoj teritoriji, sve je to demoralizatorski djelovalo. etnika propaganda je bila
perfidna, smiljena u komandama okupatora i u kuhinjama kvislinkih i velikosrpskih nacionalistikih elemenata, i imala je, u to vrijeme,
veliki efekat meu pokolebanim ustanicima. etnike parole su bile:
Dosta rata, za koga da ginemo kada e i onako bez nas rat odluiti
saveznici - ostanimo ivi i saekajmo kraj rata. Zato da izlaemo
opasnosti i stradanju svoje porodice kad Nijemci i Italijani nude mir i

zatitu srpskog stanovnitva od ustakih progona. Partizani i komunisti

su krivi za sva stradanja, itd... Sve je to odgovaralo zamorenom seljaku da se pasivizira i povue iz ustanka.
etnike komande su i dalje ile u otvorenu organizovanu slubu
okupatoru, pa su poele otvorene pregovore sa italijanskim i njemakim okupatorom. Major Todorovi je sklopio pismeni sporazum sa italijanskim oficirima, novembra 1941. godine u Goradu. Tim sporazumom je etnika komanda za istonu Bosnu i Hercegovinu pristala na
obustavljanje neprijateljstva protiv italijanskog okupatora i na svojoj
teritoriji dozvolila slobodno kretanje italijanskim trupama. Dogovoreno
je i o zajednikoj borbi protiv partizana. Odmah su etnici obustavili
napad i blokadu ustako-domobranskog garnizona u Viegradu, gdje
se nalazio i jedan italijanski puk. Italijanska komanda, prema sporazumu sa majorom Todoroviem, razoruala je ustae, andarme i muslimansku miliciju u gornjem Podrinju, pa to oruje (mnogo puaka, prilian broj lakih i tekih mitraljeza, nekoliko bacaa i dosta municije)
predala etnicima. Italijanske trupe su se povukle iz Gorada, Foe i
ajnia, a etnici su bez borbe uli u te gradove i izvrili strahovit pokolj i pljaku nad muslimanskim stanovnitvom. U isto vrijeme, major
Dangi uspostavio je kontakt, preko Nedia i Aimovia, sa obavjetajnim oficirima Abvera i njemakim zapovjednikom za Srbiju. Treba napomenuti da se u ovom podruju istovremeno sukobljavaju interesi
njemakih i talijanskih okupatora, to etnicima naroito pogoduje.
etnike komande su ocijenile da KPJ ima na Romaniji najjae uporite u narodu i najbrojniji partizanski odred u istonoj Bosni, pa su nastojali da ga razbiju pod svaku cijenu. Romanija im je bila bedem, preko koga su nastojali prodirati i u druge oblasti Bosne i Hercegovine.
Koncem 1941. godine dolo je do veeg zaotravanja i sukoba izmeu
partizana i etnika. etnike ete su napustile poloaje prema okupatoru i ustaama i vrljale u partizanskoj pozadini, napadale i pljakale
gradove i muslimanska sela, razoruavale komande mjesta i seoske
strae. Naroito su se okomili na muslimanski narod, jer su srpski ovinisti to postavili kao kljuno pitanje u odnosima sa NOP-om u istonoj Bosni. Muslimani su naputali sela i domove, bjeali u Rogaticu i na
Glasinac pod zatitu partizanskih komandi. Veliki broj muslimanskog
stanovnitva, kao izbjeglice (muhaderi), prebjegao je i u Sarajevo, to
je imalo znaajnih reperkusija na nastala politika previranja meu
Muslimanima. Cia je morao povui sa poloaja nekoliko partizanskih
eta i poslati ih u zatitu muslimanskih sela.
Romanijski odred nije imao snaga da razbije etnike grupacije,
ali ni etnike komande nisu mogle pokrenuti svoje jedinice u borbu
protiv partizana. Stoga su Nedieva andarmerija i Draa Mihailovi
ubrzano prebacivali iz Srbije u istonu Bosnu grupe oficira, cijele ete
andarmerije i nekoliko etnikih odreda, pripremajui napad na partizane. Situacija na romanijskom podruju postala je sloena i teka.

U takvoj situaciji, 25. decembra 1941. godine, doao je na Romaniju drug Tito sa Vrhovnim tabom, Centralnim komitetom KPJ i Prvom
proleterskom brigadom. To je bilo od velikog znaaja za dalji razvoj
ustanka u istonoj Bosni. U Rogatici je Tito, uz prisustvo lanova
Vrhovnog taba i CK KPJ, odrao sastanak sa lanovima Glavnog taba
za Bosnu i Hercegovinu, na kojem je izvrena analiza vojno-politike
situacije u istonoj Bosni, prvenstveno na romanijskom podruju i
date su ocjene i direktive za dalji razvoj NOP-a. Bataljoni Prve proleterske brigade rasporeeni su na podruje Romanije i odreda Zvijezda i usmjereni prema Sarajevu, Vareu i dolini rijeke Bosne. Nekoliko
proleterskih eta, sa etama Romanijskog odreda, odreeno je da razbiju etnike pljakake jedinice i grupe i da pohvataju pijune i
dezertere. U Rogatici je uhvaena vea grupa etnikih glaveina, njemakih pijuna, koji su poslani iz Beograda na Romaniju, kao etnike
vojvode i oficiri, da razbiju partizanski odred. Na terenu Romanijskog
odreda razbijene su sve etnike komande i razoruano nekoliko etnikih eta. etnike oficire je uhvatila panika, pa su se najveim dijelom razbjeali i pobjegli u Srbiju.
Poetkom januara 1942. godine, odrano je u Ivaniima, kod Sarajeva, poznato Pokrajinsko partijsko savjetovanje, kojem su prisustvovali drug Tito, lanovi Vrhovnog taba i CK KPJ, lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ i Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu, lanovi
oblasnih, okrunih i mjesnih komiteta KPJ i SKOJ-a i nekoliko vojno-politikih rukovodilaca partizanskih odreda.
Na Savjetovanju je diskutovano o radu partijske organizacije u
proteklom periodu: kritikovane su pojedine slabosti i propusti u sprovoenju linije Partije na terenu, neki kolebljivi postupci prema etnicima, govorilo se o politikom radu u masama, o organizaciji partijskog
rada u partizanskim jedinicama, o rasporedu i izboru kadrova na rukovodea mjesta, o radu u pozadini - na izgradnji narodne vlasti, itd.
Diskutovano je i o djelatnosti partizanskih odreda u istonoj Bosni i
kritiki ocijenjeno dranje frontova, esti bezuspjeni napadi na utvrene garnizone, opsade gradova, a zapostavljanje partizanskog naina ratovanja.
Utvreni su stavovi znaajni za Romanijski odred i dalji razvoj
ustanka: mobilisati sve snage protiv etnikih komandi i oficira, povesti politiku akciju i razobliiti ih kao pokretae bratoubilake borbe,
razbiti anarhiju koju etnici stvaraju u partizanskoj pozadini i onemoguiti sve one koji nastoje da razbiju jedinstvo partizanskih redova;
dalje, reorganizovati vojne jedinice, ukloniti nepouzdan starjeinski kadar, uvesti disciplinu u jedinicama i zavesti red u pozadini; pojaati rad
Partije u vojsci i pozadini, odlunije isticati rukovodeu ulogu komunista u narodnooslobodilakoj borbi; ojaati partijske organizacije U partizanskim jedinicama; proiriti ideoloko-politiki rad u vojsci i pozadini; naroito posvetiti panju ukljuivanju muslimanskog i hrvatskog
stanovnitva u narodnooslobodilaki pokret. U naredna tri mjeseca

stavovi sa Savjetovanja su u prilinoj mjeri sprovedeni u Romanijskom

odredu.
Poetkom januara 1942. godine okupator priprema veu ofanzivu
na slobodnu teritoriju na Romaniji. Partijska organizacija iz Sarajeva
obavijestila je Vrhovni tab, koji se u to vrijeme nalazio u selu Gajevima, sjeverno od Romanije, da u Sarajevo pristiu kolone njemake
718. divizije i nekoliko domobranskih pukovnija. U gradu su ustae prikupljali sanke i skije, mobilisali sve skijae, oblaili ih u njemaku i domobransku uniformu i ukljuivali u svoje jedinice.
Njemaka ofanziva na Romaniju, tzv. druga neprijateljska ofanziva, poela je 15. januara 1942. godine, sa dvije ojaane pjeadijske divizije (342. pjeadijska divizija, koja je uestvovala u ofanzivi na zapadnu Srbiju i 718. pjeadijska divizija koja je bila posadna u NDH), sa 12
ustakih i domobranskih bataljona, jednim italijanskim bataljonom i sa
nekoliko eskadrila italijanske i ustake avijacije iz Mostara i Rajlovca.
Ukupno oko 35.000 neprijateljskih vojnika. Pravci neprijateljskog napada su bili: od Zvornika, putevima preko biranskog podruja, prema
Romaniji; od Viegrada preko Rogatice prema Romaniji; od Sarajeva u
dva pravca; jedan preko Mokrog na Crvene stijene, a drugi preko Pala
prema Prai i Rogatici; od Tuzle preko Kladnja i Olova prema Romaniji
i od Varea preko Olova prema Romaniji. Njemaki plan je bio da se na
platou Romanije opkoli i uniti Romanijski odred, Biranski odred, partizanski odred Zvijezda i Prva proleterska brigada. Na prostoru okruivanja nalazilo se preko 6000 partizana i proletera sa Vrhovnim tabom.
Vrhovni tab dao je uputstvo da se ne dre frontovi, ve da se neprijateljske kolone doekuju po dubini, du drumova i saobraajnica,
te da se vre akcije u pozadini neprijatelja. tabovi Romanijskog odreda i Prve proleterske brigade odrali su sastanak u Podromaniji i dogovorili se o zajednikoj komandi i rasporedu jedinica. Bataljoni, brigade i odredi rasporeeni su na Romaniji po sektorima. Pozadinske jedinice i bolnice evakuisane su sjeverno od Romanije, prema odredu
Zvijezda
Njemake i ustake kolone su nastupale istovremeno, iz svih pravaca. Partizani i proleteri doekali su ih na svim sektorima. ete Mokranjskog bataljona napale su na neprijateljske kolone kod sela Ljemanice, u blizini Hree, i nanijeli Nijemcima prilino velike gubitke. Ali, i
partizani su u toj borbi imali gubitke. Samo Crepoljska eta je imala
etiri mrtva i sedam ranjenih boraca. Otre borbe su voene na Crvenim stijenama, na Kovanju kod Rogatice, na Bogovikim stijenama i
Majdanima kod Pala, na Vitezu i u Vrhprai kod Sjetline, u Bijelim Vodama sjeverno od Romanije, kao i na svim pravcima kuda su nastupale
neprijateljske kolone. Najvee gubitke imali su Prva proleterska brigada i Romanijski odred u Pjenovcu kod Han-Pijeska, gdje su poginuli
Slavia Vajner ia, komandant Romanijskog odreda, komandant umadijskog bataljona Milan lli ia (umadijski) i komesar Dragane

Pavlovi, 42 proletera i 18 partizana iz Romanijskog odreda. U ovoj

ofanzivi Romanijski odred imao je oko 70 mrtvih i oko 100 ranjenih boraca, a Prva proleterska brigada 55 poginulih i veliki broj ranjenih.
Vrhovni tab i dijelovi Prve proleterske brigade prebacili su se na
desnu stranu rijeke Prae. Nijemcima i ustaama nije uspjelo da unite
partizanske jedinice kako su planirali, pa su svoj bijes iskaljivali na nedunom stanovnitvu. U selima su hapsili sve odrasle mukarce, proglasili ih zarobljenim partizanima i vezane sprovodili u Sarajevo. Njemaka komanda je naredila da se strijeljaju svi zarobljenici, pa se
mnogi od tih seljaka nikada nisu vratili kui. Sela romanijskog podruja
bila su krcata neprijateljskom vojskom. Nastala je opta pljaka. Nijemci su, u toku ofanzive, formirali posebne jedinice, koje su otimale
seljacima stoku, pa su desetine hiljada grla stoke - konja, goveda i
ovaca - otjerali prema Sarajevu i transportovali za Njemaku.
Druga neprijateljska ofanziva obustavljena je 22. januara 1942.
godine. Njemake jedinice su dobile nareenje da se ubrzano povlae
sa Romanije. Partizanski tabovi nisu imali dobro organizovanu obavjetajnu i izviaku slubu, pa nisu primijetili povlaenje neprijateljskih
jedinica, ve su nastavili sa pregrupisanjem svojih jedinica i zauzimanjem poloaja za odbranu. tab Prve proleterske brigade i Glavni tab
za Bosnu i Hercegovinu donijeli su odluku da se sa dijelovima Prve
proleterske brigade, koji su se povlaili sjeverno od Romanije, prebace preko rijeke Bosne u blizini Sarajeva, prema Kalinovikom odredu,
koji nije bio zahvaen tom ofanzivom. To je bio uveni Igmanski mar,
koji je zapoeo 27. januara 1942. godine, po jakoj zimi i velikom snijegu. U tom maru je promrzlo oko 150 proletera.
Odmah poslije neprijateljske ofanzive izvrena je reorganizacija u
Romanijskom odredu. Pogibija Slavie Vajnera ie, legendarnog komandanta, koji je imao autoritet meu ustanicima i ugled u narodu, bio
je veliki gubitak. Glavni tab NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu imenovao je novi tab Romanijskog partizanskog odreda: komandant
Boo Jugovi, politiki komesar Grujo Novakovi, zamjenik komandanta Mladen Cvitkovi, ali ga je ubrzo zamijenio Mihajlo Milosavljevi
panac i zamjenik politikog komesara Pavle Goranin Ilija, tab odreda je izvrio reorganizaciju u bataljonima i etama. U to vrijeme Romanijski odred je imao pet bataljona: Mokranjski, Glasinaki, Praanski,
Kopitski i Rogatiki.
Poslije neprijateljske ofanzive slobodna teritorija na romanijskom
podruju je razdvojena na dva dijela. Ustae su postavili svoje garnizone u Sokocu, Rogatici i Prai i jaka uporita du saobraajnica. Zima je
bila teka, u februaru je napadao veliki snijeg, pa su putevi bili neprohodni. U Sarajevu su ustae vrili racije, hvatali i mobilisali sve sposob7 - Sarajevo u revoluciji

97

ne graane, svrstavali ih u radne bojne i slali na raiavanje puteva

preko Romanije. Partizani su stalno vrili napade na ustako-domobranska uporita du komunikacija. Na Glasincu su partizanske ete
razbile nekoliko domobranskih kolona, zarobile prilino veliki broj vojnika i oficira i zaplijenile oruje i opremu.
U februaru je ustako-domobranska komanda uputila iz Sarajeva
nova pojaanja na Romaniju, nekoliko domobranskih pukovnija, dobro
naoruanih i opremljenih. Doao je i Jure Franceti, ustaki povjerenik
za Bosnu i Hercegovinu, sa svojom Crnom legijom, koja se smjestila
u Podromaniju i poela sistematski da pljaka i pali partizanska sela.
Franceti je znao da je Glasinac baza Romanijskog odreda, pa je odluio da ga potpuno uniti. Ustae su izvrile strahovite zloine. Ubijali
su ene, djecu i starce ili ive paliH u kuama. Partizani su se borili za
svako selo, za svaku kuu i pokazali nevieno junatvo. U februaru
1942. godine Crna legija i domobranska bojna Vojne krajine krenule
su u napad cestom od Sokoca, prema Han-Pijesku i Vlasenici. Kod
sela Vidria, na Kopitu i ljebovima doekale su ih ete Romanijskog
odreda, pa su nekoliko dana voene otre borbe. Ustae su imali velike gubitke, ali i partizani dosta mrtvih i ranjenih boraca.
U isto vrijeme, dok su partizanske ete vodile borbe sa ustakom
Crnom legijom, sa lea su ih napali etnici. U selu Zakomu je etniki bataljon na prevaru zarobio dio taba Romanijskog odreda i jedan
vod Romanijske ete, oko 28 partizana. etnici su zarobljene partizane odmah vezali icom i po snijegu i jakom mrazu sproveli na Borike,
gdje se nalazio etniki tab. Poslije nekoliko dana sasluavanja i
muenja uputili su ih, pod jakom pratnjom, vezane, u Beograd, Milanu
Nediu. Meutim, etniki komandir Radomir Nekovi, pod pritiskom
naroda i domaih etnika, dao se u potjeru sa svojim ljudima i grupom
partizana; sustigao je kolonu na skeli kod Drine, opkolio etniku pratnju i prisilio je da puste zarobljene partizane.
Vrhovni tab NOP i DVJ, koji se u martu nalazio u Foi, uputio je
Prvu i Drugu proletersku brigadu da raiste situaciju na romanijskom
podruju i u istonoj Bosni. Proleteri su na Borikama zarobili cijeli etniki tab sa pratnjom. Poslije toga su proleterski bataljoni nastupali u
nekoliko kolona prema Vlasenici, Srebrenici i Bratuncu, gdje su se nalazili etnici. etniki komandant major Dangi, njegovi oficiri i andarmi, u panici, pobjegli su preko Drine pod zatitu Nedieve andarmerije i Nijemaca. Dolaskom proletera na romanijsko podruje poela je
da se sreuje vojno-politika situacija. Mnoge domae etnike ete
nisu prihvatile nareenja oficira da pucaju na proletere ve su izrazili
spremnost za saradnju sa partizanima u borbi protiv ustaa. Vrhovni
tab je, od tih eta, formirao Dobrovoljaku vojsku Jugoslavije (DVJ).

Krajem januara 1942. godine Vrhovni tab je formirao Operativni

tab NOP i DVJ za istonu Bosnu5). lanovi toga taba, Slobodan Princip i Pero Kosori, doli su na Romaniju da neposredno rukovode
operacijama.
U Romanijskom odredu je, u martu 1942. godine izvrena nova
reorganizacija i raspored jedinica. Sjeverno od Romanije nalazili su se:
Mokranjski partizanski bataljon, Kneinski bataljon dobrovoljake
vojske i Omladinska eta, a juno od Romanije nalazili su se: Glasinaki bataljon, Praanski bataljon, Kopitski bataljon i Paljanski bataljon
dobrovoljake vojske koji je bio u formiranju. Od Rogatikog bataljona
i etnikih eta na Sjemeu i oko Rogatice, koje su prile partizanima,
formiran je Rogatiki dobrovoljaki odred.
U martu 1942. godine, inicijativom Vrhovnog taba, prilo se formiranju udarnih bataljona i omladinskih eta u svim odredima. Glavni
tab za Bosnu i Hercegovinu formirao je 13. marta 1942. godine, Prvi
bosanski proleterski udarni bataljon, u Srednjem kod Sarajeva. U taj
bataljon ukljueno je nekoliko eta Romanijskog odreda i odreda Zvijezda.
tab Romanijskog odreda formirao je svoj Romanijski udarni bataljon 6. aprila 1942. godine u Ozerkoviima. Imenovan je i tab bataljona; komandant Svetko Furtula, politiki komesar Savo Preda, zamjenik komandanta Naum Zafirovski i zamjenik politikog komesara Mika
Fliker. Bataljon je imao etiri ete, oko 250 boraca, dobro naoruanih i
opremljenih.
U proljee 1942. godine, Nijemci, Italijani i ustae pripremili su zajedniku novu ofanzivu na romanijsko podruje, na slobodnu
teritoriju prema Foi i na partizane u Sandaku, Crnoj Gori i Hercegovini. To je tzv. trea neprijateljska ofanziva. U Sarajevu su skoncentrisane velike njemake i ustake snage pod komandom generala Badera, vojnog zapovjednika za Srbiju. Neprijateljske kolone su krenule iz
Sarajeva 15. aprila 1942. godine. Od Zvornika su, lijevom stranom uz
Drinu prema Viegradu, nastupale njemake kolone zajedno sa
Crnom legijom. U isto vrijeme su tri italijanske divizije napadale preko Sandaka, Crne Gore i Hercegovine. Njemake, italijanske i ustake komande imale su plan da na uu rijeke Prae u Drinu unite Ro*) Stab su sainjavali Slobodan Princip Seljo, komandant, Ugljea Danilovi, politiki komesar, i lanovi Cvijetin Mijatovi, Pero Kosori, Stevo Eleta i Obrad Cicmil - Zbornik, tom II,
knj. 2, dok, br. 153 i 159; Sjeanja Ugljee Danilovia.
Operativni tab je imao zadatak da u novonastaloj vrlo tekoj situaciji u istonoj Bosni preduzme mjere za konsolidaciju i prikupljanje boraca, da uspostavi potrebne veze sa naim snagama u raznim dijelovima istone Bosne i da obezbijedi sprovodenje odluka Vrhovnog taba koje
su preduzete na cjelokupnom sreivanju fronta i drutveno-politikih snaga NOP-a. Poslije smrti
Slobodana Principa Selje, 26. aprila 1942. u Kruevu, dokumenta operativnog taba je kao komandant potpisivao Ugljea Danilovi. tab je obavljao svoje funkcije do sredine maja 1942. godine.

'

JI

QQ

manijski odred, a da proleterske brigade i partizane iz Crne Gore i

Hercegovine nabace i opkole na planinskim masivima Durmitora, Volujaka i Zelengore.
Neprijateljski streljaki strojevi su nastupali preko Romanije, polako, i pretresali svaku uku, svaki grm. Zarobljene partizane i skrivene
seljake su odmah strijeljali ili sprovodili u Sarajevo, u sabirni logor. U
selima su pljakali stoku, ito i sve vrijedne stvari, a kue i pojate palili.
Sve su unitavali. Narod je bjeao ispred neprijatelja, sklanjao se duboko u ume, zavlaio u kripe, a velika masa ljudi bjeala je prema
Drini, da se domogne Srbije. Partizanske porodice su se povlaile prema Crnoj Gori i Zelengori. Crna legija je masovno strijeljala narod u
zbjegovima. Kod Drine su sustigli veliku masu naroda, te na nekoliko
mjesta izvrili strahovit pokolj. Ubili su hiljade ljudi, ena, i djece, ili
ive palili u kuama i pojatama.
Za vrijeme ofanzive, etniki oficiri povezani sa komandantima
njemakih kolona, organizovali su pueve u partizanskim jedinicama i
jedinicama dobrovoljake vojske i tako zavrili dio plana na likvidaciji
partizana. Prvo su izveli pu u Kneinskom i Mokranjskom bataljonu
Romanijskog odreda, a poslije u odredu Zvijezda, Ozrenskom i Zenikom odredu. U Kneinskom bataljonu su etnici muki ubili komandanta bataljona Jovu Radoevia i jo nekoliko partizana. Istog dana
kada su krenule njemake i ustake kolone u napad prema Romaniji,
etnici su napali na tab Mokranjskog bataljona, zarobili nekoliko partizanskih rukovodilaca, komuniste i skojevce odmah su strijeljali, a jednu grupu je sproveo u Sarajevo etniki komandant Savo Derikonja i
predao njemakom komandantu, da bi i na taj nain izrazio svoju privrenost okupatoru. U etama je nastalo rasulo, veina boraca je otila
svojim kuama, a jedan broj se prikljuio etnicima. Komunisti, skojevci i borci vjerni NOB-i, probijali su se u grupama prema Srednjem
gdje se nalazio Glavni tab za Bosnu i Hercegovinu sa dva udarna bataljona. etnici su zavladali podrujem sjeverno od Romanije.
Juno od Romanije povlaile su se, pod borbom, jedinice Romanijskog odreda i Prva proleterska brigada. Nijemci nisu uspjeli da opkole i unite partizane na uu Prae u Drinu, kako su namjeravali. Na
desnoj strani Prae uspostavili su front Prva proleterska brigada, Romanijski udarni bataljon i nekoliko eta dobrovoljake vojske i odbijali
njemake napade nekoliko dana. Ali, neprijatelj je nastupao sa motorizacijom i avijacijom, bio je mnogo nadmoniji, pa su se proleteri i partizani, pod borbom, povlaili prema Zelengori.
Vrhovni tab je naredio Romanijskom odredu da uputi nekoliko
eta kroz liniju fronta, koje e vriti akcije u pozadini neprijatelja, na
komunikacijama preko Romanije. tab odreda je poslao ete Glasinakog i Praanskog bataljona. Posljednji su sa Zelengore upueni
Romanijski udarni bataljon i dijelovi Rogatikog bataljona.
mn

m.

Ustako-etnika sprega i njihovo

privremeno zaposjedanje teritorije
Poslije tree neprijateljske ofanzive na Romaniji je bila teka situacija. Okupatorske trupe su potisnule partizane i posjele sa jakirr
snagama cijelu slobodnu teritoriju. Nijemci i ustae su uspostavili svoje garnizone na Palama, Sokocu, u Rogatici, Han-Pijesku i Viegradu
jaka uporita du komunikacija preko Romanije. Vlasti NDH ponovo si
uspostavile svoje organe u svim srezovima i optinama na romanijskom podruju.
Ustake vlasti su, pod pritiskom Nijemaca, poele da revidiraju
politiku prema srpskom stanovnitvu u Bosni i Hercegovini. Njemakom okupatoru je bilo vano da ima mir da bi mogao eksploatisati prirodna bogatstva i koristiti ih za front. Rukovodei faktori u NDH, iakc
su davali otpor njemakom pritisku, poeli su u proljee 1942. godin
da mijenjaju politiku prema Srbima, to se odrazilo i na terenu Roma
nije. Pavelieva vlada donijela je niz mjera. Uvela je u Hrvatski dravn
sabor od predstavnika Srba, u koji su uli istaknutiji Srbi, kao dr Save
Besarovi i drugi, osnovala Hrvatsku pravoslavnu crkvu i pozvala i
domobranstvo pojedina godita srpskih mladia, itd. Sve je to po
praeno velikom propagandom. U Sokocu je reorganizovana Crna le
gija, po zlu poznata, pa je od nje formiran III ustaki zdrug, na elu si
pukovnikom Stipetiem, koji je zabranio ustaama samovolju, vrljanj
i teror u srpskim selima i uveo disciplinu. Razgovarao je sa grupon
uglednih domaina na Glasincu i rekao im da e sprijeiti nasilja na<
srpskim stanovnitvom, pozvao narod da se vrati svojim kuama, je
e svima biti zagarantovana sigurnost, rad i sloboda kretanja. Vlasi
NDH su dale amnestiju, pa svi ustanici, koji se prijave i izjave lojalnos
vlastima, bez predaje oruja dobijali su propusnice za slobodno kreta
nje i zaposlenje. Sve ove mjere okupatora i ustaa prilino su negativ
no djelovale na dalji razvoj ustanka, ali nisu uguile ustaniki duh ko
je ve bio uzeo snaan razmah i vrst korijen.
Na Romaniji su najvei i najtei udarac ustanku i NOP-u zada
etnici. U toku druge i tree ofanzive etnika izdaja je bila otvorena
potpuna. etnike jedinice su sadejstvovale sa italijanskim i njema
kim trupama u borbama protiv partizana. Njemaki okupator, iako ir
nije bio naklonjen, uzimao ih je kao faktor u borbi protiv partizan
raunao je da e preko njih razbiti NOP i umiriti pobunjeni narod. Nje
make komande, preko svojih obavjetajnih oficira, stupale su u kor
takt s pojedinim istaknutim etnikim vodama, sa majorom Dangierr
kapetanom ukoviem, Savom Derikonjom, kapetanom Kovaevierr
epanom Luiem, i drugim.
Ustako rukovodstvo prihvatilo je politiku sporazumijevanja s
etnicima. Prve pregovore i sporazume vlasti NDH napravile su sa el
nikim komandama na Ozrenu i Trebavi. Tim sporazumima etnici s
priznali NDH i izrazili odanost Poglavniku. Prekinuta su sva neprijs

teljstva prema vojnim i graanskim vlastima NDH, koje e biti uspostavljene na cijeloj teritoriji gdje se nalaze etniki odredi. S ciljem
voenja zajednike borbe protiv partizana, etnici zadravaju svoje
vojne formacije, naoruanje i komande, a u akcijama protiv partizana
snabdijevaju ih vojne jedinice NDH. Ranjeni etnici e se lijeiti u bolnicama oruanih snaga NDH. Stanovnitvo sa podruja pod kontrolom
etnika ima ista prava kao i drugi dravljani NDH i, po preporuci etnikih komandanata, doputeno im je slobodno kretanje i trgovina. etnikim jedinicama e komandovati njihove starjeine, ali pod optom
komandom zapovjednika oruanih snaga NDH. Na tim osnovama kasnije su sklopljeni sporazumi sa Golubom Mitroviem kod Zenice, Radivojem Kosoriem na Romaniji, itd.6)
lako na prostoru Romanije i okoline Sarajeva nema odmah pisanih sporazuma izmeu etnika i vlasti NDH, ova politika se sprovodi i
ovdje kao i u drugim podrujima istone Bosne i cijele Bosne i Hercegovine. Tako se, na primjer, vode prgovori za sporazum izmeu
predstavnika NDH, dr Badovinca i dr Save Besarovia i zloglasnog etnika sa Romanije Save Derikonje. Jo 13. maja 1942. godine, u selu Jelovcu kod Pala, poeli su pregovori o saradnji i borbi protiv partizana
izmeu etnikog komandanta sa Romanije Boe Plemia i njemakih
oficira (pregovori su nastavljeni u Sarajevu), a 4. septembra u Dobrom
Polju, u kalinovikom kraju odran je sastanak etnikih i njemakih
predstavnika uz prisustvo Dobrosava Jevevia, istaknutog reakcionara, talijanofila i etnikog kolovoe.
Sklapanjem ovih ustako-etnikih i okupatorsko-etnikih sporazuma postignut je navodni mir, smanjene su masovne represalije
nad srpskim stanovnitvom, Srbi su prihvaeni kao graani tzv. NDH i
data su im odreena, iako ne potpuna prava. Okupator je uspio da
ovim mjerama smanji masovnost ustanka i pasivizira veliki dio stanovnitva. Mnogi ustanici su se vratili svojim popaljenim domovima i poeli da obnavljaju domainstva. Ali sporazumima ustaa i etnika narod je
bio iznenaen. etniki komandanti su objanjavali narodu da su partizani ti koji izazivaju nerede, zbog kojih Nijemci primjenjuju odmazdu
nad srpskim stanovnitvom, to izaziva nepotrebne rtve, a da etnici
ele mir i prosperitet srpskog naroda. Sporazume sa ustaama objanjavali su kao privremene, jer ele da sprijee rtve i da su tim
ustae vie izgubile nego dobile. etnici su svim ovim mjerama mnogo
doprinijeli privremenom slabljenju narodnooslobodilake borbe, u
istonoj Bosni, poboljanju poloaja NDH, jaanju etnikog pokreta,
) U obavijesti iz Glavnog stana Poglavnika, br. 4 kae se o ovim sporazumima, izmeu
ostalog, da su etnici po svojim izaslanicima potpisali zapisnike u kojima izjavljuju, da priznaju
vrhovnitvo Nezavisne Drave Hrvatske i kao njezini dravljani i pripadnici surauju lojalno i odani
su njegovom poglavaru Poglavniku, te privrenost Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Istog dana prekidaju sve neprijateljske ine protiv njezinih vojnih i graanskih oblasti. Istodobno izjavljuju svoju
pripravnost pobijati svim sredstvima partizansko-komunistike ispade i u svakom pravcu pomagati dravne vlasti u sreivanju opih prilika. Obavijest je izdata 1. 6. 1942. godine a objavljena
4. 6. 1942. u ustakom Sarajevskom novom listu.

Borci Romanijskog NOP odreda - selo Dolovi - Sokolac, septembar 1943. godine

slabljenju pozicija NOP-a, ali to jo nije znailo i unitenje partizana i

likvidaciju narodnooslobodilake borbe.
Sporazumijevanje vlasti NDH sa etnicima izazvalo je meu Muslimanima prilino veliko iznenaenje i reakciju. Muslimani su se suoili
sa injenicom da se Nijemci i dravna vlast NDH, koju oni nisu u svemu
podravali, sporazumijeva sa etnicima koji su u istonoj Bosni izvrili
strahovite pokolje nad muslimanskim narodom. I to je bio jedan od
razloga nezadovoljstva Muslimana politikom ustakih vlasti. Pregovori i
sporazumi sa etnicima pokazali su slabost vlasti NDH, pa je poljuljan
njen autoritet i ona je izgubila i ono malo uticaja. Prvaci muslimanske
arije u Sarajevu traili su samostalno rjeenje koje bi njima odgovaralo, te su i oni stupili u kontakt i pregovore sa etnikim tabovima.
Romanijski odred se u toku ofanzive osuo i pretrpio velike gubitke. Jedan broj ustanika je priao etnicima, ali najvei dio je napustio
jedinice i otiao kuama. Najbolje partizanske ete (Sinjevska, Muslimanska, Prva romanijska i dijelovi Crepoljske, Bjelogorake i Mokranjske) ukljuene su u Prvi bosanski proleterski bataljon. Oko 70
boraca sa Romanije stupilo je u Prvu proletersku brigadu. Na Glasinac
je u toku maja iz Zelengore vraen Romanijski udarni bataljon, kao
najborbenija i najjaa partizanska jedinica sa podruja Romanije, sa
zadatkom da okupi rasute borce odreda i nastavi oruanu borbu.
Neprijatelj je na Romaniji udruio sve snage, okupatorske, ustake i etnike, da potpuno razbiju i unite preostale partizanske jedinice. Situacija je bila teka i sloena. Pred partizansko rukovodstvo na
Romaniji postavilo se pitanje - ta dalje raditi? Vee partizanske jedinice
se nisu mogle odrati. Postojale su dvije alternative: probijanje prema
Grupi udarnih bataljona koja se nalazila u ekoviima ili vratiti se u sastav proleterskih brigada. U takvoj situaciji, koncem juna 1942. godine,
na Bogovikoj stijeni, odran je dogovor svih komunista, kojim je rukovodio Grujo Novakovi. Na sastanku je izvrena analiza vojno-politike situacije na Romaniji, kao i situacija u ustanikim jedinicama. Polazilo se od direktive Vrhovnog taba, da se jedinice Romanijskog
odreda zadre na Romaniji i nastave sa partizanskim akcijama. Na sastanku je zauzet stav da treba ostati na Romaniji. Doneseni su znaajni
zakljuci za dalji tok ustanka i organizaciju NOP-a. Odlueno je da se
Romanijski odred reorganizuje, da se formiraju manje jedinice - grupe, koje e izvoditi akcije na odreenim terenima. Dat je zadatak da se
ove grupe pojave u narodu i time demantuju ustaku i etniku propagandu da su partizani uniteni. Treba podii moral u narodu, sprijeiti
bive borce koji su napustili jedinice da se predaju ustakim vlastima
ili prikljuuju etnicima. Ovaj stav komunista na Romaniji odobrili su
lanovi Pokrajinskog komiteta KPJ i Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu.
I zaista, zauzeti stavovi su se pokazali opravdanim, odran je kontinuitet borbe i partijsko-politikog rada, to e u narednom periodu
biti presudno za novi polet ustanka.

VASO RADI

NOP ODRED ZVIJEZDA

Jedan od tri velika narodnooslobodilaka partizanska odreda u
okolini Sarajeva, formirana u prvoj godini ustanka, bio je i NOP odred
Zvijezda.
Pod tim imenom ovaj odred formalno je obrazovan polovinom oktobra 1941. godine, objedinjavanjem, tj. stavljanjem pod jedinstvenu
komandu nekoliko manjih odreda, odnosno eta i bataljona, koji su
ve krajem jula, a naroito u toku avgusta i septembra djelovali i dejstvovali na irem podruju sjeverno i sjeverozapadno od Sarajeva. To su
bili Semizovaka eta, pa bataljon, smjeten s lijeve strane rijeke Bosne, kod Rajlovca i Reljeva, zatim dvije crnovrke i Nahorevska eta, pa
Crnovrki bataljon, zatim Igmanska eta, pa bataljon, te Visoka i Vareka eta i jo neke ustanike partizanske grupe i manji odredi.
Do stvaranja ovakvog veeg jedinstvenog odreda na ovom podruju dolo je neposredno poslije Savjetovanja u Stolicama, kod
Krupnja, odranog 26. septembra 1941. godine, na kome su, kao to je
poznato, pod rukovodstvom generalnog sekretara KPJ i komandanta
Glavnog taba NOP odreda Jugoslavije druga Tita, donesene istorijske
odluke o daljem razvoju narodnooslobodilake borbe i jedinica Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Naime, na ovom savjetovanju uoptena su dotadanja iskustva u
ustanku, razmotrena i razraena pitanja dalje oslobodilake borbe i
donesene odluke o stvaranju veih i jedinstveno organizovanih vojnih
formacija na svim podrujima u zemlji.
Sprovodei te odluke, Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu tokom oktobra 1941. godine,
pored Romanijskog, formiraju i odred Zvijezda, za ire podruje sje-

verno i sjeverozapadno od Sarajeva, i Kalinoviki odred, jugoistono

od Sarajeva. Odred Zvijezda bio je najistureniji prema Sarajevu i industrijskom bazenu dolinom rijeke Bosne.
Dobio je simbolino ime, po planini Zvijezdi, koja lei trideset kilometara sjeverno od Sarajeva, izmeu Varea i Olova.
ire podruje politikog i borbenog dejstva odreda Zvijezda
obuhvatalo je teritoriju sadanjih optina llida, Vogoa, Hadii i llija
i pet susjednih optina sjeverno i sjeverozapadno od Sarajeva: Breza,
Vare, Olovo, Kakanj i Visoko, a djelimino Zenicu, Kreevo, Kiseljak i
Fojnicu. Na ovoj teritoriji, izmeu tokova rijeka Fojnice, Bosne i Krivaje, ivjelo je tada oko 150 000 stanovnika: Muslimana, Srba i Hrvata.
Podruje koje je pokrivao odred Zvijezda bilo je od izuzetnog
znaaja, kako za nas, tako i za njemakog okupatora i domae izdajnike. Tu se nalazio vei broj industrijskih postrojenja, kao to su rudnik i
eljezara Vare, rudnici Breza, Kakanj i Zenioa, eljezara Zenica, zatim
vane saobraajnice i vorita, eljeznika i drumska. Sve to bilo je
potrebno za njemaki ratni potencijal. Najvanija sredinja eljeznika
pruga kroz Bosnu i Hercegovinu ila je sa sjevera, sa pruge Zagreb Beograd, od Broda do Sarajeva, a od Sarajeva na jug, prema Mostaru,
Dubrovniku i Crnoj Gori. Okupator je bio potpuno svjestan njemakog
ekonomskog i stratekog znaaja. Osim ove, postojale su eljeznika
industrijska pruga Zavidovii - Olovo, zatim Podlugovi - Vare i
umske pruge llija - Okruglica i Semizovac - Ivanii - Podrola za
bogata umska podruja. U neposrednoj blizini Sarajeva, u Rajlovcu
nalazio se vojni aerodrom.
Zbog svega toga su okupator i domai kvislinzi skoncentrisali na
ovom podruju vei broj jedinica svojih oruanih snaga, te razne tabove, komande i obavjetajne centre u Sarajevu, itd. Cilj im je bio onemoguiti narodni otpor i ustanak pod rukovodstvom KPJ i obezbijediti
za njih eksploataciju znaajnih sirovinskih i drugih resursa i osigurati
mnogobrojne komunikacije na ovom podruju.
Zato su odmah preduzeli sve mjere da pojaaju svoje posade ne
samo u Sarajevu nego i du svih komunikacija - puteva i eljeznikih
pruga; izgraivali su i posebne zatitne objekte (bunkere), a postojale
su i posebne njemake jedinice koje su pratile eljeznike kompozicije; uveli su specijalne oklopne vozove za efikasnije i bre intervencije
protiv ustanika, itd. Posebno je podvrgnut njemako-ustakoj kontroli
sarajevski eljezniki vor, u kome je, zajedno sa eljeznikom radionicom i loionicom, radilo oko 6 000 radnika.
Pored znaajnih jedinica njemake vojske, upravo na ovom podruju bile su locirane i jake ustako-domobranske formacije i andarmerijske postaje, kojima e se u borbi protiv partizana docnije pridruiti i etnici. Nije bilo, tako rei, nijednog veeg naselja ili saobraajnog objekta na ovom podruju gdje nije bilo njemake ili ustako-domobranske i andarmerijske posade, a na svim isturenim punktovima
(eljeznike stanice, fabrike, mostovi i dr.) ubrzano su izgraeni be-

tonski bunkeri za zatitu. To su dugo ostali spomenici okupatorovog

straha od naroda i partizana.
Zato je bio i razumljiv strah okupatora i ustaa od rastueg narodnog otpora i aktivnosti partizana pod rukovodstvom nae partije. U
izvjetaju Zapovjednitva IV orunike pukovnije, u vremenu od 2.
septembra do 6. oktobra 1941. godine, komandant pukovnik Paveli
zapomae i kae: na podruju kotara Sarajevo odmetnika akcija jo
je vea od posljednjeg izvjetaja gdje etnici dre u svojim rukama
planinske i dominirajue poloaje i gotovo sve komunikacije. Posljednjih dana posebno je ugroeno podruje kotara Visoko.1)
Shvatajui znaaj ovog podruja za okupatora, Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu ubrzano su radili na stvaranju i organizaciji veih i vrih partizanskih jedinica, iji e glavni zadatak biti da onemogue okupatora i domae
kvislinge u ostvarivanju njihovih planova i zamisli.
S tim ciljem i zadacima stvoren je i NOP odred Zvijezda. Pred
odredom i njegovim borcima nalazili su se veoma krupni i teki zadaci:
borba protiv okupatorsko-ustake, a ubrzo i etnike ive sile, onesposobljavanje i unitavanje neprijateljskih objekata, naroito industrijskih postrojenja koja su radila za ratne potrebe okupatora, onesposobljavanje eljeznikih, drumskih i potansko-telegrafskih komunikacija, spreavanje okupatora u eksploataciji prirodnih bogatstava
ovog podruja, zatita stanovnitva od pokolja koje su bez milosti vrili
okupatori i domai izdajnici, kao i borba za jedinstvo Srba, Hrvata i
Muslimana, koje su Nijemci, ustae i etnici nastojali da to vie zavade kako bi lake sprovodili svoje zloinake planove.
I zbog toga, takode, podruje na kome se borio i djelovao odred
Zvijezda imalo je ogroman znaaj za nau borbu. Mada u veini nastanjeno Muslimanima, u selima i gradovima ivjeli su zajedno Muslimani, Srbi i Hrvati, a bilo je naseljenih mjesta u kojima su gotovo iskljuivo ivjeli pojedini od ovih naroda. Naa partija ulagala je ogromne
napore, uz pomo svojih kadrova iz redova sva tri naroda, da ih okupi
u zajedniku borbu protiv okupatora i domaih izdajnika i da sprijei
bratoubilako klanje. Zato je i Okruni komitet KPJ za Zvijezdu posebno nastojao da u redove odreda stupi, pored Srba, to vei broj Muslimana i Hrvata. I zaista, na uticaj meu Muslimanima i Hrvatima sve je
vie rastao, ne samo u Visokom, Brezi, Vareu, llijau nego i u veini
sela, kakva su bila Kralupi kod Visokog, Budoelj, Zubeta i Ravne na
varekom podruju, Stomorine iznad Srednjeg i mrioga druga.
Realizaciji odluka Savjetovanja u Stolicama, tj. odluke Pokrajinskog komiteta KPJ i Glavnog taba partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu o formiranju odreda Zvijezda najvema je pomogla injeni') Zbornik dokumenata i podataka o NOB, tom IV, knj. 2, dok. br. 104; naziv etnici okupator i ustae upotrebljavali su u prvoj godini ustanka za partizane, vjerovatno zbog omraenosti
imena etnik u narodu.

ca da je na ovom podruju u godinama pred sam rat, a posebno u

ustanku, velik i znaajan uticaj na radne ljude imala Komunistika partija Jugoslavije. Pored dosta brojne i organizovane partijske organizacije, kao i organizacije SKOJ-a u Sarajevu, iz koje je veliki broj komunista i skojevaca otiao u odred Zvijezda da se bori i koji su predstavljali njegovu glavnu politiku i borbenu snagu, Partija je, naroito
pred sam rat, imala uticaj u gotovo svim industrijskim i drugim naseljima na ovom podruju, iji rad je objedinjavao Okruni komitet KPJ za
Sarajevo.
Tako je, pred rat i poslije okupacije zemlje, na ovom podruju
djelovalo nekoliko partijskih i skojevskih organizacija, u kojima i mnogi
komunisti i skojevci koji su radili ili se kolovali u Sarajevu. Oni su, pored komunista iz samog grada Sarajeva, bili osnovna idejno-politika
snaga odreda. U Zenici, Kaknju, Vareu, Brezi, Podlugovima, llijau,
Vogoi, na llidi, u Hadiima, Rajlovcu, Reljevu, Visokom, u Kreevu i
Fojnici djelovalo je nekoliko desetina komunista i skojevaca.
Odluka o formiranju odreda Zvijezda donesena je odmah po
povratku lanova Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu sa Savjetovanja u Stolicama. Po dogovoru sa sekretarom Pokrajinskog komiteta
KPJ, 3. oktobra 1941. godine na Romaniji je na sastanku u Glavnom
tabu zakljueno da se u istonoj Bosni formira est odreda, medu
kojima i odred Zvijezda. Mada nema pisanih dokumenata o samom
datumu formiranja odreda Zvijezda, sa velikom sigurnou se moe
rei da je to bilo 15. ili 16. oktobra 1941. godine.
Za prvog komandanta NOP odreda Zvijezda postavljen je Ervin
Salcberger Stanko, a za politikog komesara Hasan Brki Aco, oba iz
Sarajeva. Tih dana, tj. polovinom oktobra obrazovan je i Okruni komitet KPJ za Zvijezdu, kao i Okruni komitet SKOJ-a. Za sekretara
Okrunog komiteta KPJ odreen je Nisim Albahari Rajko, a za sekretara OK SKOJ-a Branko urbat Bane, oba iz Sarajeva. Upravo tih dana
Nisim Albahari je sa Romanije doao na podruje Zvijezde sa uputstvom Pokrajinskog komiteta KPJ i Glavnog taba NOPO za Bosnu i
Hercegovinu o formiranju ovog odreda i 7. oktobra prenio ovu odluku
Hasanu Brkiu Aci, koji se tada nalazio u obilasku Crnovrkog bataljona kao politiki komesar taba sarajevske oblasti.2) Tada je Nisim prebacio na dvadeset natovarenih konja oko 250 puaka i odgovarajuu
koliinu municije za potrebe partizanskih jedinica na tom terenu. To su
bile mahom puke - partizanke, iz nae fabrike u Uicu.
I ovaj podatak govori rjeito o tome koliko se Glavni tab NOPO
za Bosnu i Hercegovinu brinuo za razvoj ustanka u ovom industrijskom regionu i za stvaranje jakog i jedinstvenog partizanskog odreda.
Sve ovo oruje prebaeno je u vareki kraj i sa njim su odmah naoru*) Formiranjem velikih partizanskih odreda, kojima je rukovodio Glavni tab NOPO za Bosnu i Hercegovinu, prestali su da postoje oblasni tabovi.

ane dvije novoformirane ete Varekog bataljona (pored jedne ranije

postojee).
tab odreda Zvijezda, ije je prvo sjedite bilo na prostoru
Crnovrke partizanske ete u okolini Visojevice, odmah je pristupio
organizacionom sreivanju svojih jedinica. Najprije su to bile ete, a
uskoro i bataljoni. Ve u drugoj polovini oktobra tab odreda preao je
u Srednje, koje je ve ranije, 23. septembra, bilo osloboeno. Odatle
je tab odreda Zvijezda rukovodio odredom, odravao veze, prikupljao obavjetajne podatke, planirao akcije i razvijao druge aktivnosti.
Odred se veoma brzo organizaciono i vojniki sredio. Formiran je
novi Crnovrki bataljon, iji je komandant bio Vojo Ljuji, a politiki komesar Mirko Davidovi Crevar. Bataljon je u svom sastavu imao tri
ete: Crnovrku, Stublinsku i Nahorevsku. tab bataljona je odmah
pristupio realizaciji svojih zadataka: irenju osloboene teritorije sjeverno prema pruzi Semizovac - Srednje - Podrola i dalje prema Vareu, gdje je trebalo uvrstiti vezu sa dvije vareke partizanske ete
na Okruglici, tj. sa Varekim bataljonom koji e se uskoro formirati, te
Zenikom etom, koja e kasnije prerasti u bataljon, a u aprilu 1942.
godine u samostalan Zeniki partizanski odred.
Krajem oktobra odred Zvijezda imao je u svom sastavu, pored
Crnovrkog bataljona koji je brojao blizu 300 boraca, jo est samostalnih eta: Zeniku, Visoku, Semizovaku, dvije vareke i Niiku,
sa oko 450 boraca, tj. ukupno 750 boraca u odredu.
Prve uspjehe u sastavu novoformiranog odreda Zvijezda postigao je Crnovrki bataljon na irem rejonu sela Sudii, gdje je napao
jednu ustaku grupu koja je povremeno vrila napade na partizanske
patrole i obavjetavala neprijatelja o naim snagama. Tu je zaplijenjen
izvjestan broj puaka i municije, a dobar dio stanovnitva je prvi put
saznao ciljeve nae borbe i poeo da mijenja odnos prema nama. Ovaj
politiki i vojni uspjeh olakavao je prodor i ovladavanje rejonom rudnika Podrola i naselja evljanovii, to je narednih dana i ostvareno. U
rudniku mangana Podrola zaplijenjena je vea koliina rudarskog eksploziva i tapina.
U duhu instrukcija Pokrajinskog komiteta KPJ i Glavnog taba
NOPO za Bosnu i Hercegovinu, tab odreda Zvijezda svoju panju
sve vie orijentie u pravcu Varea i drugih industrijskih podruja, kao
i svih eljeznikih i drumskih komunikacija, jer je najvaniji zadatak
odreda Zvijezda i bio da onemoguava proizvodnju za okupatora u
ovom industrijskom bazenu i da ometa saobraaj na mnogobrojnim
komunikacijama.
lako su jo u toku avgusta i naroito septembru mjesecu, tada
samostalne partizanske ete vrile diverzije na prugama i cestama,
odred u novoj formaciji, 24. oktobra, napada na voz Podlugovi - Vare kod Pajtov-Hana. List KPJ Borba, koji je tada izlazio u osloboenom Uicu, javlja o toj akciji: Putnici su skinuti i odran im je miting.

Partizani su im objasnili zato se bore. A zatim je kompozicija pod punom parom putena niz prugu da se razbije niz nasip.3)
Dvadeset treeg oktobra Semizovaka eta napala je i rastjerala
veu kolonu andarma i ustaa kod Donjih Maleia, nedaleko od Ilijaa.
Dvadeset estog oktobra na Grebenu, izmeu Pajtov-Hana i Varea, Vareka eta je oborila ustaki avion rodu, u kojem je naen
mrtav pilot Marjan Borek.
Dvadeset osmog oktobra dva voda Nahorevske i Crepoljske ete
napala su gradsku maltu i optinu Koevo na periferiji samog Sarajeva.
O tome pie i general Mizler u Izvjetaju Vrhovnog orunikog zapovjednitva, od 1. novembra 1941. godine, o akcijama partizana u predgraima Sarajeva.4)
Akcije jedinica odreda nastavile su se i u toku novembra. Jedan
vod Semizovake ete izvrio je diverziju na most u Maleiima kod llijaa, na cesti Sarajevo - Visoko. Bilo je to u noi izmeu 5. i 6. novembra. Naloili smo ogromnu vatru pod drvene stubove mosta, koji
su bili na kopnu, i u nju stavili jednu neeksplodiranu avionsku bombu
od 12 kilograma, posuli most petrolejom i brzo se povukli natrag, prema Bioi. Nije prolo ni dvadeset minuta, bomba je eksplodirala. Prvi
stubovi mosta su srueni, a odmah zatim gotovo itav most, onako zapaljen, sruio se i zaplovio niz Bosnu. Poslije ruenja ovoga mosta za
due vrijeme bio je prekinut saobraaj na cesti Sarajevo - Visoko. O
tome izvjetava Kotarsku oblast Sarajevo i zapovjednik orunike
postaje Semizovac Pero Mari, pa na kraju kae da odred orunika i
vod postajnih domobrana pokuali su da ovaj in sprijee, ali usljed
nadmonosti odmetnika i hravog vremena nije se ta zla namjera mogla sprijeiti.5)
Poslije ovih akcija jake neprijateljske snage, jedan kompletan
ustaki bataljon iz Sarajeva, zatim drugi bataljon 13. pjeadijskog domobranskog puka i jedan bataljon 738. njemakog pjeadijskog puka,
ojaani baterijom topova i vodom oklopnih kola i tenkova, sa ukupno
dvije hiljade vojnika, napali su 10. novembra na dva voda Semizovake
ete, locirane na Paljevu iznad Reljeva. Napad je iao iz rejona Blauj
- Han-Ploa - Visoko - Semizovac - Rajlovac. U estokoj borbi
tokom cijelog dana, uniten je jedan neprijateljski tenk i likvidirano nekoliko desetina neprijateljskih vojnika. Od 70 boraca naa dva voda
samo su trojica ranjeni. Vodovima je komandovao Glia Jankovi. Neprijateljske snage su na pravcima svoga nastupanja spalile nekoliko
sela. Uvee, su se oba voda prebacila na desnu stranu rijeke Bosne i
3

) Borba, br. 10. od 8. novembra 1941, A VII, k. 143, a, br. reg. 12/5-5.

"(Zbornik dokumenata i podataka o NOB, tom IV, knj. 2, dok, br. 129.
') Zbornik dokumenata i podataka o NOR naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2. dok. br. 138.

sutradan, 11. novembra, stigli na Okruglicu, u sastav Varekog bataljona.!)

Na osnovu direktive, koju je Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i
Hercegovinu uputio krajem oktobra svim okrunim komitetima Partije,
o likvidaciji organa stare vlasti i uspostavljanju narodnooslobodilakih
odbora, kao jedinih organa narodne vlasti, za borbu protiv samovlaa
u pozadini, i komandi mjesta, kao organa vojnih vlasti na slobodnoj teritoriji, u Srednjem i na Okruglici formirani su optinski narodnooslobodilaki odbori i komande mjesta. Prvi komandant mjesta u Okruglici
bio je Milan uri iz Kunosia, a u Srednjem Trifko Doki iz Vogoe.
Preduzete su i druge mjere za bolju organizaciju fronta i pozadine. Tako je na Okruglici, gdje sam tada bio rukovodilac SKOJ-a u Varekom bataljonu, osim taba tog bataljona i komande mjesta, postojao i optinski narodnooslobodilaki odbor. Tu se nalazila i bolnica
Varekog bataljona u kojoj su radili apsolvent medicine Markus Abinun
iz Sarajeva i student medicine Vera Kuec iz Visokog, oboje lanovi
Partije, kao i dr Gerstler, koji je iziao iz Varea. Nedaleko od zgrade u
kojoj su bili smjeteni tab bataljona i komanda mjesta nalazila se krojaka radionica, a u loionici umske eljeznice bila je organizovana
kuhinja za potrebe svih organa i jedinica na Okruglici.
Jo organizovanija pozadina i narodnooslobodilaka vlast postojala je u Srednjem. Tamo se odvijao bogat politiki i kulturno-prosvjetni ivot, a postojale su i brojne radionice za potrebe naih jedinica.
Snabdijevanje bataljona i itavog odreda namirnicama i drugim
potrebama bilo je, u ovo vrijeme, veoma dobro organizovano. Naroito
dobra organizacija snabdijevanja postojala je na teritoriji Varekog bataljona. Preko odbornika koje smo imali u gotovo svim selima osloboene i neosloboene teritorije sakupljano je ito, stoka, odjea,
obua i razne druge stvari, te sabirano je na odreene punktove i karavanima prebacivano na Okruglicu. Tako, na primjer, najorganizovanija mrea snabdijevanja Odreda postojala je u visokom kraju. Hrana i
druge potreptine skupljane su u Visokom i po svim selima i prebacivane u Odak, do Save Bokovia, a odatle je na intendant Janko Radi, karavanima prebacivao preko Vlahinja, Slivna i Mahmutovia Rijeke u Okruglicu. Veliku koliinu namirnica, a naroito municije, sanitetskog materijala, tekstila, koe, obue, petroleja, baterijskih lampi dobivali smo iz Sarajeva, Visokog, Varea i drugih mjesta sa ovog podruja.
Nai magacini su za tadanje prilike bili dobro snabdjeveni. Voena je uredna evidencija, a svima onima koji su davali ili dostavljali namirnice i druge potreptine izdavane su potvrde da bi se, s jedne strane, onemoguile eventualne zloupotrebe i s druge strane, da bi se briga oko snabdijevanja odreda hranom to ravnopravnije rasporedila na
sve seljake, naroito na imunije. Kasnije, po povlaenju partizanskih
) Zbornik, dokumenta i podataka o NOR naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2, dok. br. 148.

snaga sa teritorije naeg odreda, etnici su pokuali koristiti ovu mreu za svoje snabdijevanje, ali u tome nisu imali gotovo nikakvog uspjeha.
U Srednjem je bilo i sjedite Okrunog komiteta KPJ za Zvijezdu.
U prvom sastavu komiteta bili su: Nisim Albahari, sekretar, Hasan
Brki, Vojo Ljuji, Mirko Davidovi Crevar, Omer Masli, Branko urbat Bane i Krsto Koarac (seljak iz sela Luke). U decembru je u Srednjem formiran i Optinski komitet iji je sekretar bila Ljubica Ljuji a
lanovi Branko urbat Bane, Krsto Koarac, Radojka Koji-Andri,
Trivko Doki, Branka Blaek, Radovan uur i Anda Koji.
Okruni komitet rukovodio je partijskim organizacijama u jedinicama odreda i na terenu, na podruju odreda. Pored partijskih organizacija u etama i bataljonima odreda, zatim u Srednjem, postojale su i
partijske elije (ilegalne) u Zenici, Visokom, Vareu, Kaknju, a pojedini
lanovi Partije i skojevci pojedinano su djelovali i u ostalinj veim naseljima na ovom podruju. U Zenici i Visokom postojali su optinski,
odnosno mjesni komiteti KPJ.
Pojaanim politikim radom komunista i skojevaca i pojaanom
snagom NOP-a, kao i oruanom borbom protiv neprijatelja dolo je do
naglog jaanja odreda.
Poetkom novembra iz Sarajeva je izala jedna grupa komunista i
skojevaca na elu sa Kazimirom Frankoviem Kazom. Oni su doli kanalom Pofalii - Vogoa - Crni vrh, u Srednje. Nekoliko dana po
dolasku, Hasan Brki je saoptio Frankoviu da treba da ide u Niie,
gdje postoji jedna eta naeg odreda, koja ima 80 boraca i koja je
drala poloaje na sektoru Musii - Bakii, prema Olovu. Dijelovi ete
nalazili su se u Krivajeviima, Ajdanoviima i Gajinama. Kazo je dobio
zadatak da prikupi nove borce na prostoru niike visoravni, da obrazuje jo jednu etu i formira Niiki bataljon.
U ovom periodu glavna panja odreda bila je, to se vojnih akcija
tie, usmjerena prema varekom i olovskom frontu. Pored stalnih uznemiravanja i napada na saobraajnice i druge neprijateljske objekte,
intenziviran je politiki rad. To je sve vie osjeao i neprijatelj, pa
ustaki general Luki, zapovjednik Treeg vojnog zbora u Sarajevu,
izvjetava da pobunjenici napadaju stalno na eljeznike postaje i da
je kod Olova stanje je veoma teko... pa sam zapovijedio da i zrakoplovstvo pomogne obranu Olova bombardiranjem okolnih sela i poloaja.7)
Olovo su poetkom novembra opsjedale jedinice Romanijskog
NOP odreda (Kneinska i Bjelogoraka eta) i NOP odred Zvijezda
(Niiki bataljon, Crnovrka eta i Vlahinjska eta), sa ukupno oko 800
partizana. U ovoj opsadi je uestvovalo i 4 ete Dangievih etnika.')
') Zbornik podataka i dokumenata o NOR naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2. dok. br. 130
*) Zbornik podataka i dokumenata o NOR naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2, dok. br. 130.

A.

Osmog i devetog novembra Crnovrki bataljon i jedna Niika

eta napadali su spoljnu odbranu Olova u Musiima, Bakiima i Kruevu, na olovskom frontu. Istovremeno su nae jedinice branile muslimanski ivalj u selu Sela, koje je muki napala jedna grupa etnika.
Branei Sela, poginuo je i jedan od prvih ustanika u naem kraju, mitraljezac Semizovake ete, Relja Bokovi iz Odaka. Sahranjen je sa
svim poastima. Nekoliko boraca je tiho otpjevalo Lenjinov posmrtni
mar, ispaljen je poasni plotun iz puaka, a odran je i kratak govor.
U drugoj polovini novembra odred je imao u svom sastavu tri bataljona: Crnovrki, sa etiri ete, Vareki, takoer sa etiri i Niiki, sa
tri ete.
Crnovrki bataljon bio je smjeten na prostoru Vogoa, Crni vrh,
Ubare, Stubline, Crepoljsko i Skakavac; Vareki - na prostoru planine
Zvijezda, Olova, Breze i Niiki - na prostoru Ivanii, Niii, Olovo.
U odredu Zvijezda tada su bile i dvije samostalne ete - Zenika, u zenikom kraju, i Sarajevska eta, koja je bila pod neposrednim rukovodstvom taba odreda Zvijezda i dejstvovala je na raznim
terenima, prema zadacima i potrebama.
Vodei uspjene vojne akcije i obavljajui intenzivan politiki rad,
odred je u toku novembra znatno proirio osloboenu teritoriju i formirao nove ete borcima iz sela i gradova.
Slobodna teritorija odreda bila je vrlo velika, pa, iako nisu bili osloboeni pojedini gradovi, partizanske jedinice odreda su kontrolisale
cjelokupno podruje sjeverno od Sarajeva (ak i dio ireg atara grada
Sarajeva), Varea, Visokog, Olova i Zenice.
Jedinice odreda bile su dosta dobro naoruane. Osnovno naoruanje bile su puke raznih sistema, uglavnom zarobljene od neprijatelja, a jedan broj puaka partizanki dobili smo iz nae fabrike iz Uica.
Nai borci imali su i veliki broj austrijskih starih dugih puaka, koje
smo nazivali injarama, pa su koritene dok je za te puke bilo municije. Svaki bataljon je imao i poneki pukomitraljez, a odred je raspolagao i sa dva minobacaa (koji su, istina, malo upotrebljavani zbog nedostatka mina).
Za novog komandanta odreda Zvijezda doao je krajem novembra Oskar Danon, kojeg smo zvali Jovo Cigo. Poslije kraeg vremena, polovinom decembra, komandant taba odreda postao je Milorad Novosel, a Oskar Danon je postavljen za naelnika taba, dok je
Hasan Brki ostao i dalje politiki komesar.
Komandant Varekog bataljona u ovo vrijeme bio je Vojo lli Uo,
a politiki komesar Josif Radi Joso, koga je uskoro zamijenio Boro
Pockov iz Makedonije (Mirko Juki). U etiri ete - Prvoj i Drugoj varekoj (Brgulskoj), Visokoj i Vlahinjskoj naizmjenino su komandiri
eta bili: Bogdan Simani, Rade Marinkovi, Boo Petrovi, Samojko
Radi, Slavko Damjanovi, Luka Duri, Vojno Ferzanovi i Jovo Nestorovi, a politiki komesari Salomon Albahari, (Josip Ivanovi), Momir
Balorda, Sveto Vujadinovi i Janko Balorda.
8 - Sarajevo u revoluciji

113

Komandant Crnovrkog bataljona bio je Vojo Ljuji, politiki komesar Mirko Davidovi Crevar, a kada je on otiao u zeniki kraj, koncem decembra 1941. godine, Branko Baji Baja, i zamjenik komandanta bataljona Radovan uur. Komandiri eta (Crnovrke, Stublinske, Nahorevske i Semizovake) bili su naizmjenino Radovan uur,
Danilo Todovi, Vojin Vukovi, Ljubo Kravec, Milan ebi i Krsto Peri,
a politiki komesari: Nikola Andri, Slavko Koji, Kojo Todorovi, Lazar
uur, Vidoje Koprivica i aslav Simi.
Komandant Niikog bataljona bio je Sreto Eri, a politiki komesar Kazimir Frankovi. Komandiri eta bili su: Vlado Peji, Novo Trifkovi, Milan Bulaji i Ostoja Mihajlovi, a politiki komesari: Nedo Stojanovi, iz Sabanaka, lan sarajevske partijske organizacije, Vlado Vukovi, iz Podlugova, te Stanko Batur i Mladen ivkovi Lovro, oba iz Dalmacije.
U Prvoj zenikoj eti, formiranoj poetkom novembra kod Ponihova, komandir je bio Todor Butina, a politiki komesar Omer Masli.
U Drugoj zenikoj eti, formiranoj u prvoj polovini decembra u selu
Draiu, komandir je bio Melenta Bonjak, a politiki komesar Remzija
Tvrtkovi.
Akcije odreda su sve brojnije i uspjenije. Neprijatelj ih sve vie
osjea. Zbog toga vri i sve jau odmazdu nad narodom. Zapovjednik
4. orunike pukovnije u Sarajevu, pukovnik Paveli, prenosi svim jedinicama pukovnije Nareenje ustakog vojskovoe Slavka Kvaternika,
za postupak prema stanovnitvu prilikom akcija na terenu, pa, izmeu
ostalog kae: Odmah smaknuti svatkoga ko na terenu bude naen s
orujem, sela iz kojih bi se pucalo na nas zapaliti, a sve osobe enske i
muke, starce i djecu odvesti u koncentracione logore.9)
Ve prilikom opsade Olova, u drugoj polovini novembra, osjetilo
se etniko izdajniko djelovanje i u redovima eta Varekog i Niikog bataljona. To se naroito odnosi na Brgulsku i Niiku etu, iji su
pojedini pripadnici sabotirali akcije na Olovu. Ovi etniki elementi pokazali su svoje pravo lice u noi 1. decembra, kada su napali na muslimanska sela Zubeta i Ravne kod Varea i ubili deset staraca od 50 do
80 godina i opljakali imovinu. Ovaj svoj zloin oni su pokuali opravdati kao osvetu za paljenje srpskih sela Brgula, ikulja, iaka, Karia,
Pajtovia, Letevaca, Camovina i Toljenka, koja su 26. novembra, po nalogu ustakog povjerenika za Bosnu i Hercegovinu Francetia, spalili
ustae i domobrani.10) Oni su uinili upravo ono to je neprijatelj i elio: da se produbi jaz izmeu srpskog i muslimanskog stanovnitva u
ovom kraju.
Meutim, ba na pitanju odnosa izmeu Srba, Muslimana i Hrvata
i njihovog jedinstva na podruju naeg odreda, kao uostalom i u cijeloj
Bosni i Hercegovini, mi smo bili najosjetljiviji. Nastojali smo da dosljed) Zbornik dokumenata i podataka o NOB naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2, dok. br. 171.
,0
) Zbornik dokumenata i podataka o NOB naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 2, dok. br. 176.

no sprovodimo politiku KPJ, o emu je pisala i Borba, broj 8 i 9 od 7.

novembra 1941. godine u Uicu:
Oslobodilaki pokret naroda Bosne i Hercegovine pod vodstvom komunista tei za unitenjem faistike tiranije nad ovom lepom
zemljom, za proterivanjem nemakih i italijanskih okupatora iz nje, i za
unitenjem zloinakog ustakog marionetskog reima. Bosna i Hercegovina moraju postati slobodne, a u njima mora biti ostvarena puna
ravnopravnost svih njenih stanovnika, kako Srba i Hrvata, tako i Muslimana. Oslobodilaka borba u Bosni i Hercegovini nije uperena ni protiv hrvatskog naroda, ni protiv Muslimana, jer njeni nosioci dobro znaju
da hrvatske i muslimanske narodne mase nisu krive za nedela ustakog reima. Bosansko-hercegovaki partizani ne slau se zato sa osvetnikim paljenjem hrvatskih i muslimanskih sela koje sprovode izvesne grupe etnika; takve pojave samo pomau planove Hitlera i njegovog sluge Pavelia i jo gore zavadaju bratske narode u Bosni. Bosanski partizani pozivaju u svoje redove ne samo Srbe, ve i Hrvate i
Muslimane, radi zajednike borbe protiv zajednikog neprijatelja.
I dalje:
Za uspeh Narodnooslobodilake borbe u Bosni i Hercegovini bitan je preduslov jedinstvo srpskih, hrvatskih i muslimanskih redova u
borbi protiv nemakog i italijanskog okupatora i njihovog sluge - bandita Pavelia.
I tako je ve tada crv izdaje i bratoubilakog klanja, to su okupatori i njegove ustake sluge arko eljeli, poeo da nagriza udarnu
snagu naeg odreda, da razara njegovo jedinstvo i da osujeuje njegove ciljeve. Medu pripadnicima odreda bilo je ljudi kojima na srcu nije
lealo bratstvo i jedinstvo naih naroda i borba protiv okupatora, nego
im je bilo stalo samo do toga da ouvaju vlastiti ivot, da pljakaju i
vre nasilja. Kolovoa im je bio Jovica Orozovi, seoski siledija iz sela
Stupni Do kod Varea, samozvani i nepismeni porunik kraljevske
vojske Jezdimira Dangia. To je ovjek koga je u ovom kraju bio lo
glas. Nadmen, lian i osion, bio je omrznut i nigdje rado vien.
Glavni tab NOPO za Bosnu i Hercegovinu izdao je poetkom decembra nareenje tabu odreda Zvijezda da pojaa blokadu Varea,
a poslije odreenih priprema i da napadne sam grad. tab odreda
Zvijezda formirao je Operativni tab NOPO na sektoru 3") Za komandanta ovog taba imenovan je Milorad Novosel, komandant odreda, a za politikog komesara Josip Meji.12) Glavni tab je dodijelio i
svog delegata (u stvari delegata Vrhovnog taba NOPOJ) Stanka, tj.
Branka Poljanca.13)
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 2, dok. br.
69.
") Pravo mu je ime bilo Josip ubri, od ibenika, panski borac, poginuo na Tisovcima
kod Varea, krajem decembra 1941. g.
") Major bive jugoslovenske vojske, Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 2, dok. br. 69.
8*

115

Ovoj operaciji Glavni tab je pridavao veliki znaaj. Opti napad

na spoljnu odbranu Varea otpoeo je pred zoru, 10. decembra. U napadu su uestvovali: kompletan Vareki bataljon, zatim dvije ete
Crnovrkog bataljona, dvije ete Muslimanskog bataljona Romanijskog NOP odreda i Sarajevska eta.
Do 12. decembra nae jedinice su zauzele vie sela, uporita
spoljne odbrane Varea - Zabreje, Datansko, Diknii, Vinjii, Mir,
Prii, Tisovci, Uspinjaa, Pajtov-Han i Dabravine. Borbe su vodene do
14. decembra, ali Vare nije osloboen, jer su snanoj i brojnoj posadi
u Vareu stigle iz Sarajeva u pomo dvije domobranske pukovnije i jedan ojaani bataljon 718. njemake pjeadijske divizije. Kada su nae
jedinice zauzimale spoljna uporita Varea, ubijen je vei broj neprijateljskih vojnika i zaplijenjeno dosta oruja i municije.
O ovome je 18. decembra izdato i Saoptenje Glavnog taba NOP
odreda za Bosnu i Hercegovinu, u kome stoji da je razruena pruga u
duini od 1.000 metara, zatim dva mosta, da su zaplijenjena 3 pukomitraljeza, vea koliina puaka i ostalog ratnog materijala.14) I mi smo
imali gubitaka, naroito u borbi na Pajtov-Hanu. Jedan vod Visoke
ete i jedna desetina Crnovrkog bataljona napali su 10. decembra na
eljezniku stanicu Pajtov-Han. Stanica i bunkeri su bili zauzeti, ali u
zoru je u stanicu uao oklopni voz i u estokoj borbi su poginuli: Vojno
Ferzanovi, komandir Visoke ete, zatim piro Baji i Jovo Bokovi,
Doro uur, Alaga abi i Marinko Obradovi. U toj borbi i ja sam bio
tee ranjen.
etrnaestog decembra tab opsade Varea odluio je da se napad prekine, s jedne strane, da bi se sauvali nai borci i, s druge strane, da bi se sprijeilo pljakanje hrvatskih i muslimanskih sela oko Varea, koje su ve bili poeli pojedini etniki elementi iz nekih eta Varekog bataljona. Pred nas se postavio problem kako sprijeiti ove pojedince da pljakaju i vre nasilja u sluaju da oslobodimo Vare. To
nismo smjeli dozvoliti, pa smo odustali od ulaska u grad.
Ipak je neprijateljskoj posadi u Vareu, koja je bila u obruu naih
snaga, upuen pismeni Proglas, zahtjev za predaju grada. Do ove predaje nije dolo, poto smo se povukli iz naprijed navedenih razloga.15)
Sedamnaestog decembra jedinice odreda Zvijezda i Kneinski
bataljon Romanijskog NOP odreda oslobodili su Olovo.
Devetnaestog decembra dijelovi Crnovrke ete u borbi sa Nijemcima i ustaama u Barama, prema Koevskom brdu, odnosno Sarajevu, ubili su dva i ranili vie neprijateljskih vojnika.
Dvadesetog decembra dijelovi Varekog bataljona likvidirali su
andarmerijsku postaju u Vijaci.
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 2, dok. br.
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda tom IV, knj. 2, dok. br.

Tih dana je iz Srbije na Okruglicu, da bi se borio u svom kraju, stigao Duan Miri, aktivni oficir bive jugoslovenske vojske, rodom iz
Cekria kod Visokog, a roditelji su mu ivjeli u Sarajevu. im je stigao, oko njega su se okupili proetniki elementi: braa Slavko i Sekula Damjanovi, takode povratnici iz Srbije, zatim Duan Trifkovi, umar, Jovica Orozovi, Milo Lali, Simo Kokoru, Todor Kojdi i drugi.
U Okruglici je formiran etniki bataljon i za njegovog komandanta,
naredbom Vojno etnikog taba, postavljen je Duan Miri, a za zamjenika Todor Kojdi. Ovaj njihov bataljon nije imao vojske, odnosno
svojih eta, ali je imao nekoliko potajnih pristalica u etama naeg bataljona. Duan Miri e ubrzo uvidjeti s kakvim oloem i izdajicama ima
posla, pa e ih napustiti i pristupiti u nae redove, a docnije e ga ubiti
ove izdajice. U stvari, on je, odmah po dolasku na ovaj teren, izjavio
tabu odreda Zvijezda i sekretaru Okrunog komiteta KPJ za Zvijezdu, Nisimu Albahariju, da se ne eli boriti protiv partizana, iako je
takve instrukcije dobio u Nedievom kabinetu u Beogradu, kada je iz
njemakog zarobljenitva prebaen u Jugoslaviju. On je zaista aktivno
i kao pravi patriota saradivao sa nama, vjerno radei za NOP.
Poetkom januara 1942. godine na teritoriju naeg odreda stigao
je Vrhovni tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije
i drug Tito, sa jedinicama Prve proleterske brigade, nedavno formirane
u Rudom (22. decembra). Vrhovni tab se smjestio u evljanoviima,
gdje je boravio od 5. do 17. januara. Bataljoni Prve proleterske razmjestili su se na irokom prostoru Romanijskog i naeg odreda. Crnogorski bataljon brigade stigao je na Okruglicu.
im su, proleteri stigli na Okruglicu, tab Varekog bataljona
uhapsio je brau Damjanovie (Slavka i Sekulu), Duana Trifkovia,
Simu Kokorua i Miloa Lalia. Svi su pokuali pobjei. Uspjelo je brai
Damjanoviima i Duanu Trifkoviu, a poginuli su Simo Kokoru i Milo
Lali.
Akcije odreda se intenziviraju. U nekima uestvuju i ete Crnogorskog bataljona Prve proleterske brigade, esnaestog januara dijelovi Varekog bataljona odreda Zvijezda izvrili su prepad na Brezu i
zauzeli selo upu, kada je poginulo nekoliko domobrana i nekoliko
zarobljeno. Istovremeno je razorena i pruga Podlugovi - Breza. Istog
dana dijelovi Crnovrkog bataljona napali su Semizovac. Osamanestog
januara zeniki partizani naRali su posadu na osiguranju elektrinog
dalekovoda. O svim ovim akcijama pie u Izvjetaju Zapovjednitva IV
orunike pukovnije od 26. januara 1942. godine, upuenog na 11
adresa u Zagreb.1*)
Sedmog i osmog januara 1942. godine odrano je, u Ivaniima
kod Srednjeg, Pokrajinsko partijsko savjetovanje komunista Bosne i
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR naroda Jugoslavije, tom IV, knjiga 3, dok. broj

Bunkeri iz sistema neprijateljskog obezbjeenja eljeznikih veza oko Sarajeva

Hercegovine, kome su prisustvovali najvii rukovodioci KPJ, drug Tito,

Edvard Kardelj, Moa Pijade i drugi. Na savjetovanju su uestvovali!
izuzev drugova iz Bosanske krajine, najistaknutiji partijski rukovodioci
iz Bosne i Hercegovine, lanovi Pokrajinskog komiteta, zatim predstavnici svih okrunih komiteta i drugih partijskih rukovodstava.
U toku savjetovanja drug Tito je u vie navrata uzimao rije. Isticao je da su svi pokuaji nae saradnje sa etnicima, u odbrani zemlje
i u borbi protiv okupatora, propali, zahvaljujui otvorenoj izdaji etnikih voa u Srbiji i svuda u zemlji. Govorio je o potrebi politikog rada
radi razobliavanja etnika kao izdajnika borbe i saradnika okupatora.
Drug Tito je posebno govorio o to iroj politikoj aktivnosti meu
Muslimanima i Hrvatima da bi se oni masovno pridobili za nau borbu,
o upornom radu na razvijanju bratstva i jedinstva Srba, Hrvata i Muslimana.
Savjetovanje je imalo ogroman znaaj za dalji razvoj narodnooslobodilake borbe u Bosni i Hercegovini.
Dok je savjetovanje bilo u toku, vod Crnovrke ete odreda, uz
pomo Prve ete Crnogorskog bataljona I proleterske brigade, razoruao je tri etnike ete, zaplijenivi 162 puke i 2 mitraljeza. Potom
su ponovo forrtiirane nae ete nakon prethodne politike obrade i selekcije.17)
Neposredno poslije partijskog savjetovanja, odrano je savjetovanje aktivista SKOJ-a. To je, u stvari, bio jedan iri sastanak na kome
su uestvovali neki lanovi Pokrajinskog komiteta SKOJ-a koji su prisustvovali partijskom savjetovanju. Glavna tema skojevskog dogovora
bila je, sprovoenje odluka partijskog savjetovanja. Drugovi iz pojedinih mjesta i jedinica podnijeli su izvjetaje o stanju SKOJ-a u svojim
jedinicama i mjestima i o radu s omladinom. Najvie govora bilo je o
slabostima u dosadanjem radu. Prije svega, konstatovano je da je
skojevska organizacija jo uska i da nije prodrla u sve krajeve, da se
nedovoljno uradilo na popularizaciji nae narodnooslobodilake vojske
meu hrvatskom i muslimanskom omladinom i na njenom ukljuivanju
u nae odrede, da je jo uvijek nedovoljan rad sa seoskom i enskom
omladinom. Posebno je istaknuta potreba i zadatak odabiranja boraca
za formiranje omladinskih eta, o emu je drug Tito posebno govorio
na partijskom savjetovanju. O tome se govori i u Zajednikom proglasu Pokrajinskog komiteta SKOJ-a i Glavnog taba NOPO za Bosnu i
Hercegovinu, od 30. januara 1942. godine, povodom formiranja omladinskih eta. 1 ')
U Okrunom komitetu SKOJ-a za Zvijezdu, u to vrijeme, bili su:
Branko urbat Bane, sekretar, i lanovi: Branka Blaek, Vojislav Pravi") Zbornik dokumenata i podataka o NOB naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 4, dok, br. 1.
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 3, dok. br.

Ugljea Danilovi, Rato Dugonji, Branko urbat Bane, Radovan uur, Mavro Engel Miki i grupa partizana NOP odreda Zvijezda
poetkom 1942. godine

ca, Mavro Engl Miki, Nusret Dizdarevi i ja. Komitetu su mnogo pomagali Alija Hodi i drugi lanovi PK.
Poslije Pokrajinskog partijskog savjetovanja, Centralni komitet
KP J i Vrhovni tab Narodnooslobodilake partizanske i dobrovoljake
vojske Jugoslavije i partijsko i vojno rukovodstvo za BiH izdali su proglas u kome se obraaju Srbima, Hrvatima i Muslimanima Bosne i Hercegovine i u kome se istiu zloini ustaa i izdajniko dranje etnikih voda.19)
Dvadeset petog januara podruje odreda napustila je Prva proleterska brigada. Proleteri su od Gajeva (kod Ivania), preko sarajevskog Ozrena, Sarajevskog polja, na domak Sarajeva, i preko planine Igman, preli u Fou. Na Mrazitu, na Igmanu, na temperaturi ispod 35C promrzlo je oko 150 proletera u toku tog, sada ve uvenog Igmanskog mara. Borci odreda Zvijezda bili su im vodii (jedna desetina) sve do Igmana, a nekoliko boraca se prikljuilo proleterima.
Na teritoriji odreda Zvijezda bio je u ovom periodu (februar
1942) razvijen vrlo iv politiki rad i ivot. Naroito je ivo bilo u Srednjem., sjeditu nae male republike.
U Srednjem se, kao to smo ve rekli, nalazio tab odreda, komanda mjesta i Okruni komitet Partije i Okruni komitet SKOJ-a. Tu
je otvoren i Partijski dom u kome se odravaju zborovi i konferencije.
Akademski slikar Ismet Mujezinovi je na zidovima velike sale doma
naslikao divne crtee i slike. Na jednoj strani je slika Ustanak i slike
saveznika, dok je na drugoj strani nacrtana pesnica koja razbija faistiki kukasti krst. Iznad pozornice su bili naslikani radnik i seljak sa
ekiem i srpom, a zatim parole: Smrt faizmu - sloboda narodu!,
ta si uinio za front?, Sve za front!.
U Srednjem je postojala i tehnika u kojoj su tampane radio-vijesti i razailjane po odredu. U tehnici su radili in. uica Salom i Milenko
Stanii iz Sarajeva, zatim Edo Idakovi, radnik, rodom iz Sarajeva i
drugi.
Odred je imao nekoliko malih bolnica i to u Srednjem, Okruglici,
Visojevici, Sabancima, Karauli i Niiima.
Jo u toku novembra u Podroli kod Srednjeg formirana je radionica za izradu runih granata i popravku oruja, kao i za izradu petokrakih zvijezda. Radionicu za izradu bombi i opravku oruja vodio je
Vlado Andrijas, porijeklom Poljak. Izradu petokrakih zvijezda organizovao je Kazo Frankovi, koji je 1. novembra 1941. godine doao iz Sarajeva u odred (sa Brankom Blaek, Nikolom Pikuliem, Boom Laziem,
Milom Madareviem). Donio je tancnu sa presom i 20 kg materijala
za zvijezde. Sve ovo je postavljeno u jednoj sobi Partijskog doma u
Srednjem, gdje je Nikola Pikuli razvio proizvodnju. Poslije bombardo') Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 3, dok. br

vanja Srednjeg, ova radionica je preseljena u zgradu komande mjesta,

prema avljanoviima. Petokrake zvijezde raene su za sve odrede u
istonoj Bosni. U nedostatku odgovarajueg materijala koritene su
stare kante i konzerve.
Srednje je bilo znaajan centar ne samo osloboene teritorije
nego i politikih i drugih veza, u prvom redu, sa Sarajevom, zatim i sa
ilegalnim organizacijama i njihovim rukovodstvom u Visokom, Brezi,
Vareu, llijau, Kaknju i drugim mjestima i naseljima sa podruja odreda Zvijezda. Veze nisu odravane samo preko brojnih kurira nego su
se odreenim kanalima vie puta kretali i visoki rukovodioci i drugi aktivisti naeg pokreta. U drugom tomu ove edicije ve je o tome dosta
reeno, ali ja bih samo pomenuo da su, pored lanova CK KPJ i Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, u Srednje dolazili, u
vie navrata, lanovi mjesnih komiteta KPJ Sarajeva i Visokog na sastanke i dogovore o partijskoj aktivnosti. Sve te veze bile su od velikog znaaja za partijski rad u okupiranim gradovima i za razvoj ustanka
u ovom kraju, tim prije to su preko tih veza dolazili i znaajni materijali i poruke Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba NOV i POJ, izravno od druga Tita.
Sam boravak druga Tita preko dvije nedjelje na ovoj teritoriji, u
neposrednoj blizini Sarajeva, i odravanje znaajnih sastanaka i savjetovanja pod njegovim rukovodstvom, kao i velika slobodna teritorija,
koja se odrala sve do poetka maja 1942. godine, pokazuje stepen
organizovanosti i snagu narodnooslobodilakog pokreta, koji je sve
vie ugroavao neprijatelja, pa je ovaj stalno strahovao.
Tako je Srednje postalo politiko i kulturno arite nae osloboene teritorije. Ono je to bilo punih sedam mjeseci, od 23. septembra 1941. godine do poetka maja 1942. godine.
Krajem januara u odredu se formira posebna eta od izabranih
boraca Crnovrkog bataljona, koja je koncem januara i poetkom februara krenula na Glasinac, da se zajedno sa jedinicama Romanijskog
odreda suprotstavi Francetievoj Crnoj legiji, koja je pustoili i palila
Glasinac.
Pravilno procjejnjujui razvoj situacije, Okruni komitet KPJ za
teritoriju odreda Zvijezda sve je vie ukazivao svojim lanovima,
skojevcima i drugim borcima na mogunosti da etnici direktno udare
na nas i na mogunosti njihove otvorene izdaje. Preduziman je niz
mjera da se to preduprijedi. Na raznim sastancima i skupovima objanjavana je izdajnika rabota Drae Mihailovia, Todorovia, Dangia i
drugih domaih etnikih kolovoa.
Tako su 12. februara 1942. godine okruni komiteti KPJ za Romaniju i Zvijezdu, na zajednikom sastanku, usvojili i objavili Proglas narodu istone Bosne.") U tom proglasu se daje kratak pregled sed") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV knj. 3, dok. br.
63.

122

momjesene partizanske borbe protiv okupatorskih i ustakih razbojnika, raskrinkava pijunska i izdajnika aktivnost etnikih voa, ukazuje na izazivanje i posljedice bratoubilakog klanja, na etniko muko ubijanje naih najboljih sinova, itd. Direktno se pozivaju Muslimani,
Srbi i Hrvati istone Bosne da zbiju svoje redove u borbi za slobodu, a
protiv izdaje.
Ovih dana, tanije u noi izmeu 12. i 13. februara, dijelovi naeg
odreda (Zenika eta) i Ozrenskog odreda (dvije ete) izvojevali su
jo jednu veliku pobjedu. Za tri sata borbe partizani su oslobodili Begov Han i zarobili 116 domobrana, zaplijenili tri mitraljeza, dvanaest
pukomitraljeza, preko sto puaka, mnogo municije i ostalog ratnog
materijala, a ubijeno je bilo nekoliko njemakih vojnika i ustaa. Zapovjednik orunike postaje u Nemiloj, u svom Izvjetaju Zapovjedniku 5. orunike pukovnije u Sarajevu, pie i kae: ... napadai su u
roku 3 sata zarobili svu vojsku i orunike, prekinuli sve brzoglasne
veze i eljezniku prugu.21)
Sredinom februara Okruni komitet KPJ za Zvijezdu, odnosno
njegov sekretar Nisim Albahari, pozvao je, preko Reada Saletovia,")
partijsku organizaciju Varea da u odred uputi jednu grupu svojih lanova i skojevaca, prije svega, Muslimana i Hrvata. Partijska organizacija
je odluila da uputi samo skojevce i ostale omladince. Tako je u odred
odmah izala jedna grupa omladinaca, uglavnom skojevaca, njih dvadesetak: Read Saletovi, Alojz Miri, Salko Islamovi, Alija Imamovi, Salko aji, Fadil Hasagi, Dervi Jaganjac, Ambroz Slugi, Safet
Pari, Drago Lastri, Salko Muminovi, Avdo Karamehi, Akif Saletovi
i drugi. Na Okruglici su doli sa velikom crvenom zastavom na kojoj su
vareke omladinke izvezle parolu Proleteri svih zemalja, ujedinite
se!. Ta e zastava kasnije biti postavljena na vrh Konjuha i biti pomenuta u pjesmi Konjuh-planinom...
Ubrzo je i Mjesni komitet KPJ Visoko (sekretar komiteta Meho
Patak je u nekoliko navrata dolazio u Srednje na dogovor u Okruni
komitet) uputio veu grupu (dvadesetak) skojevaca i drugih omladinaca u odred. Veina njih rasporeena je u ete Varekog bataljona. Tu
su bili Fehim Zeevi, Boro Forovi, Stjepan Rajber, Mio Tanaskovi,
Slavko Bunjievi Grk i drugi.
Ovdje treba istai veoma veliku aktivnost Mjesnog komiteta Partije, komunista i skojevaca Visokog u ovom periodu. Pored znatnih koliina oruja, sanitetskog materijala, odjee, obue, hrane i drugih
stvari koje su slali u odred Zvijezda, iz Visokog su stalno pridolazili i
borci. Neprijatelj je uspio, zahvaljujui jednoj docnijoj provali, uhapsiti
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 3. dok, br.
147.
") Vezu Okrunog komiteta KPJ sa Vareom odravao je Alija Fati, na odbornik u selu
Budoelje. Mada nije bio lan Partije, bio je veoma odan i pouzdan

36 aktivista KPJ i SKOJ-a u Visokom, od kojih je vei broj likvidiran ili

otjeran u koncentracione logore (Jasenovac i Norveku).")
Krajem februara 1942. godine odred Zvijezda imao je u svom
sastavu etiri bataljona (Crnovrki, Vareki, Niiki i Zeniki) sa 17
eta, u kojima je ukupno bilo 800 boraca, naoruanih pukama, i posjedovao je deset pukomitraljeza i dva teka mitraljeza.24) Ovdje nisu
uraunati i drugi pripadnici odreda, kojih je bilo jo blizu tri stotine
(komiteti, narodnooslobodilaki odbori, bolnice, razne radionice, kuriri
i drugi).
Cete i bataljoni odreda vrili su stalno akcije.
Vareki bataljon je izvrio niz akcija na pruzi Podlugovi - Vare,
a u zajednici sa Muslimanskim bataljonom stalno je napadao neprijateljska uporita oko Varea. Naroito uspjene akcije na pruzi Podlugovi - Vare izvodila je Druga vareka eta. Njen politiki komesar
Josip Ivanovi (Salomon Albahari) izraivao je sa borcem svoje ete
Miloem Gavriem elektrine upaljae od eline ice, uzete sa seoskih tamburica, a pomou elektrine struje iz depnih baterija pravili su
dinamit. Oni su takav upalja ugraivali u neeksplodirane avionske
bombe, koje bi aktivirali u momentu nailaska voza. Prethodno su ove
bombe ukopavane meu tranice.
Niiki bataljon, koji je drao poloaje prema Olovu, imao je vie
estokih borbi sa nastupajuim neprijateljem oko Gajina, Ajdanovia i
Krivajevia, zatim oko Bakia, Musia i pred samim Olovom.
Crnovrki bataljon je skoro svakodnevno imao okraje sa neprijateljem, koji je od Sarajeva pa preko Vuje Luke nadirao prema odredu.
U tim okrajima Nijemcima su naneeni veliki gubici.
Sve ove borbe bile su, u stvari, dio druge neprijateljske ofanzive
na nau teritoriju i teritoriju Romanijskog odreda.
Sprovodei direktivu Vrhovnog taba o formiranju udarnih, tj. regularnih i pokretnih jedinica NOVJ, u Srednjem je 13. marta formiran
Prvi bosanski proleterski udarni bataljon, u koji su uli odabrani borci
Romanijskog odreda i odreda Zvijezda. Bataljon je u svom sastavu
imao etiri ete i jedan pratei vod sa ukupno 300 boraca. Prva eta
bataljona formirana je od Sinjevske omladinske ete, Ozrenske ete i
najvie iz Mokranjskog bataljona, odnosno svi su iz Romanijskog
odreda. Druga eta formirana je od boraca Crnovrkog i Varekog bataljona, Trea od boraca Muslimanskog bataljona, dok je etvrta eta
formirana od boraca Zenikog i Ozrenskog odreda. U Prateoj eti nalazili su se borci koji su znali rukovati tekim naoruanjem. Bataljon je
imao jedan minobaca, dva teka mitraljeza i 18 pukomitraljeza.
") Meu aktivistima, pored Mehe Patka, Mehe Dudia, isticali su se Zahid Bukurevi,
Halid Siro, Avdo aki, Ahmet Tafro i mnogi drugi.
'*) Izvjetaj komandanta Glavnog taba NOP i DO Bosne i Hercegovine od 28. februara
1942. godine, Vrhovnom komandantu NOP i DV Jugoslavije, Zbornik dokumenata i podataka o
NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 3. dok. br. 85.

Iz Izvjetaja taba odreda Romanija i taba odreda Zvijezda Vrhovnom tabu NOP i DVJ od
14. februara 1942. godine

Prilikom formiranja bataljona, smotru je izvrio komandant Operativnog taba za istonu Bosnu, Slobodan Princip Seljo. Ismet Mujezinovi je iskoristio priliku i crtao borce, pa im je dijelio te crtee. Formiranje bataljona obiljeeno je velikom priredbom u Partizanskom
domu u Srednjem. Formiranju bataljona prisustvovali su delegati svih
eta naeg odreda. Bio je prisutan i znatan broj mjetana iz okoline.
Osamnaestog marta popodne Druga vareka eta i dijelovi Visoke ete (komandovao politiki komesar Vareke ete, Josip Ivanovi, i
zamjenik komandira Visoke ete, Glia Jankovi) napali su mjeoviti
voz na pruzi Podlugovi - Vare, izmeu Dabravina i Pajtov-Hana. Zarobljeno je pet ustaa, pet domobrana, jedan njemaki oficir - Ijekar,
jedan njemaki vojnik i jedan andarm, dok je nekoliko neprijateljskih
vojnika poginulo. Poto su putnici izili, voz je puten zajedno sa lokomotivom nizbrdo, da bi se poslije 200 metara vonje prevrnuo i zapalio. O tome pie i u Izvjetaju Zapovjednitva etvrte orunike pukovnije iz Sarajeva, upuenom Vrhovnom orunikom zapovjednitvu i
Ravnateljstvu za javni red i sigurnost u Zagrebu, od 26. marta 1942.
godine.")
Medu zarobljenim neprijateljskim vojnicima naao se i dr fra Mato
Matoevi, sveenik iz Varea, odnosno Sarajeva. Matoevi je zadran nekoliko dana na Okruglici, u tabu Varekog bataljona pa je puten. Prema njemu se postupalo vrlo korektno, to se vidi i iz njegovog
sasluanja u Zapovjednitvu Vojne krajine u Sarajevu, 17. aprila 1942.
godine. Matoevi je na sasluanju, izmeu ostalog, rekao: meni su
mnogi partizani dolazili, te sam od njih imao prilike da ujem dosta interesantnih stvari... Sijelo (sjedite, op. V. R.) Varekog bataljona je
Okruglica... Bataljon ima 6 eta sa po 50-60 vojnika... Svi su naoruani
pukama, revolverima, sa po dvije rune bombe... Na 15-20 vojnika dolazi po jedna strojnica... Hrana - dobra, vojnika... Najvie ima pravoslavaca, pa muslimana, pa katolika i jevreja... astnici su civilna lica;
kao: profesori, uitelji, radnici... Dok sam bio na Okruglici dolo je novih boraca iz Visokog preko 30, iz Varea 12, iz Sarajeva nekoliko...
Mene su pustili... Govore kako jedva ekaju predstojeu ofanzivu o
kojoj sve znaju, da vole domobrane jer se ovi brzo predaju i tako partizani dolaze lako do oruja i municije...")
U drugoj polovini marta otpoeli su novi neprijateljski napadi protiv naeg odreda. Jae njemako-ustake snage pokuale su da prodru od Varea, Olova i Kneine. Nae ete su im pruile estok otpor.
etnici Rajka elonje i kapetana Raia na olovskom sektoru nisu nigdje davali otpora Nijemcima.
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, kni 3 dok br
166
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda tom IV, kni. 4, dok br
127. i 38.

Zahvaljujui saboterskom i izdajnikom dranju etnikih jedinica, a i s obzirom da su nae snage bile razvuene, neprijatelj je uspio
da dosta duboko prodre u nau slobodnu teritoriju. Naroito estok
pritisak neprijatelj je vrio od Olova i uspio je da prodre u selo Ajdanovie. Tamo je pobio veliki broj golorukog naroda, popalio vie kua i
opljakao imovinu seljaka. Niiki bataljon uspio je da ih vrati ka Olovu
i oslobodi Ajdanovie, nanijevi teke gubitke neprijateljskim snagama: 15 mrtvih i 14 zarobljenih domobrana i ustaa, zaplijenjen je i jedan pukomitraljez, preko 20 puaka i dosta municije. U ovoj borbi se
naroito istakao borac Petar Glii iz Ajdanovia (njega su kasnije likvidirali etnici).
Krajem marta izvrena je izvjesna reorganizacija odreda Zvijezda. Komandant odreda ostao je i dalje Milorad Novosel, za zamjenika
je odreen Tihomir Miri (bio je do tada zamjenik komandanta Varekog bataljona odreda), politiki komesar ostao je Hasan Brki, a za
njegovog zamjenika odreen je Manojlo Popi, politiki komesar Zenikog bataljona (Popi, u stvari, nije nastupio na ovu dunost). Odred
je sada imao pet bataljona, sa oko hiljadu boraca.
O ovome pie u detaljnom Izvjetaju komandanta Glavnog taba
NOPO i DO Bosne i Hercegovine, od 2. aprila 1942. godine, Vrhovnom
tabu NOP i DV Jugoslavije koji je potpisao Svetozar Vukmanovi
Tempo.27)
Tako u izvjetaju stoji da u odredu Zvijezda ima 5 bataljona:
Crnovrki, Vareki, Gajevski (tj. Niiki - op. V. R.), Olovski dobrovoljaki bataljon i Zeniki bataljon, da je intendantura u odredu vrlo dobro organizovana, sanitet takoe. Politiko stanje je zadovoljavajue,
porastao je autoritet naih tabova, narodnooslobodilaki odbori su
organizovani u svim optinama, osim na teritoriji Olovskog bataljona,
itd.
Devetog aprila Glavni tab narodnooslobodilakih partizanskih
odreda i dobrovoljake vojske za Bosnu i Hercegovinu donio je odluku
da se Zeniki bataljon izdvoji iz naeg odreda i formira kao samostalan
NOP odred. U naem odredu tada su ostala etiri bataljona: Crnovrki,
Vareki, Niiki i Olovski dobrovoljaki bataljon.28) Istovremeno je formiran i Okruni komitet KPJ za Zeniki odred.
Polovinom aprila ponovo se na teritoriji Varekog bataljona aktiviraju Jovica Oroovi, Savo Zeki, Simo Mitrovi, Milo Damjanovi,
Boko Janji i Vaso Sando, svi ve deklarisani etnici. Jovicu Orozovia bio je uhvatio na Udarni'bataljon kod Vlasenice, ali ga je, na nesreu, po nareenju Slobodana Principa Selje, pustio.
Treba priznati da su etnici vrlo vjeto stvarali svoje tajne organizacije, odbore za svoj ruilaki i izdajniki rad. Tako je formiran i neke
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 4 dok. br.
43.
") Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, Izdanje Vojnoistorijskog instituta, Beograd, 1964, str. 246.

vrste specijalni, koordinacioni tajni odbor, vjerovatno jo mnogo ranije, u koji su uli pored navedenih, jo i Sreto Eri, komandant Niikog
bataljona, zatim bivi komandir Vareke ete Todor Kojdi, Vida Savi,
geometar iz Visokog, koja je radila sa dr Gerstlerom u naoj bolnici na
Okruglici, zatim dva brata Damjanovia - Slavko i Sekula.") Njih jedanaest bili su ti koji su kovali planove za likvidaciju Varekog i Niikog
bataljona. etnici su ubrzano hvatali veze sa pojedinim ljudima iz naih
eta i vrili na njih pritisak da predu u etnike. U to vrijeme stiglo je i
nekoliko etnikih oficira iz Srbije, koji su poeli da pronose vijesti o
tome kako iz Srbije dolazi sto hiljada etnika Drae Mihailovia i nedievaca.
Ove vijesti nisu bile bez osnova, jer se zaista vei broj etnika
prebacivao iz Srbije na Majevicu, Ozren i Trebavu, zatim prema Zvorniku, Vlasenici i Olovu. Razumije se da se nije radilo o stotini hiljada.
etnici su pronosili glasove da tu vojsku snabdijevaju saveznici, tj.
Englezi i da e pripadnici etnikih jedinica biti plaeni u zlatnim funtama. S druge strane, govorkalo se da Nijemci i ustae nee vie napadati ove krajeve ako partizani budu uniteni.
etnici su se, da bi razbili ustanak i oslobodilaku borbu, koristili i
odreenom kolebljivou jednog broja naih boraca, uglavnom sa
sela, koji nisu bili spremni da se udaljavaju od svojih sela i kua i da se
bore u drugim krajevima, tj. tamo gdje se to odredi, pa su uporno pronosili parolu da etnika vojska nee biti pokretna, ve e svaki njen
pripadnik moi s orujem ostati kod svoje kue.
Na Crnom vrhu i na romanijskom Ozrenu Savo Derikonja je ve
ranije napadao partizane. Bio je jedan od najistaknutijih etnikih zlikovaca. Doekivao je nae patrole i kurire, razoruavao ih, ak i ubijao.
Njemu je poeo prilaziti jedan manji broj ljudi iz Romanijskog odreda,
s Ozrena i iz Crnovrkog bataljona naeg odreda. Poslije naeg naputanja teritorije odreda, Savo Derikonja je vrio strahovit teror nad narodom, a posebno nad simpatizerima naeg pokreta. On se posebno
proslavio prodajom balvana sa te teritorije Nijemcima i ustaama.
tab odreda Zvijezda je preduzimao mjere da se sauva slobodna teritorija i da se i dalje nanose udarci neprijatelju. Bliio se kraj
aprila, pa je Stab naredio Varekom i Niikom bataljonu da, izmeu
ostalog, napadnu na ustaku posadu u selu Oevje. S tim ciljem pozvani su tabovi dvaju bataljona na sastanak, u selo Ravne pod Zvijezdom, da bi im se saoptio zadatak. Na sastnak nije doao komandant
Niikog bataljona Sreto Eri, nego samo politiki komesar Kazo Frankovi. On je krenuo iz Ajdanovia i otiao najprije u Niie, gdje mu je
Sreto rekao da ne moe ii, jer je bolestan, a da e eta krenuti na
") Dr Gerstler iz Varea, koji je krajem 1941. godine iziao, vjerovatno sa znanjem Nijemaca u Vare, na Okruglicu i radio u naoj bolnici, bio je, izgleda, takode lan ovog odbora. Ali zahvaljujui jednom paketu (torti) koji je dobio iz Sarajeva, sredinom januara, otkriven je kao agent
Gestapoa i strijeljan. U istrazi pred Vojnim sudom odreda priznao je da je ubaen kao pijun.

zadatak pred mrak. Kazo je sa deset boraca, medu kojima su se nalazili Nedo Stojanovi, Boo Pejanovi, Ostoja Mihajlovi i Strailo Vujadinovi, krenuo za Ravne. Iza Niia im je nestao Strailo Vujadinovi s
pukomitraljezom, pa je Nedo Stojanovi poao da ga pronae. Kazo
je stigao u Ravne i tamo upoznao Stab odreda sa ovim sluajem. Dok
su razraeni zadaci svih bataljona i eta, pojedine jedinice su ve
poele pristizati.
Meutim, vrijeme je odmicalo, a ete Niikog bataljona nisu stizale, niti su uopte stigle. Sreto Eri i Novo Trifkovi su pozvanim komandirima eta u Niiima saoptili da je bataljon pozvan u Ravne da
bi ga tamo partizani razoruali i da bi postrijeljali vienije borce Srbe, te zato on nareuje da se ne ide u Ravne, nego da se komandiri
vrate u ete, da likvidiraju politike komesare i da odre red i disciplinu u etama, koje su od sada etnike.
Poto Niiki bataljon nije stigao na predvienu akciju, ona je odgoena. Kazo Frankovi i komandant odreda Milorad Novosel dobili su
zadatak da odu u Niie i ispitaju razloge nedolaska Niikog bataljona
u Ravne. U Niiima su od kerke Prodana Kojia, naeg odbornika iz
Srednjeg, saznali ta se u meuvremenu desilo. U tabu bataljona nije
bilo nikoga, jer se Sreto Eri sa svojim sklonio u Duevine. Kazo i Milorad su krenuli u Sabanke, gdje su od porodice Stojanovia saznali da
je Strajilo Vujadinovi s pukomitraljezom pobjegao etnicima i da su
u Duevine odveli i vezanog Neu Stojanovia, politikog komesara
Prve niike ete. Odatle su se Kazo i Milorad vratili u Niie, gdje su
etnici za njima poslali potjeru, ali su se oni uspjeli prebaciti na Okruglicu.
Sutradan uoi Prvog maja, Kazo se s jednom etom boraca prebacio ponovo u Niie, gdje su ih popodne napali etnici.
Poslije pua u Niikom bataljonu, etnici su sproveli Neu Stojanovia i Vladu Vukovia u selo Dugandie, gdje se nalazio tab Save
Derikonje, i tu ih likvidirali. To nisu smjeli uraditi u samom bataljonu
zbog ogromnog ugleda ove dvojice komunista meu borcima Niikog bataljona i u narodu ovog kraja. Nedo Stojanovi i Vlado Vukovi
su dva najsvjetlija imena u Niikom bataljonu.
U bolnici u Niiima radila je Ruica Velicki, ak iz Sarajeva. etnici su je zarobili, ali je nisu odmah likvidirali. Dvojica etnika su joj
obeali da e je odvesti partizanima. Meutim, na putu za Krivajevie,
kod Borka, najprije su je silovali, a onda ubili. U ovoj bolnici etnici su
zarobili i doktoricu Lipman sa dvoje djece, Nikolu i Dejana Muniia i
Dragicu Koovi -urakovi koje su u martu 1943. godine oslobodili
borci VI istonobosanske proleterske brigade.
Prvog maja u Visokoj eti na icima proslavljen je meunarodni
radniki praznik. Odrana je mala sveanost u eti. Janko Balorda je
kratko govorio o znaaju Prvog maja, a zatim je izveden krai program
koji sam sastavio od pjesama i recitacija. Veliku sobu u kui Milana
Leke, gdje je eta bivakovala, ukrasili smo prigodnim parolama.
9 - Sarajevo u revoluciji

129

Popodne je stiglo nareenje od taba bataljona da Visoka eta

hitno doe na Okruglicu. Komandir ete Jovo Nestorovi, i politiki
komesar Janko Balorda su okupili etu. Krenuli smo. Stigli smo kasno
uvee na Okruglicu i tu i prenoili. Sutradan, 2. maja, pozvali su Janka
Balordu, politikog komesara i komandira Jovu u Stab bataljona, gdje
sam i ja bio, i saoptili nam da je mogue oekivati napad etnika na
tab Varekog bataljona. eti je dat teki mitraljez koji se nalazio u
tabu. Vojo lli nas je obavijestio da je od Bogdana Simania, komandira Brgulske ete, dobio pismo u kome mu Bogdan pie da je sve u
redu. Meutim, borac komande mjesta na Okruglici, Milan Zeki je
obavijestio Mirka Jukia, politikog komesara Varekog bataljona, da
etnici iz nekih naih eta pripremaju napad na tab bataljona.
Visoka eta je brzo izala na poloaj, pod Selaku planinu, zapadno od Okruglice i prihvatismo borbu. S nama je bio i komandant
naeg bataljona Vojo lli. Iznijeli smo i teki mitraljez kojim je rukovao
Pero Veseldi. Poela je estoka borba. Vidjevi da se naa eta ne
moe uspjeno oduprijeti nadmonijim etnikim snagama, nareeno
je povlaenje. Povukli smo se jugozapadno, prema Debeloj mei, pa
pored Orahova, prema pruzi Podlugovi-Vare. U toku noi zakopali
smo mitraljez, kome sam izvukao zatvara i ponio ga sa sobom, jer
sam sumnjao u Peru Veseldia. Zaista, u toku noi Pero je nestao.
Kasnije sam saznao da je otiao etnicima i predao mitraljez. Ali od
njega oni nisu mogli imati koristi - mitraljez nije imao zatvara. Naa
grupa stigla je 5. maja u selo Kamenicu, u Zenikom odredu.
U svim ostalim etama naeg bataljona etnici su izvrili pravi pokolj najboljih boraca i politikih komesara. Pobijeno je preko dvadeset
drugova. etnici su taj pokolj na osnovu pisama koje im je uputio Sreto Eri, izvrili iste noi, izmeu 2. i 3. maja. U Vlahinjskoj eti ubijen je
njen politiki komesar Momir Balorda, a vie boraca je razoruano, od
kojih su neki uspjeli umai likvidaciji. U Prvoj varekoj eti (Brgulskoj)
ubijeni su Sveto Vujadinovi iz Sarajeva, politiki komesar ete, Boro
Forovi iz Visokog, skojevac, omladinski rukovodilac, a u Drugoj varekoj ubijen je Josip Ivanovi (Salomon Albahari), politiki komesar.
Dok je kompletna Visoka eta, sa jednom nepotpunom etom
Majeviana (Majevikog bataljona) i tabom Varekog bataljona kretala prema Zenikom odredu, na teritoriji odreda i dalje su voene estoke borbe izmeu partizana i etnika.
Najea borba odvijala se pred zoru i tokom 5. maja u Stomorinama. Naime, 4. maja Glavni tab NOPO i dio Pokrajinskog komiteta
KPJ za Bosnu i Hercegovinu, tab odreda Zvijezda, zajedno sa lanovima okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a za Zvijezdu i pozadinskim radnicima i dijelovima jedinica naeg odreda i Majevikog bataljona, krenuli su iz Srednjeg prema Okruglici. Ovu kolonu napala je udruena
etnika grupacija, sastavljena od etnika sa varekog i olovsko-niikog sektora i romanijskog Ozrena, kojom je komandovao Sreto Eri.
etnici su uspjeli da iznenade nae snage. Bio je direktno ugroen i

Glavni tab. U krvavoj borbi etnici su bili razbijeni i na popritu bitke

ostavili su dosta mrtvih i ranjenih. Nae snage imale su takode nekoliko ranjenih, od njih tee ranjen bio je lan Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a Alija Hodi.
Poslije zavrene bitke, naa kolona je krenula pravcem Stomorine, Karaula, Okruglica, Mijakovii, Zeniki kraj.
U Karauli, gdje se nalazila mala odredska bolnica, u kojoj je leao
teko ranjeni Petar Stamboli sa jo nekoliko ranjenih i bolesnih drugova, i koju su bili zarobili etnici, kolona je napala etnike, pa su
se oni razbjeali, a nai drugovi osloboeni. Sedmog ili osmog maja
ova kolona stigla nas je u Stojanoviima (Zeniki odred).
Poslije naeg povlaenja, etnici su zaposjeli teritoriju odreda
Zvijezda. S njima su ostali komandant odreda Zvijezda Milorad
Novosel, njegov zamjenik Duan Miri i intendant Varekog bataljona i
bivi komandir Semizovake ete, Mile Rodi. Duana Miria etnici su
ubrzo iza toga ubili dok je Milorad Novosel neko vrijeme ostao s njima,
a zatim se odmetnuo i, u drugoj polovini 1943. godine, otiao u Visoko-fojniki partizanski odred. Rodi je ostao s etnicima do kraja a
privremeno je ostao i jedan broj nama odanih boraca, ranjenika i bolesnika, a jedan broj su etnici zarobili. Veina je uspjela pobjei i nastavila je borbu.
Poslije povlaenja taba naeg odreda iz Srednjeg, kada je Srednje bilo bombardovano, a etnici pripremali napad, u Srednjem su se
slegli mnogobrojni ranjenici i bolesnici, do tada razasuti po naim bolnicama u iiima, Visojevici i drugim mjestima. Kada su etnici upali u
Srednje, odmah su ubili Veljka Vukovia, zatim sve ranjenike i bolesnike, meu njima Nusreta Dizdarevia, Miru Daniti, Mikija Engla, Vojislava Pravicu, jednog slijepog borca iz Muslimanskog bataljona, jednog
teko oboljelog druga iz okoline Valjeva koga smo zvali Crni. Neto ranije ubijeni su i kurir Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu Mustafa Dovadija, zatim Krsto Koarac i Branko Baji Baja, politiki komesar Crnovrkog bataljona, radnik iz Sarajeva.
Ovi zloini etnika su obradovali okupatore i njegove ustake sluge. Glavar Glavnog stoera Ministarstva hrvatskog domobranstva, general-porunik vitez Laxa u svom Dnevnom izvjeu, br. 133. od 13.
maja 1942. godine pie:
Odmetnici (tj. etnici op. V.R.) iz Okruglice i Srednjeg nude predaju, a u Dnevnom izvjeu, br. 136. od 16. maja iste godine, kae:
Naknadno se saznaje da su u borbama izmeu etnika i partizana u oblasti, s. Okruglice i Srednjeg 4. maja etnici ovladali Okruglicom i Srednjim. Zarobljenike koje su drali partizani (tj. ustae, domobrane i Nijemce - op. V.R.), pustili su, dok su sve partizane, strance i
idove poubijali, a domae partizane razoruali. Svima Hrvatima dozvoljavaju nesmetan prolaz ovim krajem i obraivanje polja. Devetog maja
na njihovu elju dolo je do sastanka sa bivim ustakim logornikom iz
9-

131

Semizovca Rajmundom Haklom i na tom sastanku izrazili su elju za

smirenje. Oruje e predati kada osjete da su potpuno sigurni od partizana i od nevaljalih ustaa. Njemaku, talijansku i hrvatsku vojsku,
kao i ustae nee napadati (podvukao V.R.) ukoliko oni ne bi bili napadnuti, ili pak paljena sela Grko-istonjaka.30)
Ustae i Nijemci su odmah krenuli da zaposjednu ovu teritoriju.
Meutim, to nije bilo ni potrebno, jer su Savo Derikonja, Sreto Eri,
Mile Rodi i Golub Mitrovi bili ve odavno spremni na saradnju sa njima. To se veoma jasno vidi iz izvjetaja Zapovjednitva 5. orunike
pukovnije iz Sarajeva, od 26. maja 1942. godine, u kojem izmeu ostalog, stoji:
etnici iz Srednjeg i Okruglice nijesu pristali da predaju oruje
sa izgovorom da se boje partizana da ih ne poubijaju, jer su vodili borbu sa njima 2. i 3. o.mj. kada su partizane protjerali iz svoje sredine.
Sada etnici iz Okruglice prelaze u grupama u nenaoruana katolika
sela oko Varea i kradu goveda i ovce, ali ne napadaju eljeznike pruge. etnici iz kotara zenikog se pribliavaju Kaknju i sada stanuje
jedna skupina oko 4 lica pod orujem u selu Subotine (10 km zapadno
od Kaknja), koji su se izjasnili da nee napadati nikoga, ve samo partizane, (podvukao V.R.), pa je zapovjednik postaje Kakanj iste pozvao
na pregovore u Kakanj i jo nije poznat ishod toga poziva, pa e se naknadno poslati i izvjee. Ovi su etnici 21. o.mj. napali paljbom iz
puaka na partizane dok su jo bili u selu Vukanovii i im je nastala
no partizani su napustili Vukanovie i preli u Mijakovie.'1)
Prema tome, izdajnika rabota etnika i njihovih voa postala je
oigledna. Sedmog juna Nijemci i ustae su definitivno zaposjeli teritoriju odreda Zvijezda, kroz koju su proli ne opalivi ni jedan jedini
metak. etnici su im se predali, a oni su ih pustili kuama. Kao zahvalnost za osloboenje, etnici su im predali nekoliko zarobljenih partizana.
Narodnooslobodilaki partizanski odred Zvijezda prestao je da
postoji, ali je izvrio zadatak koji mu je bio postavljen prilikom formiranja. Njegovo sedmomjeseno postojanje i djelovanje imalo je ogroman znaaj za razvoj ustanka i narodnooslobodilake borbe na ovom
podruju, za razvoj i jaanje politike svijesti i bratstva i jedinstva Muslimana, Srba i Hrvata, za nastavljanje borbe protiv okupatora u ovom
kraju, u drugim uslovima i u drugim oblicima.
Borbe i politiko djelovanje odreda naroito su bili znaajni to
su iz neposredne gradske okoline neprestano ugroavali veliki neprijateljski garnizon u Sarajevu te doprinosili podizanju borbenog morala i
intenziviranju politike aktivnosti narodnooslobodilakog pokreta u
") Zbornik dokumenata i podataka, o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 5, dok. br.
142.
") Zbornik dokumenata i podataka o NOR jugoslovenskih naroda, tom IV, knj. 5, dok. br.
142.

gradu. Odred je zajedno sa jedinicama Romanijskog i Kalinovikog partizanskog odreda stalno drao i stezao obru oko Sarajeva, a to je
stvaralo strah i paniku u neprijateljskim redovima, a sve to vidljivo je iz
mnogobrojnih dokumenata iz neprijateljske prepiske i arhive. Velika
osloboena teritorija oko Sarajeva, koju je kontrolisao odred Zvijezda i koja se odrala sve do poetka maja 1942. godine, bila je oslonac
za odravanje veza sa gradskom organizacijom NOP-a u Sarajevu, i
kao to je poznato, mnogo ire, za vee akcije koje je sprovodio Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab NOP-a odreda za Bosnu i Hercegovinu, kao i Centralni komitet KPJ u jednom, ne ba kratkom periodu.
Ovaj odred je bio podruje u koje su izali mnogi borci i rukovodioci iz
grada Sarajeva, da bi i oni dali svoj doprinos njegovim uspjesima.
Kada je odred Zvijezda prestao da postoji, veliki broj njegovih
boraca uao je u sastav Grupe udarnih istonobosanskih bataljona,
formirane polovinom maja 1942. godine u zenikom kraju (kasnije 6.
istonobosanske proleterske brigade), od kojih e mnogi pasti u borbama irom Jugoslavije, a vei broj izrasti u politike i vojne rukovodioce u drugim jedinicama nae NOVJ.
U stvari, odred Zvijezda prestao je da postoji i zato jer je tada
sprovoen na kurs naputanja frontalnih borbi i stvaranja udarnih, pokretnih jedinica NOVJ koje e zadavati neprijatelju udarce gdje i kada
to bude po neprijatelja najosjetljivije i najtee. Tako je ve i formiranje
I bosanskog udarnog proleterskog bataljona (13. marta 1942. godine u
Srednjem) bilo prva faza u sprovoenju direktive CK KPJ i Vrhovnog
taba NOVJ o stvaranju novih pokretnih jedinica NOVJ.
Zadatke i ciljeve odreda Zvijezda nastavie od druge polovine
1943. godine do osloboenja da sprovodi na ovom podruju Visoko-fojniki partizanski odred, u kome su se nalazili i mnogi borci odreda
Zvijezda, neki ak i kao njegovi organizatori.

BORIVOJE TEPAVEVI

KALINOVIKI NOP ODRED

tab partizanskih odreda sarajevske oblasti, odmah nakon njegovog imenovanja, izradio je koncept razvoja oruane borbe na prostorima koji okruuju Sarajevo. Prema tom konceptu, a o emu svjedoe i
napisi u drugom tomu ove edicije, sa oruanim akcijama trebalo je da
se otpone sa tri osnovne taktike jedinice - Semizovakom, Trebevikom i Romanijskom etom. Te tri ete trebalo je da se organizuju u
najkraem roku nakon odluke Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i
Hercegovinu da se otpone sa oruanim ustankom u Bosni i Hercegovini, odnosno u okolini Sarajeva.
Ove ete, kako je bilo zamiljeno, trebalo je da se sastoje od manjih oruanih grupa (odreda). Narastanjem tih grupa koje bi u toku
borbe prerastale u ete, trebalo je da se stvaraju bataljoni i jo krupnije vojne formacije. Takav koncept oruane borbe trebalo je da obezbijedi uslove da se plamenom ustanka zahvate to bre novi i to iri
prostori.
Tako je i formirana Trebevika eta koja je u kratkom roku prerasla u Trebeviki bataljon, iji su sastavni dijelovi do 20. septembra
uspjeli ostvariti kontrolu nad gotovo itavim podrujem Trebevia, dobrim dijelom regiona Jahorine, Trnova i Kalinovika. Ovakva orijentacija
taba sarajevske oblasti, kada je rije o prostorima juno od Sarajeva,
nikla je iz potrebe da oruani ustanak to prije zahvati itavo podruje
koje se nalazi juno od pruge Hadii-Sarajevo i pruge SarajevoMededa.
Zahtjevi razvoja borbe na ovom podruju upuivali su na to da se
sa manjim oruanim grupama i bez velikih rtava likvidiraju neprijateljska uporita kbja su se sastojala od velikog broja ratrkanih, a ponekad i meusobno udaljenih orunikih postaja i manjih ustako-do-

mobranskih oruanih straa koje su uvale eljeznike stanice, mostove, razne magacine i sline objekte. Oekivalo se da e se poslije svake uspjene akcije ustanicima redovno pridruivati novi borci, i to u
sve veem broju. Isto tako, raunalo se da e svaka takva uspjela akcija izazvati paniku u redovima neprijatelja, a u redovima boraca i patriotskog stanovnitva uvrstiti vjeru u vlastite snage i naruavati miljenja o neranjivosti vojne sile faistikih okupatora.
Takva orijentacija, kakva je bila logina i jedino mogua, trebalo
je da osigura brzo oslobaanje velikih prostora u najneposrednijem
zaleu grada, koji su mogli da poslue kao sigurno izvorite za snabdijevanje oruanih jedinica hranom, odjeom, obuom, prevoznim i prenosnim sredstvima.
Orijentacija taba sarajevske oblasti da pristupi organizovanju
ustanka na ovako irokom prostoru diktirana je nastojanjem PK KPJ i
taba narodnooslobodilakih i partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu da se u to kraem roku zahvati ustankom itava teritorija Bosne i Hercegovine, kao i potrebom da se to prije ostvare mogunosti
za povezivanje ustanka u jugoistonoj Bosni sa ustanikim snagama u
Sandaku, Crnoj Gori i Hercegovini.
Partijske organizacije u Kasindolu, na Vrelu Bosne i aktivi komunista u Hadiima, Dobrom Polju i Palama, s obzirom na njihovu mladost, nedostatak revolucionarnog iskustva, nisu mogli da budu tako
znaajan faktor u podizanju oruanog ustanka, ali bilo je normalno i logino raunati sa njima kao sa punktovima koji su mogli da prue znaajnu podrku kadrovima iz sarajevske mjesne organizacije, upuivanim na ovo podruje sa zadatkom da organizuju oruanu borbu.
Poslije prvih potekoa i izvjesnih neuspjeha na organizovanju
Trebevike partizanske ete, intervencijom PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i taba sarajevske oblasti nastupio je od polovine avgusta 1941.
godine ubrzan proces narastanja ustanka i u ovom kraju. Kadrovska
pomo (dolazak Miladina Radojevia i Pere Kosoria sa odabranom
grupom partizana sa Romanije) pokazala se efikasnom.
Desetog avgusta 1941. godine, samo pet dana nakon raspada
prve oruane grupe, u rejon Trebevia stigao je komandant taba partizanskih odreda sarajevske oblasti, Slobodan Princip Seljo. U njegovom prisustvu, istoga dana, formiran je novi tab Trebevikog odreda.
Za komandanta je imenovan Miladin Radojevi, a za politikog komesara Feliks Goranin Sreko.1)
Prema zamislima taba Sarajevske oblasti, trebalo je nakon realizacije predvienih akcija, okupiti toliko novih boraca da bi Trebeviki
odred u najkraem roku prerastao u Trebeviki bataljon, u ijem bi sastavu bile tri ete: Trebevika, Kijevska i Rogojska.*) Na taj nain bi se
') Zbornik dokumenata i podataka NOR-a naroda Jugoslavije, tom IV, knj. 1, dok. br. 28.
*) Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 28.

omoguile akcije du itavog puta koji vodi od Sarajeva do Kalinovika i

prema Hercegovini, to bi onemoguilo snabdijevanje ustako-domobranskih posada u Trnovu i Kalinoviku, a omoguilo vezu ustanika sarajevske oblasti sa ustanicima u istonoj Hercegovini.
Novi tab zajedno sa grupom boraca sa ovog terena, koji su mu
se ubrzo prikljuili, pristupa odmah organizovanju oruanih i diverzantskih akcija3). Te akcije i pojaana politika aktivnost - koja je
postala jo intenzivnija - omoguuju da se na podruju Trebevia vrlo
brzo ojaa politiki uticaj NOP-a, to je, takode, dovelo do priliva novih
boraca. Tako se za nepunih devetnaest dana poslije osnivanja novog
taba sa Miladinom Radojeviem na elu i osam dana po dolasku Pere
Kosoria4), na Trebeviu okupio znatan broj ljudi koji su svrstani u
odred i koji su 29. avgusta napali ustako-domobransku postaju na Jahorini').
Poslije ove akcije, koja se moe svrstati u prve podvige trebevikih partizana, u odredu se okupilo preko stotinu boraca (prema nekim
podacima tano 118), od kojih je formirana dosta snana Trebevika
eta (ona se, u to vrijeme, ponekad naziva Paljanskom), koja je odmah
upuena na ve ranije odreene joj zadatke - du ceste i pruge na liniji Pale -Stamboli"). Za komandira ete postavljen je Aleksa Bojovi Brko, a za politikog komesara Tomo Meo, obojica lanovi KPJ iz
kasindolske partijske elije.
Nakon formiranja Trebevike ete, tab Trebevikog odreda, zajedno sa Perom Kosoriem i dvije desetine boraca, prelazi u rejon
Presjenice, koji se nalazi na jugoistonim padinama Igmana, zapadno
od ceste koja vodi od Sarajeva prema Trnovu7). U tom rejonu - nakon
likvidacije orunike postaje u Lediima, unitavanja mostova preko rijeke eljeznice u selu Kijevu na putu Sarajevo - Trnovo i jo nekih akcija izvedenih 6. i 10. septembra') - grupa oko taba narasla je na
oko 40 boraca koji su svrstani u Kijevsku etu. Za komandira ove ete,
koja je ve 16. septembra izvela znaajne akcije,") postavljen je Danilo
Veljo, seljak iz Trnova, a za politikog komesara ivko Joilo, student i
komunista iz Sarajeva.
etrnaestog septembra, odmah nakon formiranja Kijevske ete,
tab Trebevikog partizanskog odreda preao je na prostor izmeu
Trnova i Kalinovika10). Zajedno sa novim borcima iz ovog kraja, grupa
') Zbornik, l o m IV, knj. 1, dok. br. 107.
') Ustanak naroda Jugoslavije 1941. godine, Vojno delo, Beograd, 1964. godine knj 1
Pero Koson: Iz ustanikih dana na Romaniji, Jahorini i kod Kalinovika.
') Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 63 i 294.
) Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 107.
') Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 107.
) Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 320.
) Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 322.
') Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 189.

okupljena oko taba, samo u roku od pet dana, tj. do 20. septembra
izvodi nekoliko znaajnih akcija: rui most preko rijeke Dobropoljke u
Dobrom Polju, izmeu Trnova i Kalinovika, razara cestu izmeu Dobrog Polja i Kalinovika i rui most na potoku u mjestu zvanom Podgrae kod sela Obija, na cesti Kalinovik - Ulog, i zauzima pilanu u Dobrom Polju.
Sve te akcije, koje su slijedile jedna za drugom i to u veoma kratkim vremenskim razmacima, kao i svesrdno zalaganje aktiva KPJ iz
Dobrog Polja, u kome su se nalazili Marko Regoje, iro Regoje, Vukain Ani, Ranko Divljan i Mile Elez i ljudi koji su bili pod njihovim uticajem, doprinijeli su da se okupi vei broj boraca, a to je omoguilo da
se oko 20. septembra formira i Rogojska eta. Za njenog komandira
izabran je Ranko Divljan, seljak i komunista iz zaseoka Zagora u Crnoj
Rijeci, a za politikog komesara Stanko imunovi, radnik i komunista
koji je u toku formiranja Trebevikog odreda poslat na ovo podruje,
takoe iz Sarajeva. Time je bio dokraja izvren program na formiranju
Trebevikog bataljona, to je uinjeno dosljedno prema zamisli taba
partizanskih odreda sarajevske oblasti, a tabu Trebevikog odreda
saoptio Slobodan Princip Seljo, 10. avgusta, kada je tab ponovo formiran.11)
Sljedeih dana tab Trebevikog bataljona inio je napore da se u
oruanu borbu ukljui to vie ljudi iz sela sa zagorske krake povri,
u ijem se centru nalazi Kalinovik. I ta nastojanja urodila su plodom, pa
je krajem septembra formirana i Zagorska eta. Njen zadatak je bio da
kontrolie cestu na relaciji Dobro Polje - Kalinovik i da odrava veze sa
partizanskim jedinicama u Hercegovini. Za komandira ove ete postavljen je Mile Elez, seljak iz Borija (etnici su ga ubili u decembru 1942),
dok je, u nedostatku lanova KPJ, mjesto politikog komesara ostalo
upranjeno. U sastavu ove ete nalazili su se uglavnom seljaci iz sela
Sijeraa, Krbljina, ivolja, Borija, Jaia, Mosorovia i Vihovia. Prema
tome, krajem septembra Trebeviki bataljon uspio je da ostvari punu
kontrolu na putu od Sarajeva do Kalinovika, u duini od oko 70 km, da
na toj saobraajnici onemogui svaki promet i da onesposobi telefonske i telegrafske linije.12)
Posada u Kalinoviku, koja se sastojala od jedne domobranske
satnije na elu sa satnikom Kramariem, orunike postaje u kojoj se
nalazilo oko 20 orunika i dvadesetak naoruanih seljaka Muslimana iz
okolnih sela, koji su se stavili u slubu ustako-domobranske vlasti,
mogla se snabdijevati jedino vazdunim putem. Upravo na takvom
poslu, istog dana kada je formiran Trebeviki bataljon, iznad samog
Kalinovika, sudarila su se dva ustako-domobranska aviona, pa je tom
prilikom poginuo pilot porunik Marjan Martini, a njegovom pomoni") Zbornik, tom IV, knj. 1, dok. br. 28.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 239. i 267, dok. br. 96 i 104.

ku podoficiru ije ime nije utvreno slomljena je noga13). Tih dana domobransko zrakoplovstvo ini greke i na drugim mjestima, bombardujui objekte koje su koristile ustake vlasti.14) I na taj nain ustaka
oruana sila ispoljavala je slabosti koje su davale povoda narodu da
izvrgava ruglu itavu takozvanu NDH. To je, istovremeno, kod ljudi
stvaralo uvjerenje da obraun sa ustakom oruanom silom nee biti
teak ni dugotrajan, to je davalo podsticaja da se sve masovnije odazivaju pozivima KPJ na ustanak.

Neuspjeli pokuaj
osloboenja Kalinovika

Krajem septembra - kada oruani ustanak pod rukovodstvom

KPJ na ovim prostorima poinje da poprima sve karakteristike optenarodne akcije - na podruju sela Obija i Strana, na pola puta izmeu
Kalinovika i Uloga, pojavio se bivi andarmerijski podnarednik Krsto
Rudan s grupom naoruanih ljudi iz okolnih sela.15) Oni su se kretali po
naznaenim selima, ne preduzimajui nita protiv okupatorske i ustake vlasti. Ova grupa javlja se van struktura partizanskih vojnih jedinica.
ak ni u narodu nije smatrana ustanikom. Sam Krsto Rudan nosio je
na glavi ubaru sa etnikom kokardom.
tab Trebevikog bataljona tek pri kraju druge dekade septembra saznao je da u Obiju i Stranama postoji oruana grupa, pa je odmah preduzeo mjere kako bi tu grupu aktivirao u borbu protiv okupatora i ustaa. Zato su odmah upueni kuriri da bi direktno uspostavili
vezu sa sa ovom grupom.1*) Meutim, napori za njihovo aktiviranje u
borbu nisu urodili plodom.
Znajui za nizak moral ustako-domobranske posade u Kalinoviku, tab Trebevikog partizanskog bataljona odluio je da se napadne
ovo ustako-domobransko uporite. U napadu je trebalo, kako je to
bilo ranije dogovoreno, da uestvuje i grupa okupljena oko Rudana.
Napad je poeo 1. oktobra oko 9 sati prijepodne. U njemu je uestvovala Rogojska i Zagorska eta, koje su se nalazile pod komandom taba Trebevikog bataljona. Bitka je bila estoka i trajala je do tri sata

") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 328, dok. br. 117.
,4
) Zbornik, tom IV, knj. 2. str. 328, dok. br. 117.
") Krsto Rudan roen je u Boru, u zaseoku Mekoe, biva optina Ulog. Zbog izdajnikog djelovanja u svojstvu komandanta Obaljskog bataljona, osuen je na smrt krajem aprila 1942,
kada je pobjegao sa streljanja. Emigrirao je kao etnik 1945.
") Vidi izvjetaj taba Trebevikog bataljona od 20. septembra 1941. godine tabu sarajevske oblasti o akcijama Rogojske, Kijevske i Paljanske ete i pripremama za napad na Kalinovik. (U izvjetaju umjesto Rudana pogreno se navodi ime Tunguza.) - Zbornik, tom IV, kni 1
str. 416, dok. br. 189.

poslije podne, a zavrena je nauspjehom. Tada je na strani partizana

poginulo i ranjeno oko 30 boraca.17)
Ova izgubljena bitka imala je teke posljedice po dalji razvoj
NOB-e na ovom podruju. Za itav mjesec dana, sve do poetka novembra, odloene su aktivnosti Trebevikog bataljona na prostorima
oko Kalinovika, kao i prodor ustanika u podruja izmeu Kalinovika i
Foe.
Ovaj neuspjeh iskoristili su neki etniki orijentisani pojedinci iz
kalinovike arije, u tenji da odgovornost za ovaj neuspjeh pripiu
komunistima, nazivajui ih ak i ustakim agentima. Odmah poslije bitke za Kalinovik, ustae su u selu Jaiima, u neposrednoj blizini Kalinovika, zapalili pet kua: Vlade drala, orde Tepavevia, Mirka drala, Veljka drala i Boe Kovaevia. Opljakali su svu sitnu i krupnu
stoku. Pored toga, zaklali su etiri ene (Goju drale, Savu drale, Ristu drale i Jelku drale), dva starca (Marka drala i Ristu drala) i
dvoje djece (Slavka drala, sina ubijene Goje, i Relju Lalovia, sina
Duana Lalovia - Galovia iz Kalinovika koga su kao obane zatekli
na panjaku kod ovaca). Vasi drale, koja i danas ivi, a koja se tada
nalazila u kolijevki, odsjekli su ruku iznad ake.
Ustake vlasti su tada proglasile amnestiju, kojom je pruena
navodna garancija da se nee dogoditi nita onome ko se ustakim
vlastima preda sa orujem. Valja rei, da je tada registrovan neoekivano mali broj kolebljivaca i malodunika koji su se na takav poziv
odazvali, o emu svjedoe i ustako-domobranski izvjetaji.1")
Kada su vidjeli da ni amnestija nema efekta, etniki orijentisani
pojedinci idu uporno dalje, u blato izdaje. Oni su znali da je Kalinovik,
kao to je bio sluaj i sa Foom, ajniem, Goradom, Viegradom i
drugim nekim mjestima, ukljuen u italijansku okupacionu zonu, ije
su granice utvrene 18. maja u Rimu ugovorom izmeu predstavnika
Italije i NDH o demilitarizovanoj zoni. To potvruje i injenica da je ve
koncem maja 1941. godine Kalinovik zaposjela jedna kompanija talijanskih vojnika-crnokouljaa koja se tu zadrala sve dok je zavren
proces organizovanja ustake vlasti. Podravajui talijansku okupacionu vlast, etniki elementi su istovremeno govorili kako Talijani uzimaju u zatitu srpski ivalj od ustakog terora i da su oni u tom trenutku
jedini prijatelji srpskog naroda.
U sutini, svi postupci Talijana prema naim narodima, a naroito
onim kojima su oni eljeli da se prikau kao prijatelji, bili su sraunati
") Poginuli su: Miladin Radojevi, komandant Trebevikog bataljona, Ranko Divljan, komandir Rogojske ete; Tadija Elez i Danilo Sladoje, obojica seljaci iz Borija; Duan drale, Simo
2drale, Gavro Nii i Marko Nii, sva etvorica iz sela Jaia; Danilo Nogo iz ivolja; Sretko Regoje iz Dobrog Polja; Dordo Elez zvani Macija, Lazar Elez i Danilo Elez iz sela Sijeraa; Sava Golijanin iz Bistroaja; Boo Markovi iz Crne Rijeke; Sretko Ljuboje iz Presjenice i Kota Elez iz
Muia. (U izvjetaju Zapovjednitva etvrte orunike pukovnije, od 24. oktobra 1941. godine, o
stanju u sarajevskoj oblasti stoje netani podaci da je u ovom okraju ubijeno i ranjeno 70 odmetnika.) - Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 328. dok. br. 117.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 328, dok. br. 117.

na to da u njihovoj zoni uticaja obezbijede svoje interese, da razbiju

ustanike snage, te da prodube jaz i mrnju izmeu Srba, Muslimana i
Hrvata, kako bi nezadovoljstvo i ogorenje naroda ustakim postupcima okrenuli protiv komunista i narodnooslobodilake borbe.
Proetniki elementi, odmah poslije bitke na Kalinoviku, obrazuju
delegaciju koja se obraa predstavnicima italijanske vojne sile u Nevesinju sa zahtjevom da se u Kalinovik uputi italijanska posada u kojoj bi,
kako su oni tvrdili, srpski narod naao sigurnu zatitu od ustakog terora. Motivisana nastojanjima da usmjeri razvoj ustanikog pokreta u
pravcu velikosrpske i antikomunistike orijentacije i da ga praktino
stavi sebi u slubu, italijanska komanda iz Mostara prihvatila je ovaj poziv i uputila u Kalinovik, ve u drugoj polovini oktobra, oko 700 vojnika
pripadnika divizije Cacciatori delle Alpi, moderno naoruanih i ojaanih jednom baterijom topova i etiri tenka.19) Tako je sada garnizon u
Kalinoviku brojao, zajedno sa domobranima, orunicima i naoruanim
milicionarima, preko 800 neprijateljskih vojnika.") Italijani su tada ostavili svoju posadu u Ulogu, koja je imala neto manje od stotinu vojnika. Dolaskom Italijana, sluge okupatora uspjele su da od Kalinovika i
Uloga naprave busije iz kojih e narednih dana jo ee i podlije, uz
okrilje okupatora, da nastave svoju rabotu na raspirivanju vjerske i ovinistike mrnje i razbijanju ustanikih redova.
Pored posljedica izazvanih neuspjelim napadom na Kalinovik, rei
u nekoliko rijei i o uzrocima toga neuspjeha: oko 160 ustanika naoruanih pukama i samo sa dva pukomitraljeza napalo je na veoma
jako utvrenje iza ijih bedema je bila ustako-domobranska posada,
naoruana veim brojem pukomitraljeza i ponekim tekim mitraljezom. Napad na Kalinovik uslijedio je usred bijela dana, to je neprijatelju pogodovalo. Ustanici nisu raspolagali oruima koja omoguavaju
zauzimanje ovakvih utvrenja, a bili su, zajedno sa tabom Trebevikog bataljona, uvjereni da se u Kalinoviku nalazi ustako-domobranska
posada koja broji oko 200 naoruanih ljudi, dok ih je u trenutku napada, bilo preko 400. Naime, posadi u Kalinoviku, koja je u trenutku donoenja odluke o napadu brojala neto manje od 200 ljudi, 30. septembra, uoi same bitke, stiglo je pojaanje od preko 200 naoruanih milicionara i ustaa iz Gornjeg Bora.
Upravo iz te injenice se namee zakljuak o izdaji, i to od nekoga ko je o napadu na Kalinovik bio poblie obavijeten. Sve navodi na
to da je ovo obavjetenje neprijatelju dala grupa Krste Rudana, a to se
da zakljuiti i po tome to su oni znali sve pojedinosti o planiranom napadu i to je glavnina pomenutih 200 ustaa i milicionara iz Gornjeg
Bora prela bez ikakve smetnje, usred dana, preko teritorije koju je
kontrolisao Rudan, a Rudanova eta nije ni pokuala da uestvuje u
napadu na Kalinovik, iako je tu obavezu preuzela u ranijim dogovorima.
') Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knj. 1, str. 211.
") Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 98.

Formiranje Kalinovikog
narodnooslobodilakog partizanskog odreda
Uprkos izgubljenoj bici za Kalinovik, Trebeviki bataljon ostao je
na okupu, a broj boraca u svim njegovim etama stalno je rastao. Tako
se nametnula potreba da se i na ovom prostoru formiraju jedinice
vee od bataljona i da se obiljee podruja na kojima e one djelovati.
Takve jedinice, kako je to bilo poetkom septembra zamiljeno u tabu sarajevske oblasti, trebalo je da budu brigade. Na takav zakljuak
upuuje izvjetaj komandanta sarajevske oblasti od 8. septembra
1941. godine, tabu NOP odreda za BiH o akcijama Trebevikog bataljona, sa primjedbama u vezi sa formiranjem i nadlenou bosanskohercegovake brigade, a to se, u stvari, odnosi na brigadu koju je
trebalo formirati na prostorima juno od pruge Hadii - Sarajevo i Sarajevo-Viegrad. 21 ) Realizacija takve zamisli na podruju sarajevske
oblasti nije ostvarena.
lanovi taba sarajevske oblasti i dalje rade na ostvarivanju svojih
ideja o formiranju krupnijih vojnih jedinica. Meutim, do odluke o formiranju jednoobraznih krupnih jedinica koje e nositi ime odreda u
duhu odluka Savjetovanja u Stolicama dolazi poetkom oktobra. Petog
oktobra formiran je Romanijski NOP odred odlukom lanova Glavnog
taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, i to po njihovom povratku
sa Savjetovanja iz Stolica. Istovremeno je predvieno i formiranje Kalinovikog NOP odreda i NOP odreda Zvijezda. Za komandanta Kalinovikog odreda tada je predvien Rade Hamovi, koji se, u to vrijeme, nalazio na Romaniji, pri tabu sarajevske oblasti. On je odmah
upuen u kalinoviki kraj sa odgovarajuim instrukcijama o formiranju
Kalinovikog odreda i sastavu taba odreda. Tako se ve 13. oktobra
pojavljuje prvi dokumenat taba Kalinovikog NOP odreda sa potpisom Rade Hamovia.22) Iz ovoga se moe zakljuiti da je Kalinoviki
NOP odred zaivio vjerovatno dan-dva ranije, tab je formiran u predjelu Treskavice, u okolini Dobrog Polja, a u njemu su bili, pored komandanta Hamovia, politiki komesar Boria Kovaevi, lan PK KPJ i
istaknuti partijski radnik sa velikim iskustvom, i zamjenik komandanta
Pero Kosori. Novoformirani Kalinoviki odred, kao krupnija formacija,
formiran je, dakle, u prvoj polovini oktobra 1941. godine, a u njegovom
sastavu tada su se nali sljedei bataljoni:
1. Trebeviki bataljon, na prostoru koji granii sa samim gradom,
juno od Sarajeva, u iji su sastav ule Trebevika, novoformirana Krupaka i Igmanska eta, koja se do tada nalazila u sastavu Semizovakog bataljona. Komandant bataljona bio je Aleksa Bojovi, a politiki
komesar Tomo Meo.
") Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 226, dok. br. 99.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 87, dok. br. 29.

2. Kijevski bataljon, u ijem su se sastavu nalazile Kijevska, Rogojska i Zagorska eta. Komandant ovog bataljona bio je Obren Andri, a politiki komesar ivko Joilo.
3. Praanski bataljon,") koji je formiran od dijelova Praanske
ete biveg bataljona Romanija, koji su se nalazili juno od pruge
Sarajevo-Praa. U sastavu ovog bataljona bile su Gorovika, Jahorinska i Praanska eta. Ovaj bataljon imao je zadatak da djeluje juno od
pruge Stamboli - Praa, a prema Drini - na liniji Gorade, Ustikolina,
Foa, te da sadejstvuje u akcijama sa Romanijskim partizanskim odredom. Komandant ovog bataljona tada je, istina kratko vrijeme, bio bivi
oficir - kapetan druge klase Nenad orevi (koji se kasnije prikljuio etnicima), a politiki komesar Mihajlovi Tanasije Zlatko, bivi
panski borac. Ovaj bataljon e ostati u sastavu Kalinovikog NOP
odreda do konca januara 1942. godine, tj. do formiranja Jahorinskog
narodnooslobodilakog dobrovoljakog odreda u iji se sastav tada
ukljuuje.
Istovremeno, sa reorganizacijom partizanske vojske, KPJ ini napore da kadrovski ojaa tabove odreda i sastave komandi u manjim
jedinicama. U tab Kalinovikog odreda sredinom novembra 1942. godine dodijeljen je Vojislav oki,24) kao iskusan vojnik, jedan odranije
poznatih naprednih aktivnih oficira, koji je imao in majora u bivoj
jugoslovenskoj vojsci i koji je bio poznat po svojoj komunistikoj orijentaciji.
Oktobarski dani protiu u znaku estokih borbi koje se vode na
itavoj liniji fronta, koji se protee od Prae preko Sjetline i Pala i,
idui linijom koja se nalazi nedaleko od junih granica Sarajeva, sve do
Hadia. Na sektoru izmeu Sarajeva i Kalinovika panju ustanika privlailo je Trnovo.
Posebne napore KPJ tada ulae na razvijanju politike aktivnosti
meu Muslimanima, od kojih je na ovom podruju znatan broj, ve do
kraja oktobra, dobrovoljno predao partizanima znatne koliine oruja i
municije. U tom smislu, tab odreda daje i odgovarajua uputstva komandama eta i bataljona u kojima se govori o potrebi da se Muslimani
vie upoznaju sa ciljevima nae borbe i da se i oni ukljuuju u borbu
protiv zajednikog neprijatelja.25)
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 40 i 216, dok, br. 12. i 42; Kazivanje Tome Majkalovia.
") Vojislav Doki roen je u Sarajevu 23. aprila 1893. godine. Uesnik je u borbama protiv
Austrougarske u prvom svjetskom ratu. Godine 1932. nalazio se kao major u Mariborskom garnizonu, odakle je sa grupom mladih oficira radi komunistike aktivnosti upuen u Beograd i osuen na 15 godina robije.
U julu 1941. godine prikljuio se ustanicima na podruju Pljevalja. Potom se nalazi sa partizanima Pive, odakle sredinom novembra dolazi u Kalinoviki odred. U odredu se kao lan taba
istakao u radu na sreivanju vojnih jedinica. Poginuo je u toku V ofanzive sa inom general-majora, u svojstvu naelnika taba Sedme banijske divizije.
") Vidi obrazloenje taba Kahnovikog NOP odreda, od 16. oktobra 1941. godine, o
promjeni naziva Bosanskohercegovake brigade u Kalinoviki odred i uputstvo komandi Praanske ete za rad sa Muslimanima. - Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 90, dok. br. 32.

U isto vrijeme, etniki elementi uporno razvijaju svoju politiku

akciju na liniji saradnje sa okupatorom. Smatrajui i prikazujui dolazak talijanske vojske u Kalinovik svojim velikim uspjehom, oni svim silama nastoje da se ustanicima nametnu kao politiko vodstvo i da
obezbijede svoj uticaj na daljnji tok dogadaja. Dolazak ljudi iz redova
bivih oficira na najodgovornija mjesta u odredu, shvatili su kao mogunost koja im prua neke izglede da u tim nastojanjima mogu neto
i postii. Stoga oni ine sve da se uprilii sastanak izmeu talijanske
komande u Kalinoviku i novog ustanikog rukovodstva.
Do toga sastanka je dolo 27. oktobra ispod sela Krbljina, na samoj cesti Dobro Polje -kalinovik. U razgovorima sa predstavnicima
taba odreda uestvovao je sa talijanske strane i general Lusano. Na
ovim pregovorima talijanski predstavnici pokuali su da privole ustanike na saradnju. Ali, kako su ustanici odluno odbili svaki razgovor u
tome pravcu, traei od Talijana da napuste Kalinovik, pregovori, koji
nisu trajali due od desetak minuta, bili su okonani bez rezultata.
Nakon rastanka pregovaraa, Talijani su otvorili vatru iz svih topova i tenkova kojima su, na samom mjestu pregovora, suprotnoj strani
htjeli pokazati svoju silu.28) Granate su padale jedna za drugom po
svim mjestima gdje je talijanska komanda pretpostavljala da se nalaze
ustanici. Time su, valjda, eljeli upozoriti narod i ustanike da jo razmisle: da li je dobro dii ruku na silu neizmjerno veu od one sa kojom
su par dana ranije izgubili bitku uz velike rtve ili je cjelishodnije prihvatiti saradnju koju ovakva jedna sila nudi kao zatitu srpskom narodu?!
Poslije ovih pregovora, pored starih austrougarskih utvrenja Talijani poinju da grade i nova, vlastita. Samo par dana poslije ovih dogadaja, Kalinovik je bio zazidan bedemom nizom bunkera od kamenja,
ograenih jo i jeevima od bodljikave ice. U naselje se sada moglo
ui samo cestama preko kojih su na ulazima bile postavljene rampe,
kraj kojih su se nalazile jake strae, naoruane mitraljezima.
U isto vrijeme, jedinice Kalinovikog odreda stupaju u odlunije
akcije. Tako samo za nekih osamnaest dana, od 15. oktobra do 3. novembra, one oslobaaju Prau, Sjetlinu, Renovicu, Bistricu i Trnovo.27)
Igmanska eta izvodi jako smjele akcije na llidi i Vrelu Bosne. Tada je
juno i jugoistono od Sarajeva bila stvorena dosta prostrana slobodna teritorija, u ijim se okvirima nalazio itav masiv planine Jahorine,
najvei dio Trebevia, itavo podruje Crne Rijeke i sva sela izmeu
Sarajeva, Presjenice, Ledia i Trnova (izuzev Dujmovia), kao i sva sela
juno od Trnova prema Kalinoviku do iza Krbljine i Sijeraa.
U toku novembra nastojanja taba Kalinovikog odreda usmjerena su na zaposjedanje prostora oko Kalinovika, Miljevine, Mreice i Jabuke, sve do rijeke Drine, izmeu Gorada i Foe.
*) Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 385, dok. br. 132.
") etrdeset prva - ustanak naroda Jugoslavije, Mlado pokolenje, Beograd, 1961, str.

U sklopu tih nastojanja dvanaestog novembra 1941. godine formirana je Miljevska eta u selu Budnju, u koju je stupilo oko 80 boraca.
Ovu etu, po zadatku taba Kalinovikog odreda, formirali su Rade
Stefanovi, Momo Koovi i Mahmut Hanjali, koji su ovamo stigli iz
osloboenog Uica. Poto je na vie mjesta otetila drum, koji vodi od
Mijjevine prema Foi, i industrijsku prugu izmeu Jelea i Broda, ova
eta je razoruala devet pripadnika ustako-domobranske finansijske
slube, smjetenih u Ocrkavlju u kui Branka i Miloa Vukadina. Meutim, pod pritiskom mnogo nadmonijih ustako-domobranskih snaga,
koje su ovamo upuene iz Foe i Gorada, ve 16. novembra ova eta,
uz gubitak od 8 ljudi, bila je primorana da se povue na prostore koje
su kontrolisale ostale jedinice Kalinovikog odreda.
Do kraja novembra jedinicama Kalinovikog odreda polo je za
rukom da zauzmu sela ivolje i Borije, oko kojih su se tih dana vodile
svakodnevne borbe sa ustako-domobranskim snagama.
Poetkom decembra zaposjednuta su sva sela oko Kalinovika,
ija se posada nala blokirana sa svih strana. U isto vrijeme, na prostorima koji gravitiraju prema Foi, zauzeti su Jele, Poljice, Miljevina i
sva sela na prostorima Mreice i izmeu Miljevine i Foe. Jahorinska
eta Praanskog bataljona zaposjela je sela u regionu Jabuke. Tih
dana na svim pomenutim regionima pristupio je u partizane veliki broj
ljudi od kojih su formirane nove jedinice: Zagorski bataljon, sa etiri
ete, na podruju zagorske povri, za ijeg je komandanta bio imenovan Mile Elez, bivi komandir Zagorske ete, a za politikog komesara
Aco Pecelj, gruntovni sudija iz Kalinovika, koji je ba tih dana doao u
partizane. Na prostoru izmeu Zagorske povri i Foe, u slivu donjeg
toka rijeke Bistrice, formiran je Miljevski bataljon sa Prvom i Drugom miIjevskom etom. Za komandanta ovog bataljona postavljen je Rade
Stefanovi, a za politikog komesara Momo Koovi.2') Istovremeno
injeni su napori na mobilizaciji ljudstva i formiranju novih jedinica i na
podruju Jabuke. Pozitivna raspoloenja prema narodnooslobodilakom pokretu, koja su ispoljavana u redovima muslimanskog stanovnitva na prostorima Miljevine i Mreice, ocijenjena su u tabu odreda
kao izvori realnih mogunosti za masovnije ukljuivanje Muslimana u
partizanske redove. Stoga se tada u Jeleu i drugim selima u regionu
Mreice i Miljevine pristupa poslovima na formiranju posebne muslimanske partizanske jedinice, to se ini po ugledu na Muslimansku
etu koja je, u to vrijeme, formirana u rogatikom kraju. To praktino
znai, da se poetkom decembra 1941. godine pod kontrolom Kalinovikog odreda naao gotovo itav prostor koji granii: na istoku rijekom Drinom izmeu Foe i Gorada; na zapadu planinama Treskavi-

") Veljko Stankovi: Teki dani, Beograd, u reiji autora, a tampano u Grafiaru, Kovinj, 1969, str. 107.

com i Bjelanicom; na sjeveru prugom Ustipraa - Sarajevo, gradom

Sarajevom i prugom Sarajevo - Hadii, a na jugu istonom Hercegovinom i masivima Zelengore. Bilo je realno oekivati da e ubrzo biti
osloboen itav prostor gornjeg Podrinja i gornje Neretve, te da e se
ta teritorija povezati sa osloboenim teritorijama Sandaka, Crne Gore
i istone Hercegovine.

Vojna i politika situacija na podruju

Kalinovikog odreda do januara 1942. godine

injenica da su se u poetku oruane borbe meu ustanicima

nali preteno pripadnici srpske nacionalnosti koji su, kako je tada
tvrdila ustaka propaganda, bili glavni krivci za sve nevolje hrvatskog i
muslimanskog stanovnitva u prolosti, ustakoj propagandi polo je
donekle za rukom da oruani ustanak, u njegovom poetku, prikae
kao etniko-srpski nacionalistiki pokret, usmjeren protiv hrvatskog i
muslimanskog stanovnitva. Iz tih razloga, i na ovom podruju najvei
broj pripadnika muslimanske nacionalnosti drao se u poetku pasivno
prema ustanicima, a naao se jedan broj i takvih koji su od ustake vlasti primili oruje i angaovali se protiv ustanka, na strani okupatorske i
ustake oruane sile.
Komunistika partija nala se pred zadatkom da sprijei sukob izmeu pripadnika srpske nacionalnosti, s jedne, i pripadnika muslimanske i hrvatske nacionalnosti, s druge strane. Nije teko zakljuiti
da je takva situacija nosila u sebi oigledne opasnosti od bratoubilake borbe, to su prieljkivale ustake i okupatorske vlasti. Svjesna takve opasnosti i raunajui sa tim jo prije ustanka, Partija je, uporedo
sa organizovanjem oruanog pokreta, inila stalne napore da se muslimanskim i hrvatskim masama kao i srpskim objasne naznaene opasnosti i da se one ukljue u NOP. S tim ciljem - neposredno pred
ustanak i u toku prvih mjeseci ustanka - kako srpskom tako i muslimanskom i hrvatskom stanovnitvu upuivani su prvi proglasi CK KPJ i
Pokrajinskog komiteta KPJ za BjH, u kojima se sadre pozivi pripadnicima svih naih naroda i narodnosti na ustanak. Izmeu ovih posebno
valja izdvojiti Proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH upuen septembra 1941. godine, pripadnicima domobranske vojske i Proglas decembra 1941. godine, upuen Muslimanima Bosne i Hercegovine.")

') Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 465, dok. br. 213, i tom IV, knj. 2, str. 221, dok. br. 90.

10 - Sarajevo u revoluciji

145

Pored ovih proglasa, Muslimanima istone Bosne, 14. avgusta,

upueno je pismo Partizana sarajevske oblasti.30)
Sa isto toliko topline i bratskih osjeanja i izraza solidarnosti, partizani rogatikog i sarajevskog sreza upuuju pismo svojim komijama
Muslimanima, 1. septembra 1941. godine, povodom prijetnji etnika
muslimanskom stanovnitvu.31)
Svjedoanstva o naporima koje ini Partija da ukljui u partizanski
pokret to vie Muslimana i Hrvata sreemo esto i u izvjetajima
ustako-domobranskih i orunikih komandi.32) Pored toga, strogo se
vodi rauna da se ustako-domobranske starjeine, vojnici i naoruani
civili - Hrvati i Muslimani - ne ubijaju. Osuivani su na smrt i ubijani
samo oni pojedinci i grupice za koje bi se utvrdilo da su inili zloine.
Ostalim zarobljenicima do tanina su objanjavani ciljevi oruane borbe, a zatim su puteni kuama, naravno, ukoliko se sami ne bi opredijelili da ostanu sa ustanicima, pa su i takvi, esto oduevljeni postupkom partizana, doprinosili popularizaciji oruanog ustanka meu
hrvatskim i muslimanskim masama. Evo to kae zamjenik zapovjednika etvrte orunike pukovnije u nareenju krilnom zapovjedniku, od
17. oktobra 1941. godine, za suzbijanje vijesti o dobrom postupku partizana prema zarobljenicima:
Sa pouzdane strane doznao sam da pojedini asnici, doasnici i
domobrani koji su bili u borbi, bilo to svojom nepanjom, pa ak i samovoljnom predajom dospjeli u ruke etnicima pa poslije razoruani i
vraeni natrag; priaju u gradu po gostionicama, brijanicama i drugim
javnim mjestima o humanim i ovjeanskim postupcima, goenju
naih zarobljenika od strane etnika i komunista.
Ovo prianje asnika i doasnika tetno utie na moral naih vojnika, a jo vie podrava raspoloenje mase koja je naklonjena etni") U naznaenim pismima se kae:
Draga brao muslimani
Evo se danas obraamo na vas, potene muslimane, na vas, sinove ove zemlje, koji ste od
vajkada ivjeli s nama u bratstvu i prijateljstvu i dijelili s nama dobro i zlo...
Zato se mi danas brao, obraamo na vas? - Zato to ste nam prve komije, zato to
ste naa braa, a najvie se obraamo na vas stoga to na zajedniki neprijatelj - njemaki
okupatori i ustae - hoe da nas zavade, da se meusobno krvimo, hoe da okrenu selo protiv
sela, brata protiv brata, najblieg komiju protiv komije, to e sigurno upropastiti jedne i druge.
Brao muslimani mi smo poveli borbu ne radi toga da se bijemo s vama jer u naim redovima
imade veliki broj muslimana iz cijele Bosne i Hercegovine. Mi smo poveli borbu za osloboenje
ispod tuinske vlasti. Mi smo poveli borbu da zatitimo sela, da ne damo neprijatelju nae ito i
nau stoku. Mi ne pravimo razlike izmeu sela, mi emo tititi selo. Vaa sela to su naa sela,
naa borba - to je vaa borba a ako bi neprijatelj uspio da nas uniti on bi isto uinio s vama
Brao muslimani, mi nismo etnici, mi se ne borimo za onakvu dravu kakva je bila ranije Jugoslavija - mi smo partizani koji se bore protiv okupatora, za nacionalnu slobodu i ravnopravnost
svih naroda. Mi smo sigurni u nau pobjedu, jer je naa stvar pravedna.
Ne dozvolite da vas prevare, brao muslimani, ne dozvolite da vas ustae i okupator uvuku
u bratoubilaku borbu, nego stupajte u nae redove i borimo se zajedniki protiv podmuklog neprijatelja. Pobjeda e biti naa, a u slobodnoj zemlji ivjeemo poteno i ravnopravno. - Zbornik, tom IV, knj. 1. str. 32, dok. br. 9.
") Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 165, dok. br. 74.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 274, dok. br. 182. i str. 508, dok. br. 182.

ko-komunistikoj akciji, a naroito ovdje u Sarajevu gdje tako razornih

elemanta ima na svakom mjestu i sluaju...")
Sve to, kao i druge mnoge mjere koje su preduzimane sa ciljem
da se razoblie prave namjere ustake vlasti i da se ukae na prave ciljeve oruanog ustanka - uz stalno brojno jaanje ustanikih vojnih
formacija i njihovih uspjeha u oruanim sukobima, doprinijelo je da su
mnogi Muslimani, jo prvih nedjelja oruane borbe, shvatili njen smisao, izjavljujui da se nee boriti protiv ustanika. Znatan broj njih je
predao svoje oruje partizanima, o emu je ve bilo rijei, nastavljajui
pruati pomo oruanom ustanku i na druge naine. Takvo ponaanje
pripadnika muslimanske i hrvatske nacionalnosti prema oruanom
ustanku, krajem novembra i poetkom decembra 1941. godine postaje
masovnija pojava na itavom prostoru koji su bili zaposjeli partizani
Kalinovikog odreda. Meu pripadnicima muslimanske nacionalnosti
- koji su od prvih dana ustake vlasti ustajali otvoreno protiv svakog
nasilja nad Srbima, a od pojava prvih ustanika podravali su partizanski
pokret - posebno su se isticale porodice: Murge iz Trnova, Husnije i
Salka Filipovia i Bajra Hadia iz Kalinovika, Hase engia iz Jelaaca,
engia iz Miljevine i Mreice, Muanovia i Musia iz sela Draa, Mujka Zametice, Sejde Perviza i Omera Kavazovia iz Jelea, Omera Konaka iz sela Varoi u Mreici, Mehe Batulje iz Glavogodine, Muje i
Huse Kurtovia iz Hreljia, abana Panjete iz Kutina, Alije Gerina iz
oana i mnogih drugih koje je ovdje nemogue nabrojati. Tih dana,
naravno, kao pozitivna posljedica ve naznaene aktivnosti KPJ, iako
ne njenom inicijativom, dolazi na ovom prostoru, u pojedinim regionima, do zajednikih sastanaka starjeina srpskih i muslimanskih sela.
Na tim sastancima istie se potreba za uspostavljanjem reda i mira
kako bi se sprijeilo meusobno ubijanje, prestala razna pljakanja i
potajna paljenja, to su poeli da ine i zagovaraju etniki i ustaki
orijentisani elementi, i omoguio slobodan put svim putnicima koji
prolaze kroz odreena podruja i si. Na tim sastancima bilo je pokuaja da se formiraju i posebna tijela u iji sastav su ulazili predstavnici
svih vjera i nacija, a pred koje se postavlja zadatak da ostvare vezu i
saradnju sa ustanicima. Takvi sastanci odrani su krajem novembra i
poetkom decembra u kalinovikom i foanskom kraju, kao i nekim
druginS krajevima istone Bosne. Ovo se, takode, istie u izvjetaju
Zapovjednitva Vojne Krajine o stanju u istonoj Bosni u vremenu od
1. do 14. decembra 1941. godine.34)

") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 314, dok. br. 112.
'") Evo ta se u tome dokumentu kae:
... Poslije pada Gorada i naputanja Foe nastalo je panino raspoloenje oko Kalinovika Na 1 prosinca sastali su se starjeine svih sela sa podruja Kalinovike ispostave i donijeli,
bez obzira da li su sela grkoistonjaka katolika ili muslimanska zajedniku rezoluciju:
- da na podruju ispostave zavlada red i mir i da se seljaci meusobno ne ubijaju, da prestanu razna pljakanja i potajna paljenja;
- da se omogui slobodan put svim putnicima koji putuju kroz podruje ove optine
10-

147

Na slian nain dolo je i do odluke mjetana muslimanskog sela

Jelea i drugih sela izmeu Kalinovika i Foe da sami, krajem novembra, pozovu jedinice Kalinovikog odreda na saradnju.
Do poetka decembra 1941. bili su stvoreni kanali i za kontakte
sa uglednim pripadnicima muslimanske nacionalnosti iz Bjelimia, Donjeg Bora, Umoljana i drugih mjesta, koja su bila izvan slobodne teritorije. Sve su to dosta uvjerljivi argumenti da je politika borba, koju je
vodila Partija za bratstvo i jedinstvo naroda, dovela do pozitivnih rezultata. Partiji je polo za rukom da njen program - kako u pogledu opte orijentacije ustanka, tako i u pogledu odnosa prema Muslimanima i
Hrvatima - prihvate i mnogi pojedinci meu ustanicima, pripadnicima
srpske nacionalnosti, koji su u poetku ustanka drugaije mislili.
Na optu radost svih progresivnih i potenih pripadnika svih vjera
i nacija, ve su bili ostvareni znaajni koraci na ostvarivanju jedinstvenog irokog narodnog fronta Muslimana, Hrvata i Srba u borbi protiv
okupatora na ovom prostranom podruju. Evo ta se o uticaju KPJ
oko Sarajeva, u to vrijeme, pored ostalog, kae u izvjetaju Zapovjednitva Treeg domobranskog zbora od 23. decembra 1941. godine, i
raspoloenju naroda na podruju Bosne i Hercegovine:
U posljednje vrijeme osjea se kod Muslimana kolebanje a uzroci su u
tome:
- Komunisti kojih medu Muslimanima ima mnogo, nastoje da ih to
vie odstrane od hrvatskog utjecaja...
Na raspoloenje Muslimana negativno je uticao i govor Pavelia koji je
odrao prelaznicima sa grko-istone na katoliku vjeru iz velike upe Baranje, tih dana a u kome je, izmeu ostalog, rekao da je 'bolje ako je u dravi
jedna vjera'. (Ovom injenicom i komunisti se slue u svojoj propagandi.)...
U sadanjem pobunjenikom ustanku, moe se rei, oni vode glavnu rije, jer su u veini sluajeva kao intelektualno jai uspjeli nametnuti se pobunjenikim masama za vode, sluei se poznatim komunistikim metodom i terorom komunistikih komesara...")
Naznaena pozitivna kretanja u razvoju oruanog ustanka na ovim
podrujima bila su iz temelja poremeena u drugoj polovini decembra
1941. godine. Prema sporazumu sklopljenom u novembru izmeu etnikih oficira i Talijana koji su se nalazili u Viegradu i Goradu, Talijani,
poetkom decembra, naputaju Fou, Gorade i ajnie, preputajui
ove gradove etnicima. Tako je unaprijed smiljenom akcijom talijanskih okupatora i etnika sprijeen prodor partizanske vojske na podruje izmeu Drine, Tare i Lima. Odatle pojedine etnike glaveine,
u pratnji manjih etnikih grupa, dolaze i na podruja koja je oslobodio
Ima neprovjerenih podataka da i u Viegradskom, Rogatikom, Foanskom itd. kraju videni ljudi nastoje bez obzira na vjeru i onda pregovarati sa odmetnicima kako bi se stvorio neki red.
Nije iskljueno da je to opet samo obian komunistiki trik s kojim politiki komesari partizanskih
odreda nastoje zadobiti u svoje ruke sela, a potpuno istisnuti etnike iz istih... - Zbornik, tom
IV, knj. 2. str. 508, dok. br. 182.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 540, dok. br. 193.

i drao pod kontrolom Kalinoviki odred. To su andarmerijski major

Jezdimir Dangi i major Boko Todorovi, vojvoda Radomir eki, kapetan Sergije Mihailovi, kapetan Novakovi, potporunik Lazar Elez i
neki drugi. Oni stupaju u kontakte sa Talijanima u Kalinoviku jo sredinom decembra. U razgovorima etnici su od Talijana zahtijevali da se
iz Kalinovika bezuslovno povue ustako-domobranska posada, a da
se njima preda civilna vlast.") Vjerovati je da su etnici traili da i talijanska vojska napusti Kalinovik, o emu su tih dana i razmiljali talijanski komandanti u Mostaru, obrazlaui to tekoama na planu snabdijevanja posade u Kalinoviku.37)
Takvim zahtjevima etnika Talijani nisu udovoljili, vjerovatno zato
to su ocijenili da etnici nisu imali snaga koje bi pruale garanciju da
e moi samostalno zadrati ovo mjesto, koje je za njih bilo znaajna
strateka taka u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta.
etniki oficiri samovoljno vrljaju i po selima, gdje zaposjedanje
Gorada, Foe i ajnia prikazuju kao svoj veliki vojniki i diplomatski
uspjeh. Pri tome saradnju sa Talijanima objanjavaju kao jedini izlaz da
se spasi to vie srpskih glava. Oruanu borbu protiv okupatora predstavljaju kao ludost koja srpskom narodu ne moe donijeti nita drugo
osim stradanja i rtve. Muslimane i Hrvate, sve bez izuzetka, svrstavaju
u red ustaa, okrivljujui ih za sve nevolje koje je ustaka vladavina donijela srpskom narodu.
Polazei od takvih objanjenja, oni u decembru 1941. godine, du
lijeve i desne obale Drine, a posebno u Foi, masovno i na nezapameno svirep nain vre masakr muslimanskog stanovnitva, uglavnom golorukih i nemonih staraca, ena i djece. Uz to etnici krajem
decembra popalili su sva muslimanska sela u urevu, u dolini Sutjeske, odnosei se prema stanovnicima ovih sela kao i u Foi.
U prvoj dekadi januara 1942. godine, vea etnika formacija na
elu sa ozloglaenim etnikom Radivojem Kosoriem, izbija na prostore izmeu Kalinovika i Foe. Oni su - uz pomo Obaljske ete na
ijem se elu nalazio Krsto Rudan3') i manjih grupa boraca koje im se
pridruuju iz drugih jedinica Kalinovikog odreda - zapalili sva muslimanska sela u Donjem Boru (dvanaest sela).3')
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 506, dok. br. 181 i tom XIII, knj. 1, dok. br. 205.
") U izvjetaju Stoera este pjeake divizije o borbama na terenu Hercegovine u mjesecu decembru 1941. godine, pored ostalog, zapisano je i ovo:
Devetnaestog prosinca dobijeni su podaci, da voe etnika iz Foe dolaze nesmetano u
Kalinovik i vode razgovore sa talijanskim zapovjednicima. Navodno su traili da naa domobranska posada napusti Kalinovik. Talijanski zapovjednik izjavio je zapovjedniku nae posade satniku
Kramariu da oni Kalinovik nee napustiti.
25. prosinca izjavio mi je osobno zapovjednik 22. talijanske divizije u Mostaru da misli povui talijansku posadu iz Kalinovika, zbog vrlo teke obskrbe. Rekao sam mu da nas o eventualnom odlasku ranije izvijesti, a ja da imam obavijest iz Zbora da Talijani nee otii iz Kalinovika Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 549, dok. br. 195.
") Zbornik, tom IV, knj. 3. dok br. 15.
") Zbornik, tom IV, knj. 3. dok. br. 152.

Svjedoanstva o zloinima etnika nad muslimanskim stanovnitvom i izbjeglice u jugoistonoj Bosni januara 1942. godine (fotografije
iz Muzeja Foanskog perioda NOB)

Pored ovih zloinakih akcija, etnici su podmuklo podsticali,

gdje su god mogli, pojedinana nasilja nad pojedinim muslimanskim
porodicama i na teritoriji koja je bila pod kontrolom partizana, to je
takoer, pored ostalog, imalo za cilj da razara povjerenje koje su partizani ovdje uspjeli stei meu muslimanskim stanovnitvom. Tako je
dolo do kolebanja i u redovima velikog broja pripadnika muslimanske
nacionalnosti, koji su ve krajem novembra i poetkom decembra prije pojave etnika - bili odluili da uu u sastav partizanskih jedinica. To kolebanje zahvatilo je i preko stotinjak boraca Muslimana iz Jelea i drugih sela iz regiona Miljevine i Mreice koji su upravo, u to vrijeme, pripremali da obrazuju posebnu muslimansku partizansku jedinicu. Tako je u novonastaloj situaciji onemoguena i realizacija ove
veoma znaajne i korisne zamisli." 3 )
Zvjerski postupci etnika prema muslimanskom ivlju imali su jako teke i viestruke posljedice i po srpsko stanovnitvo na ovom podruju. Istiui
takve postupke etnika, ustakoj propagandi je polo za rukom da kod velikog broja Muslimana odri uvjerenje o partizanima i etnicima kao jedinstvenom pokretu. Iz tih razloga Muslimani koji su se i do taga nalazili na strani
ustako-domobranske vlasti, sada na tim pozicijama postaju jo vri i uporniji.40)

" s ) Jedan od ivih neposrednih svjedoka gotovo svih dogaaja koji su se deavali u novembru i decembru 1941. godine u Jeleu i itavom regionu Miljevine i Mreice, Omer Perviz,
slubenik iz Foe, na molbu autora ovoga teksta izjavio je sljedee:
Stanovnici sela Jelea, nekoliko dana pred kraj novembra 1941, donijeli su odluku da se
ukljue u narodnooslobodilaki pokret, o emu su odmah obavijestili najblie partizanske tabove sa pozivom partizanima da uu u selo. Istovremeno, zadueni smo Mujko Zametica i ja da u
ime svih stanovnika Jelea izrazimo dobrodolicu partizanima, to smo i uinili tridesetog novembra u selu Paljicu. Tom prilikom sreli smo se sa partizanskim starjeinama Milom Elezom, Acom
Peceljom, Mahmutom Hanjaliem, Radom Puhalom i drugim. Oni su meni i Mujku saoptili odluku
taba Kalinovikog partizanskog odreda da se od pripadnika muslimanske nacionalnosti sa podruja Miljevine i Mreice formira posebna partizanska muslimanska eta i da sam ja, Omer Perviz, predvien za njenog komandira.
Istoga dana, tj. tridesetog novembra uvee, u selu Jeleu odran je zbor svih odraslih stanovnika na kome je pozdravljena ovakva odluka i gdje je veliki broj prisutnih izrazio elju da stupi
u partizanske redove. Na istom zboru, kome su bile prisutne i partizanske starjeine napravljen je
i spisak u koji je upisano oko 120 pripadnika muslimanske nacionalnosti sposobnih za borbu,
uglavnom iz reda onih koji su jo ranije pripremani za stupanje u partizanske jedinice. U tom
spisku, pored imena jednog broja Jeleana, bila su upisana imena mnogih lica iz vie sela sa ireg podruja Mreice i Miljevine. Iste veeri je dogovoreno da se u toku narednih nekoliko dana
obiu sva sela u ovom regionu i da se stanovnici njihovi upoznaju sa ovakvom odlukom taba
odreda i da se okupe na odreeno mjesto svi koji su bili predvieni da uu u pomenutu muslimansku etu, radi njenog definitivnog formiranja. Meutim, tek to srno se pripremili za izvrenje
ovog zadatka, to je trajalo par dana na podruju Miljevine i Jelea, upala je grupa etnika koja se
nalazila u pratnji majora Dangia. Ta grupa etnika, bez ikakvog razloga, ubila je nekoliko pripadnika muslimanske nacionalnosti. To, zatim glasovi o masovnim zloinima etnika nad nedunim
muslimanskim ivljem u Goradu i Foi, te pojave prikljuivanja etnicima pojedinaca i grupa iz
partizanskih redova, doveli su do panike u redovima svih muslimana na ovom podruju, pa i onih
koji su do tada bili vrsto rijeeni da stupe u partizanske redove. U situaciji koja je stvorena dolaskom etnika, iskrslo je mnogo razloga zbog kojih se nije mogao izvriti predvieni obilazak
sela niti okupljanje ljudi upisanih u pomenuti spisak, pa je tako izostalo i formiranje posebne
muslimanske ete u ovom kraju.
") Zbornik, tom IV, knj. 3, str. 297, dok. br. 95.

Sve to ustake vlasti koriste za sebe i na liniji navodne odbrane od etnikog terora, poveavajui teror nad srpskim ivljem, palei masovno, i na
podruju Bora, srpska sela i uvlaei u svoje zloinake akcije sve vei broj,
etnikim postupcima ogorenih Muslimana. U to vrijeme, u Gornjem Boru,
ustae su u malu seosku crkvu zatvorili sve pripadnike srpske nacionalnosti
sela Pridvorice koji su se ovdje zatekli i zapalili ih zajedno sa crkvom. Prema
tome, umjesto spaavanja srpskih glava i ienja srpske Bosne od Turaka, ime su etnici, pored ostalog, pravdali svoje postupke prema Muslimanima doveli su i do neuvenog stradanja srpskog ivlja u ovim krajevima.
Tako su reakcionarnom i izdajnikom djelatnou etnika u slubi okupatora
nacionalne i vjerske protivrjenosti na podruju gornje Drine i gornje Neretve
bile toliko zaotrene da su prijetile masovnom meusobnom istrebljenju naroda u bratoubilakoj borbi.

Osloboenje Foe, Gorada

i ajnia i dolazak Vrhovnog taba
i Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu

U to vrijeme, po nareenju Vrhovnog taba NOP odreda Jugoslavije, na ovo podruje, kao pomo u borbi protiv etnika, stiu crnogorske partizanske jedinice. 41 )
Ove jedinice dvadesetog januara zauzimaju Fou, gdje je razoruano preko stotinu etnika i uspostavljena partizanska vlast.") Istoga
dana, od etnika je osloboeno Gorade, a 27. januara etnici su istjerani iz ajnia. Na podruje Kalinovikog odreda stigla je 28. januara
i Prva proleterska brigada - nakon prelaska rijeke Bosne kod Reljeva
i planine Igman. Samo tri dana ranije, tj. 25. januara preko Romanije i
Jahorine, u Foli je iz evljanovia, sa podruja koje je bilo zahvaeno
drugom neprijateljskom ofanzivom, stigao i Vrhovni tab na elu sa
drugom Titom. Stanje se na itavom podruju, o kome je rije, sada iz
temelja mijenja. Foa kao tadanji centar ovog podruja postaje mjesto odakle su CK i Vrhovni tab, u toku narednih nekoliko mjeseci, rukovodili oruanom borbom u itavoj Jugoslaviji.
Vrhovni tab je jo u toku druge neprijateljske ofanzive, dok se
nalazio na podruju Romanije, donio odluku da se na teritoriji BiH pristupi stvaranju narodnooslobodilakih dobrovoljakih jedinica, to je
najprije uinjeno u Romanijskom odredu i Praanskom bataljonu Kalinovikog odreda. Ove dobrovoljake jedinice trebalo je da poslue
kao najpogodniji nain za okupljanje to irih narodnih masa u narodnooslobodilaku borbu. One su, prema oekivanju Vrhovnog taba, uz
dobro organizovan i uporan politiki rad, trebale da prerastu u partiZbornik, tom IV, knj. 2, str. 212, dok. br. 87 i tom III, knj. 1, str. 406-410, dok. br. 190
") Zbornik, tom IV, knj. 4, dok. br. 6.

zanske odrede. Osim toga, tada se vre i brojne reorganizacije postojeih partizanskih jedinica u tenji njihovog prilagoavanja novim usiovima i potrebama.
Do kraja januara 1942. godine na dotadanjim prostorima Kalinovikog odreda, formirani su Jahorinski NO dobrovoljaki odred, iji je
komandant bio Mirko epanovi, a politiki komesar Tomo Meo, to
je uinjeno po naredbi Vrhovnog taba od 22. januara 1942. godine.
Tih dana dolazi do velikog priliva boraca u redove NOV bilo iz sela sa
osloboene teritorije, bilo iz redova onih koji su razoarani naputali
etnike redove. Tako je Obaljska eta tih dana prerasla u Obaljski bataljon, a na podruju izmeu Miljevine, Drine i Sutjeske formiran je jo
jedan, koji se tada naziva Drugim foanskim bataljonom. Prvim foanskim bataljonom nazivan je tih dana Miljevski bataljon koji je formiran u
decembru 1941. godine.
Od kraja januara pa sve do kraja marta vode se svakodnevne manje ili vee akcije protiv Talijana i ustako-domobranskih snaga u okolini Kalinovika i Uloga. Usljed blokade koju su poetkom februara izvrile partizanske jedinice, snabdijevanje talijanskog garnizona vreno
je vazdunim putem. Talijanska komanda nalazila se pred odlukom da
napusti Kalinovik i po cijenu da u Kalinoviku ostavi sva teka oruja i
motorna vozila.
Sa bataljonima Prve proleterske brigade preko Igmana se prebacio i jedan broj lanova Glavnog taba NOP i DV odreda BiH i Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Ubrzo nakon dolaska u
Fou, oni su se smjestili u Gorade gdje u neposrednoj saradnji sa
Vrhovnim tabom i CK KPJ vre svoju funkciju, usmjeravajui sve svoje snage na uvrivanje vojnih jedinica, sreivanje drugih vojnih i politikih prilika i uestvujui u donoenju raznih mjera koje su doprinosile stabilizaciji i jaanju politike narodnooslobodilakog pokreta. Tu su
se nali Rodoljub olakovi, Ugljea Danilovi, Iso Jovanovi, Kota
Nad, Slobodan Princip Seljo, Pero Kosori, Rato Dugonji i drugi. U
martu mjesecu odlukom Vrhovnog taba i CK KPJ, Glavni tab NOP i
DV odreda i Pokrajinski komitet, kao i Operativni tab za istonu Bosnu, prebacuju se ponovo na Romaniju sa zadatkom da se angauju na
sreivanju NOP odreda i politikih prilika sjeverno 3d pruge Sarajevo-Viegrad, u specifinim uslovima kakvi su tada vladali u istonoj Bosni. Na podrujima juno od ovih, poslove na sreivanju vojnih i politikih prilika preuzima Vrhovni tab NOP i DV Jugoslavije.43)
Period februar-mart 1942. godine nametao je i potrebu izvjesne
reorganizacije postojeih vojnih jedinica na terenu Kalinovikog odreda. Vrhovni tab je 24. februara konsultujui se i ranije sa tabom Kalinovikog odreda,44) izdao nareenje o formiranju Foanskog dobro43
) O dolasku lanova Glavnog taba NOP i DV i PK KPJ za BiH, kao i njihovom ponovnom
odlasku na Romaniju, vidi u Zapisima Rodoljuba olakovia, knj. 3. str. 50-80. i str. 131.
") Zbornik, tom IV, knj. 3, str. 253, dok. br. 86

Iz izvjetaja Kalinovikog NOP odreda Vrhovnom tabu od 17. marta 1942. godine

voljakog odreda. Tako su do marta 1942. godine na podruju na

kome je, prema ranijoj orijentaciji, trebalo da djeluje Kalinoviki odred,
organizovane sljedee vojne jedinice:
1. Kalinoviki odred, u kome su se nalazili: Trebeviki bataljon,
komandant Aleksa Bojovi Brko, a politiki komesar Ilija ori. Raniji
komesar Tomo Meo postavljen je jo u januaru za komesara Jahorinskog NO dobrovoljakog odreda; Igmanski bataljon, u kome je bio
komandant Ivan Velian, a politiki komesar Gavro Princip; Kijevski
bataljon, iji je komandant bio Duan Dai, a politiki komesar Zivko
Joilo; Zagorski bataljon, iji je komandant bio Uro Govedarica, kasnije poginuo kao etnik, a politiki komesar bivi komandant ovog bataljona Mile Elez i Obaljski bataljon, iji je komandant bio Krsto Rudan,
a politiki komesar etko Kova. (U drugoj polovici aprila, kada je
Krsto Rudan bio zbog izdaje osuen na smrt, za komandanta bataljona
postavljen je Petar Govedarica zvani Bugar koji se do tada nalazio na
dunosti komandira voda u Prvoj eti Zagorskog bataljona).
U okviru Kalinovikog odreda krajem marta 1942. godine, kao
specifina pokretna jedinica, formiran je Udarni bataljon Ranko DivIjan45) u kome su se nalazili preteno mladi ljudi, posebno odabrani
kao hrabri i spremni da u ovim tekim danima izvravaju svaki zadatak.
U ovom bataljonu bilo je dosta radnika i naprednih omladinaca iz Sarajeva. Komandant ovog bataljona bio je Obren Andri, a politiki komesar Slobodan Kezunovi.
2. Foanski narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred, u ijem
su se sastavu nalazili Zakmurski, Dragoavsko-elebiki, Joaniko-slatinski i Miljevski bataljon.46).
3. Jahorinski narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred, u ijem
su se sastavu nalazila tri bataljona: Ustikolinski, Jabuki i Praanski bataljon.47)
4. Drinski narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred, sa tri bataljona, koji je zahvatao prostor sadanjih teritorija goradanske i ajnike optine.48)
Granice podruja Kalinovikog odreda sada su ile linijama koje
su obuhvatale na istoku: Pale, Bistricu, Drenin kam - zakljuno Debelo brdo na Jahorini - selo Mazlinu, selo Mreicu, Ravnu goru i Dumoku planinu. Na jugu je granica ila dalje rijekom Neretvom, obuhvatajui sela Ulog, Mokro, planine Visoicu, Bjelanicu i Ivan Sedlo na

") Arhiv SKBiH, tom III, knj. 2, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953, izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Kalinovik Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH od 25. marta 1942.
godine. Zbornik, tom IV, knj. 3. str. 253 i 334, dok. br. 86 i 115.
") Zbornik, tom IV, knj. 2, str. 40, dok. br. 12.
") Zbornik, tom, IV, knj. 4, str, 59, dok. br. 17 Komandant ovog bataljona tada je bio Milan
Simovi i politiki komesar Milan Jaki (obojicu su uskoro ubili narodni neprijatelji).
") Zbornik, tom IV, knj. 4. str. 90, dok. br. 31.

zapadu, a na sjeveru Sarajevsko polje i Trebevi, dotiui se granica

podruja grada Sarajeva.
Tada je bilo u razmatranju, na prostoru novog Kalinovikog odreda, formiranje dva samostalna odreda - Trebevikog ili Trnovskog, sa
sjeditem u Trnovu, i Kalinovikog sa sjeditem u Zagorju na podruju
kalinovike optine. Meutim, ovaj zakljuak ostao je nerealizovan,
odnosno, zakljueno je da se ta ideja realizira kada za to budu sazreli
uslovi.4*)
U to vrijeme, pored Udarnog bataljona Ranko Divljan, formirane
su i omladinske ete u Trnovu, Foi i na elebiima. Prvoga marta
1942. godine u ajniu je formirana i Druga proleterska brigada, u koju
je, neto kasnije, ula kompletna Foanska omladinska eta i znatan
broj boraca iz drugih jedinica sa ovog podruja.
U martu 1942. godine pristupilo se formiranju i rezervnih eta na
itavom ovom podruju, u iji su sastav ulazili mobilisani mukarci
roeni izmeu 1902. i 1923. godine. Ove ete trebalo je da slue kao
jedinice za obavljanje poljskih radova, opravku komunikacija i drugih
objekata potrebnih naim partizanskim jedinicama, a nastojalo se da
budu osposobljene i za odbranu slobodne teritorije i obezbjeivanje
reda i mira u pozadini.50) Te ete su stavljene pod komandu tabova
bataljona na ijoj su se teritoriji nalazile.
Uporedo sa rjeavanjem organizacionih i kadrovskih pitanja u vojnim jedinicama i mnogih drugih problema u pozadini, partijska i skojevska rukovodstva pristupila su u martu i stvaranju skojevskih i partijskih organizacija u vojsci.51)
Organizacije KPJ i partizanski tabovi inili su, uza sve naprijed
naznaene aktivnosti, izuzetne napore kako bi muslimansko stanovnitvo iz Gornjeg Bora, Zagorske upe, Umoljana i drugih mjesta gdje su se tada nalazila jaka ustako-orunika uporita - pridobili na
saradnju sa partizanima. S tim ciljem stanovnitvu ovih podruja upuivani su brojni pozivi i proglasi. U pozivu Vrhovnog taba NOP i DV
Jugoslavije od marta 1942. godine, upuenom muslimanskom stanovnitvu Bora, detaljnije se govori o politici narodnooslobodilakog po") Vidi obavjetenje naelnika Vrhovnog taba NOP i DV Jugoslavije od 2. marta 1942, tabu Kalinovikog NOP odreda o teritorijalnoj granici odreda i uputstva o najvanijim zadacima
odreda Zbornik, tom II, knj. 3, dok. br. 4.
") Evo ta se kae u izvjetaju taba Kalinovikog odreda, od 17. marta 1942, Vrhovnom
tabu o sastavu odreda, formiranju novih jedinica i organizovanju civilne vlasti:
Paralelno sa svim radovima pristupljeno je formiranju rezervnih eta i pristupie se
prvom formiranju Crnorijeke ete. Ta eta e imati oko 100 boraca, godita 1902-1923 Vidi
Zbornik, tom IV, knj 4, str. 90. dok. br. 31. i naredbu i uputstvo Vrhovnog taba, od 4. februara
1942, za mobilizaciju vojnih obveznika u foanskom i pljevaljskom srezu, Zbornik, tom IV, knj. 3,
str 147. dok. br. 49 Ove rezervne ete osnivaju se i na drugim mjestima, to se vidi i iz uputstva
taba I bataljona II krajikog NOP odreda, od 14 februara 1942, za organizovanje i rad rezervnih
partizanskih eta. - Zbornik, tom IV, knj:"3, str. 197, dok. br. 69.
") Arhiv CK SKBiH, tom III, knj. 2, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH u Sarajevu,
1953. - Izvjetaj OK KPJ za Kalinovik PK KPJ za BiH, od 25. marta 1942. godine.

kreta, o bratstvu i jedinstvu, neophodnosti zajednike borbe svih naroda u Bosni i Hercegovini protiv okupatora i njegovih slugu - ustaa
i etnika. Tu se razobliavaju zloinaki postupci neprijatelja naih naroda i poziva muslimansko stanovnitvo da pride oslobodilakoj borbi i
bratskoj saradnji sa srpskim narodom.").
Sline sadrine je i pismo taba Kalinovikog NOP odreda od
marta 1942. godine, upueno Muslimanima sela Dujmovia za prikljuenje narodnooslobodilakoj borbi.")
Partijska rukovodstva i organizacije vode, u ovo vrijeme, estoku
borbu protiv etnika i petokolonaa.
Pored ukazivanja na neprijateljsku i izdajniku pozadinu etnike
propagande i njihovu razornu djelatnost, pojedine partizanske komande poele su protiv nosilaca neprijateljske aktivnosti da preduzimaju i
otrije mjere. Tako su mnogi od njih hapeni i kanjavani na razne
naine, a oni za koje bi se utvrdilo da su na putu izdaje zabrazdili,
osuivani su na smrtnu kaznu i strijeljani. Takve presude, koje su u
poetku bile rijetke i od kojih se svjesno bjealo, bivale su sve ee,
a njihov broj je rastao u srazmjeri sa porastom etnike razbijake aktivnosti i nediscipline u izvravanju nareenja viih komandi.
Treba, meutim, rei da ovakve presude i njihovo izvravanje nisu
uvijek bili praeni prethodnim temeljitijim objanjavanjem injenica
koje bi bile dovoljne da se boraka masa i narod uvjere u postojanje i
teinu krivice, te da je smrtna kazna zasluena. Ovakve pojave obino
su objanjavane poslije izvrenja izreene presude, i to najuoj sredini
iz koje je prestupnik poticao, a objanjenja su najee bila kratka i
sadravala su samo gole tvrdnje da se radi o okupatorskim pijunima,
etnikim agentima i slinom. Stoga se ovakve presude primaju i u narodu i medu borcima sa sumnjom u njihovu opravdanost. Te pojave
etnikim agentima dobro dolaze u borbi protiv KPJ i partizana.
Meu borcima i stanovnitvom itavog ovog prostora naroito je
nelagodno primljena vijest o neoekivanom strijeljanju preko dvadeset
lica u Trnovu, krajem januara 1942. godine, i 17 lica iz sastava Foanskog dobrovoljakog odreda u selu Obiju, aprila 1942. godine, poslije
zauzimanja Bora, zbog neizvravanja zadataka, sabotiranja u bici za
Bora, veza sa etnicima i Talijanima, kao i zbog nedoputenog prisvajanja zaplijenjene imovine.54) Tako je tab Kalinovikog odreda, pod
uticajem izvjesnih greaka takozvanog lijevog skretanja od politike linije narodnooslobodilake bprbe, pokazao i sam izvjesne tendencije
takve orijentacije u istupanju protiv petokolonaa i drugih neprijatelja
NOP-a. Uz svaku pojavu izdajnikog etnikog ponaanja ilo je
obrazloenje da su nosioci takvih postupaka kulaci i bogati seljaci, pa
je, na taj nain, suavan patriotski front svih graana koji su bili sprem") Zbornik, tom II, knj. 3, str. 68, dok. br. 24. i str. 410, dok. br. 156.
") Zbornik, tom IV, knj. 3, str. 297, dok. br. 95.
4 ) Zbornik, tom IV, knj. 4, str. 29, 225, 239, i 275, dok. br. 6,84,90 i 104.

rii da se bore za osloboenje zemlje. Sve ovo bilo je popraeno pretjerivanjima i uestalim najstroijim kaznama koje su unosile zabunu i
strah u narod.
Istina, to je trajalo krae vrijeme, jer je Vrhovni tab na takve pojave reagovao uvijek im bi za njih saznao. Meutim, i pored svega,
takve pojave su se negativno politiki odraavale.
Treba naglasiti da je i sam Vrhovni tab, u to vrijeme, ukazivao na
potrebu odlunije borbe protiv etnikih elemenata i drugih neprijatelja partizanskog pokreta. Ali, prema stavovima Vrhovnog taba i Partije, najotrije mjere, pa i takve kao to je kazna smru, mogle su se izricati samo onima koji su bili duboko zagazili u blato izdaje, i to u
sluajevima kada se njihova krivica dokae.65) Odmah se pokazalo da
naznaena pretjerivanja nisu sa odobravanjem prihvatana ni kod najveeg broja onih koji su najiskrenije podravali partizanski pokret, kao
ni kod lanova Partije i SKOJ-a. Ovo tim prije, to su ovakve pojave
ile na ruku neprijateljima NOP-a.
Splet svih naznaenih okolnosti, u kojima je posebno dola do izraaja dobro smiljena i sinhronizovana akcija etnika, ustakog pokreta i Talijana, dovele su do toga da se u znatnom broju stanovnika,
pa i meu brojnim ustanicima proiri kolebanje i stvori uvjerenje o
besmislenosti daljeg oruanog sukoba sa okupatorom, tim prije to se
vojnika premo sila osovine jo uvijek snano izraavala na svim frontovima, pa da je sada malo ko vjerovao u skori zavretak rata, iji je i
krajnji ishod postajao sve neizvjesniji. Da bi se moglo sve ovo prevazii, uz jo mnogo tota to se negativno javljalo, u to vrijeme, na
ovim prostorima, bila je nuna stalna i organizovana politika aktivnost
u etama, vodovima i selima, i to od poetka ustanka. Meutim, usljed
malog broja lanova KPJ koji su od samog poetka radili na organizovanju ustanka, injenice da je to vrijeme u kome su se sticala prva
borbena i revolucionarna iskustva, te nedovoljne politike zrelosti novoprimljenih lanova KPJ i mnogih drugih okolnosti, jae organizovane
politike aktivnosti narodnooslobodilakog pokreta osjetile su se posebno krajem marta 1942. godine. Dotle su i komande eta i vodova
obavljale svoju dunost gotovo bez ikakve strune i politike pomoi
viih tabova. Teko je bilo samo za devet mjeseci oruane borbe iz
svijesti seljake mase odstraniti sve ono to se u tu svijest kroz prethodno dugo vrijeme urezivalo, bilo da se radi o borcima, borakoj
masi ili ostalom dijelu stanovnitva.
U borakim jedinicama, o emu je ve bilo rijei, naao se pretean broj Srba. To su bili seljaci koji su decenijama ivjeli u nepismenosti, neznanju, kulturnoj zaostalosti i oskudicama i nevoljama svake
vrste, kao to je bio sluaj i sa njihovim komijama Muslimanima i
Hrvatima. I srpski ivalj je decenijama i vijekovima, prije revolucije, od") Zbornik, tom IV, knj. 4, str. 285, dok. br. 107.

gajan u nacionalistikom i vjerskom fanatizmu, koji ga je uio i podsticao na mrnju i antagonizam. Zato je i moglo doi do ve naglaene
bratoubilake borbe, koja je imala po sve nae narode gotovo katastrofalne posljedice. Tako je dolo i do masovnog paljenja muslimanskih kua u Boru i Kalinovikoj upi, to se dogodilo protivno stavovima i nareenjima viih partizanskih komandi.
U navedenim okolnostima, a pod nastojanjem talijanske okupacione sile, dolazi u toku maja do osipanja partizanskih i dobrovoljakih
odreda na ovom prostoru. Taj proces raspadanja potpomognut je
puevima koje su etnici, uporedo sa ve naznaenom razbijakom
aktivnou, pripremali u veini tabova bataljona, a koji su praeni i fizikom likvidacijom komunista i ljudi odanih ciljevima NOB-e.
Tako su likvidirani Stevo Markovi Singer i Momo Koevi, politiki komesar i zamjenik komandanta Foanskog partizanskog odreda,
Aco Pecelj, zamjenik politikog komesara Zagorskog partizanskog bataljona, Ilija Dorevi, politiki komesar Trebevikog bataljona, kao i
mnogi drugi napredni ljudi i borci.

Narodnooslobodilaki odbori
organi borbe i zametak revolucionarne vlasti
Prve oruane grupe nisu imale magacina iz kojih bi se mogle
snabdijevati odjeom/obuom, hranom i drugim potrebama. Nije bilo
ni posebnih sklonita gdje bi se mogli smjestiti, lijeiti i njegovati ranjeni i oboljeli partizani. Sve te potrebe oruanih grupa, u prvim ustanikim danima, mogle su da se zadovolje jedino u selima iji su stanovnici podravali oruanu borbu.
U toku avgusta 1941. godine, u selima sa kojima su ustanici dolazili u dodir odreivani su seljani za povjerenike, iji je zadatak bio da u
dogovoru sa stanovnicima sela obezbijede dovoljne koliine hrane,
odjee i obue za potrebe ustanika, te da to dopremaju na mjesta koja
su im odreivale starjeine ustanika. Na isti nain obezbjeivana su i
mjesta gdje su skrivani ranjeni i bolesni partizani, kojih, u prvim ustanikim danima, nije bilo mnogo. Tim povjerenicima stavljeno je u dunost da prate i ponaanja pojedinaca u svojim sredinama, te da o tome
obavjetavaju partizanske komande. U nedostatku organizovane kurirske slube, ovi povjerenici bili su esto angaovani i kao kuriri.
Polazei od prvih iskustava, kao i od procjene tokova razvoja oruane borbe u narednim danima, tab sarajevske oblasti je, ve u toku
prve polovine septembra, izradio uputstvo o organizovanju vojno-teritorijalnih organa i organa narodne vlasti na osloboenoj teritoriji. To

uputstvo sa znaenjem nareenja upueno je 15. septembra svim vojnim komandama na podruju sarajevske oblasti.58)
Komandanti partizanskih tabova, kako je zapisano u tome
uputstvu, bili su duni da, prilikom oslobaanja veih teritorija, imenuju komandante optina i srezova kao vojno-teritorijalne organe. Njihov
zadatak sastojao se u tome da obezbijede izbor ili imenovanje narodnooslobodilakih odbora u selima, optinama i srezovima, iji je zadatak bio:
da obezbjeduju red i mir;
da u svakom selu nau potreban broj ljudi za zatitu sela, odnosno naselja;
da obezbijede svakodnevne potrebe u hrani i da ih smjeste na sigurno, skrovito mjesto;
da u svakom selu organizuju obavljanje poljskih radova, tako da
svi plodovi moraju biti ponjeveni i sabrani;
da organizuju kulturno-prosvjetni rad u selima i naseljima;
da se staraju o stalnom obavjetavanju sela o borbama partizana i
stanju na frontovima izvan nae zemlje;
da rade na okupljanju svih narodnih snaga u slubu narodnooslobodilakoj borbi i da se bez milosti bore protiv svih koji to budu ometali na bilo koji nain, koji svjesno ili nesvjesno svojim postupcima idu
na ruku okupatoru.57)
Nije nerealno tvrditi, ovo uputstvo bilo je jedno od rijetkih koje je
moglo da poslui kao sastavni dio sveukupnih mjera od kojih se polazilo u izgradnji i formiranju narodnooslobodilakih odbora kao znaajnih faktora za proirivanje baze ustanka. Ovaj dokumenat bio je od neprocjenjive vrijednosti i kasnije, kako za formiranje narodnooslobodilakih odobra, tako i za orijentaciju u njihovom radu sve do donoenja
Foanskih propisa.
Temeljei svoj rad na ovom uputstvu, narodnooslobodilaki odbori su, pored poslova na prikupljanju hrane, odjee, obue i drugog
") Evo ta se, pored ostalog, u tome nareenju kae: U mjestima iz kojih je narodnooslobodilaka partizanska vojska protjerala okupatore i njihove sluge mora se obezbijediti redovan
ivot i rad Komandant partizanskog odreda koji je oslobodio jedno mjesto duan je odmah da
poduzme mjere za organizovanje normalnog ivota. U sjeditu optine ili sreza on odreuje komandanta u optini ili srezu gledajui uvijek da to bude ovjek koji je odan narodnooslobodilakoj borbi, poten i ugledan meu svojim sugraanima ili seljanima. Komandant Sreza ili Optine
potinjen je najbliem odredu Narodnooslobodilake partizanske vojske.
Da bi itav narod uestvovao u narodnooslobodilakoj borbi, potrebno je da u svakom
sreskom mjestu i u selu postoji narodnooslobodilaki odbor, koji treba birati. Tamo gdje ga je
nemogue izabrati, komandant optine ili sreza moe odrediti samo ljude u narodnooslobodilaki
odbor, ali je takav odbor privremen i im se ukae prilika treba izvriti biranje odbora. Narodnooslobodilaki odbor treba da se sastoji od najboljih ljudi i ena koje predloi varo ili selo. Komandant optine (sreza) zajedno sa jo jednim lanom narodnooslobodilakog odbora iz svakog
sela ini plenum optinskog vijea. - Zbornik, tom IV, knj. 1, str. 309, dok. br. 142.
") Vidi Uputstvo taba sarajevske oblasti, od 15. septembra 1941, za organizovanje i saradnju vojnoteritorijalnih organa i organa narodne vlasti na osloboenoj teritoriji. Zbornik, tom IV,
knj. 1, str. 309, dok. br. 142.

to su radili i seoski povjerenici, organizovali praenje kretanja oruanih i ustako-domobranskih patrola, evidentiranje neprijateljskih straa
koje su uvale magacine, pruge, mostove, njihovo brojno stanje, naoruanje i kvalitete utvrenja, o emu su redovno slali izvjetaje partizanskim tabovima. Da su do kraja oktobra 1941. godine postojali narodnooslobodilaki odbori u svim osloboenim selima izmeu Sarajeva i Kalinovika svjedoi i nareenje taba Kalinovikog NOP odreda od
30. oktobra za reorganizaciju potinjenih jedinica, koje se upuuju komandama i tabovima bataljona, a u kome se zahtijeva da se snabdijevanje vojske hranom, obuom i stonom hranom moe obezbijediti
samo preko seoskih odbora.5")
Proces unapreenja rada narodnooslobodilakih odbora, nastavljen je, meutim, sa jo vie poleta i sa jo veim rezultatima u toku
mjeseca februara 1942. godine, tj. poslije dolaska Vrhovnog taba na
ovo podruje i donoenja Foanskih propisa. Tada su, na ovoj teritoriji
kako je naprijed reeno, formirana jo tri dobrovoljaka narodnooslobodilaka odreda - Foanski, Jahorinski i Drinski, te etvrti - Kalinoviki partizanski odred. U isto vrijeme na ovim prostorima formirana su
tri sreza: trnovski, foanski i goradanski. U prva dva sreza bilo je zavreno i formiranje optina u kojima su bili izabrani seoski i optinski
narodnooslobodilaki odbori, dok su u goradanskom srezu bili u toku
poslovi oko podjele sreza na optine i na organizovanju seoskih i optinskih narodnooslobodilakih odbora.
Zalaganjem ranijih narodnooslobodilakih odbora, uz podrku i
svestranu pomo vojno-teritorijalnih organa - komandi mjesta, optina i srezova - na podrujima pomenutih srezova bile su organizovane
najraznovrsnije institucije i slube za snabdijevanja, komunalije i druge
vrste poslova: sluba obezbjedenja (seoske strae), radionice za iziadu i opravku civilnih i vojnih orua, telefonske, drumske, eljeznike i
druge veze, socijalna pomo, itd. Posebna panja bila je posveivana
organizaciji zdravstvene i prosvjetne djelatnosti.89)
Stalne veze i saradnje sa partijskom organizacijom i organima
NOP-a u gradu Sarajevu bile su od naroitog znaaja i pomoi. Sve do
kraja marta, potrebe zdravstvenih i prosvjetnih organizacija (u lijekovima, kolskom i pisaem materijalu) sa uspjehom su podmirivane iz Sarajeva. Krajem marta i u toku aprila snabdijevanje iz grada bilo je oteano u svakom pogledu, to je posljedica provale u partijskoj organizaciji grada.
Krajem novembra 1941. godine, u Trnovu je osnovan Okruni komitet KPJ koji su sainjavali Karlo Batko, sekretar, Boria Kovaevi,
Dragutin Kosovac, Tomo Meo, iro Regoje i Vukain Andi. Zadatak
Komiteta bio je da stvara elije KPJ u vojnim jedinicama i selima koje
") Vidi nareenje taba Kalinovikog NOP odreda, od 30. oktobra 1941. godine. Zbornik,
tom IV, knj. 2, str. 110, dok. br. 40.
") Vidi Arhiv CK KPJ 1942/57 - izvjetaj o sprovedenom radu u Goradu.
11 - Sarajevo u revoluciji

161

bi radile na organizovanju masovnih oblika politike aktivnosti u tim

sredinama, te tako ostvarivale postepeno uticaj u vojsci i u najirim
slojevima stanovnitva.
Idui od sela do sela i od ovjeka do ovjeka - svakodnevno u
nastojanjima da ostvare program partijsko-politike aktivnosti koji su
usvojili, lanovima Okrunog komiteta polo je za rukom da u toku decembra 1941. godine formiraju partijske organizacije u Dobrom Polju,
Trnovu i Crnoj Rijeci,"0) kao i u Trebevikom, Kijevskom i Igmanskom
bataljonu.
Prvi koraci u ostvarivanju takvih masovnih dodira s narodom bili
su brojni sastanci i konferencije u osloboenim selima, na kojima su
stanovnitvu objanjavani ciljevi narodnooslobodilake borbe, uspjesi
partizanske vojske i stanje na svjetskim ratitima.
Ovaj komitet vodio je rauna i preduzimao je sve to je bilo u njegovoj moi da se ovakvi sastanci i konferencije odravaju i u novoosloboenim selima prilikom njihovog zaposjedanja. Tako je Okruni komitet uspio da, jo prije dolaska Vrhovnog taba, stvori aktive komunista u Foi i Goradu. Ti partijski aktivi zajedno sa veim brojem pojedinaca iz mnogih sela, sa kojima su lanovi Okrunog komiteta imali
vezu, bili su prve organizacije preko kojih su poele da zrae ideje
KPJ i narodnooslobodilake borbe u ovim podrujima.
U februaru 1941. godine, i ovaj komitet mijenja sjedite, preseljavajui se iz Trnova u Fou. I teritorija na kojoj je djelovao bila je znatno
proirena. Njoj su sada prikljuene teritorije izmeu Drine, Lima i
sandake i crnogorske granice, kao i prostori koje je trebalo da kontrolie Jezersko-konjiki bataljon."1)
U ovom periodu, inicijativom Pokrajinskog komiteta KPJ, formiran je nvi Okruni komitet za podruja Foa - Kalinovik, u iji sastav
su uli: Punia Perovi, sekretar, i Karlo Batko, Danilo taka, Ciro Regoje, Ferid engi i Dragutin Kosovac, lanovi.
Pripreme koje su uinjene na stvaranju partijske organizacije, jo
prije protjerivanja etnika iz Foe i Gorada, bile su polazite koje je
omoguavalo da se za kratko vrijeme stvore uslovi za utemeljivanje
jae i brojnije organizacije KPJ koja bi u dogledno vrijeme mogla biti
osposobljena da ovlada svim oblicima ivota i politikog rada. Iz autentinih izvora d se izvui zakljuak da je bila tenja da se lanstvo KPJ
to je mogue ravnomjernije rasporedi po odredima i na terenu.
Pored svega to je uinjeno na razvijanju partijske organizacije,
postignuti rezultati bili su jo daleko od toga da bi mogli da zadovolje

") Vidi izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Kalinovik, PK KPJ za BiH od 25. marta 1942.
godine Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953. tom III, knj 2
str. 90.
") Vidi izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Fou, o stanju partijske organizacije na ovom
terenu, od 8. maja 1942. godine. Arhiv CK KPJ (1942) 287.

brojne potrebe toga vremena u partijskim kadrovima na ovim prostorima Okruni komitet je stoga inio i dalje napore kako bi se broj ljudi
primljenih u KPJ jo vie i to bre poveao, pa je preduzimao i sve to
je bilo u njegovoj moi da se podigne njihov obrazovni i idejno-politiki nivo. Tako su u navedenih etrdesetak dana, tj. do poetka tree
neprijateljske ofanzive na podruju Foa - Kalinovik, bile organizovane
42 partijske elije - 26 u vojsci i 16 u pozadini - u kojima se nalazio
221 lan KPJ i 176 kandidata za lanove KPJ. Pored toga, na ovom podruju bilo je 45 aktiva u kojima se, pored lanova KPJ, nalazilo 269
lica koja su pripremana za prijem u KPJ ili u redove kandidata za lanove KPJ. Treba naglasiti, da su u ukupnom broju lanova KPJ koliko ih
je imala organizacija na ovom podruju, bila 184 mjetana.")
Krajem novembra, uporedo sa formiranjem Okrunog komiteta
KPJ, u Trnovu je formiran i Okruni komitet SKOJ-a. lanovi ovog omladinskog rukovodstva zajedno sa svojim drugovima iz Okrunog komiteta KPJ, krenuli su od jedinice do jedinice i od sela do sela. Tako
se kroz masovne oblike politikog rada, o emu je ve bilo rijei, dolazilo u neposredan kontakt sa veim brojem omladinaca i omladinki. Iz
njihovih redova u toku decembra 1941. godine i januara 1942. godine
stvaraju se prvi aktivi SKOJ-a, najprije u vojnim jedinicama, a potom i u
selima. Istovremeno, i u vojnim jedinicama i u selima stvarana su jezgra iz kojih su se razvijali novi aktivi SKOJ-a. U izvjetaju Pokrajinskog
komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu CK SKOJ-a od 24. februara
1942. godine stoji:
Sto se tie rada poslije Savjetovanja u Sred. Raspolaemo zasada podacima samo sa teritoriji Foa - Gorade - ajnie - Trnovo,
dakle sa teritorije Kalinovikog Okrunog komiteta.
Sam zna da tu nije postojalo skojevskog rada izuzev neto oko
Trnova i Sarajevskog polja..."3)
Krajem decembra 1941. i u januaru 1942. godine taj rad osjetio
se, makar i u manjoj mjeri, u Foi i Goradu. Bez toga bi, pored svega
drugog, bilo teko doi do pravih objanjenja brzog razvoja i intenzivne iroke politike akcije meu omladinom, sa ime se susreemo u
kratkom vremenu nakon dolaska Vrhovnog taba u Fou. Samo temeljnim prethodnim pripremama mogli su se pronai kadrovi za mjesne komitete SKOJ-a u Foi i Goradu i optinske komitete SKOJ-a u
Trnovu i Sarajevskom polju, koji su formirani do 10. februara 1942. godine, i mjesno rukovodstvo u Cajniu, gdje su u toku marta formirana
jo etiri aktiva SKOJ-a: dva u redovima gradske omladine, a dva u redovima radnike omladine. Isto tako, izmeu 20. februara i 20. marta

") Vidi izvjetaj OK KPJ za Fou o stanju partijske organizacije na ovom terenu, od 8
maja 1942. godine. Arhiv CK KPJ, 1942/287
') Vidi pomenuti izvjetaj, Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH u Sarajevu, 1953, tom III, knj. 2, str. 59.

11'

163

novi aktivi SKOJ-a bili su formirani u Zakmuru, Borijarna i tri aktiva u

Goradu.64)
Nema podataka o rasprostranjenosti i brojnosti organizacije
SKOJ-a u toku februara i marta 1942. godine, ali se zna da su u Foi,
pored mjesnog rukovodstva sa 7 omladinaca, bila organizovana i tri aktiva SKOJ-a: aktiv SKOJ-a srednjokolaca, aktiv radnika i aktiv SKOJ-a
u gradskoj miliciji.66) Poneki aktivi SKOJ-a nalazili su se svuda gdje su
tada bila organizovana mjesna ili optinska skojevska rukovodstva.
Uporedo sa naporima na osnivanju i brojnom jaanju SKOJ-a, osnivani su i odbori organizacije Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine, po direktivi o osnivanju Bosansko-hercegovakog narodnooslobodilakog omladinskog saveza, objavljenoj u
Biltenu PK KPJ za BiH od 18. decembra 1941. godine. Tako su do 19.
februara na podruju Trnova odbori NOSOBiH bili organizovani u 22
sela, a u Savez je bilo upisano oko 750 omladinaca i omladinki. U Foi
na omladinskom mitingu, koji je odran poetkom februara, formirana
je organizacija NOSOBiH u koju se odmah upisalo 200 omladinaca i
omladinki. I u Goradu je tih dana organizovan odbor NOSOBiH kome
je polo za rukom da do kraja druge dekade februara okupi oko 150
omladinaca i omladinki.
Krajem januara i poetkom februara sa omladinom intenzivnije
poinje da se radi i na podrujima ajnia, Ustikoline i Kalinovika, a u
drugoj polovini marta organizacije NOSOBiH postoje i u Zakmuru sa
180 lanova, u Ustikolini sa 120 lanova i u ajniu sa 90 lanova. Ovaj
savez omladine bio je organizovan i u Goradu sa karakteristikama
masovne organizacije koja je svakodnevno obuhvatala sve vei broj
sela.
U tenji da se stvori to ira baza omladinskog pokreta, tada je u
Okrunom komitetu SKOJ-a rijeeno da se i u vojsci u svaki bataljon
odredi po jedan skojevac, koji e organizovati idejni i politiki rad sa
omladinom u etama, te u sklopu te aktivnosti formirati najprije jezgra
od omladinaca koji se budu isticali svojim naprednim stavovima, a zatim i aktive SKOJ-a. Bilo je, takode, odlueno da se i u pojedine optine alju izrasliji omladinci (po jedan), koji bi radili na organizovanju odbora NOSOBiH i podsticali ih i pomagali im da organizuju sijela, priredbe, igranke, predavanja, politike konferencije i druge pogodne oblike
koji bi SKOJ-u i Partiji omoguavali vru i eu vezu sa seoskom
omladinom.
Pretean dio sadraja politikog djelovanja meu omladinom inile su teme koje su bile usmjerene na podsticanje napora za ostvarenje

") Vidi izvjetaj PK SKOJ-a za BiH, od 24 februara 1942. god. Arhiv CK SKBiH, izdanje
Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tom III, knj. 2, str. 59.
") Vidi izvjetaj OK SKOJ-a za Kalinovik, PK SKOJ-a za BiH od februara 1942. godine Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tum III, knj. 2, str. 64.

jedinstva muslimanske, hrvatske i srpske omladine.'6) Pri tome su u

februaru i kasnije posebno koritena dva proglasa Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH, jedan se odnosio na stvaranje omladinskih eta u
sastavu oruanih jedinica, a drugi je pozivao omladinu Bosne i Hercegovine na jedinstvo.67)
U okvirima NOSOBiH osnivane su i omladinske radne ete. Ove
ete bile su na raspolaganju optinskim narodnooslobodilakim odborima, a obavljale su najraznovrsnije poslove kao to je ienje grada i
snabdijevanje bolnica, radionica, tabova i drugih institucija revolucije,
ogrevom i drugim potrebnim materijalima do kojih je omladina mogla
doi. U srazmjeri sa porastom skojevske, rasla je i organizacija NOSOBiH u koju je poetkom maja bilo upisano 3.368 omladinaca i omladinki.66)
Takode je ve od prvih dana oruane borbe sagledan i visoko cijenjen u ustanikim rukovodstvima doprinos koji bi oruanom ustanku,
u svakom pogledu mogle pruiti ene. Stoga se i pristupilo stvaranju
revolucionarne organizacije - Antifaistikog saveza ena. U februaru
1942. godine postojali su kvartovski aktivi ena, koji su redovno odravali svoje sastanke, na kojima su itani vijesti i proglasi partijskih i skojevskih rukovodstava i vojnih tabova. U isto vrijeme, u osam seoskih
optina bile su izabrane povjerenice sa zadatkom da okupljaju seoske
ene u Antifaistiki savez ena, te da tako stvore uslove za formiranje
odbora Antifaistikog saveza ena u optinama i selima.6")
Kroz ove prve zametke Antifaistikog saveza ena obavljaju se
brojni poslovi od neprocjenjivog znaaja za narodnooslobodilaki pokret. ene su odmah nakon osloboenja Foe od etnika, sakupile
posteljinu za 120 ranjenika i boraca promrzlih u Igmanskom maru, a
prikupljale i druge priloge za vojsku i bolnice. One su gotovo iskljuivo
predstavljale radnu snagu u radionicama.70)
Od poetka oruane borbe postojali su kanali preko kojih je odravana stalna veza partizanskih tabova i partijskih foruma sa partijskom organizacijom i narodnooslobodilakim pokretom u gradu Sarajevu. Ti kanali su u toku avgusta i septembra sluili uglavnom za prebacivanje komunista i graana koji su iz Sarajeva upuivani u partizane.
Kasnije, u toku oktobra, novembra i sve do maja 1942. godine, pored
graana koji su ovuda svakodnevno upuivani u partizane, ovi kanali
sluili su i za obavljanje niza drugih jako znaajnih zadataka. Ovuda je
skoro svakodnevno iz grada partizanskim jedinicama i na slobodnu te") Podaci o SKOJ-u i omladini uzeti su iz sadraja izvjetaja PK SKOJ-a, CK SKOJ-a, od
24 februara 1942. godine Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH u Sarajevu,
1953, tom III, knj. 2, str. 58. do 60. i 64.
") Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja, str. 66. do 69.
") Vidi izvjetaj OK KPJ za Fou, od 8 maja 1942. god. Arhiv CK KPJ 1942 - 287.
") Vidi izvjetaj OK KPJ za Kalinovik, od 25. marta 1942 Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tom III, knj. 2. str. 91, 92. i 93.
,0
) Vidi izvjetaj OK KPJ za Fou, od 8. maja 1942. Arhiv CK KPJ, 1942/287.

ritoriju upuivan najraznovrsniji materijal: sredstva za normalno funkcionisanje telefonskih i radio-veza, roto i drugih aparata za umnoavanje pisanog materijala; pisae maine i namirnice, pisai pribor koji je
sluio za svakodnevne potrebe u svim tabovima, narodnooslobodilakim odborima i osnovnim kolama za redovno kolovanje, o emu je
ve bilo rijei; lijekovi i drugi sanitetski materijal za potrebe bolnica i
drugih zdravstvenih ustanova. Transport ove robe iao je obino preko
sela Miljevia, gdje su je prihvatale partizanske patrole.71)
Tim putem od kraja januara 1942. godine ile su i veze Vrhovnog
taba sa Centralnim komitetom i Glavnim tabovima NOP i DV odreda
Hrvatske i Slovenije, i obratno - njihovih centralnih komiteta KP i
glavnih tabova sa Centralnim komitetom KPJ i Vrhovnim tabom.
Preko teritorije Kalinovikog odreda, naroito u toku februara,
marta i aprila 1942. godine odravane su veze sa Hercegovinom. U isto
vrijeme, preko ovog podruja odravane su sve veze partijske organizacije grada Sarajeva sa Vrhovnim tabom. Tim kanalima ile su veze
od Glavnog taba NOP BiH do Vrhovnog taba NOP i DV, i obratno.
U toku maja i juna mjeseca 1942. godine na svim podrujima,
koja su do tada bila pod kontrolom Kalinovikog odreda i Drinskog,
Foanskog i Jabukog narodnooslobodilako dobrovoljakog odreda,
zavladali su etnici i ustae. Mnoge partizanske oruane grupe i pojedinci koji su imali zadatak da obnove partizanske jedinice, do ijeg je
rasipanja dolo u treoj neprijateljskoj ofanzivi, bili su prisiljeni da do
kraja jula pod pritiskom talijanskih, ustakih i etnikih progona napuste ovo podruje. Od tada pa sve do marta 1943. godine, na ovom podruju nema znaajnijih oruanih partizanskih akcija.
Partizanske snage napustile su Fou 11. maja 1942. godine i nale
se uskoro poslije toga na prostorima izmeu Pive i Tare. U to vrijeme
tab Kalinovikog odreda i okruni komitet odluuju da se odre na
teritoriji Kalinovikog odreda, iako su uslovi za realizaciju takve odluke
bili vrlo teki. Kada su u junu proleterske brigade krenule preko Zelengore, Treskavice, Igmana, Konjica, Prozora, Duvna i Livna u Bosansku krajinu, jedan dio boraca i bataljona Kalinovikog odreda prikljuio se proleterskim jedinicama, najvei dio otiao je kuama, a jedan dio priao je etnicima. Oko 50 boraca, vrsto vezanih za narodnooslobodilaki pokret, ostao je sa tabom ili se zadrao na terenu Igmana do kraja jula 1942. godine. Pretean broj ovih boraca bio je iz
Sarajeva i Sarajevskog polja. Krajem jula i oni naputaju Igman, a
poetkom avgusta prikljuuju se u Prozoru jedinicama od kojih e se
uskoro formirati Deseta hercegovaka brigada.

") Zbornik, tom IV, kn). 3, str. 181, 209, dok br 62. i 75.

DRAGUTIN KOSOVAC

ORGANIZACIJA OKRUNIH KOMITETA PARTIJE I

SKOJ-a NA PODRUJU KALINOVIK - FOA
Poetkom novembra 1941. godine izaao sam u partizane na teritoriju Kalinovikog odreda. Bilo bi normalno da sam otiao na Romaniju, bila mi je blie, posebno stoga to sam, kao lan Gradskog odbora
Narodne pomoi, bio zaduen za veze sa Romanijskim odredom i to
je preko te veze mnogo prijatelja i poznanika otilo u Romanijski
odred, posebno stoga to su me vrsta prijateljstva vezala sa kuririma
Romanijskog odreda Hodom i Dovadijom. Meutim, meni se urilo,
bio sam kompromitovan, a elio sam to prije da odem u partizanske
jedinice, pa sam - izmeu brojnih veza koje je imala tada gradska
partijska organizacija sa ustanicima u raznim pravcima - iziao u partizane preko one sa kojom sam najprije stupio u kontakt. Sticajem
okolnosti, prva veza je vodila u Kalinoviki partizanski odred, a nju je
odravao Duro Damjanovi, radnik Vojnotehnikog zavoda, koji je stanovao na Kovaiima.
Jednoga poslijepodneva izili smo pored starog jevrejskog groblja, pa preko Vraa i pored dobro poznatog Karolinentala. Prije sela MiIjevia, u jednoj dolini kraj potoka sreli smo prvu partizansku patrolu.
Poslije trideset sedam godina, iz sjeanja su iezli mnogi dragi i bliski
likovi, pa i oni s kojima sam'bio i due i vre vezan, ali mi je i danas
pred oima lik prvog partizana naoruanog, sa ajkaom na kojoj je
stajala srpska trobojka i na njoj velika crvena petokraka zvijezda.1) To
') Prema nareenju Glavnog taba NOP odreda BiH od oktobra 1941. godine, pripadnici
partizanskih jedinica u predjelima preteno naseljenim Srbima trebalo je da na kapama nose
srpsku trobojku sa petokrakom zvijezdom, a u krajevima naseljenim preteno hrvatskim ivljem
- hrvatsku trobojnicu sa petokrakom zvijezdom. - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom
IV, knj. 2, str. 109. i 110. dok. br. 39.

je bio borac iz sastava Trebevike ete, u ije sam redove tada stupio.
Nije bilo potrebno da se borcima ove ete posebno predstavljam, jer
sam meu njima zatekao dosta poznanika iz kole i sa rada u sarajevskoj partijskoj organizaciji. Nakon nekoliko dana stiglo je nareenje iz
taba odreda da predem na Igman. Tamo sam krenuo preko Trnova
koje je ba tih dana bilo osloboeno i u kome je bio smjeten tab Kalinovikog odreda. Mjesto je bilo, tako rei, neoteeno. Sauvane su i
ostale, i poslije borbe, andarmerijska i velika vojna kasarna u kojima
su se za vrijeme borbe bile zabarikadirale posade, sastavljene od
orunika i domobrana, koje su branile Trnovo. ivot u ovom malom
bosanskom mjestu poeo je da tee organizovanim tokovima koje su
usmjeravali organi NOP-a. Produio sam za Igman putem koji vodi preko Ledia, Dejiia, iznad Presjenice. eta na Igmanu bila je smjetena na Velikom polju, u jednospratnoj povelikoj kui koja je bila vlasnitvo nekog Mozera - Nijemca, koji je tu do rata drao farmu srebrenih lisica. Prostorije ete bile su uredne, a u ivotu i djelovanju ete
vladala je vojnika disciplina. Rasporeen sam u jedan od vodova kao
obian vojnik. Zadatak mi je bio da politiki djelujem meu borcima i
da kao lan Partije sluim primjerom na svakom poslu i u svakom drugom pogledu. Veina boraca bili su mladi ljudi, i to uglavnom iz Sarajevskog polja. Neke i od njih upoznao sam u Sarajevu, gdje su se kolovali. Te godine zima je bila izuzetno hladna. Ve krajem novembra na
Igmanu je visina snijega sezala do koljena, a noi su bile toliko hladne
da strau pred kuom nismo mogli drati po vojnikoj normi od 2 sata,
nego smo se morali mijenjati svakih 30 minuta. Za tih nekoliko dana,
koliko sam tada proveo na Igmanu, skoro svake veeri smo silazili u
Sarajevsko polje po hranu ili radi sastanaka i konferencija sa seljacima.
Ja sam se vie angaovao na radu sa omladinom. U tim selima mobilisali smo borce, a onima koji nisu eljeli da se odazovu pozivu oduzimali smo, za potrebe jedinica, puke i drugo oruje, ega se tih dana,
poslije kapitulacije jugoslovenske vojske, moglo nai po tavanima
seoskih kua. Tih noi smo se po ovim selima potpuno slobodno kretali. Domobranske i orunike patrole smjele su zalaziti u ova sela
samo po danu, no je bila naa.
Kada sam se krajem novembra, poslije jednog dana proboravljenog u Sarajevskom polju, vratio na Igman, saopteno mi je da je dolazio i traio me Rato Dugonji i da je poruio da mu se im prije javim.
Iz istih stopa sam produio za Trnovo i tu se naao s njim. Saoptio mi
je da sam odreen za sekretara Okrunog komiteta SKOJ-a i lana
Okrunog komiteta KPJ za podruje Kalinovikog odreda. Upoznao
me je i sa sekretarom Okrunog komiteta Partije, Karlom Batkom, radnikom iz Mostara, koga smo zvali imenom Drago, i sa politikim komesarom Odreda, lanom Okrunog komiteta i lanom Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, Boriom Kovaeviem epanom. Iste veeri odrali smo sastanak i Okrunog komiteta SKOJ-a u koji su, pored mene,
uli Hakija Dervikadi Branko, mostarski srednjokolac, rodom iz Ne-

vesinja, i Tinika Romano, krojaica iz Sarajeva, koju sam odranije poznavao.

Podruje Kalinovikog odreda na kome je trebalo da djeluje novoformirani Okruni komitet zahvatalo je prostore koji su se protezali
juno od pruge Hadii - Sarajevo - Mededa, pa sve do hercegovake i crnogorske granice na jugu i od sandake granice na istoku
do linije Bradina - Konjic na zapadu.') Praktino to znai da se u okvirima podruja na kojima je trebalo da djeluju okruni komiteti KPJ i
SKOJ-a nalazila juna polovina sarajevskog sreza sa Trebeviem, Igmanom i gotovo itavim Sarajevskim poljem, dijelovi biveg konjikog
sreza, istono od Konjica, i cijeli bivi foanski i ajniki srez, koji su
tada obuhvatali i Gorade. U vrijeme kada sam iziao na to podruje, u
sastavu Kalinovikog narodnooslobodilakog partizanskog odreda
djelovala su etiri bataljona: Trebeviki, Kijevski, Praanski i Jezersko-konjiki. Ovaj posljednji partizanski bataljon djelovao je u podruju
Glavatieva i Borakog jezera i nalazio se u sastavu Kalinovikog odreda vie formalno nego stvarno. Tih dana, poetkom decembra, bilo je
osloboeno podruje od Vojkovia do Uloga, osim Kalinovika.
lanovi prvog Okrunog komiteta KPJ bili su: Karlo Batko, Boria
Kovaevi i Tomo Meo, seljak Iz Crne Rijeke, predratni komunista, i
ja. Kasnije, jo u toku decembra, u Komitet su kooptirani iro Regoje i
Vukain Ani, oba seljaci - prvi iz Dobrog Polja i drugi iz Crne Rijeke. Tih decembarskih dana Trnovo je bilo puno ivota. U njemu su se
pored taba odreda nalazili i komanda mjesta i bolnica. Tu je i agitprop
Okrunog komiteta, osnovan ba tih dana, umnoavao vijesti, tampao
biltene, a poznati sarajevski slikar Vojo Dimitrijevi, lan agitpropa,
crtao je plakate. Bile su organizovane i radionice za popravku oruja i
izradu odjee, obue i podmirivanje drugih potreba vojske i pozadine.
Trnovo je imalo elektrino osvjetljenje koje mu je obezbjeivao agregat koji j? montirao i odravao Moric Montiljo, radnik iz Sarajeva. Politike konferencije, sastanci i priredbe bili su svakodnevni.
Prvi zadatak Komiteta bio je da od lanova Partije u jedinicama i
na terenu organizuje partijsku organizaciju, a zatim da je politikim
djelovanjem jaa i iri. Komitet je odmah pokrenuo akcije za formiranje partijskih organizacija u etama i na terenu, te nastojao da organizuje masovni politiki rad organizujui konferencije sa stanovnitvom
po selima. Istovremeno, Okruni komitet SKOJ-a priao je stvaranju
organizacija SKOJ-a i NOSOBiH-a. U svome radu Komitet se suoio sa
brojnim tekoama. Partijska organizacija na tom podruju nije imala
gotovo nikakve tradicije. Partijske elije postojale su od ranije samo u
Sarajevskom polju i u Kasindolu, preko koje je ostvaren neto jai uticaj i na Crnu Rijeku. Pored ovih partijskih elija, postojao je, pred sam
ustanak formiran, malobrojan aktiv komunista u Dobrom Polju. U oko') Vidi Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Fou o stanju partijske organizacije na terenu
do 8 maja 1942. Arhiv CK KPJ/1942/287.

lini Kalinovika tek je poelo da se osjea djelovanje naprednih srednjokolaca koji su se kolovali u Sarajevu ili Mostaru. Na tom podruju
nije bilo nikakve industrije, a 80% stanovnika je bilo nepismeno, sujevjerno i zaostalo u svakom pogledu. To praktino znai da je na tom podruju sve stanovnitvo bilo na jednom nivou dosta zaostale svijesti,
pomuene stalnim djelovanjem reakcionarnog klera i reakcionarnih reima, a to je vailo, naravno, i za najvei broj boraca koji su se nali u
partizanskim jedinicama. Te okolnosti upuivale su na potrebu da
okruni komiteti KPJ i SKOJ-a stave naglasak na rad sa omladinom
koja je smjelije i sa manje predrasuda prihvatala napredne ideje i uticaje. Aktivnost novoosnovanih OK KPJ i OK SKOJ-a poela je sa uspjehom. Jo u toku decembra na ovoj teritoriji formirano je est partijskih organizacija. Tri u osloboenim naseljima - Trnovu, Dobrom Polju
i Crnoj Rijeci, u kojima su bili: Vukain Ani, iro Regoje, Relja Golijanin, Lazar Ani, Vladan Akraba, Marko Regoje, Markica Princip i
drugi; tri partijske organizacije u vojnim jedinicama: u Trebevikom
bataljonu dvije (u Igmanskoj i Trebevikoj eti) i u Kijevskom bataljonu. U sastavu ovih partijskih elija, pored ostalih, nalazili su se: Sreko
Goranin, Ramiz Siadi, Mirko Toi, Aleksa Bojovi Brko, Duan Paji
Dai, Sava osovi, Spasoje Bojovi, Blako Bojovi, Dordo Kutlaa,
Mirko Moevi, Danilo taka, Slobodan Bosilji, ivko Joilo, Obren
Andri i Stanko imunovi. Tih dana organizovana je partijska elija i u
tabu odreda.
U pismu Ive Lole Ribara upuenom Sekretarijatu Pokrajinskog
komiteta SKOJ-a za BiH ve u novembru 1941. godine istaknut je i odluan zahtjev da se pristupi stvaranju jedinstvenog narodnooslobodilakog fronta omladine.3) Taj zahtjev bio je izraen i u direktivnom pismu PK KPJ za BiH, objavljenom u Biltenu od 18. decembra iste godine.4)
U decembru pored rada na formiranju skojevskih aktiva, Okruni
komitet SKOJ-a, polazei od tih direktiva, intenzivno je radio i na pripremama koje su znaile stvaranje Narodnooslobodilakog saveza
omladine BiH (u daljem tekstu NOSOBiH), koje su do kraja decembra
osnovane na podruju Trnova, Zagorja i Foe. U Okruni komitet
SKOJ-a tada je primljen i Neo Kovaevi, seljak iz Trnova.
Rad omladinske organizacije postajao je sve intenzivniji. Osnivani
su aktivi po selima koji su poeli da okupljaju omladinu na konferencije, da organizuju priredbe i pomau partizanskim jedinicama i novoosnovanim narodnooslobodilakim odborima.
U cjelokupnom djelovanju ovih komiteta - koji su, kako se iz ve
iznesenog teksta moe zakljuiti, poeli da rade brzo i efikasno - od
neprocjenjivog znaaja bilo je prisustvo Borie Kovaevia epana,
ovjeka sa bogatim revolucionarnim iskustvom i visokim obrazova') Arhiv SKBiH, istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1952, tom III, knj. 1, str. 136-139.
") Arhiv SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1952, tom III, knj. 1, str. 145.

njem. Boria, koji je kao politiki komesar odreda bio zauzet najvie
oko sreivanja partizanskih jedinica, umio je veoma brzo da ocijeni
ukupno stanje na terenu i da ukae na ono to je u naem poslu bilo
najvanije. Odavao je utisak mirna i staloena ovjeka i pedagoga, sa
jako izraenim sposobnostima da nae pravu rije za nekoga sa kime
je dolazio u kontakt, to mu je, naravno, sve zajedno i za kratko vrijeme, donijelo veliki ugled meu borcima i u narodu.
Sredinom decembra saznali smo da su se Talijani povukli iz doline Drine i da su napustili ajnie, Gorade i Fou, preputajui ova
mjesta etnicima. Poto sam poznavao neke omladince iz tih podruja
koji su prije rata djelovali u Sarajevu kao pripadnici naprednog omladinskog pokreta i poto sam, pored toga, u Goradu i Foi imao rodbine, dogovorili smo se u Okrunom komitetu Partije da poem u podruje gornje Drine i da pokuam pronai i uspostaviti vezu sa komunistima i simpatizerima za koje smo vjerovali da tamo djeluju. Talijani
su, u stvari, jo poetkom decembra 1941. godine prepustili etnicima
itavo podruje gornje Drine. To su uinili na osnovu sporazuma
sklopljenih na pregovorima izmeu etnikih oficira i talijanskih komandi voenih jo u toku prethodnog mjeseca novembra.5) Rulja je
upala u te mirne male varoice pljakajui sve to doe pod ruku.
Duani su bili porazbijani, poharani, a po ulicama, to je bio voarski
kraj, valjale su se jabuke i orasi. Pljakai iz okolnih sela ili su s konjima i tovarili ega bi se doepali. Vrhunac orgijanja rulje bili su pokolji
na drinskim mostovima u Foi i Goradu. Dosta se zna o ustakim
zvjerstvima, Goran Kovai je napisao Jamu kojom je umjetniki
transponovao stravine prizore modernog Danteovog pakla, ali o
drinskim mostovima malo je napisano. Koliko se sjeam, o tome je pisao samo Rodoljub olakovi u svojim Zapisima. I dok smo na ovaj
ili na onaj nain obiljeili manje-vie sva mjesta ustakih zloina, ni danas nema nikavog znaka koji bi obiljeavao ove etnike orgije. Nisam
siguran da je i nae poslijeratno istraivanje o ovom i drugim zloinima
oko Drine - do kojih je dolazilo i u drugoj polovini 1942. i poetkom
1943. godine - uspjelo da dokraja osvijetli sve strahote, vinovnike i
uesnike. Nisam veliki pristalica da se suvie podsjeamo na taj tragini rezultat politike zavaanja naih naroda koji su vodili vlastodrci
kroz istoriju, ali kad su zabiljeeni jedni zloini, morali bi biti i drugi.
Pod parolom odmazde zbog ustakih zloina, horde su poklale na
drinskom i goradanskom mostu nekoliko hiljada nedunih seljaka i
graana Muslimana i nekoliko slubenika Hrvata iz Foe. Nou se klalo, a po danu mostovi su bili crveni od svjee i usirene krvi. Drinom od
Foe do Gorada bjelasala su se tijela mrtvih ljudi. udno, ali mrtvac u
vodi uvijek lei potrbuke, glavom naprijed, a matica mu zagrne koulju i kaput, pa se glava ne vidi, nego se samo bjelasaju gola lea.

*) Zbornik dokumenata NOR-a naroda Jugoslavije, tom II, knj. 3. str. 327, dok. br. 122.

U Foi sam se povezao sa grupom lanova Partije, skojevaca i

naprednih omladinaca. Tu grupu sainjavali su Momo Koovi, Risto i
Boro Toovi, Aco Visocki, Boo Hadivukovi, Remzija ori, Mahmud Hanjali, Raza Alajbegovi, braa Mustafa i Alija Alajbegovi i drugi. U Goradu nije bilo komunista, ali je postojala grupa simpatizera na
elu sa Ksenijom Tanaskovi, rodom sa Pala, suprugom jednog mjesnog trgovca i sestra Vlajka Begovia, poznatog revolucionara. Poto
smo se upoznali sa situacijom u Goradu i Foi i dogovorili o nainu na
koji e ove grupe odravati veze sa okrunim komitetima KPJ i
SKOJ-a, vratio sam se u Trnovo gdje sam obavijestio i Okruni komitet
KPJ i tab odreda o stanju na podruju gornje Drine i o tome to sam
tamo vidio.
Negdje krajem decembra Pokrajinski komitet KPJ uputio je poziv
sekretarima Okrunog komiteta Partije i Okrunog komiteta SKOJ-a
da dou na Romaniju, na partijsko savjetovanje. Mi iz Okrunog komiteta za podruje Kalinovikog odreda saekali smo drugove iz Hercegovine - Miru Poparu i Branu Kovaevia sa kojima su, takoe iz Hercegovine, stigli Lepa Perovi, lan PK KPJ, i Mile Perkovi, lan PK
SKOJ-a, pa smo zajedno sa njima i drugom Boriom Kovaeviem,
preko Jahorine i Sjetline, stigli na Podromaniju. Odatle smo, preko romanijskih sela, upueni u Ivanie, gdje je savjetovanje trebalo da se
odri. Na ovom savjetovanju, odranom 7. januara 1942. godine, raspravljano je o politikoj situaciji, politikom radu i djelovanju partijske
i omladinske organizacije u vojsci i na terenu. To savjetovanje znailo
je krupan podsticaj, jasniju orijentaciju i rukovodstvo za nove napore
na sveukupnom planu nae aktivnosti.
Tih dana diferencijacija i sukob sa etnicima, koji sve otvorenije
sarauju sa okupatorom, postajali su jo intenzivniji i izrazitiji. Poslije
potiskivanja partizana iz Srbije u toku I neprijateljske ofanzive, etnici
su ojaali pritisak na narodnooslobodilaki pokret u BiH. Uputili su
grupe oficira u ustanike jedinice sa zadatkom da autoritetom oficira
kod neukih masa razbijaju partizanske redove. U isto vrijeme, poslije
ofanzive u Srbiji, jedan broj omladinaca iz Bosne i Hercegovine, veinom iz Sarajeva, koji su studirali ili radili u Srbiji, uesnika u partizanskim borbama u Srbiji, poslije uspjeha njemako-etnike ofanzive i
razbijanja pojedinih jedinica, vratio se u Bosnu i ojaao nae redove.
Otvoren sukob sa etnicima bio je pred nama.
Tih dana pripremala se i druga neprijateljska ofanziva na nae jedinice u istonoj Bosni. Nekako uporedo sa poetkom operacije neprijateljskih snaga u ovoj ofanzivi, dva bataljona Durmitorskog odreda
- Bajo Pivljanin i Vojvoda Momilo, pod komandom Obrada Cicmila, po nalogu Vrhovnog taba, zauzeli su podruje Foe i Gorada.
Bataljon Vojvoda Momilo upuen je oko 23. januara na podruje
Kalinovika. Dva dana kasnije, tj. 25. januara u Fou je stigao i Vrhovni
tab na elu sa drugom Titom sa dva bataljona Prve proleterske brigade. Preostala tri bataljona Prve proleterske brigade, poznatim marom

preko Sarajevskog polja i Igmana, stigli su takode ubrzo na podruje

Trnova, odakle su produili - jedan dio prema Foi, a drugi na podruje Kalinovika. Dolazak tih jedinica i bez ikakve bitke sa etnicima
znaio je rasulo etnikih grupa. etniki oficiri i drugi glavari, koji su
se u drugoj ofanzivi kompromitovali odbijanjem da se bore protiv Nijemaca, pobjegli su sa ovog podruja.
Ocjenjujui da je veliki broj seljaka koji su se nali u ustanikim
redovima, spreman da se bori protiv okupatora i njegovih sluga, a da
se istovremeno kolebao oko toga da se naziva partizanom i nosi crvenu petokraku zvijezdu, Vrhovni tab, jo prije dolaska u Fou, donosi
odluku o formiranju Narodnooslobodilake dobrovoljake vojske u
Jugoslaviji. Narednih januarskih i februarskih dana na podruju na
kome je djelovao Kalinoviki partizanski odred formiraju se novi odredi dobrovoljake vojske u koje stupa veliki broj seljaka iz podruja
koja su tada osloboena ispod ustake ili etnike vlasti.
Dolazak Vrhovnog taba i proleterskih jedinica - u Fou, Gorade, Ustikolinu i ajnie, poslije etnike strahovlade - znaio je pravo
osloboenje ne samo za Muslimane i malobrojne Hrvate nego i za
srpski ivalj. Kolika su bila etnika nedjela govori i injenica da je jedan broj Srba - graana Gorada i Foe, koji nisu imali nita sa etnicima, a pogotovo ne sa njihovim zvjerstvima - pobjegao ispred naih
jedinica u Sandak, smatrajui se odgovornim i postidenim za ono to
su etnici poinili.
Dolazak Vrhovnog taba i nekoliko bataljona proleterskih jedinica
oznaio je poetak novog perioda u razvoju ustanka i partijskog rada
na ovom podruju. Pod kontrolom partizanske vojske nalo se iroko
podruje - od Treskavice do Sandaka i od Sarajeva do Hercegovine
i Crne Gore. To podruje gotovo u cjelini obuhvata teritoriju na kojoj
je trebalo da djeluje Okruni komitet KPJ. Foa je postala i geografsko
sredite ove teritorije, pa je pored ostalog, i zbog toga to je omoguavala ire kontakte i sa manjim i udaljenijim dijelovima ovog prostranog podruja, Okruni komitet preao iz Trnova u ovaj gradi. U
Foi je Okruni komitet ojaan i proiren. Za sekretara Komiteta postavljen je Punia Perovi, iskusni borac iz studentskog pokreta na Beogradskom univerzitetu, autor tada i pred sam rat poznate pjesme Mi,
mladi. lanovi Komiteta tada su postali i Ferid engi, stari lan Partije, grafiki radnik iz Sarajeva, i Danilo taka, isto tako predratni lan
Partije, student iz Sarajeva. Odlaskom na dunost komesara Jahorinskog narodnooslobodilakog' dobrovoljakog odreda, Tomo Meo je
iziao iz sastava ovog okrunog komiteta.
Jaa rad i Okrunog komiteta SKOJ-a, koji prelazi najprije u
Fou, a zatim u Gorade. Pored dosadanjih lanova, u ovaj komitet,
ulaze Neboja Babi, srednjokolac iz Foe, i Risto Toovi. U agitprop Okrunog komiteta KPJ tada je uvrten i slikar Ismet Mujezinovi. Kao pomo za politiki rad na terenu, Vrhovni tab je izdvojio jo
dvadesetak drugova i drugarica, meu njima je bilo i nekoliko Sarajlija

koji su iz Srbije doli u Fou sa proleterskim jedinicama. Pored ostalih,

medu ovim drugovima bio je i Dobrivoje Vidi, koji je do prve neprijateljske ofanzive obavljao dunost sekretara Okrunog komiteta
SKOJ-a za uiki okrug. Neposrednu pomo Okrunom komitetu
SKOJ-a pruao je i Jurica Ribar, koji se tada nalazio na dunosti lana
Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH.6) Tih dana Foa, Gorade, ajnie i Trnovo ivjeli su punim ivotom. Intenzivno se radi na organizovanju i jaanju nove narodne vlasti. Sprovode se izbori za seoske i
optinske narodnooslobodilake odbore. Poetkom marta podijeljena
je teritorija okruga na srezove Foa, Gorade i Trnovo, u kojima su
izabrani i sreski narodnooslobodilaki odbori.7) U ovim i jo nekim
mjestima ovog podruja, zalaganjem narodnooslobodilakih odbora,
radile su uveliko brojne radionice, kuhinje, magacini najrazliitije opreme, hrane za snabdijevanje vojske i pozadine. Na zavidnom nivou bila
je organizacija prosvjeivanja, koju su sainjavale brojne redovne kole i analfabetski teajevi, kao i organizacija zdravstva, koju su sainjavali par bolnica, vei broj ambulanti i bezbroj preventivnih akcija. Syaki
dan je bio ispunjen raznim akcijama, sastancima, konferencijama, seminarima, priredbama i drugim aktivnostima. Zidovi zgrada u ovim arijama bili su oblijepljeni plakatima, radenim vjetom rukom eminentnih umjetnika, kojim su pozivane narodne mase u zajedniku borbu
protiv okupatora.
Formirana je agitprop kolona sa zadatkom da priprema kulturne
programe i da ih prireuje u selima na irokom prostoru na kome je
djelovao Okruni komitet.
U okvirima Narodnooslobodilakog saveza omladine bilo je i aktivnosti za okupljanje i vaspitanje djece. Tako je dolo do djeije kulturne sekcije, u ijem se sastavu nalazio hor i diletantska grupa. Pripremali su programe i izvodili ih za djecu u selima i drugim mjestima.
Samo u toku aprila 1942. godine u Foi je odrano est priredbi
sa najraznovrsnijim kulturnim i politikim sadrajima i pet priredbi u
selima: Ljubini, Borijama, Bunovima, Joanici i Slatini.
Svake nedjelje pripremane su i prireivane usmene novine, a u
mnogim kolektivima, bilo radnim ili vojnim, uveliko su praktikovane
zidn novine u kojima su isticane najraznovrsnije osobenosti pojedinaca i grupa u kolektivima, to'je bilo od posebne vanosti za razvijanje
najpozitivnijih osobina kod lanova tih kolektiva.
U gradu Foi davane su redovno i kino-predstave za djecu, vojsku, graanstvo, uesnike raznih savjetovanja. Obino je prikazivana

') Jurica Ribar se potpisuje u ime Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH na pismu koje
ovo rukovodstvo upuuje Centralnom komitetu SKOJ-a 24. februara 1942. godine. - Arhiv
SKBiH Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1953. tom III, knj. 2. str. 258-260.
7
) U radu sreskih konferencija delegata za izbor sreskih narodnooslobodilakih odbora
uestvovalo je u Foi 170, a u Goradu 111 delegata. Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3. str. 306 i 308,
dok 101. i 103.

proslava 1. maja u Moskvi, Let mita na sjeverni pol, itd.

Bila je razvijena i izdavaka djelatnost; tampano je mnogo proglasa, letaka, izjava i drugog materijala, kao to su djeiji crtei i si. List
Proleter tampan je tada u 800 primjeraka.
Radio-vijesti su tampane svakoga dana i upuivane u vojne jedinice i sela. Isto se odvijalo samo neto u manjem obimu, i u Goradu,
ajniu i Trnovu. ") Posebna panja poklonjena je aktivnostima sraunatim na podsticanje procesa buenja klasne svijesti i podizanja kulturnog i politikog nivoa radnika. Tako su meu radnicima raznih struka stvarani aktivi koji su postepeno trebali da se transformiu u partijske elije. Organizovani su i posebni analfabetski teajevi za radnike, a
s njima su redovno, svake nedjelje, odravani politiki i drugi sastanci.
Formirani su radniki horovi, diletantske grupe, italaki kruoci i si. 9 )
Svakodnevni intenzivni napori, koje su prvih mjeseci ustanka inili lanovi OK KPJ uz pomo malog broja izraslijih lanova KPJ, uglavnom
iz Sarajeva, a kasnije i uz pomo CK KPJ, urodili su ozbiljnim plodovima. O tome, i pored smetnji i tekoa do kojih je dolo u vrijeme penetracije etnika na ovo podruje, nedvojbeno svjedoe pokazatelji:
U decembru 1941. godine na itavom ovom prostoru nije bilo vie
od 30-tak lanova KPJ zajedno sa onima koji su ovdje upueni iz Sarajeva i drugih dijelova sarajevske oblasti, a ve 25. marta 1942. godine u
redovima KPJ na ovim prostorima bilo je 205, u redovima kandidata za
lanove KPJ 70 lica, u vojnim jedinicama (iskljuujui proleterske,
crnogorske i jedinice oko Vrhovnog taba) bilo je 127 lanova KPJ i 35
kandidata za lanove KPJ, a u pozadini 78 lanova KPJ i 35 kandidata
za lanove KPJ.10) lanovi Partije koji su djelovali u pozadini (njih 78 i
35 kandidata) bili su rasporeeni u etiri elije i u osam aktiva koji su
postojali u sljedeim optinama:
u Mreici 6 lanova aktiva, jedan lan KPJ,
u Mifjevini 9 lanova aktiva, tri lana KPJ,
u Dragoavi 10 lanova aktiva, dva lana KPJ,
u Zakmuru 13 lanova aktiva, jedan lan KPJ,
u Slatini 3 lana aktiva i sva tri kandidati,
u Ustikolini 6 lanova aktiva, jedan lan KPJ,
u Joanici 16 lanova aktiva, jedan lan KPJ,
u Zagorju - podruje Kalinovika 4 lana aktiva, 2 lana KPJ i dva
kandidata.
Ovi aktivi do 25. marta imiali su za sobom od jedan do est sastanaka, to je zavisilo od starosti aktiva. Martovskih dana 1942. godine

) Vidi Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Fou, od 8. maja 1942. godine. Arhiv CK KPJ/
1942/287
) Vidi Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Fou od 8 maja 1942. godine Arhiv CK KPJ/
1942/287.
'") Arhiv SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tom III, knj. 2, str. 90

uveliko su se odvijali poslovi na organizovanju aktiva i u jabukoj, elebikoj i vikokoj optini.11) Pomenuti aktivisti (lanovi aktiva) bili su, u
stvari, vanpartijci koji su svojim idejnim opredjeljenjima bili bliski komunistima i koji su, nakon odreenih priprema i provjeravanja na zadacima, primani u KPJ. Tako su od ovih aktiva stvarane nove partijske elije.
U vremenu o kome je rije jo nema razvijene mree mjesnih i
optinskih rukovodstava KPJ. Mjesno rukovodstvo postojalo je tada
samo u Goradu, ali ni ono nije bilo jo sposobno da samostalno obavlja poslove koji su od njega zahtijevani. Radom partijskih organizacija i
aktiva u pojedinim dijelovima ovog podruja, jo uvijek rukovode pojedini lanovi Okrunog komiteta.
Da bi se naznaeni rezultati postigli, trebalo je svaki dan u toku
protekla 3 mjeseca ii od sela do sela i od ete do ete, sa jednog kraja ove prostrane teritorije na drugi njen kraj, prevaljujui dnevno esto
po nekoliko desetina kilometara, i to po vrletima i bespuima, po blatu,
dubokom snijegu, meavi i kii, ega u poznu jesen 1941. godine i u
zimu 1942. godine nije nedostajalo. Sve se to obavljalo pjeice. Saobraaja nije bilo izuzev malog voza, loenog drvima, koji je tek u februaru poeo da saobraa izmeu Foe i Gorada, i par kamiona koji
su saobraali od Foe do ajnia, a pokretani su drvenim ugljem.
Ovi rezultati dobivaju jo vie u teini ako se zna da su postignuti
u sredini optereenoj nepismenou, sujevjerjem, vjerskim fanatizmom, primitivizmom, zaostalou svake vrste i nacionalnom iskljuivou i u vremenu u kome su etnike bande bile u prilici da ine sve to
je bilo u njihovoj moi kako bi unitile ono to su komunisti stvorili do
njihovog prodora na ovo podruje.
Meutim, rezultati koji su postignuti do kraja marta, mada znaajni, nisu mogli da zadovolje brojne potrebe za partijskim i politikim kadrovima, u tadanjem politikom trenutku.
Stoga Okruni komitet ini svakodnevne napore cla'broj novih lanova KPJ bre raste, istovremeno nastojei da se podigne njihov
idejni i obrazovni nivo. Tako su u toku narednih 40-tak dana, to e
rei od 25. marta do poetka tree neprijateljske ofanzive, na podruju okruga Foa - Kalinovnik bile organizovane 42 partijske elije 26 u vojsci i 16 u pozadini, sa 221 lanom KPJ i 176 kandidata za lanove KPJ.12) To znai da je od 25. marta pa do 8. maja u KPJ primljeno
16 i za kandidate106 lica. Pored toga, na ovom podruju nalazilo se 45
aktiva u kojima je, pored lanova KPJ i kandidata, bilo okupljeno i 269
graana - lanova aktiva koji su pripremani za Partiju. Znaajno je
istai i to da su od ukupnog broja lanova KPJ 184 mjetana i 37 onih

") Arhiv CK SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tom III, knj. 2, str. 92.
") Izvjetaj Okrunog komiteta KPJ za Fou o stanju partijske organizacije na ovom terenu, od 8. maja 1942. godine. Arhiv CK KPJ 1942/287.

koji su kao pomo, iz proleterskih i drugih jedinica, upueni ovoj partijskoj organizaciji.
lanovi KPJ, kandidati za lanove KPJ i lanovi aktiva bili su
poetkom maja rasporeeni ovako:
I. U pozadini

1. Na podruju sreza Gorade postojale su 3 partijske elije i 9

aktiva, sa 22 lana KPJ, 7 kandidata i 40 lanova aktiva.
2. Na podruju foanskog sreza bila su 54 lana KPJ, 9 kandidata
i 125 lanova aktiva. 37 lanova Partije i 47 lanova aktiva bili su organizovani u 7 partijskih jedinica i 8 aktiva u samom gradu Foi. Ostalih 17
lanova KPJ, 6 kandidata i 78 lanova aktiva bili su rasporeeni u 9 aktiva po optinama kako slijedi:
u Mreici 1 lan KPJ, 1 kandidat i 7 lanova aktiva,
u Miljevsko] 6 lanova KPJ, 2 kandidata i 6 lanova aktiva,
u Dragoavi 1 lan KPJ, 1 kandidat i 10 lanova aktiva, u Zakmuru
1 lan KPJ i 12 lanova aktiva,
u Slatini 3 lana KPJ,
u Jabuci 1. lan KPJ i 8 lanova aktiva,
u Ustikolini 1 lan KPJ, 1 kandidat i 5 lanova aktiva,
u Joanici 1 lan KPJ i 17 lanova aktiva,
u elebiima 9 lanova aktiva,
u Vikou 4 lana aktiva,
u Borijama 2 lana KPJ i 2 kandidata.
3. Na podruju sreza Trnovo postojale su 4 elije sa 22 lana KPJ,
3 kandidata i 5 aktiva sa 25 lanova. Partijske organizacije postojale su
u Trnovu sa etiri lana i 1 kandidatom, u bolnici sa 6 lanova KPJ, u
Crnoj Rijeci sa 6 lanova KPJ i 2 kandidata i u Dobrom Polju sa 4 lana
KPJ. Po jedan lan Partije nalazio se u Presjenici i elektrinoj centrali
u Bogatiima. U 5 aktiva, koliko ih je bilo na podruju ovog sreza, za
prijem u KPJ pripremano je 28 lica.
II. U vojsci
U naporima koje smo ulagali na stvaranju partijske organizacije u
vojsci, bila je stalno prisutna tenja da prisustvo osnovnih organizacionih jedinica KPJ bude obezbijeeno u svim jedinicama, to smo manje-vie bili i postigli, a to je vidljivo iz ovih podataka:
1. U Kalinovikom partizanskom odredu, poetkom maja 1942.
godine, bilo je 6 partijskih elija, sa 75 lanova KPJ i 40 kandidata, i to:'
12 - Sarajevo u revoluciji

177

Prva stranica Izvjetaja Okrunog komiteta KPJ za Fou od 8. maja 1942. godine

u Kijevskom bataljonu 19 lanova KPJ i 4 kandidata,

u Igmanskom 13 lanova KPJ i 9 kandidata,
u Trebevikom 11 lanova KPJ i 7 kandidata,
u Udarnom bataljonu 21 lan KPJ i 15 kandidata,
u Zagorskom bataljonu 6 lanova KPJ i 4 kandidata,
u Obaljskom bataljonu samo 1 lan KPJ,
u tabskoj eliji 5 lanova KPJ.
2. Foanski dobrovoljaki odred imao je 4 partijske elije sa 26
lanova KPJ i 13 kandidata, rasporeenih ovako:
u Zakmurskom bataljonu 15 lanova KPJ i 12 kandidata,
u elebikom bataljonu 3 lana KPJ i 1 kandidat,
u Joaniko-slatinskom bataljonu 3 lana KPJ,
u Miljevskom bataljonu 3 lana KPJ i u eliji taba odreda 2 lana
KPJ.
Pored toga, u elebikom bataljonu postojala su tri aktiva sa 15
lanova, a u Joanikom 1 aktiv sa 6 lanova i Miljevskom 2 aktiva sa
14 lanova.
3. U Jahorinskom odredu imali smo krajem aprila 2 elije i 8 aktiva, sa 22 lana KPJ, 4 kandidata i 41 lanom aktiva, koji su bili razmjeteni ovako:
u Jabukom bataljonu elija sa 6 lanova KPJ i 3 aktiva sa 13 lanova,
u Praanskom sa 13 lanova KPJ i 3 kandidata,
u Ustikolinskom (bez elije) 1 lan KPJ i 5 aktiva sa 28 lanova,
u tabu Jahorinskog odreda 2 lana KPJ.
Imajui na umu da moe da doe do nove ofanzive i do povlaenja sa ovog terena, Okruni komitet se pripremao i za tu situaciju, organizujuu i konspirativne elije, po jednu u Foi, sa etiri lana, i Goradu, sa tri lana. Njihov je zadatak bio da ostanu na podruju ovih
gradova u sluaju da okupator privremeno zaposjedne te prostore.
Kasnije, u toku same tree ofanzive, takve elije i konspirativni poje
dinci, lanovi KPJ, ostavljani su i na drugim dijelovima ovog podruja.13)
Istaknute brojke o partijskom lanstvu poetkom maja 1942. godine ne sadre u sebi stanje lanova KPJ i kandidata na podrujima
ajnikog sreza i Jezersko-konjikog bataljona, koja su u toku aprila
izdvojena iz Foansko-kalinovikog okruga i prikljuena Sandaku, odnosno Hercegovini.
Ve prva iskustva iz rada Okrunog komiteta KPJ ukazivala su da
se ne moe ostvariti ni rad narodnooslobodilakih odbora ni brzo
") Sve brojke o lanstvu KPJ uzete su iz Izvjetaja Okrunog komiteta KPJ za Fou od 8.
maja 1942. godine. Arhiv CK KPJ 1942/287.
Od komunista koji su ostavljani na ilegalnom radu, kao i onih aktivista koji su nastavili djelovanje na liniji KPJ i za vrijeme etnike vladavine, formirano je u aprilu 1943 na prostoru izmeu
Foe i Klinovika, sedam partijskih organizacija, skojevsko rukovodstvo i nekoliko aktiva SKOJ-a.
Vidi Izvjetaj partijskog rukovodstva za Kalinovik i okolinu od 14. aprila 1943. god. Arhiv CK
SKBiH, Fond Okrunog komiteta KPJ, Sarajevo, Stara sign. 5/1155, nova 1/1.

omasovljavanje organizacije KPJ ako se nema oslonac i podrka u najirim narodnim slojevima, a naroito meu omladinom. Stoga se odmah pristupilo stvaranju povoljnih oblika za masovno ukljuivanje naroda i omladine u politiki ivot.
Najprije smo pristupili stvaranju skojevske i omladinske organizacije, i to u duhu ve naznaenih direktiva CK SKOJ-a i PK KPJ.
Tako su ve u decembru 1941. godine i u toku januara 1942. godine, stvoreni aktivi SKOJ-a na prostorima izmeu Trnova i Sarajeva. Evo
ta se o tome, pored ostalog kae u Izvjetaju Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu Centralnom komitetu SKOJ-a, od 24.
februara 1942. godine:
to se tie rada poslije Savjetovanja u Sred. raspolaemo za
sada podacima samo za teritorije Foa - Gorade - ajnie - Trnovo, dakle, sa teritorije Kalinovikog Okrunog komiteta.
Sam zna da tu nije postojalo skojevskog rada izuzev neto oko
Trnova i Sarajevskog polja.14)
U isto vrijeme radi se na osnivanju organizacija SKOJ-a i na podruju Foe i Gorada. Bez toga i, pored svega drugog, bilo bi jako
teko doi do prihvatljivih objanjenja injenice o brzom razvoju intenzivne i iroke politike aktivnosti meu omladinom, to susreemo
ubrzo nakon dolaska Vrhovnog taba u Fou. Samo temeljnim prethodnim pripremama mogli su se pronai kadrovi za mjesne komitete
SKOJ-a u Foi i Goradu i optinske komitete SKOJ-a u Trnovu i Sarajevskom polju, koji su formirani do 18. februara 1942. godine, i za
mjesno rukovodstvo u ajniu, gdje je u toku marta formirano jo 4
aktiva SKOJ-a. Novi aktivi SKOJ-a do 20. marta bili su formirani i u Borijama, Zakmuru i Goradu.15)
Nema potpunih podataka o tome koliko je na podruju okruga u
toku februara i marta bilo aktiva i lanova SKOJ-a, ali se zna da su u
Foi pored mjesnog rukovodstva, u kome se nalazilo 7 omladinaca, a
iji je sekretar bio Neboja Babi,1") bila organizovana i 3 aktiva
SKOJ-a: aktiv SKOJ-a srednjokolaca, aktiv SKOJ-a radnika i aktiv
SKOJ-a u gradskoj strai.17)
U Goradu je djelovao Mjesni komitet SKOJ-a sa etiri aktiva. Sekretar ovog mjesnog komiteta bila je Ljiljana Tanaskovi,1") ak Uiteljske kole, a lanovi Saveta Durovi, Radmila i Gordana Tanaskovi,
Danilo Kahuli1") i Fatima Kuljuh koja je ujedno bila i sekretar aktiva
'") Vidi Izvjetaj PK SKOJ-a. Arhiv CK SKBiH, izdanje Istorijskog odjeljenja CK SKBiH, Sarajevo, 1953. god, tom III, knj. 2, str. 59.
,5
) Vidi Izvjetaj PK SKOJ-a. Arhiv CK SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo,
1953, tom III, knj. 2, str. 59.

') Arhiv CK SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1953. tom III, knj. 2, str. 64.
") Vidi Izvjetaj Okrunog komiteta SKOJ-a Kalinovik, Pokrajinskom komitetu SKOJ-a za
BiH od februara 1942. godine. Arhiv CK SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo 1953
tom III, knj. 2, str. 64.
') Ljiljanu Tanaskovi zaklali su etnici u jesen 1942. godine u Rudom.
") Danilo Kahuli poginuo je 1943. godine na Crvenim stijenama kao partizan.

SKOJ-a u Mahali. U razvoju i radu goradanske skojevske organizacije

pruili su znatnu pomo Tinika Romano, Anelko Velji, kao i Milenko
arac iz Prve proleterske brigade.
Isto tako je sigurno da je postojalo po nekoliko aktiva SKOJ-a
svuda gdje su bila organizovana mjesna i optinska rukovodstva.
Uporedo sa naporima za osnivanje i jaanje skojevske organizacije, osnivani su i odbori Narodnooslobodilakog saveza omladine BiH.
Tako su do 19. februara, na podruju Trnova, odbori NOSOBiH-a bili
organizovani u 22 sela i u Savez je bilo upisano 750 omladinaca i omladinki.
U Foi, na omladinskom mitingu, odranom poetkom februara,
formirana je organizacija NOSOBiH-a, u ije se redove odmah upisalo
200 omladinaca i omladinki. I u Goradu je tih dana organizovan NOSOBiH, kome je polo za rukom da do kraja druge dekade februara
okupi 150 omladinaca i omladinki. Krajem januara i poetkom februara
sa omladinom intenzivnije poinje da se radi i na podruju ajnia,
gdje je u drugoj polovini marta bilo u NOSOBiH-u 90 lanova, Ustikoline, gdje je u martu bilo 120 lanova, i Kalinovika, gdje je bilo preko 300
lanova, i u Zakmuru gdje je bilo 17 lanova.
U tenji da se stvori to ira baza omladinskog pokreta, tada je u
Okrunom komitetu SKOJ-a rijeeno da se i u vojsku u svaki bataljon
uputi po jedan skojevac da organizuje idejni i politiki rad sa omladinom u etama i da se u sklopu te aktivnosti formiraju najprije jezgra
od omladinaca koji su se isticali svojim pozitivnim ponaanjem i borbenou, a zatim i aktivi SKOJ-a.
Bilo je, takoe, odlueno da se i u svakoj optini (optine su tada
bile male, sline sadanjim mjesnim podrujima) nae po jedan skojevac koji bi tamo radio na organizovanju NOSOBiH-a kroz brojne oblike
politikog i kulturnog ivota, koji bi SKOJ-u i Partiji omoguili estu i
vrstu vezu sa seoskom omladinom.
Politika aktivnost meu omladinom bila je usmjerena preteno
na stvaranja jedinstva muslimanske, hrvatske i srpske omladine. Pri
tome su posebno koriteni proglasi Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za
BiH - jedan se odnosio na stvaranje omladinskih eta u sastavu oruanih jedinica, a u drugom se poziva omladina BiH na jedinstvo.
U okvirima NOSOBiH-a osnivane su i omladinske radne ete za
obavljanje najraznovrsnijih potreba, kao to su ienje grada i snabdijevanje bolnica, radionica, tabova i drugih institucija revolucije ogrevom i drugim potrebnim materijalima do kojih je omladina svojim
naporima mogla doi.
U mjesecu aprilu formirana je uvena Foanska omladinska eta,
koja se kasnije ukljuila u Kragujevaki bataljon Prve proleterske brigade.
Skojevska organizacija ovog okruga u martu je imala 207 lanova,
i to 121 u pozadini i 86 u vojsci.

Krajem aprila 1942. godine u ovom okrugu djelovalo je u pozadini

15 aktiva SKOJ-a sa 174 lanova, gdje su uraunati lanovi 2 mjesna i 2
sreska rukovodstva (ovdje nisu uraunati podaci sa podruja ajnia i
Jezersko-konjikog bataljona).
U vojsci, krajem aprila, bataljonski komiteti SKOJ-a postojali su u
svim bataljonima i 39 aktiva u kojima se nalazilo preko 390 lanova
SKOJ-a. Prema tome, na podruju Okrunog komiteta SKOJ-a Foa
- Kalinovik poetkom maja 1942. godine skojevska organizacija brojala je 54 aktiva SKOJ-a sa 567 skojevaca.
U srazmjeri sa porastom skojevske rasla je i organizacija NOSOBiH-a, u koju je poetkom maja bilo upisano 3368 omladinaca i omladinki20) (takode izuzimajui podruje ajnia i Jezersko-konjikog bataljona).21)
Od prvih dana oruane borbe sagledana je i visoko cijenjena u redovima ustanikih rukovodstava i vrijednost doprinosa koji bi oruanom ustanku u svakom pogledu mogle da prue ene. Stoga se i pristupilo stvaranju revolucionarne organizacije Antifaistikog saveza
ena. Prva organizacija AF-a na ovom podruju, koliko se sjeam,
bila je formirana u decembru 1941. godine u Trnovu, gdje je sa enama radila Ljerka Durbei, student iz Sarajeva, bolniarka u naoj bolnici. U februaru 1942. u Foi su postojali kvartovski aktivi ena, koji su
redovno odravali svoje sastanke na kojima su itane vijesti i proglasi
partijskih i skojevskih rukovodstava i vojnih tabova. U isto vrijeme, u
osam seoskih optina bile su izabrane povjerenice sa zadatkom da
okupljaju seoske ene u Antifaistiki savez ena i da tako stvore uslove za formiranje odbora Antifaistikog saveza ena u optinama i selima.22)
Kroz ove prve zametke Antifaistikog saveza, ene obavljaju
brojne poslove koji su, u to doba, bili od neprocjenjivog znaaja za narodnooslobodilaki pokret. ene su odmah nakon osloboenja Foe
od etnika, sakupile posteljinu za 120 ranjenika i boraca promrzlih u
Igmanskom maru. ene su prikupljale i druge priloge za vojsku i bolnice. One su predstavljale osnovnu radnu snagu u radionicama.23)
U toku maja i juna mjeseca, u toku tree neprijateljske ofanzive
nadmone neprijateljske snage, uz podrku etnika i petokolonaa,
naroito u redovima dobrovoljakih odreda, uspjele su da potisnu
nae snage sa itavog ovog podruja. Mnoge partizanske oruane
grupe i pojedinci, koji su imali zadatak da obnove partizanske jedinice
koje su se dobrim dijelom rasule, bili su prisiljeni da do kraja jula, pod
pritiskom talijanskih, ustakih i etnikih progona, napuste ovo podruje. Od tada pa sve do marta 1943. godine na ovim prostorima
nema znaajnijih oruanih partizanskih akcija.
") Vidi Izvjetaj CK KPJ za Fou od 8. maja 1942. Arhiv CK KPJ/1942 - 287.
") Vidi Izvjetaj OK KPJ za Fou od 8. maja 1942. Arhiv CK KPJ/1942 - 287.
") Vidi Izvjetaj OK KPJ za Kalinovik od 25. marta 1942. Arhiv CK SKBiH, Istorijsko odjeljenje CK SKBiH, Sarajevo, 1953, tom III, knj. 2, str. 91, 92, 93.
") Vidi Izvjetaj OK KPJ za Fou od 8. maja 1942. Arhiv CK KPJ 1942/287.

PAKO ROMAC

IZ MITROVAKE KAZNIONE NA ROMANIJU

Poslije poznatog bjekstva komunista iz sremskomitrovake kaznione 1941. godine*, u osloboenom Krupnju, prvi put sam se sreo sa
Ivom Lolom Ribarom i jo nekim drugovima iz Centralnog komiteta
KPJ. Primali su nas, robijae, jednog po jednog, i saoptavali kud je
koji rasporeen na partijski rad. Manje-vie, svaki je rasporeen u kraj
odakle je rodom, u zavisnosti od toga kako se u tom kraju razvijao narodnooslobodilaki pokret. Ja sam, ne znam ni danas zato, rasporeen na Romaniju, za koju sam samo iz geografije znao da postoji.
Rekli su mi da se javim Svetozaru Vukmanoviu Tempu. Dobio sam i
pismo za Tempa, koje razumije se, nisam otvarao, niti sam znao njegovu sadrinu, mada sam znao da se sadrina pisma odnosi na mene.
Put do Romanije nije bio ni lak, ni tako brz. Tempa je trebalo da
naem u Glavnom tabu Bosne i Hercegovine, u Miliima, gdje se nalazio i etniki tab na elu sa Jezdimirom Dangiem, andarmerijskim
majorom stare jugoslovenske vojske. Otprije sam znao za Gavrila
Principa, ali za Selju, Slobodana Principa, koji je bio lan Glavnog taba Bosne i Hercegovine, tada sam uo prvi put. Jedva sam ekao da
se sa njim sretnem, da ga vidim. I zaista, Seljo je na mene ostavio utisak veoma prijatnog ovjeka. Skroman, hrabar i nesavitljiv borac.
Partizanska i etnika komanda jo su tada saraivale u borbi
protiv okupatora. Bar se tako mislilo. Istina, tanko, ali su saraivale.
Svaki tab se nalazio u posebnoj zgradi.
* 22. augusta 1941. godine iz kaznenog zavoda u Sremskoj Mitrovici pobjegla su 32 politika zatvorenika, veinom lanova KPJ. Organizaciju bjekstva sproveli kaznioniki komitet KPJ i
OK SKOJ-a za Srem. Meu njirna bio je i Pako Romac, narodni heroj, rodom iz okoline Benkovca - Hrvatska. (Red.)

Na Tempov dolazak u Glavni tab Bosne i Hercegovine ekao

sam dosta dugo i ve sam bio nervozan zbog toga. To je zapazio i
drug Seljo. Da bi mi ublaio nervozu, predloio je da idemo u osloboenu Vlasenicu i da tamo drimo sastanke sa partijskom i skojevskom organizacjjom. Komanda mjesta u Vlasenici nalazila se u rukama
etnika sa vojvodom Aimom Babiem kao vodom. Svako okupljanje
graana na politike skupove moralo se njemu prijavljivati. Htio je da
ima uvid ta se dogaa u Vlasenici. Njegovi gaulajteri su dolazili na
sve skupove koje su organizovali partizani. Pomno su sluali ta se na
tim skupovima govorilo, a jo pomnije su ga obavjetavali, ak su i dopunjavali, ve prema tome koliko je koji imao pokvarenu matu. Zato
sam dobio i izgon iz Vlasenice kao politiki nepodoban. Za druga Selju
je to bio jo jedan argument vie u dokazivanju da etnici ometaju rad
aktivistima narodnooslobodilakog pokreta.
Na koncu, stigao je i Tempo u Milie. Predstavio sam mu se i predao pismo koje sam donio. Proitavi pismo, rekao mi je da ostanem
tu gdje sam dok ne doe romanijski kurir, Ljubo Kosori. Tempo mi je
dao zadatak da sa pritapskim jedinicama radim politiki, do daljnjeg.
Sreom, nisam morao dugo ekati i kurir je naiao. Tempo me je tada
pozvao i saoptio da idem na partijski rad na Romaniju, a tamo da se
javim Vasi Miskinu Crnom. Zadatak sam primio disciplinovano kao to
se to tada i praktikovalo, mada sam se u sebi pitao: otkud ba na Romaniju, kad ja tamo nikog ne poznajem. Nisam poznavao ni narod ni
njegove obiaje, niti nacionalnu strukturu, niti njihove meusobne odnose. No, znao sam da se tamo ve razbuktao narodni ustanak i da ga
vodi ia, romanijski partizan. O tome sam uo jo dok sam bio u
Srbiji. To saznanje da se na Romaniji vodi partizanska borba bacila je u
zasjenak sva moja neznanja i strahovanja. Ljubo Kosori, usput mi je
kazivao o ustanku na Romaniji, o ii romanijskom kao nekom udu
- boanstvu, itd. Sva ta kazivanja su mi pomalo, ali sigurno potiskivala moja strahovanja zbog nepoznavanja Romanije i stanja na njoj.
Poto smo preteno od Milia do Sokoca i Podromanije putovali pjeke, to je i Ljubo imao vie vremena da mi kazuje ta se sve na Romaniji dogaa. Na neke stvari se vraao i po vie puta. Bio je ushien. Moram priznati, ni ja nisam bio ravnoduan, mada sam kao robija primao
sve sa rezervom.
Kad smo doli na Sokolac, tu smo svratili do kancelarije u kojoj je
radio Grujo Novakovi. I njega sam tada prvi put sreo, mada mi je i o
njemu Ljubo Kosori usput dosta priao. Grujo je tada bio komandant
mjesta i partijski radnik na Sokocu. Po estom zvonjenju telefona, vidio sam da razgovara sa nekim drugovima iz vojnih jedinica na frontu.
Mi smo tu svratili samo predaha radi, jer na krajnji domet bila je Podromanija. Kad smo se malo odmorili i uz Grujinu asistenciju okrijepili,
krenuli smo do Podromanije. lako ona nije daleko od Sokoca, meni se
uinio dug put. Valjda i zbog toga to smo ve dugo pjeaili.

U Podromaniji je bio glavni punkt, gdje su se uspostavljale sve

veze. Tu je bila i komanda kasarne, iji je komandant bio Spaso Markovi, inae, uitelj. Tu sam vidio i prve zarobljene domobrane, koje je
zarobila iina vojska. Jadno su izgledali, mada ih je komanda mjesta
tretirala po svim zarobljenikim propisima. Dobivali su hranu kao i partizani, iako to mnogi partizani nisu mogli da shvate. Oni su, za njih, bili
neprijatelji koje treba likvidirati. Nije bilo lako komandantu nositi se sa
takvim shvatanjima.
Spaso me primio kao najroenijeg, mada se nismo poznavali. Dovoljno je bilo to sam mu rekao da sam robija i da sam pobjegao iz
sremskomitrovake kaznione.
Poto Crnog nisam naao na Podromaniji, u dogovoru sa Spasom
Markoviem, iao sam na razne politike skupove po glasinakim selima. Skupova je tada bilo toliko, da je ono malo politikih aktivista padalo s nogu od svakodnevnog rada. Ustanak se razbuktavao, i to je komunistima bio najvei podsticaj za'aktivnost. Trebalo je stii u svako
selo, do svakog ovjeka i sa njim razgovarati o borbi koja se vodi, zato se vodi i kakav e biti zavretak. Tu, na Glasincu, upoznao sam i
predratnog komunistu Janka Jolovia. U glasinakim selima vaio je
kao veliki tribun. I, zaista, ubrzo sam i sam zapazio da je bio veoma cijenjen i potovan. Govorio je na skupovima lako i narodskim jezikom.
Zato su Janka slali obino u sela koja su bila politiki malo tea. Na
Glasincu sam upoznao i Arsu Koprivicu, koji je spadao, kako su mi
drugovi govorili, u lijeve zemljoradnike. Upoznao sam i porodicu
Preda. To je bila kua ija su vrata uvijek bila otvorena za politike aktiviste. Mene, recimo, nisu lino poznavali, ali samo saznanje da sam
partijski aktivista, bilo je dovoljno da budem toplo primljen i domainski ugoen.
Tako sam politiki radio po glasinakim selima, a formalno nisam
jo imao nikakve partijske funkcije. Zanimljivo je da od glasinakih stanovnika niko i nikada me nije pitao, ni direktno ni indirektno, ta sam
po nacionalnosti i odakle sam. Za Srbe sam bio Zdravko Petrovi, a za
Muslimane komunista koji ne povlauje ni etnicima ni ustaama. Takva je tada bila Romanija.
Poslije nekoliko dana moje politike aktivnosti po glasinakim selima, konano je uslijedio eljeni susret sa Vaom Miskinom Crnim,
koji je trebalo da mi saopti partijsko zaduenje. Susret je bio vrlo
srdaan, kao da smo stari i bliski poznanici. Ispriao mi je, ve u
prvom susretu, da je i on sa jo nekoliko drugova pobjegao ispod sigurne sjekire. Govorio mi je da su sa njim pobjegli drugovi: Isa Jovanovi, Milutin Durakovi i Nisim Albahari. Nijednog od tih drugova nisam tada jo poznavao. U toku revolucije imao sam priliku da ih sve
upoznam.
Poslije upoznavanja i drugarskog askanja, Crni je predloio da
preemo na slubene razgovore. Poeo je sa malim uvodom o tome
kakva je vojno-politika situacija na Romaniji i u istonoj Bosni uopte.

Govorio mi je da se pod iinim rukovodstvom nalazi nekoliko hiljada

partizana, kao i da se saradnja sa etnicima ljulja, da ve ima elemenata stvarne izdaje od etnikih glaveina, da etniki oficiri prelaze iz
Srbije u Bosnu i da zakuvavaju sukobe, da su ustae izvrile pokolje u
nekim srpskim selima, da etnici igraju na tu kartu, pozivajui na osvetu, proglaavajui sve Muslimane i Hrvate ustaama, itd. Sve to stvara
politiku situaciju veoma osjetljivom, a nedovoljno je lanova KPJ koji
mogu da stignu i objasne stanovnitvu kakva opasnost prijeti naem
ustanku od tog zla. Upoznajui me, ukratko, sa vojno-politikom situacijom, ree da e uskoro uslijediti napad na Rogaticu, da e osloboenjem Rogatice tu biti okruni centar i da e u njemu biti sjedite
Okrunog komiteta KPJ za Romaniju. U vezi sa tim, saoptio mi je da
je u Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu odlueno da i
ja budem lan tog komiteta. Moram i sada rei da me to veoma iznenadilo. Ja sam instituciju Okrunog komiteta visoko cijenio i smatrao
sam da toj funkciji nisam dorastao. Zato sam Crnom predloio da idem
j vojnu jedinicu, pa da u se tamo koliko bude mogue, koristiti svojim politikim i teoretskim znanjem. Meutim, sa Crnim se o tome nije
moglo diskutovati, jer to je odluka - kako je on ponavljao. Razumije
se, nije se imalo kud, odluku sam morao prihvatiti i misliti o tome kako
da najbolje odgovorim funkciji koja mi je dodijeljena.
Nakon tekih borbi, Rogatica je 23. oktobra 1941. godine po drugi put osloboena. Oslobodile su je jedinice Romanijskog narodnooslobodilakog partizanskog odreda. Crni mi je rekao da im Rogatica
bude osloboena, doem u grad. Tamo e se konstituisati Okruni komitet KPJ za Romaniju. Po osloboenju grada, odmah smo krenuli
tamo. Kurir me doveo u kuu efendije Hafizovia. Tu sam prvi put sreo
iu romanijskog i njegovog komesara, Pavla Goranina Iliju. Pozdravili
smo se kao stari znanci. ia, visok mrav, uronio u bradu i ubaru,
posebno je bio zadovoljan to je osloboena Rogatica. Priao nam je
razne pojedinosti iz borbi i o podvizima pojedinaca i itavih jedinica.
Prema onom to sam dotad o njemu sluao, oekivao sam da e mnogo vie govoriti o svojoj ulozi u svemu tome. Na mene, koji ga dotad
nisam poznavao, ostavio je prijatan utisak. Inae, narod ga je toliko
potovao, da su mase seljaka i seljanki, u dugakim kolonama, ile da
ga vide ivog, da mu se poklone i rijeima zahvale za sve ono to ini
vojska pod njegovom komandom. ak je Okruni komitet morao intervenisati zbog toga to je bila ugroena njegova bezbjednost.
Nedaleko od kue Hafizovia nalazila se kua ustakog tabornika
Jamakovia. Ta je kua odabrana da bude sjedite Okrunog komiteta
KPJ. Crni je otvorio sastanak i saoptio nam je odluku Pokrajinskog
komiteta o formiranju Okrunog komiteta KPJ, u koji su odreeni:
Esad engi, Grujo Novakovi, Janko Jolovi, Vlado Cvijeti, Ankica
Albahari i Zdravko Petrovi (Pako Romac). engi je odreen za sekretara Komiteta, a meu ostalim lanovima izvrena je djelimina podjela rada. Tako je Janko Jolovi bio zaduen za organizaciju narodne

vlasti i pomo vojnim jedinicama u hrani, odjei i obui; Ankica za rad

meu enama, a ja sam bio orijentisan vie za organizaciju partije na
terenu i u partizanskim jedinicama. Posebno sam bio zaduen za grad
Rogaticu, u kojoj je trebalo oformiti Mjesni komitet KPJ i stvarati partijske i skojevske organizcije.
Sjednice Okrunog komiteta su odravane dosta redovno i bile
veoma kratke. Svaki lan komiteta bi iznosio ta je zapazio, te potom,
dobivani su novi zadaci. Valjalo je raditi, skoro, danonono. Teren je
bio krcat raznim problemima, na koje je trebalo svakog asa, a ne
samo svakodnevno, odgovarati. Politika i vojna situacija se naglo mijenjala. Sa mijenjanjem situacije na frontovima, mijenjalo se i raspoloenje kako meu naoruanim ljudima, tako i meu civilnim stanovnitvom.
Jedan od prvih zadataka koji sam dobio, bio je formiranje komande mjesta. Treba rei, da su u Rogatici bile dvije komande mjesta: partizanska i etnika. Za komandanta mjesta odredili smo Miloa Skoria, Bijeljinca, koji je prije rata bio vii finansijski inspektor u Ministarstvu finansija u Beogradu. im su Nijemci napali Jugoslaviju, opredijelio se za narodnooslobodilaku borbu. Komanda mjesta imala je da
obezbijedi rad trgovakih radnji, da organizuje radionice u kojima se
pravila i opravljala obua i odjea za partizanske jedinice, da formira
magacine hrane, obue i odjee, da organizuje narodne kuhinje, rad
pekara, itd. Okruni komitet je odmah pristupio formiranju partijske
organizacij, kao i organizacije SKOJ-a. Imali smo potekoa, jer nismo
dovoljno poznavali ljude. Ipak smo formirali partijske elije pri Komandi mjesta, zatim pri Partijskom domu i u Seljanskoj eti, koja je bila
posadna jedinica u gradu. Oslanjajui se na ve postojee organizacije
u okolini Rogatice, formirali smo elije u Mesiima, Prai i pri tabu
Rogatikog bataljona, koji se nalazio na poloajima prema Viegradu.
Meu omladinom u Rogatici vladalo je veliko raspoloenje za NOP, posebno meu muslimanskom omladinom, pa smo bez potekoa stvorili aktiv SKOJ-a, koji je bio dosta brojan.
Zgrada Okrunog komiteta postala je centar gdje su se skupljali
svi ugledniji ljudi iz grada i okoline. Uvijek se neko od lanova nalazio u
sjeditu Komiteta, jer su ljudi dolazili da se obavijeste, po raznim pitanjima, a i nas da obavijeste ta se dogaa u gradu i okolini. Okruni
komitet bio je i utoite, naroito za ene i djevojke Muslimanke, koje
su traile zatitu pred etnikom samovoljom. Ve sam napomenuo da
su se u Rogatici nalazile dvije komande: partizanska i etnika. To je
bilo i sjedite zloglasnog kapetana prve klase stare jugoslovenske
vojske, Sergeja Mihailovia. etnici su inili sve da naprave nered i nesigurnost u gradu. I pored dogovora da njihova komanda zabrani da
upadaju po kuama, oni su to, ipak, nou i danju inili, naroito nou
su upadali u muslimanske kue. Izgovor im je bio da, toboe, trae
ustae, u stvari su pljakali, silovali, a poneke mladie i odvodili u
mrak, odakle se oni nikad vie nisu vraali. Ljudi su se bojali noi kao

aveti. Cesto su lanovi Okrunog komiteta, u zavisnosti od toga ko se

nalazio u Komitetu, trali sa orujem da brane pojedine porodice od
etnikih hijena, ednih krvi nedunih ljudi. I tako je stvaran ugled komunistima i partizanima u Rogatici, posebno meu muslimanskim ivljem, koje je bilo najugroenije od etnike samovolje. Malo je bilo ljudi u Rogatici koji nisu znali za sjedite Okrunog komiteta, a naroito
za njegove aktivnosti oko zatite nezatienih graana, organizacije ivota u gradu, itd. I muslimanski i srpski ivalj, u svakodnevnoj praksi,
sve vie se osvjedoavao, na linom iskustvu, o tome kako rade etnici a kako partizani. Sve su se vie uvjeravali da partizani kako govore
tako i rade. Nije bilo sluaja da je partizan ubio, silovao, pljakao, kao i
da su partizani orgijali. Meu etnicima je to bila svakodnevna praksa.
Istini zavolju, treba rei da su neki pojedinci, kojima je odgovarala etnika pljakaka atmosfera, pristupali etnicima, jer su time zadovoljavali svoje najnie instinkte.
Ve sam napomenuo da je meu lanovima Okrunog komiteta
postojala izvjesna podjela zaduenja. Meutim, bilo nas je premalo, a
teren prevelik da bismo mogli raditi samo prema svom zaduenju. Kud
god je koji od lanova Komiteta odlazio, nailazio je na neuzoranu ledinu i svaki je morao raditi po svim pitanjima. Svako je radio kako je
znao i umio. Komitet je bio preteno samostalan u svom radu, a odnosi meu lanovima bez ikakve hijerarhije. Mislim, svakom od nas je
ostao u dragom sjeanju rad u tom komitetu, bez obzira na tekoe s
kojima smo se susretali. Ni od drugova iz Pokrajinskog komiteta nismo, naalost, mogli oekivati neku eu pomo, jer je i njih bilo malo,
a i sami su bili optereeni brojnim krupnim zadacima koje je nametala
dosta teka politika situacija. Ipak, njihov povremeni dolazak bio nam
je od znaajne koristi.
Politiki dogaaji su se razvijali munjevitom brzinom. U Srbiji je
bjesnila njemaka ofanziva protiv narodnooslobodilakog pokreta. U
istonoj Bosni se paljivo pratilo ta se u Srbiji dogaa. Poele su stizati izbjeglice iz Srbije. Priale su se i fantastine prie o tome ta se
u Srbiji dogaa. Mi smo morali umirivati i bodriti stanovnitvo. Bili su
dosta brojni etniki oficiri koji su govorili da etnici nemaju ta da se
plae Nijemaca, da oni etnicima i njihovim porodicama nee nita, ali
da e zato svakog partizana na licu mjesta strijeljati, imovinu oduzeti,
kue zapaliti, a porodice otjerati u logore. etnika propaganda je
imala svog odraza. Poele su se ljuljati, do jue, neke partizanske jedinice. Petokraku je preko noi zamjenjivala kokarda - simbol etnitva. U nekim jedinicama su bili uestali puevi i ubijanje nekih naih
vojnih i politikih aktivista. etnici su prosto poeli divljati. Takva situacija odreivala je i nain rada Okrunog komiteta, koje su etnici namjeravali da likvidiraju. A vjerovatno da bi to i uinili, da im se za to pruila prilika. Naroito su bili naotreni na Janka Jolovia, koji je izabran
za predsjednika narodnooslobodilakog odbora, za kojeg su znali da
je veoma popularan u narodu. Ni prema drugim lanovima Okrunog

komiteta nisu bili ravnoduniji. Moram istai, nama nije bilo ni lako ni
jednostavno. Politiki rad u narodu bio je veoma otean. Dojueranje
veliko ustaniko raspoloenje poelo je da splanjava. ak je bilo dosta rizino i kretati se terenom. No, raditi se moralo, morao se dizati
moral u narodu, bez obzira na etniki pritisak, kojem je naroito pomogla njemaka ofanziva u Srbiji.
Moram priznati, da mi je kao komunisti to bio najtei period u
mojoj ratnoj praksi. Bar tako sam tu situaciju doivljavao. No, u toj
veoma tekoj situaciji, stigla nam je prijatna vijest. Dvadeset prvog decembra je u Rudom osnovana Prva proleterska brigada. Odmah po
svom formiranju, razbila je jau italijansku formaciju i zadobila velik
ratni plijen. Ubrzo se pronio glas o partizanima koji kreu prema Rogatici i Romaniji. etnici su usitnili i malo se primirili. I, zaista, 24. decembra 1941. godine doao je u Rogaticu Vrhovni tab sa drugom Titom na
elu i Prvom proleterskom brigadom. To je bio lijek na teku ranu i situacija se poela dosta rapidno mijenjati.
Odmah, prvo vee, kad je Vrhovni tab doao u Rogaticu, imao
sam sreu da se prvi put sretnem sa drugom Kardeljom. Izrazio je elju da ga povedem u Okruni komitet. Tamo je, poslije dugog vremena, imao mogunosti i da se okupa. Poslije kupanja, sjeo je sa nama u
Komitetu i interesovao se za na rad, politiku situaciju na naem terenu, itd. Informisali smo ga o situaciji na terenu, o naem radu i drugim
okolnostima. Obavijestili smo ga o drutvenoj aktivnosti, o radu na liniji
razvoja bratskih odnosa medu narodima i drugom. Kada smo mu saoptili da imamo i Partijski dom, on se za to vie interesovao. Sjeam
se, stavio nam je primjedbu da na dom treba izvjesiti i jugoslovensku
zastavu, jer se to moe tumaiti i nekom vrstom sektaenja. Poslije
toga, mi smo stavili i jugoslovensku zastavu, iako, moram priznati, u
tom momentu nisam ga najbolje razumio, jer je Partijski dom bio iroko otvoren za sve ljude i u njemu se odvijao drutveni, kulturni i politiki ivot Rogatice. Poslije mi je postala shvatljiva primjedba druga
Kardelja, jer je upravo to moglo da bode oi etnicima koji su se hvatali za svaki motiv protiv nas. Tako sam radio oko dva i po mjeseca u
Okrunom komitetu za Romaniju, a potom sam otiao sa Prvom proleterskom brigadom na nove zadatke.

ANKICA ALBAHARI

U OKRUNOM KOMITETU KPJ ZA ROMANIJU

Prvih dana oktobra 1941. godine saoptila mi je Olga Naki, moja
partijska veza, da treba da i ja poem u partizane, jer je moje zadravanje u Sarajevu bilo prilino rizikantno, prijetila je opasnost da budem
uhapena. Bilo je to prvom polovinom oktobra. Radovala sam se tome
obavjetenju. Od kurira Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu sluala sam ve neto o tome kako je na osloboenoj teritoriji i
o partizanskim etama.
Jo dok nije bilo svanulo, krenula sam na zakazano mjesto na Sedreniku, kod esme. Tu me je ekao kurir Mustafa Dovadija, pozdravio me srdanim gestom, stavivi prst na elo i pokazao mi pravac daljeg kretanja. Saoptio mi je da je sve u redu. Vidjelo se da veza sa osloboenom teritorijom, preko naih kanala, funkcionie besprijekorno.
Dovadija sa parabelumom ispod kaputa se osjeao posve sigurnim, a
to je i u mene unosilo mir i sigurnost.
Idui u pravcu sela Biosko, poslije nekoliko minuta stigosmo na
mjesto gdje su nas ekali Svetozar Vukmanovi Tempo, Esad engi i
Avdo Hodi. Svaki je primio neki materijal koji je trebalo nositi za potrebe odreda. Hoda je nosio i pisau mainu pored povelikog ruksaka
na leima. Kretali smo se dosta urno, jer smo isti dan trebali stii do
drugova iz taba Romanijskog odreda. Put nas je vodio preko Vuje
Luke, Bukovika, Kalauzovia, Luevnika i Bijelih Voda na Glasincu. Sretali smo partizanske patrole, obuene u narodnu nonju ili u uniformu
bive jugoslavenske vojske. Svi su imali puku, a poneki i pitolj i
bombu. Neki su nosili redenike sa municijom preko prsa. Najvei broj
boraca koje smo tada usput sretali imao je petokrake zvijezde na kapama. Kretali smo se uglavnom kroz umsko podruje. Moe se rei
da smo ve od prelaska periferije Sarajeva, tj. iznad Sedrenika i nada

Ije do Donjeg Bioska bili na osloboenoj teritoriji, tako da je na put

do taba Romanijskog odreda bio potpuno slobodan i bez ikakvih problema. Dovadija i Hoda su se poznavali sa partizanima koje smo sretali i svaki taj susret bio je prisan, drugarski i za mene posebno impresivan i uzbudljiv.
U umi na Luevniku, u omanjoj kolibi, nalazio se tab. U njemu
sam odmah srela Isu Jovanovia, sekretara Pokrajinskog komiteta
KPJ, Pavla Goranina, komesara Odreda, Miku Flikera, naelnika taba,
Bou Jugovia, zamjenika komandanta i jo neke drugove. Slavia Vajner ia nije bio u tabu. Vidjelo se da su nas oekivali. Trebalo je da
se odri vaan sastanak. Esad engi i ja smo upueni u Bijele Vode
sa napomenom da emo ubrzo dobiti raspored.
U Bijelim Vodama bila je, za ondanje uslove, smjetena prilino
dobro organizovana partizanska bolnica. U njoj je ve tada bio prilian
broj ranjenika. Bilo je to u kui Trifka i Save Krsmanovia koji su izdano pomagali i davali za bolnicu sve to su mogli. U bolnici su radile
Rua Oljaa, Ljilja Dursun i jo neke drugarice. Tu sam srela i Vasu
Mikina, Milutina Durakovia i mog supruga Nisima Albaharija koji su
neto ranije izali na Romaniju, poslije uspjenog bjekstva iz sarajevskog ustakog zatvora. I oni su ekali na raspored koji je trebalo da se
odredi na sastanku drugova iz Pokrajinskog komiteta sa delegatom
Centralnog komiteta KPJ Svetozarom Vukmanoviem. Miskin je odmah, kao lan Pokrajinskog komiteta, otiao na taj sastanak. Tada se
upravo radilo na organizovanju velikih partizanskih odreda i okrunih
komiteta Partije koji e pokrivati teritoriju odgovarajuih odreda.
Esad engi je rasporeen na dunost sekretara Okrunog komiteta Romanija, Milutin Durakovi za sekretara OK Bira, Nisim Albahari za sekretara OK Zvijezda. Meni je Iso Jovanovi saoptio da
sam odreena za lana OK Romanija, gdje u raditi na poslovima oko
aktivnosti ena u narodnooslobodilakom pokretu. Vaso Miskin ostao
je krae vrijeme kao lan Pokrajinskog komiteta na Romaniji, a potom
je otiao sa ovog podruja, mislim, u Hercegovinu.
U Okrunom komitetu za Romaniju, u to vrijeme, radili su Esad
engi, sekretar, i lanovi Pavle Goranin, Grujo Novakovi, komandant
mjesta u Sokocu, Pako Romac Zdravko, Janko Jolovi, Vlado Cvijeti, Alija Hodi, vrilac dunosti sekretara Okrunog komiteta
SKOJ-a, i ja. Osloboena teritorija Romanijskog odreda bila je ve
tada dosta velika. Pored osloboenog Sokoca, Rogatice i Han-Pijeska, bilo je jako iroko podruje sa mnogo sela i manjih mjesta koja je
trebalo obuhvatiti politikim radom. Osjeao se nedostatak partijskih
kadrova, iako je ve bio izaao veliki broj drugova i drugarica iz Sarajeva. Bila sam iznenaena brojem poznatih drugova koje sam srela odnosno, bilo je oito da je Romanija teren na koji je najvei broj Sarajlija izaao u borbu. Romanija je nekako prirodno bila pogodna da se
borci iz Sarajeva brzo uklope u novonastalu situaciju, posebno to su
veoma dobro prihvaeni od tamonjeg stanovnitva. Na tom podruju

postojala je partijska organizacija koja je od ranije bila usko vezana za

sarajevsku partijsku organizaciju. Inae, naroito na Glasincu, bilo je
opte raspoloenje naroda za borbu i, moe se rei, skoro svakodnevno narastale su nove partizanske ete i nizali se vojniki uspjesi na
frontu koji je plamtio.
Objektivne okolnosti nisu omoguavale esto sastajanje lanova
Okrunog komiteta, jer su svi bili okupirani zadacima po sektoru za
koji su bili zadueni, stalno su se kretali po terenu, odravali politike
sastanke, sijela i kulturne priredbe. Tako je naa aktivnost mnogo zavisila i od line snalaljivosti i politike zrelosti. Moram priznati, bilo mi je
dosta teko adaptirati se na nove uslove koji su se u mnogo emu razlikovali od onih u gradu.
Poto sam bila zaduena za rad sa enama, odmah sam se zainteresovala za ene koje su u partijskom lanstvu ili bliske Partiji. Na
moje zadovoljstvo, bio je znatan broj takvih, a prve sa kojima sam se
povezala bile su Seka Borovanin, Danica i Milana Krsmanovi, Vojka i
Radojka Koprivica, Dragica Odovi, Milana Eimovi, Stana Borovanin, a u Rogatici Saja Vukovi, Arsa Forcan, Naima Hafizovi, Bahra ami, Ruica i Vera Puonja i druge. Jedan broj drugarica djelovao je u
sanitetu, ali su i one bile zaduene za politiki rad meu ranjenicima i
sa narodom u oblinjim selima. Svojim radom su se isticale drugarice
bolniarke iz Sarajeva, ali bilo je i domaih, kao, Margarita Mardei Zafirovski Jovanka, koja je kao medicinska sestra ranije radila u ambulanti u Kneini, a potom veoma korisno doprinijela uspjenom radu
naih bolnica. Od Sarajki, pored ve ranije pomenutih, pomenuu jo
Danicu Kabiljo, Ljerku Durbei, Vuju Altarac i drugaricu Seku ijeg se
prezimena ne mogu da sjetim. Tih dana izala je iz Sarajeva na Romaniju i Zaga Blai, koju sam poznavala kao partijskog aktivistu u gradu,
a neto kasnije bie ukljuena u rad Okrunog komiteta KP na Romaniji i postati njegov sekretar.
Mada je moj boravak u Okrunom komitetu trajao samo oko tri
mjeseca, za to kratko vrijeme bio je ispunjen mnogim dogaajima,
obilascima sela i osloboenih gradova, kontaktiranjem sa enama i radom da se i ene masovno ukljue u borbu. Prvi sastanak na koji sam
otila bio je u selu avarine, gdje je odrano sijelo, a bio je to vie pravi politiki zbor, koji su pripremile ene u koli. Zboru su najvie prisustvovale ene iz sela Bandina Odaka, avarina i okolnih sela, te
vei broj mukaraca, kao i jedan broj boraca sa orujem. Govorio im je
prvo Grujo Novakovi, a potom je to traio i od mene. Bilo mi je neugodno, jer nisam bila vina govoru na velikom skupu, ali sam ipak rekla
nekoliko osnovnih misli, onih koje su tada bile u ii naih zadataka.
Ukazala sam na to da smo i mi ene dune dati sve to moemo za potrebe narodnooslobodilake borbe, pruati najveu pomo borcima
koji se bore na poloajima, sakupljati hranu i odjeu, ukazivati to veu
panju bolnicama i ranjenicima koji su pristizali sa fronta. Istakla sam
da je naa borba, borba cijelog naroda za slobodu i da ene mogu

pruiti veliku i izdanu pomo toj borbi. Iza mene govorile su kratko,
ali sadrajno i svesrdno jo neke prisutne ene. One su sa oduevljenjem izjavljivale svoju spremnost da rade za borbu naroda i mogu rei
da to nisu bila prazna obeanja, jer su one, zaista, tako i radile. Mene
je sve to duboko impresioniralo.
Odmah poslije ovog skupa prisustvovala sam jednom sastanku
narodnooslobodilakog odbora Sokoca. Pola sam na ovaj sastanak
na poziv Ise Jovanovia, sekretara Pokrajinskog komiteta, a sa nama
su poli jo i Grujo Novakovi, Janko Jolovi, Stevan Prea i Pako
Romac. Bilo je mnogo ljudi sa okolnog podruja. Najvie se raspravljalo o tome kako izvriti izbor pojedinih povjerenika narodne vlasti u selima. Ljudi su isticali kandidate i pokazivali vrlo ivo interesovanje.
Sljedei sastanak odran je u Kalauzoviima gdje je bilo sjedite Mokranjskog partizanskog bataljona. Na ovaj sastanak sam pola sa Esadom engiem, a cilj nam je bio obilazak partijske organizacije u bataljonu, kao i odravanje zajednikog skupa boraca i naroda toga kraja u
zgradi osnovne kole. Sastanak u koli bio je vrlo uspjean. Narod i
borci interesovali su se za politiku situaciju, za stanje na frontovima i
borbu oslobodilakih snaga u zemlji, ali isto tako i za stanje na istonom frontu u SSSR-u. Postavljali su razna pitanja i davali smo im odgovore prema informacijama sa kojima smo raspolagali na osnovu radio-vijesti, kao i preko saznanja koje smo imali od Vrhovnog taba, jer su
u to doba veze preko Drine sa Uicama bile vrlo este i dobro funkcionisale preko osloboene teritorije. Ve je bila rasturana i Borba koju
smo dobivali u veem broju primjeraka.
Okruni komitet je u poetku bio smjeten u Podromaniji, a tu je
bila i prostorija u kojoj je boravio Iso Jovanovi, pa su ovdje esto dolazili mnogi drugovi radi konsultacija, meu kojima Slobodan Princip
Seljo, Slavia Vajner ia i Pavle Goranin Ilija. Meutim, najivlje je bilo
u Partijskom domu u Bjelosaviima. Na domu je bila izvjeena crvena
zastava. U njemu se odvijao kulturni i politiki rad. Umnoavan je bilten
radio-vijesti. Ovdje su se odravali razni sastanci sa narodom i omladinom, a ponekad i sastanak taba Romanijskog odreda.
Omladina se jako aktivirala. Na svakom mjestu gdje se okupljala,
a po etama posebno, pjevale su se revolucionarne pjesme, a ve
uveliko i novonastale narodne pjesme koje pjevaju o ustanku na Romaniji. Na taj nain glas o borbi romanijskog naroda prodro je u mnoge krajeve nae zemlje. Pjevane su i neke nove pjesme nastale u Srbiji, kao, npr., Penica je klaala.
I u osloboenoj Rogatici je bio vrlo dobro organizovan politiki
rad. Narod se okupljao oko narodnooslobodilakog odbora i komande
mjesta - institucija koje su formirane odmah poslije osloboenja grada. U Partijskom domu koji je i ovdje otvoren, naroito se svojim radom istie omladina. I tu sam srela jedan broj drugova iz Sarajeva. U
borbi za samo osloboenje Rogatice poginuo je kao komandir ete
Mavro Kajon, u Sarajevu poznat kao dobar planinar i skija. Tu sam
13 - Sarajevo u revoluciji

193

srela i Ljubu Koju, Salamona Romano, Slobodana Gaia, Nikolu Janjia i mnoge druge.
Ono to mi je naroito ostalo u sjeanju o tadanjoj Rogatici jeste veoma aktivno uee muslimanskog stanovnitva i njegova pomo narodnooslobodilakoj borbi. Bio je velik broj ne samo omladina
ca nego i mnogo ena i cijelih porodica koje su pruale sve to su mogle i to se od njih trailo. U njihovim kuama rado su primani svi oni
koji su dolazili u Rogaticu kao politiki radnici na terenu, odbornici ili
partizanske grupe u prolazu. Iz muslimanskih porodica Rogatice bio je
ve otiao u partizane znatan broj boraca, to je samo po sebi uvrivalo jedinstvo naroda i opte povjerenje.
Ono to je na mene ostavilo muan utisak i to je neobino zabrinjavalo sve iskrene borce i pristalice jedinstva u borbi za osloboenje
zemlje, jeste postupak etnika koji su ve od samog poetka u Rogatici i okolini otpoeli rovarenje, razbijanje ustanikih redova, naroito
zloinima prema muslimanskom stanovnitvu. etniki oficiri i olo
koju su oko sebe okupljali, smiljeno su vrili ove zloine, pljakali i
ubijali, unosili strah i nemir meu ljude nastojei da se, na taj nain,
domognu uticaja u srpskim masama i da nametnu svoju strahovladu,
irei ovinizam i nacionalnu mrnju. Tako su razbijali nau udarnu
snagu i onemoguavali dalje voenje uspjene borbe protiv okupatora
i neprijateljskih snaga koje su sve vie ugroavale osloboenu teritoriju. Na politiki rad je morao sve vie biti okrenut prema raskrinkavanju njihove izdajnike uloge, koja je iskljuivo ila na ruku okupatoru i
njegovim pomagaima. Mi smo isticali parolu bratstva i jedinstva i govorili da samo u borbi, i to zajednikoj, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost, moemo protjerati okupatora i njegove sluge i tako
obezbijediti vlast naroda. Ukazivali smo na to kako su sve druge politike partije ostavile narod na cjedilu i da je samo Komunistika partija
Jugoslavije ostala vjerna narodu i ciljevima za koje se i ranije borila.
Sve je vie dolazilo do politike diferencijacije, pa je takva atmosfera
unosila pojaanu otrinu i nametala nove probleme u daljnjem voenju
borbe.
U decembru mjesecu 1941. godine upuena sam na teren partizanskog odreda Zvijezda u Srednje, pa sam tako otila sa Romanije.

KOTA NAD

U BORBAMA NA SARAJEVSKOM REGIONU

Poetkom oktobra 1941! Tempo nam je iz Sarajeva poruio da
doemo na Romaniju. Osnovni pravac: Sarajevo - Podromanija. Trebalo je da putuje znatan deo vojno-politikog rukovodstva Krajine, gde
sam se tada nalazio kao lan Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu.
Osim mene, putovali su najodgovorniji rukovodioci u Krajini - uro Pucar Stari i Osman Karabegovi. Nismo ili zajedno. Posle dogovora
kod Drvara, koji je ba nekako u to vreme ponovo okupiran, njih dvojica su, svaki zasebno, otputovali vozom - Stari iz Banjaluke, a Osman iz
Donjeg Vakufa. Imali su dobro falsifikovane dokumente i mogli su da
legalno putuju. U Sarajevu ih je ekao Avdo Humo Kulturni. Dalje do
Podromanije, vodili su ih partijski kuriri. Za mene i grupu drugova Krajinika, takoe pozvanih na savetovanje, nije bilo putnih isprava. U toj
grupi su bili: Miljenko Cvitkovi - moj drug iz panije, zamenik komandanta taba NOPO za Krajinu i lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a,
Kasim Hadi, sekretar Okrunog komiteta Partije za Jajce, Rudi Kolak
- sekretar Okrunog komiteta Partije za Drvar, Petrovac i Grahovo, i
Rade Liina, sekretar krajikog partizanskog taba. Opredelili smo se
za jedino mogue - jahanje kozjim stazama i bespuem. S nama je
krenulo i pet kurira. Ne znam kojeg smo datuma krenuli, ali znam da
smo u Vlasenicu stigli 6. novembra.
Putovali smo danima, a gotovo sve vreme u sedlu. S Borja smo
se spustili u kanjon Bosne. Postavilo nam se pitanje - kako savladati
najteu prepreku ovog putovanja, kako prei na desnu, istonu obalu
Bosne? Bila su dva mosta pred nama: jedan kod ukrsnice Begov Han,
a drugi dva kilometra zapadnije, ispod breuljkastog Razboria, izmeu eljeznikih stanica Topi i Kovanii, tamo gde i pruga prelazi s
leve na desnu obalu. Posle izvesnog raspravljanja da li da gazimo vodu

ili da idemo preko mosta, odluili smo se na most za peake. Miljenko

se suprotstavljao gaenju vode. Taj divni ovek koga sam dobro poznavao, inae razborit i neobino hrabar, koga smo svi mnogo potovali, bio je u logoru panaca u Francuskoj sekretar taba, kojeg sam ja
bio komandant. Ako se ne varam, na hrabri Sarajlija je smislio i nain
da Vladimira Popovia legalno poaljemo u zemlju. Bio je, naime, doao dopis da se pusti iz logora Vladeta Popovi Pinecki, student, rodom iz Svrljiga. Vladeta je imao vrlo uticajnu familiju. Kad je stiglo odobrenje od francuskih vlasti za Vladetu, on je bio na operaciji slepog
creva. Na Miljenkov predlog, mi smo Vladetove dokumente dali Vladimiru Popoviu i tako smo sebi obezbedili najpouzdaniju vezu za vraanje veine nas, u leto 1941. godine. Kad je policija utvrdila da smo izvrili zamenu, samo smo slegali ramenima: bilo nam je svejedno - govorili smo o kom Vladimiru je re, a ako je krivi izaao, neka sad puste
i pravoga.
Silazili smo polako, peice. Predloio sam drugovima da u umarku saekamo no. ekali smo da prode poslednji onodnevni voz, posle ega smo silovito, u galopu, grunuli na drveni most. Desetak dana
kasnije, tad ve na podruju Romanije, neko nam je iz Sarajeva doneo
ustake novine. U njima je bila dosta opirna reportaa: O junakom
sukobu begovhanske strae sa skupinom od nekoliko stotina bandita koji su neuspjelo napadali Begov Han.
Izaavi iz kotline Bosne, izali smo iz najopasnije zone. Dalje, do
cilja, sve je bilo srazmerno lako. Kreui se lagano usponom, preli
smo Krivaju i zali na Konjuh, a onda, izmeu Kladnja i Olova spustili
se u Vlasenicu. Sve vreme na putu, od Bosne do Vlasenice, najee
idui u cik-cak, po neravnim i nesigurnim puteljcima, najpouzdaniji putokaz bilo nam je ime ia Romanijski. iu, inilo se, znaju svi, o njemu priaju svi - partizani i etnici, pozadinci i kuriri, nepismeni obani i
seljanke iz planinskih zabiti. Jo smo danima jahanja bili daleko od Sarajeva i Romanije, negde na usponima Ravan-planine, dan pre nego
smo se susreli s najisturenijim odeljenjima Ozrenskog odreda Toe
Vujasinovia, kad zausmo - raspitujui se za najsigurniji preac prema poloajima Romanijskog odreda - pesmu o ii s Romanije. Nekoliko seoskih devojaka, kojima su se odmah prikljuili i nai drugovi,
Liina i Gaji, pevahu o Romaniji Visokoga visa, gde drug ia vojnike
popisa. Svuda istono od reke Bosne, nezavisno od toga koji odred
na tome terenu operie, prolazei kroz partizanski ili etniki rejon,
stalno ste one jeseni mogli sluati samo iina vojska, iina pobjeda, iina pravda, ili ia poruio, ia naredio... Niko mu
nije znao ime ni zanimanje, ak ni poreklo, a legende su se prele oko
njegovog imena. Od svih nas, samo je Miljenko Cvitkovi poneto
znao o Cii. Viali su se u Sarajevu, kad se Miljenko vratio iz francuskih logora. Ali, do susreta s iom upoznao sam mnoge druge rukovodioce ustanka u istonoj Bosni. Ta poznanstva su poela odmah, posle
prelaska Bosne, kad smo poeli da se susreemo s grupama Ozrens-

kog odreda. Na tom putu saznao sam da su u tabu tog odreda komandant Todor Vujasinovi Too i politiki komesar Paaga Mandi
Murat. Njihovi kuriri su nas pratili do Vlasenice.
Po dolasku u Vlasenicu, za nekoliko minuta, ve smo bili kod
Rade Jakia. Kasnije sam shvatio da je on tu, u Vlasenici, neka vrsta
naeg konzula, i vojno i politiko lice. Bio je geometar, predratni komunist, rodom iz Milia, gde se tada nalazio zajedniki partizansko-etniki tab. Na ruak nas je odveo u kuu vlasenikog krojaa, Vukole Dundia. Vukola je bio partizanski komandant mesta. I to je ostao
za sve vreme rata. Jo dok smo bili za rukom kod Vukole, Rade je
doveo Rodoljuba olakovia Roka.
- Znamo se, zar ne! - srdano je zagrlio Miljenka Cvitkovia i
mene. Pamti da smo se upoznali u paniji, ali meni je taj panski susret izbledeo u seanju, iako sam za Roka znao i pre vlasenikog susreta. U Glavnom tabu, gde je trebalo da preuzmem dunost neke
vrste zamenika komandanta, Roko je bio postavljen za politikog komesara. Prema Rokovom kazivanju, to i pominje u svojim Zapisima, drug Tito je jo u Uicama odredio da i ja udem u Glavni tab
NOPO za Bosnu i Hercegovinu. Prema tome, u to vreme, u Glavnom
tabu bili su: komandant Svetozar Vukmanovi Tempo, politiki komesar Rodoljub olakovi, koji se u dokumentima potpisivao kao Gojko, i
lanovi: Ugljea Danilovi, Slobodan Princip Seljo i ja. Posle odranog
savetovanja u Podromaniji sredinom novembra, Glavni tab je sporazumno popunjen sa jo nekim drugovima.
Pre nego to je Roko doao, na domain, Vukola Dundi, najpre nas je zasuo pitanjima o Krajini, a zatim se, i duhovito i Ijutito, okomio na etnike glaveine, vojvode i vojvodice. Naroito mu je na zubu
bio veliki osvaja, bukalo, pijandura i enskaro Aim Babi.
- Lako emo mi s Aimom - ree nam kasnije Roko - opasni su
majori Dangi i Todorovi...
Roko nas je proveo kroz Vlasenicu, priajui usput o tome kako
ovo znaajno trgovite na putu Sarajevo-Srbija od aprila, eto, svaki
dan mijenja gospodare. Nemci i ustae su tu bili do 10. avgusta, kad
su ih isterali partizani Biranskog odreda; tek to su Biraci krenuli
prema Kladnju, u ofanzivu, u grad je upao Aim Babi i uspostavio
svoju osmodnevnu anarhiju. Kasnije su domobrani isterali Aimove
etnike, a onda i sami pobegoe kad se proneo glas da je na Vlasenicu
krenuo ia s Romanije...
Roko nam je rekao da se sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za
Bosnu i Hercegovinu, metalac, Iso Jovanovi, nalazi u Vlasenici, da je
slomio nogu, lei u bolnici. Iso je na putu s Romanije za Vlasenicu,
nekoliko dana pre naeg dolaska, pao s motorcikla i prelomio nogu.
Sa Isom i Rokom smo razgovarali itavo popodne: mi o Krajini,
oni o Sarajevu i istonoj Bosni. Iso je, uglavnom, bio zadovoljan razvojem dogaaja, ali brinuo ga sve defanzivniji raspored naih odreda.

Inae, krenemo li, i ako etnici ne odu jo dalje u izdaju, eto nas, uverava, u Sarajevu do Nove godine!
Na mene je Vlasenica ostavila muan utisak. Ne zbog tih prvih
susreta s naim drugovima, ne zbog njihovih procena prilika, nego
zbog naglo naraslog oseanja da etnici kuvaju izdaju. Njihovo raskalaeno razmetanje po gradu, pogledi skriveni prilikom razgovora, zapetljane izjave, prikriveno podsmehivanje, sve je to izazivalo neraspoloenje u oveka. Bilo je oito da mnogo toga nije u redu. Kad sam
svratio u komandu grada, gde se bio razbakario neki porunik TuevIjakovi, na ulazu su me doekale sve same kokarde i pesma Spremite se, spremite, etnici. Rade Tuevljakovi, samoljubivo ufitiljen,
namrteno me odmeri, kad sam mu predstavljen kao panski kapetan.
Ree da ne ele drugu Spaniju i kao od ale odvali: - Ah, crveni kapetani poraene armije!
Vraao sam mu istom merom: a kraljevska oficirska svita, gde je!
Nabrajam imena naih panskih drugova, i to samo onih koji su se ove
jeseni, stigavi u istonobosanske partizanske odrede ilegalnim kanalima preko Zagreba i Sarajeva, nalazili u istonoj Bosni - Salomon Albahari (Josip Ivanovi), Josip Cubri (Josip Meji), Ahmet Fetahagi, Milenko Verki, Branko Ljubinkovi, Stanko Baruh, Milan Jaki, Ivan Mihailo Milosavljevi, Andrija Krsti, uro Kuet, Franc Strpnalej, Mladen
ivkovi, Branko Spasi, Boro Pockov, Too Mihailovi Zlatko.
Ali, s njim je bilo naprosto nemogue raspravljati, jer ga zanima
samo sloboda Srba.
Miljenko se slae sa mnom:
- Treba biti oprezan. Izdat e!
Dugo sam, i u vie navrata, o svemu tome razgovarao sa Rokom.
Govorio sam o neophodnosti stalnog opreza: zalee uvek mora biti
osigurano. Roko se slagao, jer, kae najgore je kad ti guja u njedrima spava. Ali je istovremeno insistirao da se pridravamo sporazuma dogovorenog u Drinjai, jer narod nam nee vjerovati, ako etnike odbacimo prije nego to jasno pokau svoje nalije. Roko je bolje od bilo kojeg od nas poznavao karaktere i naravi istonobosanskog
sveta. I kasnije, na savetovanju u Podromaniji, kad smo razgovarali o
etnikoj igri, njihovoj dvolinosti, o latentnoj opasnosti od oruane izdaje, opet mi se inilo da je jaa Rokova od Tempove istine. Naime,
ni u kom sluaju nismo smeli inicirati sukob. Konano, sukob je bio
protiv nas: protiv snage naeg antiokupatorskog, antifaistikog fronta. Upravo stoga sam razumeo Rokovo taktiziranje.
I tad, u Vlasenici, i kasnije, sve vreme boravka u istonoj Bosni,
upoznavali smo razne sudbine, svekolike ambicije, nezadovoljene karijere, smese svega i svaega. Tu je bilo bezbroj divnih, smionih mladia, ali i mnotvo probisveta, astohlepljivih oficira, smuenih ovinista, nezajaljivih trgovaca ljudskim sudbinama, kolebljivaca i drugih...
, Isprepletali su se putevi estitosti i samovolje, smionosti i kukaviluka,
ljudskosti i samoivosti. Nekadanja shvatanja nestaju, stara uverenja

umiru, stoletne navike se menjaju, ali i produbljuju, zavisno od opredeIjenja. U tom, samo retkima razmrsivom komaru, ovek je bio kao
trska na severcu.
Istona Bosna je u onom vremenu bila izukrtana naim i etnikim odredima. Neke operacije su pripremane zajedno, ali su redovno
ili vrlo esto zavravane u etnikom nadmudrivanju, bez stvarne akcije. Nai su, u vreme mog dolaska, imali nekoliko hiljada boraca vie od
etnikih. Odmah posle savetovanja u Stolicama, kad su iz Krupnja u
Bosnu stigli Tempo, Roko i Slobodan Princip Seljo, partizanske snage su reorganizovane u est velikih odreda sa preko sedam hiljada
naoruanih boraca. Odredi su operisali na velikoj slobodnoj teritoriji
od Majevice do Jahorine. Najvei je bio Romanijski odred, rasporeen
prema Sarajevu, na Palama, Mokrom i prema Olovu. Junije je bio Kalinoviki odred, s isturenim odelenjima pred Sarajevom, na Igmanu i
Krupakim stijenama. Od Olova do Semizovca i Varea dejstvovao je
odred Zvijezda, a prema Kladnju i Sprei - Biranski odred. Majeviki na severu slobodne teritorije, pokrivao je Majevicu i vrio akcije u
Semberiji. Na eleznikim prugama Maglaj-Doboj i Doboj -Tuzla svakodnevne akcije je vrio Ozrenski odred.
O svemu tome detaljnije su mi priali Roko i Iso, koji je malo pre
toga izaao iz okupiranog Sarajeva (bio je neko vreme u zatvoru, ali je
uspeo pobei). Kae Iso da se iini momci sputaju gotovo u samo
Sarajevo, eno ih na Bulozima, na ulazu u grad.
U Podromaniji, na sastanku s Tempom, gde smo se ponovo sreli
s Durom Pucarom Starim i Osmanom Karabegoviem, koji su bili upravo stigli iz Sarajeva, na karti razmera 1:100.000 Roko nam je precizno
pokazivao raspored naih i etnikih odreda. etnici su bili, uglavnom,
oko Han-Pijeska i Srebrenice, ali sve vie se ire - tad ve svrstani u
etiri odreda - u duhu ravnogorskih instrukcija.
Tempo, Roko i Slobodan Princip Seljo su 1. oktobra, vrativi se
iz Krupnja u Drinjau, posle savetovanja u Stolicama, potpisali s etnikim voama Jezdimirom Dangiem, Sergijem Mihailoviem i Perom
Dukanoviem zajedniki proglas Potenom i rodoljubivom narodu
Bosne. Oigledno bilo je tu dosta kompromisnog. Naalost, nije bilo
ni naih parola o neophodnosti kovanja bratstva i jedinstva, mada su
autori proglasa apelovali na Hrvate i Muslimane da pomognu borbu
svoje srpske brae, koja ne trae osvetu, ve trae da ive slobodno u
zemlji svojih predaka. Obraajui se Hrvatima i Muslimanima, reeno
je: ivjeli smo vijekovima na ovoj grudi i ivjeemo i dalje u slozi i ljubavi kad iz nae zemlje nemilosrdno iskorijenimo one koji su unosili
meu narod zlu krv i od toga vukli korist.
Potpisnici proglasa su istovremeno predstavljali zajedniki operativni tab, koji je imao sedite u Miliima. Naelnik tog taba bio je kapetan Mihailovi. Ali, taj tab je vrlo slabo delovao. Svako je vukao na
svoju stranu. Nije bilo znaajnijih koordiniranih akcija. tab se uopte
nije sastajao. Naalost, ni Glavni tab partizanskih narodnooslobodila-

kih odreda Bosne i Hercegovine nikad se nije okupio u kompletnom

sastavu. Svako je imao svoj sektor, a meni je poverena komanda na
sektoru Sjetlina-Pale. A novembarsko vojno-politiko savetovanje u
Podromaniji, zamiljeno verovatno kao bosanskohercegovako savetovanje slino savetovanju to je na jugoslovenskom planu drug Tito
odrao u Stolicama, shvatio sam da je trebalo okupiti sve znaajnije
vojno-politike rukovodioce iz Hercegovine, istone Bosne i Krajine.
Trebalo je oekivati da je pripremljeno savetovanje lanova Glavnog
taba i Pokrajinskog komiteta, ali to se nije dogodilo. Tek dva meseca
kasnije, kad je Tito stigao na Romaniju, odrano je takvo savetovanje
(bez drugova iz Krajine). Savetovanje u Podromaniji, iako krnje, odrano je posebno sa drugovima iz svakog kraja, bez prilike da se u direktnim analizama izmene ira iskustva. Oekivali smo da emo razmenom
iskustava dobiti saznanja o celovitosti kretanja ustanka u Bosni i Hercegovini, meutim, do tog nije dolo, bar smo mi koji smo doli iz Krajine, bili prilino nezadovoljni. Komentarisali smo da se ono to smo
uli od Tempa, moglo preneti i pismeno. Ako sam ja ve trebao prei u
istonu Bosnu, da bi delovao u Glavnom tabu, ostali drugovi iz Krajine su samo uzaludno uloili onolike napore da se prebace preko nesigurnog terena, putem dugim preko 3-400 kilometara. Ipak, to je bio
prvi pokuaj Glavnog taba da okupi vojno-politike stareine partizanskih komandi iz Bosne i Hercegovine, koji se, naalost, nije prema
zamisli ostvario. Korisno je bilo to to smo od uesnika Savetovanja u
Stolicama ivom reju dobili sliku celokupne situacije u zemlji, o stavovima i ocenama Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba o organizaciji partizanskih odreda na jedinstvenim osnovama, kao i neposrednoj politici u borbi protiv okupatora, a naroito u odnosu prema etnicima. Ja sam na savetovanju obavestio drugove o razvoju ustanka u
Bosanskoj krajini. Sa drugovima iz Hercegovine (Mirom Poparom i Lepom Perovi), dan-dva prije sastanka sa Krajinicima, Tempo je odrao poseban sastanak.
U Podromaniji sam se kratko vreme zadrao; dan-dva due od
Starog i Osmana. Tih dana se u na partijski dom, u centar rukovodstva ustanka, vratio Iso Jovanovi. Gips su mu skinuli, ali je jo bio
nepokretan. Tempo i Roko su otili. I Ugljea Danilovi je otiao na
front. U tab je ponekad svraao Grujo Novakovi, a redovno su dolazili i odlazili za Sarajevo nai kuriri-ilegalci. Glavni tab u kome ponajee nije bilo ni jednog lana nalazio se u kui gde se put za Rogaticu odvaja od ceste Sarajevo - Zvornik, a Pokrajinski komitet neto
dalje, prema Rogatici, na rubu Glasinakog polja. Kasnije smo i Glavni
tab i Pokrajinski komitet premestili u seoce Dobrodoli, na padini Romanije, jer su tu drugovi bili bolje zatieni od sve uestalijih avionskih
napada.
U vreme mog dolaska na front Sjetlina - Pale, tu su se nalazile
iine partizanske ete, ali i etnici. Dominantna je bila petokraka
zvezda. Dan-dva pre mog dolaska u Sjetlinu, u tab iinog odreda,

ilegalci iz Sarajeva poslali su oko dve hiljade petokrakih zvezda. U okupiranom Sarajevu izraivao ih je sa grupom ilegalaca Kazimir Frankovi. Borci su bili ponosni na te metalne petokrake, kao to su se ponosili i sa svojim bataljonskim i etnim zastavama na kojima su zvezde
srmom izvezivane. Tri ete - Drugu glasinaku, Sarajevsku i Kopitsku
sa takvim zastavama uputili smo sa Romanije na narodni zbor u Brezjak kod Sokoca. Na taj zbor je od Olova povuena i Muslimanska eta
Muje Hodia. Nije bilo borca bez petokrake. U Brezjaku su polagali
partizansku zakletvu, koja se unekoliko razlikovala i od one koja je bila
objavljena u Biltenu Vrhovnog taba, a i od one koju sam sluao u
Hrvatskoj i Krajini. Seam se, tek to su ete bile ponovo rasporeene
prema Kneini i na Crvenim stijenama, komesar Romanijskog bataljona, moj drug iz panije - Milenko Verki Kumii, inae smiren mladi,
osrednje visine, vedar, vrlo hrabar, sklon ali, ovaj put mirkajui svojim duboko usaenim oima, prigovarao je:
- Ilo se, s tom zakletvom, previe na srpstvo. Ali je moda,
ovde neophodno objanjenje: drugovi moraju taktizirati...
Kasnije e rei:
- ak i komesar Muslimanske ete, student Dervi Numi, komunist sto posto, smatra da je zasad najbolje ovako.
ovek o kome sam tih dana najvie sluao - ia Romanijski poslednji mi je od naih rukovodilaca predstavljen. Zapravo, upoznali
smo se u njegovom tabu. Bitka je bila u jeku, kad sam stigao u pratnji
mladog skojevca Duka Furtule. Bezmernim potovanjem, Duko mi
je, na ulazu u iin tab, pokazao rukom visokog tridesetdevetogodinjaka, duguljastog lica obraslog gustom, smeom bradom:
- To je drug ia!
Tad sam ve znao da je to inenjer Slavia Vajner, komunist, rodom iz Novog Vinodola, iz Hrvatskog primorja. Malo se pognuo prema
tabskom pisaru. Plafon je nizak, pa bi komandantova glava, uspravi li
se, udarila u daske nad nama. Za tren me pogledao bistrim, kestenjastim oima. Razmie nesvesnom kretnjom oputene brkove:
- Ti si drug Kota? Dobrodaao! - i vrsto mi stee ruku, pa
primae stolicu. - Sjedi de, za tren, molim te, samo da izdiktiram zapovijest...
Sedeo sam pripaljujui cigaretu. Tek to mi se ugasi ibica, mala
jednospratnica u prizemlju gde je bio iin tab, silovito se potrese.
Tri italijanska bombardera alfa romeo zasula su bombama nae poloaje. To nam ree jedan od kurira.
- Dobro - jedva kae ia, ne obazirui, se nastavlja i dalje da
diktira.
U taj mah odjeknue nove eksplozije. Bombe su sve vreme padale i oko kue eksplodirale. ia je sve vreme diktirao, hladan, zamiljen, pribran, kao da nita drugo nije vano. Kad je diktirao poslednju
reenicu, snana eksplozija odvali ugao kue i pred nama se otkri izrovano dvorite.

Moda nije trebalo pokazivati ravnodunost prema bombardovanju, ali zbog ie i zbog toga to me ljudi Romanije jo nisu poznavali,
morao sam ostati u tabu. Ljudi vole uzore. Ta iina hrabrost, sve
ono to ga je inilo razliitim od ostalih drugova izazivalo je i kod etnika silno potovanje. Kad bi on etnikim jedinicama neto naredio,
potovano je to kao da je re najautoritativnijeg vojvode. Rekao sam
ve ranije kako sam, na putu prema Vlasenici, u Vlasenici, i kasnije u
Sokocu i Podromaniji, posvuda primeivao koliko ga svet tih, tamo
krajeva voli i potuje. Nije to bio obian autoritet komandanta, koji je
znak svog komandantstva nosio u obliku crvene krpe zavezane na levom rukavu, nego ugled oveka koji je svojim primerom ljudskosti,
razboritosti, potenja i hrabrosti naprosto plenio okolinu. Umeo je, kao
retko koji intelektualac, razgovarati s onim svetom. Savet njegov prihvatan je kao naredba, pomo od njega u svim prilikama je ekana kao
reenje. Takvog, bilo je nemogue ne voleti.
Inae, prilikom nekih razgovora s rukovodeim drugovima, prvih
dana posle dolaska u istonu Bosnu, sluao sam i neke okoline prigovore ii: kako objedinjuje sve, sve dri u svojim rukama, kako je on
sam i komanda i vlast, kako je popularniji od ostalih, popularan ak i na
tetu Partije, kako je svoj autoritet nadredio ugledu Partije... Sve to
sam mu pripisivao kao vrlinu. Najzad, zar veliina Partije nije u veliini
komunista! U paniji sam nauio da je gotovo nemogue biti komandant narodne armije, ako narod ne voli komandanta. A iu su voleli
svi koji su ili naim putem. Kod etnika se taj oseaj razliito izraavao. No u svakom sluaju, ako to i nije kod njih bila ljubav, bilo je potovanje.
Nama, novajlijama, tek je predstojalo da se izborimo za svoj autoritet. U partizanskim jedinicama, i u etama iinog odreda, na primer,
kod Milana Simovia, Tome Majkalovia, i u jedinicama Pere Kosoria,
re komandanta panca bila je neporeciva, ali etnike trupe su se
ve drugaije ponaale prema meni nego prema ii. Jednom su ak
bili organizovali zaveru protiv mene. To je bilo posle borbi za Dobre
vode i Bukovac. Tada sam se naao s iom. Spavali smo u istoj kui.
Na domain skrueno prie komandantu, htede da mu ruku ljubi, a
ia kao da to previde, zagrli seljaka... U zoru probudila nas je galama.
Oko kue, sa svih strana, grupa etnika, koje je vodio neki vasojeviki
vojvoda, Bulatovi, polupijano vie:
- Ej, panac, izlazi!
Opali i nekoliko puaka.
Brzo sam zgrabio automat. ia me lakom kretnjom ruke ukloni s
vrata, pa sam izae:
- ia je ovdje. ta elite?
Bulatovi se zbunio, mrmlja neto o izvinjenju, o tome kako nije
znao da je ia u kui, hoe da se s iom ljubi, pa onda i sa mnom, a
etnici, trenutak ranije spremni da pucaju u mene i u sve one koji bi se
nali sa mnom zagrajae:

- ivio Cia!
ia se oslonio na dovratak:
- Nevolje ste vi, a ne borci. Vrljate po pozadini, poteni svijet
kinjite, a nai drugovi ginu na poloajima.
Bio sam mu sasvim priao i stajao na pragu, s njegove leve strane. Zagrlio me: - Evo ovjeka koji je sve svoje napustio i doao da
vama pomogne, da vas iz bijede izbavi, a vi puke diete na nj, nevolje
jedne!
Kasnije se nijedan etniki vojvoda nije usudio da ita preduzme
protiv mene. Ponaali su se kao da smo prijatelji. Prilikom svakog susreta s njima, po tri puta smo se ljubili. Gadile su mi se sve one, najee slinave, brade, ali ia je rekao - takvi su obiaji. Bio sam im zagonetan. Nagaali su jesam li Slovenac, ili, moda, ak Rus. Jednom
mi je o tome i ia priao. S nama su tada bili kraljevski general Ljubomir Novakovi i andarmerijski potpukovnik Cvetkovi. Oba su bili etnici, uvereni da sam Slovenac. Nisam hteo govoriti o sebi; samo dva,
redovno u ono vreme ponovljena podatka: da sam panski kapetan i
da sam za bratstvo i jedinstvo.
Novakovi je, medu svim tim svekolikim etnikim vojvodama,
bio najimpozantniji, ak i najinteresantnija linost. Nekoliko dana posle
naeg prvog susreta, kad je ve s potovanjem primio i mene i moje
komandantske stavove u planiranju akcije prema Sarajevu, pokazao mi
je kraljevski ukaz, kojim je bio imenovan za vrhovnog etnikog vojvodu u sluaju da Kota Milovanovi Peanac, do rata predsednik etnikog udruenja, iz bilo kojih razloga ne bude u situaciji da vri svoju
dunost glavnog vojvode. Novakovi je smatrao da Peanac nije u
stanju da vri svoju dunost, jer je otvoreno preao na stranu okupatora.
- Vojvodstvo je sad moje! - gordo je, visok, uspravan, ponosnog, mada povremeno zamuenog pogleda, uveravao iu i mene.
Shvatio sam da je ee s nama nego s etnicima zbog straha.
Bojao se da ga Draa proganja i da je za njim iz Srbije poslao pijune,
koji treba da ga likvidiraju. Seam se, nekom prilikom, kad je guslarski
nabrajao pojaniju Starine Novaka o Romaniji, teatralno zanesen dok
naglaava a kadar sam stii i utei, i na stranu mjestu postojati,
odjednom se trgnuo zagledan u dvojicu svojih seiza. Malo kasnije, ape mi:
- Ko zna nisu li i oni potplaeni, da me smaknu...
Bio je neusklaen, podvojena, esto konfuzna linost. Verovao je
u kralja, a govorio protiv dvora, verovao je u etnitvo, a Drau nije
mogao smisliti, navodno je duom i telom bio za antifaistiku, narodnooslobodilaku borbu, a o bratstvu i jedinstvu nije hteo ni govoriti, ak se hvalio kako je bio spreman, samo da su mu Peanac i Draa
dali podrku - da likividra sve to fes nosi. Jo u maju 1941. godine
pobegao je iz nemake vojne bolnice u Valjevu, iz svojevrsnog zarobljenitva, i na Ravnoj gori prikljuio se Drai. Ali, kako se predstavio i

kao general, dakle, stariji od Drae, i kao kraljev mandator za glavnog

etnikog vojvodu, Draa ga je hladno primio, a sve njegove planove
odbio. U junu su se sasvim razili. Novakovi u umadiji tada vri pritisak na Kostu Peanca: insistira - govorio mi je - na borbi protiv
okupatora, i ne slutei da je Peanac ve u vrstoj sprezi sa efom
Gestapoa u Srbiji, Krausom. Kad je, u septembru, Novakovi stupio u
vezu s mojim drugom iz panije Milanom Blagojeviem, komandantom, i Nedjeljkom akulom, komesarom Prvog umadijskog partizanskog odreda, i zajedno s njima potpisao poziv narodu za antiokupatorsku borbu, Peanac je definitivno raskinuo sve veze s njim. Ljubo Novakovi je tada, proganjan od Peanca, s grupom svojih etnika pobegao na kraljevako-kruevaki teren. Tu je uspostavio saradnju s partizanima Rasinskog odreda, ali i odatle mora beati, opet u strahu od
Drae i Peanca. Preao je u Uice, naima, a onda, kad je Draa otvoreno preao na nemaku stranu, u izdaju - prebacio se u istonu
Bosnu sa dvojicom svojih seiza, sa dvadesetak odanih etnika i sa andarmerijskim potpukovnikom Cvetkoviem. Obojica su, Novakovi i
Cvetkovi, u zaviaj otaca - kako su govorili - stigli nekoliko dana
posle mene, u novembru, ba u vreme oruanog napada na Uiku republiku. S Cvetkoviem su bili stigli i Draini kuriri sa pismima za majora Jezdimira Dangia. Mnogo kasnije smo saznali da je u toj poti bila i
Draina zapovest Dangiu da treba u istonoj Bosni sve partizane razoruati i naoruati nae ljude. Ravnogorski pukovnik je traio pomo
od Dangia, uveravajui ga kako treba, dakle, energino da nas podrite, da nam pomo stigne kako bismo mogli dalje produiti nau borbu protiv partizana, jer treba da znate da se na elu partizana nalaze
hrvatske ustae. Kad je to nareenje stiglo, za njega nismo znali. A
Dangi, koliko god je eleo da ga izvri, nije za otvorenu akciju imao
hrabrosti: bojao se nae snage, a bojao se i svojih etnika, domaih
ljudi - iako su bili nacionalistiki orijentisani, jo nisu bili sazreli da
ubijaju istonobosanske Srbe, - partizane. Iao je samo na pojaanu
akciju rovarenja u naim jedinicama.
Ne znam koliko su o Drainim planovima bili obaveteni Novakovi i Cvetkovi, ali ako se i nisu slagali s Draom, barem Novakovi,
ipak su pospeili razornu akciju Dangievih vojvoda.
Meu etnikim vojvodama i vojvodicama sa kojima sam se sretao na romanijskom podruju, najgori su bili kapetan Sergije Mihailovi, porunik Elasovi i vojvoda Radovan Deki. Kad sam ih prvi put
sreo, i ovi su se, kao i Novakovi i Cvetkovi, zaklinjali na svetu borbu
do istrebljenja neprijatelja. Sva trojica su poslani iz ravnogorskog taba, od Drae. Deki je imao nameru da se odmah prebaci u Krajinu,
valjda po Drainom zadatku, ali ga je major Boko Todorovi zadrao.
Tako se dogodilo da je i njegov odred bio pripojen snagama koje su,
pod mojom komandom, drale front prema Sarajevu, od Sjetline do
Pala. Sve u svemu, to pod Dekievom komandom to uz Cvetkovia i
Novakovia, tada je u na front iz Srbije dolo preko 500 etnika. Bilo

je najopasnije to su irili paniku i potpirivali dezeterstvo. Jednom prilikom kad sam razgovarao s Perom Kosoriem koji je jedno vreme komandovao Jahorinskom partizanskom grupom, rasporeenom prema
Prai, ovaj staloeni, odluni komandant optuivao je s gorinom u
glasu kraljevske oficire, andarme i leiiepce da stvaraju meu
ustanicima rusvaj.
Slino je govorio i Milan Simovi, koji naprosto nije podnosio ljude kolebljive naravi.
Moj panski drug, Milan Jaki Ivan, koji je neko vreme komandovao kasarnom i radionicama u Podromaniji, a kasnije na Romaniji preuzeo dunost komesara u jedinici Milana Simovia, slino je govorio i
prilikom prvog susreta u Podromaniji i, zatim, u Sjetlini. Jedino to je
dobro video u vojvodama, bilo je to da je s nekima od njih mogao igrati ah. Milan je bio odlian ahist, uz Danila Lekia i Branka Krsmanovia ponajbolji u naoj logorskoj grupi u Francuskoj. Jednom sam ga
zatekao kako igra s gardijskim porunikom Elasoviem. Sedeli su u
Sjetlini u krmi etnikog perjanika Koste Vukadina. Elasovi je recitovao neke stihove Dure Jakia, a onda je, pomakavi usput figuru na
ahovskoj tabli, namignuo Milanu:
- Zar unuk da misli drugaije od dede?*
Milan je plahovito poruio figure.
- ta ti zna o pesmi i pesnicima! I o srpstvu, ta zna, nego
samo to da ti je mrsko sve to nije srpsko i pravoslavno. Ne moe niko
slobodan biti, ako ugnjetava drugoga...
Tad su obojica primetili nas koji smo uli u krmu. Sa mnom je
bio i Verki. Milan mu ree:
- Objasni ovom utogljenom gardijcu, kako ono Marks pie: Ni
jedan narod, koji ugnjetava drugog...
Verki je namrteno odmerio Elasovia:
- Porunie, to vi tu radite, zar vae jedinice nisu danas na poloaju?
- Front je tamo, gde sam ja - odbrusio je Elasovi, a onda nasu
jo jednu au rakije, ispi je odjednom i ode bez pozdrava.
Ranije, jo u Podromaniji, Milan Jaki je ii, Gruji Novakoviu i
meni govorio da nee biti sree u saradnji s etnicima. ii je ak
rekao kako bi njega, iu, prvog ubili, ali ne smeju, boje se. Meni
ree:
- uvaj se, Kota. Mi smo svi na crnoj listi. Oni ve igraju na kartu izdaje...
To je i meni bilo jasno. Upravo tako je razmiljao i komesar Romanijskog odreda, koji je predzadnjeg, ili poslednjeg dana u novembru iao sa mnom na moj novi zadatak, na putu za Sjetlinu.
Pavle Goranin Ilija, mladi sarajevski pravnik, predratni komunista,
komesar Romanijskog odreda, komesarski precizno je analizirao kako
* Milan Jaki je bio unuk pjesnika Dure Jakia.

oficiri i andarmi nemaju ovde samo zadatak vojnih stareina, nego - i

to je prvo - zadatak da reakcionarno deluju u masama, da oko kokarde okupe ponajpre one koji su vrsto proeti etnikom velikosrpskom ideologijom, a onda i sve kolebljive mase koje se na Evanelju
zaklinju srpstvu i kralju.
U Sjetlini, oveem selu na sarajevsko-viegradskoj uskotranoj
pruzi, petnaestak kilometara istono od Pala, tamo gde sam poetkom
novembra, posle susreta s Tempom, trebao uspostaviti svoj tab, ve
su bili i etniki i nai tabovi. Selo je kao i sva istonobosanska planinska sela samo u centru imalo dve ovee kue: krmu etnika Koste
Vukadina i prenoite Olge Nikoli, koja je bila uz partizane. Ilija Goranin, kojeg su u Sjetlini zvali Ilija Saboter - valjda stoga to mu je stalna uzreica bila drue, ne sabotiraj - priao mi je kako je Olga cijelu kuu dala za smjetaj ranjenika, i sama brine o njima. U prizemlju
Olgine jednokatnice bilo je previjalite, perionica i kuhinja. Ranjenici
su bili u sobama na spratu.
Pero Kosori, Romanijac, komunist, koji je po zadatku Partije od
prvih ustanikih dana delovao na jahorinsko-kalinovikom terenu, u
novembru 1941. godine bio je u Sjetlini. Mislim da je on zajedno s komandirom Muslimanske ete Mujom Hodiem Crnim i doekao Goranina i mene. Izlaui nam vojno-politiku situaciju na podruju Praa Sjetlina - Pale, Pero nam je rekao i da ranjenici u Sjetlini trajkuju.
Bio sam zaprepaten i zatraio da me odmah odvedu u tu sjetlinsku bolnicu, kod Olge Nikoli, kojoj je oko previjanja ranjenika pomagao Rasim Dindo. Domaica nas je doekala ljubazno, ali pokunjena, zabrinuta, neraspoloena:
- Dajem to mogu, ali nije dosta...
U prizemlju sam sasluao sve to mi je imala rei. Govorila je ustro, tren nujna, tren ljuta. Teko joj je, kae, gledati ranjene drugove
kako gladuju. No, ta da preduzme, kad zaliha nema, a s terena je
teko nabaviti. Povela nas je i na sprat. Ranjenici su leali na urednim
leajevima, u dva reda u svim sobama, na duecima i slamaricama. Nekoliko devojaka, Olgina ker i roakinje, brinulo je o ranjenicima. Sve
je bilo uredno i isto, sve na svome mestu, svi ranjenici previjeni istim zavojima. Olga je zastala uz svakog ranjenika, predstavila ga i objasnila nam kad je i kako ranjen, kakva je rana, kako zarasta. Govorila
je o borcima toplo, brina. Zadivila me njena plemenitost.
Zatraio sam da se ranjenici okupe. Gledali su me utljivo, neraspoloeni. Razgovarao sam sa svima, o njima i o prilikama, o tome ta
je koji od njih radio pre rata, im se zanimao. Bili su to mahom sarajevski omladinci, a samo nekoliko romanijskih seljaka i radnika. Pero im je
rekao da sam ja novi komandant sektora Sjetlina - Pale i lan Glavnog
taba. Neki od njih, sakriven iza ostalih, progovori:
- to dolazite bez hrane!
Bio sam ljut. Olga je s toliko plemenite brige bdela nad njima, a
oni su na to odgovorili trajkom. Znao sam kako je teko biti ranjen,

biti izdvojen i leati nemoan, jer i sam sam etiri puta izvlaen s poloaja, teko ranjen, u paniji. Ali nikad nisam video ovakve ranjenike.
Moda sam upravo zbog toga Ijutito govorio:
- Ko treba da vam obezbedi bolju ishranu? Ova ljubazna, plemenita ena - pokazivao sam na Olgu, ili vojska, koja iz dana u dan,
promrzla i gladna, vodi borbe da i vama obezbedi miran oporavak, da
od neprijatelja otme lekove za vas, da uva vae porodice! Moda su
krivi poteni Sjetlinjani, koje su opljakali etnici, pa sad ni za svoju
decu nemaju ruka?
Moda je moja re bila preotra, ali srdba je bila prevelika. Jer,
trajk je njihov bio neumjesan, nerazloan, nepravedan. Neki od njih
su shvatili razlonost i otrinu mog istupa, a neki nisu. Olga mi je posle
rekla da su dugo raspravljali. Svi koji su bili pokretljiviji zatraili su da ih
se vrati na poloaje. Ali se nala i grupa onih koji su otili svojim kuama.
Posle obilaska bolnice, Goranin i ja smo posetili poloaje oko
Sjetline: pravac od Pala je na samom putu zatvarala Muslimanska eta,
a neto desnije od te ete bili su Guevci, divni mladii, pod komandom Ratka Joviia, svi s petokrakim zvezdama na kapama. I Guevska i Muslimanska eta su me oduevile: bili su to odvani ljudi s kojima
se bilo lako boriti i za slobodu i za bratstvo i jedinstvo. Muslimanskom
etom je komandovao Mujo Hodi Crni, seljak, komunist iz atorovia. Iz muslimanskih kua atorovia i Osova ve tada je u Romanijskom odredu - uglavnom u Mujinoj eti, koja je u decembru prerasla u
bataljon - bilo oko 120 boraca. Kad smo stigli, komesar Muslimanske
ete, student, rodom iz Duvna, Dervi Numi, doskora lan Mjesnog
komiteta KPJ u Sarajevu, upravo je borcima delio nove petokrake. Skidali su one od ohe i stavljali nove, metalne.
Goranin i ja smo satima razgovarali s borcima Muslimanske ete:
o ciljevima borbe, o bratstvu i jedinstvu, o dogaajima na istonom
frontu, o etnikom rovarenju, o potrebi budnosti. Uto je od Pala, prema naim poloajima, izbio nemaki oklopni voz. Komandir Mujo je
brzo rasporedio etu: izvrila je estok napad. Tada je poginuo jedan
od izuzetno hrabrnih ljudi, Srbin, omiljen meu Muslimanima, rogatiki
komunist Rajko Kariik, za kojeg Mujo, nad otvorenom rakom, ree da
ima ponajvee zasluge za razvijanje bratstva i jedinstva u rogatikom
kraju.
Iz Muslimanske ete otiao sam na poloaje Guevaca, pa onda
na brdo Vitez, severozapadno od Sjetline , gde je bila Sjetlinska eta,
iznad eleznike stanice Stamboli. Tu su poloaje drali i borci Glasinake ete.
Te etiri ete su, uoi mog dolaska, pokuale osloboditi Pale i
Stamboli, ali su se sa znatnim rtvama morale povui.
Ali, ako partizani tada i nisu prodrli ni u Stamboli, ni u Pale, postigli su jedan drugi, dalekoseniji uspeh: juriale su prvi put zajedno
srpske i muslimanske ete. Glasinaka eta je zajedno s Hodievom

napadala brdo Vitez, iznad stanice Stamboli. Obje su ete imale

gubitke. Bilo je dirljivih prizora - izvetavao nas je Crni. - Ispred
ustakih bunkera borci Muslimanske i Glasinake ete su zajedniki,
rtvujui svoje ivote, izvlaili ranjene i mrtve drugove, a zatim ih zajedno odnosili sve do na Glasinac, gdje su mrtvi predani familijama.
Nai borci su oduevljeni tom borbom u kojoj su juriali zajedno s drugovima Srbima... To je djelo komunista sa Glasinca i iz atorovia...
Naredni napad na Pale trebalo je bolje pripremiti, ojaati snage
napada, prikupiti potpunije informacije o neprijatelju i uiniti ono to je
najmanje oekivao. Taj napad sam planirao zajedno sa iom i drugovima iz njegovog taba, a tek tada smo pozvali na dogovor etnike
vojvode. Izjavili su punu spremnost da zajedno s nama uestvuju u
predstojeoj akciji. Istina, major Boko Todorovi nije bio za napad,
navodno zbog toga to su njegove snage u prestrojavanju, ali domai
etnici su ga nadglasali. General Novakovi i potpukovnik Cvetkovi su
prihvatili moj plan. Prihvatio ga je i vojvoda Radovan Deki. Bio je to
njihov smiljeni manevar. Dok smo mi pripremali, ili izvodili akcije, oni
su, podmuklo, pojaavali akcije razdora u naim redovima. Ba onoga
dana, ako se ne varam, kad je Sergije Mihailovi s etnikim odredima,
primivi prethodno oko 300 puaka od Italijana, u sporazumu s Italijanima, zaposeo Fou i ajnie, gde su na najstraniji nain ubili oko 5000
Muslimana, meu kojima je bilo mnogo ena i staraca, dolo je do otvorenog istupa etnikih elemenata u naim jedinicama na Romaniji.
Problemi su nastali u Praanskom bataljonu Kalinovikog odreda i u
Sjetlinskom bataljonu Romanijskog odreda. U samom mestu Sjetlina,
glavni dangievski haranger bio je krmar Kota Vukadin. U nekoliko
navrata je izazivao sukobe s drugovima iz Hodieve Muslimanske
ete.
Iz tih dana naroito sam zapamtio Tomu Majkalovia, smelog Romanijca, koji ni pred kim nije prezao. Kad bi bilo najtee, poveo bi
pesmu i svi njegovi momci bi je prihvatili. Bila je to snana, elementarna melodija - Oskar Danon, na uveni Jovo Cigo, komandant i kompozitor, znao je rei: melodija u dva i po tona - u kojoj je - opet
citiram Jovu Cigu - ljudski glas dobijao snagu krika. Na etnikom
zboru se naao i Majkalovi. Kad su ga Novakovi, Vukadin, Deki i
ostali stali prozivati, kao vojvodu romanijskog i traiti od njega da se
zakune na Jevanelje, za krst asni i slobodu zlatnu, Majkalovi je
prema njima pljunuo.
Od mog dolaska u Sjetlinu, pa tokom itavog novembra i kasnije,
u decembru, bataljoni Romanijskog i Kalinovikog odreda vrili su stalni pritisak prema Sarajevu sa dva pravca: na sjeveru, od Podromanije
prema Mokrom i, na jugu, od Sjetline prema Palama. Deo snaga sam
najpre poslao na Prau: hteo sam imati obezbeeno, slobodno zalee.
Rogatica je tad ve bila u naim rukama. Pruga je od avgusta bila stalno napadana. Izmeu Sjetline i Prae izuzetno aktivan je bio Praanski
bataljon, kojim su komandovali Tomo Majkalovi i Milenko Verki pa-

nac. Sjetlina je bila osloboena jo 19. septembra. Poetkom novembra ustako-domobranski garnizon u Prai je ostao potpuno odseen.
Morica Flikera Miku, naelnika taba Romanijskog odreda, tada sam
zaduio da s etama Boe Jugovia i Mladena Cvitkovia pokua osloboditi i Stamboli, selo i elezniku stanicu izmeu Sjetline i Pala, a
- javio sam ako ne moete uzeti Stamboli, provocirajte neprijatelja i ne dajte mu spavati... Neprijatelj je pokoleban, a to treba iskoristiti.
Sa Perom Kosoriem sam otiao na poloaje prema Prai. U Prai je
bila kombinovana bojna 7. peadijske pukovnije, kojom je komandovao neki Fritz, potpukovnik domobranstva. Mislim da sam tamo stigao
3. decembra. Toga dana - video sam kasnije u zaplenjenim ustakim
dokumentima - tab 5. domobranske divizije iz Sarajeva naredio je
Fritzu da se bojna povue iz Prae preko s. Podgrab i Stamboli za
Pale, teta to nije posluao svoje pretpostavljene. Jer, da je uinio
tako, bojnu bismo odmah razbili. Bili smo spremni da ih saekamo.
Fritz je uinio drugo - znamo to sad po ustakom izvetaju: pod
dojmom vijesti dobijenih od mjetana (oevidno tendencioznih), nije
krenuo preko Podgraba, gdje se je nalazila toga dana 1. bojna 15. pjeake pukovnije upuena mu u susret radi prihvata, ve je izvlaenje
preduzeo preko planine Jahorine... Osetili smo manevar opkoljene
bojne. Praanski bataljon je bilo nemogue tako brzo premestiti i s
njim napasti domobrane, ali imali smo na Jahorini Trebeviki bataljon,
koji je pravovremeno intervenisao i - o tome pie zamenik zapovednika 5. domobranske divizije, potpukovnik Prohaska zapovednitvu III
domobranskog zbora: Kad je prethodnica bojne stigla u visini linije
Paljevina (1599) - Grabov dol, napadnuta je od odmetnika, oko 14,45
sati. Oko 16 sati, nastalo je u redovima bojne, bez stvarnog razloga,
komeanje, koje se pretvorilo u naglo povlaenje ka Palama i Jasiku, u
neredu to su odmetnici iskoristili. Bojna je pretrpjela osjetne gubitke
u ljudstvu (poginuli: 1. asnik, 1 doasnik i 16 momaka; naeno: 12 domobrana; nestalo: 37 domobrana...) U toku noi bojna se prikupljala u
Palama i Sarajevu, 25. studenog cijela bojna je prikupljena u Sarajevu,
gdje je rasformirana.
Sve to vreme neprijatelj ni na jednom poloaju, od Mokrog do
Pala, s isturenim snagama u Stamboliu i na Vitezu, nije puten na
miru. Napadati, stalno napadati, ne dati im mira - ponavljala su se iz
dana u dan naa nareenja. Nae grupe su u nekoliko navrata, prodirale u zaseoke Pala. Dvadesetogodinji student iz Sokoca, Pero Kosori
je najee vodio svoje ete prema Begovini i Bistrici, a romanijski seljak Toma Majkalovi na utvrenja izmeu Sjetline i Pala. etnike smo
pokuavali uvesti u borbu na sektoru severoistono od Pala, ali vojvode su se izvlaile: oni su rae ulazili u ve osloboena naselja i tamo
rovarili, kao to su to - stvarajui straan rusvaj - uinili kad su nae
ete oslobodile Rogaticu.
Tek u drugoj polovini novembra, kad je eta Svetka Furtule, hrabrog momka iz Mioia, probivi se u Pale sve do mosta kod abano14 - Sarajevo u revoluciji

209

vieve pilane, gde je razbijena kompletna domobranska satnija, etnici

su konano pristali da uestvuju zajedno sa nama u napadu na neprijateljska utvrenja. Oko 25. novembra smo poeli pripremati napad na
Pale. Tih dana je moj tab uspostavio vezu sa domobranskim oficirima,
u Palama, meu kojima je bio i sestri biveg bana banovine Hrvatske,
Ivana Subaia.
Nekoliko dana pre akcije na Pale s naim etnikim komandantima,
izvrio sam rekognosciranje terena. Jaui, uspeli smo se planinskom
stazom na 1379 metara visoko brdo Hoda, s kojeg su se, dvogledom,
lepo mogli osmatrati, Stamboli ispod Nadakovog gaja, a malo udaljenije ustake utvrde u Vitezu, pa ak i neto zapadnije - rasuti zaseoci Pala. Uz mene je jahao general Novakovi, dostojanstven, na lepom, gizdavom drepcu s konim, oficirskim sedlom. Vojvoda Deki je
takoe imao dobra ata, a ni ostale vojvodice nisu zaostajali. Meu njihovim konjima moj je, sitan i netimaren, izgledao tugaljivo, jadno. Ne
seam se koji su sve bili prisutni partizanski komandanti; pouzdano
pamtim samo prisustvo Pere Kosoria. Moda je bio i Ilija Goranin.
Dan je bio vedar, iako je jo u oktobru pao sneg. Sav teren ispod Hode mogli smo videti kao na dlanu. Brzo sam uporedio kartu s terenom
(ia mi je bio dao dva lista sarajevske sekcije razmera: 1:50.000).
Vojvode su dugo osmatrale, svaki tren neto upisivali u blokove, glasno su iznosili razliite predloge, uglavnom neprihvatljive.
Sasluao sam sve etnike predloge, a onda - kao da ih i nije
bilo - kratko obrazloio to emo uiniti. Nisam mnogo objanjavao.
Uglavnom: ta koji od vojvoda sa svojim ljudima treba da uini. Deki
se pobunio, ali sam ga brzo smirio:
- Komanda na ovom sektoru je poverena meni. Vojnik ste i znate da je komandantova poslednja!
U to vreme u Srbiji su se etnici javno svrstali na nemaku stranu
i uestvovali u ofanzivi protiv Uike republike. A mi smo s njima jo
saraivali, iako je svakog dana bilo njihovih ispada. Pripremajui napd
na Pale, nije mi samo bilo bitno da oslobodimo Pale, znali smo da bi
nas neprijatelj ponovo potisnuo, nego sam hteo na svaki nain uvui
etnike u borbu. Oni su tren izjavljivali punu spremnost, a tren, potom,
kombinovali stotine razloga za odustajanje. Najvie su petljali vojvode
Deki i Elasovi. Taj Elasovi je bio gardijski porunik, kao iparica
ulickan, gajtanima i epoletama iskien; seiz mu i posilni stalno za petama.
Posle nekoliko uspenih akcija nekih eta Romanijskog i Kalinovikog odreda, i vojvode su konano poetkom decembra prihvatile
na plan napada na Pale. Ve rekoh: itav plan sam zasnivao na saradnji s domobranskim oficirom Subaiem. U tri ili etiri navrata iskradao
se iz Pala i susretao se sa mnom u jednoj seoskoj kui, u umi iznad
Selita, koji kilometar severnije od centra Pala. Subai je imao u svojim jedinicama u Palama svoju antiustaku, ne ba komunistiku, ali
svakako antifaistiku organizaciju. Imao je svoje ljude koji su bili

spremni, da u trenu naeg napada predaju topove i mitraljeze. U stvari,

partijska organizacija u Sarajevu preko Obavetajnog komiteta razradila je ovaj plan, putem nekih lanova Partije u ovoj domobranskoj jedinici i preko komandanta Romanijskog odreda ie, trebalo je da mi na
paljanskom sektoru realizujemo ovu vanu akciju. Subai je bio jedan
od pouzdanih drugova Iz te grupe domobranskih oficira. On mi je, u
specijalki, ucrtao detaljan ustako-domobranski raspored. Naalost,
uoi samog napada, ova organizacija je provaljena, a oko 60 domobrana uhapeno i odvedeno u Sarajevo. Poetkom 1945. godine, kada je
bivi ban Subai ve postao potpredsednik u tzv. zajednikoj vladi,
priao mi je o tom svom sinovcu, koga su ustae likvidirale.
Plan napada se zasnivao na parcijalnom uklinjavanju u razvueno
selo i na obezbedenju prilaza od Sarajeva. Bilo je sigurno da e ustae
iz Sarajeva intervenisati. Zbog toga sam na sarajevski pravac, prema
Kalovitim brdima uputio nekoliko jaih etnikih grupa. Deo naih snaga sam ostavio oko Stambolia i ustako-domobranskih poloaja na
planinskom vencu Vitez, izrtSd ceste i pruge Pale - Sjetlina, a etiri
ete partizana sam uputio na Pale. Bile su kombinovane kalinoviko-romanijske ete. Od naih drugova sa mnom su bili Pero Kosori,
Tomo Majkalovi iz Nepravdia, Milan Jaki Ivan, Milenko Verki, Milan Simovi, zatim Miljenkov brat Mladen Cvitkovi...
Pred nama su bile - javio je ranije Subai - jedinice 13. peadijskog puka, neke satnije 7, 16. i 16. puka i orunika postaja pod komandom ustae Boe ole.
Znak za napad, istovremeno izveden na Pale od partizana i na Kalovita brda od etnika, dao sam posle podne 11. decembra. O toku
boja nemamo sauvane nae izvetaje, ali sauvan je izvetaj orunike postaje Pale1).
... Na ovaj napad orunici ove postaje pomognuti sa milicionarima i sa dva roja domobrana iz 3. satnije 7. pjeake pukovnije satnika
gosp. Dervia Ljue, odmah su izali na Kalovita brda gdje je bio najvii odmetniki napad, te su stupili u borbu sa odmetnicima... Kako su
odmetnici bili nadmoniji od orunika, domobrana i milicionara to su
se orunici, domobrani i milicionari po zapovedi gosp. Ljue povukli
ispred odmetnika nazad, jer pomo nisu imali niti ma od koga i ako u
mjestu Palama nalaze se 13. pjeaka pukovnija, te satnija 15. pjeake pukovnije i odjel topnitva...
Nae ete su u toku noi izmeu 11. i 12. decembra i narednog
dana potpuno oistile prilaze Palama od Sarajeva i zauzele - javlja opkoljena posada 14. decembra - i pojedina mjesta Pala, gdje odmetnici svakodnevno iz tih oblinjih mjesta pucaju na mjesto Pale, te od
njihova pucanja vie nije slobodno ni putem kroz mjesto Pale prolaziti
a to se tie ostalih sela ovog postojnog rejona sve je u rukama skoro

') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 2. dok. br. 180 str. 503
14-

211

odmetnika. Odmetnici u najbliim selima oko Pala koncentriu svoje

snage i slobodno se kreu kroz ta sela...*)
Borbe smo, u gotovo svim delovima Pala, vodili do 16. decembra.
Toga dana je opkoljenim bojnama dola u pomo ustaka grupacija iz
Sarajeva. etniki odredi su im kod Kalovitih brda pruali mrav otpor.
Kad je stigao i nemaki oklopni voz, onda su etnici pobegli. Tek to
su se Nemci, iskaui iz vagona, razvili u strelce, a njihovi oficiri iza
prve linije streljakog stroja, maui pitoljima, poeli nareivati Vorwrtz, vorwrtz, hura, hura!, vojvode etnike su poskakale na ve
pripremljene konje i bezglavo, natiskujui se, pobegle. Nesreene
ete kokardaa jurile su za svojim vojvodama sve dok nije prestala
pucnjava... Bilo je jutro, oko devet sati, vedro. Upravo sam stigao u
zonu Tarina i s kote 958 osmatrao poloaje. Sa mnom je bio i general
Novakovi. Kad smo, osmatrajui kroz dvoglede, videli kako etnici
bezglavo bee, pecnuo sam generala:
- Gledajte vaeg gardijca Elasovia! Bei kao srna...
Posle toga se u ratu nijednom s etnicima nisam naao na istoj
strani fronta.
U Sjetlini smo analizirali rezultate paljanske akcije. Mogli smo biti
zadovoljni dranjem naih eta. etniki odredi su svojim dranjem
izazivali ogorenje i gnev. Tek u Sjetlini sam saznao kakva su sve
zverstva poinili na podruju Pribnja, u selima uz cestu severno od
Pala i, naroito, u Kalovitim brdima. Majkalovi me obavestio da su
pohvatali i sa sobom poveli sve asne sestre iz kalovitobrdskog samostana. Odmah sam naredio da se izvidi gde su sad te kaluerice i da se
to pre oslobode i sa zarobljenim domobranima puste u Sarajevo. Tek
20. ili 21. decembra smo saznali da su etnici sve asne sestre smestili
u neku kuu u Podgrabu i tamo ih silovali i maltretirali. Potom su ih odveli u Gorade i nije mi poznato ta se kasnije s njima dogodilo. Zgrozio sam se na tu vest i nastojao preko Miloa koria osloboditi ih.
Tih dana, posle 21. decembra, nalazio sam se u naem Glavnom
tabu u Podromaniji, u nekoj veoj jednospratnici. ia je bio kod nas
22. decembra. Pokazao nam je pismo koje je pisao drugovima Crnogorcima. To pismo je sauvano. ia je Crnogorce obavetavao o
naim akcijama i frontovima, o saradnji sa etnicima, koja je u poetku bila dobra, dok se nisu umijeali neki oficiri na elu sa majorom
Dangiem. Otada se odnosi pogoravaju... Protiv nas partizana razvijaju bjesomunu agitaciju, unose parole da ne treba pucati na brata
Srbina, Nedia, Drau Mihailovia, Peanca... Smatrao je da emo uskoro da oslobodimo Sarajevo, Vare i dalje prema Zenici industrijsku
oblast, industrijski proletarijat... Zbog tih planova, bila nam je, kako to
ia u pismu kae Crnogorcima, potrebna bezuslovna vaa pomo.
ia je smatrao da bi nai drugovi iz Crne Gore mogli poslati barem
jedan bataljon preko Foe u pravcu Trnova.
') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 2, dok. br. 183, str. 515

Ujutro, 24. decembra, u Podromaniji bila je meava. Iso Jovanovi, Ugljea Danilovi, Grujo Novakovi i ja bili smo sami u tabu. Grujo i Ugljea su nas obradovali: odnekud su primili informacije o osnivanju proleterske brigade u Rudom i o prisustvu Vrhovnog taba na
naem podruju. Uto zazvoni poljski telefon. Javljala se Rogatica. Telefonist se nikako nije mogao sporazumeti. Ugljea mi prui slualicu:
nadao se da ja imam vie iskustva s tim poljskim telefonima i da u se
bre sporazumeti. Ali, i ja sam slabo uo drugove iz Rogatice. Bilo mi
je jasno samo jedno: Vrhovni tab zahteva da odmah doe neko iz
Glavnog taba.
Nije bilo druge, trebalo je na put. Nije to daleko, svega tridesetak
kilometara, ali po meavi putovanje nije bilo prijatno. Ne mogu rei da
sam bio nezadovoljan naim dogovorom, da ja idem u Vrhovni tab, ali
nisam se ni obradovao. Samo me jedno teilo: moda je u Rogatici i
sam Vrhovni komandant. Zbog susreta s njim, mogao bih - inilo mi
se - i plivati do Rogatice.
to smo se vie pribliavali mestu, sve sam vie verovao da u se
sresti s Vrhovnim komandantom. Sagnut prema izduenom vratu mog
konjeta, sreivao sam u mislima podatke za referisanje. Posle naih
napada na Olovo, Vare i Pale, jedinice su uglavnom mirovale. Manje
akcije su izvoene samo na cesti i pruzi Sjetlina - Pale. Imao je i Kalinoviki odred sitnih arki oko Kalinovika. S etnicima su se odnosi
zaotrili dokraja: njihovi zloini su prevazilazili svaku meru. Polako smo
gubili strpljenje.
Vie od procena situacije, odnosima i pojavama na naem podruju, mislio sam o Vrhovnom komandantu. Da me do tada iko pitao
koliko znam o Vrhovnom komandantu Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, bio bih mu, verujem, rekao da znam dosta: mislio sam, naime, da dosta znam o generalnom sekretaru nae
partije. A, uistinu, malo sam znao. Da je to ovek koji je rukovodio akcijom odlaska panaca iz Jugoslavije; da je to ovek koji je u zemlju
vratio partijsko rukovodstvo, razbijajui trule emigrantskih krugova;
da je to ovek koji je - u vreme naeg zatoenja u francuskim logorima - na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ mogao utvrditi da se Partija oslobodila i levog dogmatizma i desnog oportunizma; da je to ovek
koji je uoi nemakog ulaska u Zagreb - priali su mi o tome i Marko
Orekovi, i Vlado Popovi, i Josip Kra - insistirao da se odmah organizuje vraanje panaca koji,su nam neophodni za predstojei ustanak; da je to prvi ovek naeg oslobodilakog rata.
to smo bili blie Rogatici, meava je sve vie jenjavala. Nad Rogaticom je tek leprao razreeni sneg, u krupnim pahuljicama. Grad je
bio drugaiji nego pre. Pun vojske, pun pesme. U centru se igralo
kolo; tek poneki metanin meu proleterima.
Druga Tita sam primetio jo izdaleka. Tek to izbismo na ravnu
ulicu, prema bivem sreskom naelstvu, gde je od 24. oktobra bila komanda mesta, video sam i Vrhovnog komandanta. Niko mi ga nije

predstavio, ali nije moglo biti zabune: to je on. Stajao je na prozoru

zgrade komande mesta i putao da ga zasipa sneg po mrkoj ubari i
ramenima. Bio je u tamnoj, suknenoj uniformi, pitolj mu na opasau,
sjajna, metalna petokraka na ubari, durbin obeen o vrat, na grudima.
Nije imao nikakvih stareinskih oznaka.
Drug Tito me doekao u prostranoj sobi na spratu. Osetio sam
tog trenutka kako mi se niz lice moje iljtkape sleva tanki curak rastopljenog snega i kako, sputajui se niz bradu, tee pod koulju, ali
nisam ga stigao obrisati. Raportirao sam, pozdravljajui stisnutom pesnicom. Prekinuo me u pola reenice prisnom dobrodolicom. vrsto
mi stee ruku, motri me koji trenutak svetloplavim oima punim topline.
Dok razgovaramo, visoko elo Vrhovnog komandanta se povremeno nabora. Ima u izrazu njegovog lica neke udesne energije, ali to,
ipak, nije lice neumoljivog zapovednika. Pre bih rekao: lice odlunog
mislioca. Je li to, pomislih, umor, koji povremeno zaseni plave oi, ili je
seta? Izraz komandantovog lica odaje energiju i dra. Vlado Popovi je
govorio kako ima u njemu neto napoleonsko, a ja bih pre rekao:
neto proumljeno, neodoljivo, gotovo poetsko. Pre bih rekao: Stvaralac, nego: Zapovednik.
Na stolu je karta. Drug Tito povlai kaiprstom vijugavu liniju: Uice - Zlatibor - Uvac - Lim - Drenova - Nova
Varo - Kasindol - Rudo Mededa - Mesii - Rogatica. U pokretu smo od kraja novembra.
Mene je pitao o mojim partizanskim iskustvima, aii je razgovarao
o paniji, i o logorima. Vrhovni komandant je hteo uti moje ocene o
ustanku u Hrvatskoj; zanimali su ga moji utisci iz susreta u Zagrebu,
Karlovcu, Kordunu i Lici, stanje u Krajini; pitao je o pancima u Hrvatskoj i Bosni.
Dakako, najvie smo govorili o prilikama i ljudima u istonoj Bosni. Nisam trebao mnogo govoriti: drug Tito je znao sve to je bilo bitno
za davanje pravilne ocene. Prilikom pominjanja etnitva, zainteresovao se za starog Novakovia. Ree neto kao jedna vrdalama. Tada
mi je rekao, kako je naeno jedno Novakovievo pismo Peancu: stari
general je pisao da e sve do albanske granice poskidati glave s fesovima.
- To ovde rade svirepo - kaem.
Drug Tito je razlikovao vojvode i mase, naroito oficire i zavedene seljake mase. Pronicljivo je govorio o seljakoj prirodi shvatanja i
politikim preslojavanjima, o kolebljivcima bez politike orijentacije, o
opasnosti da se kolebljivost ne uvrei u naim redovima. Tito vizionarski govori o revolucionarnim zanosima, o poletu i veri u pobedu kod
ljudi koji su tek uzeli puke u ruke: Prvi svijetli revolucionarni zanosi
u duama - ali i o zamoru, o patnji, o naporima (Eto, sad je to najopasnije) i o rovarenju vojvoda i vojvodica mihailovievsko-peanevskih, o neophodnosti panje da ne dozvolimo da crv sumnje nagriza

tek niklu, mladu revolucionarnu svijest. Mislim da je upravo i tad rekao onu znaajnu misao:
U revoluciji narodi obino nadu sami sebe, upoznaju svoju vrijednost, upoznaju svoje stvaralake snage. U revoluciji se narodi
podmlade, preobraze, probude se iz svoje umalosti i tada u svom revolucionarnom poletu razvijaju takvu stvaralaku energiju i u kratkom
vremenu stvaraju takva djela koja se ne mogu zamisliti u starom preivjelom drutvu.3)
Misao je njegova jednostavna, rije jasna, program snaan, ali
realan. U nekoliko navrata naglaava neophodnost gradnje i produbljivanje bratstva i jedinstva, ee dok govori: Rije narodnooslobodilaka borba bila bi samo jedna fraza, pa ak i prevara, kada ona ne bi,
osim opeg jugoslovenskog smisla, imala i nacionalni smisao za svaki
narod posebice, tj. kada ona ne bi osim osloboenja Jugoslavije,
znaila u isto vrijeme i osloboenje Hrvata, Slovenaca, Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana itd., kada narodnooslobodilaka borba ne bi
imala tu sadrinu da zaista nosi slobodu, ravnopravnost i bratstvo svim
narodima Jugoslavije.
Imao sam podataka o etniko-italijanskim pregovorima u Kalinoviku. Nai ilegalci iz Sarajeva su nam dostavili kopiju izvetaja nekog
Jakia,* kalinovikog ustae, velikom upanu Vrhbosne u Sarajevu:
.., 10. prosinca... etniki pregovarai doli su iz Foe sa jednim
luksuznim autom... Bilo je pet pregovaraa, meu kojima... i jedan uniformisani bivi jugoslovenski kapetan istog dana sa jednim bolnikim
italijanskim autom odvezen u Mostar radi pregovora sa italijanskim zapovednikom vojske...4) Znali smo da je re o kapetanu Sergiju Mihailoviu.
One seljake mase, koje su protiv okupatora, ali se ne ele udaljavati iz svojih sela, moramo odvojiti od etnikih vojvoda. Ako su ljudi
za borbu, neka se bore. Ja sam za to da uz partizanske odrede, uz
nae vrste, pokretljive, za najtee manevre sposobne brigade, kakva
je za sad Prva proleterska brigada, stvaramo i dobrovoljaku vojsku...') - rekao je tada na to drug Tito.
') V kongres Komunistike partije Jugoslavije, Kultura, Beograd 1949, str. 238
* Radi se o Sulejmanu Jaiu.
4
) Zbornik, tom IV, knj. 2, dok. 181, str. 506-507.
') Neto sam i sam rekao u tome smislu: o postupnosti irenja narodnooslobodilake borbe A drug Tito je onda ispriao kako je, prolazei preko Jahorine, doao na ideju o dobrovoljakoj vojsci. Kae: Vidio sam jednu veliku kolonu koja se kretala prema nama. Ili su niz padine Jahorine. Gledao sam paljivo dvogledom, ali nikako nisam mogao da razaznam ko su. Vidim ima i
bradatih ljudi. Na elu je iao jedan stasit ovjek sa oficirskom kapom, za koga sam kasnije saznao da je bivi avijatiar i da se zove Obren. Dok su se pribliavali, pitao sam se ta da radim. Kad
mi je ovaj priao, salutirao je, predstavio se i kazao da se stavlja pod moju komandu. Upitao sam
ga da li zna ko sam ja. Pa vi ste, kae on, komandant partizana. A zato se stavljate pod moju komandu? - upitao sam ga. Evo zato - odgovorio je: - Ovdje na Jahorinu navaljuju Nijemci i
ustae. A ovaj na tobonji komandant Novakovi, je pobjegao negdje u Fou, gdje li! Neu vie
da sluim takvoj kukavici, stavljam se pod vau komandu i oekujem vaa nareenja. Rekao sam
da je moje prvo nareenje da se malo odmore i da saekaju ruak. Ja sam tada naredio da im se
da ono to je za nas bilo pripremljeno. Poslije sam im dao zadatak da se vrate natrag i da zatvore
prolaz na jednom prevoju, gore na Jahorini...

U ovom razgovoru sa mnom, 24. decembra 1941. prvi put je razjasnio tu svoju ideju o dobrovoljakoj vojsci. Dve nedelje kasnije, na
savetovanju u Ivaniima, ponovo je tu ideju izloio, a onda je i realizovao.
Kad smo se vratili na razgovor o predstojeim operacijama, drug
Tito se ponovo nagnuo nad kartu. Svinutim srednjakom je kuckao po
onom mestu na karti gde su naznaeni gradovi Foa i Kalinovik. Shvatio sam njegovu zamisao.
- Mogli bismo taj prostor oistiti. Oekujemo pomo od Durmitorskog odreda. Drug ia je zatraio bataljon Crnogoraca...
Tito je to podrao i odgovorio:
- Trait emo dva bataljona. Potrebni su nam Foa i Gorade...
Imao je ideju da se tu, po svoj prilici, u Foi, smesti Vrhovni tab i
da za neko vreme iz jednog mesta rukovodi daljnjom borbom. Zatraio je od mene da objedinim nae i crnogorske raspoloive snage i da
s njima oslobodimo Fou. Obeao je da e poslati Durmitorcima kurire, kako bi se crnogorski bataljoni to pre prebacili na na teren.
Posle troasovnog razgovora, vreme je bilo da odem. Tito je odmah shvatio moju nameru i uzeo me pod ruku.
- Veerat emo. Prespavaj tu, a sutra kreni!
Veera je bila pripremljena u istoj kui, u bivem rogatikom
sreskom naelstvu. Nije bila naroito bogata, ali ukusna. Osim drugova
Tita i Marka, koji su se spustili zajedno sa mnom, u trpezariji su ve bili
drugovi Kardelj, Pijade i Lola Ribar. Moda je bilo jo prisutnih - ali se
ne seam. Ne seam se ak ni naih veernjih razgovora. Samo pamtim kako se drug Tito nasmejao kad je u trpezariju uao stari kori:
Gledaj ga, Kota - kae drug Tito prevario je sve etnike... I tad
nam je svima ispriao kako je kori kad smo stizali, razglasio preko
telefona na sve strane da nas ima dvanaest hiljada partizana i da mu je
potrebna pomo za njihovu ishranu i smjetaj. A nas je u stvari, bilo hiljadu i dvjesta. etnike, koji su to uli preko telefona, zahvatila je panika... Svi smo se smejali, a kori se, prividno namrgoen branio:
- Znam ja kako treba s njima, s etnicima...
Sutradan, uoi polaska iz Rogatice, jo jednom sam se video s
Vrhovnim komandantom. Stegao mi je ruku, nasmejan. Sretno! kae, a ja diem stegnutu pesnicu.
Uvee sam stigao u Podromaniju, a ve 26. decembra sam bio u
Sjetlini. Odatle me Pero Kosori ispratio sve do Trnova, do taba Kalinovikog odreda, gde sam se upoznao s Radom Hamoviem, dok sam
Boriu Kovaevia epana, komesara taba odreda, poznatog komunistu, upoznao jo ranije, poetkom novembra na Romaniji. Dugo smo
razgovarali, ako se ne varam, u kui predsednika optinskog narodnooslobodilakog odbora, Alibega Murge.
Hamovi je imao dobro ureen, pravi vojniki tab. Tu su bile
sekcije Sarajeva i Viegrada (ak je meni dao dve viegradske sekcije
razmera 1:50.000), imali su telefonske veze sa jedinicama na poloaji-

ma u Dobrom Polju, Bogatiu i Kijevu; jedna linija je vodila ak do Podivia na Trebeviu, prema Sarajevu, a druga do Karalia, na padinama
Igmana. Krajem decembra, posle mog dolaska, telefonska veza je uspostavljena i s etom u Borijama, kod Kalinovika. Trnovo je bilo elektrificirano. To je uredio Sarajlija Moric Montiljo, iskoristivi zarobljeni
dinamo-motor. Bio je elektrifikovan tab odreda, Okruni komitet Partije i SKOJ-a, bolnica i Optinski NOO. Drugovi su mi pokazali i bolnicu: bila je uredna, dobro voena, iako nije bilo lekara. Mislim da je bolnicom rukovodio mostarski student medicine Enver Lakii. Rekao mi
je da imaju prihvatilita u Kijevu i u Borijama.
Oko dvadeset dana ostao sam na podruju Trnovo-Kalinovik.
U tim dosta haotinim prilikama, u vreme nove, velike nemake
ofanzive, tada, kad etnici na sve strane pojaavaju svoje zulume, kad
se - javljao nam je to ia 14. januara - ponaaju U Prai i Sjetlini
vrlo drsko, otvoreno prijete, njihove oruane patrole upadaju u na
tab bataljona itd. i onemoguavaju svaki rad na organizaciji, mi smo
bili pouzdani i uspeno se razvijala narodnooslobodilaka borba.
Seam se, kad sam doao u tab Kalinovikog narodnooslobodilakog
partizanskog odreda, drugovi su me odmah pitali kad su se spustili ruski avioni. Svi smo se nadali da e Rusi brzo doi. Seam se da je Brano Poljanec jo u decembru bio zaduen da za sletanje sovjetskih
aviona pripremi pomoni aerodrom kod Sokoca u Luburi-polju. Za
nas je, inae, prisustvo Vrhovnog taba i druga Tita bilo od ogromnog
znaaja. U Trnovu sam govorio drugovima kako naprosto nema situacije koju sad ne moemo reiti.
Dok sam bio na putu za Trnovo, u Rogatici su se 25. decembra,
na zahtev druga Tita, okupili na savetovanje rukovodei drugovi grupa iz Vrhovnog taba i Politbiroa (Kardelj, Moa, Rankovi, Lola Ribar) i komandant i komesar Glavnog taba BiH, Tempo i Roko. Odmah posle tog rogatikog savetovanja, Tito je, pojaavajui tako onaj
iin zahtev od 22. decembra, poslao kurira u Durmitorski odred: trai
da Crnogorci odmah upute dva bataljona na kalinoviki teren u sastav
grupe s kojom smo trebali ui u Fou i Gorade. Smatrajte ono nareenje vrlo hitno i postupite odmah po njemu - pisao je Vrhovni
komandant. Kurir koji je nosio to pismo, student Pero ivkovi, video
se sa mnom u Trnovu, uoi polaska za abljak. Drugovi u abljaku su
shvatili da je ovo nareenje vrlo hitno, ali, ipak, do sredine januara
nisu mogli da nam poalju bataljone u pomo. U jednom pismu, koje
smo iz taba Kalinovikog odreda poslali poetkom januara, traili
smo da bataljoni, pre polaska sa epan-Polja, s onog mesta gde se
Piva i Tara slivaju u Drinu, poalju prethodnice na Miljevinu, gde smo
se trebali sastati 18. januara. U meuvremenu sam taj plan izmenio i
zatraio da se odmah u Trnovo poalje jedna eta. Ta - Jezero-aranska eta, prevaiivi teak put preko Bastasa, Broda, Miljevine i Tovia, stigla je u Trnovo 18. januara. Odatle sam, s grupom drugova jz
Kalinovikog odreda i sa Crnogorcima, krenuo za Fou. Ujutro 20. ja-

nuara spojili smo se i s glavninom bataljona Vojvoda Momilo, a ve

popodne toga dana - bila je nedelja - uli smo u Fou.
etnici su pred nama bezglavo pobegli, zajedno sa svojim komandantom, kapetanom Sergijem Mihailoviem. Foa je iza njih ostala
strano opustoena, okrvavljena, izmuena. Leevi ubijenih ljudi su plivali Drinom i ehotinom. I do etnikog ulaska u Fou, tu je bilo ubistava (ustae su ubile 76 Foana, a posle njih Italijani sedmoricu). Ali je
etniki zloin prevrio svaku meru: za mesec i po dana na najsvirepiji
nain ubili su osmoro Hrvata i 2123 Muslimana. Nisu poteeni ni deca,
ni ene, ni starci.
Kapetan Mihailovi je desetak minuta pre naeg ulaska pobegao
saonicama. To smo saznali im smo se smestili u jednoj velikoj zgradi
u centru mesta.
Ulazak u Fou nikad neu zaboraviti. ovek je naprosto bio
zapanjen prisustvom smrti. Posvuda smo mogli videti jezive prizore,
slike etnikih zloina. Muslimansko stanovnitvo nas je doekalo kao
spasioce. Stare ene su dizale ferede, zaletale se prema nama i pokuavale da nam ljube ruke.
Zajedno sa nama u Fou su uli i drugovi iz nedavno razbijenog
Foanskog odreda. Bilo ih je samo nekoliko, ako se ne varam, Rade
Stefanovi, komandant, Momo Koovi komesar odreda, i desetak boraca. Bili su mi od velike koristi u samoj Foi, jer su dobro znali ljude i
prilike. Zahvaljujui njima, ve 20. januara smo uspostavili komandu
mesta, postavivi za prvog komandanta Novicu ekaria.
Budui da je Kalinoviki odred imao stalnu vezu s naim drugovima iz Glavnog taba, a oni s Vrhovnim tabom, pred podne 20. januara
poslao sam obavetenje Radi Hamoviu o stanju u Foi. Na osnovu tog
pisma, Rade je 22. januara javio Glavnom tabu da je jedan crnogorski partizanski bataljon koji je stavljen pod komandu ovog odreda uao
bez otpora u Fou... gdje je uspostavljena i naa narodna vlast. U Foi
je razoruano oko 100 etnika. Bili smo odluni da Fou branimo
dok se god moe, ali ne i po svaku cijenu. Hamovi, osim toga, javlja
da sam ja na tom terenu i da u se nalaziti ovih dana u Foi i sam e
se starati za veze tabova naih, hercegovakih i crnogorskih.
Popodne istoga dana iz Vrhovnog taba u Fou je stigao kurir.
Drug Tito, koji se sa svojom malom kolonom dan pre naeg ulaska u
Fou, nalazio na putu od Gornjih Bara (tu su zanoili 18. januara) prema selu Bukovici, poslao je kurira u Fou i ne znajui pouzdano jesmo
li ve u gradu. Kurir mi je predao kratko pisamce, Titov zahtev Izvijestite ko se nalazi u Foi. Koje su tamo jedinice. Tito.
Iste veeri sam kurira vratio u Vrhovni tab. Ako se ne varam,
drug Tito se tih dana, od 20. do 24. januara, nalazio u Bukovici, Gornjim Bogoviima i Previli. Kasnije, kad smo se sreli s Vrhovnim tabom,
saznao sam da ih je kurir s mojim izvetajem zatekao 22. januara u
Gornjim Bogoviima. Tito je odmah uputio k nama, u Fou ia-Janka,
to jest Mou Pijadu, Mitra Bakia i Marijana Stilinovia. Tad smo formi-

rali i narodnooslobodilaku vlast. Za predsednika foanskog narodnooslobodilakog odbora bio je izabran stolar Gavro Vukovi, a za sekretara Ratko Toovi.
itavog dana, 20. januara, bilo je toliko posla da nisam do kasno
uvee ni pomiljao gde u se smestiti. U tab su dolazili metani, pojedinci i grupe, stvarali smo komandu i odbor, dogovarali se o tome
kako da dostojno sahranimo sve one koje su etnici izmasakrirali,
kako da smirimo varo... Stefanovi i Koovi su u svemu tome bili
dragoceni. Divni momci, odvani, iako sve vreme setni (snudeni)
zbog razbijenog odreda. Kasno uvee, mladi Momo Koovi, inteligentan, beogradski student, predloio je da svratimo kod njegovih.
Tako sam te kasne veeri prvi put uao u kuu porodice Koovi,
a kasnije u svaki put, kad god dodem u Fou, odsedati kod te drage
porodice.
U Foi smo popodne 23. januara organizovali narodni zbor. Bilo je
dosta graana. Dolazili su i Srbi i Muslimani, koji su naprosto odahnuli
u onih nekoliko dana naeg prisustva u mestu. S balkona kue Mije
Jeremia okupljenom narodu govorio je Obrad Cicmil.
Tih dana je u istonoj Bosni besnila velika druga nemaka ofanziva. Dve nemake divizije s etiri domobranska puka i pet ustakih bojni, provaljuju s tri strane na nau veliku slobodnu teritoriju: od Zvornika u pravcu Han-Pijeska, od Viegrada prema Rogatici i od Sarajeva
prema Sokocu. Najtee napade je neprijatelj izveo na poloaje Prve
proleterske brigade i Romanijskog odreda. U Sokolac su prodrli 20. januara, nekako u isto vreme kad i mi u Fou. Jo ranije su uli u Rogaticu i Vlasenicu.
ia Janko i Mitar Baki su mi za vreme razgovora u Foi preneli i
jednu od najtunijih vesti primljenih u ratu: vest o pogibiji ie Romanijskog - Slavie Vajnera. Slavni romanijski komandant je poginuo 21.
januara kod Pjenovca, gde je jedna nemaka kolona iznenadila nae
snage, pojavivi se iznenada, na skijama. Odmah se saznalo da su ih
uputili etnici. Zajedno s drugom iom palo je ezdeset boraca,
meu kojima su bili i komandant i komesar Sumadijskog bataljona.
Ova druga neprijateljska ofanziva potpuno je razotkrila izdajniku
ulogu etnika. Glavni tab i Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu objavljuju 19. januara proglas o toj izdaji. Potvrdila su se sva
naa predvianja. Istina, mi tad, januara 1942. godine, koliko ja znam,
ni na jednom prgvcu nismo bili direktno napadnuti od etnika, ali na
svim pravcima nemako-ustakog prodora, gde su se nalazile etnike
ete, nije ispaljen nijedan metak. Sedam dana pre pogibije, ia je pisao drugu Titu kako etnike bande na Sjemeu prijete partizanima
da e im u sluaju njihovog napada na Italijane, Nijemce ili nedievce,
pucati u lea. Komandant etnika u istonoj Bosni Jezdimir Dangi
bio je u vrstoj vezi s nedievskom vladom i s nemakim komandantima u Beogradu. Jo uoi nove, 1942. godine, seam se da nam je
Roko javio da je Dangi otputovao na pregovore u Beograd.

Mi smo, nekako odmah posle mog dolaska u istonu Bosnu, u

jednom pismu svima narodnooslobodilakim partizanskim odredima
Bosne i Hercegovine pisali da su nai predstavnici u zajednikom
partizansko-etnikom operativnom tabu prozreli potajnu nameru
majora Dangia. Dangia su vrlo brzo prozreli i Nemci. Mi smo to tada
vie slutili, nego znali, ali sad su nam dostupni dokumenti po kojima
znamo o dangievskoj izdaji, o besramnoj slubi Nemcima. Ima o svemu tome izvetaj okupatorskog komandanta, generala Badera, koji je
5. februara 1942. godine pisao vrhovnom zapovedniku Jugoistoka, generalu Listu:
... Nije bilo jasno hoe li Dangi ii zajedno s komunistima ili ne.
Pohod koji je bio izvren pod najteim terenskim i vremenskim prilikama potvrdio je staro iskustvo da neprijatelj izmie i da se ne moe uhvatiti. Sa iznenaenjem smo utvrdili da su Dangievi ljudi bezuslovno
izbegavali borbu sa nemakim trupama i da na njih nisu pucali... po nareenju majora Dangia, jer je on njima zabranio da se bore protiv nemakih trupa. Treba istai da bi nam Dangi mogao naneti osetne gubitke da je to hteo...*)
No, konano, o toj izdaji sad se sve zna.
Mi smo i onda znali dovoljno: toliko da nam je bilo jasno da s etnicima vie ne moe biti nieg zajednikog. Nae rtve u ofanzivi ne bi
bile ni priblino onolike, kolike su bile, da nam etnici nisu udarili no u
lea. Seam se kako se i drug Tito ljutio, poetkom februara, 1. ili 2.
kad sam dolazio u Fou da mu raportiram o stanju na kalinovikom
frontu. Tad je rekao da ia nikad ne bi pao da nije bilo te proklete izdaje i nae naivnosti.
ia Janko je, stigavi 24. januara, meni preneo zahtev druga Tita
da se odmah vratim na kalinoviki sektor i da pokuamo osloboditi
grad od Italijana. Po toj zamisli Vrhovnog komandanta, na kalinovikom
sektoru je trebalo objediniti tamonje partizanske snage (komandant
Hamovi), crnogorski bataljon Vojvoda Momilo (komandant Doko
Novosel) i Kragujevaki bataljon Prve proleterske (komandant Raja
Nedeljkovi).
Bio sam uveren da emo lako osloboditi Kalinovik. Jo 20. januara, kad sam izvetavao druga Tita o naem ulasku u Fou, pisao sam o
potrebi napada na Kalinovik, a i pre mog odlaska u Fou, kad su k
nama u Trnovo dolazili Slobodan Princip Seljo i Miro Popara, razgovarali smo o mogunosti osloboenja Kalinovika. Kako je Seljo jo ranije
bio u Crnoj Gori i imao vezu s Glavnim tabom Crne Gore - ako se
ne varam, on i Bude Tomovi su se dogovorili o koordinaciji akcija oekivali smo i zbog tog dogovora, a i zbog Titovog zahteva da nam
poalju dva bataljona Durmitorskog odreda, pomo drugova Crnogoraca.
') Zbornik NOR-a, tom XIII, knjiga 2, dokumenat 23

I onda, kad smo ve drali Fou, kad smo deo snaga bili usmerili
na Gorade, kad smo, po Titovom odobrenju, stvorili kalinoviku kombinovanu grupu i oekivali da uemo u Kalinovik, verovali smo - kako
je to reeno i u pismu taba Kalinovikog odreda 22. januara - da e
pasti i Ulog u nae ruke, te bi tako bilo sve osim Bora isto do Nevesinja.
Mislim da sam ja u tab Kalinovikog odreda stigao uvee 25. januara. Dva dana kasnije, s bataljonom Vojvoda Momilo stigao je i
Raja Nedeljkovi, kojeg je Tito poslao u operativni tab kalinovikog
sektora. Kalinovik smo blokirali, a deo naih snaga - s Hamoviem i
Kosoriem - uputili na Ulog.
Kalinovik smo s raspoloivim snagama blokirali. Italijanska posada, oko 800 vojnika, zajedno sa 200-250 domobrana, u nekoliko navrata je pokuala proboj iz opkoljenog grada. Nae ete, rasporeene po
selima Boanovii, Vlaholje, Mosorovii, Jaii, Vihovii, Jelaca i Graiseljii (ovo su im baze a oni isturaju patrole i bombake grupice sa
zadatkom stalnog uznemiravanja neprijatelja - pisao sam drugu Titu
7. februara), lako su suzbijale sve italijansko-domobranske pokuaje
prodora iz grada. Naalost, ni mi nismo mogli da prodremo u grad. I
kad su mi Italijani popodne, 6. februara, odmah posle estokog sukoba
kod Jaia, Vihovia i Jelaaca, poslali predlog da pregovaramo o dostojanstvenom izvlaenju italijanskih snaga iz Kalinovika, odmah sam
taj predlog prihvatio.
Pregovarali smo pre podne 7. februara. Bio je visok sneg, veoma
hladno, udario severac i igliasto inje je naprosto nagrizalo lica. Italijanski oficiri, s kojima smo se sreli izmeu naih i njihovih poloaja,
drhtali su kao prutovi na vetru. Od Italijana sam traio da sve naoruanje ostave u Kalinoviku, a onda se mogu povui. Njihov komandant
garnizona je imao odobrenje od divizijskog taba da sme ostaviti samo
teko naoruanje. Gotovo moleivo, vapei, traio je da ga -azurnemo.
Ostao sam kod prvotnog zahteva.
- Putamo samo vojsku. Oruje ne damo. Ni puku!
Rastali smo se bez dogovora, ali s otvorenim ansama za daljnje
pregovore. Posle toga vie nisam bio u prilici da pregovaram s Italijanima opkoljenim u Kalinoviku, jer sam na kalinovikom sektoru, kao komandant tamonjeg operativnog taba, ostao samo do 8. februara.
Ujutro tog dana, tek to smo bili ponovo uspostavili telefonske veze s
Foom, iz Vrhovnog taba su mi javili da se hitno i neodgodivo javim
drugu Titu. Odmah sam, obavestivi Hamovia da do mog povratka
preuzme komandu na tom sektoru, odjahao u Fou.
U Vrhovnom tabu saznao sam za Tempove predloge o reorganizaciji vojno-politikog rukovodstva u Bosni i Hercegovini. Tempo je,
naime, iz Sarajeva pisao Titu i predloio, izmeu ostalog, da se u Bosansku krajinu hitno uputi Kota Na da zajedno s Osmanom Karabegoviem formira tab za Bosansku krajinu.

Drug Tito je pokazao Tempovo pismo. itao sam ga paljivo, ali je

drug Tito primetio kako sam se zadrao na pasusu:
U Krajini se odrava savjetovanje na 20. o.m., pa do tada treba
Kota da bude u Krajini. On treba da dode odmah ovdje u Sarajevo pa
da sa Kulturnim idu u Krajinu i stignu na vrijeme na savjetovanje. Ovo
ako uvaite moje prijedloge.7)
Bilo mi je jasno da je Tito predloge prihvatio. Titova kancelarija u
Foi je bila na spratu: ovea, jednostavno nametena soba; karta Evrope na zidu; na stolu nekoliko sloenih sekcija. Kad bi neto itao,
Tito je stavljao naoare a razgovarao je bez njih. Seam se da je kritikovao prelaz proletera preko Igmana:
- Sve ih je upuivalo na pravac kojim smo mi preli, preko pruge
Pale -Praa. A mogli su i izmeu Mesia i Duba...
Ako se ne varam, Vrhovni komandant je najpre ocenio na oigledan uspjeh u protekloj ofanzivi. Dao je i ocenu etnika: sad je izdaja
jasna Demoralisali su mnoge ljude, to je najvea teta. Moramo sad
te ljude ponovo okupiti u dobrovoljakim jedinicama - govorio je
drug Tito. Zatim je govorio o prilikama u ostalim krajevima zemlje. U
Sarajevu i Zagrebu teror se iz dana u dan poveavao.
Dok smo o tome razgovarali, stigla je Lepa Perovi. Lepu sam
upoznao na kalinovikom terenu, gde je partijski delovala zajedno s
Boriom Kovaeviem. Nisam znao da je pozvana kod druga Tita. Sve
do njenog dolaska mislio sam da e sa mnom u Krajinu Avdo Humo,
kako je to Tempo predlagao. Ali drug Tito se opredelio za Lepu.
Drug Tito nam je rekao da je u tim prilikama najcjelishodnije narodnooslobodilakom borbom u Bosni i Hercegovini rukovoditi iz tri
centra, sa tri operativna taba. Rekao nam je da e on lino razgovarati i s drugovima koji e preuzeti komandu u istonoj Bosni, i s onima
koji e rukovoditi operativnim tabom Hercegovine.
Hteo je znati kako emo putovati do Krajine. Smatrao je da nas
treba dobro opremiti, omoguiti nam da izaberemo pouzdanu pratnju.
Lepa i ja, sad vie nisam siguran progovori |i ona prva, imali smo drukiji predlog: da poemo sami, bez pratnje. Zapravo: do Sarajeva s
vodiem, a od Sarajeva vozom.
- Tako emo bre stii, a nije nesigurnije nego peaenje...
- U Sarajevu imam veze - objanjavala je Lepa, koja je do hapenja u leto 1941. godine bila sekretar Mjesnog komiteta Partije u Sarajevu.
Uinilo mi se da je Vrhovni komandant uzdahnuo:
- Nastrada nam mnogo divnih drugova. uvajte se...
Prihvatio je na predlog, a onda pozva Mitra Bakia:
- Opremi Lepu i Kostu. Oni e ti sami ve objasniti sve...
Prije odlaska Lepa i ja smo se dogovorili da putujemo kao brani
par, Muslimani. Sutradan smo krenuli za Sarajevo.
') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 3. dok. br. 47. str. 144.

urilo nam se. Rastajui se s nama, drug Tito je naglasio kako bi

bilo dobro da stignemo prije partijskog savetovanja u Krajini do
20. februara. Lepa, sad ve odevena kao Muslimanka, lakom je kretnjom sklonila valu s lica, pa partizanski, stisnutom akom pozdravila.
Pre rastanka, drug Tito nam je dao nekoliko filmova, da ih razviju
drugovi u Sarajevu. Tempu je poruio da mu nabavi nove filmove i ako bude mogao - crne kafe i cigarete.
Od Foe do Krajine, preko Sarajeva, Doboja i Okuana, put je bio
teak i dug. ak i do Sarajeva, preko slobodne teritorije, koja je dosezala gotovo do samog grada, bilo je teko. Sneg je bio visok, putevi
zavejani. Bilo nam je jasno da emo esto morati peaiti, iako smo
dobili konje. S nama je krenuo i vodi, mladi sarajevski radnik, divan
mladi, kojeg su etnici nekoliko meseci kasnije najkrvolonije muili i
ubili.
Mislim da smo etiri dana proveli na putu, po snenim planinama.
Borci su nas pratili do ulaza u Sarajevo. Ili su s nama sve do predgraa Kovaii. Tu smo, jo bez isprava, zaobili policijsku kontrolu.
Ostali smo samo nas troje - Lepa, vodi i ja.
U Sarajevo smo uli kasno popodne etvrtog dana putovanja. Bilo
je prolo devet godina od mog poslednjeg boravka u gradu na Miljacki. I onda, 1933. godine, kao i u februaru 1942. nisam se mogao gradom kretati slobodno. I oba puta bio sam bez dokumenata, 1933: vezan, pod vojnom straom, 1942: u iekivanju ilegalne veze preko koje
sam trebao krenuti dalje, na izvrenje zadatka poverenog mi od Vrhovnog komandanta. Prvi put sam u Sarajevo dopraen kao vojni zatvorenik iz zatvora u Cetinju.
Ulice su bile puste Prolaznici retki. Patrola vie od graana. Jesu
li se to Sarajlije krile od zime, ili od ovih silnih patrola?
Tempo me uvaravao da je sarajevska partijska organizacija vrlo
jaka vrlo dobro organizovana, vrlo hrabra, sve moe. A i Lepa mi je o
tome govorila, a to je trebalo proveriti. Ili smo oprezno. Naoko zagledani preda se, pomno smo motrili na sve strane. Niko od nas nije imao
nikakve isprave i na svaki nain smo morali izbei legitimisanje. Sve
vreme sam samo jedno znao: bilo ta da se dogodilo ipak u stii u
Krajinu.
Budui da nam na poslednjim poloajima nisu drugovi nita rekli
o nekim novim provalama u Sarajevu, oekivali smo da e nas veza po
dogovoru saekati. Ili smo direktno u dogovorenu kuu. Kad smo joj
se pribliili, primetili smo na prozoru u prizemlju lice krajnje uznemirene ene. Prestraeno je buljila u nas ne trepui. Odmah mi bi jasno
da neto nije u redu. To su primetili i Lepa i vodi, koji proapta:
- Produimo, sumnjiva situacija...
Ponaali smo se kao da i nismo primetili ono prestraeno izbezumljeno lice ene na prozoru. Pruili smo korake i produili, bez velikog dogovaranja. Shvatili smo da nas motre sakriveni agenti, ustaki ili
nemaki. No, ako smo i izbegli ovu stupicu, nismo znali kud sad, gde

prenoiti, kako se povezati s drugovima, kako obezbediti isprave i

vozne karte do Banjaluke... Nekoliko ulica dalje, idui sve vreme bez
zastajkivanja, vodi, smiren, pribran kao da se nita nije dogodilo
obrati se Lepi:
- Ja ne znam kud emo. Nego, ako nemate nita protiv, idemo
mojoj majci. Nije udobno, ali je za jednu no sigurno...
Majka naeg vodia je stanovala u tesnom jednosobnom podrumskom stanu. Radosna, ali prestraena, kriknuvi jedva ujno,
doekala je sina, a onda naprosto uvue Lepu i mene:
- Brzo djeco. Odasvud gledaju oi prokletnika..
Taj stan je bio u junom predgrau Sarajeva, u jednoj manjoj
kui. lako nas je vodieva majka bez kolebanja primila, nismo se
oseali sigurno. Nou su u dva tri navrata ispred kue prolazile patrole.
Uopte nismo mogli zaspati.
Vodi je rano ustao. Ree da e se brzo vratiti, a onda se izgubi.
Nekoliko sati kasnije, oko 10 ujutro stigao je s Olgom Marasovi, koja
je u ono vreme bila srekretar Mjesnog komiteta Partije. Lepa i Olga su
se odranije poznavale. Obe su bile pod feredama, u dimijama, naoko
prave Muslimanke. Olga je bila presretna to se u onoj ulici, gde nas je
ekala veza, nismo zadravali: taj ilegalni stan je bio prethodne noi
provaljen.
Iz podrumskog stana vodieve majke Olga je Lepu i mene odvela
u jednu lepu, veliku kuu na Miljacki. Domain je bio neki bogatiji Musliman. Bili smo lepo primljeni, dobro ugoeni, potpuno zbrinuti. Tu
smo se jo istoga dana sreli s Avdom Humom Kulturnim. Lepa je ostala u toj kui, a ja sam popodne, posle razgovora s Humom preselio u
stan nekog domobranskog narednika, komuniste. Odvela me Olga.
Kod tog naeg druga, narednika, prespavao sam dve noi. Narednik je
imao erku, devojica nije bila starija od desetak godina. Paljivo me
motrila kad sam se svlaio. Odjednom se nasmejala, rekavi:
- iko dolazi iz ume!
Njen otac se naprosto zabezeknuo, a ja sam je gledao zbunjeno.
Tada je devojica pokazala na moju kapu: na koi se jasno video trag
skinute petokrake zvezde. Olga i moj novi domain su se odmah dogovorili da mi jo iste veeri nabave fes.
Sarajevo je bilo pod snegom, tmurno i stiano. Nije se moglo
otii iz ulice u ulicu, a da se ne mimoie neka nemaka ili ustaka patrola. Ocena iz Tempovog pisma drugu Titu - Hapse svakog mukarca, bez obzira na legitimaciju, pa tek na policiji proveravaju da li je zaposlen u nekom vanom preduzeu ili nadletvu da bi ga u tom sluaju
pustili - bila je tana. Ali, i pored toga, partijska organizacija je izvrsno delovala. Nai ljudi su se sjajno snalazili, aktivni ak i u sluaju kad
je policija imala njihov opis i bila im stalno za petama.
Lepa i ja smo u Sarajevu ostali etiri dana. Otputovali smo ujutro
18. februara, vozom. Tempo je 20. februara javio drugu Titu da smo
nas dvoje otili za Krajinu.

Za nas dvoje su bile pripremljene vrlo dobro izraene isprave.

Legitimaciju za mene je dao na saradnik, elezniki slubenik Mehmed Idrizovi.* Partijska tehnika je samo na njegovu legitimaciju prilepila moju fotografiju. Pisalo je da sam vii elezniki inspektor - pravi
Idrizovi je bio za nekoliko inova unapreen. Lepa je dobila isprave
kao hanuma Mehmeda Idrizovia. Bile su nam pripremljene i eleznike legitimacije za povlatenu vonju sa originalnim suvim igovima.
Sarajevo je tog februara bilo u strahu, pod snegom i terorom. ovek se nigde nije oseao sigurnim. Upravo je sprovoena velika kampanja za pomo Nemcima na istonom frontu. Ljudima su ak na ulicama skidali toplije zimske kapute, svlaili su sve to im je odgovaralo,
uzimali alove, skidali gojzerice... Po svim ulicama danonono su kruile patrole. inilo se da im ni jedno sumnjivo lice ne moe izbei, a
ipak - ilegalni grad je iveo intenzivno, borbeno, nepokoren. Sm
sam nekoliko puta proao gradom. Nikada nije bilo nikakvih nevolja.
Uoi polaska, nuen mi je pitolj, da mi se, za svaki sluaj nae
na putu. Ali Tempo o pitolju nije hteo ni da uje. Isprave su bile dobre, pa nije bilo nikakve logike da elezniki inspektor nosi pitolj.
to se tie sarajevske partijske organizacije, bio sam izuzetno
prijatno iznenaen. Sve je funkcionisalo na najbolji nain. Kasnije sam,
u Krajini, esto govorio drugovima da je Partija u Sarajevu prava vlast.
Svi drugovi s kojima sam se tamo susretao ostavljali su najbolji utisak.
Uz dosta tekoa i peripetija na putu, ipak smo sretno stigli i uhvatili partijsku vezu u Banjoj Luci.

* Prema izjavi Olge Marasovi, sekretara MK KPJ u to vrijeme, Partija je od svog ovjeka
iz Direkcije eljeznica emsudina iia, koji je bio jedan od slubenika, pribavljala besplatne
vozne karte, legitimacije i druge vrste usluga pa je i u ovom sluaju to od njega dobiveno. Kao
aktivista NOP-a uhapen je u aprilu 1942. godine i ubijen u sarajevskoj policiji. (Red.)
15 - Sarajevo u revoluciji

225

MIO KOVAEVI

FORMIRANJE ZENIKOG NOP ODREDA

Ustanak u zenikom kraju trebalo je da otpone kad i na Romaniji, Zvijezdi, Ozrenu i u drugim krajevima istone Bosne. Zenika partijska organizacija, na osnovu direktiva iz Sarajeva, planirala je unitenje industrijskih postrojenja eljezare i elektrine centrale, to je trebalo da bude uvodna akcija za oruani ustanak u zenikom kraju.
Meutim, zbog provale, oportunizma i drugih slabosti, umjesto
velike diverzije - ruenja eljezare i elektrine centrale, dolo je do
likvidacije partijske organizacije koja je brojala oko 30 lanova. Najvei
broj ih je pohapen, a nekoliko manjih grupa uspjelo se skloniti u okolinu Zenice. Jedan broj lanova Partije, mahom Srba, jo ranije je napustio Zenicu. Zbog takve situacije u partijskoj organizaciji Zenice, izgledalo je tada, u avgustu i septembru 1941. godine, da se od ustanka
u zenikom kraju ne moe brzo oekivati neki rezultat. Okupator u
Zenici zavodi nevien teror, hapsi i odvodi u logore i likvidira sve one
koje smatra sumnjivim. Skojevska organizacija bila je poteena provale, a bila je dosta dobro organizovana u nekoliko aktiva. Meutim,
neuspjeh u akciji ruenja postrojenja u Zenici i gotovo potpuna likvidacija partijske organizacije nisu zaustavili pripreme za podizanje oruanog ustanka. U Zenicu su sve vie stizali glasovi o partizanskim dejstvima na Romaniji, Ozrenu, Zvijezdi i u drugim krajevima, to je stvaralo
atmosferu i raspoloenje da se i ovdje prie formiranju prvih partizanskih jedinica.
Uviajui vojno-politiki znaaj zenikog kraja, PK KPJ za Bosnu i
Hercegovinu usmjerava jednim dijelom dejstvo Visoke partizanske
ete u pravcu Kaknja i Zenice, i posebno poduzima mjere da povee^
nepohapene komuniste i skojevsku organizaciju Zenice kako bi se
stvorili uslovi za obnovu partijskog rada i pokretanje masa u oruanu

borbu. Pored toga, upueni su i neki drugovi da direktno prue odgovarajuu pomo.
Dolaskom Omera Maslia i Remzije .Tvrtkovia u Zenicu, obnavlja
se partijska organizacija, koja sada broji 7 lanova. Skojevska organizacija se takode aktivira.
Ubrzo su partijska i skojevska organizacija uspjele da poveu veliki broj simpatizera i aktivista u gradu i okolnim selima. Otpoeo je organizovani rad na prikupljanju oruja, materijala i opreme za potrebe
ustanka, ostvaren je kontakt sa oruanim grupama koje su izbjegle iz
Zenice, stvorena su uporita i veze u selima i u gradu za razvoj ustanka u ovom kraju. Tako su, prema ocjeni Pokrajinskog komiteta, ve
stvoreni uslovi za dizanje ustanka i u ovom regionu. Jedna grupa rukovodilaca iz Odreda Zvijezda upuena je, poetkom novembra 1941.
godine, na ostvarivanje toga zadatka. To su bili Mirko Davidovi, Manojlo Popi i Gojko Uzelac, sva trojica sa iskustvom iz borbi na terenu
Zvijezde i Romanije. Treba napomenuti da je zeniko podruje sve do
formiranja samostalnog NOP-odreda, u aprilu 1942. godine, bilo pod
vojnim i politikim rukovodstvom odreda Zvijezda i Okrunog komiteta KPJ za Zvijezdu. Zbog vanosti formiranja odreda u ovom kraju,
na emu su stalno insistirali drugovi iz Pokrajinskog komiteta i Glavnog taba NOPO za BiH, odravanje veza i davanje neposrednih instrukcija vrlo esto su vrili i sami lanovi ovih rukovodstava. U ovo vrijeme je ustanak u istonoj Bosni bio ve irokih razmjera. Bilo je 6 velikih partizanskih odreda koji su razvijali snane borbene akcije protiv
okupatora i ustake, takozvane NDH.
Grupa drugova iz Odreda Zvijezda stigla je u zeniki kraj sa ciljem da prihvati i organizuje oruane grupe koje se kriju u okolini Zenice, te da sa obnovljenom partijskom organizacijom u Zenici pokrene
narod u akciju i formira partizanske jedinice za borbu protiv okupatora
i ustake vlasti. U momentu njihovog dolaska, u zenikom kraju su se
nalazile tri grupe naoruanih boraca. Na elu jedne grupe bio je Todor
Butina, druge Ostoja Joci, a treom grupom, koja se prikljuila Visokoj eti, rukovodio je Melenta Bonjak.
Sve ove grupe su krajem oktobra prikupljene u blizini sela Ponihovo. Otpoeli su prvi zborovi po selima, objanjavani su narodu ciljevi
partizanske borbe, oruanog ustanka, borbe protiv faizma, uloga
KPJ, borba za nacionalno i socijalno osloboenje, itd. Sve to je uticalo
na raspoloenje u narodu, tako da se plamen ustanka poeo polako iriti i u zenikom kraju.
U toku mjeseca novembra 1941. godine formirana je Prva partizanska eta u zenikom kraju. Bilo je to na jednom proplanku u umi
kraj sela Ponihova, eta je tu bila postrojena i brojala oko 30 boraca.
Komandir ete bio je Todor Butina, a komesar Omer Masli. eta se
smjestila u jednoj staroj pojati koja je bila veoma neudobna. Tu su bili
komanda ete, kuriri, straa i improvizovana kuhinja. eta je za one
15'

227

prilike bila dobro naoruana: dva pukomitraljeza, oko 20 puaka, vie

pitolja, bombi, razne druge municije, itd.
Borci gotovo da nisu imali nikakvo iskustvo, sem nekoliko starijih
boraca koji su sluili u bivoj jugoslovenskoj vojsci, svi ostali nisu gotovo nita znali o borbi, taktici, ak ni o rukovanju orujem. Trebalo je
dosta napora, strpljenja i upornog rada da se eta pripremi vojniki i
politiki za borbene akcije. Sve je to ilo relativno teko. Bili su, meutim, dobra disciplina i drugarstvo, to je bilo vanredan uslov da se brzo
ui i da se eta polako sreuje. Krajem novembra i poetkom decembra stiu dvije do tri grupe novih boraca iz Zenice. etu popunjavaju
radnici, omladinci i skojevci koji unose oduevljenje, raspoloenje i
partizanski duh. Meu prispjelim borcima iz Zenice bili su: Remzija
Tvrtkovi, Sead krgo, amil Kazazovi, Luka Nedi, Naum Abinun,
Demal Drini uco, Ratko i Nada Perendija i ja. Zatim Tahir Hadiabdi, trojica brae Piljuga - Milivoj, Milo i edo, Fuad Isakovi, Fadil
Ekimovi, Desa Tadi, Meho urukovi, Ibrahim olakovi, Divna
Miura, Krsto Bjelogrli Buha, Mujo Imamovi, Enver Ajanovi, Avdo
Belagi Brico i Ibrahim Malko. Iz Kaknja u partizane su izali Avdo
Iirlija, Vlado, Miladin i Jovo Dragi, Rudi Mali, Zdravko Torbica, Pero
Todorovi, Milovan Hrvaevi, Stjepan Kovaevi i Stanislav Traup.
Politiki rad na terenu, zborovi sa narodom, prikupljanje oruja,
napadi na manja uporita neprijatelja i popuna novim borcima stvorili
su ubrzo uslove da su gotovo sva sela u zenikom kraju saznala za ciljeve narodnooslobodilake borbe i da partizanski pokret organizuje
KPJ.
Neprijatelj je tano znao za partizansku etu i rijeio je da je uniti, negdje u rejonu sela Ponihova, angaujui za to jake snage, lako je
eta dijelom bila iznenaena, stigla je na vrijeme do pogodnih poloaja
i poslije jednoasovne borbe prela na juri, razbila neprijatelja i natjerala ga u bjekstvo, u pravcu Zenice.
Ovo je prva akcija kompletne ete, jer do tada su akcije izvoene
manjim snagama: grupama, desetinama i vodovima. U ovoj bprbi eta
je zabiljeila prvu znaajnu pobjedu protiv jaeg i snano naoruanog
neprijatelja, to je imalo velikog politikog odjeka. Bilo je to krajem
novembra 1941. godine.
U ovoj borbi pao je i prvi partizanski borac. Poginuo je Aleksa Janjui iz Moanice, a bilo je i nekoliko ranjenih boraca. Tada je u eti
shvaeno ta znai sanitetska sluba, koja dotad nije ni bila organizovana, pa je prva pomo ranjenim borcima ukazivana nestruno.
U prvoj polovini decembra donijeta je odluka da se izdvoji grupa
boraca iz Prve ete i da se formira Druga partizanska eta koja e
kontrolisati slobodnu teritoriju, iznalaziti bolje lokacije za izvoenje akcija i raditi na daljem irenju oruanog ustanka. Bilo je to u selu Draiu. Na zboru ete je saopten spisak boraca koji ulaze u sastav druge ete. Za komandira je odreen Melenta Bonjak, a za komesara
Remzija Tvrtkovi. Poslije izvrenog postrojavanja i pozdravljanja sa

drugovima koji ostaju i s tugom i s radou, eta je odmah krenula na

put za Bijele vode, gdje joj je odreeno mjesto boravka.
U novembru i decembru zeniki partizani vrili su stalne akcije na
neprijatelja. Bilo je oko 20 uspjenih manjih i veih akcija. To je period
sticanja borbenog iskustva, podizanja morala i vojnikog izrastanja.
Trebalo je smiljeno planirati i voditi akcije, tako da je svaki uspjeh
uvrivao vjeru u sopstvene snage. Nije se smjelo ii na rizine i nesigurne akcije u kojima bi padale nepotrebne rtve, jer bi to negativno
uticalo na mlade i neiskusne borce. Rukovodstva eta su u tom periodu, zaista umjeno i znalaki vodila akcije, jer u njima nije bilo ak ni
ranjenih boraca.
Ve su u decembru mjesecu dvije partizanske ete na domaku
Zenice predstavljale ozbiljnu snagu, koja je zadavala mnogo muka neprijatelju. Neprijatelj je svim snagama nastojao da ih uniti.
Period manjih akcija nije prestajao, ali uskoro e se zeniki partizani suoiti sa ozbiljnim borbama, koje e oznaiti dalji razvoj i narastanje ustanka u zenikom kraju.
Broj boraca znatno je porastao u etama. Pristiu nove grupe ljudi, kako iz Zenice i okoline, tako i iz drugih odreda iz Srbije, Ozrena,
Romanije, Zvijezde. Uskoro se formira i Zeniki bataljon koji ima 4
ete sa oko 300 boraca i dri veliku slobodnu teritoriju.
Neprijatelj najprije priprema napad na Prvu etu na Draiu i u
nekoliko kolona kree jakim snagama, sa ciljem da je opkoli i uniti.
Bio je 4. januar 1942. godine. Razvila se estoka borba u kojoj je neprijatelj potpuno razbijen. Naroito su teke gubitke imale zenike
ustae. Na bojnom polju ostalo je 18 mrtvih i ranjenih neprijateljskih
vojnika, a gdje su ustae i domobrani bjeali ostavljali su krvave tragove u snijegu. Bila je to velika vojna i moralna pobjeda Prve partizanske
ete zenikog kraja. eta je imala 4 mrtva i 8 ranjenih boraca. Medu
borcima bilo je dosta uzbuenja, oduevljenja zbog razbijanja neprijatelja, a i tuge za poginulim i ranjenim drugovima.
Poslije borbe na Draiu, borci Prve i Druge ete koordiniranim
dejstvima nastavljaju snane akcije na neprijatelja. Ve 5. i 7. januara
rue prugu Zenica - Brod, razoruavaju andarme i milicionare u Perinom Hanu, Gornjoj Vraci, Crkvicama i jo nekim mjestima. U toku januara mjeseca pruga Zenica - Brod pod stalnim je udarom zenikih
partizana. Akcije partizanskih eta sa teritorije zenikog kraja naroito
su znaajne, jer su to neprestani napadi na glavnu eljezniku komunikaciju Sarajevo - Zenica - Brod. Posebno je odjeknula veoma uspjena akcija u noi 12/13. februara 1942. godine na Begov Han, kada je
zarobljena sva posada domobrana i Nijemaca i zaplijenjen veliki materijal.1) Stvorena je velika slobodna teritorija koju partizanske jedinice
potpuno kontroliu, a neprijatelj povremeno vri napade, drei se
') Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 3, dok. br. 148, str. 482 - 483.

uglavnom komunikacija i veih naseljenih mjesta. Zenike ete i dalje

vode borbe i vre uspjene akcije. Jo u januaru (oko 10) iz Romanijskog odreda upuen je Nikola Prodanovi, koji u zenikom kraju postaje komandant novoformiranog Zenikog bataljona. Odmah iza njega
sa jednom desetinom boraca iz Muslimanskog bataljona Romanijskog
odreda stigli su Akif Beli, Mustafa Behmen, Rasim Dindo i drugi. Svi
ovi drugovi imali su zadatak da ubrzaju proces formiranja samostalnog
odreda. Politiki komesar ovog bataljona bio je Manojlo Popi.
Marta mjeseca 1942. godine bilo je odreeno da jedna eta Zenikog bataljona, u jaini od 60 boraca sa 6 pukomitraljeza, ue u sastav Prvog proleterskog bataljona Bosne i Hercegovine.2) Tih dana na
region Zenice stigao je i Miljenko Cvitkovi.
Na sastanku taba bataljona, poetkom aprila 1942. godine, zakljueno je da se pristupi formiranju Zenikog odreda koji bi imao u
svom sastavu etiri bataljona, i to: Kakanjski,... Prvi zeniki,... Drugi
zeniki... i Krivajski.3) Nekoliko dana iza toga dolo je i do formiranja
Zenikog narodnooslobodilakog partizanskog odreda iji je komandant bio Nikola Prodanovi, a politiki komesar Miljenko Cvitkovi. Ali
u maju mjesecu 1942. godine ovaj Odred prestaje da postoji zbog
specifinih politikih okolnosti, izazvanih etnikim puevima i otvorenom izdajom, a najbolji borci su ukljueni u sastav Grupe istonobosanskih udarnih bataljona.

') Zbornik NOR-a, tom II, knjiga 3, dok. 35, str. 99.
') Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 4, dok. 63, str. 171 - 1 7 6 .

VOJO DIMITRIJEVI

MOJI NEZABORAVNI SUSRETI IZ USTANIKIH DANA

Doao sam na Romaniju u onim ve tako davnim, a tako bliskim
danima ustanka 1941. godine.
Dovadija, na drug - radnik, partizanski kurir na relaciji Sarajevo-Romanija, Romanija-Sarajevo, bio je odvaan i hrabar mladi,
koji nas je, u tekim uslovima njemake i ustake blokade, izveo iz
okupiranog grada. Bio je vjet vodi. Znao je svaki put - svaku stazu
po kojoj se moe, uz veliku predostronost da nas ne vide vabe i
ustae, stii do naih drugova.
Na planini poznatoj jo iz starih vremena, na legendarnoj Romaniji, u jednoj vrtai, naao sam moje stare i drage prijatelje: Slobodana
Principa Selju, Slaviu Vajnera iu, Boriu Kovaevia, a s njima radnike i seljake, meni nepoznate ljude, koje sam prvi put vidio, ali s kojima sam se jo istog dana osjeao kao sa prijateljima odavno poznatim.
Prvog dana i prve noi u vlanoj i vrletnoj umi na Romaniji bilo je
mirno i tiho. Kia je padala i taj dan, za mene, bio je jedan od znaajnih
dana u mom ivotu. U tom momentu bio sam srean, jer sam se naao
i ponovo vidio sa dragim drugovima koje sam odranije jo iz Beograda
i Sarajeva, poznavao, sa kojima sam se druio prethodnih godina, gdje
smo se svi, svak na svoj nain, borili za bolji i pravedniji ivot ovjeka.
Jo u proteklim godinama, za vrijeme stare Jugoslavije, kao i ovdje na Romaniji, bili smo svjesni da smo zajednikom sudbinom povezani, da je takvo drugarstvo jae od svake rodbinske veze, pa sam sa
tim uvjerenjem ivio, u tim danima, sa svojim drugovima, a vjerujem da
su i oni tako osjeali.
U tekoj i svjesnoj situaciji u kojoj smo se nali prvih dana na Romaniji, to je bila za mene, a vjerujem i za mnoge moje drugove, velika
prekretnica u ivotu. Bila je to nova situacija, u kojoj je novi ivot nosio

i nove obaveze. Za nas je to bila nova - ratna situacija, gdje se moralo svom snagom, svim srcem boriti do pobjede i do zadnje kapi krvi.
Sjeam se, u toku prve noi kia je prestala da pada, a ja sam se
nosio sa svojim mislima. Na vlanom tlu nisam oka sklopio. Bio sam
budan pored drugova koji su spavali ili koji su bili tako mirni kao da su
spavali dubokim snom u svojoj sobi, na ugodnoj i toploj postelji.
U toj prvoj besanoj noi razmiljao sam o svijetu u kome sam ivio. Razmiljao sam o svom preenom putu od Babia bate do Pariza
i od Pariza do Romanije, i ini mi se, u toj noi i u tim danima, zaboravio na svoju profesiju, na svoju umjetnost.
Odsjeen od svog malog ateljea razmiljao sam ta e biti sa mojim slikama, sa mojim grafikama, sa mojim knjigama, koje sam, uz razna odricanja i sa tekom mukom, nabavljao po malim radnjama na obalama Sene, kod bukunjista ije su radnje malo vee od vojnikog kofera.
U toj prvoj noi pod kronjom promoenog stabla, mislio sam i
osjeao da vie nikad neu sliku naslikati niti jednu grafiku ostvariti.
Mislio sam kako treba biti borac za ljepe ljudske odnose, biti borac
sa pukom u ruci.
Tada, u toj noi, a i kasnije, mislio sam o svojim drugovima. Ako
bi me neko poslije toliko godina upitao ta sam osjeao za te ljude,
kakvi su to ljudi i da li su postojali bolji ljudi od ovih koji su bili prvi na
Romaniji 1941. godine, i u drugim partizanskim jedinicama u to vrijeme, odgovorio bih: ne, nije bilo boljih ljudi, bolje vojske i veih drugova, sa pravim ljudskim osjeanjima, od onih koji su doli u partizanske
redove, prozvani svojim srcem, da brane i zatite svoju zemlju, da se
bore i da ginu za svoju zemlju.
ivot za bolji ivot! - bila je lozinka sviju nas, utke reena.
Tada, u toj noi, sjeao sam se prolih dana, kada smo po gradovima i selima ostavili svoje najdrae: majke, brau i sestre, stare roditelje i djevojke koje smo voljeli, pa se tuga i alost za najdraim ispoIjavala u naoj borbenoj spremnosti da se svim svojim biem suprotstavimo neprijatelju.
Sa tim mislima i u tim mislima zavrava se i moja prva no provedena pod vedrim nebom na Romaniji. A sa novim - prvim danom koji
je svanuo, u boljem raspoloenju, pojavile su se i nove obaveze i nove
c jnosti.
U rano jutro, jo zorom, otpakovao sam vrijedan prtljag - otpakovao sam apirograf koji sam donio iz Sarajeva. U njemu sam ponovo
naao i svoju radost. Dobro je doao za umnoavanje letaka, proglasa i
crtea koji e govoriti istinu o poetku nae borbe i o svim potekoama koje se javljaju u prvim danima naeg ustanka i nae borbe protiv
okupatora i domaih izdajnika.
I, eto, tako, sa prvim borbenim akcijama, u kojima su se ruili mostovi, telefonske linije, napadale andarmerijske stanice, pisali su se i
izvlaili na apirografu leci, koji su dijeljeni po svim selima gdje ive

Srbi i Muslimani - narodu Romanije i oko Romanije. Pisani su leci i u

lecima pozivani su i Muslimani i Srbi u zajedniku borbu protiv zajednikog neprijatelja.
Sa takvim radom i u takvim akcijama, irio se i jaao na pokret.
Muslimani i Srbi prilazili su partizanima, pa su nae borbene akcije bile
sve vee i sve jae.
Sjeam se, u jednom od onih prvih dana naeg boravka na Romaniji, kada smo posmatrali, negdje sa vrha Romanije, jednu poveu kolonu ustaa i domobrana kako dolazi od Sarajeva i iza sebe ostavlja
pusto.
Gledao sam svojim oima kako kue i plastovi gore. Gledao sam i
vidio da to nije prava vojska. Gledao sam i vidio da je to nalet raspojasane oruane sile medu kojom se nalazio ustaki opor koji je iao,
palio, gazio i ubijao sve to se nalazilo pred njim, a vrlo je malo zalazio
lijevo i desno. Bojao se naih snaga, jer se ve u to vrijeme prialo o
Cii, o snazi naeg pokreta, o herojstvu naih ljudi, koji su ginuli po
gradovima i selima.
U situaciji i na poloaju u kome sam se nalazio, sluao sam kuknjavu i jauk ena i djece i ponovo se vratio u jedno udno psihiko stanje, u kakvom sam se prve noi nalazio, i ponovo se naao sa svojim
mislima o ljudima. Naao se sa svojim mislima, zakljuivao i to ostav
ljao u sebi i za sebe. Govorio sam sebi: svi ljudi nisu ljudi!
Zloin okupatora, zloin domaih izdajnika bio je velik - straan.
Na Romaniji sam doivljavao i ono to ni u snu nisam mogao naslutiti.
Znao sam i sluao sam razne prie o paniji za vrijeme panskog
graanskog rata, gdje su se deavala strana ubistva. Znam da su u
paniji zvjerstva i zloini bili takvi kakve ni avo ne bi izmislio. Ali, da
se tako neto moe i kod nas desiti nasred Romanije, to nisam mogao
pretpostaviti.
Pamtim, ostala mi je u sjeanju slika o priklanoj eni - sakatoj
eni - poderane koulje i golih grudi. A tamo, dalje, u maloj sobi sa
malim prozorom, u uglu bio je jedan drveni sto, ispod je lealo dvoje
ubijene male djece. I u tom trenu, kada sam bolje pogledao djecu, uvjerio sam se da starije nije imalo ni tri godine. Ova jadna i neduna djeca leala su jedno preko drugog, golih guza, sa malim metkom u glavi,
dovoljno velikim da uniti ljudsko bie koje je tek poelo da ivi. I tada
sam se strano osjeao. Nisam znao ma ta i kome da kaem.
Ne pamtim dan, ali znam da se ovaj zloin odigrao u drugoj polovini septembra. Znam i dobro pamtim, kako je domobranska i ustaka
kolona jezdila od Crvenih stijena preko Ravne Romanije i prodirala ka
Glasincu. Znam da su jatimice neprijateljsku kolonu kod sela Novoseoci blokirale partizanske ete sa narodom koji se pridruio partizanima i masovno poao preko polja sa vilama i sjekirama prema neprijatelju. U takvoj situaciji neprijatelj, pritisnut sa svih strana, digao je
ruke, bacio oruje i predao se partizanima i narodu Romanije.

U kasarni na Podromaniji bilo je javno suenje. Sud je formiran

od predstavnika seljaka - starih i potenih domaina i partizana, naih
drugova. Predsjedavajui u poroti je bio politiki komesar Romanijskog odreda Pavle Goranin, zvani Ilija, dobar komunista i dobar pravnik.
Govorio je: Drugovi ovo su zloinci. To nije vojska. Prava vojska
ne ubija djecu i sakate ljude. Prava vojska ne pali kue, sijena i tale sa
stokom. Govorio je, da su to zloinci, ali je vjerovao i znao, da i meu
njima ima onih koji nisu palili, koji nisu klali. Pavle je znao da uoi i da
vidi razliku meu njima. Znao je da svi ljudi nisu isti i zbog toga je pravio tu razliku. elio je i to je postigao, da oni govore, da oni meu sobom raiste raune, da oni sami sebe optuuju i govore ko je kriv i ko
nije.
Svojim govorom Pavle je izazvao neprijatelja i on je poeo da
pria. Jedni druge su optuivali. Prozivali se po imenu i govorili da je
Jure ili Petar ubijao ili klao, a ovaj ili onaj - palio i ubijao. I kad su na
taj nain izdvojeni oni koji su ubice i zlikovci, te smo strijeljali, a druge
u gaama i kouljama doveli do Crvenih stijena i pustili da odu takvi za
Sarajevo.
U situacijama kakva je bila ova, ia je bio borac za pravdu, veoma energian ovjek, znao je kako se treba boriti i ta treba raditi, pa
su vie-manje i prve akcije partizana na Romaniji bile vezane za iino
ime. I, eto, u tim prvim danima o ii su i pjesme pjevane. Iz dana u
dan rasla je legenda o junaku sa Romanije, o kome narod i danas pjeva
i pie.
U to vrijeme na Romaniji su bili i drugi drugovi, istaknuti organizatori ustanka, herojski borci, kao to je bio i Cia. Ali, o njemu sada
mislim. Mislim o Cii koga sam pred rat upoznao u Sarajevu i koga
sam zavolio u tim danima.
Te presudne i udesne 1941. godine, sekretar Drutva inenjera u Sarajevu bio je Slavia Vajner ia, veoma progresivan ovjek i
lan Partije, koji je u Drutvu pokrenuo mnoge znaajne akcije.
Tako je Drutvo inenjera u januaru 1941. godine otvorilo izlobu
jednog broja naprednih likovnih umjetnika u Sarajevu. Naveer, pred
samo otvaranje izlobe, dola je policija. Doli su ljudi koji toboe
razumiju umjetnost. Oni su doli, da pregledaju izlobu i da ustanove
da li ima neto to je antidravno, ili kako su oni zvali neumjetniko,
to bi moglo da narui njihov red, kulturu i poredak.
Hijene u ljudskoj koi, koje su se osjeale na velikoj udaljenosti,
ile su od slike do slike sa svojim izvjetaenim i uobraenim stavom,
pokazujui prstom, skidali su moje slike - portrete drugova. Sa takvim nainom rada policijskih agenata ia se nije sloio i energino je
izrazio svoje neslaganje. Istog asa pozvao je telefonom efa policije i
na koncu otrao i sam u policiju. Tamo u policiji, na neki nain, naao
je rjeenje i nijedna slika nije odstranjena sa izlobe. Svi radovi su prezentirani publici.

Na otvaranju izlobe, te noi koju dobro pamtim, vidio sam prvi

put Slaviu Vajnera iu, energinog i temperamentnog - cijelog od
akcije. Vidio sam borbenog ovjeka koji je znao da voli ljude. Sa ovim
dragim ovjekom, dragim drugom bio sam na Romaniji sve do kinih
dana kasne jeseni 1941. godine, skoro svakog dana do mog odlaska za
Kalinovik (odnosno, za Trnovo, a zatim u Vrhovni tab u Fou).
Sjeam se kako sam gledao iu da na Crvenim stijenama puca
iz puke i obara njemaki avion. Sluao sam seljake - borce sa Romanije kako govore da iu ne moe ni metak da pronae; ia je veliki junak koji ne moe umrijeti.
Sa iom nisam bio kad je poginuo, ali znam da je poginuo herojski, jer ljudi kao ia ne umiru bez podviga.
Takva su bila moja razmiljanja kada sam saznao da je ia poginuo. U tom trenutku sam, u prostorijama Agitpropa Vrhovnog taba
NOV i POJ u Foi, stvarao veliki plakat sa ironinim nazivom Faistiko blagostanje za Izlobu antifaistikog plakata koju smo priredili i
otvorili pred kraj naeg boravka u Foi.
Radio sam i stvarao svoj plakat, na koji sam unio kukasti krst kao vjeala. Na svakom kraku ovog zloglasnog znaka nacrtao po jednog objeenog ovjeka, pa u tom momentu stao i zastao. Razmiljao o
Romaniji, o pismu Vrhovnog taba sa potpisom druga Tita koje je bilo
upueno Kalinovikom odredu i u kome je pisalo da se odmah uputim
u Fou. Sjedio sam pored linoleuma na kome sam radio plakat i sjeao
se puta do hotela Gerstl u Foi - danas Muzeja foanskog perioda.
Sjeao se prve veere u bivem hotelu na kojoj sam razgovarao
sa Ivom Lolom i Juricom Ribarom, Pavlom Saviem, Dedijerom, Rokom i drugim drugovima i drugaricama.
Poslije Romanije, Trnova i Dobrog Polja, Foa mi je izgledala kao
velegrad, gdje se ivjelo ljudski, sa plemenitim idejama, gdje je Vrhovni tab razvio sadrajno politiko i kulturno djelovanje.
U Foi od 25. januara do 10. maja 1942. godine odravani su vrlo
esto veliki zborovi i mitinzi sa kulturno-zabavnim programima.
U Foi sam prvi put vidio druga Tita. U Foi sam se upoznao sa
drugom Titom. U Foi sam dugo posmatrao izuzetni i veoma interesantni lik velikog ovjeka i mislio kako ga treba slikati. Znam da samo
faktografska slinost ne moe da nam izrazi bar donekle svu snagu,
svu energiju, veliku blagost i humanost ovog zaista velikog ovjeka, pa
sam sa tim problemom okupiran kroz cijeli svoj ivot.
U Foi sam upoznao Mou Pijade - ia-Janka, koji je ve u
1941. godini stvarao i radio na propisima kojima e potvrditi nau
dravnost. Tako je radio na propisima o narodnim odborima, kojima daje
velika prava i velike obaveze. U Foi sam upoznao Ivana Milutinovia,
Slobodana Penezia Krcuna, kao i druge drugove i drugarice koje dotad nisam poznavao.
U Foi sam izgubio dragog prijatelja Bobu, Slobodana Principa
Selju, koji je umro od tifusa na sastavcima Pive i Tare, umro je od opa-

ke bolesti od koje su umirali mnogi nai ljudi. Bio je to veliki junak,

hrabar mladi taj Bobo, jo od 1941. godine punio je flae benzinom i
upaljene bacao u neprijateljske bunkere. Moj dragi prijatelj jo iz studentskih dana, svojim patentom - zapaljenim flaama bio je strah i
trepet pri osvajanju Rogatice 1941. godine.
Na epan-polju, nad grobom junaka, u ime boraca i u ime
Vrhovnog taba, a po nareenju Vrhovnog taba, govorio sam i oprostio se od Selje, sa nekoliko rijei izgovorenih kroz suze, a zatim,
dugo i nijemo gledao grob. Pamtim taj grob, neu i ne mogu da ga zaboravim.
U Foi se radilo mnogo, tamparije nismo imali, ali se tampalo
- prekucavalo na pisaoj maini dosta materijala i umnoavalo na apirografu. tampale su se Vijesti foanske i Bilten Vrhovnog taba.
Dom kulture za sve vrijeme naeg boravka ivio je intenzivno,
jednim svojim specifinim ivotom. Tu se dolazilo da se uje ta ima
novo, da se predahne, da se malo odmori i zabavi. Dolazilo se u onim
prvim satima noi, kada se znalo da su nove vijesti odtampane i da
novih neprijateljskih iznenaenja i napada nee biti.
U Foi proslavljamo prvi put u slobodi Prvi maj, 1942. godine.
Spremajui se za taj veliki praznik, da ga to sveanije doekamo, pisali smo parole po gradu, slikali portrete naeg voljenog Tita i skromnim sredstvima dekorisali grad, (na primjer, za zastave nismo imali
materijala).
Graani Foe - nai simpatizeri kreili su svoje kue, prali prozore, prali kaldrmu ispred svojih vrata na ulici. Sve je mirisalo istoom, proljeem na veliki i slobodni Prvi maj.
Tog dana oko 11 sati u dvorani Duvanske stanice, na velikom mitingu, temperamento je govorio o ovom znaajnom datumu omladinac,
sekretar CK SKOJ-a, Ivo Lola Ribar. Svi smo bili na okupu, na velianstvenom zboru. I Tito je bio meu nama. Za vrijeme mitinga pomalo se smijeio, zadovoljan Lolinim govorom, a Lola je zaista znao da lijepo i ubjedljivo govori, pa sam se tada sjetio Lolinih govora na Beogradskom univerzitetu, za vrijeme studija.
Sa ovom izuzetnom proslavom Prvog maja, mi se, na neki svoj i
velianstven nain, opratamo od Foe 1942. godine.
Nijemci i ustae ne nalaze se na velikoj udaljenosti od nas.
I eto, u takvoj situaciji, pred samo naputanje grada na predlog
druga Tita, Vlado Dedijer organizuje nogometnu utakmicu izmeu drugova iz Vrhovnog taba i Valjevakog odreda. To je bio na stav, nae
ponaanje, ponaanje graana Foe pred neprijateljem koji je stajao
na vratima grada.
Koliko se sjeam, u naem timu, u timu Vrhovnog taba, igrali su
braa Jurica i Lola Ribar, Slobodan Penezi Krcun, Vlatko Velebit, Vlado Dedijer, ja i jo neki drugovi.
Sjeam se, da je meu Valjevcima igrao i Vlado Zeevi, pop, jedan od najopasnijih i najizdrljivijih igraa, koji je igrao sve od beka do

navale. Nalazio se svagdje i na svakom mjestu. Utakmica je poela

predvee. ini mi se, oko pet sati. Publika je estoko navijala i za nas i
za Valjevce. Atmosfera je bila takva kao da se neprijatelj nalazi daleko
od naih poloaja, a mi raspoloeni kao da se nikad neemo povui iz
naeg grada. Najvee veselje i najvee oduevljenje osjetilo se u
onom momentu kada je na igralite doao drug Tito. U tom momentu,
veselju, borbenosti u igri i odlunosti da se pobijedi nije bilo kraja.
Poslije utakmice, borci, omladina i graani izali su na ulice Foe i
pjevali borbene pjesme, koje su govorile o naoj moralnoj snazi, o
naem ovjeku koji je znao zato se bori i zato e dati svoju mladost
- svoj ivot ako bude trebalo.
Jo u toku te noi, dok smo pjevali, ranjenici i tifusari naputaju
Fou, a mi, partizani zadueni za evakuaciju, obavljamo posljednje pripreme. Tu posljednju no pamti svaki Foak, svaki borac koji je bio
tada u Foi. Svi smo bili na nogama. Sve je spremno za pokret.
Nas nekolicina, poslije spremanja arhiva Agitpropa Vrhovnog taba i nekih drugih poslova, u rano jutro 11. maja stigli smo do Broda, a
odatle krenuli dalje.
Po odluci Vrhovnog taba formirana je posebna jedinica koja je
trebalo da ostane na terenu sve do prebacivanja i posljednje nae jedinice u Bosansku krajinu. Bila je to mala grupa od desetak ljudi i trebalo je da usput tampa i rastura Vijesti, u kojima bi se govorilo o
naem povlaenju i naem povratku. U grupi su bili knjievnik Jovan
Popovi, Punia Perovi, ja i jo pet do est boraca.
Od Foe do Prozora naa grupa bila je samostalna i izvravala
svoj zadatak u toku cijelog puta. Sa dolaskom u Prozor, na zadatak
bio je zavren i mi smo se ponovo pribliili Vrhovnom tabu.
Po dolasku u Prozor sa drugom Ivanom Milutinoviem u jednom
starom fordu poao sam do Mlinita, gdje se u to vrijeme nalazio
Vrhovni tab. Tu sam ostao deset dana i ekao novi raspored. Bio sam
sa Titom. Posmatrao sam Tita i ponovo razmiljao kako i na koji nain
likovno predstaviti njegov tako interesantan i zanimljiv lik, koji je na
najneposredniji nain imao uticaja na sve borce.
Po osloboenju Bosanskog Petrovca otiao sam za Drinie, i to
je bio moj put od Foe do redakcije Borbe.
tamparija i redakcija Borbe bila je smjetena u lijepu seosku
kuu starog i dobrog domaina Djede Kecmanovia.
U redakciji sam bio blizu tri mjeseca, a odatle odlazio u Bosanski
Petrovac, u Biha i vraao se obavljenog posla, da bi, najzad, sa tamparijom i sa redakcijom koncem januara 1943. godine, krenuo prema
Otrelju, pa dalje sve do Prozora, do rijeke Rame, i tu u toku etvrte
ofanzive, pod vedrim nebom, tampali posljednji broj drinike Borbe. Sa tirn brojem, sa tim ne znam kojim zimskim danom, prestaje
rad Redakcije.
U Borbi su do tada i tada, kako u redakciji, tako i u njenom irem sastavu i tampariji radili Moa Pijade - ia-Janko, Veselin Mas-

Vojo Dimitrijevi: Kroz popaljenu Jablanicu

lea i mnogi drugi partijski radnici i publicisti. Bilo je tu drugova iz Sarajeva, to me naroito radovalo. Sjeam se Ferida engia, Salamona
Romana, Mare Mileti i Alberta Altarca.
U tim velikim danima, koji e dugo trajati, bio sam ponovo srean
i doivio sam - svim svojim biem, svojim srcem - radost jadnog i
namuenog naroda, to se ne moe ni jednom vrstom umjetnikog izraavanja doarati, predstaviti, opisati.
U naem cjelokupnom partizanskom ivotu u to vrijeme, bilo je
velikih dogaaja, koji su svojom Ijudskou, svojom veliinom bili toliko snani, da su se sami urezivali u srca, u duu ovjeka, na nain kao
to se trenutno vizuelno doima jedna rasprena raketa u velianstvenom pretpraznikom vatrometu.
Ne mogu da zaboravim dan kada smo slavili 25 godina Velikog oktobra, kada smo bili u Petrovcu, na okupu, radovali se i u Dedijerov
Dnevnik upisivali svoja imena. I danas je to velika radost pogledati u
Dnevnik i vidjeti pored potpisa Tita, Lole, Vese, i imena boraca, kurira, grafiara i drugih drugova i drugarica, kao svjedoanstvo o povezanosti svih u borbi na ivot i smrt protiv okupatora i domaih neprijatelja.
Ne mogu da zaboravim ni oduevljenje prilikom odravanja Osnivake zemaljske konferencije Antifaistikog fronta ena u Bosanskom Petrovcu, u decembru 1942. kada sam zajedno sa slikarom Pivom
Karamatijeviem dekorisao salu i pratio rad Konferencije.
Dobro se sjeam da je veina ena na ovoj konferenciji bila iz
Bosanske krajine, ali i prilian broj drugarica koje su ivjele u drugim
krajevima i pokrajinama - irom Jugoslavije. arenilo nonji u kojima
su bile, stare i mlade, stvorilo je nesvakidanji doivljaj. Bio je i veliki
broj ena boraca - sjedile su jedna pored druge - majka i kerka,
obje u uniformi, obje sa pukom u ruci. Majke, nae starice - ene
borci - sjedile su u predsjednitvu, sjedile su u svim redovima i ispunjavale svako mjesto na klupi, svako mjesto na stolici. Sala je bila prepuna.
Konferencija je poela u rano jutro. Kao lan redakcije Borbe,
kao umjetnik, pratio sam rad. Divio se i udio govorima neukih ena iz
sela i grada, kako znaju da pametno iznose svoje misli, da govore bez
patetike - bolno - ali i svjesno.
Ne, ne mogu da zaboravim njihove iznurene glave, umotane u
marame. Ne mogu da zaboravim glave koje sam crtao - skicirao, divio se plemenitom liku nae ene - nae majke, svjesne da bez rtava nema ni slobode ni pravde u ivotu.
Dobro pamtim i Prvi kongres Antifaistike omladine Jugoslavije,
koji je odran u istom mjesecu. Sjeam se Ive Lole Ribara, Rate Dugonjia, Boka Buhe i mnogih znanih i neznanih boraca - djeaka i djevojica, djece mlae od 14 godina - koji su sa zanosom i jednostavno
govorili o svojim podvizima, govorili o svojim obavezama, nisu mislili ni

na svoj ivot, ni na svoju smrt. Djeca su bila mala, a njihova djela velika.
Godina 1942. bila je godina krupnih dogaaja.
Sjeam se kraja 1942. godine i poetka 1943, kada je sa mojim i
naim ivotom povezan jo jedan dogaaj. Sjeam se kada su u nau
sredinu, u Biha - u partizane dola dva ovjeka iz Zagreba, dva velika knjievnika. Jedan mlad, Ivan Goran Kovai, koga su u toku revolucije, u toku rata, muki ubili etnici, na onaj nain, gotovo na isti
nain, kako je i sam Goran opisao zloine u svojoj potresnoj poemi Jama.
Drugi je bio poznati pjesnik Vladimir Nazor. Veliki pjesnik, star i
nevjet za ratovanje ali u najteim danima bio je meu nama. Starca sa
sijedom bradom ni etvrta, ni peta, kao ni one kasnije neprijateljske
ofanzive nisu mimoile, a on je tada pisao pjesme o Titu i o svom narodu.
I na kraju ovih mojih sjeanja, jo je jedan veliki dogaaj koga se
uvijek rado sjeam.
Prvo zasjedanje AVNOJ-a bilo je i ostalo veliki i najvei praznik do
konca 1942. godine.
Dvadeset esti novembar 1942. godine bio je neobino vedar i
sunan dan. Radost i pjesma u Bihau. Ulice su pune graana, naroda
- partizana. Ovoga puta sili su u grad i oni koji nikad nisu bili u gradu. Na ovaj dan 1942. godine svi su doli da vide partizane, da uju rije svojih voljenih starjeina, da uju rije druga Tita, koji e, eto, tu,
na tom mjestu, toga dana, govoriti neto vano, kako su oni u svojim
razgovorima jedni druge obavjetavali.
Znalo se da e toga dana govoriti ugledni borci ustanka. Znalo se
da e toga dana govoriti predstavnici naroda iz raznih krajeva Jugoslavije. Znalo se da e toga dana i Tito govoriti, pa je uzbuenje raslo i
bilo veliko, kao to je i ljudskost velika.
Sala za Prvo zasjedanje AVNOJ-a bila je jednostavno dekorisana
sa ilimima i parolama, naim i saveznikim zastavama.
Nai drugovi - ljudi u sali i ljudi van sale - u cijelom Bihau ivjeli su dva dana, koliko je trajalo zasjedanje, u jednom od najveih uzbuenja, u jednom, moglo bi se rei, euforinom stanju, ponosni i radosni, veliki i snani, a u isto vrijeme svjesni da je Biha i cjelokupna
naa slobodna teritorija jedna mala oaza u porobljenoj Evropi, koju
mogu neprijatelji svakog asa da napadnu, kao to su je i napadali, tukli i pokuavali unititi, ali su bili preslabi za tako neto. Eto, u takvim
uslovima i atmosferi STVARALA SE NAA NOVA JUGOSLAVIJA.
Sjetimo se samo rijei koje je prvog dana drug Tito govorio na
Prvom zasjedanju AVNOJ-a, pa emo vidjeti snagu i volju naroda koji
je pod najteim uslovima ivio i borio se do pobjede. ,.. Mi imamo visok moral ne samo u naoj vojsci, moral koji zadivljuje itav svijet ve i u naem narodu. Gledajte na ona popaljena sela! Kraj njih na
zimi, pod daarama ili pod golim nebom, u umi kraj vatre, seljaci i

seljanke ne ropu na svoju sudbinu, ve kau: 'Brao mila, borite se

- a mi emo dati i posljednji zalogaj to ga imamo da biste pobijedili
naeg zajednikog neprijatelja'. To je moral kakav se rijetko i teko
nae, to je ponos naroda Jugoslavije - sa zanosom je izgovarao ove
rijei drug Tito.
Gledao sam i doivljavao radost i uzbuenje drugova i drugarica
koji su bili prisutni u sali, pa sam i sam bio veoma uzbuen. U tim momentima oduevljenja, ponovo sam naao ijepotu svog poziva. Skicirao sam portrete drugova i drugarica koji su govorili, sjedili u predsjednitvu, delegate ovog istorijskog i veoma znaajnog skupa. Neiskazanu radost osjeao sam u sebi, morala se iskazati i na mom licu.

16 - Sarajevo u revoluciji

241

LJUBO KOJO

U OSLOBOENOJ ROGATICI
Prije aprilskog rata, kao ak trgovake akademije druio sam se
sa omladincima koji su pripadali naprednom revolucionarnom radnikom pokretu: Milanom Milieviem, njegovom sestrom Slavicom i bratom Duanom (strijeljan na Vracama), Brankom Kunom i Mehom Fetahagiem. Dolazio sam u kontakt i s drugim naprednim omladincima.
Sa njima sam esto razgovarao o aktuelnim politikim pitanjima, prihvatajui njihove stavove i ocjene o drutveno-politikim prilikama u
staroj Jugoslaviji. Razumije se, nije se moglo stati samo na tome, pa
su ti omladinci od mene traili da izvravam i neke konkretne zadatke.
Prenosio sam kad je trebalo, neke letke, deurao sam kada su
odravani skojevski sastanci. Uestvovao sam i u demonstracijama na
dan 27. marta, protiv Trojnog pakta i rata.
Ovo moje druenje sa ovim drugovima i moje uee u demonstracijama nije ostalo nezapaeno od strane onih koji su se ve tada
deklarisali kao faisti. To se potvrdilo odmah poslije okupacije, jer su
me kod kue u junu mjesecu traili ustaki agenti.
Bilo je potrebno da se moj stariji brat i ja sklonimo ispred neprijatelja u neku nepoznatu sredinu, te da tu saekamo dalji razvoj dogaaja. O tome sam se konsultovao sa drugovima. Poto su se tada dogaaji u Sarajevu odvijali veoma brzo, nije bilo mnogo vremena za razmiljanje, pa smo moj brat i ja zakljuili da odmah idemo u Uice, u
Srbiju.
Kominica Rabija Izmirlija nabavila nam je putne isprave, kupila
karte i nas dvojicu dopratila do voza za Uice, te otpratila od glavne do
bistrike stanice.
Dolaskom u Viegrad - Vardite, prijetila je opasnost da budemo
uhapeni ako se podvrgnemo proceduri kojom su se sluili okupator i

ustae, tj. kada su putnici trebali da preu iz bosanskog u srbijanski

voz. Radi toga smo nas dvojica iskoili ranije iz voza, a moj brat kao
eljezniar brzo se povezao sa eljezniarima srbijanskog voza, pa
smo na samoj lokomotivi preli preko granice i nastavili dalje za Uice.
im smo sili u Uice, nastojali smo da se negdje smjestimo i da
osmotrimo prilike i atmosferu u gradu. Brzo smo doli do zakljuka da
nam i ovdje prijete sline opasnosti od kojih smo izbjegli, jer je i ovo
bio okupirani grad u kome su se Nijemci oslanjali na domae izdajnike.
Susreo sam se sa nekim Ijotievcima Sarajlijama, koji su me pogledali
poprijeko i na susret prokomentarisali rijeima: A, tako, stigao si?!
Poslije ovog susreta, odmah sam po nekom ovjeku koji je iao
za Sarajevo, poslao pismo mojim roditeljima, u kojem sam im rekao da
u Uicu nije nita bolje nego u Sarajevu. Ocu moje djevojke Nevenke
napisao kratko: Iz vatre u vatru!
Istog dana moj brat je produio za Kraljevo. On je bio radnik
eljeznike radionice u Sarajevu, pa je htio da ispita kakve su prilike
za njegov rad u kraljevakoj radionici. Sutradan sam se naao sa nekim poznatim ljudima iz Sarajeva. To su bili Nikola Prodanovi, Branko
Brki, Ljubo Muibabi, Kojo Dokanovi, braa Slobodan i Radomir
Bajeti i jo neki drugi kojima sam zaboravio imena.
Nikola Prodanovi je odravao vezu sa Dragoslavom Mutapoviem, lanom Partije, od koga je dobivao informacije o razvoju prilika
u Srbiji, kao i o onome ta treba initi. Bili smo obavijeteni da postoji
mogunost da nas nedievci mobiliu u svoju vojsku. Naroito je prijetila opasnost onima koji su bili nezaposleni. Zbog toga sam traio kakav bilo posao i zaposlio sam se u jednoj povrarnici koja je prodavala
i mlijene proizvode. Sa Nikolom smo pomenuta grupa Bosanaca i ja
odravali stalnu vezu.
Poslije kratkog vremena, Nikola mi je rekao da se treba pripremati za povratak u Bosnu, u borbu na Romaniju. Rekao je da on kree
odmah, a nama je savjetovao da krenemo sukcesivno, organizovano i
po grupama.
Uskoro sam, u toku oktobra, zajedno sa Kojom Dokanoviem,
Ljubom Muibabiem, Brankom Brkiem i drugim Bosancima koji su
kao i mi eljeli da stupe u Romanijski partizanski odred, a prema
uputstvu Nikole, krenuli vozom, ali su nas kod Mokre gore zaustavili
naoruani ljudi. Oni su nam se predstavili kao narodr.ooslobodilaka
vojska. Traili smo da nas puste da preemo Drinu, jer idemo meu
partizane na Romaniju. Usprotivili su se naem zahtjevu, traei da i mi
uestvujemo u napadu na Dobrun. Taj dan smo ostali sa njima, a poslije zauzee Dobruna odmah, isto vee, preli smo Drinu skelom kod
Starog Broda.
Na lijevoj obali Drine susreli smo se sa dijelovima Sjemekog partizanskog bataljona Romanijskog odreda. Njegov komandant je ve
bio Nikola Prodanovi. Susret i pozdravljanje s njim bili su kao sa nekim najrodenijim. Stupili smo u Sjemeki bataljon i ostali u njemu sve
16*

243

do osloboenja Rogatice, kada smo bili na raznim poloajima oko

Viegrada i Rogatice.
Krenuli smo da oslobodimo Rogaticu. Radovao sam se ulasku u
grad (iako sam znao da se u gradu ne moemo dugo zadrati), da se
bar malo odmorim i razveselim. Ali je ispalo drugaije.
Dva dana pred osloboenje Rogatice, kreui se u napad, morali
smo da gazimo i da due vremena boravimo u vodi, u nekom potoku.
Da je bilo ljetno vrijeme, moda bi to ak na momente, bilo i prijatno,
ali to je bila druga polovina mjeseca oktobra - kad poinju hladnoe,
posebno nou. Poslije estokih borbi, nanijevi teke gubitke neprijatelju, upali smo 23. oktobra u Rogaticu. Kada smo ulazili u Rogaticu
gotovo nisam znao za sebe - dobio sam zapaljenje plua.
Umjesto da se radujem na ulicama osloboenog grada, morao
sam u bolnicu. I tu sam uz pomo dr Alije Tomia prebrodio za nekoliko dana ovo oboljenje i javio se Komandi mjesta, jer je moja jedinica
otila na nove zadatke.
Komandant mjesta, u to vrijeme, bio je Naum Zafirovski, kapetan
bive jugoslovenske vojske, koji je preao na nau stranu. Bio je tu
samo nekoliko dana, ubrzo ga je zamijenio Milo kori Stric. Zadrao
me je u Komandi i dao mi zadatak da organizujem saobraaj. Meni se
ispunila elja da vie ne hodam pjeke, jer sam i prije rata frentovao, iz
Sarajeva sam iao pjeke do mora. A sada sam osim 2-3 kamiona, 2-3
motorbicikla, nekoliko zaprenih vozila, tovarnih konja, imao pod komandom fiat sa oferom Bracom ljiviem, koji je kasnije poginuo.
Tu je bila i telefonska centrala, kojom je Rogatica bila vezana sa slobodnom teritorijom.
Bili su to veliki dani nae oslobodilake borbe i revolucije; kada
smo se susretali sa problemima koje je to vrijeme postavljalo pred na
oslobodilaki pokret i kada su se obini ljudi u praksi upoznavali sa ciljevima nae borbe i sa onim to e ona donijeti. Trebalo je organizovati novu vlast u ovom gradu, bez onih koji su doveli do propasti staru
Jugoslaviju ili koji su se stavili u slubu okupatora.
Pored Komande mjesta, vojnog organa, formirani su Optinski i
Sreski narodnooslobodilaki odbor u koji su uli predstavnici Srba,
Muslimana i ostalih i iz svih drutvenih slojeva, oliavajui na taj nain
jedinstvo u borbi protiv okupatora i njegovih sluga, a za oruano
bratstvo i jedinstvo naih naroda. Za predsjednika Sreskog narodnooslobodilakog odbora izabran je Janko Jolovi, poznati komunista
sa Romanije. Meu izabranim lanovima SNOO bili su Akamija Jakub i
Rade Borovanin. Za predsjednika Optinskog narodnooslobodilakog odbora izabran je Nikola Maksimovi. Sjeam se jo dvojice tada
izabranih lanova NOO, Milana Vukovia i Raida Karia. Ta naa nova
vlast bila je pred brojnim problemima, izazvanim okupacijom i divljanjem okupatora i njegovih slugu. U gradu su bile brojne porodice bez
hranioca, izloene gladi, bolestima i drugim nedaama. Poseban problem predstavljalo je to to je trebalo zatiti Muslimane od upada et-

Milo Skori (3), komandant mjesta u osloboenoj Rogatici, sa grupom partizana, meu kojima su Ugljea Danilovi f10)
1
i Ljubo Kojo (12 sjedi sa pukom)

nikih jedinica, jer su etnici svaki put kad su upale u Rogaticu, htjeli
da kolju Muslimane. Morali smo postavljati strae u muslimanske kue
da bi zatitile ljude. Tu se moglo uvjeriti ta ko zastupa i ko saraduje sa
neprijateljem koji je htio da sve narode Jugoslavije istrijebi, zavadajui
ih i raspirujui vjersku i nacionalnu mrnju.
U to vrijeme se slobodna teritorija na kojoj je djelovao Romanijski
partizanski odred protezala od Kalovitih brda kod Pala do Drine, i dalje
preko Drine, povezujui se sa slobodnom teritorijom Uike republike, na sjeveru sa teritorijom Biranskog i na zapadu sa teritorijom
odreda Zvijezda.
Osloboenjem Rogatice bilo je postignuto gotovo potpuno blokiranje Sarajeva. A moe li se zamisliti za nas Sarajlije vee radosti! U
naim redovima govorilo se o tome da je naa snaga toliko narasla da
moe osloboditi i Sarajevo. Naravno drugo je pitanje koliko je to bilo
realno, ali su to bile procjene i elje boraca.
U decembru mjesecu kroz Rogaticu proao je drug Tito i dijelovi
Prve proleterske brigade. Imao sam sreu da tada vidim prvi put druga
Tita, uinio mi se veoma mladim.
U samoj Rogatici svakim danom je tea situacija djelovanjem etnika. Oito je bilo da mi vie ne moemo doputati ono to oni ine.
Jaz izmeu njih i nas bivao je sve vei. Morali smo se distancirati od
njihovih zloina, a njihovi postupci bili su takvi da je bilo vidljivo kome
su ili na ruku - okupatoru. Njihove parole o kralju i otadbini, nama
je bilo jasno, bile su uperene i protiv Srba gotovo isto toliko koliko i
protiv Muslimana, na koje su nasrtali noem i sa nevjerovatnom
mrnjom. Osjeali smo da to vodi ka gubitku onoga to smo borbom
ve postigli, ali nije bilo lako ni jednostavno preovladati tu stranu prepreku, koja nije bila samo politika nego se ticala opstanka i odranja
ivota ljudi, ena i djece, njihovih domova.
Narodnooslobodilaki odbor je inio sve to je bilo u njegovoj
moi. Prvi njegov zadatak bio je organizovanje ivota u gradu. Nastojao je da se obezbijedi snabdijevanje stanovnitva ivotnim namirnicama, pa smo morali otvoriti trgovine, mesare, pekare i mlinove.
Iz osloboenog Bratunca dobavljan je duvan i prodavan u trafikama. Narodnooslobodilaki odbor je podstakao otvaranje krojakih i
obuarsko-opanarskih i nekih drugih uslunih radionica. U Rogatici je
bila organizovana Gradska partizanska bolnica koju je vodio dr Alija
Tomi. On je sa svojim zdravstvenim i drugim osobljem danonono radio da bi partizanima i drugim ljudima pruio bolnike usluge.
Optinski narodnooslobodilaki odbor je posvetio posebnu panju prikupljanju pomoi za front, naroito za bolnice (arave, jastuke,
deke i dr.). Organizovao je pletenje arapa, alova, pulovera i rukavica.
U toj akciji su se istakle brojne ene i djevojke. Posebnu brigu vodio
je oko muslimanskog zbjega (muhadira) u Rogatici. Po osloboenju
mjesta, prilo se formiranju Doma omladine, a neki su ga zvali i Partijski dom. Radom doma rukovodio je skojevac Rusmir Goruanin. U

domu su organizovane kulturne i zabavne priredbe u kojima su uestvovali brojni omladinci i omladinke. Dom je izdavao i bilten sa radio i
drugim vijestima. U njemu se rasturala i itala uika Borba. U domu
je bila biblioteka, igrao se ah i uile partizanske pjesme. To je bilo
mjesto gdje su organizovani politiki razgovori sa omladinom, a vodili
su ih Rodoljub. olakovi Roko, Pako Romac, Slavia Vajner ia,
Rua Oljaa i drugi revolucionari i borci.
Narodnooslobodilaki odbor je obezbijedio i funkcionisanje komunalnih ureaja vodovoda, elektrine centrale u Mesiima, telefonske centrale, zatim odravanje puteva i ienje snjenih nameta. Sve
se to radilo u vrlo tekim uslovima, sa veoma oskudnim materijalnim
sredstvima i uz veliko zalaganje stanovnitva.
Narodnooslobodilaki odbor je nastojao da obezbijedi i to bolji
smjetaj borcima naih jedinica kada bi dolazili u grad. Pored spavanja, trebalo je onim sa fronta omoguiti da se oiste, da okrpe poderanu odjeu i obuu, da se obriju i, konano, da se, kako-tako, razonode
u ovom malom slobodnom gradu, kako bi opet poslije kratkog predaha, krenuli na front.
Takav je bio ivot u slobodnoj Rogatici od mjeseca oktobra 1941.
do 12. januara 1942. godine, kada smo pod pritiskom neprijatelja napustili grad.
I tako, u toj borbi za ostvarenje najosnovnijih postulata ljudske i
narodne solidarnosti, dolaze i dani ohrabrenja i vjere u pobjedu. Dolazak druga Tita i Prve proleterske brigade u istonu Bosnu i Rogaticu
ne samo da nas je ojaao u vojnikom smislu nego je predstavljao i
ono to je, u tom momentu, bilo najvanije: ukazao nam je ta treba
initi, kako izai iz ovog vrtloga. Izlaz je bio u odlunijoj borbi za narodne mase, u istrajnoj aktivnosti na zajednikoj borbi svih naroda, za
bratstvo i jedinstvo, u bor/bi protiv svih domaih izdajnika koji su se
stavili u slubu okupatora.
Meutim, ta borba nije bila stvar samo politikih parola. Ostvarenje i oivotvorenje ovih stavova, koji su pokazali svu svoju pravu revolucionarnu vrijednost, doivljavali smo naroito u 1942. godini, kada se
narod na djelu uvjerio u etniku izdaju i njihovu saradnju sa okupatorom, koji se ni po emu nisu razlikovali od ustakih bandi. Borbe este
istono-bosanske proleterske brigade, u kojoj sam se nalazio u to vrijeme, i njena dragocjena politika aktivnost doprinijele su kontinuitetu
revolucije u ovim krajevima i pdrale borbenu svijest i aktivnost koje
e u narednim godinama ustanka jo vie ojaati i razbuktati se u snagu revolucije.

RADOJKA ANDRI

SEDAM MJESECI U OSLOBOENOM SREDNJEM

Srednje se nalazilo na oko 30 kilometara udaljeno od Sarajeva.
Od Semizovca se odvajao krak pruge uskog kolosijeka i dolazio preko
Srednjeg do Ivania. Radila je i umska eljeznica od Srednjeg do
ia. Vie godina pred II svjetski rat poela je i izgradnja puta Semizovac - Srednje koji je bio i izgraen do eljeznike stanice i sela Ljubine. U Srednjem je jo 1895. godine poela sa radom tzv. vodena pilana za preradu balvana, a kasnije su podignute i dvije modernije pilane, vea u Srednjem, 1926. godine, a manja u evljanoviima, 1918.
godine. Bile su privatno vlasnitvo. Pored drveta na ovom podruju u
selu Podroli - Ivanii radio je rudnik manganove rudae, koji se, takoer, nalazio u dosta intenzivnoj eksploataciji. Tu je bio zaposlen, to
u stalnom radnom odnosu, to na vui drveta, veliki broj ovdanjeg
stanovnitva. Nije ni udo to je odmah poslije okupacije nae zemlje i
stvaranjem njemako-ustake tzv. NDH, neprijatelj pristupio intenzivnom koritenju znaajnih bogatstava ovog kraja.
Brutalni napad faistike Njemake i Italije na nau zemlju, brza i
sramna kapitulacija i izdaja koju su izvrili vlastodrci stare Jugoslavije
i zlodjela koje su poele vriti vlasti tzv. NDH i ustae, teko su se
odrazile na stanovnitvo ovog kraja, koje je, inae, do tada ivjelo
uglavnom u dobrim meusobnim odnosima. Na ovom podruju ivjeli
su do tada skupa i u preduzeima radili i Srbi i Hrvati i Muslimani. Radi
potenog dranja nekih uticajnih Hrvata i Muslimana, uglednih domaina, nije dolo prvih dana po stvaranju tzv. NDH do meusobnih trvenja, proganjanja i pokolja. Meutim, i ovdje se ubrzo saznalo za progone i zvjerstva ustaa po Sarajevu i okolini, za hapenje i ubistva Srba,
za strahovite progone Jevreja, paljenja nekih oblinjih sela, hapenja i
tjeranja u logore.

Pilana u Srednjem, eksploatacija drveta iz predratnih dana

Dospjele su vijesti i o pripremama, organizovanju naroda za otpor

takvim zlodjelima. Prve diverzantske akcije, a naroito ruenje voza u
Joanici, koje je izvreno 6. septembra 1941. godine, zatim prve ustanike puke u llijau i na Romaniji, napad grupe partizana na andarmerijsku kasarnu na Ozrenu, te stvaranje prve partizanske grupe na
Crnom vrhu i njene akcije, izazvali su nadu i vjeru da e biti onemogueno dalje sprovodenje zvjerskih planova okupatora i ustaa.
U ranu zoru 23. septembra 1941. godine grupa boraca sa Crnog
vrha oslobaa Srednje, meu kojima su se ve nalazili i prvi borci iz
Srednjeg, Slavko Koji i Neo Raevi. Onesposobljeni su za dalji rad
pilana, eljeznika stanica, kao i drugo to je sluilo okupatoru. Novi
borci iz Srednjeg krenuli su u partizane. Ubrzo poslije toga, ve koncem septembra, u predjelu sela i eljeznike stanice Ljubina izvreno
je ruenje pruge, doekan i zarobljen voz sa neprijateljskim vojnicima,
od kojih je znatan broj u borbi i ubijen. Tom znaajnom akcijom Srednje i okolina su bili potpuno osloboeni od okupatora, a stvorena je
nova, slobodna partizanska teritorija na domaku Sarajeva, u neposrednoj blizini njemakog i ustakog centra, krcatog i vojskom i orujem.
Oslobaanjem Srednjeg i okoline, nastaje veliki polet u razvoju
ustanka i u ovom kraju. Dolaskom novih boraca, Crnovrka grupa brzo
izrasta u etu, a zatim u poznati Crnovrki bataljon.
Ubrzo, u oktobru 1941. dolazi do stvaranja partizanskog odreda
Zvijezda sa novim etama i bataljonima prema Sarajevu, Vareu i
Okruglici. Naglo se iri slobodna teritorija, a Srednje, koje je predstavljalo i privredni centar tog podruja, u kome je bilo najvie zaposlenih,
gdje je bila i ranije smjetana uprava preduzea sa svojim administrativnim osobljem, umska uprava, eljeznika stanica, osnovna kola,
pilanske radionice, magacini i prodavnice neke zanatske radionice, bivi Sokolski dom kao znaajna drutvena prostorija, postaje centar te
nove slobodne teritorije.
U Srednjem poinje da se organizuje i razvija novi ivot, novi odnosi meu ljudima. Njegovi stanovnici, koji su decenijama prisiljavani,
vaspitavani pa i prinudom natjerani da sluaju i bez pogovora izvravaju naloge i zadatke vlasnika preduzea, njihovih nadzornika i upravitelja, sada osjeaju da nastaje neto novo, neto to ih privlai, neto
to su sigurno i intimno eljeli i zamiljali. A sada su meu njih doli
novi ljudi, koje ranije nikad nisu ni vidjeli, oni sa njima razgovaraju,
rade kao da su im najblii, kao da su se sa njima rodili i patili. Izgledalo
je da je sada dolo vrijeme da im neko vraa neto ljudsko, neophodno, njihovo, bez ega ovjek ne moe biti pravi ovjek. Sreu se i rade
sa ljudima za koje saznaju da su komunisti, da su bili na robiji, u zatvorima mueni i prebijani, a sada ih vide meu sobom, u borbi, na
radu, na djelu. Neustraivo se tuku protiv tako mone sile. Ne boje se
ni Hitlera, ni Musolinija, ni poglavnika; ne boje se to je tu u blizini, u
Sarajevu, neprijateljski garnizon i sva ta faistika sila. Oni ovdje zajedno sa narodom vode borbu, a poslije borbi rade i brinu sve one brige i

poslove koje i te ljude more. Idu nou u vojne akcije, napadaju neprijatelje, prave diverzije na periferiji samog Sarajeva, na prugama, suprostavljaju se napadima na slobodnu teritoriju, a kada se vrate iz borbe,
opet rade sve poslove koje im zajedniki ivot namee. Prvi put se narod sree sa tim ljudima i slua o potrebi jedinstva naroda, o bratstvu i
jedinstvu kao zalozi pobjede nad okupatorom, nad njegovim slugama.
Prva je briga da se ostvaruje parola: sve za front, sve za pobjedu. Borci na frontu moraju biti obezbijedeni svim onim nunim potrebama koje je mogue u pozadini prikupiti i proizvesti. Otvaraju se radionice za ivanje i krpljenje odjee i obue. Organizuje se radionica
za popravku oruja i pravljenje partizanskih bombi. Stvara se partizanska - narodna kuhinja za borce i prolaznike iz partizanskih odreda
iz drugih krajeva nae zemlje, kojih sve vie kroz Srednje prolazi. U
Srednjem je ranije bila podignuta vodena pilana koja je, pored rezanja balvana, nou davala elektrino svjetlo za kue, uprave preduzea.
Nijedna kua od mjetana nije imala pravo da dobije elektrino svjetlo.
Sada je u vihoru rata, najednom i to poelo da se rjeava u ovom slobodnom kutku okupirane zemlje. Izvrena je elektrifikacija niza seljakih domova. Narod se masovno ukljuuje u ovakvu aktivnost, u rad za
sebe, u rad koji sam poinje da organizuje. I zato nije sluajno da i
sami ljudi i ene ele da postanu aktivni lanovi pokreta. Stvara se, na
inicijativu Okrunog komiteta, u Srednjem prva elija Komunistike
partije Jugoslavije, u koju ulaze i mjetani. Tu ima i domaica - seljanki, djevojaka, radnika. U prvoj eliji KPJ u Srednjem, koja je formirana u novembru 1941, bili su od mjetana: Anda Koji, Dordo Tamindija, Kota Raevi i ja, te lanovi Komunistike partije iz Sarajeva Ljubica Ljuji, Ankica Albahari, Branka Blaek, Tripko Doki, Nikola Andri i drugi. Formirana je, takode, skojevska organizacija u koju su
meu prvim primljeni: Milena Koji, Rosa Raevi, Relja Mijanovi, sestre Aca, Olga i Nada Kurili, Koviljka Mijanovi, Vladislav Andras. Formiran je i odbor ena antifaistkinja, u kome su najaktivnije radile i bile
lanovi: Jefa uur, Ljubica Ljuji, Radojka i Anda Koji, Janja Stanii,
Danica Koarac, Milica Kovaevi, Pana Blagovanin i druge. U organizaciji ena, takoer, radila je i Branka Blaek. I danas se mnogi mjetani iz Srednjeg sjeaju plemenitog lika i vrlo vrijedne aktivistkinje Branke Blaek, koja je poslije teke bolesti umrla u naoj bolnici, u selu
Karaula. Ve ranije su stvoreni, odnosno od naroda birani prvi povjerenici, a kasnije odbornici noVe narodne vlasti. To su bili Prodan Koji,
Radovan Arsi i Kota Raevi. Proirenjem slobodne teritorije, za odbornike su kasnije birani Milovan Stanii, Milan Arsi, Mehmed Malievi, Nedo Koarac, Milan Vukovi, Radovan uur, Tripko Doki,
Krsto Koarac, Kota Raevi, Doro Tamindija, Prodan Koji, Atif
abanovi, Nikola Andri, Anda Koji. Kada je bio izabran iri Optinski
odbor, bilo je odbornika i sa mnogo ireg podruja: Ostoja Koarac Koare, Krsto Koarac - Luka, Mladen Terzi - Vukinjaa (Trobok),

Pero Kovaevi - Visojevica, Luka Simani - Karaula, Atif abanovi

- Stomorine, Ilija Andi - Mrkovii, Lazar uur - Vogoa.
Slobodna teritorija Partizanskog odreda Zvijezda bila je vrlo
prostrana, a drutvena aktivnost na tom prostoru razvijena. To je nametalo potrebu novih, organizovanijih i irih formi djelovanja svih vojnih i politikih inilaca na ovom irokom prostoru. Radi uspjenije
koordinacije akcija, radi povoljnih geografskih i materijalnih uslova za
rad, u Srednjem se smjeta tab Narodnooslobodilakog partizanskog
odreda Zvijezda. Takoer, smjeta se i organizuje svoju aktivnost
Okruni komitet KPJ za Zvijezdu. Dolazak i rad u Srednjem ovih
znaajnih organa pokreta, a naroito Okrunog komiteta KPJ, unosi
novu ivost, punije sadraje i svestraniju, posebno drutveno-politiku
aktivnost i stalan politiki, kulturno-prosvjetni i zabavni rad u narodu.
To namee potrebu daljeg, vieg organizovanja svih vojnih i drutveno-politikih organizacija za itavo podruje odreda. Ustanovljava se
Komanda mjesta u Srednjem, iji je prvi komandant bio Trifko Doki.
U decembru 1941. godine, u Srednjem se odrava zbor delegata
seoskih odbornika sa podruja odreda i formira Optinski NO sa utvrenim pravilima i zadacima djelovanja. Potrebe i razvoj su zahtijevali
da se formira i Optinski komitet KPJ za Srednje.
Okruni komitet SKOJ-a mnogo doprinosi boljem radu sa omladinom, koja se i do tada u velikom broju ukljuivala u raznovrsnu aktivnost. Njegovi prvi lanovi su bili: Bane (Branko) urbat, sekretar,
Branka Blaek, Vaso Radi, Dinko Falatar, Miki Engel i Manojlo Popi.
Posebno je bio dinamian, sadrajan i bogat ivot u bivem sokolskom domu u Srednjem. Tu su bili smjeteni Okruni komitet KPJ
za Zvijezdu i tab odreda Zvijezda, te odravani i svi vei i vaniji
narodni, vojni i drugi skupovi. Dom je bio posebno ukraen i ureen.
Njegove zidove, naroito veliku salu, krasile su slike sa motivima iz
borbe, koje je sa posebnim nadahnuem uradio na poznati umjetnik
Ismet Mujezinovi. Dom je bio arite kulturno-zabavnog ivota, pa su
stalno odravane razne manifestacije i priredbe. Zato je, s pravom, taj
dom dobio naziv Dom kulture, a mnogi su ga zvali i Partijski dom.
Stalne borbe, koje su voene sa neprijateljem na varekom,
olovskom i frontu prema Sarajevu, zahtijevale su koliko je mogue i
dobro organizovanu bolnicu za smjetaj, njegu i oporavak ranjenika.
Formirana je partizanska bolnica u Srednjem, sa Ijekarom i osobljem
kojj su obavili znaajnu, korisnu i plemenitu ulogu u brizi i lijeenju
naih ranjenika. ene i omladina Srednjeg i okoline dali su, takoer,
svoj velik doprinos u snabdijevanju ove bolnice hranom, posteljinom i
drugim potreptinama. Bile su organizovane bolnice i u Visojevici (dvije), u kui Krste Kovaevia i Milovana Staniia, i u Karauli, u kui
Luke Simania.
ivot i snabdijevanje fronta zahtijevali su, u ovom, tada besputnom kraju, bri i organizovaniji prevoz boraca i materijala. Zato je na
prostoru pruge od Srednjeg prema Ljubini i do Ivania, te Srednjeg i

Crte Ismeta Mujezinovia ucrtan u Dnevnik Vladimira Dedijera - Romanija u zimu 1941/42. godine

ia, stavljen u saobraaj i na partizanski voz, sastavljen od umske

lokomotive i vagona koji su ranije sluili za prevoz balvana, ali je, u
ovim izuzetnim ratnim prilikama, i nama dobro posluio za uspjeno
obavljanje i rjeavanje naih ratnih zadataka.
ivot ovako organizovati u Srednjem i njegovoj okolini mogao se
zato to su tu bili ve iskusni revolucionari, organizatori ustanka i borci, drugovi Hasan Brki Aco, Nisim Albahari Rajko, Pavle Goranin, Vojo
Ljuji, Ervin Stanko Salcberger, Oskar Danon Jovo, Bane urbat,
Branko Baji Baja, Josif Radi, Nedo Stojanovi, in. Veljko Vukovi,
Kazimir Frankovi, Vojo lli i desetine drugih drugova i drugarica iz Sarajeva, raznih zanimanja i profesija, od kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika do inenjera i Ijekara. Oni su svojim nesebinim radom,
ukljuivanjem u borbene jedinice, kao i sve druge aktivnosti, unosili i
svoja znanja i entuzijazam. Zato se u Srednjem i okolini, uz svestranu
podrku naroda ovog kraja, a posebno nekih porodica, kao to su
kue Krste i Ostoje Koarca, Prodana Kojia, Milovana Staniia, Arsia i drugih, mogla razviti ovakva aktivnost i organizovan pokret u
borbi protiv okupatora i njegovih slugu.
Veze sa Sarajevom i njegovom partijskom organizacijom bile su
dobro organizovane i one su funkcionisale za itavo vrijeme postojanja
slobodne teritorije, do poetka maja 1942. godine. Sarajevska partijska organizacija, njeno lanstvo, radnici i graani koji su ovdje djelovali,
uveliko je dala peat rezultatima i uspjesima postignutim u ovom kraju.
U isto vrijeme, dobijali su i oni nove moralne snage i za svoju teku ilegalnu aktivnost koja je u gradu bila svestrano organizovana. Izlazei
povremeno na nau slobodnu teritoriju po raznim zadacima, vidjeli su i
plodove svojih napora i borbi, mogli su, makar na kratko, da predahnu
u slobodi i osjete bogat i sadrajan ivot koji tu buja.
Neprijatelj je nekoliko puta pokuavao da vojnim napadom prodre
na nau slobodnu teritoriju, ali mu to nai borci nikad nisu dozvolili. Svi
njegovi pokuaji i ofanzive pred hrabrou i upornou naih boraca
bili su razbijeni. Stoga je neprijatelj, u vie navrata, bombardovao
Srednje, ali ni to nije moglo skriti snagu i otpor naroda. Glas o Srednjem i njegovoj okolini, o Ivaniima i evljanoviima uo se daleko.
Zato, smatram, da nije nimalo sluajno zapisano 3. januara 1942. u
Dnevniku Vladimira Dedijera krenuli smo za Ivanie, nae novo Uice.1).
Od posebnog znaaja za ovaj kraj, kao i za dalji razvoj ustanka,
ima dolazak Vrhovnog taba i druga Tita na podruje Odreda Zvijezda, u Ivanie, evljanovie i Gajeve. Na ovom podruju Vrhovni tab
i drug Tito su boravili od 2 - 1 7 . januara 1942. godine. Poslije povlaenja iz Srbije, te napornih etrdesetodnevnih mareva, po vrlo estokoj
zimi i uz stalne borbe, ovo je prvi ozbiljniji predah za Vrhovni tab i
normalnije uslove za njegovo djelovanje. O boravku u ovom kraju, Vla') Vladimir Dedijer: Dnevnik, knjiga 1, Svjetlost, Sarajevo, 1969., str. 81.

dimir Dedijer je u Dnevniku zapisao: ivimo dosta lepo. No provodim kraj radija. Poeli smo uveliko 'rad. Umnoavamo letke, broure
Starog2).
Ove rijei u Dnevniku najbolje govore o stanju, situaciji i organizovanosti ivota na ovom podruju.
Sedmog i osmog januara 1942. godine odrano je u Ivaniima
Pokrajinsko partijsko savjetovanje komunista Bosne i Hercegovine,
kome je prisustvovao i drug Tito sa vie lanova CK i Vrhovnog taba.
Poslije savjetovanja, naa aktivnost bila je jo intenzivnija, imali smo
jasnije predstave o sloenoj situaciji u kojoj se ustanak nalazio, pa
smo sa jasnim stavovima i zadacima ili u narod i medu borce, objanjavajui im jo upornije nau politiku i konkretne zadatke koje treba
da izvravamo. Neposredno poslije ovog Savjetovanja, u Srednjem je
odrano i Pokrajinsko savjetovanje SKOJ-a, na kome su dalje razraeni i konkretizirani zadaci omladine proizali iz zakljuaka Savjetovanja
u Ivaniima. U tom periodu je na ovom podruju boravila i Prva proleterska brigada, koja je sa borcima naeg odreda uestvovala u vojnim
akcijama. Proleteri su kod nas za kratko predahnuli nakon danononih
borbi i mareva u kojima su uestvovali za to kratko vrijeme od formiranja brigade. U naem Domu kulture dali su uspjelu priredbu za narod
i omladinu ovog kraja. Bio je je to dirljiv susret.
Naem radovanju to su u naoj sredini drug Tito, Vrhovni tab i
Prva proleterska brigada brzo je doao kraj. Petnaestog januara poela je II neprijateljska ofanziva velikih njemakih i ostalih kvislinkih jedinica na Romanijski partizanski odred i na odred Zvijezda. Ta ofanziva je trajala skoro mjesec dana, ali i za to vrijeme, uz estoke borbe,
teke rtve i veliku zimu, uspjeli smo sauvati i vojniki i politiki na
odred Zvijezda, a neprijatelj ni \ada nije uspio ui u Srednje.
Za vrijeme postojanja nae slobodne teritorije, ovdje je u vie
navrata, due ili krae vrijeme, boravio Glavni tab za BiH i Pokrajinski
komitet KPJ za BiH. Ocjenjujui stanje u partizanskim odredima na irem podruju istone Bosne poslije II neprijateljske ofanzive, u Zapisima Rodoljuba olakovia3) stoji: Odred Zvijezda je sauvan u cjelini i nalazi se na svom starom terenu Crni Vrh - Semizovac - Srednje
- Okruglica - Vare. Na ovom terenu je do posljednjeg dana postojanja slobodne teritorije 4. maja 1942. boravio i Glavni tab NOP i DO za
BiH i Pokrajinski komitet KPJ za BiH.
U ovoj ofanzivi, poslije one u Srbiji, izdaja etnika i njihova otvorena saradnja sa okupatorom je dola do punog izraaja i na podruju
istone Bosne. O toj saradnji i izdaji etnika PK KPJ za BiH i Glavni
tab NOP i DO za BiH izdali su narodu istone Bosne proglas4). Taj
proglas je bio uvjerljivo raskrinkavanje i osuda etnika.
* Vladimir Dedijer: Dnevnik, knjiga 1, Svjetlost, Sarajevo, 1969., str. 82
') Rodoljub olakovi, Zapisi, III knjiga, Svjetlost, Sarajevo, 1950.
4
) Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 3., dok. br. 28

U Srednjem je poslije Pokrajinskog savjetovanja KPJ za BiH izvreno formiranje i proglaenje Prvog proleterskog istonobosanskog
bataljona, 13. marta 1942. godine. Ovo je bio dan velikog slavlja boraca
i naroda Srednjeg i okoline koji su prisustvovali tom dogaaju. Sakupili
su se borci sa legandarne Romanije, iz Crnovrkog bataljona Odreda
Zvijezda, Muslimanskog bataljona, te Semizovake i Visoke ete,
od kojih je i formiran Prvi proleterski istonobosanski bataljon. Borcima bataljona o njihovim politikim i borbenim zadacima govorio je
Svetozar Vukmanovi Tempo, koji se, takoer, s vremena na vrijeme,
kao delegat Vrhovnog taba i Centralnog komiteta KPJ, nalazio na
ovom podruju. Za Prvi proleterski bataljon je Oskar Danon Jovo, jedno vrijeme i komandant Odreda Zvijezda, sastavio i komponovao
pjesmu Prvog bataljona, koju su nai borci nauili i pjevali na dan formiranja.
Neprijatelj je sa svih strana bjesomuno napadao na odred, njegovu slobodnu teritoriju i njegov centar u Srednjem. Djelovao je faistiki okupator iz Sarajeva i okolnih garnizona aljui svoje pijune
raznim kanalima. Nema sredstava i metoda koji nisu upotrebljavani u
borbi protiv naeg odreda i nae slobodne teritorije. etnici su iz
mukih zasjeda ubijali nae kadrove, prije svega, poznate komuniste.
U noi izmeu 30. aprila i 1. maja 1942. godine, dok se narod
Srednjeg i okoline spremao za proslavu Prvog maja, dolo je do etnike izdaje i pua u naem odredu Zvijezda, kao posljednjem do
tada sauvanom partizanskom vojnom uporitu na podruju oko Sarajeva. Nau slobodnu teritoriju uspjela je da potkopa i privremeno likvidira gnusna, mrana i podla izdaja etnika koji su, iz raznih sebinih i
antinarodnih interesa, sluili faistikim okupatorima. I ovdje su razbili
jedinstvo i nanijeli ozbiljne tekoe narodnooslobodilakoj borbi.
Epilog te izdaje je krvav i stravian. To je zvjersko i mueniko
umorstvo Mustafe Dovadije, krvolono ubistvo Branka Bajia Baje i
Nee Stojanovia i drugih'. Ve ranije je muki ubijen Krsto Koarac.
Nae snage i jedinice su morale napustiti prvi put poslije oslobaanja
Srednje i ostalu okolinu. U Srednjem je ostala bolnica sa tekim i nepokretnim ranjenicima, Ijekarom i bolnikim osobljem. Upadom etnika u bolnicu, poetkom maja, izvren je opti masakr nad ranjenicima,
bolniarkama, a ubijeni su Nusret Dizdarevi, Miki Engel, bolniarka
Mira Daniti, slijepi Mujo iz Rogatice i drugi. Poklani su sedam tifusara
i dva teka ranjenika. Na Okruglici je ubijen partijski radnik Veljko Vukovi, lan Okrunog komiteta KPJ. Ubijeni su u Siima Mordo Altarac
i umar Petar Glii, a u ljeto i Janko Balorda, poznati partijski radnik i
popularni komunista iz Podlugova. Narod ovog kraja, koji je sedam
mjeseci ivio, radio, stvarao i izgraivao svoju novu vlast i slobodu, na
djelu je mogao da vidi ta mu nose i zato se bore etnici, kao to je
prije toga vidio i zloglasne ustae.

Tako je nestala naa slobodna teritorija i na njoj bogato i dobro

organizovani ivot u Srednjem i njegovoj okolini. I danas sjeanja na te
dane duboko ive u srcima i mislima svih onih koji su to neposredno
doivjeli. Mnoga iskustva onog perioda ostala su u nama - drugarstvo
i ljubav medu ljudima, izmeu boraca i naroda, spremnost da jedni
drugima pomaemo, da dijelimo zlo i dobro.

17 - Sarajevo u revoluciji

DANILO TAKA

IGMANCI U KALINOVIKOM NOP ODREDU

Narodnooslobodilaki pokret u krajevima na podruju Igmana, na
Igmanu i susjednim dijelovima Kalinovikog NOP odreda, ve krajem
decembra 1941. i poetkom januara 1942. godine doivljava vee politike potekoe iji su uzronici uglavnom bili etnici.
irenje etnikog uticaja u podrujima gdje je djelovao Kalinoviki partizanski odred poinje dolaskom etnika Drae Mihailovia iz
Srbije, koji nalaze oslonac u etnikim elementima dotad vidnije neispoljenim. Uspjesi partizanskih jedinica i snage NOP u ovim krajevima
predstavljali su branu njihovom razbijakom djelovanju, koju nisu odmah smjeli napadati. Raspoloenje za narodnooslobodilaki pokret naroda ovih krajeva, naroito u selima oko llide i u Sarajevskom polju,
predstavljalo je bazu partizanskih jedinica na Igmanu. Ovo tim prije,
to su gotovo svi borci Igmanske partizanske, u prvo vrijeme ete, a
kasnije bataljona bili iz Sarajevskog polja i grada Sarajeva, odakle se
ne samo vrila mobilizacija ljudi za partizane nego i obavljalo snabdijevanje partizanskih jedinica hranom, odjeom i obuom, sanitetskim
materijalom i svim drugim potrebnim. Stalna veza sa partijskom organizacijom grada Sarajeva bila je intenzivna i obezbjedivala je vrlo est
kontakt Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo sa slobodnom teritorijom,
te omoguila izlazak velikom broju radnika i omladine iz Sarajeva u
partizanske jedinice.
Infiltracija etnika u jedinice NOV i u Igmansku partizansku etu
postaje ve u decembru 1941. godine intenzivnija. Zloupotrebljavajui
nae stavove o potrebi zajednike borbe protiv okupatora i njegovih
slugu, oni, istovremeno, cjelokupnu svoju aktivnost orijentiu na razbijanje ustanka.

Na Igmanu se, u to vrijeme, izdvaja grupa kolebljivih boraca iz redova Igmanske partizanske ete, koji nisu ispoljavali dovoljno discipline i spremnosti da idu u vee akcije. Meu ovim borcima osjeao se
etniki uticaj kao i demoralizacija, sa kojom su etnici uvijek vjeto
raunali. Ovi borci su naputali poloaje prema neprijatelju, ostavljajui
partizane da se sami bore protiv okupatora i ustaa Na Velikom polju
ubrzo je dolo (7. januara 1942. godine) do formiranja etnike ete,
smjetene u istoj zgradi sa partizanima. Ta eta imala je tada oko 30
ljudi, sa kojima, u prvo vrijeme, nije bilo otrijih sukoba. Nije bila rijetka pojava da pojedini borci iz etnike ete dou u partizanske prostorije, te, nakon diskusije i rasprave sa partizanima, skinu kokardu i
stave petokraku zvijezdu. Bio je to oit znak politikog diferenciranja
izmeu partizana i etnika, a i vrijeme konfuzije i idejne kolebljivosti
medu borcima.
U prvoj polovini januara dolazi do koncentracije etnikih snaga
na Igmanu. Proetniki orijentisani borci, koji su se nalazili u sastavu
partizanskih jedinica na Kotorin-airima (Igman) i Krupakim stijenama
i Kijevu, na elu sa Aleksom Luiem Batom (prije rata bio putar) povlae se sa svojih poloaja i koncentriu na Igmanu, a ustae napadaju
na nae poloaje na tim sektorima fronta. Zahvaljujui borbenosti partizanske ete iz krupakog kraja, kao i velikom snijegu i hladnoi,
ustae su, iako brojno nadmoniji, protjerani.
etniki orijentisani mjetani, premda malobrojni, sve vie diu
glave i postaju sve aktivniji. Partizanske informacije, kao radio-vijesti,
bilteni, leci, broure i drugi propagandni materijal, rjee su pristizale.
Osnovni izvor obavjetavanja bili su radio i ustaka tampa, koju, kako
se tada govorilo, treba itati izmeu redaka.
U Sarajevskom polju ipak ova etnika propaganda nije nailazila
na podrku kod veine stanovnika, jer je uticaj NOP-a bio vei, naroito i preko brojnih radnika koji su radili u Sarajevu i okolini, kao i boljeg
poznavanja politikih dogaaja iji su bili svakodnevno neposredni
svjedoci, naroito u gradu Sarajevu.
U to vrijeme (decembar 1941. - januar 1942), mi smo, nekoliko
lanova partijske organizacije sa terena llide, najvei dio vremena
provodili u eti na Igmanu, pomaui drugovima iz partijske elije u
eti da se sprijei odlazak pojedinih boraca iz partizana u etnike. Situacija na Igmanu bila je veoma zaotrena, svakog asa moglo je doi i
do oruanog sukoba. Ovako teku situaciju naroito su zaotravali
etnici koji su doli iz Srbije. Oni su pokuavali da nametnu svoje etnike stavove svim borcima, pa ak i da preuzmu rukovodstvo ete,
to im je ponekad u izvjesnoj mjeri, i uspijevalo. Bilo je namjera i da se
zvanino izmijeni i naziv ete, mjesto naziva Igmanska partizanska
eta da se zove Igmanska partizansko-etnika eta. Meutim, takvi i slini pokuaji nisu urodili plodom zahvaljujui komunistima.
Januara mjeseca 1942. godine komandu Igmanske partizanske
ete sainjavali su Mio Jokanovi, komandir ete, Mirko Toi, zamje17-

259

nik komandira, Gavro Princip, politiki komesar ete, Slobodan BosiIji, zamjenik politikog komesara ete i partijski rukovodilac u eti.
Krae vrijeme politiki komesar ete prije Gavre Principa bio je Mirko
Krelj, panski borac, koji je odlukom taba Kalinovakog Odrada povuen u tab odrada. etnici su za svog komandira izabrali Dragu arenca, nekadanjeg komandira Igmanske partizanske ete.
* *

U takvoj situaciji dolazi do prelaska Prve proleterske brigade preko Sarajevskog polja i Igmana za Trnovo, pa dalje za Fou.
No izmeu 27. i 28. januara 1942. godine mnogim borcima, koji
su se tada nalazili na Igmanu, ostala je u sjeanju. Bila je rijetko hladna, te je, na prijedlog jednog broja boraca, komanda ete odluila da
se svakih 15-20 minuta mijenja straa, iako je ranije smjena bila svakih
2 sata. Prema saznanjima, temperatura je tada iznosila 32 ispod nule,
a neki tvrde da je bila i nia. Od velike zime stabla su pucala, to je
stvaralo utisak kao da neko u umi pored Velikog polja puca iz vatrenog oruja.
etnici koji su se nalazili na donjem spratu zgrade, postupili su
isto kao i mi. Smanjili su vrijeme strae, ali pojaali i broj straara i
straarskih mjesta, bojali su se da ih partizani ne iznenade i razoruaju. Strah je bio pojaan time to se, osim nae ete na Velikom polju,
na Brezovai nalazio jo jedan na vod na elu sa vodnikom Miom
Popoviem, radnikom iz Sarajeva, pa su etnici iz tog pravca oekivali
iznenaenje i napad.
Jutro je bilo neizdrivo hladno, prozori zaleeni tako da se kroz
njih nita nije vidjelo. Osim strae i patrola, niko nije bez velike potrebe izlazio iz kue. Meutim, jo se nije bilo potpuno ni razdanilo, kada
je straar utrao u zgradu i obavijestio deurnog da duga kolona vojske ide u pravcu nae zgrade i da se njene prethodnice ve nalaze na
Velikom polju. Nije stigao ni sve da saopti to je primijetio a uao je
jedan borac Prve proleterske brigade u drutvu partizana iz Semizovake ete koji su bili u pratnji proletera. Na nae pitanje - odakle je i
kojoj jedinici pripada? - odgovorio je da je iz Prve proleterske i da se
njegova jedinica sa tabom nalazi na putu preko Igmana za slobodnu
teritoriju.
Ova vijest nas je iznenadila i veoma obradovala. Slobodan Bosi'ji i ja skoili smo, zagrlili se, radosni to se ipak ostvarilo ono to
smo stalno prieljkivali. Poslije vie od jednog sata stigao je tab brigade i drugovi iz Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH: Iso Jovanovi, sekretar, Ugljea Danilovi i Rodoljub olakovi. Odmah smo odrali
krai dogovor lanova Partije iz ete i komunista sa terena (koji su se
tu zatekli), podijelili zaduenja ta trebamo uraditi na prihvatanju i pruanju prve pomoi Prvoj proleterskoj brigadi.

Spomen obiljeje Igmanskom maru Vrelo Bosne

Drugovi Milan Stanii, Savo Toi, Dore Pindo i Mirko Toi

dobili su zadatak da podu u Sarajevsko polje i obezbijede hranu
obuu, odjeu i druge potreptine za promrzle proletere.Mio Jokanovi i Gavro Princip bili su duni da se pobrinu za smjetaj, odmor i osvjeenje lanova taba brigade i Pokrajinskog komiteta. Slobodanu Bosiljiu i meni stavljeno je u zadatak da se pobrinemo za smjetaj boraca, koji su bili najvie iscrpljeni, promrzli u toku mara, i obezbijedimo im prvu pomo.
Poslije sastanka lanova Partije, pozvali smo jednog od lanova
komande etnike ete i zatraili da odmah isprazni dio prostorija u
prizemlju, gdje su oni bili smjeteni, kako bismo mogli smjestiti drugove koji su promrzli u toku mara. Jedan broj naih boraca, kao i etnika, odredili smo da snijegom masiraju noge promrzlim proleterima.
U to vrijeme su borci Prve proleterske brigade nastupali Velikim
poljem. Divno je bilo gledati partizane - proletere do zuba naoruane,
ne samo pukama nego i pukomitraljezima, tekim mitraljezima, te lakim i tekim bacaima, to je kod nas izazivalo veliko potovanje i divljenje. Borci Prve proleterske, iako umorni, bili su prava vojska. Veina
boraca nastavila je bez zadravanja na Igmanu put za selo Presjenicu,
Obla Brda i dalje prema Trnovu. Meutim, svi borci koji su bili iznemogli i promrzli nali su utoite meu svojim drugovima - partizanima
Igmanske ete. Svaki borac Proleterske brigade koji je uao u nau
zgradu, a njih nije bilo malo, dobio je pare suhog mesa, au do dvije
rakije i drugo to smo tada imali na raspolaganju.
Moram napomenuti, stupanje Prve proleterske na Igman bio je u
stvari, njihov dolazak na slobodnu teritoriju koju su kontrolisali partizani Igmanske partizanske ete. Potrebno je naglasiti da su gotovo sva
sela Sarajevskog polja, koja se nalaze ispod Igmana i Trebevia, bila
pod jakim uticajem Partije i NOP-a. U sela kao to su Miljevii, Kasindo, Vojkovii, Glavogodina, Vruci, Vrelo Bosne, Lokve i druga - sve
do Tarina, ustae i Nijemci su se rijetko usuivali ui bez jaih snaga,
naroito kad padne no. Oni su znali da se u toku noi i u vrijeme smanjene vidljivosti, po magli i kii, u ovim selima nalaze manje i vee grupe partizanskih boraca iz eta koje su djelovale na prostorima Igmana i
Trebevia.
Na putu preko Sarajevskog polja, borci Prve proleterske brigade
preli su dvije pruge i dvije ceste; prugu i cestu Sarajevo - Bosanski
Brod i Sarajevo - Mostar. Proli su kroz naselja Joanica, Reljevo,
Crnotina, Osijek i na Gubavcu kod Vrela Bosne poeli se penjati uz Igman.
Borci Prve proleterske na putu od Grabljive njive ispod Visojevice preko Sarajevskog polja pa do Igmana naili su na topao prijem kod
ljudi u selima kroz koja su prolazili. Tako je kraa pauza nainjena u
selu Osijeku gdje su pojedini drugovi 'Jobili pare hljeba i olju mlijeka
ili neto drugo za okrepljenje.

Prema Igmanu su brigadu u odreenim etapama pratili drugovi iz

partizanskih jedinica Odreda Zvijezda. Tako ih je jedna grupa pratila
do pruge koja se nalazi na dijelu Vogoa - Semizovac, druga grupa
do Reljeva, a trea grupa boraca Semizovake ete pratila ih je do na
Igman, pokazujui im put.
Kad smo na Igmanu zavrili poslove oko prihvatanja brigade, uputili smo kurire do naih aktivista i odbornika NO odbora u Presjenicu,
Riste Rilje Kijajia i Duana Avramovia, da osiguraju vei broj sanjki
za prevoz promrzlih proletera sa Velikog polja za Presjenicu, odnosno
Bogatie, gdje su se nalazile barake u koje su bile smjetene partizanske radionice i intendantura.
Poslije podne pozvao me je Iso Jovanovi i upitao na koji nain
moe da se uputi pismo u Sarajevo, koje je to hitnije trebalo dostaviti
Mjesnom komitetu. Rekao sam Isi da tu nee biti problema. Preuzeo
sam od Ise Jovanovia potu i odmah je po kuriru poslao u selo Bare,
odakle je upuena Mjesnom komitetu u Sarajevo. Nije mi poznat sadraj pisma, ali ovo iznosim da bih ukazao na to da su kanal i veza sa sarajevskom partijskom organizacijom dobro funkcionisali. U isto vrijeme, iz sela Sarajevskog polja poeli su stizati na Veliko polje, hrana, lijekovi, odjea, obua i drugi materijali potrebni promrzlim i umornim
proleterima. Krae vrijeme iza toga, poeli su dolaziti ljudi iz Presjenice za prebacivanje promrzlih boraca sa Igmana do Presjenice, sanjkama - runicama koje su ljudi sami vozili po dubokom snijegu.
tab brigade i lanovi Pokrajinskog komiteta poslije kraeg odmora i okrepljenja napustili su Veliko polje i uputili se u pravcu Trnova.
Oko 15 boraca, koji su bili u najteem stanju, ostalo je na Velikom polju pod brigom Igmanske ete jo dva do tri dana.
U Trnovu je, takoe, bilo organizovano prihvatilite za promrzle
proletere. ene i omladina su se organizovali da obezbijede dovoljne
koliine kvalitetnije hrane, da organizuju deurstvo i uine sve kako bi
pomogli promrzlim borcima da to lake savladaju posljedice mara,
danas poznatog kao Igmanski mar.
Briga koju su pokazali igmanski partizani i stanovnici nekih sela
Sarajevskog polja i osloboenih sela oko Trnova, doprinijela je da broj
promrzlih bude znatno manji, a o tome su govorili u poslijeratnim sjeanjima borci Prve proleterske brigade.

Dolazak Prve proleterske brigade na Igman imao je viestruki

znaaj - vojniki i politiki. Dolazi do dezorganizacije etnika kako na
Igmanu, tako i na irem podruju Trnova. im je Prva proleterska brigada stupila na Veliko polje, idejno opredijeljeni etnici zajedno sa njihovim rukovodstvom razbjegli su se na sve strane. Najvei dio pripadnika pomenute etnike ete prikljuio se ponovo partizanskim jedinicama. To su bili uglavnom bivi partizani, preteno seljaci, koji su od

poetka ustanka pokazivali nerazumijevanje za sutinu narodnooslobodilakog pokreta, ali nisu bili za razbijanje ustanka.
Prva proleterska brigada prelaskom preko Igmana, dola je na
podruje odakle je regrutovala vei broj ljudi u svoje redove. Ve tada
u brigadu, sa Igmana i iz jo nekih jedinica Kalinovikog partizanskog
odreda, stupili su ivko Bosilji, Albert Altarac, Petar Njego, Jovo
Njego, Stevo Vaskovi, Mirko (Mika) Joki, Samuel Kamhi, Blako Joki, Danilo Bosilji, Mordehaj Albahari, Sreto Grgi, Goa Joki, Hela
Baruh, Radivoje Maksimovi, Branko Bosilji, Vaso Petrovi, Avdo
Paukanovi, Brana Ljuboje, Glia Pjevi, Heskija Eskenazi, Moco Vukovi, Vlado Damjanovi, Jovo Tean, Drago Kljaji, Mirko Vraevi,
Obren Kljaji, Milenko ehovac, Milan Aimovi, Petar Ljuboje, Duan
Ljuboje, Gavro Mili, Pero Golijanin, Relja Avlija, Bogdan Karabatak,
Duro krba, Rastko Tuevljak, Jakov Samokovlija, Pero Lackanovi,
Ranko i Branko Starovi i jo neki ijih se imena sada ne sjeam. Najvei broj od ovih boraca su iz Sarajeva i Sarajevskog polja.
Prelazak proletera preko Sarajevskog polja i Igmana stvorio je
medu ustaama i drugim neprijateljima strah i zabrinutost. Prema izvjetajima koje smo primili od naih aktivista, ustae su govorile da je tu
no preko Sarajevskog polja prelo oko 10000 boraca, to, naravno,
nije odgovaralo istini.
Dolaskom Prve proleterske brigade na ova podruja, raste jo
vie ubjedenje kod naroda o pravednosti nae borbe, njenoj snazi i
perspektivi. To se potvruje masovnim prilivom novih ljudi u partizanske jedinice. Formira se Igmanski partizanski bataljon koji je u svom sastavu imao tri ete. tab bataljona su sainjavali: komandant Ivan Velian, politiki komesar Gavro Princip, zamjenik komandanta Mirko
Toi, a zamjenik politikog komesara Milan Kosovac. Istovremeno se
i na drugim dijelovima koje pokriva Kalinoviki odred formiraju i organizuju novi partizanski bataljoni.
Uporedo sa jaanjem NOP-a vri se i reorganizacija narodne vlasti.
Poslije raiavanja sa etnicima i kanjavanja najzagrienijih, dolazi
vrijeme daljeg organiziranja politikog, drutvenog i ekonomskog ivota na osloboenoj teritoriji.
Ve u drugoj polovini februara 1942. godine formira se Okruni
komitet KPJ za okrug Kalinovik - Foa, iji je zadatak bio da nastavi
partijski rad na dotadanjoj teritoriji Kalinovikog odreda i na podrujima Foe, Gorada i ajnia.
Okruni komitet KPJ za okrug Kalinovik - Foa, itav ovaj teren
podijelio je u tri podruja i prema njima rasporedio djelovanje svojih
lanova. Tako su za podruje Gorada i Cajnia bili zadueni Punia
Perovi, sekretar OK, i Vukain Ani, za Fou - Ferid Fio engi i
iro Regoje, a za Trnovo i Sarajevsko polje - Karlo Batko Drago i ja.
U to vrijeme u Trnovu, osim taba odreda, nalazila se odredska
bolnica, intendantura odreda, kao i Optinski narodnooslobodilaki
odbor. Takode, ovdje je radila tehnika Okrunog komiteta Partije koja

je izdavala bilten sa radio-vijestima i slala ih na teren, aktivistima i jedinicama. Osim vijesti, izdavani su razni leci, broure i drugi propagandni
materijali. Odravaju se politike konferencije sa seljacima, izlae politika situacija i uvruje naa pozadina.
Poetkom aprila mjeseca na podruju Trnova formiran je srez
Trnovo sa vie optina i optinskih odbora: u Trnovu, Presjenici, Crnoj
Rijeci, Umanima, Dobrom Polju, Kijevu i Krupcu. narodnooslobodilake odbore su uli najuglednji predstavnici srpskog i muslimanskog
stanovnitva. Tako je, na primjer, za predsjednika NOO sreza izabran
Vladan Akraba, a za potpredsjednike Zejnil Muharemovi i Mijo Veleti. Predsjednici optinskih NO odbora bili su: u Trnovu - Alibeg Murga, Kijevu - Meho Kari, Lediima - Duan Vasi, Presjenici - Mijo
Veleti, Crnoj Rijeci - Relja Dukanovi, Dobrom Polju - Marko Regoje, Umanima - Spaso Tean i u Krupcu Aleksa Mini. Treba napomenuti, da su i svi odbornici koji su izabrani u Sarajevskom polju, jo u
prvim danima ustanka, nastavili i dalje sa istim intenzitetom svoju aktivnost kao i u poetku ustanka. U sastavu NOO krupake optine nalazilo se i selo Vojkovii sa podruja Sarajevskog polja, koje jo nije bilo
potpuno osloboeno.
U samom Trnovu, gdje je bilo sjedite taba odreda osim
odredske bolnice, intendanture odreda, tehnike Okrunog komiteta,
nalazile su se i radionice za potrebe vojske i stanovnitva. Zatim je napravljena mala elektrina centrala koja je obezbjeivala elektrinu
energiju za Trnovo, a koju je instalirao i kasnije odravao Moric MontiIjo, radnik iz Sarajeva. U Trnovu je radila i telefonska centrala preko
koje su odravane telefonske veze sa svim bataljonima, NO odborima
kao i sa Vrhovnim tabom i Pokrajinskim komitetom KPJ za BiH koji su
se nalazili u Foi. Politika i drutvena aktivnost bila je veoma intenzivna i bogata. Redovno su odravani zborovi, konferencije, priredbe,
kao i druge politike manifestacije.
Nae jedinice stalno su poduzimale smjele akcije na pojedina
uporita neprijatelja u Sarajevskom polju. Te akcije izvoene su u Vojkoviima, Lukavici, na Vracama, u Kotorcu, Kasindolu i Blauju. Meu
te akcije spada i ona koju su izvrili borci Igmanskog bataljona 20.
marta 1942. godine, kada su usred dana, kod umarske kue na Vrelu
Bosne, napali pet automobila, u kojima se, pored ostalih predstavnika
ustake vlasti, nalazio i ravnatelj (ministar) za javni red i sigurnost NDH
Kvaternik.1) Tom prilikom ubijeno je est ustaa. Meu takvim akcijama, pomenuu i napad na Kasindo, na utvrene poloaje u mjestu Vojkovii i na andarmerijsku kasarnu na llidi. Patrole Trebevikog bataljona sputaie su se gotovo i u sam grad Sarajevo (do Gornjeg Soukbunara, irokae, Alipainog Mosta),2) a Kasindolska eta, koja je bila
u sastavu Trebevikog bataljona, drala je pod kontrolom gradski vodovod Bistricu.
') Zbornik dokumenata, Tom IV, knjiga 3, dokument 166, str. 591.
') Tom IV, knjiga 3, strana 588, dokument 115, 151, 167.

Sada se slobodna teritorija prostirala od podnoja planina Igmana

i Trebevia do Hercegovine i Crne Gore. Mora se ovdje istai, da je i
blizina Vrhovnog taba i druga Tita, CK KPJ i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, koji su se tada nalazili u Foi, imala veoma veliki uticaj na intenzitet politike aktivnosti na ovom podruju.
iva aktivnost se odvijala u radu sa omladinom. Tako su na terenu
sreza Trnovo postojala 3 omladinska aktiva sa 51 lanom organizacije
SKOJ-a. Nita manja aktivnost organizacije SKOJ-a nije bila ni u Sarajevskom polju. Naroito se mora istai rad aktiva SKOJ-a u selima
ispod Igmana, a posebno na llidi.
Uporedo sa politikim radom na terenu, ve ranije uspostavljena
veza sa partijskom organizacijom Sarajeva, ne samo da je nastavljena
nego je jo intenzivirana. U to vrijeme, veza sa partijskom organizacijom Sarajeva obavljana je direktno Trnovo-Sarajevo, kao i vezom Igman - llida-Sarajevo. Kuriri su bili uro Damjanovi i Danilo Miovi.
Naroito besprijekorno funkcionisala je veza llida - Sarajevo, koju su
drali Lohija Mali, Milan Pindo i Gojko Bojani. Potrebno je naglasiti,
da je znaajna uloga bila i u odravanju stalne veze sa Konjiko-jezerskim bataljonom. Odravanje ove veze bilo je veoma teko i naporno. Kuriri su morali prolaziti preko Bjelanice na skijama, izloeni
zasjedama ustake milicije iz sela iza Bjelanice.
Preko veza Trnovo-Sarajevo i laman-llida-Sarajevo ila je
pota za nae jedinice na Igmanu i za Stab odreda u Trnovu, kao i za
Centralni i Pokrajinski komitet i za Vrhovni tab koji su se tada nalazili
u Foi. Putem ovih veza prebacivani su ljudi za nae jedinice iz Sarajeva, zatim propagandni materijal za slobodnu teritoriju, kao i obratno sa slobodne teritorije za Sarajevo. Takode, preko ovih veza slati su sanitetski materijali, lijekovi za bolnicu, odjea i obua za borce NOV.
Aktivan politiki rad na terenu gdje je djelovao Kalinoviki odred,
i to neposredno uz sam grad Sarajevo, imao je veoma velikog uticaja
na politiko raspoloenje graana u gradu Sarajevu. Prisustvo naih
jedinica na samoj periferiji grada pozitivno je uticalo na patriotski raspoloene graane, a meu neprijatelje unosio strah i paniku.
Neprijatelj je pokuavao da sprijei jaanje uticaja Partije u gradu
Sarajevu sluei se svim sredstvima koja su mu stajala na raspolaganju, pa i najcrnjim terorom. Progon i hapenja aktivista u Sarajevu
imali su svog odraza i na terenu gdje je djelovao Okruni komitet Partije za okrug Kalinovik - Foa. Neprijateljski raspoloeni pojedinci
poinju da diu glave. Naroito se osjea uticaj proetnikih elemenata koji su uvijek ekali zgodan trenutak da NOP-u zabodu no u lea.
Ve koncem aprila 1942. godine poinje koncentracija talijanskih
jedinica u Sarajevskom polju. Prvog maja talijanska divizija Taurinenzze poela je nastupati u pravcu Trnova, sa vie strana. Meutim, u
toku priprema za napad na nae jedinice, nije zaostajao ni rad neprijateljskih elemenata unutar jedinica NOV-a. Tako u Trebevikom bataljonu etnici su izvrili napad na tab bataljona. Tom prilikom ubijen je

komesar bataljona Ilija Dori, a ranjen Aleksa Bojovi, komandant bataljona, i borac Pero Bojovi iz Kasindola. Na Igmanu, u toku talijanskog napada proetniki elementi naputaju poloaje, te omoguavaju
prodor neprijatelja na Igman. Tom prilikom na Igmanu su poginuli
Mladen Stanii, komandir ete Igmanskog bataljona, Mirko Pindo i
jo neki. Nije bilo puno bolje stanje ni u drugim jedinicama Kalinovikog odreda. Neprijatelj je nadirao sa veoma velikim snagama na itavom frontu od Prae do Pazaria. Meutim, bez obzira na jak otpor
boraca Igmanskog i Kijevskog bataljona, ipak talijanska ofanziva, potpomognuta etnicima, nije mogla biti zaustavljena sve do Rogoja. Tek
na Rogoju dolo je do organizovanog otpora talijanskoj najezdi. Borba
na Rogoju vodila se estog maja 1942. godine itav dan. U toj bici
uestvovali su: Udarni bataljon, koji je povuen od Bora, i dijelovi Igmanskog, Kijevskog, Trebevikog i Zagorskog bataljona. Poginulo je
oko 16 partizana, medu kojima i komandant Udarnog bataljona Obren
Andri, a ranjeno je 20 boraca, meu kojima i komandant Kijevskog
bataljona Duan Dai. Poslije te bitke, jedinice Kalinovikog odreda
povukle su se preko Dobrog Polja ka Sijeriu. Tu su predanile i sutradan nastavile put preko Borija, Jelea ka Zelengori, u selo Vrbnicu.
Meutim, poslije borbe na Rogoju, Talijani dva dana nisu pravili nikakve pokrete sa Rogoja prema Dobrom Polju i Kalinoviku.
U Vrbnici se Kalinoviki odred zadrao nekoliko dana. Tu je izvrena reorganizacija odreda, jer je u vrijeme povlaenja sa terena,
gdje je do tada djelovao Kalinoviki odred, dolo do znatnijeg osipanja
boraca. Od boraca koji su na okupu formirana su dva bataljona. Jedan
bataljon sa tri ete upuen je na teren Trnova, Trebevia i Igmana.
Ovaj bataljon poslije prelaska zagorske visoravni u blizini Dobrog Polja
preformira se u tri ete. Jedna eta, iji je komandir bio Ivan Velian, a
politiki komesar Gavro Princip, uputila se na Igman. Druga eta sa
Obrenom Ivanoviem i Stankom Simunoviem odlazi u Crnu Rijeku, a
trea eta sa Mladenom Vlakim i ivkom Joilom odlazi u pravcu Rogoja. Meutim, povratak ovih eta na teren Trebevia, Igmana i Trnova
nije doveo do njihovog omasovljenja, nego, obratno, do daljeg osipanja.
Mnogi kolebljivi elementi su se predali Talijanima, a neki se javljaju ustakoj vlasti koja im legalizuje boravak. U isto vrijeme, na Igmanu
se formira etnika eta. Slino stanje je bilo i na podruju Trnova, pa i
Trebevia.
Nekoliko dana iza toga, dolazi tab Kalinovikog odreda sa ostacima Udarnog bataljona i sastaje se sa borcima Igmanske ete koji su
ranije otili iz Vrbnie. Sa tabom odreda na Igman je dolo oko 60
boraca. Veina ovih boraca bila je iz Udarnog bataljona, a meu njima
najvei broj bio je iz Sarajeva i njegove okoline.
Dolaskom taba odreda na Igman mijenja se u povoljnom smislu
stanje na terenu Igmana. Odred poinje s akcijama na pruzi Sarajevo
- Mostar, a zatim na neprijateljska uporita u Sarajevskom polju, na

Ilidi, u Vojkoviima, Kasindolu i druga. U tim junskim danima izvrena

je akcija na eljezniku stanicu Blauj pa je zarobljeno osam ustaa, a
lokomotiva otkaena od voza i upuena prema Ilidi. To je bila samo
jedna od akcija odreda, a njih je bilo vie3).
Nijemci i ustae su, poslije ovih akcija, poeli pretresanje Igmana.
Tako su jednog jutra iznenadili jednu partizansku patrolu na Velikom
polju. Tom prilikom su poginuli borci Ivan Velian, Sava osovi, komandir partizanske ete sa Klanca, borac Sretko Divljan i Stanko Simunovi, politiki komesar ete, dok su se iz obrua izvukli Stevo ovi Dikan i Reuf Naladi.
Dok je odred vrio akcije na pruzi Sarajevo-Mostar i u Sarajevskom polju, broj boraca se stalno poveavao. Uspostavljena je veza i sa
partijskom organizacijom u Sarajevu. Na sastanak sa tabom odreda
dolazi iz grada Nikola Tvrtkovi i jo nekoliko drugova. Istovremeno, na
Igman dolazi jedna grupa boraca sa Borakog jezera, meu kojima je
bio Demal Bijedi, koji je upuen u Sarajevo na dunost sekretara
Mjesnog komiteta. Ja sam tada dobio zadatak da organizujem njegovo
prebacivanje u Sarajevo. Taj zadatak je uspjeno zavren. Preko Vrela
Bosne prebacio sam ga u selo Bare i povezao sa Savom Toiem, koji
ga je istu no prebacio do Sokolovi-kolonije, odakle ga je Gojko Bojani ujutro proveo do Sarajeva.
Neposredno poslije ovih akcija, dolazi do prelaska proleterskih
brigada preko Treskavice, Bjelanice i Igmana, te pruge Sarajevo-Mostar, i dalje preko Prozora za Bosansku krajinu. Tom prilikom pruga
Sarajevo - Konjic-Jablanica je najveim dijelom unitena. Istovremeno se sa Igmana sputa u Sarajevsko polje Ivo Lola Ribar. Njega su na
Igmanu preuzeli borci kalinovikog NOP odreda, a zatim su ga dvojica
boraca otpratili do Mirka Krajinika, odbornika u selu Vrutci. Tu je Lola
noio, a sutradan se u pratnji Mirka Krajinika prebacio na llidu, a zatim ve ustaljenim kanalom llida - Sarajevo stigao u Sarajevo. Poslije
odlaska ovih brigada, odred je ostao i dalje na Igmanu sa zadatkom
vrenja povremenih akcija na pruzi Sarajevo-Mostar i u Sarajevskom
polju. Odred je, takode, dobio zadatak da Petoj crnogorskoj brigadi i
jedinicama iz Hercegovine obezbijedi put iz pravca Zelengore preko
Igmana i pruge Sarajevo-Mostar prema Bosanskoj krajini. Poto je
izvrio i ovaj zadatak, sam odred uputio se u pravcu Prozora u sastav
naih jedinica, krajem jula 1942. godine.
Prilikom prelaska naih jedinica preko Igmana, u njihovim redovima nalazilo se nekoliko teih ranjenika. Rukovodstvo Pete crnogorske
brigade je ranjenike ostavilo na Igmanu da im drugovi iz odreda obezbijede smjetaj do ozdravljenja. Kao dobrovoljac da vodi brigu o ranjenicima javila se Donka Perera, stari lan KPJ iz Sarajeva. Meutim, etnici su saznali za ranjenike, pronali ih i na najsvirepiji nain likvidirali
zajedno sa drugaricom Donkom.
J

) Zbornik podataka i dokumenata NOR Jugoslavije, Tom IV knjiga 5, dokument 167.

U vrijeme polaska boraca sa Igmana prema Prozoru, tab odreda

donio je jednu neshvatljivu odluku koja nije bila prihvaena sa odobravanjem ni od boraca ni od jednog broja rukovodilaca na tom terenu.
Naime, radi se o upuivanju grupe od preko 30 boraca Jevreja natrag
u Sarajevo, to znai u potpunu neizvjesnost, gotovo u sigurnu smrt.
Zato je donesena ova neobina odluka, nije mi ni danas poznato. I
zaista je veoma mali broj ovih boraca ostao u ivotu. Neki od njih su
uspjeli da iz Sarajeva ponovo izau i stupe u druge partizanske jedinice. Najvei broj dospio je u faistike logore i tamo izgubio ivot. Ovaj
postupak, svakako, nije bio u duhu nae narodnooslobodilake borbe,
a nije mi poznato daje bilo gdje u naoj zemlji uinjena slina greka.
U to vrijeme, u tabu je odlueno da se neki borci, za koje je ocijenjeno da ne mogu da izdre put za Krajinu, vrate svojim kuama u
Sarajevsko polje. Komunisti koji su meu ovim sili u Sarajevsko polje
zajedno sa komunistima koji su radili na terenu organizovani su u tri
partijske elije. Oni e biti na vezi i raditi prema instrukcijama partijske
organizacije u Sarajevu. Na taj nain je produen partijski rad na ovom
terenu. To su bile elije u Barama, Ilidi i Planditu. Rad ovih elija objedinjavao je partijski biro koji su sainjavali Mirko Toi, sekretar biroa, ivko Bosilji i Milan Stanii. Poslije izvrenja jo nekih priprema, tab, borci odreda i lanovi Okrunog Komiteta KPJ takoe su zajedno sa ostalim borcima krenuli u Krajinu, gdje su u toku avgusta uli
u sastav Desete hercegovake brigade.
**

Poslije neuspjeha pete neprijateljske ofanzive, na podruju Sarajevskog polja i u dolini rijeke Bosne nastupa period narastanja snaga
NOP-a, a posebno poslije veoma uspjenog napada Prve krajike brigade na aerodrom Rajlovac, odnosno paljenja velikog broja neprijateljskih aviona.
Obnavljanjem rada partijske organizacije u Sarajevu aktivira se i
djelatnost naih simpatizera - domobranskih oficira i nekih radnika u
Rajlovcu, meu kojima je bilo i lanova Partije. Oni su razvili, u okviru
njihovih mogunosti, relativno dobar rad i drali vezu sa Mjesnim komitetom u Sarajevu. Razvijali su i drutvenu aktivnost u okolnim selima, pa je broj simpatizera i aktivista bivao sve vei. Meu njima je bio
ak i predsjednik optine Rajlovac Nikola Struji, koga su otjerali u logor radi saradnje sa NOP-om odakle se vie nije vratio.
Aerodrom Rajlovac bio je snana neprijateljska vazduhoplovna
baza, uglavnom za bombardovanje osloboene teritorije i unitavanje
ive sile partizanskih jedinica, lako se i ranije javljala ideja o potrebi
unitenja ovog neprijateljskog uporita, sada je ona postala realnost
koju realizuje Prva krajika brigada, koja je u to vrijeme djelovala na terenu
Visoko - Fojnica - Kreevo - Sarajevsko polje, tab brigade, iji je komandant bio Vojo Todorovi, panski borac, koji je prije odlaska u

paniju bio lan KPJ i aktivno djelovao u Sarajevu, donio je odluku da

se izvri napad na aerodrom i zapale avione.
Bio je to smion poduhvat u kome je ulogu odigrala hrabrost i odvanost boraca i veoma dobro osmiljen plan akcije. U noi u kojoj je
izvren napad presudna je bila informacija o tome da avioni nisu u hangarima, da su rasporeeni du rijeke Miljacke, koju je dao Ranko Koprivica, aktivist NOP-a, vodi brigade u akciji.
U akciju na Rajlovac ukljuen je i novoformirani Visoko-fojniki
odred. U isto vrijeme, dok su bataljoni Prve krajike brigade vrili akciju na sam aerodrom, jedna eta Visoko-fojnikog odreda zajedno sa
jednom etom Prve krajike brigade uestvovala u napadu na eljezniku stanicu Podlugovi, a druga eta je drala zasjedu na cesti Kiseljak -Visoko. U rano jutro, ta eta Visoko-fojnikog odreda napala je
njemaku kolonu od nekih 14 - 1 5 kamiona, a dok su dijelovi Prve krajike brigade vrili akciju na aerodrom i palili avione, izvren je napad i
na eljezniku stanicu Podlugovi i cestu Kiseljak - Visoko, kao i na
prugu Rajlovac - Sarajevo.
Okupator i njegovi pomagai, bijesni zbog uspjenog napada
naih jedinica na aerodrom, poeli su sa masovnijim hapenjima stanovnika ovog kraja. Okupator pun jeda zbog gubitka 34 aviona, zbog
svoje nemoi da onemogui rad Partije na terenu, zaveo je otar teror
i poduzeo niz represalija, kako na aerodromu, tako i u okolnim selima.
Teror ne samo da nije uplaio komuniste i druge aktiviste NOP nego
njihov rad postaje jo intenzivniji.
Akcija na aerodrom i paljenje aviona, zarobljavanje 30 domobranskih vojnika u selu Crkvinama, nedaleko od Blauja, koji su bili u
sastavu garnizona Rajlovac, veliki su uspjesi NOP-a u neposrednoj blizini Sarajeva, gdje je bio koncentrisan velik broj njemakih, ustakih i
domobranskih jedinica i obavjetajnih slubi.
Paljenje aviona u Rajlovcu, neposredno pored samog Sarajeva,
unijelo je oduevljenje ne samo meu aktiviste NOP-a nego meu sve
ljude u ovim krajevima, ulilo povjerenje u snagu NOV i njenu sigurnu
pobjedu. Mi, koji smo se tada nalazili u tabu Visoko-fojnikog odreda, najbolje smo osjetili koliko je poslije ove akcije ugled nae vojske
porastao u oima naroda ovog kraja. Dugo vremena se na podruju Visokog, Fojnice, Kiseljaka, a posebno u Sarajevskom polju i Sarajevu
govorilo o paljenju aviona na aerodromu.

UICA SALOM

PARTIZANSKI ARSENALI1)
Kada je ustakom redarstvu pala u ruke u intaktnom stanju cjelokupna arhiva bive Uprave sarajevske policije, ono se domoglo, takode, povjerljivog spiska politiki sumnjivih lica. Saznavi da ustae
pripremaju hajku i hapenje komunista, aktivista i simpatizera Partije
na osnovu takvog spiska, Pavle Goranin mi je poruio da predem u ilegalnost, da napustim Sarajevo i da se sklonim negdje u selima na podruju Vardita ili Rudog, jer je znao da sam ranijih godina tamo boravio kao student za vrijeme ferija, te poznavao nekolicinu umskih i pilanskih radnika u tom kraju kod kojih bih se mogao skloniti. Pomou
lane legitimacije i propusnice, koju mi je pribavio Pavle, uspjelo mi je
da se u maju 1941. godine prebacim vozom do Viegrada, a zatim do
Rudog. Skrivajui se u rejonu izmeu Rudog i Uvea (Prebidol, Cikote,
Trnavci), doao sam u vezu sa prvim crnogorskim partizanskim jedinicama koje su dole u taj kraj i u ije sam redove tada stupio. Ova jedinica je, kao Lovenski bataljon, ula u sastav Prve proleterske udarne
brigade prilikom njenog formiranja 1941. godine u Rudom.
Iz Rudog, preko Rogatice, doao sam koncem decembra 1941.
godine sa Prvom proleterskom u Podromaniju, gdje sam se u tabu
Romanijskog odreda javio Pavlu Goraninu Iliji i Siavii Vajneru ii i od
njih dobio pristanak da predem u Romanijski odred. Slavia me zaduio za poslove tehnike prirode, kako je sam tada rekao, to je kao zaetak naih inenjerijsko-tehnikih jedinica.
Vidjelo se da su drugovi iz taba Romanijskog odreda mislili na to
kako da to bolje organizuju ivot na osloboenoj teritoriji, pa je i mje') Ovaj naslov je inspirisan izjavom jednog zarobljenog domobranskog vojnika koji je na
sasluanju izjavio da u Sarajevu krui vijest o postojanju velikih partizanskih arsenala u Srednjem i evljanoviima.

sto inenjerijsko-tehnikih znanja bilo od posebnog interesa u okviru

razvojnih planova i u redovima ustanikih jedinica, kao i za potrebe
stanovnitva. To je bilo u skladu sa organizovanjem narodne vlasti i u
sklopu sveukupne politike narodnooslobodilakog pokreta, pa sam
shvatio da je to od osobite vanosti i rado sam se prihvatio toga posla.
Sa takvim zadatkom prikljuio sam se grupi radnika-mainbravara (na
elu sa Milisavom Rackoviem), sa kojim sam radio na obnavljanju oteene parne elektrane u Mesiima. Opravljenu i osposobljenu za rad,
elektranu smo pustili u pogon januara 1942. i snabdijevali Rogaticu
elektrinom energijom. Sa jednom drugom grupom radio sam na uspostavljanju i odravanju telefonskih linija (Rogatica - Podromanija Han-Pijesak, Rogatica - Mesii itd.).
Druga neprijateljska ofanziva je poela 15. januara 1942. godine,
po neprijateljskim planovima, trebalo je da uniti oslobodilake snage
u istonoj Bosni, posebno na Romaniji, koje su ugroavale i samo Sarajevo. U toj ofanzivi Nijemci i ustae uz pomo i uz aktivnu saradnju
etnika, koncentrino napadaju sa velikim snagama iz vie pravaca, pa
je manevrisanje naih jedinica i evakuacija bolnica i naih radionica bila
neophodna, to je i uspjelo uz velike napore i rtve. Kretali smo se u
pravcu Srednjeg, jer je teritorija odreda Zvijezda bila osloboena i u
prvim danima ofanzive manje izloena neprijateljskim udarcima. Stavljeno mi je u tabu odreda u zadatak da osiguram prihvat kolone u kojoj su bile troje saonica sa volovskom zapregom i teretom eksploziva i
alata, to je pripadalo evakuisanoj radionici oruja u Han-Kramu. Preuzevi saonice sa teretom u Podromaniji, krenuo sam u predveerje 20.
januara za Bijelu Vodu. U nezapamenim vremenskim uslovima, po cii
zimi ( - 3 0 stepeni), kolona se sporo i tekom mukom probijala kroz
snjenu vijavicu i meavu, pri studeni koja je stezala dah u grudima i
smrzavala suzu na obrazu. Na putu smo sreli kolonu ranjenika iz bolnice na Palama, koja je, takode, bila evakuisana i koju je sprovodila drugarica Danica Kabiljo (pristav iz Sarajeva). Vidjevi kolonu saonica, ona
je uporno zahtijevala da se ranjenici poloe na saonice, uprkos upozorenju o karakteru i opasnosti od tereta koji smo prevozili. Poloivi
tako ranjenike, nastavili smo da krimo prtinu po dubokom snijegu, uz
stravian prizor - sela u plamenu, koja je neprijatelj palio i u lomau
pretvarao, iji se uareni odsjaj na nebu pribliavao i irio, nagovjetavajui da nam je on sve vie za petama. Premoreni i iscrpljeni, uz nadljudske napore, u zoru smo stigli u Bijelu Vodu, prevalivi u toku cijele
noi mara udaljenost od svega 6 km. Tu smo mogli, sa tugom u srcu,
konstatovati da su dva ranjenika premzrla i izdahnula na putu. Sutradan smo nastavili kretanje i, preko ahbegovia, Ozrena, Rakove Noge
i Ivania, stigli, nakon dva dana hoda, u Srednje, gdje sam sreo
Nisima Albaharija, sekretara Okrunog komiteta KPJ za Zvijezdu.
Saznavi za sadrinu tereta, odredio je da se prikljuim grupi radnika
za opravak oruja u Srednjem.

U Srednjem sam sreo i Milenka Staniia,2) elektroinenjera iz

Sarajeva, za koga me je vezivalo prisno prijateljstvo jo sa studija u
Pragu. Milenko je tada preuzeo dio tereta sa eksplozivom i prenio ga u
evljanovie, gdje je ve bila formirana radionica, u kojoj su veinom
bili radnici fabrike VISTAD u Viegradu. Bili su to vjeti i vrlo struni
ljudi, vini baratanju sa eksplozivom. Pridruivi se grupi u Srednjem,
koja je bila smjetena u pilani orovi, radio sam na izradi dijelova za
rune bombe partizanke. U pilani su, naime, postojali uslovi za takvu
proizvodnju, jer smo raspolagali sa nekoliko alatnih maina i pogonom
lokomobile. Pomou takve opreme izraivali smo kouljice za bombe,
sainjene od komada eline cijevi, zavarene s jedne strane dancetom, a s druge grlom za smjetaj upaljaa. U radionici je tako izraeno
vie stotina bombi, koje su zatim punjene eksplozivom i upaljaem u
radionici u evljanoviima. U ovoj radionici izraivane su i mine od
neeksplodiranih neprijateljskih bombi, kao i naprave za diverzije i miniranje neprijateljskih objekata. Pored izrade runih bombi, radionica u
Srednjem se bavila opravkom oruja - puaka, mitraljeza, bacaa,
kao i opravkom elektrinih naprava: radio-aparata, maina za paljenje
mina i drugo.
U Srednjem je bilo sve ivo, sve usmjereno na organizaciju otpora neprijatelju i zadacima koje imaju organizacije i drugovi koji rade na
poslovima teritorijalno-pozadinske vlasti. Naao sam se na novom poslu u atmosferi koju nije lako opisati. Vrhovni tab sa drugom Titom na
elu upravo je bio krenuo u pravcu Foe, a Prva proleterska brigada
preko Igmana, koja je pod najteim uslovima izvrila poznati Igmanski
mar.
Glas o postojanju naih radionica oruja dospio je i do Sarajeva,
gdje se govorilo o partizanskim arsenalima. Neprijatelj je, izgleda,
pridavao veliku vanost tim vijestima, sudei bar po tome to je odmah, sa relativno jaim vazdunim formacijama, u vie navrata, bombardovao odreene ciljeve u Srednjem i evljanoviima.3) Nekoliko
neeksplodiranih avionskih bombi (od 5 0 - 6 0 kg), baenih prilikom
ovih napada, preraene su u mine za diverzije. Milenko je doao na
dobru ideju, pa je po njegovoj uputi napravljen jednostavan ureaj kojim se automatski aktiviraju podmetnute mine prilikom prolaska voza.
Tako je jednom, pod komandom Voje llia Ue, izvrena uspjela diverzija na oklopni voz na pruzi Podlugovi - Vare. Voz je bio uniten zah') Inenjer Milenko Stanii je pripadao naprednoj studentskoj omladini i aktivno uestvovao u predratnom pokretu u Pragu (SR), zbog ega je bio hapen od prake policije i, na zahtjev tadanje jugoslovenske ambasade, protjeran iz Cehoslovake. U NOB je stupio 1941. godine,
bio borac este istonobosanske udarne brigade, a zatim u tabu 17. divizije. 1943. godine, prilikom potjere neprijatelja u dolini Vogoe (selo Hotonj) ranjen, te izvrio samoubistvo da ne bi iv
pao u ruke neprijatelja.
3
) Prilikom jednog takvog napada, u Srednjem je tee ranjen Petar Stamboli i onesposobljen za kretanje. Borci istonobosanskih jedinica nosili su ga na nosilima u napornom maru do
Sekovia (maja 1942).
18 - Sarajevo u revoluciji

273

valjujui korienju takvih eksplozivnih ureaja, izraenih u partizanskim arsenalima.

lako se raspolagalo oskudnim materijalom i alatom, partizanske
radionice oruja odigrale su vrlo znaajnu ulogu u ratu. Sa snalaljivou i dovitljivou, radnici - borci ovih radionica uspijevali su da oprave i osposobe mnotvo puaka, mitraljeza, bacaa i ostalog oruja, te
da proizvedu rune bombe, diverzantske i bacake mine i drugo.
Sva njihova imena nisam mogao utvrditi, ali u pomenuti neka
koja sam sauvao u sjeanju: Edo Idakovi, Nikola Pikuli, Milenko
Stanii (svi iz Sarajeva), Josip Platner (Slovenac), Risto Durovi (iz
Viegrada) i Ilija Mileti. Uloga ostalih drugova ijih imena ne mogu da
se sjetim (npr., dvojice Zagrepana), jer moje sjeanje nije moglo da
odoli utjecaju vremena i zaborava, nije nita manja od ovih koje sam
naveo.
Iz partizanskih radionica razvijale su se u toku NOB-a tehnike jedinice sa posebnim zadacima. Jedne su prerasle u specijalne jedinice
za radio-veze, sa odgovarajuom ifrantskom slubom, uz koje su
postojale radionice za opravak i odravanje radio-stanica, za punjenje
akumulatora (pomou preureenog bicikla), za adaptaciju neprijateljskih trofejnih ureaja za telekomunikacije, itd.
Prva radio-veza u istonoj Bosni, sem one pri Vrhovnom tabu,
ostvarena je u proljee 1943. godine izmeu dvije stanice: jedne na
Majevici4) i druge u ekoviima. Prvom, na Majevici, rukovao sam ja
kao radiotelegrafista i ifrant, dok je za bezbjednost i tajnost rada bio
zaduen Mijo Keroevi Guja,5) koji je, ujedno, pri emitovanju, okretao
generator na runi pogon za napajanje stanice strujom. Drugom stanicom u ekoviima rukovao je Milenko Stanii.
Nakon proboja V neprijateljske ofanzive, radio-stanica u ekoviima je bila prebaena i nalazila se tada na Romaniji, pa je preko ove uspostavljena prva radio-telegrafska veza izmeu Vrhovnog taba i stanice na Majevici, gdje su tada dejstvovale Majevika brigada i Vojvoanski bataljoni (na prostoru: Semberija, Majevica, Tuzla, Zvornik, Bijeljina
i Brko). Tako je uspostavljena redovna radio-veza sa Vrhovnim tabom, to je imalo za posljedicu neposrednu koordinaciju borbenih
operacija, posebno znaajnih u momentu proboja Vrhovnog taba i
njegovih jedinica u istonu Bosnu, u julu 1943. godine.

') Radio-stanica je bila smjetena u Donjoj Trnovi, u blizini kue Lazara Jovia, odbornika
NOO. Povremeno, kada je situacija to nametala, stanica je bila u podzemnom skrovitu, sainjenom od velike drvene kace, ukopane pod zemljom u umi izmeu Donje Trnove i Modrana. Rad u
takvim uslovima je bio izuzetno teak i naporan (naroito za Guju koji je okretao generator struje), ali se, ipak, veza odravala svakodnevno, pruajui Vrhovnom tabu dragocjene podatke o
kretanju neprijatelja. Jedino lice koje je znalo za postojanje radio-stanice bio je Hasan Brki, tadanji sekretar Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu, kome smo predavali i od koga smo primali radio-depee.
s
) Mijo Keroevi Guja je poginuo 1946. godine od etnike ruke, vrei zadatak kao oficir
OZN-e. Poslije pogibije proglaen je za narodnog heroja.

Tokom 1943. i 1944. godine brzo se razvijala i razgranala mrea

radio-veza na podruju istone Bosne na kojem su dejstvovale jedinice III korpusa. Krajem 1944. redovno su funkcionisale radio-veze izmeu Vrhovnog taba i taba III korpusa, izmeu ovoga i tabova pripadajuih divizija i izmeu ovih i njenih brigada. Veze su, naravno,
postojale i izmeu Vrhovnog taba i ostalih korpusa, tako da je cijela
osloboena teritorija bila pokrivena mreom radio-veza. Od velikog
politikog i moralnog znaaja je bila injenica da je putem veza Korpusa sa Vrhovnim tabom i, preko njega, sa radio-stanicom Slobodna
Jugoslavija, narod istone Bosne, kao uostalom irom zemlje, bio redovno informisan o naim borbama i pobjedama, tako rei, istog dana
kada su one bile izvojevane.
Tako je od poetnih iskustava u radu radionica za opravku oruja
i izradu runih bombi, te drugih tehnikih i inenjerskih sredstava za
borbu, izrastala organizacija ove slube u jedinicama NOV, koja e, u
divizijama i korpusima, u jedinicama nae vojske u 1943, 1944. i 1945.
godini, odigrati vanu ulogu i doprinijeti konanoj pobjedi nad okupatorima i njegovim slugama.
Izrasle u posebne rodove vojske, sa savremenom opremom i
sposobnim vojnim kadrom, inenjersko-tehnike jedinice oslanjaju se
na napore kojim su udareni temelji prvih tehnikih jedinica NOV-e, iji
su borci ispoljavali sposobnost da, u izuzetno sloenim uslovima, svojom dovitljivou i spretnou, iznalaze vlastita i originalna rjeenja za
stvaranje tehnike baze, da oforme nau sopstvenu proizvodnju oruja i da se osposobljavaju za struno i tehnoloko ovladavanje njime.

18-

275

DANICA KABILJO

PARTIZANSKA BOLNICA U KRALJEVSKOM DVORCU

Po dolasku Nijemaca i ustaa u Sarajevo, odmah je poela hajka
na sve napredne ljude, naroito na komuniste. Jevreji i Srbi preko noi
su stavljeni van zakona. Ljude su hvatali, odvodili kao taoce i strijeljali
u znak odmazde za sabotae i diverzije koje su vrene u gradu ili njegovoj okolini.
Svim Jevrejima oduzeli su uhljebljenje, imovinu, stavili im utu
traku i svakodnevno ih tjerali na prisilni rad. Nije bilo drugaije ni prema mojoj porodici. Prisilni rad nam nije ginuo, ocu i brai oduzeli su
sve, ostalo je samo da ja jo budem i formalno otputena iz slube.
Sjeam se kao da je to bilo jue kako je Ikonia, tadanjeg predsjednika Vrhovnog suda, gdje sam radila kao sudski pristav, obuzela panika
kad na njegov poziv nisam htjela da primim rjeenje kojim me Paveliev povjerenik, Bralo, otputa iz slube. Rekla sam da me Bralo nije
postavio, pa da on ne moe ni da me otpusti. Ikoni je molio da primim
rjeenje, ali sam ja ostala pri svome. Nakon izvjesnog vremena, opet
sam pozvana kod Ikonia da primim rjeenje o otputanju, ali ovoga
puta sa potpisom ministra pravosua NDH.
Kretanje po gradu bilo je i opasno i vremenski ogranieno. Rijetko sam se viala s drugovima i svi smo mnogo vremena provodili po
kuama, svojim ili tuim. Meu naim porodicama na prisilnom radu, u
rijetkim susretima s poznanicima (neki ljudi klonili su se tada od zastajanja, susreta i razgovora s onima koji su bili poznati kao ljeviari ili su
nosili utu traku oko ruke) raspredale su se razne prie kako e se rat
zavriti za mjesec-dva, kako ne treba prenagljivati, a pogotovu i nipoto da ne treba ii u partizane i uludo ginuti, da treba ekati, a ako se i
bude i moralo u logore, da e se ljudi, po zavretku rata, vratiti iz zarobljenitva kako je to i ranije bivao sluaj, itd., itd.

Mi koji smo se okupljali oko KPJ, ipak smo marljivo i uporno

skupljali priloge za Narodnu pomo i pripremali se za odlazak u partizane, uvijek uz najveu opreznost.
Negdje u drugoj polovini avgusta 1941. godine, drugovi su me
obavijestili da e Jevreji biti odvoeni u logore (u prvom talasu iz centra grada gdje sam i ja stanovala) i da u morati napustiti kuu. Pokuala sam u meuvremenu roditelje skloniti na periferiju (jedan mi je
brat bio u zatvoru, drugi u taocima), ali bez uspjeha. Otac jednostavno
nije htio ni da uje. Stalno je ponavljao: Da vidim ko e mene da otjera iz moje vlastite kue! I vidio je, i te kako. Pokupili su ih sve iz itave
kue, kako mi je kasnije jedan oevidac ispriao na Romaniji, opljakali i tukli, potrpali u kamione i odveli.
Na nekoliko dana prije toga prvog talasa, Mile Perkovi me obavijestio da napustim kuu i sklonim se u stan Alberta Eskenazija, Tijesna
ulica br. 4, odakle sam kasnije dobila vezu za odlazak na Romaniju. Alberta Eskenazija poznavala sam dobro odranije. On i moj trei brat su
bili elektriari, drali su zajedno elektroinstalatersku radionicu u kui
moga oca. Kad sam jednoga dana predvee stigla kod njega, zatekla
sam u kui, pored njegove ene i kerkice, jo i Milutina Durakovia.
Njega su drugovi, poto je zajedno s Nisimom Albaharijem, Vaom
Miskinom i Isom Jovanoviem pobjegao iz sarajevske Bogoslovije,
sakrili na tavanu kue Alberta Eskenazija. Ne znam koliko je to trajalo,
tj. koliko je dugo Albertova ena ceptela od straha na svaki uanj
zbog dva ilegalca u kui, ali znam da je Durakovi prvi dobio vezu za
Romaniju i otiao.
Nije prolo dugo vremena i ja sam obavijetena da budem
odreenog dana i na odreenom mjestu u est sati uvee gdje e me
ekati Nada Dursun, odakle emo zajedno, uz pomo kurira, poi na
Romaniju. Odreenog dana krenula sam na vrijeme iz Albertove kue,
no, dok sam se penjala prema mjestu sastanka, ula sam kako neko
neposredno iza mene govori: Govorim tebi, Danice. Ne okrei se.
Vrati se odakle si dola. O daljem e biti obavijetena. Ja, naravno,
uradim tako. Dok sam, vraajui se u Tijesnu ulicu zaobilaznim putem,
silazila jednom stazom kroz livade, poe i mrak da se sputa. Odjednom ugledam dvije baterijske lampe kako mi se pribliavaju, a onda i
dvije siluete, jednu s jedne i drugu s druge strane staze. Poe znoj da
me oblijeva, jer sam osjetila kako su skijake pantalone, koje sam dobro bila zavrnula, poele da mi klize niz noge i da e ubrzo da provire
ispod kinog mantila. Vidim, ona dvojica se zaustavili, uprli lampe u
mene i ekaju da naiem. Ni sama ne znam kako, ali smogla sam snage da ne ubrzam korak nego onako, kao nikom nita i maui tanom,
proetam izmeu njih i Izgubim se u mrak. Osjetila sam da su neko vrijeme stajali na mjestu, a onda polako poeli da se udaljavaju. Kad sam
na Albertovo zaprepaenje, stigla u Tijesnu br. 4, sva odjea s mene
mogla se iscijediti. Ko je skrenuo na sebe panju policije, odnosno
zato izlazak nije uspio - nisam doznala, ali mi je kasnije neko rekao

da su te veeri, pri pokuaju izlaska iz Sarajeva, uhvaeni slikar Danko

Ozmo i jo neki drugovi.
Drugi pokuaj odlaska na Romaniju proao je sasvim glatko. Javljeno mi je da u izii odmah poslije podne preko Vratnika, obuena
kao za kratku etnju van grada (kako sam se kasnije u planini napatila
zbog toga!). Sasvim sam lako prola pored strae, ali se nikako ne sjeam jesam li izila sama ili ne, te ko je od kurira ekao iza Vratnika da li Hoda ili Dovadija. Isto tako, od itavog puta od Vratnika do bolnice na Romaniji, zapamtila sam samo jedan detalj: nekakvu pucnjavu
zbog koje smo se morali stutiti u jednu udolinu i tu pritajiti dok arka
nije prestala. Dobro se, meutim, sjeam dolaska u bolnicu u Bijeloj
Vodi (bila je to jedna obina seoska kua) i susreta s Ruom
Oljaom. Ona je vodila bolnicu i bavila se politikim radom. Znala je lijepo da pria seljacima o naoj borbi i njenim ciljevima, pa su je ovi
paljivo i rado sluali. Mene je odredila na posao bolniarke (jo ranije
u Sarajevu zavrila sam bolniki kurs). To sam radila zajedno s ostalim
drugaricama koje sam tu zatekla - prale smo i peglale zavoje, previjale ranjenike, istile prostorije, kuvale hranu i raznosile je drugovima,
itd. Bolnica je kasnije premjetena u Dobrodole, opet, naravno, u seljake kue. Tu su uslovi bili neto bolji nego u Bijeloj Vodi, ali su
svaki as vreni neki manji napadi na bolnicu, pa su i pokretni ranjenici
i bolniarke izlazili iz kua i uzvraali na pucnjavu.
Za to me mjesto veu i nezaboravne uspomene na redovan dolazak ie (Slavie Vajnera) i Cige (Oskara Danona) u obilazak bolnice.
Ja sam se do tada ve bila izvjetila kao sanitetski radnik, iako pravnik,
i dobro znala koliko mogunost da se ovjek dobro opere i oslobodi
podstanara mnogo znai za svakoga od nas. Stoga sam im, u takvim
prilikama, pripremala veliki lavor tople vode i dodavala im to u jednu
malu prostoriju pored peglernice (itaj prostorije za sterilizaciju zavojnog materijala), a njihova odijela, za to vrijeme, vrelom peglom bi oprijila i oslobodila neeljenih parazita.
Prilikom jednog takvog obilaska, ia mi je saoptio da treba da
poem u Han Pijesak i da u bivem Kraljevskom dvorcu organizujem
bolnicu. Ta bolnica mora da bude uzorna i da prima i partizane i etnike - bez razlike, kako bi posluila kao aktivna propaganda za pridobijanje zavedenih etnika na nau stranu. Upozorio me je da je tamo leglo etnikih voda (Aim Babi, major Dangi i dr.) i da treba da budem oprezna. U samom Han Pijesku da mogu da se, u sluaju potrebe, obratim in. Branku Begoviu, efu umske uprave. I zaista nam je
drug Begovi stalno pruao veliku pomo. On nas je uputio na lugara
Maksima Luia, koji je obavljao sve poslove ne samo oko namjetanja
I snabdijevanja bolnice nego i u vezi sa potrebama i zatitom bolnice.
Tako sam ja zavrila svoj prvi sta partizanske bolniarke i negdje
krajem oktobra krenula sa dva kurira put Han-Pijeska. Usput sam razmiljala: zar je mogue da emo od sada lijeiti ranjenike u pravom
kraljevskom dvorcu?! A kad smo stigli, i mata je bila nadmaena: u

ia je odredio da se u ovom objektu smjesti partizanska bolnica

prekrasnoj crnogorinoj umi bio je itav kompleks zgrada. Centralna

stambena zgrada dvorca, prostrana i svijetla, sa brojnim prostorijama
za sve mogue potrebe, preko puta nje ogromna dvorska kuhinja (sa
kakvim tednjakom - kraljevskim!), pa onda zgrada za osoblje, pa pekara, tala, razne ostave, ukratko, idealno za bolnicu.
Sjeam se i danas s kakvim smo oduevljenjem prihvatili sve to
su nam slali iz Podromanije, a poslali su nam svu opremu za bolnicu,
uputili bolniarke i drugo osoblje. Od ogromne pomoi bio nam je
Maksim Lui, a stalno su nam bile na umu rijei iine da bolnica
mora da bude uzorna.
Nije prolo mnogo vremena a ve su prostorije dvorca bile pretvorene u svijetle bolnike sobe, s pravim krevetima i pravom posteljinom, ormariima i aama na njima. U sredinji hol smjestili smo radio-aparat da bi se uo u svim sobama. Ambulanta, prijemno odjeljenje i ekaonica dobili su sve to je potrebno. Kad je i dvorska kuhinja
bila osposobljena za rad i stavljena pod apsolutnu vlast ridokose ljepotice i divne drugarice Zlate (ne znam joj prezime, samo znam da je u
Sarajevu uspjela da iskoi iz kamiona kojim su je sa jo mnogima drugim odvodili u logor i da je ostala bez dvoje djece), javili smo na Podromaniju da moemo primiti ranjenike (imali smo - nije ala - i telefon!). Oni su poeli da stiu, nismo ih pitali jesu li partizani ili etnici, i
bolnica je ubrzo bila puna. Posla je bilo preko glave, svi smo radili sve
(sem kuvanja, tu je Zlata bila suverena i nenadmana), glavno je bilo
da sve bude isto, da ranjenici budu previjeni i siti i da predvee naemo vremena za kakav-takav politiki rad s njima, uz obavezno sluanje
vijesti.
Kako je meu ranjenicima bio i nemali broj onih sa tekim ranama, zatraili smo pomo sa Podromanije. Javili su nam da e u bolnicu
dva puta nedjeljno dolaziti hirurg dr Duan Miloevi, upravnik partizanske bolnice u Vlasenici. On je pregledao ranjenike, obraivao tee
povrede i vrio potrebne hirurke zahvate.
Sa Podromanije su nam poslali robe i uputili krojaa kome smo
dali da ije koulje i gae za ranjenike, dobili smo krave da bi bolnica
imala mlijeka, osposobili pekaru i pekli vlastiti hljeb. Ukratko, dok su
se svuda u naoj zemlji ve vodile teke borbe s Nijemcima, na Han-Pijesku, usred guste ume, postojala je jedna lijepa i prava partizanska bolnica, u kojoj su lijeene ne samo rane ve i teke etnike zablude. I ko zna dokle bi ona radila i dokle bi u njoj bili spasavani ivoti i
zdravlje boraca, da nije bilo izdaje etnikih komandanata. No, prije
opisa samoga kraja postojanja bolnice, moram da napomenem nekoliko posjeta bolnici. Osim jedne, one su nam priinile veliku radost i
pruile zadovoljstvo koje svako osjeti kada mu neko pohvali rad.
Prvi nam je doao Roko olakovi, vedar i veseo, obiao je sve
prostorije i razgovarao s ranjenicima i osobljem. Oigledno zadovoljan
izgledom i radom bolnice, pohvalio nas je i svima ulio osjeanje poleta
i volje za dalji rad. Poslije njega je doao Svetozar Vukmanovi Tempo.

Mnogo kritiniji i suzdraniji, traio je da sve vidi i provjeri. N kraju

nam je rekao da se uvjerio da dobro radimo i da je zadovoljan.
Jednog dana koncem decembra obiao je nau bolnicu i u njoj
prenoio i komandant Prve proleterske brigade. Bio je zadovoljan
onim to je vidio, a mi smo bili oduevljeni dolaskom proletera na Romaniju, to je ulivalo veliko povjerenje i samopouzdanje.
A potom i runa i neprijatna posjeta. U obilazak bolnice doao je
etniki major Jezdimir Dangi sa jo nekoliko svojih bradatih pratilaca. Htio je sve da vidi. I bolnike sobe i ambulantu, i kuhinju i sporedne
prostorije. Kad smo, na kraju, obili talu i kad je u pekari vidio da se
mijesi i pee hljeb, on se okrenuo meni i poeo da dri nekakav govor.
Pamtim dobro samo kraj, kad mi je doslovno rekao: Dobro je sve
ovo, odlino. A ti si partizanka? Kae da jesi, je li? E mi takve kao to
si ti, jednostavno..., pri emu je rukom prevukao preko vrata kao kad
se kolje. Ja sam se na te rijei samo nasmijeila i kao u ali, odgovorila: U redu gospodine komandante. Vidjeemo! Poslije toga vie nije
dolazio.
Bolnica se bila uhodala. Drugarice, od kojih je svaka ranije imala drugo zanimanje, a ba nijedna se nije bavila sanitetom, postale su
uzorne, samoprijegorne bolniarke. Pri tome je pojam partizanske
bolniarke podrazumijevao ne samo previjanje i njegu ranjenika ve i
pranje zavojnog materijala i prostorija, brigu o higijeni i istoi uopte,
o odgovarajuoj ishrani ranjenika, o politikom radu, kao i mnoge druge poslove i dunosti. Sjeam se, npr. izvanredne bolniarke i organizatora posla, a uz to neposrednog i veoma predanog politikog radnika - drugarice Vuje (Hanika Altarac), koja je prije rata bila radnica u
fabrici arapa Klju u Sarajevu. Zahvaljujui takvima kao to je bila
ona, te naim ranjenim drugovima i njihovom politikom uticaju, etnici, koji su kao ranjenici leali u naoj bolnici, ubrzo su i sami poinjali
da pjevaju partizanske pjesme, s nestrpljenjem su oekivali vijesti
Slobodne Jugoslavije i po izlasku iz bolnice odlazili u partizanske
odrede.
I tako, kad smo najljepe poeli da radimo, doao je poetak kraja.
Negdje polovinom januara 1942. obavijestili su nas sa Podromanije da se sprema ofanziva na teritorij na kome se nalazimo i da treba da
ponemo s pripremama za evakuaciju bolnice. Dobili smo pravac kretanja za pokretne ranjenike, a za manje pokretne i nepokretne bie
nam na raspolaganju kompozicija od nekoliko eljeznikih vagona, kojima e biti evakuisani u pravcu Olova. Pokretne ranjenike postepeno
smo poeli da otpremamo iz bolnice, snabdjevi ih po jednim ebetom zbog velike hladnoe. Kad je, meutim, doao as da se iz bolnice prenesu u voz nepokretni ranjenici i upute dalje, doznali smo da su
se u vagone potrpali etniki komandanti Rai i drugi sa svojom
vojskom i odmaglili, ostavivi nas da se snalazimo kako znamo. Tako
su dogaaji krenuli ubrzanim tokom: sve smo preostale ranjenike - s

izuzetkom 14 najteih - ispratili iz bolnice i uputili prema Olovu, kolima ili na nosilima koja su nosili mobilisani seljaci. Onih 14 najteih nismo micali iz postelja, jer bi svako pomjeranje za njih znailo smrt. Naalost smrt ih je i zadesila im su Nijemci uli u Han-Pijesak. Oni su ih
odmah postrijeljali.
U bolnici smo ostali bolniarka Stojanka Ribar, zatim kuvarica
Zlata i ja, jer mi je bilo javljeno sa Podromanije da saekam iu i nae
jedinice, koji e doi radi pruanj-a otpora Nijemcima. Stigli su 19. januara u Han-Pijesak, ia romanijski s borcima Romanijskog partizanskog odreda, ia umadiiski - Milan lli, komandant i Dragane
(Dragan Pavlovi), komesar Sumadijskog bataljona Prve proleterske
sa svojim borcima, te koliko se sjeam, Posavska eta. Jedni su ostali
da tu prenoe, medu njima ia romanijski, Svetozar i Milo Kosori i
dr., dok su drugi krenuli dalje. Za nas koji smo ostali u Han-Pijesku,
pokret je nareen za sutranji dan u zoru. U ledeno jutro 20. januara
krenuli smo prijekim putem, preko snijegom zametenih brda, prema
Pjenovcu. I taj prijeki put, kojim su etnici, nama iza lea, proveli Nijemce, i sam Pjenovac ostae zauvijek obiljeeni etnikom izdajom
- glavnim uzrokom pogibije oko 60 partizanskih boraca, meu njima i
nae vrijedne i voljene Zlate.
Tako je prestala da radi jedna od dobro organizovanih partizanskih bolnica, za nju i za jedan izuzetan napor, povezan entuzijazmom i
eljom da se uini i nemogue, vezana su naa sjeanja.

ASLAV SIMI

IZ USTANIKIH REDOVA SRBIJE U BORBE OKO

SARAJEVA
Do okupacije Sarajeva radio sam u VTZ Sarajevo. Kao kandidat za
lana Partije, bio sam vezan za partijsku organizaciju u preduzeu i za
sve akcije i rad koje je ona vodila. Dolaskom ustaa u Sarajevo uslovi
za politiko djelovanje su se jo vie pogorali. Ubrzo su poeli progoni. Jedan ustaa i dvojica agenata dolazili su u radnju, gdje sam se na
krae vrijeme bio zaposlio, dva dana za redom da me uhapse. Saznavi od jednog egrta da me trae, prestao sam dolaziti na posao i poeo se sakrivati kod Jovana Rajia, obuarskog radnika, u Ulici Vuka
Karadia 16. Istovremeno sam izgubio svaku vezu i sa lanovima svoje grupe i sa komunistima iz VTZ. Rajieva porodica je i prije rata pripadala naprednom radnikom pokretu, pa je zbog toga proganjana, a
pred sam rat im je oduzeta i dozvola za dranje samostalne obuarske
radnje. Ustae su Jovana Rajia internirale 1941. godine u Jasenovac i
tamo ga ubili, a sin mu Sreto doivio je istu sudbinu u istom logoru
1942. Rajiev sin Rajko, koji je ranije sa mnom radio u VTZ, uspio je da
mi nabavi dozvolu za put do Vardita, tadanje granice izmeu tzv.
NDH i Nedieve Srbije. Dozvolu sam dobio pod izgovorom da se namjeravam zaposliti u vardikoj pilani. Doputovao sam vozom u Viegrad
negdje koncem jula, gdje sam haao svoga poznanika Diku Milovanovia, trgovca, koji mi je, svojim vezama to ih je imao meu osobljem
eljeznice, pomogao da se bez njemakog pasoa prebacim u Uice.
U izbjeglikom birou u tom gradu, koji je Nedi formirao za prihvatanje
Srba koji su bjeali iz Bosne, dobio sam dozvolu za slobodno kretanje
po Srbiji. Taj biro je zbog navodnih tekoa oko ishrane izbjeglica, ove
slao u sela oko aka, Kraljeva i u druga mjesta, uglavnom u bogatije
porodice, kod kojih su bili duni da rade. Sa jednom od tih grupa, na

moj zahtjev, poslan sam u okolinu aka. To sam morao da uradim

zbog toga to sam u izbjeglikom birou, meu slubenicima, prepoznao jednog Ijotievca, koji me je znao iz VTZ, ali i zbog toga da bih prije mogao da stupim u kontakt sa partizanima, jer je to iz grada izbjeglicama bilo gotovo nemogue ostvariti. Izlasci iz Uica su bili strogo
kontrolisani zbog partizanskih akcija na mostovima i prugama oko grada.
Smjeten sam u selo Mojsinje kod zemljoradnika Lazara Toia.
Jedno vee su u kuu doli i partizani, pa su zahtijevali da im objasnim
zato sam izbjegao iz Bosne. Poslije njihovog odlaska, u kui je zavladao strah, za koji sam odmah prozreo da je namjeten kako bih ja
zakljuio da Toieva porodica nema nikakve veze sa partizanima. Sutradan sam, mimo volje i znanja moga domaina, izaao u polje na kojem su radile njegove snahe, od kojih mi je jedna otkrila da su oni tako
oprezni prema meni zbog toga to se ulo da su sedamnaest izbjeglica iz Bosne, smjetenih u tom selu, u stvari, prerueni Ijotievci koji
imaju zadatak da otkriju mjesta na kojima partizani borave i njihove saradnike u tom kraju. Tada sam saznao da se partizani kriju i u Toievim kukuruzima, gde im je moj domain nosio hranu. Nekoliko dana
nakon tih provjera i objanjenja, i sam sam im tamo odnosio hranu dok
nije dolo do okraja izmeu njih i andarma kod Toieve kue, poslije kojeg sam stupio u Ljubiku etu aanskog odreda. Ljubika eta
je brojala sedamdesetak boraca, meu kojima je bilo boraca iz Bosne i
Slovenije. Komandir ete bio je Sredoje Uroevi, uitelj iz sela Gornje Trepe, a komesar jedan avijatiarski narednik, ijeg imena se, naalost, na sjeam. Zbog stalnog priliva novih boraca, malo zatim formiran je Ljubiki bataljon. Ljubika eta u sastavu bataljona vodila je borbe za osloboenje Gornjeg Milanovca, Brdana, Preljine, Mrajevaca,
aka i Kraljeva. Sva navedena mjesta, osim Kraljeva, bila su osloboena u tim borbama. Kraljevo tada nismo uspjeli osloboditi zbog
etnike izdaje. Dok smo se borili za taj grad, etnici su napadali
aak, koji smo mi ve ranije oslobodili i drali. Dolo je do poznatih
borbi izmeu partizana i etnika, u kojima su etnike snage na Ljubikoj kosi, u aku, na Preljini, Branima i u Gornjem Milanovcu bile
razbijene, potuene i znatnim dijelom zarobljene. Ostatke etnika progonili smo prema Ravnoj gori, na kojoj je bio tab Drae Mihailovia,
koji je tada, u beznadenoj situaciji u kojoj su se nali njegovi etnici,
poslao u aak grupu svojih viih oficira na pregovore sa partizanima.
Upravo, u to vrijeme, u drugoj polovini septembra 1941. godine, po nalogu taba aanskog odreda, sabrani su u aku svi partizani iz Bosne koji su se do tada borili u etama ovog odreda. Bilo nas je oko
etrdeset i pet. Sjeam se da su u toj grupi boraca iz Bosne bile Sarajlije Rajko kaljak, Milan Kosovac, Drago Staki, ja i jo neki ijih se
imena, naalost, ne sjeam. Veinu u toj grupi sainjavali su borci iz
Sarajeva. Neki borci iz Bosne poginuli su u borbama koje su partizani
vodili u Srbiji protiv Nijemaca i domaih izdajica, tako da je ukupan

broj Bosanaca koji su uestvovali u borbama u ustanikoj Srbiji bio

znatno vei nego to je brojala grupa koja se vraala u Bosnu. U
ustanku u Srbiji uestvovali su i borci iz drugih krajeva nae zemlje. U
njegovom plamenu kalila se odlunost partizanskih boraca i kovalo
bratstvo i jedinstvo kao najvri temelj nae borbe. Za vrijeme moga
uea u borbama koje je Ljubiki bataljon vodio sa etnicima nije bilo
nijednog sluaja da na borac pree protivnicima, ali je zato bila masovna pojava da iz etnikih redova prelaze nama. injenica da su u
partizanskim redovima u Srbiji uz Srbe ginuli borci iz svih krajeva i naroda nae zemlje, jasno je govorila da se partizani ne biju usko, za svoj
dom i kraj, ve za jednu progresivnu, optu ideju i jedinstvenu zemlju
zbratimljenih naroda. Upravo nam je takvo saznanje davalo volje i snage da istrajemo do kraja, a pogibije naih drugova su nas u tome jo
vie podsticale. Kada je, na primjer, u borbi sa etnicima na Preljini
poginuo pukomitraljezac nae ete, Lianin iz Gospia, ime mu je
bilo uro, a bio je grafiki radnik, neobino hrabar borac, duhovit i uvijek veseo, koji je prilikom jednog avionskog napada na partizanski voz
izmeu aka i Kraljeva itav sat vodio, iza jednog plasta sijena, dvoboj sa jednom savojom - njegova smrt nas je toliko ogorila da
smo se naprosto sruili na etnike i u jednom zamahu ih potpuno razbili i potukli. Istinu o etnicima saznavali smo i iz smrti naih drugova.
Iz aka je bosanska grupa partizana vozom prebaena do Uica,
gdje smo se zadrali due nego to je bilo predvieno zbog toga to
smo dobili zadatak da obezbjeujemo fabriku oruja i municije, u kojoj
je, neto kasnije, 22. novembra 1941, dolo do poznate diverzije i sabotae koju su izvrili agenti okupatora. Pred prvu ofanzivu, naa grupa je dobila novi zadatak da od Uica do Kremne obezbjeuje voz kojim su transportovani ranjeni partizani i zarobljeni Nijemci. U Kremni ih
je prihvatila komanda mjesta.
Poslije izvravanja ovog zadatka, poli smo prema Bajinoj Bati i
preli Drinu kod Broda. U Bosni tada jo nije bilo dolo do otvorene
etnike izdaje, tako da je za nas, poslije iskustava steenih u Srbiji,
predstavljalo veliko iznenaenje to to su nas na Brodu prihvatili upravo etnici i amcima prebacili preko Drine, proveli do Borika, njihove
komande mjesta, gdje smo i prenoili. Ne vjerujui etnicima, spavali
smo obueni i sa orujem. Leali smo na vunenim duecima koji su, u
to nije bilo sumnje, opljakani iz muslimanskih kua.
Sutradan smo se prebacili u slobodnu Rogaticu, gdje nam je, nakon dvodnevnog odmora, prikljuena grupa boraca iz atorovia, koji
su uli u sastav Mujinog bataljona za olovski i vareki front. Iz Rogatice smo doli u Podromaniju, gdje smo se razdvojili u dvije grupe:
jedna je pola u Kalinoviki odred, a druga, u kojoj sam bio i ja i pri kojoj su bili borci iz atorovia, predvoena Svetozarom Vukmanoviem
Tempom, otila je prema Olovu. Muslimani iz atorovia su kod Olova
pristupili Mujinom bataljonu, a naa grupa je ula u sastav novoformirane Sarajevske ete, iji su poloaji, takoe, bili kod tog grada. Sa-

stav ove ete bio je, ve na prvi pogled, za nas koji smo doli iz Srbije
zbunjujui. Ta eta nije bila dobro organizovana, naime, poto je bila
tek formirana, nije imala ni potrebnog iskustva, niti je djelovala kompletno. Kod nekih boraca bilo je i nezadovoljstva radi nedovoljne brige
0 eti, kao i neprestanog prebacivanja sa jednog kraja na drugi. Unutranja organizacija u eti jo nije funkcionisala.
Od poetka oktobra 1941. godine bilo je oko 20 boraca iz Nahoreva i okoline koji su se borili u etama Crnovrkog bataljona i Crepoljske ete. Od tih i novopristiglih boraca, kojih je zajedno bilo 33,
odlukom taba odreda Zvijezda formirana je, u planinarskom domu
na Skakavcu, 12. oktobra 1941. godine, Nahorevska eta, kao esta
eta tog odreda. Za njenog prvog komandira postavljen je Milo
Graanin, zemljoradnik iz sela Slatine, a za prvog komesara Momir Balorda, bravarski radnik iz okoline Visokog. U eti nije postojala partijska elija. Bila je podijeljena na dva voda i etiri desetine. Prvi vodnici
bili su Rajko Miki, zemljoradnik iz Nahoreva, i Krsto Peri, zemljoradnik iz Skakavca. Desetari su bili Vaso Miki i Blagoje Blagojevi, zemljoradnici iz Nahoreva, Blagoje Doki, stolarski radnik iz sela Radave,
1 Samojlo Terzi, zemljoradnik iz sela Perca. Ceta je bila naoruana
samo pukama.
Prvu akciju izvela je zajedno sa Crepoljskom etom zauzimajui,
pod komandom Save Prede, 21. oktobra zgradu koevske optine i
malte Bardakije, koje su se nalazile na samoj periferiji Sarajeva, u
Podhrastovima. Tom prilikom je zgrada koevske optine zapaljena,
unitena je optinska arhiva, zaplijenjena jedna puka, jedna pisaa
maina, telefonski aparat i neto pisaeg materijala.
Novembra 1941. godine Nahorevska eta je doekala oveu kolonu Nijemaca, koja je, kreui se pravcem Koevo - Radava - Nahorev o - P e r c a - U b a r e - K l a k i e - C r n i vrh, ila da napadne Crnovrku
etu. Presrela je Nijemce u selu Perca i sa njima povela dvosatnu borbu, u kojoj je ubijeno i ranjeno deset njemakih vojnika. U Nahorevskoj eti poginuo je borac Velimir Ristovi. Ovom akcijom je rukovodio
komesar ete Momir Balorda. Nijemci su uspjeli da se probiju, ali je ta
borba dala vremena da Crnovrka eta spremno doeka njemaki napad.
Nekoliko dana nakon te akcije, izvrene su, odlukom taba odreda Zvijezda, promjene u komandnom sastavu ete. Za komandira je
postavljen Ljubo Kravec, gimnazijalac iz Sarajeva, a za komesara David
Kabiljo Dao, radnik iz Sarajeva.
est boraca Nahorevske ete, predvoeni vodnikom Rajkom Mikiem, izvrili su 8. decembra 1941. godine napad na domobransku
posadu u Luci, kod dananjeg Filmskog studija u Sarajevu, i zarobili
osam domobrana, zaplijenili pet puaka, neto puane municije, ebadi, izama i druge vojnike opreme.

Odlukom taba odreda Zvijezda, eta je 10. decembra 1941.

prebaena sa poloaja na Skakavcu na poloaje kod Varea. Sutradan
po dolasku na vareki front, eta je napala mjesnu miliciju u selu Vinjiima. Borba je trajala itav dan, sve do mraka, kada je neprijatelj istjeran iz sela. Potom je eta napala i neprijateljsku posadu u selu Prii,
ali se poslije borbe, koja je trajala do kasno u no, morala povui na
polazne poloaje. Ujutro je ponovo izvrila napad i potisnula ih iz
Pria. Istovremeno, u toj velikoj operaciji zaposjednuta su gotovo sva
neprijateljska uporita u dolini oko Varea.
Trinaestog decembra 1941. eta je krenula dalje, prugom prema
Vareu. U neposrednoj blizini uspinjae sukobila se sa dijelovima jedne domobranske pukovnije. U borbi, koja je trajala 2-3 sata neprijatelj
je upotrijebio i teko oruje. Jedan neprijateljski vod probio se kroz
rudarsku jamu i zaao eti iza lea, zbog ega je ona morala, i u tome
veoma teko uspjela, da se povue u Vinjie. U toj borbi je poginuo
komesar ete David Kabiljo Dao. U istoj borbi uestvovala je i Sarajevska eta, u ijim redovima je tom prilikom tee ranjen jedan borac
iz Sarajeva.
Nahorevska eta je sutradan, zajedno sa dijelom Vareke i jednom etom Mujinog (Muslimanskog) bataljona, uspjela da se borbom probije do same uspinjae. U borbi, koja je tu voena, zarobljena
su dva domobranska podoficira, jedan ustaki milicionar, zaplijenjen
jedan pukomitraljez, 3 puke i nekoliko stotina puanih metaka.
Nae snage su prole bez gubitaka.
Ve 19. decembra 1941. neprijatelj je jakim snagama napao poloaje Nahorevske ete na uspinjai, kojoj su u pomo pritekli borci
Niike ete. Snage neprijatelja su bile mnogo brojnije i bolje naoruane, pa su se nae ete morale povui u Prie. U borbama toga
dana poginuo je Pajo Pei, borac Niike ete, a Nahorevska nije imala
gubitaka.
Na traenje boraca Nahorevske ete, Hasan Brki, komesar
Odreda Zvijezda, postavio me je, 21. decembra 1941, za politikog
komesara umjesto poginulog Davida Kabilja Dae. Na poloajima u
Priima eta je ostala do 23. decembra 1941. godine, kada je, odlukom taba odreda, vraena na poloaje na Skakavcu. Tu je ona brojno
ojaala, pa je za nepun mjesec dana brojala preko 150 boraca, zbog
ega su od nje, u februaru 1942. godine, stvorene dvije nahorevske
ete, koje su ujedno predstavljale petu i estu etu Odreda Zvijezda
(dosadanja nahorevska eta nazivana je Prvom, a novoformirana Drugom nahorevskom etom). Za komandira Druge nahorevske ete,
koja je brojala 70 boraca, postavljen je Krsto Peri, a za komesara Lazar uur, zemljoradnik iz Vogoe. U prvo vrijeme, ta eta je drala
poloaje na Vujoj Luci i Vrani, a kasnije u Nahorevu, u zaseoku Selja i
na Nahorevskom brdu prema Vogoi. U Seljima je bila smjetena u
kui Luke Simeunovia.

Predlog zapovjednika redarstvene strae Benovia o potrebnim mjerama sigurnosti za osiguranovembar 1941. godine)

nje grada Sarajeva iz koga se vidi da ustanike jedinice kontroliu samu periferiju Sarajeva (13.

19 - Sarajevo u revoluciji

Za komandira Prve nahorevske ete postavljen je dotadanji vodnik Rajko Miki, a ja za komesara. Njen dotadanji komandir Ljubo
Kravec postavljen je za komandanta Stublinskog bataljona u formiranju. eta je imala 80 boraca, a podijeljena je bila na dva voda i etiri
desetine. Vodnici su bili Rade Joco, zemljoradnik iz Bua Potoka, i
Vaso Jeremi, zemljoradnik iz Veleia, a desetari Vaso Miki i Bogdan
Doki, zemljoradnici iz Nahoreva, Blagoje Doki, stolarski radnik iz
sela Radave, i Mirko Sikira, zemljoradnik iz sela Grahovita. eta je
bila naoruana pukama i jednim pukomitraljezom tipa zbrojovka.
Manjim dijelom je bila smjetena u planinarskoj kui na Skakavcu, a
veim u Nahorevu, u kui Milenka Dokia. Poloaje je drala u neposrednoj blizini Gajtan-fabrike, na kosi Krastavac i brdu Gradina. Prvi vod
ove ete drao je poloaje i na Vujoj Luci.
Jedan vod ustaa, naoruan pukama i jednim pukomitraljezom,
izaao je 2. marta 1942. iz grada i uputio se da pljaka selo Alape, u neposrednoj blizini Gajtan-fabrike. O tome nas je obavijestio etni kurir
Aco Kneevi iz Alapa, pa smo poslali vod Joce Rade da sprijei
ustae u njihovoj namjeri. Do borbe je dolo u neposrednoj blizini
sela, na mjestu Kukin potok, i u njoj je jedan ustaa ubijen, jedan ranjen, te zaplijenjen pukomitraljez zbrojovka, jedan pitolj i neto
mitraljeske municije. Ustae su se spasile bjekstvom u grad a da u
Alape nisu ni ule. Bjeei ispred partizana, na Koevu su presreli pet
seljanki i pretukli ih. Tri od njih, Zorka Doki i Milena Doki iz Nahoreva i Stana Buevac iz Alapa, izdahnule su pod batinama, a Milka Gruji
iz Slatine i taka Simeunovi iz Poljina umrle su od zadobijenih uboja
poslije tridesetak dana.
Prema poloajima na koje je bila rasporeena, Prva nahorevska
eta imala je zadatak da sprijei neprijateljske upade iz Sarajeva i da
titi sa svoje strane pristup Srednjem, koje je tada bilo centar osloboene teritorije Odreda Zvijezda. Istovremeno, ona je sluila kao
vezni punkt izmeu Sarajeva i Srednjeg, pa je njen zadatak bio i da
prihvata borce koji su izlazili iz Sarajeva i odlazili u partizane, kao i da
prihvata partizanske kurire na njihovom putu Srednje - Sarajevo, i
obratno.
Prilikom prolaska Prve proleterske brigade u januaru 1942. godine kroz istonu Bosnu i njenog mara preko Igmana, jedna desetina
Prve nahorevske ete provela je njenu kolonu od sela Stubline do
mjesta na kojem je prela rijeku Bosnu.
Izlazei iz Sarajeva na slobodnu teritoriju, kroz redove Nahorevske ete su proli mnoge Sarajlije, meu kojima Branko Kisi, Drago
Staki, Edo Ambrozi, Safet Bejdi, ivija - ije ime ne znam i dvije
djevojke, Jevrejke iz Sarajeva, Mira Daniti i druga koju smo zvali Seka.
Jedan dio njih je 13. marta 1942. ukljuen u novoformirani Prvi bosanski udarni proleterski bataljon, a Mira i Seka su ostale kao bolniarke u
eti sve do njenog rasula, kada su ih etnici na zvjerski nain ubili,
Miru u Srednjem, a Seku na Skakavcu. Osim ovih, jo je bilo nekoliko

radnika iz Sarajeva koji su iz Nahorevske ete otili u Udarni bataljon.

Sarajevski radnici su esto prolazili kroz tu etu, iji je sastav, inae,
bio gotovo iskljuivo sa sela, pa su ti kontakti pozitivno uticali na
ljudstvo.
Prva nahorevska eta bila je sastavljena od boraca iz Nahoreva,
Radave, Poljina, Slatine, Koeva, Perce i Vie. Jedan broj boraca bio je
iz Bua Potoka, vrakinog Sela i Grahovita, ali je gro bio iz Nahoreva,
pa je ona po tome i dobila ime. Preteno je bila sastavljena od zemljoradnika, a radnika nije bilo vie od 30. To je imalo odreenog uticaja na
pokretljivost ete, na njen borbeni moral, akcije koje je vodila, na disciplinu, pa i na njenu konanu sudbinu.
Kao to je ve reeno, eta nije imala partijsku eliju sve do povratka sa Varea na Skakavac, gdje je sekretar Okrunog komiteta Nisim Albahari, pri prolasku ete kroz Srednje, 24. decembra 1941. godine, u Partiju primio komandira Ljubu Kraveca, kurira ete Simu Kokota
i mene. Tada je formirana i partijska elija za ijeg sekretara sam izabran ja kao komesar ete.
Rad ove elije bio je uslovljen i ogranien politikom situacijom
uopte, a posebno situacijom u sredini u kojoj je djelovala. Na njenim
sastancima proraivana je marksistika literatura, raspravljano je o situaciji na ratitima, itane su vijesti koje smo dobijali iz odreda, donoeni su planovi o politikom i kulturnom djelovanju elije i ete u
selima na ijem je terenu djelovala. Marksistiku literaturu i vijesti sa
ratita iz zemlje i van nje umnoavali smo na maini i dijelili borcima i
narodu. Umnoavanje je obavljao jedan borac, Jevrej iz Sarajeva, stolarski radnik, kojeg smo zvali Crni, ali mu pravo ime ne znam. Bio je visok, mrav i izrazito tamne puti, utljiv i veoma vrijedan. Poginuo je na
Stublini prilikom etnikog pua.
Na inicijativu partijske elije odravane su konferencije po selima,
na kojima su objanjavani ciljevi partizanske borbe, raskrinkavana djelatnost i izdaja etnika, a prireivane su i priredbe sa kulturnim i politikim sadrajem.
Upornu borbu elija je vodila protiv etnikih uticaja i etnicima
naklonjenih elemenata u eti. Borcima i narodu, koji jo nisu mogli da
shvate da ima onih koji sarauju sa Nijemcima, navoen je kao primjer
ponaanje etnika u Srbiji i njihova otvorena izdaja. Posebno otro
smo se morali sukobljavati sa najzagrienijim eksponentima etnike
ideologije u eti, kakvi su bili Mirko Siljevi, Risto Krajinik, Grujo Tufegdi i jo neki. Za svako zlodjelo okupatora i ustaa, oni su okrivljavali komuniste, govorei narodu, u poetku prikriveno, a kasnije i otvoreno, da su ta zlodjela posljedica komunistikih akcija. Njihovo djelovanje i rovarenje nisu proli bez negativnih posljedica na sudbinu
ete. Demoralizotorski su djelovali meu borcima i narodom, uvjeravajui ih da jo nije vrijeme za otvorenu borbu, da se treba uvati za
pravo vrijeme i tititi do tada svoje domove. Kod jednog broja boraca nismo mogli osujetiti njihov uticaj. Bilo je jasno da pripremaju prev19-

291

rat u eti. O ovakvoj situaciji izvijestili smo tab odreda preko Hasana
Brkia i drugih koji su ee dolazili u Nahorevsku etu.
Posebno teka situacija bila je u Drugoj nahorevskoj eti, u kojoj
je djelovao najvei broj etnikih elemenata, koji su uspjeli da za svoje
ciljeve pridobiju jedan broj boraca, a drugi da pokolebaju. Zbog toga
je drug Hasan Brki doao u aprilu 1942. godine na njene poloaje sa
prateom desetinom taba odreda, razoruao jedan dio njenih boraca,
a drugi dio, sa komandirom i komesarom, prebacio u sastav Prve nahorevske ete. Na taj nain je Peta eta prestala da postoji. Nuno je
spomenuti da u toj eti nije bilo partijske elije, niti komunista osim
njenog komesara, koji je bio lan elije este ete.
Ni Prva nahorevska eta nije uspjela da izbjegne sudbinu Druge,
iako se neto due odupirala razbijakim i izdajnikim etnikim podrivanjima. Zagrieni etniki elementi su, 30. aprila 1942. godine, iskoristili trenutnu odsutnost komandira i komesara iz ete i u njoj izvrili
pu. Oni su se dali u potragu za mnom, ali sam, obavijeten o tome,
uspio da se nou toga dana prebacim u Srednje, gdje sam stupio u
poznatu grupu udarnih bataljona od kojih je docnije formirana esta
istonobosanska proleterska brigada, u ijim sam se redovima borio
do kraja rata. lako su doivjele takav kraj, za ono vrijeme karakteristian i za druge, nahorevske ete su ostvarile, pored niza oruanih akcija i borbi koje su vodile, i odreene pozitivne rezultate na terenu na
kojem su djelovale. Neophodno je napomenuti da su se one za sedam
mjeseci svoga postojanja gotovo iskljuivo hranile onim to je narod
sela sa njihovog podruja dobrovoljno davao. O tome su se brinuli odbornici, koji su na konferencijama svakog sela i zaseoka bili izabrani.
Samo jednim manjim dijelom ete su se snabdijevale iz magacina podruja koji se nalazio u Stublini. To jasno govori da ih je narod bio
prihvatio kao svoju vojsku i da im je pruao punu podrku. Ovo postaje tim nepobitnije, kada se zna da su obje ete bile sastavljene iskljuivo od dobrovoljaca.
Moda najpozitivniji i najtrajniji rezultat nahorevske ete su ostvarile na planu meunacionalnih odnosa na svom podruju. U selima koja
su kontrolisale ivjelo je oko 35% Muslimana, dok su ostali dio stanovnitva sainjavali Srbi. Mi smo uporno nastojali da izmeu njih jo vie
razvijemo i uvrstimo tradicionalno dobre odnose i saradnju, te u tome
smo imali nepobitne rezultate: za itavo vrijeme rata neprijatelj nije
uspio da ih zavadi i uvede u meusobna istrebljenja. U muslimanskoj
sredini ustae su uspjele u toku itavog rata da zavrbuju samo jednog
ovjeka. etnici, koji su od rasula nahorevskih eta do osloboenja
stalno kontrolisali taj kraj, privukli su u svoje redove samo tridesetak
Srba, dok su se ostali drali pasivno prema njima. Sve to jasno govori
da neprijatelj u tom kraju, u toku rata, nije, zahvaljujui i djelovanju nahorevskih eta, a osobito este, naao iri oslonac u narodu. Plodovi
te aktivnosti nikada nisu iezli bez obzira to su etnici privremeno,
oslanjajui se na okupatora, vojniki i terorom odravali vlast.

MILAN BATAR

NISAM HTIO DA SLUIM VOJSKU NDH

Komunistika partija je uvijek nalazila naina da ljude koji su ispoIjavali rodoljubiva osjeanja, naroito poslije kapitulacije, povee i
usmjeri na borbu za istinsko pravo naroda i slobodu. Upravo kad ovo
podvlaim, onda imam u vidu i moj sluaj, s obzirom da je upravo sarajevska partijska organizacija mene nala u Travniku, u mom rodnom
mjestu, gdje sam bio poslije kapitulacije bive Jugoslavije, u ijoj vojsci sam se nalazio kao podoficir. Kao bivi podoficir, morao sam da se
javim novoustanovljenim vojnim vlastima NDH, to sam i uinio. Nakon
mjesec dana uspio sam sa jo nekim drugovima izdejstvovati da se legalizujem kao civilno lice, to je u tom momentu i u vrijeme, reklo bi
se bezvlaa, bilo jednostavno. Tako sam se naao kod kue bez posla, ali sam, opet, nakon kraeg vremena, pod pritiskom ustake organizacije morao da se stavim u slubu oruanih snaga tzv. NDH.
U kontaktu sa nekim lanovima partijske organizacije iz Travnika i
nekih drugova koji su studirali u Zagrebu, a i zbog mog linog gledanja na okupaciju i njene posljedice, nisam imao nikakve volje da sluim
oruanim snagama te okupatorske tvorevine.
Tih dana, iz Sarajeva u Travnik dolazi moj dobar drug iz vremena
gimnazijskih dana, edo Savi, inae roeni Travnianin, da bi se prijavio vojnim vlastima. Odmah da kaem da je edo Savi, u to vrijeme,
djelovao u partijskoj organizaciji Sarajeva kao sekretar partijske elije
u Kovaiima, to sam kasnije saznao. Pod njegovim uticajem javljam
se u domobranstvo kao rezervist, da bih neto docnije dao izjavu i za
aktivnu slubu. edo me je tako ukljuio u rad za NOP u okviru domobranstva. Ubrzo sam zatraio, preko nekih prijatelja, raspored u Sarajevo, pa sam mjeseca jula dospio u 5. topniki sklop koji je bio u formiranju i stacioniran u objektima firme Butaconi-Venturini. Time sam

izbjegao i mogunost da budem prebaen na front, u borbu protiv

partizana.
Jo se nisam ni smjestio, a ve su poeli pristizati zadaci od
ede, jer je ustanak uveliko otpoeo na Romaniji i u ostalim krajevima.
Poeo sam nespretno, reklo bi se bez iskustva, da prilazim zadacima,
s tenjom da ne naruim redovne poslove koji su mi nametnuti vojnikim pozivom, a vie iz razloga neshvatanja sutine veze u koju sam ukljuen, pa sam, zbog toga, od ede sve ee dobivao, u poetku blae, a docnije i sve stroije prekore i kritiku. Ne poznajui organizacionu strukturu KPJ i njene metode rada, bio sam neiskusan aktivista, uz
to mlad, sklon brzopletosti, a pogotovo to mi se inilo da e tvorevina
nazvana NDH - da traje samo do zime. Ustanak u Srbiji, Bosni i ostalim krajevima zemlje je imao i te kakvog odjeka na nau, u to vrijeme,
bujnu matu, pa se stvarao nerealni optimizam.
Sarajevska partijska organizacija je u to vrijeme mnogo panje
poklanjala upoznavanju stanovnitva sa pravim stanjem stvari u zemlji i
svijetu. Bilteni koji su izlazili u jesen bili su puni vijesti sa svih frontova,
a pogotovo su podvlaili potrebu borbe protiv okupatora i njegovih
slugu, o nunosti nepomirljive borbe za slobodu za koju ne treba aliti
ivote. Narod je poeo govorkati i glasno razmiljati na ulici, u tramvaju i radnjama. Glad je ovladala gradom. Nezadovoljstvo je iz dana u dan
raslo. Naroito se reagovalo na sluenje u vojsci, na odvoenje mladia silom na Istoni front, na sluenje vojnog roka u okupatorskim
formacijama pod posebnom izobrazbom i si.
Jedan od prvih, a docnijih zadataka koje sam dobivao, bio je rasturanje upravo tih biltena, izvuenih na getetneru, na vrlo jeftinoj
hartiji, gotovo poutjeloj, gusto kucanih na nekoliko stranica. Redovno
su donosili vijesti sa Istonog fronta, i o ustanku i borbama u naim
krajevima, posebno na Romaniji i u Srbiji.
Na sakupljanju priloga za Narodnu pomo, zadataka je bilo na
pretek, a i najzgodnije mi ih je bilo izvravati, jer sam se kao ef vojne
menze bavio nabavkom hrane, pa mi je do novca bilo lake dolaziti.
Jedino ega smo se stalno plaili i edo i ja bilo je to da ne budemo
otkriveni, te da me ne smijene ili prekomanduju u neku jedinicu koja
ide na poloaje, u borbu protiv partizana. To nam je zadavalo velike
brige i o ovome je edo sa mnom esto razgovarao i stalno me kontrolisao u poslu, zapitkujui kako sam svaki put doao do novca, ili
kako sam to i to uradio i si. Sve to pomalo je djelovalo da sam poeo
bivati j ponaati se kao pravi ilegalac, pa sve rjee u kasarni sam se
uputao u javne diskusije na temu NDH i Nijemaca kao okupatora. Posebno mi je skrenuta panja da izbjegavam kontakte sa travnikim
ustaama koji su bili u Sarajevu u nekakvoj ustakoj koli i kao ranjenici u bolnici poslije borbi sa ustanicima u podruju Nevesinja, u ljeto
1941. godine.
Okrenuo sam se isto vojnim vezama, pa sam uspostavio kontakt
sa jednim mojim dobrim drugom koji je radio u tabu, gdje su sva na-

reenja zavoena i pisana, tako da sam mogao doi do odreenih podataka. Preko njega sam otkrio akciju napada na partizansku etu koja
je u to vrijeme bila u rejonu sela Nahorevo-Skakavac, pa obavijestio
o tome druga edu.
Rad na rasturanju Biltena bio je tei i skopan sa opasnou da
budem na licu mjesta otkriven ili da se neko od onih koji ga primaju ne
otkrije na nezgodnom mjestu. edo mi je savjetovao da izbjegavam
davanje na ruke ljudima u koje nisam siguran, ve da ih rasturam po
stolovima i kancelarijama. Svaki put sam izabrao druge stolove i kancelarije, jer biltene nisam dobivao u veem broju, najvie do desetak
primjeraka. U ovom poslu dolazilo je i do smijenih situacija, pa sam
doivljavao da mi moj komandir, inae veliki anglofil, u povjerenju da
taj isti Bilten da proitam, i upoznaje me u detalje o svemu, jer je bio
redovan slualac Radio-Londona i Radio-Moskve. A bilo je i otrih rijei od nekih oficira, koji su i prijetili. Za mene je to bilo vrlo korisno
saznanje jer sam poeo ozbiljnije shvatati i razumijevati situaciju, nego
u poetku. Poeo sam se i pribojavati, pa initi korekcije u kontaktima
sa ljudima.
Ba u to vrijeme je jedna baterija bila upuena u Jajce, a odatle
prema ipovu, za podrku ustako-domobranskim snagama u borbi
protiv ustanika u rejonu ipovo-Janj, kojima je komandovao Simela
Solaja koji su uspjeli zarobiti jednu haubicu 100 mm, ali su je neto
docnije ponovo preuzeli domobrani. O tome sam morao saznati detalje i dostaviti ih Cedi. Takoer je neto docnije jedna baterija kalibra 60
mm brdskog tipa takoer bila zarobljena na Romaniji, pa sam i o tome
morao prikupiti podatke.
Ovi dogaaji su u kasarni izazvali burne diskusije i osjeala se depresija u duhovima sklonim okupatoru, a kod drugog dijela - i potitenost i strah ta e s njima biti, jer za sve ovo su krivi ustae i Nijemci
zbog pokolja nad srpskim ivljem, itd. Takvo stanje je sve vie pogodovalo naoj agitaciji i propagandi, tj. partijskoj organizaciji, pa i meni
je bilo lake raditi i pronalaziti istomiljenike.
Polako se primicao i dan mog odlaska u partizane. edo je stalno
neto pripremao i kad god sam pokretao pitanje odlaska u umu,
izbjegavao je odgovor. Nisam znao da je trebalo da proem kroz provjeru i steknem povjerenje koje bi mi otvorilo put u partizanske redove.
Takoer, nisam znao ni to da edo nije htio da me neorganizovanog
poalje, ve je nastojao da, budem politiki formiran i osposobljen za
rad u drugim uslovima. A za njega je to bila i velika odgovornost.
Ovaj moj prelaz od obinog simpatizera - rodoljuba do partijca,
edi je zadavao, izgleda, dosta muke, s obzirom da sam morao proi
kandidatski sta i biti upuen na Romaniju. Koliko sam shvatio i koliko
se sjeam, spominjao mi je Valtera, kad bi o meni bilo govora. Tako
sam jednog dana kod Drvenije ostao da etam po ploniku, a edo se
izgubio u jednoj od kapija neke stare zgrade, i nakon pola sata je izaao, vedar i nasmijan, potapao me i rekao: Sve je u redu, ide, Valter

je odobrio. Iz toga sam zakljuio da sam bio na jednoj vrsti smotre,

ne direktne, ali i za mene uspjene i sudbonosne.
U oktobru mjesecu edo mi je saoptio da sam kandidovan za KP
i da za lana Partije obaveze i dunosti postaju odgovornije, da se lan
Partije ne smije kolebati i da nema nita vanije od partijskih zadataka.
Ja sam ovo drugo vie sluao nego li ono prvo, jer sam se pomalo i
prepao, ne shvatajui o emu se, u sutini, radi, jer principe i disciplinu
KP J nisam poznavao, a ni edo nije stigao sve da mi objasni. Tako
sam ostao uskraen, bez odgovora u mojim razmiljanjima. Okoliao
sam ne bih li saznao to vie o emu to edo govori. Tako sam se sa
nedovoljno jasnim pojmovima o KPJ, na kraju krajeva, ubrzo naao u
partizanima, gdje sam saznao u emu je sutina moje pripadnosti Partiji.
Prije odlaska u partizane, edo mi je bio povjerio jo jedan zadatak. Naime, postavio me za rukovodioca omladinske grupe koja e, u
sluaju da partizani napadnu na grad Sarajevo, uiniti svoje iznutra i
stvoriti uslove na periferiji grada za to laki prodor partizanskih jedinica. O tome sam neto docnije ponovo uo od Slavie Vajnera ie,
prilikom napada na Pale. On je pominjao mogunost izbijanja na brda
oko Sarajeva, pa eventualni napad i na sami grad.
U pripremama za moj odlazak na Romaniju, u poetku novembra
1941. godine, bilo je potekoa. U to vrijeme, dobiti dozvolu za odlazak u partizane, predstavljalo je neku vrstu nagrade i ukazivanja posebnog povjerenja za aktivnosti u ilegalnom radu u gradu Sarajevu.
Jednostavno reeno, to je trebalo zasluiti.
Kurir uro Damjanovi, koji je vodio uru Pucara Starog i Osmana Karabegovia na njihovom putu iz Krajine za Podromaniju preko
Sarajeva, poveo je i mene. U to vrijeme nisam znao ko su drugovi sa
kojima idem u partizane. Snijeg po okolnim brdima, samo to nije siao u grad. Tmurno i oblano vrijeme kao da je htjelo da nam pomogne. Konano, kreemo. Nakon viednevnog putovanja od ete do
ete, najprije stiemo kod ete Tome Mee u selu Petrovii, pa sutradan na Trebevi i preko Jahorine, Podgraba, Mioia stiemo u Podromaniju. Borci partizanskih jedinica na Trebeviu i Jahorini pomogli su
nam da stignemo na cilj.
Utisci su takvi da se ne mogu iskazati rijeima. Ima zadivljujuih,
a donekle nastaje i psihiko smirenje. Javlja mi se i poneka strepnja ta e biti sa mnom, kuda li u biti rasporeen? - a to je za mene
tada bilo najvanije.
Pred komandom mjesta, koja je bila smjetena u nekoj velikoj
zgradi, vri kao u konici. Borci sa petokrakama ili trobojkama na ubarama ili ajkaama, konim kapama, sa pukama na ramenu, ulaze ili
izlaze, nosei nekakve hartije ili koverte, koje, uz buno nadvikivanje
sa ostalima, stavljaju u torbice i urno odlaze. Na livadi pred zgradom,
sa nekoliko konja se istovaraju vree sa hranom i sanduci sa municijom, a na druge se opet neto tovari. amor i dovikivanje ostavlja uti-

sak prave mobilizacije. U radionici bruje krojake maine, tuku usterski ekii, malo izdalje uje se pjesma omladine. Iznenaen sam i razmiljam. Oekivao sam da u doi u neki tab, gdje u biti rasporeen,
a ovo prava i istinski organizovana optina. Tu su i telefoni, razgovara
se sa okolnim mjestima. ujem da spominju Uice, Rogaticu, Vlasenicu, itd. Do ruku mi dolazi list Borba, organ KPJ. Vidim prava drava.
U jednom uglu vidim nekakve puke sa upadljivo dugakim cijevima i
doznajem da su to nae puke partizanke, koje se prave u Uicu.
Pomislih, partizani su jai od NDH. Imam utisak da sam stigao na slobodu. Bat njemakih izama, koje sam svaki dan u Sarajevu morao
sluati, najedanput je za mene prolost.
Od seljaka to istovaraju ili tovare konje, jedan prilazi, a za njim i
drugi - zapitkuju, zagledaju misle da sam zarobljenik. Na kraju zakljuuju naglas da sam komunist iz Sarajeva. Ima ih dosta kod nas, kau
mi, ima i Muslimana, itava eta Muje Hodia. Iz razgovora s njima
zakljuujem: stvarnost je neto gora i oporija od slike koju sam dobijao od Cede. Pomalo strepim od onoga to u nai u eti. Sutradan
nas pred Pokrajinskim komitetom postrojie i poee razgovori sa
svakim pojedincem. Naime, sakupilo se desetina omladinaca koji su sa
raznih krajeva i pravaca iz Sarajeva ovdje stigli. Jedan drug, visok,
mrav, obraa se svakom ponaosob, i kad doe do mene, im sam
izustio da sam Hrvat, ree mi, okreui se nekome, da ja treba da se
vratim natrag. Prepadoh se, i poneto uznemiren, rekoh da sam poslat
da se javim drugu Rati Dugonjiu. On se, smijeei se, okrenu i ree:
Dobro, eto ti Rate, pa s njim razgovaraj. Sa Ratom se brzo zavrilo.
im sam, tako rei, zinuo, vidio je o emu se radi i odmah dao saglasnost da idem u etu, rekavi mi da malo priekam, da u ii sa jo jednim drugom. Uskoro mi prie jedan visok ovjek u skijakoj odjei,
mislim da je bio momentano gologlav, jer je bilo toplo i sunce je grijalo. Predstavi mi se prezimenom Cengi, ime nisam upamtio. Ili smo
skupa do Crne Rijeke, gdje smo se rastali. Usput mi je priao o svom
partijskom radu. Zamijenjen je za neke domobranske oficire, prije par
dana. Iz razgovora s njim, poinjem razaznavati pravo lice partijske organizacije, obziljnost pokreta i si. Poto sam po elji upuen u Praanski bataljon, gdje je bio komandant Beli Akif Boo, koga sam mjesec dana prije vidio u istom domobranskom puku u Sarajevu, a po dolasku na Podromaniju smo se sreli i o svemu razmijenili nekoliko rijei.
Rekao mi je da doem u njegovu jedinicu, to sam i uinio.
U Praanskom bataljonu upoznajem Vesu Jovanovia, Salima eria Bracu i druge. Ostajem oko sedam-osam dana na pripremama za
politikog komesara ete. Braco, kao partijski rukovodilac, starao se o
tome. Najprije mi je dao apirografisan materijal o 24-togodinjici oktobarske revolucije da proitam, pa list Borbu, itd. Na kraju mi je dao
punu aku petokrakih zvijezda i uputio me u etu.
etu sam naao u Prai. Upoznao sam se sa komandirom ete
Tomom Majkaloviem i ostalima. Uskoro odlazimo na poloaj. Poinju

straarska sluba, patrole, napad na Pale prvi put, drugi put, i na kraju
druga neprijateljska ofanziva na slobodnu teritoriju, koja me odvaja od
Romanije i odvodi u Prvu proletersku brigadu, gdje se sreem sa drugovima omladincima iz Sarajeva i okoline, koji se svrstavaju u dvije
omladinske ete, od kojih jedna u 5. umadijskom bataljonu.
S njima nastavljam borbeni put do Sutjeske, gdje se juna mjeseca 1942. godine bataljon rasformira i odlazimo u jedinice Druge proleterske brigade.

SALAMON ROMANO

SA ROMANIJCIMA U PRVU PROLETERSKU BRIGADU

Polovinom aprila 1942. godine otpoela je Trea neprijateljska
ofanziva na istonu Bosnu. Nau slobodnu partizansku teritoriju ponovo su napadale kombinovane njemako-ustake snage iz vie pravaca.
Romanijski odred tek se oporavio i sredio svoje redove od prethodne
ofanzive i teke zime koja je bila na izmaku. U to vrijeme nalazio sam
se u Glasinakom udarnom bataljonu Romanijskog odreda koji je
drao poloaje na Vitnju, kod Kule, na Maloj i Velikoj gradini, te kontrolisao drum koji vodi od Sokoca prema Rogatici. Nekoliko dana i noi, u
intervalima, razgarala se borba as na lijevom - as na desnom krilu
poloaja koji je drao na bataljon.
Nijemci i ustae vrili su ispade iz Sokoca i Rogatice da bi oistili
komunikaciju, dok su istovremeno jake neprijateljske kolone kretale iz
Sjetline, Prae, Mokrog i Bogovia prema slobodnoj teritoriji. Iz daljine, od Vlasenice, Olova, Han-Pijeska, Pala i Mokrog, oglaavala se estoka topovska i minobacaka vatra. U mrkloj noi nebo su parale signalne rakete raznih boja, uz dugotrajne i kratkotrajne mitraljeske rafale. Sve je to nagovjetavalo da je na pomolu vea neprijateljska ofanziva.
Zaustavili smo neprijatelja koji je nastupao prema naim poloajima. Danju smo vidjeli kako kopaju rovove i utvruju se na dostignutim
linijama. Poto su imali dobar pregled naih poloaja, tukli su nas artiljerijom i minobacaima i ve prvog dana ranjeno je nekoliko naih boraca. vrsto smo drali svoje poloaje i pripucavali se sa grupama koje
su eljele da se probiju. Naporno i teko bilo je nou. Zbog blizine neprijatelja, esto se moralo ii u patrole i na mrtve strae, radi kontrole
meuprostora.

Oslukivali smo skriveni, napreui vid da bi osmotrili ta se

ispred nas deava, da ne bi bili otkriveni i iznenaeni. Sa pukom na
gotovs i pogledom prema neprijateljskom poloaju, bili smo u stalnoj
pripravnosti. Hladan vjetar i zima prodirali su do tijela i nagonili na
podrhtavanje. U rovovima pored mene nalaze se veinom borci iz ovih
sela, zdravi i krni momci, odvani i uvijek spremni za borbu. Uvijek
sam osjeao divljenje prema njihovoj snazi i izdrljivosti. Bili su to preteno zemljoradnici, poznati glasinaki kosai, umski radnici, kao i
radnici iz Sarajeva. Svi su oni navikli na tekoe i napore sa kojima su
se borili da bi obezbijedili koru hljeba sebi i svojoj porodici. Tu, u rovovima, dok smo gledali kako u daljini gore sela Glasinca i Romanije,
na njihovim licima osjeao se nemir i gorina. Tamo preko ceste, bile
su kue njihovih porodica ili komija, svih onih divnih ljudi i ena koji
su nas bezbroj puta domainski prihvatili i svojoj vojsci pruili dom za
odmor i okrepljenje.
Neprijatelj je bio nadmoan, probio je poloaje nekih naih jedinica, dok se glavnina naih snaga sa Vrhovnim tabom povukla na desnu
obalu rijeke Prae. Naem bataljonu je prijetila opasnost opkoljavanja
na glasinakoj visoravni. Zbog toga smo dobili nareenje taba Romanijskog odreda za povlaenje prema selu Ozerkoviima. U selu smo
imali predah, topli obrok, kratke etne sastanke i dogovore komunista
o predstojeim zadacima.
lanovi taba bataljona obilazili su ete i izvrili smotru bataljona.
Bili su tu komandant Svetko Furtula, politkomesar Savo Prea, zamjenik komandanta Naum Zafirovski i zamjenik politkomesara Mika Fliker.
Oni su nas upoznali sa vojnim i politikim dogaajima i ukazali na ozbiljnost situacije. Tada nam je saopteno da se na glasinaki udarni
bataljon preimenuje u Romanijski udarni bataljon. Poslije toga, borci
su se do mraka odmarali, dotjerivali opremu i naoruanje, a ekonomi
prikupljali rezerve hrane za predstojei mar. Kada smo naputali svima nama dragu Romaniju i odana sela Glasinca, bilo nam je tuno pri
srcu. Sa nama se povlaila omladina, a narod se sa stvarima i stokom
sklanjao u peine i skrovite umarke od ustaa i domobrana koji su redom palili srpska sela. etnike grupe su istovremeno upadale u muslimanska sela, palile kue, sijale smrt i pljakale nezatiene seljake.
Iz sela Ozerkovia smo 23. aprila 1942. godine krenuli, nonim
usiljenim marom, prema Renovici. Rijeku Prau smo preli preko mosta kod eljeznike stanice, a zatim savlaivali naporne uspone prema
selu Barama. Tu smo dobili novi raspored i zaposjeli poloaje od sela
Bara do sela Ustiprae. Bataljon je bio jako razvuen, a pored nas poloaje su branili i Rogatiki dobrovoljaki bataljon i jedna eta estog
beogradskog bataljona Prve proleterske brigade.
Po odluci taba, vie puta upuivan sam po zadatku u tab estog beogradskog bataljona, jer je i na bataljon bio stavljen pod komandu taba Prve proleterske brigade. U selu Jabuci, javio sam se komandantu estog beogradskog bataljona Miladinu Ivanoviu koji se ra-

spitivao o bataljonu, njegovom sastavu, naoruanju i raspoloenju boraca, a interesovao se i iz kojih su sela. udio sam se sa koliko poznavanja govori o prilikama na Glasincu, o njegovim ljudima i obiajima.
Kada izrazih svoje udenje njegovom interesovanju i toplini kojom govori o gortacima Romanije i Glasinca, ree mi je da je bio uitelj u
selu Dobre Vode kod Prae. Tu sam upoznao politkomesara bataljona
edu Minderovia, poznatog proleterskog knjievnika i pjesnika. On
se, takoe, interesovao o Romanijskom udarnom bataljonu, njegovim
ljudima, borbenosti, partijskoj i skojevskoj organizaciji, kulturnom i
zabavnom ivotu. Raspitivao se o ilegalnom radu partijske i skojevske
organizacije u okupiranom Sarajevu, akcijama koje su do tada izvedene. Upoznah ga sa onim to sam znao, a on je o tome vodio zabiljeke.
Pri tabu Beogradskog bataljona i u kontaktu sa etama, bolje
sam se upoznao sa proleterima, njihovom organizacijom i unutranjim
ivotom. To su veinom bili radnici iz Beograda i Obrenovca, obalski
radnici sa Save, studenti, srenjokolci, intelektualci i seljaci iz Posavine. Bili su veoma drueljubivi i veseli. vrst i veoma homogen kolektiv
Djelovali su kao prava vojska, ali odjevena u sve mogue uniforme, zarobljene od okupatora i njihovih sluga. Imali su prateu etu sa tekim
mitraljezima i bacaima, a sve ete su bile odlino naoruane sa njemakim pukomitraljezima, mainkama i pukama. Izdavali su svoj bataljonski list, imali bataljonski pjevaki hor, posjedovali muzike instrumente i davali, sa puno uspjeha, priredbe po selima i gradovima. Svaka
eta je izdavala zidne novine, ilustrovane karikaturama i crteima. Drugarstvo i veselost i meuljudski odnosi ostavili su na mene najdublji
utisak, lako sam prisno volio svoje saborce, Romanijce i Glasinane,
sa kojima sam dijelio dobro i zlo prve ustanike godine, intimno u
sebi zaelih da se i ja uvrstim u stroj takvog divnog vojnog kolektiva.
etvrtog maja 1942. godine, njemako-ustake kolone, podravane tenkovima, artiljerijom i minobacaima, otpoele su silovite napade
sa vie pravaca na nae poloaje. Nae snage davale su maksimalan
otpor, vrile kontranapade, zabacivale se iza njihovih poloaja, ali i trpile neuspjehe i imale nekoliko mrtvih i ranjenih. Ustake kolone istovremeno su napale nae jedinice i kod Ustiprae. S druge strane, na desnoj obali rijeke Drine, od ajnia i Gorada, usklaeno su nastupale
italijanske kolone i zasipale nae poloaje jakom artiljerijskom vatrom.
Pokuaj italijanske vojske da forsira rijeku Drinu kod sela Kopaa i Gorada odbijen je od Romanijskog udarnog bataljona i dijelova estog
bataljona Prve proleterske brigade. Po tome sa koliko napora i sa kakvim respektivnim snagama se neprijatelj ustremio na nas, vidjelo se
koliko smo bili jaki u ovom dijelu istone Bosne. Osjeali smo se sigurnim i vrsto vjerovali da emo se uskoro vratiti, jo jai, na nau legendarnu Romaniju i popaljena sela Glasinca. Naalost, na tom borbenom putu, putu odricanja, povlaenja, povremenih poraza, ali i pobjeda i ofanziva, mnogi od mojih Romanijaca nisu je vie ugledali. Poslije
dugotrajnog usiljenog mara, stiemo u Vrbnicu na tromei Bosne.

Crne Gore i Hercegovine. Iznad nas visoko se naziru pod oblacima

planine Magli i Volujak, pokrivene snijegom. Na ovom prostoru skupljaju se partizanske snage da predahnu i da se odmore od vienedjeljnih napornih borbi i mareva. Radi obezbjeenja, Romanijski udarni
bataljon, po nareenju Vrhovnog taba, zaposjeo je poloaje na visovima Zelengore, obezbjeujui se od pravca planine Bora, dok je jedna eta zatvarala pravac iznad rijeke Drine kod sela Bastasi.
Ve je mjesec maj, ali na ovim planinskim terenima priroda se jo
nije probudila iz zimskog sna. Hladno je bilo, naroito nou, jer smo
spavali pod vedrim nebom, ispod jelika. Na ograncima Zelengore, po
rudinama i dolovima, pored izvora i potoka, rasporeene su ete i bataljoni ispred bivih vrbnikih i lukih koliba. Pored nas razmjeten je i
Vrhovni tab sa drugom Titom. ive i rade pod istim uslovima kao i mi,
u bajtama od prua. Ovdje sam sretao mnoge poznate drugove i drugarice, sa kojima sam dolazio u dodir za vrijeme ilegalnog rada u Sarajevu. Za neke drugove sam doznao da su ve poginuli. Mnoge poznanike iz Sarajeva sreo sam i u logoru gdje je razmjeten Kalinoviki partizanski odred, koji se, takode, povukao sa svog terena.
Tu, u tom velikom partizanskom logoru pod vedrim nebom, prali
smo se, kupali, biskali, dotjerivali opremu i naoruanje i izvodili borbenu obuku. esto smo drali sastanke, etne i partijske, na kojima se
vrila priprema za predstojee mareve i nove borbene zadatke. Svi
smo jedva ekali da napustimo ovaj prostor, na kome je vladala glad.
Kada nam je saopteno da e se na bataljon ukljuiti u Prvu proletersku brigadu, kao samostalni bataljon, mnogi od nas su se radovali,
ali je bilo pojedinaca i grupa boraca koji bi se rado vratili na svoj teren,
strahujui za sudbinu svojih porodica koje su ostale po zbjegovima.
Na proplanku u Vrbnici odrana je smotra bataljona na kojoj je
govorio politkomesar Prve proleterske brigade, drug Filip Kljaji. Izmeu ostalog, odao je priznanje naem Romanijskom udarnom bataljonu i njegovim borcima na dosadanjim uspjenim akcijama. Govorio
o Prvoj proleterskoj brigadi i njenom putu i narednim zadacima. Sluali
smo ga sa puno panje i oduevljenja. Ipak, ubrzo poslije toga, obavijeteni smo o novim promjenama i odluci da se Romanijski udarni bataljon, kao kompletna jedinica, vraa na svoj teren i tamo nastavlja
borbu protiv okupatora i domaih izdajnika. Ova promjena iznenadila
je veinu boraca i starjeina, poto je ve stvorena atmosfera i raspoloenje da se ue u sastav Prve proleterske brigade. Nova odluka
stvorila je i nedoumicu kod mnogih boraca, a novonastala situacija podijelila bataljon i izazvala brojne komentare i razumljivi nemir. Mnogi su
glasno insistirali da udu u sastav brigade kao bataljon ili pojedinano.
Bio sam sekretar partijske elije, te sam, poslije odluke da se prikljuimo Prvoj proleterskoj brigadi, razgovarao sa mnogim drugovima i ubjeivao ih u potrebu da poemo sa proleterima i da je svejedno gdje
emo se boriti. Tako sam rezonovao ja, a i veliki broj mojih drugova.
Mnoge nedoumice i dileme otklonjene su kada je politiki komesar

Savo Prea saoptio pred postrojenim bataljonom da se odluka Vrhovnog taba mora izvriti, a pojedini borci samostalno i dobrovoljno
mogu se odluiti da pristupe Prvoj proleterskoj brigadi i bie rasporeeni u esti beogradski bataljon. Svima je poslije ovog saoptenja
postalo nekako lake. Bila je to odluka koja je omoguavala da svako
postupi kako eli. Komandir moje ete, Milan arac, elio je da se o
svemu sa mnom posavjetuje. Upoznao sam ga sa stanjem i raspoloenjem u eti. Rekao sam mu da je moja elja da idem sa proleterima, ali
i iznio svoja strahovanja kako e nas drugovi koji odlaze shvatiti i nee
li to biti neka vrsta izdaje Romanije s nae strane, lako je u svemu dijelio moje miljenje, bio je vrsto pri odluci da idemo sa proleterima.
Bilo nam je ao drugova i bataljona, pa-smo odluili da porazgovaramo
i sa ostalima. Milan arac bio je jedan od najboljih komandira ete u
odredu, veoma sposoban vojni starjeina, izuzetno hrabar i omiljen
meu borcima. Njegovo opredjeljenje imalo je veliki uticaj na ostale
borce. Kasnije je postao i komandant estog beogradskog bataljona
Prve proleterske brigade i, radi vanrednih vrlina, odlikovan je Ordenom
narodnog heroja.
Meu borcima koji su se opredijelili za Proletersku brigadu bilo je
preko 50 boraca Romanijaca i Sarajlija. Sjeam se da su od Sarajlija
bili: Radoslav Injac, Erna Danon, Momir Stolica, Nikola Bojinovi, Mila
Uzelac, Momir Sui, Milan urkovi onga, Duan Vujii, Ratko Stanii, Safet Agi. Stab Romanijskog udarnog bataljona, iako teka
srca, sloio se sa naom eljom i odobrio prelazak iz bataljona u Prvu
proletersku brigadu. Na ograncima Zelengore, u selu Vrbnici, rastali
smo se od bataljona i oprostili sa drugovima koji se vraaju na Romaniju.
U estom beogradskom bataljonu Prve proleterske brigade, bili
smo rasporeeni po etama. U novoj sredini sticali smo i nova poznanstva u dugim marevima, na sastancima i raznovrsnim borbenim
zadacima. Postali smo proleteri, ali je to trebalo i opravdati.
Marujemo preko brda i planina, daleko od sela i drumova. Preli
smo rijeku Sutjesku i ogranke planine Maglia i napokon stiemo u
selo Mratinje. U blizini je rijeka Piva. Tu, na jednom proplanku pored
Pive, odrana je smotra boraca Prve proleterske brigade. Srdano
smo pozdravili Stab brigade, a politkomesar Filip Kljaji odrao nam je
govor o putu nae brigade, njenom borbenom iskustvu, borbi protiv
Nijemaca, Italijana, etnika i ustaa.
Rezimirao je iskustva teke neprijateljske ofanzive u Srbiji i muke
tekog povlaenja kroz prvu i drugu ofanzivu. Govorio je da je i ova,
trea neprijateljska ofanziva doivjela potpun krah, jer nije uspjela da
ugui narodnooslobodilaku borbu i uniti partizanske snage. Nae
privremeno odstupanje iz istone Bosne nije na poraz, jer emo neprijatelja tui tamo gdje se najmanje nada. Prva proleterska brigada
izvrie svaki zadatak Vrhovnog taba i dejstvovae tamo gdje je narod najvie oekuje. Ako to zatreba, brigada e se boriti irom itave

Jugoslavije, jer e i primjerom Prve nicati nove i nove brigade. Zatim

nam je obrazloio vojno-politiku situaciju u Hercegovini, govorio o
sprezi Italijana i etnika i potrebi da svojim prisustvom pomognemo
partizanske odrede u Hercegovini. Tako smo u stroju brigade, u dugim marevima i borbama, preli krevite predjele Hercegovine i Dalmacije od tree, etvrte i pete ofanzive, oslobaali sela i gradove, napadali eljeznike stanice i oklopne vozove, ruili pruge i mostove. U
tim borbenim akcijama, i borci sa Romanije ravnopravno su uestvovali i u svakoj novoj bici kalili se i sticali nova borbena iskustva. Mnogi su
se esto isticali hrabrou i linim podvizima. Veina njih su postali
vojni i politiki rukovodioci nae vojske.
Na ratnim stazama Prve proleterske brigade, poslije svake nove
bitke, irila se legenda o borcima i brigadi koja je napaenim narodima
nae zemlje, sa borcima ostalih brigada, donosila slobodu i kanjavala
zloince. Tu legendu o Prvoj proleterskoj brigadi stvarali su njeni borci
- proleteri koji su svojim ivotima potvrivali vjernost slobodi i boljoj
sutranjici. Na tom slavnom putu, putu odricanja, napora, gladi, po kii
i snijegu, zimi i ljeti, borili su se i dali svoje ivote za novu Jugoslaviju.
Od boraca Romanijskog udarnog bataljona, koji su uli u sastav
Prve proleterske brigade, samo je devet preivjelo rat i doivjelo osloboenje zemlje.

dr VJERA KUEC

RAZMJENOM NA SLOBODU
Bila sam ve preko dva i po mjeseca u sarajevskom zatvoru, u
koji sam prebaena iz ustakog zatvora u Visokom. Ustae su me uhvatile u umi blizu Varea, kada je grupa partizana koja je krenula da
formira novi partizanski odred u okolini Varea, a u kojoj sam se i ja
nalazila, naletjela na ustaku zasjedu. Po nalogu ustakog redarstva, u
Sarajevo smo sprovedeni Nisim Albahari i ja. Od tada sam u zatvoru,
iekujui suenje iji ishod sam ve unaprijed znala. Ustae nemaju
milosti ni prema kome, a pogotovo ne prema partizanima koji im, ve
za ovo kratko vrijeme, zadaju mnogo muke. Samo u neposrednoj blizini Sarajeva dejstvuju partizanski odredi na Romaniji i Igmanu te Semizovaki odred. Moda ih je bilo jo, ali mi u zatvoru znali smo za ove,
od seljanki koje ustae hapse, zato to su na pijaci kupovale so u
veim koliinama, pa ih sumnjie da snabdijevaju partizane. Od njih
smo ve nauile i poneku partizansku pjesmu, a o ii romanijskom
priaju itave legende.
Ponekad nou uje se pukaranje u samom Sarajevu, a u daljini
grmljavina artiljerije. To pukaranje nam se ini kao neka divna pjesma
nade, daje nam mogunosti da matamo kako e partizani upasti u Sarajevo, irom otvoriti zatvorska .vrata, a mi emo odleprati na slobodu
kao golubovi koje gledamo kroz zatvorske reetke. Jedna mogunost
da stignem na slobodu, za mene je ve propala. Bilo je dogovoreno da
Radojka Laki i ja bjeimo iz zatvora sa grupom u kojoj su bili drugovi
Iso Jovanovi, Vaso Miskin, Nisim Albahari i Mile Durakovi. Naalost,
nisu imali mogunosti da nas na vrijeme obavijeste, a nisu mogli da
nas ekaju. Radovali smo se da su bar oni uspjeli umaknuti. Poslije njihovog bijega, Radojka je ubrzo odvedena na suenje, osuena na
smrt i strijeljana, a nas, koje smo bile u istom zatvoru, prebacuju u
20 - Sarajevo u revoluciii

305

sudski zatvor, gdje smo i dalje ivjele u neizvjesnosti kada e koja biti
osuena.
Jedno jutro, dok smo jo leale, uo se klju u bravi. Stara Rua,
kljuarka, obratila se meni i rekla mi: Gospoice Vera, spremite se,
pozivaju Vas.
Znai sad sam ja na redu, nema vie nade. Ipak, nisam osjetila
strah. Znala sam od poetka da e se to dogoditi i, eto, stigla sam do
kraja. Dok sam se oblaila, nisam nita mislila jer su se drugarice uzvrtile oko mene. Pokuavale su me ubijediti da me nee strijeljati jer
sam Hrvatica, da e me, vjerovatno, poslati u logor. Htjele su mi svojim
rijeima pomoi, ohrabriti, a meni je bilo neprijatno to misle da se
plaim. Vidjela sam suze u njihovim oima dok smo se opratale.
Na hodniku me je ekao straar. Poveo me je bez rijei. Dugo
smo ili kroz labirint hodnika. U dugakom prostranom hodniku, u drugom krilu zgrade, sreli smo jednog zatvorenika sa fesom na glavi, u
pratnji straara. Dok smo se mimoilazili, posmatrao me je prodorno.
Nisam znala ko je on. Zamiljala sam kako e me uvesti u sudnicu,
kako u sjesti na optueniku klupu, ali me je straar uveo u jednu
kancelariju. Za velikim pisaim stolom sjedio je domobranski oficir, a
do njega su stajala dva postarija gospodina u tamnim odijelima.
Zar tako izgleda prijeki sud?! - pomislila sam.
Straar se udalji. Stajala sam, a oni su me posmatrali, nudei me
da sjednem.
Jeste li Vi Vera Kuec iz Visokog? - obratio mi se oficir.
- Da.
- Student medicine?
- Da.
- Komunista?
- Ne.
- Nisam trebao ni da pitam, i tako niko od vas to ne priznaje.
Nego, pozvali smo Vas zato jer Vas vai drugovi sa Romanije trae.
Nisam shvatila ta to znai. Mislila sam da sanjam. Ali on je nastavio:
- Prije nekog vremena partizani su zarobili nekoliko naih oficira
i nude nam da izvrimo razmjenu. Meu ostalima, trae i Vas, izvolite.*
Pruio mi je jedan akt. Gledala sam jo uvijek ne vjerujui da je to
stvarnost. itala sam polako, paljivo.
* Pokrajinski komitet KPJ za BiH i drugovi iz taba Romanijskog odreda, poslije zarobljavanja jedne domobranske satnije, kod Bjelosavia, iz koje su tri oficira bila osuena od Narodnog
suda na smrt radi paljenja nekih sela i ubistva nedunog stanovnitva, doli su na ideju da ponude razmjenu komandi domobranske divizije u Sarajevu kojoj su zarobljeni oficiri pripadali. Prvo
pismo je upueno potom, ubacili su ga nai kuriri u Sarajevu. Prepiska je due trajala, a zarobljenici su bili u kasarni u Podromaniji na Sokocu. Komanda domobranske divizije prihvatila je ponudu razmjene, ali je za prve drugove koje smo traili javila da ih nema u sarajevskom zatvoru
Dalje komuniciranje preko pisama nije vie ilo potom, ve je obavljano kod Crvenih stijena na
Romaniji. Uz svaki dopis bili su i posebni prilozi - aneksi, koji su imali karakter politikih prepirki. (Red.)

Komandi domobranske divizije u Sarajevu.

Dana... zarobili smo est vaih oficira. Ukoliko ste voljni, mogli bi
izvriti zamjenu za nae drugove koji se nalaze u zatvoru u Sarajevu i
to...
Slijedio je spisak imena. ivko Joilo, radnik iz Sarajeva, Mladen
Kneevi, radnik iz Sarajeva, Ibro engi, radnik iz Sarajeva, Vladimir
Lulo Frkovi, pravnik iz Sarajeva.
Negdje pri dnu bilo je i moje ime. Ispod svega toga bio je peat
sa petokrakom zvijezdom sa natpisom - Romanijski partizanski
odred, u dnu potpis - ia.
Gledala sam dugo taj papir s nevjericom. Sigurno je provokacija.
Hoe da nas navedu na priznanje da smo komunisti. Misli su mi se kovitlale u glavi. Prekinuo me je glas oficira:
- Pristajete li ili ne?
Pokuala sam da se saberem. Mislila sam, samo da ne pogrijeim.
Ako je istina? A ako nije?
Progovorila sam kao za sebe.
- Ne znam ko bi me mogao traiti, ja na Romaniji ne znam nikoga, moda me trae zato to sam medicinarka, pa sam im potrebna.
Na sva moja tobonja razmiljanja, on je samo insistirao: - Pristajete li ili ne?!
To me je jo vie uvjeravalo da je to provokacija. Najzad mi je sinula spasonosna ideja.
- Da li biste mi dozvolili da do sutra razmislim?
Htjela sam da se posavjetujem sa drugaricama, da ne prenaglim,
bilo je to tako iznenaujue, neoekivano, neshvatljivo, na takvu mogunost nisam nikad ni pomislila.
- Dobro, pozvaemo Vas sutra. Moete ii.
Bilo je to otro reeno. U momentu sam se prepala da e mi se ta
mogunost izmaknuti. Izlazei iz sobe, okrenula sam se i rekla:
- Bolje i tamo na slobodi, nego ovdje u zatvoru.
Idui hodnikom prema eliji, sjetila sam se zatvorenika kojeg sam
srela. To je sigurno Ibro engi, i on je na spisku. Zato me je onako
gledao.
U eliji sam nala drugarice uplakane. Nisu oekivale da u se
vie vratiti. Gledale su me iznenaeno, a ja sam poela da se smijem.
Ve su me sahranile, pomislila sam, a ja u na slobodu. Sve je bilo tako
nevjerovatno.
Kada sam im ispriala ta'se sve desilo i kakve su se dileme vrtile
po mojoj glavi, nastala je una diskusija. Na kraju smo se ipak sloile
da treba da pristanem. Ako i nije istina, osudie me na smrt.
Nestrpljivo sam ekala idui dan, ali je proao i taj idui i jo nekoliko, a vie me nisu pozivali. Bila sam ubijeena da je sve to zaista
bilo inscenirano.
No, opet je jednog jutra ula kljuarka i rekla: Gospoice Vera,
spremite se, idete kui!.
20-

307

ta je sad ovo, pomislila sam, a naglas sam rekla: E, moja Ruo,

nema meni kue dok je NDH.
Sve smo zakljuile da je to ipak u vezi sa onim prijedlogom o
zamjeni. Oprostila sam se teka srca od drugarica i sila na portirnicu.
Tamo sam ugledala veu grupu drugova. Bili su tu i drugovi koji su
uhapeni u vezi sa Nisimom i sa mnom. Bio je tu i onaj drug kojeg sam
srela u hodniku i jo desetak drugih. Odmah sam prila tom drugu i
upitala ga da li je on Ibro engi. Zaista je to bio on. I njemu su rekli
da ide kui. Dok su nam straari vraali stvari koje su zadrane pri dolasku u zatvor, tiho sam razgovarala sa Ibrom. Dogovorili smo se da,
ukoliko nas zaista puste, odmah pobjegnemo.
Jedan straar nas je poveo rekavi nam da moramo otii na policiju da nas odjavi. To nam je bilo sumnjivo jer se esto dogaalo da
sud nekoga pusti, a policija ga odmah ponovo uhapsi. I zaista, kada
smo stigli u ustaku policiju, napisali su nam nove uhapenice i sproveli nas u zloglasni zatvor Hasan-kulu. Bila sam bijesna na sebe to nisam usput pobjegla. Ponovo sam se nala u eliji u kojoj sam i u
poetku bila. Od oaja to sam tako nasjela, nisam ni gledala ko je sve
u eliji. Prila mi je jedna drugarica, Jevrejka, i rekla: Blago tebi, Vera,
ti e na Romaniju.
- Otkud zna? - upitala sam je.
- Pa o tome se prialo u Sarajevu prije nego to sam ja uhapena. - odgovorila mi je.
Znai, istina je da su nas traili, ali hoe li nas, zaista, zamijeniti?
Neizvjesnost je bila strana. Nisam zaspala itavu no.
Ujutro su me opet pozvali. Na hodniku je ve ekao straar. Pored njega stajao je Ibro. Vezao je Ibru i mene nekim lancem i poveo
nas napolje. Ili smo obalom Miljacke i razmiljali o tome da li nas vodi
ponovo na sasluanje ili u domobransku komandu.
Poveo nas je preko mosta, prema komandi. Odosmo na Romaniju, odosmo u partizane, klicalo je sve u meni, noge su same bre ile,
od uzbuenja nisam mogla da progovorim.
U komandi su nas najprije uveli u kancelariju jednog potpukovnika koji nam se predstavio - Rajman. Odmah je naredio straaru da
nas odvee, sa napomenom da smo mi slobodni graani. Bio je vrlo
ljubazan, rekao je da emo uskoro krenuti. Poveo nas je u neku drugu
sobu gdje su ekale moja mama i sestra. Bio je to trenutak radosti i
tuge, bio je to sastanak poslije dugo vremena, ali i rastanak na neizvjesno vrijeme, moda zauvijek.
Rajman nas je poslije poveo generalu, vjerovatno komandantu divizije, koji nam je drao politiki govor o besmislenosti bratoubilake
borbe koju partizani navodno vode, o snazi njemake vojske, o bezizglednosti bilo kakvog uspjeha partizana. Vidio je po naem izrazu lica
da je to njegovo prianje suvino i, odmahnuvi rukom, otpremi nas
van.

Iz komande smo krenuli tek oko 11 sati prije podne. Nas dvoje
smo sa potpukovnikom Rajmanom i njegovim adutantom bili u automobilu na zeelju duge kolone domobrana, koji su smjenjivali neku jedinicu na Romaniji. Na putu od Sarajeva do Mokrog, partizani su nas tri
puta napali. Zbog partizanskih napada na kolonu, domobrani su pozvali
Nijemce koji su doli sa dva tenka i jednom etom vojnika na kamionima i stavili se na elo domobranske kolone. Poto su partizani napali
jo jedanput u blizini sela Bulozi, Nijemci su spalili selo, pohvatali nekoliko seljaka i, tukui ih nemilosrdno, otjerali ih vezane prema Sarajevu. Jauk i kuknjavu ena i djece uutkivali su udarcima izama. Po
dvoritima oko zapaljenih kua hvatali su kokoi i ubacivali u kamione.
Mrnja je rasla u meni kao plima. Kad smo nastavili put, svi smo
utali. Mislila sam o tome kako ovi oficiri mogu da se bore za Nijemce
kada sve ovo vide, kakvi su to ljudi?
Ve se spustio mrak kada smo stigli u Mokro. Smjestili su nas u
kuu, u ijem je prizemlju bila seoska kafana. Rajman nas je ljubazno
pozvao na veeru. U toku veere nam je saoptio da e ujutro otii
parlamentarac koji e sa partizanima ugovoriti mjesto i vrijeme sastanka na kojem e se izvriti zamjena.
U Mokrom smo ostali dva dana u toku kojih su nam domobranski
vojnici, a i narod, na svakom koraku, izraavali simpatije, astili nas kafom i cigaretama.
Rajman je za sve vrijeme bio izvanredno paljiv domain. Kao da
se pravda to je u domobranskoj vojsci, govorio je da je on po profesiji oficir i zato je tu. Iz njegovih pria jasno je proizilaziio da ne vjeruje
u snagu partizana. I on je mislio da je partizanska borba bezizgledna.
Govorio je o njoj sa saaljivom simpatijom.
Trei dan oko podne krenuli smo Rajmanovim automobilom na
Crvene stijene. Tu je jedna domobranska jedinica drala poloaj. Pred
nas je izaao stariji pukovnik. Nas dvoje je odmjerio sa mrnjom u oima, a Rajmanu je objasnio da treba da poemo jo par stotina metara
putem, gdje e doi partizani sa svojim zarobljenicima.
Dok smo ekali nae drugove, taj pukovnik nam je govorio da kaemo ii da prekine borbu jer je besmislena, da shvati da je okupacija injenica kojoj se za sada niko ne moe suprotstaviti, jer je Njemaka tako jaka, da, eto, i Sovjetski Savez gubi bitku za bitkom. Tako je
govorio sve dok nismo na putu ugledali jedne eze i grupu domobranskih vojnika koji su ili za njima. Iz eza su iskoila dva partizana i
dva razoruana domobranska oficira. Svi su pozdravili partizanskim
pozdravom, stisnutom akom.
Pukovnik je viknuo na zarobljenike: Kako to pozdravljate? Zatim
se obratio naim drugovima rijeima: Da li je jedan od vas ia?
- Drug ia se izvinjava, sprijeen je poslovima i nije mogao
doi. - odgovori jedan od drugova.
- Ko su ovi? - upita pukovnik, pokazujui na vojnike.

- Njih vam dajemo pride. - odgovori mu na drug, poslije sam

saznala da je Mika Fliker, jedan od rukovodilaca partizanskog odreda.
- Dokle vi mislite da se borite? - pitao je podsmjeljivo pukovnik.
- Dok ne oslobodimo cijelu Jugoslaviju. - odgovorio mu je ozbiljno Fliker.
Pukovnik se nasmijao i ponovo zapoeo da govori o njemakoj
snazi i o potrebi obustavljanja svakog otpora takvoj sili.
Pozdravili smo se vojniki, Ibro i ja smo sa drugovima sjeli u eze
i krenuli prema Podromaniji. Jesensko sunce obasjavalo je daleke aire i tamne ume Romanije, a ja sam htjela da pjevam, da viem, da ujem svoj glas. Htjela sam da shvatim da sam slobodna, da je to istina,
da ne sanjam. U Podromaniji, sva uzbuena, pozdravljala sam svakog
partizana kojeg sam srela. U tabu smo nali Tempa koji nas je srdano pozdravio: Dobro doli na slobodu.
U susjednoj zgradi, u velikoj prostoriji koja je imala ulogu sale,
djevojke su uz pomo drugova pripremale proslavu dana oktobarske
revolucije. Na zidu su bili neki crtei i velika petokraka zvijezda sa
srpom i ekiem. Crvena zastava vila se nad ulazom.
Nisam doekala proslavu. Ve sutradan krenula sam sa malom
kolonom u odred Zvijezda na Okruglicu.
Ili smo preko livada i kroz ume, prolazili kroz sela.
- Zar je ovo sve slobodno? - pitala sam drugove.
- Pa naravno, sve od Uica dovde, nego, ta ti misli. - ree mi
jedan drug - gotovo cijela Srbija je naa. Uostalom, evo ti pa itaj, i
dade mi Borbu.
inilo mi se kao da je rat zavren. Kakva smo mi snaga. Zar to ne
zna onaj domobranski general, to nam je onako defetistiki govorio o
besmislenosti nae borbe.
Sve je oko mene bilo divno, i sunce, i livade, i one male nakrivljene kuice, i ti mravi konjii to su nosili opremu, i drugovi u uniformama kombinovanim od njemakih, domobranskih i ustakih, ali sa petokrakom zvijezdom na kapi.
Kako je divno biti slobodan! - ponavljala sam te rijei stalno.
Drugovi su se osmjehivali na moje usklike, ne znajui da time samu
sebe ubjeujem da je sve to stvarnost, da vie ne gledam nebo kroz
reetke, da nema vie straara i ustaa.
Bila sam slobodna, meu svojima.

AHMET DONLAGI

FORMIRANJEM PROLETERSKIH UDARNIH BRIGADA I

BATALJONA OTPOINJE STVARANJE NOVJ I
PREVAZILAENJE TEKOA REVOLUCIJE
Pod pritiskom nadmonijeg neprijatelja, glavnina partizanskih
snaga zapadne Srbije i umadije sa Centralnim komitetom Komunistike partije Jugoslavije (CK KPJ) i Vrhovnim tabom narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije (V NOPOJ) povukla se, krajem novembra i poetkom decembra 1941. godine, u Sandak. Poto
je iz te oblasti bilo teko odravati veze sa partijskim i vojnim rukovodstvima jugoslovenskih zemalja, Josip Broz Tito, generalni sekretar
KPJ i vrhovni komandant NOPOJ, rijeio je, u prvoj polovini decembra,
da se CK KPJ i V NOPOJ uskoro prebace na slobodnu teritoriju
istone Bosne, gdje su se nalazili Pokrajinski komitet i Glavni tab
NOP odreda Bosne i Hercegovine.
Neposredno pred polazak CK KPJ i V NOPOJ na slobodnu teritoriju istone Bosne, u Rudom je, 21. decembra, formirana Prva proleterska brigada. U njen sastav su tada ula tri bataljona iz partizanskih
odreda koji su se povukli iz Srbije i dva bataljona iz Crnogorskog NOP
odreda koji je operisao u Sandaku.
Dolazak CK KPJ i V NOPOJ u istonu Bosnu, koncem 1941. godine, pao je u vrijeme kada su Se u Jugoslaviji i u svijetu deavali krupni dogaaji. U zemlji - okupatori su uporno pokuavali da slome ustanak i NOP. Angaovali su sve raspoloive snage da unite partizanske
jedinice i slobodnu teritoriju koju su one kontrolisale. Sve je to popraeno masovnim represalijama, deportacijama i terorom nad narodom. U tim naporima, pored kvislinkih reima, sada otvoreno sa okupatorom sadejstvuje i etnika organizacija kojoj je bio na elu Draa
Mihailovi. Istovremeno u svjetskim relacijama na istonom frontu,

iako su njemake snage pretrpjele prvi put svoj vei poraz pod Moskvom, one su ipak duboko prodrle u SSSR i njihova udarna sila e se
jo dugo osjeati. SAD su ule u rat jer su sile Osovine ozbiljno ugrozile saveznike pozicije. Na frontu u Africi vode se teke borbe u kojima su njemake i talijanske trupe nadmone, a na Dalekom istoku japanska vojska i mornarica zadaju teke udarce i potiskuju Saveznike. I
pored ovako teke situacije, nae borbene snage u zemlji odolijevaju
svim potekoama i, na neki nain, predstavljaju svijetlu taku na evropskom tlu. O tome najbolje govori injenica da je Kominterna zatraila od CK KPJ da uputi proglas narodima okupiranih zemalja:
Bilo bi poeljno da Vrhovni tab partizana u ime jugoslovenskog
naroda istupi s kratkim proglasom narodima okupiranih zemalja, naroito ehoslovake i Francuske. U tom proglasu, ukazujui na to
kako se bori va narod za slobodu i nezavisnost, Vrhovni tab bi apelovao na te narode, da ne proizvode ratni materijal i ne daju sirovine
krvavom Hitleru, da na sve naine dezorganizuju njegovu ratnu mainu, da razvijaju partizanski pokret protiv okupatora i da svim silama izvojuju puni poraz smrtnog neprijatelja svih naroda Evrope - njemakog faistikog imperijalizma... (depea od 13. februara 1942. godine).1)
Na ovu depeu CK KPJ i Vrhovni tab dali su svoj pozitivan odgovor. Sastavili su taj proglas i poslali u Moskvu. Poslije izvjesnih izmjena
u tekstu, na traenje Moskve, proglas je definitivno bio redigovan za
objavljivanje 5. marta 1942. godine, ali ga u Sovjetskom Savezu ni
poslije toga nisu htjeli objaviti.2) U takvoj konstelaciji svjetskih i unutranjih zbivanja, CK KPJ i Vrhovni tab NOPOJ formiranjem regularnih jedinica revolucionarne vojske iznali su rjeenja za dalje uspjeno
voenje rata i revolucije.
Jedan od prvih zadataka koje je rjeavao Vrhovni tab po dolasku
na podruje Romanijskog NOP odreda bio je dalje irenje i povezivanje slobodnih teritorija istone Bosne, Sandaka, Crne Gore i Hercegovine. Namjeravao je da u geografskom sreditu Jugoslavije stvori
jedan snaan i dovoljno prostran operativni oslonac s kojeg e moi
ispoljiti vojni i politiki uticaj na okolna podruja i u proljee 1942. godine preduzeti ofanzivna dejstva.
U okviru te zamisli - koja je proisticala iz Titove koncepcije: ako
se u jednom kraju izgubi slobodna teritorija, u tom ili drugom kraju
treba osloboditi jo veu - Vrhovni tab je u istonoj Bosni preduzeo
mjere da sredi i ojaa partizanske odrede, onemogui etniku petokolonaku aktivnost i pokolje koje su vrili nad Muslimanima, te da se
') Zbornik dokumenata i podataka o narodnoosiobodilakom ratu naroda Jugoslavije (dalje: Zbornik NOR), tom II, knj. 2, dok. br. 208, str. 441-442. Obavjetenje Vrhovnog komandanta
NOP i DVJ druga Tita, od 25 februara 1942. godine, Moi Pijade o dolasku englesko-jugoslovenske misije i o poruci Kominterne za pisanje proglasa svim porobljenim narodima Evrope
') Tekst toga proglasa sauvan je i nalazi se u Arhivu CK SKJ u Beogradu i zaveden je pod
reg br. 15549.

izvri prodor u rudarsko-industrijske basene u dolini rijeke Bosne i u

neposrednoj blizini Tuzle. Time je elio da neprijatelju zada udarac u
najosjetljivija mjesta, da u partizanske odrede ukljui proletarijat iz
radnikih centara i da time i pojaanim politikim radom uvrsti njihovo moralno-politiko stanje.
Poslije dolaska u Rogaticu Vrhovni tab je odmah naredio tabu
Durmitorskog NOP odreda da njegova dva bataljona krenu - jedan ka
Kalinoviku i drugi ka ajniu i Goradu, sa zadatkom da se poveu sa
tabom Kalinovikog NOP odreda i dejstvuju po njegovim uputstvima.
Poslije toga je naredio i Glavnom tabu NOP odreda Crne Gore da u
istonu Bosnu uputi jake snage (oko 1000 boraca) koje e etnike oistiti sa prostora Foa, Kalinovik, Gorade, ajnie i osigurati pozadinu
partizanskih snaga u jugoistonoj Bosni. Na taj nain - isticao je
Vrhovni tab - pomoi e se predviene akcije u Bosni i sprijeiti
prodiranje etnika prema Hercegovini i Crnoj Gori.
Za Sarajevo i okolinu dolazak i boravak druga Tita, Vrhovnog taba i Centralnog komiteta KPJ imao je viestruki znaaj. To se ispoljilo
naroito u pogledu raiavanja politike u odnosu na etnike i, s tim u
vezi, zaustavljanje ve zapoetog procesa osipanja partizanskih odreda. Titova je ideja o uvrenju vojnikih i politikih veza na ovom podruju, na osnovu koje je uslijedilo i uee jedinica Prve proleterske
brigade u borbama oko Sarajeva i njeno popunjavanje, u martu i aprilu
1942. godine, borcima Romanijskog i Kalinovikog odreda, kao i borcima iz Sarajeva. Od posebnog znaaja bilo je osloboenje Foe i Gorada i djelovanje iz tih centara na dalji razvoj NOP-a Jugoslavije i Bosne i Hercegovine. Na kraju, u to vrijeme otpoeo je i proces formiranja
novih bosanskohercegovakih bataljona, najprije Prvog proleterskog
udarnog bataljona, a zatim i drugih udarnih bataljona iz kojih je izrasla
esta istonobosanska brigada.
Koordinirajui operacije partizanskih jedinica istone Bosne,
Crne Gore i Sandaka, Vrhovni tab je predviao da se u toku januara
1942. godine realizuju njegove zamisli o stvaranju jedne prostrane slobodne teritorije. Da bi sprijeio ostvarenje tih planova, neprijatefj je
pripremao i izveo ofanzivu kako bi unitio partizanske jedinice u istonoj Bosni i zaposjeo slobodnu teritoriju koju su drale. Odluku o toj
ofanzivi donio je Hitler 24. decembra 1941. godine.3) Za nju su Nijemci
angaovali svoje dvije divizije (342. i 718), jedan tenkovski i jedan
pjeadijski bataljon i eskadrilu avijacije, zatim dvanaest domobranskih
i ustakih (pjeadijskih) bataljona, est haubikih baterija, dvije pionirske i jednu eljezniku etu i dvije eskadrile avijacije. U operaciji je
uestvovao i jedan ojaani italijanski bataljon (iz Viegrada) i jedna
bombarderska grupa. Poznato je, da neprijatelj i pored angaovanih
*) Hitlers Weisungen fr die Kriegfhrung 1939 -1945. Dokumenten des Oberkomrnande
der Wermacht. Herausgegeben von Walther Hubatsch, Frankfurt a/M, 1962. (Direktiva 39 A").

velikih efektiva, nije postigao cilj - unitenje partizanskih snaga i likvidaciju NOP-a.
Takav ishod njemake ofanzive na istonu Bosnu bio je znaajan
uspjeh partizanskih snaga. Doao je kao rezultat vie inilaca: preko
partijske organizacije u Sarajevu blagovremeno se saznalo za namjere
neprijatelja i osnovnu ideju dejstava; u borbama je uspjeno primijenjena partizanska taktika i uglavnom izbjegnuto pruanje frontalnog
otpora.
U vrijeme ofanzive, prema planu Vrhovnog taba, dva bataljona
Durmitorskog NOP odreda su, u sadejstvu sa dijelovima Prve proleterske brigade, oslobodili Fou i Gorade, a Pljevaljski bataljon - ajnie. Istovremeno je dolo do raspada etnikih jedinica u gornjem
Podrinju i prekinuto je osipanje Kalinovikog NOP odreda.
Osloboenjem Foe, Gorada i ajnia ostvareno je povezivanje
slobodnih teritorija istone Bosne, Crne Gore i Sandaka. Taj uspjeh
bio je utoliko znaajniji jer je postignut u vrijeme jedne zamanije neprijateljeve ofanzive. Bio je to prvi sluaj da su jae partizanske snage
na jednom irem podruju uspjele odoljeti neprijateljskoj ofanzivi,
sauvati svoju ivi silu, odrati se na dotadanjoj teritoriji i odmah, po
prestanku ofanzive, preuzeti inicijativu u svoje ruke. Bio je to dobar
znak da su partizanske jedinice u svojoj taktici nale i primijenile takve
postupke i metode voenja borbe kojima se, na jednoj strani, paralisala okupatorska i kvislinka brojna i tehnika nadmonost, a na drugoj
- prevazila pogrena taktika krutih frontova i uporne odbrane slobodne teritorije. Zato su borbe partizanskih jedinica u toku i poslije
ofanzive, izvedene u vrijeme kada se Vrhovni tab preorijentirao na
stvaranje proleterskih brigada i udarnih bataljona, oznaile nove kvalitete u razvoju partizanske strategije i taktike.
Te nove kvalitete zapazio je i neprijatelj. U izvjetaju svojoj Vrhovnoj komandi (od 29. januara), njemaki komandant Jugoistoka (Balkana) javio je da su ... ustanici vjeto umakli pred nastupajuim njemakim trupama... u prostrana podruja teko prolaznog zemljita. A njemaki general, pod ijom su komandom izvedene operacije, njihov ishod je ocijenio sljedeom konstatacijom: Pokuaj da se arite
ustanka u istonoj Bosni ukloni nije uspio. U proljee se mora raunati
sa optim ustankom...4)
U osloboenoj Foi boravili su Centralni komitet KPJ i Vrhovni
tab od kraja januara do 10. maja 1942. godine. I dalje su oni preko
partijske organizacije u Sarajevu odravali intenzivne veze sa partijskim i vojnim rukovodstvima Slovenije, Hrvatske, Srbije i Makedonije i
sa organizacionim sekretarijatom u Zagrebu. Iz Sarajeva su u jedinice
4
) Zbornik NOR, tom XII, knj. 2, dok, br. 21, str. 104-106. Izvod iz mjesenog izvjetaja
operativnog odjeljenja komandanta oruanih snaga na Jugoistoku, od 31. januara 1942. godine, o
vojnopolitikoj situaciji u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni, pripremi i izvoenju operacije protiv partizana
u istonoj Bosni i obostranim gubicima.

stizali novi borci (radnici, aci i studenti i dr.), lijekovi, razna roba i korisna obavjetenja o namjerama neprijatelja.
Na osloboenom podruju gornjeg Podrinja, koje je do tada bilo
izloeno etnikim pokoljima, pljakama i raznoraznim nasiljima, partizanske jedinice su odmah uspostavile red, organizovale uspostavljanje
narodnooslobodilakih odbora i oivljavanje drutveno-politikog ivota. Pristupilo se formiranju organizacija KPJ, organizovanju rada organizacija SKOJ-a, omladinskih i enskih antifaistikih organizacija i formiranju vojnih jedinica. Na osloboenom podruju Foe, Gorada i
ajnia razvijen je ... tako intenzivan politiki rad, da nadmauje u
mnogom rad u Uicu i drugim mjestima gdje smo do sad bili, pisao je
drug Tito tada E. Kardelju, 23. februara 1942. godine.5) Velika slobodna
teritorija istone Bosne, Sandaka, Crne Gore i Hercegovine bila je izvanredno pogodan oslonac za ofanzivna dejstva i ka istonim i ka zapadnim krajevima Jugoslavije. Uspjesima partizanskih snaga u periodu
februar - april 1942. godine te mogunosti su jo poboljane. Neprijatelj je bio svjestan tih opasnosti pa je teite svoje proljetne ofanzive
u Jugoslaviji upravo usmjerio na tu slobodnu teritoriju i partizanske jedinice na njoj.
Jedna od najznaajnijih mjera za dalji razvoj narodnooslobodilakog rata bila je orijentacija Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog taba
na stvaranje brigada i udarnih bataljona i na dalje razvijanje partizanske
taktike.
Jo u fazi priprema i poetka ustanka, KPJ je teila da se partizanske jedinice formiraju i razvijaju u skladu sa zahtjevima koji su proiziiazili iz potreba partizanskog rata, osnovnog oblika oruane borbe.
Tako su u svim zemljama Jugoslavije obrazovane partizanske jedinice
razliite organizacije i brojnog stanja (od nekoliko desetina do tri-etiri
hiljade boraca). Jo tada je Josip Broz Tito, vrhovni komandant, ukazivao na to da e se u sluaju povoljnih okolnosti, od partizanskih odreda formirati i krupnije jedinice. Meutim, on je isto tako objanjavao
tetnost preuranjenog stvaranja glomaznih i nepokretnih jedinica i
upozoravao na opasnosti koje bi se mogle javiti ako bi partizanske jedinice napustile ofanzivnu taktiku i prihvatile frontalne borbe koje im je
pokuavao da nametne neprijatelj. Na Savjetovanju predstavnika partijskih i vojnih rukovodstava jugoslovenskih zemalja, odranom u selu
Stolice kod Krupnja (Srbija), krajem septembra 1941. godine, odlueno je da partizanski odredi (sastavljeni najmanje od dva bataljona, a ovi
od tri-etiri ete) i dalje budu osnova vojne organizacije NOV.
Tim i drugim odlukama uinjen je znaajan korak u razvoju NOV.
Meutim, u ofanzivama koje su preduzeli okupatori i kvislinzi u Srbiji,
Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i drugim dijelovima Jugoslavije 1941.
') Zbornik NOR, tom II, knj. 2, dok. br. 201, str. 429-436. Pismo Vrhovnog komandanta
NOP i DVJ, druga Tita, od 23. februara 1942. godine, delegatima Vrhovnog taba NOP i DVJ, Edvardu Kardelju i Ivi Loli Ribaru.

godine organizacija partizanskih odreda je ispoljila vie slabosti. Osnovna je bila u tome to su partizanske ete i bataljoni bili vezani za
sela i krajeve gdje su formirani i to ih, zbog toga, nije bilo lako pokrenuti u borbu van teritorije odreda kome su pripadali. Sem toga, u nekim krajevima su partizanske jedinice po smjenama drale poloaje
(dok je dio boraca bio kod svojih kua), a u drugim - mobilna su bila
samo njihova jezgra, dok je glavnina bila kod kua. Takve jedinice su
se okupljale u svom punom sastavu samo kada su bile angaovane u
znaajnije akcije. Takva organizacija oteavala je da se u pogodno vrijeme i na izabranim mjestima prikupe nadmonije snage i s njima tue
neprijatelj. Takode, teritorijalna vezanost partizanskih jedinica imala je
uticaja i na to da se u pojedinim krajevima naputa ofanzivna partizanska taktika i organizuju frontovi za odbranu manjih ili veih regiona. Dranje poloaja pasiviziralo je partizanske jedinice i u njima guilo
ofanzivni duh, jedno od osnovnih svojstava svakog uspjenog ustanka.
Svakako, to je olakavalo neprijatelju da poesno tue partizanske jedinice; on je imao vee mogunosti za manevrisanje snagama, pa je u
nekim krajevima pokuavao da prikupljenim snagama tue jedan po
jedan partizanski odred.
Tito je tokom jeseni 1941. vie puta ukazivao na ispoljene greke
i naglaavao da je ofanzivna partizanska taktika jedan od bitnih preduslova za uspjeno vodenje narodnooslobodilakog rata. On je poslije povlaenja iz Uica ocijenio da su sazreli uslovi i da su se, zbog pomenutih slabosti u organizaciji partizanskih jedinica, javile potrebe da
se uini novi, bitni korak u razvoju NOV. Vrhovni komandant je smatrao
da osnova u tom opredjeljenju treba da bude formiranje proleterskih
brigada, pokretnih i udarnih jedinica NOV, i proleterskih udarnih i omladinskih bataljona u sastavu pojedinih partizanskih odreda. Sa Romanije, a kasnije - iz Foe su Centralni komitet KPJ i Vrhovni tab, u
vie direktiva i na vie sastanaka, upoznali partijska i vojna rukovodstva
s orijentacijom na dalji razvoj NOV i postavili im zadatke da na svojim
podrujima pristupe stvaranju proleterskih, udarnih i omladinskih jedinica. U februaru 1942. godine Vrhovni tab donio je Statut proleterskih
brigada, kojim su regulisani formiranje, organizaciono ustrojstvo i
nain upotrebe tih jedinica u borbi protiv neprijatelja. Bilo je odreeno
da u brigade ulaze politiki svjesni i prekaljeni borci, da su one borbene jedinice za koje treba da je svojstvena svjesna disciplina, velika
udarnost i pokretljivost, te sposobnost da se bore u svim krajevima
zemlje.
U prvoj polovini 1942. godine u sastavu NOV formirane su mnogobrojne udarne, proleterske i omladinske ete i bataljoni u sastavu
partizanskih odreda. Te jedinice su bile osposobljene da se bore ne
samo na svakom mjestu teritorije svojih odreda nego i van nje. Uporedo s time, i sami partizanski odredi su postajali sve pokretniji i udarniji
i sve manje zavisni od teritorije na kojoj su formirani. Da bi ih to vie
oslobodio pozadinskih i snabdjevakih funkcija i razvio im borbene

operativne sposobnosti, Vrhovni tab je aprila 1942. godine naredio da

se, pored komandi mjesta i partizanskih straa, pristupi formiranju komandi vojnih podruja na teritorijama partizanskih odreda. U njihovu
nadlenost ulazili su poslovi snabdijevanja, smjetaja, teritorijalnog
obezbjedenja i mobilizacije, koje su do tada vrili partizanski odredi.
Takode, Vrhovni tab je poetkom 1942. godine preduzeo mjere
da se razvije sistem komandovanja u NOV i da se uskladi sa naraslim
potrebama bolje koordinacije dejstava na irim podrujima. S tim ciljem je naredio da se u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Sloveniji obrazuju operativni tabovi koji e objediniti komandovanje partizanskim
jedinicama u pojedinim zonama i oblastima. Na osnovu toga su u Bosni
i Hercegovini formirani operativni tabovi u istonoj Bosni, Bosanskoj
krajini i Hercegovini. Formiranjem tih komandnih stepenica, komandovanje u NOV je postalo operativnije i efikasnije, to se vrlo povoljno
odraavalo na rezultate i zamah borbenih dejstava.
Donosei odluke o razvoju vojne organizacije i sistema komandovanja, Vrhovni tab i dalje insistira na razvoju partizanske taktike i ukazuje na pojedine propuste. Stalno naglaava, da je u partizanskom ratu
glavno znati sauvati svoju ivu silu, a ne pod svaku cijenu drati teritoriju. Vano je nanositi neprijatelju to vee gubitke.
Centralni komitet KPJ je, takode, naglaavao znaaj uvrenja
partijskih i skojevskih organizacija u partizanskim jedinicama i vanost
stalnog idejno-politikog rada medu borcima. Posebno se isticala potreba da partijske organizacije obezbijede svoju rukovodeu ulogu, i
to primjerom komunista u borbi i ivotu jedinica, politikom prilazu
rjeavanju borbenih zadataka, podizanjem svijesti boraca i samih komunista, odabiranjem kadrova koji su provjereni u borbi i do kraja
odani narodnooslobodilakoj borbi.
Poslije Prve proleterske, uskoro je formirana i Druga proleterska
brigada (1. marta 1942. u ajniu). U vrijeme i poslije okupatorsko-kvislinke proljetne ofanzive 1942. godine obrazovano je jo pet brigada: maja u Bosni Trea bosanska (kasnije proglaena kao esta
istonobosanska) i Prva krajika, a juna - od jedinica koje su se povukle iz Sandaka i Crne Gore: Trea sandakaj etvrta i Peta crnogorska proleterska brigada. U julu su formirane: u Hrvatskoj - Prva
lika i u Sloveniji brigada Tone Tomi. Proces formiranja novih brigada i prerastanja pojedinih partizanskih odreda u brigade jo je bio
intenzivniji u toku ljeta i jeseni. Do kraja oktobra 1942. godine u sastavu NOV je formirano jo 19 brigada (u Bosni i Hercegovini - 6, Hrvatskoj - 10 i Sloveniji - 3 brigade).
Stvaranje brigada i udarnih bataljona u okviru partizanskih odreda
dalo je novi kvalitet borbenim dejstvima NOV. U prvoj polovini 1942.
godine na jugoslovenskom ratitu poele su se javljati, ee nego ranije, krupnije grupacije partizanskih jedinica u izvravanju borbenih
zadataka. Prva polovina 1942. godine predstavlja period realizacije Titove ideje o formiranju udarnih proleterskih brigada i stvaranju NOVJ.

Ta znaajna vojna komponenta revolucije sadrana je upravo u tome

to je potvreno da se moe voditi rat protiv mnogo jaeg neprijatelja
u specifinim i tekim uslovima okupacije. Govorei o tome, drug Tito
u lanku Zato je KPJ uspjela da dovede ustanak naroda Jugoslavije
do pobjede, izmeu ostalog, kae:
4. Komunistika partija Jugoslavije mogla je ne samo organizirati
ve i sa uspjehom voditi oruani ustanak naroda, jer je radnika klasa
Jugoslavije dala svoje najbolje sinove u prve partizanske odrede, jer je
radnika klasa dala jezgro naih proleterskih i udarnih brigada, koje su
postale kola rukovodeih kadrova ustanka; dalje, Partija je to mogla
postii zato to je u procesu najteih borbi uzela pravilan kurs na stvaranju regularnih vojnih jedinica - to jest stvorila je Narodnooslobodilaku vojsku, pomou koje je mogla, ve u toku rata, rjeavati ne samo
pitanje uspjene borbe protiv okupatora ve i pitanje vlasti, to jest pitanje pobjede nad reakcijom, pitanje stvaranja nove Jugoslavije.8)
U tim mislima Vrhovnog komandanta izraena je ona sutinska
promjena kvaliteta, koja je nastajala formiranjem brigada i udarnih bataljona i daljim razvojem partizanske taktike, lako je neprijatelj od
poetka ustanka stalno pojaavao svoje snage, on je uvijek osjeao da
mu nedostaje trupa za uspjenu borbu protiv NOV. Sredinom 1942.
godine okupator i kvislinzi su imali na jugoslovenskom ratitu osam do
deset puta brojnije snage od NOV. Meutim, i pri tako nepovoljnom
odnosu snaga i u situaciji kada su se partizanske jedinice mogle jedino
formirati i naoruavati ako se od neprijatelja otme oruje, NOV je uspjeno odolijevala neprijateljevim ofanzivama i nanosila brojne poraze
moderno opremljenim njemakim, italijanskim, bugarskim i drugim
okupatorskim trupama i kvislinkim formacijama (ustae, domobrani,
etnici, nedievci, Ijotievci, bijela garda, razne legije, milicije i dr.).
Neprijatelj je bio prisiljen da - zbog odbrane gradova, industrijskih i
rudarskih postrojenja i komunikacija izmeu njih - rasparava svoje
snage po mnogobrojnim uporitima, a najvei broj tih uporita, sem
onih u veim gradovima, imao je pojedinano slabije posade od jedne
brigade NOV. Stoga je sposobnost NOV da grupie nadmonije snage
(po nekoliko brigada) u napadima na izabrana uporita ili neprijateljeve
trupe u kretanju u izabrano vrijeme (da bi se postiglo iznenaenje i
time jo vie poveala nadmonost) bila jedan od bitnih inilaca koji
joj je obezbjeivao strategijsku inicijativu i taktiku nadmonost na
jugoslovenskom ratitu. Takvo vezivanje brojnih neprijateljskih, okupatorskih i kvislinkih jedinica ve tada je predstavljalo veliki prilog
borbi antifaistike koalicije.
U ljeto 1942. godine, pod Titovom neposrednom komandom, krenula je grupa proleterskih brigada u Bosansku krajinu. Bila je to ofanziva NOV koja je trajala u zapadnim krajevima Jugoslavije sve do sredi1949

318

? 3C)SiP

Br

s,varan e

'

'

razvo

) Jugoslovenske armije, glavna politika uprava JA,

ne januara 1943. godine. U njoj je NOV, grupiui u pojedinim napadima i u operacijama po dvije do osam brigada ili partizanskih odreda,
savladala mnogobrojna neprijateljska uporita, zauzela niz gradova i
krajem 1942. godine drala kompaktnu slobodnu teritoriju (u Bosni i
Hrvatskoj), koja je po povrini bila ravna teritoriji vajcarske. U tim
borbama ona je jaala (brojno i u oruju i opremi koju je otimala od
neprijatelja) i osposobljavala se da dalje razvija svoju organizaciju i
svoje operativne mogunosti. Formiranjem divizija i korpusa, novembra 1942, dostignut je stepen razvoja organizacije oruanih snaga koji
je drug Tito nagovijestio u poetku ustanka i u vrijeme formiranja Prve
proleterske brigade. I dok se NOV u ovim borbama neprestano razvijala i postizala znaajne uspjehe oslobaajui sve veu teritoriju i mnoge gradove, preko Radio-Londona irene su vijesti kako te borbe i
uspjehe postiu etnici Drae Mihailovia, koji se, u stvari, ve odavno
bore na strani okupatora.
U vrijeme dolaska i boravka Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog
taba NOPOJ u jugoistonoj Bosni, dolo je do daljeg zaotravanja i
komplikovanja politike borbe u svim krajevima Jugoslavije. Okupatori
i kvislinzi su nastojali raznim mjerama da suze bazu ustanka, izazovu
kolebanja u partizanskim redovima i da to vie izoluju komuniste. U
tome su dobili punu i vrlo aktivnu i znaajnu podrku etnika koji su rijeili da partizanske jedinice unite borbom uz pomo okupatora i drugih kvislinga. Rukovodstva etnike organizacije i politike snage koje
su stajale iza njih nadali su se da e unitenjem partizanskih jedinica
osigurati monarhiji i buroaziji u posljeratnoj Jugoslaviji one ili jo bolje pozicije nego to su ih imali do 1941. godine.
Proces prelaenja etnikih jedinica u stanje oruanog neprijateljstva prema partizanskim odredima poeo je jo u prvim danima
ustanka. On je u Srbiji kulminirao krajem novembra 1941, kada su etnici pod komandom Drae Mihailovia zajedno sa njemakim okupatorskim snagama i kvislinkom vladom Nedia poveli oruanu borbu
protiv partizana. U Bosni i Hercegovini su etnici jo u ljeto 1941. godine uspostavili saradnju sa italijanskim trupama, a od jeseni i sa njemakim obavjetajnim organima. Svuda su bili politiki vrlo aktivni u
borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta (NOP), ali su se uzdravali od oruanih akcija protiv partizanskih odreda, mada su tu i tamo pokuavali i ubijali pojedine partizanske rukovodioce, kurire i si. U istonoj i srednjoj Bosni u jesen 1941, a mjestimino i kasnije, postojala je
saradnja izmeu partizanskih i etnikih jedinica u borbama protiv
ustakih i domobranskih snaga. Prvi oruani napad u istonoj Bosni
etnici su izvrili zajedno sa italijanskim trupama kod Rudog, 22. decembra 1941, na Prvu proletersku brigadu. Dakle, etnici se u istonoj
Bosni nisu odmah upustili u oruane napade na partizanske jedinice,
jer za to nisu imali politike uslove, poto je raspoloenje masa prema
NOP-u uzelo irokog maha. Ti napadi su uslijedili neto kasnije - u
decembru i januaru, kada ih u drugoj neprijateljskoj ofanzivi sreemo

zajedno sa okupatorom. etnici to rade vrlo smiljeno i podmuklo. U

to vrijeme Vrhovni tab i drug Tito istiu da se treba energino boriti
protiv petokolonaa, ali i strpljivo i istrajno raditi na okupljanju svih patriotskih snaga u borbi protiv okupatora, razlikujui pri tome one koji
svjesno saraduju sa okupatorom od onih koji su prevareni i zavedeni.
Tako su etnici u Bosni i Hercegovini krenuli od sredine januara
1942. istim putem kojim su njihove formacije u Srbiji pole novembra
1941. Slino se deavalo i u Crnoj Gori i krajevima Hrvatske, gdje su
etnici uspjeli da formiraju svoje jedinice. Bilo je to vrsto opredjeljenje etnike organizacije da se osloni na okupatore i kvislinke reime
u Srbiji i Crnoj Gori. Ali, u tom vremenu (januar - mart 1942), etnici
su ostali u neprijateljstvu sa kvislinkom NDH i tu i tamo se borili protiv
njenih oruanih snaga. Meutim, Centralni komitet KPJ je jo poetkom januara 1942. predviao da e etnici u bliskoj budunosti, i pored tolikih zloina ustaa nad srpskim narodom, s njima uspostaviti saradnju u borbi protiv KPJ i ustanka kome je ona bila na elu.
Analizirajui politike procese koji su se razvijali u svim zemljama
Jugoslavije, Centralni komitet KPJ je ocijenio da ustanak ulazi u nove
tekoe, u kojima e borba biti jo sloenija nego ranije zbog nastojanja okupatora i svih snaga koje su bile protiv ustanka, da narodnooslobodilakoj borbi daju klasni karakter. To je jo vie dolo do izraaja
januara 1942, kada je Kraljevska jugoslovenska vlada (koja se nalazila u
Londonu) proglasila etnike za jugoslovensku vojsku u otadbini, a
njihovog komandanta Drau Mihailovia imenovala za vojnog ministra.
Tako su etnici, iako su u odnosu na okupatora, u sutini bili u istom
poloaju kao i druge kvislinke formacije, dobili legitimaciju da su
nosioci kontinuiteta Kraljevine Jugoslavije. A taj kontinuitet i etnike
odluno su podravale i pomagale vlade Velike Britanije7) i SAD, dok je
i vlada SSSR imala prijateljske saveznike odnose sa Kraljevskom
jugoslovenskom vladom.
Imajui u vidu sloenost situacije u zemlji, Centralni komitet KPJ,
krajem 1941. i poetkom 1942. godine, postavio je pred Partiju zadatak
da uvruje svoje redove, da u narodnooslobodilakoj borbi obezbijedi jo veu ulogu i uticaj radnike klase, da jaa NOV i u okviru nje
da formira proleterske brigade i udarne bataljone, ali da, u isto vrijeme, u borbu protiv okupatora i domaih izdajnika okuplja sve patriote i
pristalice graanskih stranaka koji su spremni na saradnju. On je naglaavao da formiranje proleterskih jedinica . . ne znai promjenu
opte politike linije partizanskog pokreta, nego se pomou njih stvaraju samo pojedine pokretne udarne trupe...'), dok etnike, njihove
') Na primjer, u decembru 1941. godine britanska vlada je dodijelila kraljevskoj jugoslavenskoj vladi est radio-stanica, 100 tona ratnog materijala, 75000 dolara i 100000 funti sterlinga u
zlatu, da se kao pomo sa Malte uputi Drai Mihailoviu.
) Zbornik NOR, tom II, knj. 2. dok, br. 83, str. 156. Pismo CK KPJ, od 1. januara 1942. godine, Centralnom komitetu KP Slovenije o ishodu druge neprijateljske ofanzive i uslovima breg
razmaha oslobodilake borbe u Sloveniji.

komandante i Drau Mihailovia treba raskrinkavati kao saradnike okupatora a ne kao eksponente Kraljevske vlade i pristalice zapadnih saveznika.
Od posebnog znaaja za razvoj narodnooslobodilake borbe u
Bosni i Hercegovini bilo je Pokrajinsko partijsko savjetovanje, odrano
7. januara 1942. u selu Ivanii kod Sarajeva. Njemu su prisustvovali
Josip Broz Tito, generalni sekretar KPJ, i nekoliko lanova CK KPJ.
Izvrena je analiza razvoja ustanka i realizacija bitnih zadataka politike
KPJ u specifinim bosanskohercegovakim uslovima. Posebno je istaknuta potreba odlune borbe protiv etnike izdaje, ali i elastinog
odnosa prema masi boraca koja se nala u etnikim jedinicama. Da bi
se oni odvojili od etnikih voa, rijeeno je da se uskoro pristupi
stvaranju dobrovoljakih jedinica.
Ve 22. januara 1942, u vrijeme neprijateljske ofanzive Vrhovni
tab je naredio da se obrazuje Jahorinski narodnooslobodilaki dobrovoljaki odred, a u Biltenu, koji je izdao na Jahorini, objavio je propis o
formiranju doborovoljakih jedinica i o odgovarajuoj izmjeni svoga
naziva V NOP i DVJ. U tom propisu je, izmeu ostalog, rijeeno da se
u Bosni i Hercegovini, a po potrebi, i u ostalim zemljama Jugoslavije,
odmah pristupi formiranju dobrovoljakih jedinica; da se u njihov sastav ukljuuju borci koji su spremni da se bore protiv okupatora, a ne
ele da uu u partizanske jedinice; da borci dobrovoljakih odreda
nose na kapama kao amblem svoju nacionalnu zastavu, ali bez crvene
petokrake zvijezde, itd. U periodu februar-april 1942. godine u istonoj Bosni je formirano osam dobrovoljakih odreda, lako je formiranje
tih jedinica bilo jedna od epizoda u razvoju NOV i ustanka u istonoj
Bosni, ono je bilo izraz napora KPJ da se u borbu protiv okupatora i
kvislinga ukljue svi patrioti bez obzira na politiko ubjeenje.
I u poznatim foanskim propisima (Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilakih odbora i Objanjenje i uputstvo za njihov rad) naglaeno
je u uvodnom tekstu da u organe vlasti ... treba da uu, bez obzira na
svoje politiko uvjerenje, vjeru i narodnost, svi oni estiti rodoljubi koji
su primjerom i na djelu pokazali da su dobri sinovi svoga naroda, da nikad nee izdati otadbinu u ovom svetom otadbinskom ratu, da su
nepokolebljivi u borbi protiv faistikog okupatora i njegovih domaih
slugu.")
Komunistika partija nije htela graanskog rata, - stoji u lanku Ko su partizani i iji su oni predstavnici, pisanom u martu 1942., i
nastavlja se: Ona hoe borbu protiv faistikog okupatora i njegovih
slugu, s tim da se pitanje vlasti rei tek posle nacionalnog osloboenja
svih naroda Jugoslavije. Buroazija nam taj rat namee - no mi ga
neemo. Borei se i dalje nemilosrdno i uporno protiv faistikih oku) Zbornik NOR, tom II, knj. 2, dok, br. 198, str. 11. Osnovni principi organizacije narodnooslobodilakih odbora i uputstva za njihov rad na osloboenoj teritoriji propisani od Vrhovnog
taba NOP i DVJ, februara 1942. godine

21 - Sarajevo u revoluciji

321

patora, za nacionalnu slobodu, mi emo nemilosrdno unitavati sve

one koji u ma kom obliku, pod ma kakvim izgovorom ometaju tu borbu...10). Tako je borba protiv okupatora i njegovih sluga dobila revolucionarni karakter, jer su borci NOP-a tukli sluge okupatora kao nosioce izdaje zemlje i nosioce raznih zloina nad narodom. Iz toga proizilazi da se narodnooslobodilaki pokret nije borio protiv etnika i ustaa
zbog idejnih, nacionalnih i vjerskih razmimoilaenja, nego prvenstveno
kao izdajica najvitalnijih interesa slobode i nacionalne egzistencije naroda.
Meutim, u sprovoenju te jasno definisane i od sve Partije prihvaene politike bilo je razliitih greaka. Negdje su se u borbi protiv
etnike izdaje vie primjenjivali oruana borba i represivne mjere,
koje u jednom broju sluajeva nisu mimoilazile ni one koji su bili zavedeni, a manje politika borba i razobliavanje petokolonaa pred narodom; nisu bili rijetki sluajevi politikog istravanja i propagandistikih
zastranjivanja koja su esto dolazila poslije postignutih vojnih uspjeha.
Te pojave su pokazivale da jedan broj kadrova i organizacija nije shvatao svu sloenost i osobenost narodnooslobodilake borbe i revolucionarnih procesa koji su se u njoj deavali.
Poslije sastanka, odranog 4. aprila 1942. u Foi, Centralni komitet KPJ pisao je: ... jedno ostaje za nas osnovno i glavno: to je borba
protiv okupatora i njegovih slugu, to je jo vei napor za ujedinjavanje
naroda u oslobodilakoj borbi. Mi neemo nasesti izazivaima
graanskog i bratoubilakog rata, ve moramo onemoguiti njihove
pokuaje na taj nain to emo ih politiki izolirati a njihove baze silom
likvidirati. U toj politici moramo biti i odluni i elastini: ne smemo
oklevati tamo gde je stvar zrela, ali moramo znati diferencirati te pojedine grupe i grupice, odvajati voe od masa, unitavati neprijatelje a
kolebljivce privlaiti na nau stranu. U takvoj situaciji i oportunizam i
sektatvo - a naroito ovo drugo - predstavljaju veliku opasnost
koje moramo izbei. Uvrstiti nau Partiju, drati vrsto njenu politiku liniju, uvrstitf njenu rukovodeu ulogu u partizanskoj vojsci - to
su jemstva naih daljih uspeha i propasti planova neprijatelja...11)
I pored privremenog uspjeha neprijatelja u proljee 1942. godine
na velikoj slobodnoj teritoriji istone Bosne, Sandaka, Crne Gore i
Hercegovine, postignutog vojnom silom (snagama od oko deset divizija) i pozivima za prekid oruane borbe koje su okupatori realizovali
preko etnika, politika KPJ odnijee u toku 1942. godine krupne,
rjeavajue politike pobjede nad udruenim snagama reakcije i kontrarevolucije. Ta politika e narodnooslobodilaki rat i revoluciju dove") Zbornik NOR, tom II, knj. 3, dok. br. 77, str. 199-209. Ko su partizani i iji su oni pretstavnici - lanak iz marta 1942. godine.
") Zbornik NOR, tom II, knj. 3, dok. br. 137, str. 370. Obavjetenje Ive Lole Ribara od 10.
aprila 1942. godine PK KPJ za Srbiju o vojnopolitikoj situaciji u Crnoj Gori, istonoj Bosni i Hercegovini i uputstva za dalji rad.

sti od foanskog razdoblja, do I i II zasjedanja AVNOJ-a, na kojim su

udareni temelji nove Jugoslavije.
Za vrijeme boravka u istonoj Bosni Centralni komitet KPJ i
Vrhovni tab poklonili su znaajnu panju borbi za meunarodnu afirmaciju narodnooslobodilakog pokreta. Ta aktivnost je bila sastavni
dio napora za okupljanje irokih narodnih masa u borbi protiv okupatora i domaih izdajnika, za izolovanje i razobliavanje snaga koje su,
kao predstavnici ili prijatelji jugoslovenske kraljevske vlade, pokuavale u saradnji s okupatorima da oruanom borbom unite partizanske
jedinice, i, na kraju, ta aktivnost je bila izazvana potrebom da se brane
autentini putovi jugoslovenske narodnooslobodilake borbe i revolucije od dogmatskih pritisaka Kominterne i potinjavanja taktikim potrebama sovjetske spoljne politike.
Po dolasku u Fou, Centralni komitet KPJ uspostavio je, oko 10.
februara, pouzdanu radio-vezu sa Kominternom i detaljno je upoznao
sa razvojem narodnooslobodilake borbe, procesom i rezultatima
okupljanja reakcionarnih snaga, o saradnji etnika sa okupatorom i njihovoj oruanoj borbi protiv jedinica NOV. Uz to, postavio je i zahtjev
da SSSR uputi pomo u oruju, opremi i lijekovima jedinicama NOV. Iz
Kominterne je javljeno da je taj zahtjev prihvaen i da se pripreme aerodromi na koje e se materijal doturiti. Stoga je, poetkom januara
1942. oien (od snijega) aerodrom kod Sokoca, a kasnije, kada je
Vrhovni tab preao u Fou, pripremljen i drugi, kod abljaka. Na njemu je Moa Pijade krajem februara i u martu, vie od mjesec dana
uzaludno oekivao tu pomo. Iz primljenih telegrama od Kominterne
drug Tito je zakljuio da su odnosi izmeu vlada SSSR-a i kraljevske
izbjeglike vlade Jugoslavije glavna smetnja to pomo nije stigla i naredio da se prekine nono deuranje na aerodromu, a i javljeno je da
pomo nee stii iz tehnikih razloga.
Kraljevska vlada je razvila ivu politiku i diplomatsku aktivnost da
uvrsti svoj meunarodni poloaj i pozicije monarhije i buroazije u
zemlji. U tome je za nju od osobitog znaaja bilo etnitvo pod komandom Drae Mihailovia. Da bi mu dala to vei znaaj, ona je Mihailovia unaprijedila u in generala, postavila ga za vojnog ministra i
zastupnika vrhovnog komandanta, tj. kralja Petra II. Uporedo s time je
razvila iroku propagandu aktivnost u zapadnoj tampi i radio-stanicama o tobonjim borbama koje vode etnici protiv okupatora i kvislinga, obezbjeujui pri tome, preko britanske i amerike ratne cenzure,
da u svijet ne prodru vijesti o borbama partizanskih jedinica koje su
pripisivane etnicima. Stvaranje mita o Drai Mihailoviu, kao voi pokreta otpora, i o etnicima, kao snazi koja vodi borbu protiv okupatorskih trupa, bila je jedno od velikih obmana meunarodne javnosti
izvrenih u toku drugog svjetskog rata.
Ni poetkom marta 1942. godine Kominterna i vlada SSSR-a nisu
prihvatili injenicu da postoji sprega izmeu kraljevske vlade u Londonu i etnika Drae Mihailovia koji se bore na strani okupatora. Oni su,
21*

323

zbog svojih interesa u ratu i veza sa engleskom vladom i drugim saveznicima, bili spremni da zanemare uspjehe i tokove narodnooslobodilake borbe Jugoslavije. Zato su se pojavili odreeni momenti u politici CK KPJ i Kominterne koji su imali reperkusija na tokove NOB-e.
lako su se svi ovi odnosi odvijali interno i nisu tada bili objelodanjeni,
oni su vrlo karakteristini i nuno ih je ovdje iznijeti. Kominterna je
zamjerala Vrhovnom tabu kako se istrava i kako na partizanski pokret ide suvie u komunistike vode....
Ja sam mu (Djedi, tj. Kominterni, prim. A. D.) na to kratko i jasno
odgovorio - pie drug Tito 11. marta 1942. u pismu Moi Pijadi da je na osnovu naih izvjetaja stvorio krive zakljuke, da mi imamo
iroki narodnooslobodilaki front, ali ne sa petokolonaima ve sa
ogromnom veinom pravih rodoljuba... Da je stvaranje proleterskih
brigada bilo neophodna nunost u vrijeme kada je partizanski pokret
bio u opasnosti da bude razbijen od petokolonaa, i da se proleterske
brigade ne bore za sovjetizaciju, ve svojim herojstvom daju primjera
u borbi kako treba na narod da se bori za svoju slobodu i nezavisnost1')...
Glavne diplomatske napore kraljevska vlada je 1941. i u prvoj polovini 1942. godine usmjeravala na to da privoli sovjetsku vladu da ona
upotrijebi svoj uticaj kako bi se jugoslovenski partizani stavili pod komandu Drae Mihailovia. Na insistiranje britanske vlade, koja je bila
glavni oslonac Kraljevskoj jugoslovenskoj vladi, vlada SSSR je prihvatila zahtjeve da se preduzmu koraci u pravcu pomirenja partizana i etnika i njihove zajednike borbe pod komandom Drae Mihailovia.13)
lako je Centralni komitet KPJ vodio rauna o tome da se u tekuim politikim akcijama i istupima (u tampi, proglasima i dr.) ne
daju povodi koji bi mogli da oteavaju odnose vlade SSSR-a sa vladama zapadnih saveznika, on nije mogao ni htio prihvatiti niiji zahtjev o
stavljanju jedinica NOV pod komandu Mihailovia, jer bi to znailo i
slom borbe protiv okupatora i, u sutini, izdaju oslobodilake borbe
naroda i narodnosti Jugoslavije. Odluan i kategorian odgovor druga
Tita uticao je da Kominterna i sovjetska vlada prestanu da insistiraju na
obrazovanju narodnooslobodilakog fronta u kome bi se NOP potinio prozapadnim politikim snagama, te da ponu vrlo obazrivo, od
sluaja do sluaja, da kritikuju politiku kraljevske jugoslovenske vlade.
Tako, na primjer, sovjetska cenzura je dopustila da radio-stanica Slobodna Jugoslavija, 28. marta 1942, indirektno napadne govor kralja
Petra u kome je on pozivao narod da se ne uputa u preuranjene akcije. Uoavajui smisao i znaaj tog tihog zaokreta, drug Tito ga je podsticao zahtjevima da se izbjeglika kraljevska vlada zamijeni jednom
") Zbornik NOR, tom II, knj. 3, dok. br. 36, str. 104-108. Pismo Vrhovnog komandanta
NOP i DVJ, druga Tita, od 11. marta 1942. godine, delegatu Vrhovnog taba Moi Pijade.
") Isto, str. 104.

narodnom vladom, iji e lanovi biti u zemlji,14) i prijetnjom ... da

emo biti prisiljeni otvoreno napasti vladu u Londonu ako ona produi
da podupire Drau Mihailovia i neprijateljski se odnosi prema
nama...15) U dnevnoj zapovijesti povodom 6. aprila, godinjice napada
faistikih agresora na Jugoslaviju, Vrhovni komandant je upozorio
kraljevsku vladu da zbog pomoi etnicima, koji saraduju s okupatorom, snosi teku odgovornost pred narodom koji se bori za slobodu.
Ali, tada sovjetska vlada i Kominterna nisu bili saglasni da se napada jugoslovenska kraljevska vlada. I pored obilja informacija - koje
je slao CK KPJ - o masovnom ueu etnika u ofanzivnim poduhvatima okupatora protiv NOV u svim krajevima Jugoslavije, ipak je StaIjinova vlada, u ljeto 1942, podigla svoje poslanstvo pri jugoslovenskom dvoru u rang ambasade. Tito je povodom toga izrazio negodovanje i kategoriki istakao da kraljevska vlada preko Drae Mihailovia
saraduje sa okupatorom. Na to je u septembru iz Moskve stiglo upozorenje: da treba provjeravati autentinost dokumenata o saradnji Mihailovia i njegovih etnika sa okupatorom! Borbe naroda Jugoslavije
same za sebe su potvrivale injeniko stanje u zemlji i, po svakoj logici, bilo je izlino svako provjeravanje. Pod uticajem injenice da je
NOV svojom borbom vezala blizu 40 okupatorskih i kvislinkih divizija i
da je iz dana u dan postizala sve vee rezultate, u ljeto 1942. poeo je
proces meunarodne afirmacije Narodnooslobodilake vojske, na jednoj strani, i postepenog razobliavanja etnika i Mihailovia zbog saradnje sa okupatorima, na drugoj. Samo otvaranje tog procesa bilo je
od velikog znaaja za NOP, jer je stvaralo uslove za obrazovanje AVNOJ-a i za meunarodno izolovanje kraljevske vlade.
Isto tako, od velikog znaaja za dalji razvoj NOR-a i revolucije je
odluan stav Centralnog komiteta KPJ da ne mijenja svoju koncepciju
voenja rata i razvoja NOV, na emu je insistirala Kominterna. Na njenu
kritiku stvaranja proleterskih brigada, drug Tito je u martu 1942. godine odgovorio: Proleterske brigade mi nismo stvarali u poetku, ve
zimi, u decembru mjesecu, kada se za to ukazala potreba. To su pokretne jedinice radnika i seljaka koje su spremne da stupe u borbu
gdje im se naredi. One slue kao primjer kako se treba boriti za svoju
nacionalnu nezavisnost...1")
Branei tako autentine putove narodnooslobodilakog rata i revolucije, KPJ je pod Titovim rukovodstvom pronalazila prave odgovore
'*) ef Britanske misije, major Aterton (koji se u januaru 1942. iz podmornice iskrcao na
Crnogorsko primorje, a u martu stigao u Vrhovni tab, odakle je poslije mjesec dana pobjegao
etnicima kojima je i bio upuen), izjavio je da ni oni (Britanci) nemaju povjerenje u jugoslovensku kraljevsku vladu. Na to mu je data sugestija da bi bilo u interesu saveznika da se ona skine.
") Zbornik NOR, tom II, knj. 3, dok. br. 129, str. 345-346. Obavjetenje Vrhovnog komandanta NOP i DVJ, druga Tita, od aprila 1942. godine, delegatu Vrhovnog taba Moi Pijade o pripremi za stvaranje narodne vlade u zemlji radi uspjenije borbe protiv okupatora i uputstvo o
sreivanju situacije u Crnoj Gori.
") Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito. Priiozi za biografiju, Kultura, Beograd, 1953, str.

na bitna pitanja koja je postavljao uspjean razvoj oslobodilake borbe. Jasnim i pravovremenim stavovima kojim su Centralni komitet KPJ
i Vrhovni tab, dok su boravili i djelovali na podruju jugoistone Bosne, naoruali partijska i vojna rukovodstva u svim zemljama Jugoslavije, obezbijedena je idejna, politika, vojna i organizaciona orijentacija
narodnooslobodilakom pokretu u narednom periodu borbe.

MITAR MINI

PRVI PROLETERSKI ISTONOBOSANSKI BATALJON

Jo u toku decembra 1941. godine drugu Titu bilo je jasno da tekoe ispoljene u toku ustanka u vidu etnike izdaje, kako u Srbiji,
tako i u Bosni i Hercegovini, a posebno poslije prve i druge neprijateljske ofanzive, treba prevazii stvaranjem udarnih jedinica koje ne
smiju biti prikovane za odreene frontove. Zato on u lanku Nova revolucionarna armija1) istie:
Pokazalo se da se mora prei na stvaranje pravih vojnih jedinica,
sposobnih da napuste svoju teritoriju i da ratuju gdje god je potrebno i
gdje god im se naredi, lako su partizanski odredi jo od samog poetka stvarani kao vojne formacije: bataljoni, ete, vodovi i desetine, iako
je u njima bila jaka vojna disciplina, itd., ipak su to bile vie teritorijalne
jedinice, koje su uglavnom branile svoj kraj, svoja sela i svoje kue,
dakle - imali su lokalan karakter i nisu bile sposobne, kao takve, za
pokretni rat, da odu sa svoje teritorije i da ratuju u drugim predjelima
nae zemlje.
Formiranje proleterskih i udarnih brigada bilo je rezultat ove Titove vizije o razvoju i stvaranju oslobodilake armije naroda i narodnosti
Jugoslavije. U tom smislu kree se naredba Vrhovnog taba i insistira
se na formiranju udarnih bataljona kao pokretnih vojnih jedinica koje
treba da se razviju u udarne ili proleterske brigade. Na Pokrajinskom
partijskom savjetovanju u Ivaniima, 7. i 8. januara 1942. godine, bilo
je rijei i o formiranju udarnih bataljona, o emu svjedoe kazivanja
uesnika savjetovanja.

') Josip Broz Tito: Stvaranje i razvoj Jugoslavenske narodne armije, izdanje Glavne politike uprave JA, 1949, str. 89.

U svom nareenju Glavnom tabu narodnooslobodilakih partizanskih i dobrovoljakih odreda za Bosnu i Hercegovinu od 20. februara 1942. godine,2) Vrhovni tab postavlja kao najvaniji zadatak: I. Neophodno je potrebno da na svim sektorima stvorite pokretne, udarne jedinice, koje ne smiju biti vezane za svoje selo. Da ste u proloj
ofanzivi neprijatelja imali takvih jedinica, oko njih bi se odmah poslije
ofanzive prikupile nove snage, i ne biste preivljavali nikakvu krizu...
Glavni tab za Bosnu i Hercegovinu, rukovoen ovom politikom
Partije i Vrhovnog taba, preduzima mjere za formiranje takvih jedinica
u Bosni i Hercegovini. I u tom smislu izdaje nareenja partizanskim
oblasnim tabovima. U istonoj Bosni ta inicijativa prvo je realizovana,
13. marta 1942. godine u Srednjem, formiranjem Prvog proleterskog
udarnog bataljona Bosne i Hercegovine. Komandant Operativnog taba za istonu Bosnu, Slobodan Princip, ve 15. marta 1942. godine
obavjetava Vrhovni tab o formiranju ovog bataljona, o njegovom sastavu, brojnom stanju i naoruanju.3)
U to vrijeme Glavni tab za Bosnu i Hercegovinu imao je namjeru
da formira proletersku brigadu od bataljona istone Bosne i Bosanske
krajine. To je trebalo da bude Trea proleterska brigada (poslije formirane Prve i Druge proleterske brigade koje je formirao Vrhovni tab i
CK KPJ). Zato je poslije Prvog, od boraca, preteno, Majevikog partizanskog odreda, u Drinjai 25. marta 1942. godine, formiran Drugi bosanski bataljon Proleterske udarne brigade,4) a u Bosanskoj krajini, u
elincu 25. marta, Krajiki proleterski udarni bataljon (pod komandom
Zdravka elara). Ova tri bataljona trebalo je da se sastanu na teritoriji
izmeu Zenice, Travnika i epa. Komandant Glavnog taba Svetozar
Vukmanovi u pismu, od 10. aprila 1942. godine, traio je saglasnost
od Vrhovnog taba za formiranje Tree brigade.5) Meutim, do formiranja ovako zamiljenje brigade nije dolo zbog specifinih vojnih i politikih momenata koji su u meuvremenu nastupili.
Orijentacija na formiranje udarnih bataljona u okolini Sarajeva bila
je ira, jer je Operativni tab za istonu Bosnu planirao da se formira
vie udarnih batajjona, to se vidi i iz pisma komandanta toga taba,
Slobodana Principa, od 13. aprila 1942. godine, u kome se kae da su
izdali naredbu Romanijskom odredu da formira pokretni udarni bataljon i da e se za pet dana formirati Udarni bataljon jaine od 150 ljudi
u odredu Zvijezda.')
') Isto, strana 121.
') Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda,
tom IV, knjiga 4, dokumenat br. 29, str. 84. 1. Formirali smo na Proleterski bataljon Bataljon se
sastoji od etiri ete i jednog prateeg voda. Tri ete imaju po 42 borca, jedna 45, pratei vod 21.
Bataljon ima sada ukupno 198 boraca. Ima svega 5 pukomitraljeza. Zenika eta jo nije stigla.
Ona treba da donese 6 pukomitraljeza. Pratei vod ima dva teka mitraljeza i jedan teki baca
sa devet bombi.
4

) Isto, dokumenat br. 35. strana 99, stav 4.

) Isto, dokumenat br. 63, strana 176, stav 2
') Isto, dokumenat br. 71, strana 193, stav 6. i 7.
s

Na dan formiranja Prvog proleterskog istonobosanskog bataljona, koje je obavljeno na svean nain i uz prisustvo lanova Glavnog
taba i Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, komandni
sastav bataljona sainjavali su: Vojo Ljuji, komandant bataljona, Mitar
Mini, zamjenik komandanta, Paaga Mandi Murat, politiki komesar, i Dervi Numi, zamjenik politikog komesara.
ete bataljona bile su formirane od biranih boraca iz partizanskih
odreda, prema instrukcijama Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu. U
sastav Prve ete uli su borci iz Romanijskog i jedna grupa boraca iz
Ozrenskog odreda koja je, u to vrijeme, stigla u Srednje. Komandir
ove ete bio je Milenko Verki, politiki komesar - Jovanovi Josip, a
zamjenik politikog komesara - Rade Borovanin. Druga eta bila je
sastavljena od boraca iz odreda Zvijezda. Njen komandir bio je
Tomo Mende, politiki komesar - Slavko Koji, a zamjenik politikog
komesara - Nikola Andri. U Treoj eti (medu borcima poznata kao
Muslimanska eta)'nalazili su se borci iz Muslimanskog bataljona Romanijskog odreda. Njen komandir bio je Midhat Haam Aim, politiki
komesar - alim eri, a zamjenik politikog komesara - Mustafa
Fejzo. etvrta eta bila je sastavljena od boraca iz zenikog kraja,
dolih u sastav bataljona desetak dana kasnije. Komandir ove ete bio
je Melentije Bonjak, politiki komesar - Remzija Tvrtkovi i zamjenik
politikog komesara - Zdravko Jefti. Vodnik Prateeg voda bio je
Branko Ljubinkovi, a politiki delegat voda - Hivzija ati.
Za vrijeme sveanog proglaenja bataljona na licima boraca i
starjeina primjeivala se neskrivena radost, uzvienost, ponos i gordost to postaju borci Prvog proleterskog bataljona u Bosni i Hercegovini. Impozantna je to bila slika. U stroju su stajali mladii i djevojke
uzdignutih glava, aroliko odjeveni, ali koji su za sobom imali ve osam
mjeseci tekih borbi u kojima su se prekalili i pokazali veliku hrabrost i
odvanost. Veliki broj njih bili su poznati u partizanskim odredima kao
neustraivi i primjerni borci.
Svi borci i starjeine dobrovoljno su stupili u Proleterski bataljon.
Oni su, u osnovi, bili upoznati sa naporima, samoodricanjem i rtvama
koji ih ekaju u predstojeim borbama. Vojno-politika situacija se, u
to vrijeme, sve vie komplikovala zbog izdaje etnika. Borci su znali da
se od njih, kao od proletera, trai mnogo vie hrabrosti, discipline i
odricanja nego od boraca ostalih jedinica. Pripadnici ovog bataljona
su, nedvosmisleno i bez ikakvog kolebanja, bili ponosni to je istorija
ba njima omoguila i podarila da na svoja plea prime teko breme
tereta u predstojeim vojnim i politikim gibanjima, ija je teina vrlo
esto prelazila njihove stvarne mogunosti. Tih dana Oskar Danon, na
poznati revolucionar i borac - muziki radnik, komponovao je pjesmu
Proleterskog bataljona:
Mi, sinovi radnog naroda, u borbu smo krenuli
da s pukom u ruci, vrsto i smjelo
sruimo faistiki red.

Po godinama starosti bili su to uglavnom mlai ljudi, a po nacionalnom sastavu pripadnici svih nacionalnosti Bosne i Hercegovine:
Srbi, Hrvati i Muslimani, a bilo je boraca i jevrejske i drugih narodnosti.
Bili su bez nacionalnih i vjerskih predrasuda, uvijek spremni da jedan
za drugog daju svoj ivot.
Prije nego to je odlueno da se povee sa Drugim proleterskim
(Majevikim) i Prvim krajikim proleterskim bataljonom, bataljon je izvrio pokret prema Vlasenici da bi sa jedinicama Prve i Druge proleterske brigade uestvovao u likvidaciji etnika u trouglu: Srebrenica Bratunac - Vlasenica. Meutim, borci dviju pomenutih brigada ve su
bili zavrili akciju, pa se Prvi bataljon za krae vrijeme smjestio u Vlasenicu. Poslije toga je rastjerao neke grupice etnika u irem rejonu
Han-Pijeska, zatim 28. marta 1942. godine izvrio napad na selo Petrovie, uporite neprijatelja na eljeznikoj pruzi Han-Pijesak - Olovo,
koje je branila jedna satnija (eta) domobrana i ustaa. Poslije dvodnevnih borbi bataljon je odustao od daljeg napada, jer su ustae iz
Kladnja doli kao pojaanje neprijateljskoj posadi. O ovoj borbi Prvog
proleterskog bataljona kroz par dana govorila je Slobodna Jugoslavija, istiui junatvo pojedinaca i eta u napadu.
Poslije napada na Petrovie, bataljon kree na napornu marrutu
- na Ozren kod Doboja. Ve 2. aprila stigao je u selo Niie. Na putu
od Vlasenice ka ovom selu, bataljonu se prikljuila njegova etvrta
eta iz zenikog kraja. Dva dana kasnije, 4. aprila iz Okruglice je krenuo preko eljeznike pruge izmeu Varea i Pajtov-Hana, Planinice,
Mijakovia i Brnjica, da bi 8. aprila stigao u selo Kamenicu. Na tom
putu bataljon je vrio veoma znaajnu politiku aktivnost po selima
kroz koja je prolazio, zatim je sredio partijsku i skojevsku organizaciju,
kao i druga pitanja vezana za unutranji ivot bataljona. O toj djelatnosti se opirno govori u izvjetaju komandanta Glavnog taba.7)
') Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda,
tom IV, knjiga 4, dokumenat br. 63, strana 171, 172, i 173: Prije dva dana stigli smo u Kamenicu.
Ve sam vam javio o naem putovanju na brzinu. Sada u malo podrobnije da vas izvijestim o itavom naem putu.
4-og ovog mjeseca poli smo iz Okruglice i nou se prebacili preko pruge izmeu Varea i
Pajtova Hana Prelaz je bio dobro izveden i nije pretstavljao nikakvu prepreku. Oklopni voz je na
nekoliko minuta prije naeg prelaza ispitao prugu i mi smo komotno proli.
5-og izjutra stigli smo oko 6 asova u Planinicu gdje smo istoga dana odrali priredbu za
omladinu. Seljaci iz ovog sela su veinom radnici u varekoj eljezari. Priredba je uspjela odlino Radniki omladinci bili su spremni da odmah krenu sa nama, ali mi smo ih ostavili dok ne nabavimo oruja za njih. Istoga dana uveer odrali smo politiku konferenciju sa svim seljacima.
Na njoj smo izloili cilj nae borbe, pozivajui ih da se pridrue toj borbi. I pored toga to je ovo
selo puno kulaka, ipak ostavili smo dobar utisak na sve, a osobito na omladinu. Biro SKOJ-a u bataljonu odmah je pristupio organizovanju Saveza omladine i u toku toga dana ve se upisalo preko 40 omladinaca, veinom radnika.
6-og izjutra nastavili smo put prema Brnjicu. Na putu, u selu Mijakoviima odrali smo veliku konferenciju Muslimana iz svih okolnih sela, koja je unaprijed bila pripravljena. Kasno u noi
stigli smo u Brnjic.
7-og ov. mj. odrali smo u Brnjicu vrlo uspjelu priredbu na kojoj je bilo pozvano sve stanovnitvo okolnih sela. Bilo je Muslimana (veim dijelom) i Srba. U govoru koji je odran pred priredbu istaknut je stav Partije po pitanju Muslimana. Govor je vrlo toplo primljen.

U Kamenici je rasformiran Pratei vod, a ljudstvo i naoruanje su

rasporeeni po etama. ete su brojno ojaane sa jo 45 boraca, preteno radnika iz ovoga kraja. Ovako ojaan bataljon, sa preko 300 boraca, predstavljao je zaista jaku vojniku formaciju.
U zenikom kraju bataljon se zadrao nekoliko dana, kada su se
ete pripremale za prelazak na Ozren. Kontakti sa narodom i priredbe
za mjetane urodili su dobrim rezultatima i ostavili pozitivan utisak. U
cjelini, narod i borci zenikog kraja vrlo srdano su primili bataljon i
neskriveno se radovali njegovom dolasku, to se moglo zakljuiti po
pozitivnim komentarima koji su se uli meu mjetanima sela.
Poslije vojnikih i politikih priprema u zenikom kraju, bataljon
je krenuo prema rijeci Krivaji i 15. aprila u ranim jutarnjim satima, pojavio se na Ozrenu. Zadatak Prvog istonobosanskog udarnog bataljona
bio je da svojim prisustvom, kao vojnika i politika snaga, i radom
meu borcima u Ozrenskom partizanskom odredu i meu narodom
pobolja situaciju i uvrsti ovaj partizanski odred, a posebno jedinice u
odredu koje su etniki elementi, u svojoj izdajnikoj kampanji za
sporazum sa Nijemcima i ustaama, uspjeli pokolebati ili pridobiti. Stoga je Ozrenski partizanski odred doao u ozbiljnu krizu, koja je prijetila da se cijeli, vojniki snaan, odred pasivizira u borbi protiv okupatora. Ve prvi koraci bataljona na teritoriji Ozrenskog partizanskog odreda potvrdili su da je loe stanje u odredu, a posebno u nekim njegovim
8-og ov. mj. nastavili smo put prema Kamenici, gdje smo stigli predveer.
9-og odrali smo uspjelu priredbu u Kamenici, na kojoj su bili prisutni: borci Zenikog bataljona, seljaci iz okolnih sela i masa izbjeglica iz sela du Brodske pruge, koji su sada smjeteni
u Kamenici gdje ive u kolektivu, koristei radnike barake.
10-og ov. mj. bataljon se odmarajui posvetio obukama politikim i vojnim, odrani su asovi. Osim toga svi borci bataljona su isparili odijela, opravili svu spremu, oprali ve i okupali se u
rijeci.
11-og ov. mj. emo produiti kretanje prema Krivaji i Podcijelovu.
Na itavom putovanju bataljon se pokazao kao vrlo disciplinovan i otporan. Usput nas je
stalno pratila kia i nevrijeme. Put je bio vrlo blatnjav i teak. Stalni prelazi preko rijeka (mostovi
su svi porueni) jako su oteavali kretanje. No i pored svih tih potekoa, pjesma boraca bataljona ula se za vrijeme cijelog putovanja
' U Brnjicu smo odrali savjetovanje partijaca bataljona. Na njemu je bilo prisutno 68 partijaca (toliko bataljon broji). Socijalni sastav lanova p.(arti)jaca jeste slijedei: radnika 33, seljaka
16, intelektualaca 18 i 1 ak. Socijalni sastav samog bataljona je slijedei: radnika 93, seljaka 122,
intelektualaca 32, aka 8 i 1 trgovac. Ukupno bataljon broji 256 boraca. Na savjetovanju pretresana je politika situacija i rad P-(artije) po etama. Konstatovano je izvjesno poputanje u tempu
rada prema onom koji je bio na poetku. Doneseni su konkretni zakljuci o pojaanju rada Partije
na politikom, vojnom i kulturnom polju. Istaknuta je potreba planskog rada na svim spomenutim
poljima. Savjetovanje je donijelo konkretne rezultate, jer se odmah osjetilo izvjesno pojaanje
rada u bataljonu. Rad je ivnuo na svim poljima.
Bataljon je svojim nastupom i priredbama izazvao dubok utisak meu stanovnitvom ovoga kraja, kao i meu borcima Zenikog bataljona. To se moe zakljuiti iz toga to se stalno javljaju novi i novi borci iz spomenutog bataljona da uniu u Brigadu. Mi ne moemo da ih sve primimo jer bismo u tom sluaju oslabili odbranu ovog teritorija, koji je za nas vrlo vaan. Kada bi bilo
vie oruja, iz ovog kraja bi se mogao mobilisati veliki broj radnika. Za sada mi smo uzeli 45 boraca (radnika), te na taj nain nismo previe oslabili partizanske redove. Na e bataljon sa tom prinovom da broji preko 300 boraca. Ukoliko doemo u toku naeg putovanja do oruja i ukoliko
Zeniki bataljon sam doe do oruja u predstojeim akcijama, moi emo da dobijemo jo nekih
100 boraca za nau Brigadu...

jedinicama. Mnogi inioci su nedvosmisleno ukazivali i nagovjetavali

na dalje pogoranje situacije, brzo zaotravanje i diferenciranje snaga
u ustanikim redovima. Znatne snage ustanika, zamorene raznim nedaama i tekoama, uz vrlo perfidnu politiku etnikih ideologa,
raznih agenata i izdajnika, bile su pokolebane. Neprijatelji su postigli
odreene rezultate za sporazumjevaku politiku, optuujui komuniste, a ne agresore i njegove kvislinge, za rtve i patnje koje su ustanike mase i narod podnosili u borbi.
Starjeine i boraki sastav u Prvom bataljonu bili su upoznati sa
situacijom u Ozrenskom partizanskom odredu, pa im je Bataljon stigao na Ozren, svi su se oni angaovali, punom snagom i uz maksimalno raspoloivo znanje, na uspostavljanju to prisnijih odnosa sa borcima Ozrenskog odreda i narodom, stalno politiki radei sa njima. Osnovno u politikom radu bilo je to da se ljudi, posebno borci, ubijede u
potrebu beskompromisne borbe protiv okupatora i njegovih pomagaa, da shvate cilj borbe i neophodnost jedinstva u ustanikim redovima, zatim jedinstvo fronta i naroda, te da su to osnovni preduslovi da
ustanak istraje i da se izbori sloboda. Treba istai da nas je narod u
cjelini dobro primio i da su naa objanjenja odobravana od velikog
broja stanovnitva, a i boraca, naroito nekih jedinica odreda. Ali, u
svim ovim razgovorima, kod nekih ljudi, primijeen je skriveni strah ili
sumnja, koje je tada teko bilo odgonetnuti. I to je na bataljon dublje zalazio u teritoriju Ozrenskog partizanskog odreda, odnosi nekih
jedinica prema nama postajali su sve hladniji i podozriviji. Kada smo
popodne 16. aprila stigli pred poloaje Bataljona Cvijetina Todia, u rejon sela Strijeevice, postavilo se pitanje naeg ulaska na teritoriju
ovog bataljona, jer su se Todi i jo neke njegove potinjene starjeine protivili naem dolasku. Tek nakon ubjeivanja od 10 do 15 minuta,
Todi je pristao da Prvi proleterski bataljon ue u selo Strijeevicu.
Po dolasku u ovo selo, na bataljon je bio u strogoj borbenoj pripravnosti, jer su etnici do kasno u no pili, pjevali i enluili iz puaka,
tako da je sve mirisalo da moe doi do oruanog sukoba jo u toku
noi. Ali, ni te noi, niti sutradan nije dolo do napada, a ni mi nismo
preduzimali prema njima neke vojnike akcije. Treba naglasiti, da je
Bataljon Cvijetina Todia bio brojano najjai bataljon u Ozrenskom
partizanskom odredu i najbolje naoruan.
Bataljon Cvijetina Todia u noi izmeu 16. i 17. aprila bahato se
ponaao i pukarao, to je predstavljalo otvorenu nedisciplinu i
prkoenje naim snagama. Sutradan, 17. aprila, na bataljon je izvrio
pokret iz sela Strijeevice, prema selu Brezicima, gdje se po dolasku
razmjestio. U selu se nalazila osnovna kola, a oko samog sela sa sve
etiri strane proteu se povezane planinske kose, koje pruaju mogunost za solidnu odbranu, ukoliko se ukae potreba za tako neto.
Inae, samo selo smjeteno je na padinama i na nekoliko kosa obradivog zemljita sa razbacanim kuama, kako je to ve karakteristino za
planinska naselja u Bosni.

Za 18. april bilo je zakazano savjetovanje u selu Brezicima, na

koje su pozvani predstavnici vojnih i pozadinskih vlasti Ozrenskog
odreda i vei broj uticajnih ljudi i mjetana sa ove teritorije. Zadatak
savjetovanja bio je da se ukae na neophodnu potrebu voenja nepomirljive borbe protiv okupatora i njegovih kvislinga i na potrebu jedinstva ustanikih redova. Za ovo savjetovanje vrene su vrlo iroke
intenzivne pripreme. U sela su upuivane grupe drugova da bi stanovnitvu, a posebno onima koji su pozvani na savjetovanje, objasnile potrebu i osnovni smisao ovog skupa. Predvieno je da savjetovanju prisustvuju i komande eta, kao i tab Prvog bataljona. Sve ove pripreme
odvijale su se po odreenom planu i nita posebno nije zapaeno na
terenu. ak su Cvijetin Todi i neki drugi njegovi istomiljenici obeali
da e prisustvovati savjetovanju. Meutim, uporedo sa naim pripremama, ni etnici nisu sjedjeli skrtenih ruku. Ali, oni nisu vrili pripreme za savjetovanje, ve za napad na nas. Cvijetin Todi i njegovi etnici podstaknuti od Branka Stakia, predratnog politikanta i nekih etnikih agenata koji su doli iz Srbije, odluili su da protiv partizanskih
snaga, u prvom redu, protiv Prvog proleterskog bataljona, stupe u otvorenu oruanu borbu i da Ozrenski partizanski odred prevedu u etnike. Vrijeme za napad izabrali su neto prije poetka savjetovanja 18.
aprila.
Prije dolaska ljudi na savjetovanje, upravo sam doao iz obilaska
jedne ete i sjeo u prostoriju taba. Nisam bio ni estito odahnuo,
kada su mitraljeski rafali osuli po zgradi u kojoj sam se nalazio. Bilo mi
je jasno o emu se radi. Borba se za tren oka rasplamsala kod svih
eta. etnici su bili prodrli do kole koja se nalazila u centru sela. Cvijetin Todi je sa oko 350 etnika izvrio iznenadni muki napad na na
bataljon u Brezicima. Potpuno iznenaenu etvrtu etu, koja je bila
najisturenija, etnici su uspjeli donekle da razbiju. Ostale ete su se
brzo sredile, zauzele poloaj i davale otpor, a zatim su izvrile snaan
juri i u protivnapadu potisnule etnike glavne snage i prisilile Todia
i njegovu grupu na povlaenje, u raznim pravcima. Na goloj kosi, iznad
kole, ostalo je nekoliko mrtvih etnika, jer ih nisu mogli izvui, a zaplijenili smo im i dva pukomitraljeza. Iz naeg bataljona je poginulo 8, a
ranjeno vie drugova. Od poginulih sjeam se Slavka Kojia, politikog
komesara Druge ete, Franje Markovia i Pere Miljanovia, husinskih
rudara, Ljube Kosoria, srednjokolca iz Sarajeva, Salke Muminovia,
radnika iz Varea, i Jakuba Durmievia, zemljoradnika iz Rogatice. Od
ranjenih sjeam se Miloa Tolpe, radnika iz Sarajeva, Dorda Vuievia, zemljoradnika iz Mokrog, i Toe Vujasinovia, komandanta Ozrenskog partizanskog odreda.
etnici su nas ovim napadom potpuno iznenadili i postigli eljeni
cilj zahvaljujui naoj neopreznosti. Onemoguili su zakazano savjetovanje, a to praktino znai da su izbjegli da se pred jednim irim skupom razgoliti njihova izdajnika politika. Posebno je uinjena greka

to su komande eta i cijeli tab Prvog bataljona pozvani na savjetovanje, pa su jedinice u poetku napada bile bez komandnog kadra, a da
nije tako uinjeno, vjerovatno bi se dogaaji drukije razvijali.
Sutradan, 19. aprila, odustalo se od vojnike aktivnosti na teritoriji
Ozrena, jer se, pored ostalog, iz izvjetaja, koji su tog jutra stigli sa
Romanije, saznalo da se Romanijski odred i odred Zvijezda bore
protiv etnikih puista. Inae, Bataljon se morao vratiti na podruje
odreda Zvijezda, u smislu ranije naredbe Vrhovnog komandanta,
kako bi novoformirana proleterska brigada dejstvovala na tom podruju. To se vidi iz pisma komandanta Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu Vrhovnom tabu od 4. aprila 1942. godine, gdje se kae: Ukoliko
ne dobijem potrebna nareenja, ja u se sa Bataljonom vratiti na ovaj
teren prema vaem nareenju.8) Ovo pismo je upueno sa podruja
Zvijezde, prije prelaska na Ozren, a podruje o kome se govori je
podruje Zvijezde i Romanije. Zato je komandant Glavnog taba donio
odluku da na bataljon odmah napusti Ozren i da se, preko rijeke Krivaje, prebaci u zeniki kraj. Tako je bataljon u noi izmeu 20. i 21.
aprila preao preko rijeke Krivaje i 22. aprila stigao u selo Kamenicu.
Sa Prvim bataljonom krenulo je i rukovodstvo Ozrenskog partizanskog
odreda, kao i neto boraca koji su se prikljuili bataljonu.
Poslije povlaenja Prvog bataljona sa Ozrena, Cvijetin Todi je
preuzeo komandu nad svim jedinicama Ozrenskog odreda, proglasio
ga etnikim, povezao se sa Nijemcima i sklopio sa njima sporazum o
meusobnoj saradnji. Time su nastupili teki dani za sve nae borce ili
one koji su simpatisali narodnooslobodilaki pokret. Oni su se morali
povui u ilegalnost, ali je kasnije najvei broj njih stradao od etnikih
bandi. Meu ovim drugovima bio je izvjestan broj drugova iz Prvog bataljona, koji su kao tei ranjenici ostavljeni na Ozrenu i predati seljacima na uvanje i lijeenje, a koje su etnici ranije ili kasnije otkrili. Ti
drugovi su se snalazili kako su znali i umjeli, a neki od njih zahvaljujui
svojoj snalaljivosti ili pukoj sluajnosti, kada su ozdravili, uspjeli su
pobjei i prikljuiti se partizanskim jedinicama.
Nekoliko dana po dolasku u zeniki kraj, na bataljon se odmarao
u Kamenici i Stojanoviima, sreujui se od napornih mareva i do kraja mjeseca aprila, zajedno sa nekim jedinicama iz ovog kraja, izvrio
nekoliko uspjenih akcija na eljezniku prugu Zavidovii - Zenica.
Poto smo u tom kraju zatekli relativno povoljniju situaciju nego na
Ozrenu, Glavni tab je preduzeo odreene organizacione mjere, pa je
od dotadanjeg Zenikog partizanskog bataljona koji je bio u sastavu
odreda Zvijezda formirao samostalan Zeniki partizanski odred. Za
komandanta je postavljen Nikola Prodanovi, a za politikog komesara
- Miljenko Cvitkovi. U isto vrijeme, 24. aprila 1942. godine, formiran
je od boraca Zenikog i Ozrenskog odreda i jednog broja boraca iz
') Isto, tom IV knjiga 4, dokumenat br. 47, strana 139, stav 2.

Prvog bataljona poseban Udarni bataljon, koji e postati Trei bataljon

ranije predviene Tree brigade.
Poslije etnike izdaje na Majevici, Ozrenu, Zvijezdi i Romaniji izgledalo je da e zeniki kraj biti u tome izuzetak, ali je 6. maja dolo
do izdaje i u ovom partizanskom odredu i u novoformiranom Treem
bataljonu. Nju je izvrio komandir jedne ete Treeg bataljona, Golub
Mitrovi, koji je sebe proglasio za komandanta Zenikog etnikog
odreda. On je, po receptu Cvijetina Todia i drugih izdajnika u istonoj
Bosni, odmah uspostavio vezu sa Nijemcima i sklopio sa njima sporazum o borbi protiv partizana.
Oko 10. maja u Kamenicu i Stojanovie stigao je Drugi udarni bataljon koji je vodio borbu protiv etnika na Romaniji i Zvijezdi. Sa ovim
bataljonom stigli su Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu,
Glavni tab i jedan broj boraca sa Romanije. Tako su se u selima Kamenica i Stojanovii prikupile osnovne partizanske snage poslije etnike izdaje u partizanskim odredima istone Bosne, osim iz Biranskog partizanskog odreda. Tada su preduzete mjere za novu organizaciju vojnih jedinica u cjelini. Poto nije bilo sagledivo kada e se dobiti
saglasnost Vrhovnog taba o formiranju Tree proleterske brigade, a
bile su prekinute veze sa Vrhovnim tabom, to je Glavni tab za Bosnu
i Hercegovinu rijeio da formira Grupu udarnih bataljona u iji sastav
su ula tri bataljona koja je docnije proglaena estom istonobosanskom brigadom. Od tada Prvi proleterski bataljon nastavlja svoj borbeni
put kao Prvi bataljon ove grupe, odnosno este brigade.
Formiranjem Grupe udarnih bataljona, u Prvom bataljonu uslijedile su kadrovske izmjene. Za komandanta bataljona postavljen je Mitar
Mini, za politikog komesara - Hasan Brki Aco, za zamjenika komandanta - Oskar Danon, odnosno Jovo Cigo, a za zamjenika politikog komesara - Dervi Numi, za intendanta - Akif Saletovi i za
referenta saniteta bataljona - dr Edhem amo. I u komandama eta
dolo je do izvjesnih promjena. Tada je komandni sastav bio sljedei:
u Prvoj eti komandir je bio Milenko Verki, politiki komesar Dane Olbina, a zamjenik politikog komesara Rade Borovanin. U Drugoj eti
komandir je bio Tomo Mende, politiki komesar Branko urbat Bane
i zamjenik politikog komesara Nikola Andri. U Treoj eti komandir
je bio Midhat Haam, politiki komesar alim eri i zamjenik politikog komesara Mustafa Fejzo. U etvrtoj eti komandir je bio Marko
Eimovi, politiki komesar Joso Radi, a zamjenik politikog komesara Nisim Albahari.
Poslije reorganizacije i formiranja Grupe udarnih bataljona, Prvi
bataljon u svom naoruanju imao je, pored puaka i bombi, 9 pukomitraljeza. Njegovo brojno stanje smanjeno je na oko 200 boraca i starjeina.
Opisujui dvomjeseni borbeni put Prvog proleterskog istonobosanskog bataljona, osjeam potrebu da neke osnovne injenice
konstatujem iz ustanka u istonoj Bosni, kako bi se lake uoili uslovi

u kojima je nastala i dejstvovala ova jedinica. Te su injenice znaajne

jer i one osvjetljavaju nastanak Prvog proleterskog istonobosanskog
bataljona i njegov borbeni put u periodu mart - maj 1942. godine.
Poznata je injenica da je ustanak u istonoj Bosni 1941. godine,
po svojoj irini i masovnosti, dostigao takvu plimu, da je prevaziao
oekivanja i najveih optimista, a za okupatora i njegove kvislinge
predstavljao svojevrsno vojniko i politiko iznenaenje, senzaciju i fijasko.
Mnoge tekoe objektivnog i subjektivnog karaktera, koje najee prate zatalasanu bujicu masa, vojniki, a posebno politiki nedovoljno pripremljenu, slivenu u jedan ogromni borbeni front, ispoljile su
se i ovoga puta. Vrijeme od nekoliko mjeseci trajanja surovog rata bilo
je suvie kratko da bi se ogromna masa, prije svega ljudstva sa sela,
mogla poiitiki i psihiki pripremiti za jedan teak i dui rat. Ogroman
broj ustanika nije imao dovoljno jasne predstave o karakteru i ciljevima
NOP-a. Takva masa, pored toga to se nala oi u oi u borbi sa okupatorom i njegovim slugama, suoila se brzo i sa ostacima buroazije,
raznim predratnim politikantima, politikim iardijama i raznim drugim agentima srpske buroazije koji su od samog poetka razbijali
ustanak. Osjetio se i nedostatak iskusnih i odanih partijskih kadrova,
koji bi mogli uspjeno voditi i politiki usmjeravati i vaspitavati mase
boraca i naroda. Kako je rat odmicao, tekoe su postajale sve brojnije, a borba sloenija i komplikovanija, jer su okupatori i njegovi kvislinzi u oaju i nemoi postajali sve bezobzirniji i krajnje krvoloni, sluei
se najgroznijim metodama da likvidiraju ustanak. U takvim prilikama
trebalo je mnogo vie idejne opredijeljenosti, postojanosti i svijesti, a
sve to prosjean ustanik nije posjedovao. Mnogi ustanici, u takvoj situaciji, ve su bili pokolebani, to ih je navodilo svakako na uska razmiljanja i razne zakljuke, koji nisu davali prave ili potrebne odgovore u
datoj situaciji. Oni su prvih dana masovnog ustanka oekivali da e se
rat bre zavriti i, tako rei, silovitim juriima na duak doi do slobode, a to se nije ostvarilo niti se moglo ostvariti, pa su dole nove tekoe.
Kada se tome doda jo jedan, gotovo presudan faktor, da je okupator u Drai Mihailoviu, Nediu, Dangiu, Raiu i mnogim drugim
izdajnicima naao vjerne sluge, koji su, bez ikakvog srama i stida pred
licem i na oigled cijelog srpskog naroda, od prvih dana ustanka sabotirali i, preko velikog broja svojih agenata i raznih drugih izdajnika, odvraali narod od borbe, za tobonji njegov spas, sluei se najperfidnijim i najbezobzirnijim metodama u kampanji protiv komunista, a za
sporazumatvo sa Nijemcima i ustaama, onda nije iznenaujue to
je tako naglo dolo do diferenciranja u ustanikim redovima.
Sve je to uskovitlalo ustaniku masu, unijelo dosta zabune, a posebno meu malodune i demoralisane, koji psihiki nisu mogli odoljeti ni dotadanjim iskuenjima, a kamoli smiljenoj, svakodnevnoj
kampanji i raznim pritiscima mnotva agenata i izdajnika, kojih je bilo i

otprije u partizanskim etama, a koji su naroito u zimu 1941/1942. godine uzeli irokog maha u svojoj podrivakoj kampanji.
U takvoj situaciji, bez obzira to je platforma narodnooslobodilake borbe bila vrlo iroka, pristupana za najire narodne mase i, u sutini, lako shvatljiva, opredjeljenja za NOB nisu bila ni brza, ni jednostavna. Za prihvatanje politike NOP-a bili su potrebni visoko ljudsko
dostojanstvo, velika hrabrost, rijeenost, istrajnost, jednom rijeju,
oruana borba traila je kompletne linosti. U tim tekim danima, onaj
ko nije bio takav, odustao je od borbe ili mu nije trebalo mnogo da napusti narodnooslobodilaki front i da se pasivizira.
Borci i starjeine Prvog proleterskog bataljona regrutovani su iz
vie partizanskih odreda koji su svojim borbenim dejstvom zahvatali
vrlo prostranu teritoriju. Svi su oni dobrovoljno stupili u Prvi bataljon,
to, samo po sebi, govori da su to bili ljudi na koje je Komunistika
partija Jugoslavije imala snaan uticaj i koji su, bre ili sporije, raistili
sa raznim predrasudama i dilemama, pa su sa puno ozbiljnosti, line
odgovornosti i hrabrosti uoili i shvatili grevitu borbu koju vode Partija i drug Tito za spas ustanka, da bi, zatim, i sami pomogli da se to
prije raskre putevi ustanka od lavina koje su se na njih sruile sa raznih strana. U izuzetno tekoj borbi dostojan prilog mogu dati, prije
svega, oni koji shvataju datu situaciju, vide prave puteve izlaska iz krize i koji su spremni na tim putevima ostati uzvieni i svojski podnijeti
najvee tekoe, dati sve od sebe, pa i same sebe. ini mi se, nee
biti neskromno ako konstatujemo da su se u Prvom proleterskom bataljonu nali upravo takvi drugovi i drugarice. Oni su prozreli i nedvosmisleno osudili svaku izdaju narodnooslobodilakog pokreta i bili od
poetka spremni da se uhvate u kotac i nepomirljivu borbu sa etnikim izdajnicima, kao i sa svim onima koji su ranije zakoraili na put izdaje. Takvi su, uostalom, bili i svi drugi borci - proleteri u narodnooslobodilakoj borbi.
Da su borci i starjeine Prvog proleterskog bataljona u toj sloenoj situaciji zaista bili takvi, najbolja je potvrda ono to su pokazali u
dvomjesenom samostalnom borbenom dejstvu na jednom relativno
irokom podruju. Bataljon se svakodnevno suoavao sa etnikim
podmuklim napadima, gazio u krvave borbe i trpio gubitke, ali, i pored
toga, njegov borbeni moral, vrstina i monolitnost njegovih redova
ostajali su na visokom stepenu proleterske jedinice, koja je, iako vrlo
mlada po preenom borbenom putu, bila uvijek spremna na jo vee
tekoe i rtve. Oni su to dokazali i u buduim dogaajima i borbama
koje su bile jo tee, sloenije i sa puno naglih borbenih obrta. To najbolje potvruje i podatak da su iz redova ovog bataljona 23 borca odlikovana Ordenom narodnog heroja, od kojih su poginuli: Janko Balorda, Mihajlo Bjelakovi, Miljenko Cvitkovi, Ragib Dindo, Jusuf Donli,
Marko Eimovi, Ahmet Fetahagi elik, Pavle Goranin Ilija, Mithat
Haam Aim, Suljo Jahi, Glia Jankovi, Ravijojla Jankovi Rava, Josip Jovanovi, Branko Milutinovi Obren, Pero Miljanovi, Branko ur22 - Sarajevo u revoluciji

.3.37

bat Bane i Milenko Verki; umrli poslije rata: Hasan Brki Aco, Paaga
Mandi Murat i ivi Nisim Albahari Rajko, Nikola Cvijeti, Spasoje Mii i Mitar Mini.
Sve ovo to je do sada reeno o pripadnicima Prvog proleterskog
bataljona ne bi bilo potpuno ako ne bismo istakli veoma znaajnu samoprijegornu ulogu lanova KPJ i lanova SKOJ-a u ivotu Prvog bataljona, koji su u ustanak izali iz Sarajeva i drugih gradova sa iskustvom
predratnih revolucionara.
Oni su stekli to veliko iskustvo i prekaljenost u ilegalnoj borbi, te
su kao beskompromisni borci sluili linim primjerom. Komunisti su
bili vrlo odgovorni i agilni u svojim jedinicama. Trudili su se svakodnevno da svojim zalaganjem u borbi i pravovremenim objanjavanjem dogaaja i problema u veoma sloenim prilikama jaaju meusobno povjerenje, istrajnost u borbi i vjeru u pobjedu ideala za koje smo se borili. Znaaj djelovanja komunista utoliko je vei to je ono sprovoeno
kroz mnotvo raznih oblika, kako na marevima, tako i na sastancima
jedinica i u svim drugim kontaktima sa borcima i narodom. Komunisti
su imali razvijeno osjeanje i o tome kada, kome i kako treba prii, o
emu razgovarati i kako konkretno pomoi. Intenzivan politiki rad davao je nove impulse borcima za savlaivanje novih napora i ulijevao
nadu u bolje dane.
Posebnu panju zasluuje jedinstvo i drugarstvo u bataljonu, lako
je Prvi bataljon formiran iz nekoliko partizanskih odreda i od pripadnika raznih nacionalnosti, starjeine i borci jedinica brzo su se upoznali,
zbliili i ete su se meusobno odlino poznavale. Svi su oni rado
meusobno kontaktirali i zajedniki se radovali svakom uspjehu, a
tugu za svaki neuspjeh svojski dijelili.
U bataljonu je njegovano i sprovoeno nepisano pravilo - mrtav,
pogotovu ranjen drug ne smije pasti u ruke neprijatelja, pa su u takvim
situacijama mnogi i svoj ivot rtvovali.
Dijelili smo dobro i zlo svi zajedno, svojski i, u pravom smislu rijei, drugarski. Kada je bilo hljeba, a nekad je peen i od suvih divljih
kruaka, jedva samljevenih u seoskom mlinu, sjekli smo ga na jednake
parie za sve pripadnike bataljona, strepei da neko pare ne bude
vee. Bio je to bataljon mladalakog poleta. Uvijek kad je situacija
dozvoljavala, u njemu bi se orile borbene i narodne pjesme i zaigralo
kolo. Danas moe imati prizvuk fraze konstatacija da je u Prvom proleterskom istonobosanskom bataljonu kucalo jedno srce, veliko srce
- kolika je bila i porobljena Jugoslavija. Zato se proleteri, sa posebnim drugarskim potovanjem, sjeaju jedan drugoga, a naroito onih
drugova i drugarica koji su dali svoje ivote na borbenom putu irom
Jugoslavije.
Formiranjem Grupe udarnih bataljona, u Glavnom tabu BiH postavilo se pitanje: kuda sada krenuti? Pala je odluka da se Grupa povee
sa krajikim jedinicama, pa su otpoele pripreme za prelazak rijeke
Bosne. Od sirovih dasaka napravljen je vei amac za prevoenje bo-

raca preko rijeke. Prvom bataljonu povjereno je noenje amca niz

strme planinske padine do rijeke i obezbjeivanje prelaza na drugu
obalu. Kada se, nakon velikih napora silo do rijeke i amac se spustio
u vodu, voda je naglo poela prodirati. Tim amcem nismo se mogli
prebaciti preko nabujale Bosne. U prethodnim izvianjima uslova prelaska preko rijeke utopio nam se borac Prve ete, Spasoje Jovandi,
radnik rodom iz Vogoe.
Prelaz preko rijeke na ovaj nain bio je neostvarljiv. Okrenuli smo
leda rijeci Bosni i ponovo, uz planinske strmine, vratili se u isti rejon.
Tako je prelazak u centralnu Bosnu definitivno otpao.
Sljedeeg dana Prvom bataljonu nareeno je da se pripemi za
ruenje voza izmeu elea i Begov Hana. Pronali smo nekoliko
krampi, sjekira, drvenih poluga i neto drugog alata i kada je pala no,
spustili se na prugu i u odreeno vrijeme nekako rastavili ine, a onda
iznad same pruge ekali dolazak voza. Kada je naiao voz od Sarajeva,
nastao je tresak, vika i zapomaganje. Bila je to stravina slika iako je
pruga prolazila ravnicom. Lokomotiva se prevrnula, a vagoni su bili nabaeni jedan na drugi. Raunali smo da emo poslije nekoliko dana
pravog gladovanja doi do hrane i dobrog vojnikog plijena, ali nas je i
ovoga puta ratna srea iznevjerila. U vozu je bilo nekoliko njemakih
vojnika, koje smo pobili. Zaplijenili smo nekoliko puaka i automata,
jedan pukomitraljez, neto municije i skromnu koliinu hrane.
Sutradan smo krenuli u pravcu Varea. Kad smo stigli u selo Mijakovie, negdje oko 20. maja, Glavni tab je, poslije konsultacije sa politikim i vojnim kadrom iz Grupe udarnih bataljona, donio odluku da
se krene preko Konjuh-planine na teritoriju Bira, jer se je pretpostavljalo da se Biranski partizanski odred odrao, to se poslije i potvrdilo.
Marruta preko bespua divljeg Konjuha bila je duga i naporna, a
posebno zato to se ponekad ilo i najteim stazama zbog nepoznavanja terena. Kretali smo se prema karti, a na njoj obiljeene staze, na
terenu nisu postojale ili su bile zarasle tako da su se teko uoavale.
Poslije izuzetno napornog mara od tri dana, Grupa je stigla 28. maja,
izmorena i pregladnjela, u Bira. Ovdje je uspostavljena veza sa jedinicama Biranskog partizanskog odreda. To je obradovalo svakog pripadnika naeg bataljona, jer je to bio jedini odred koji je uspjeno
odolio etnikim nasrtajima i jedini kutak slobodne teritorije u ovom
dijelu istone Bosne.
im su jedinice stigle u Bira i razmjestile se, uglavnom oko ekovia, pristupljeno je sreivanju Grupe udarnih bataljona i izvrene su
neke organizacione i kadrovske promjene. Narod je Grupu Udarnih
bataljona svojski primio i davao jedinicama hrane od ono malo to je i
sam imao. Prvi bataljon je pomjeren prema drumu Vlasenica - Zvornik i iz sela Nedjelita vrlo esto pravio zasjede na drumu i vrio napade na neprijateljska vozila. Na taj se nain, pored oruja, municije i
odjee, esto dolazilo i do ivotnih namirnica.

Prvi bataljon VI istonobosanske proleterske brigade u novembru 1942. godine - pred strojem Miljenko Cvitkovi Pavle Goranin
i Milutin urakovi

Prva vea akcija Grupe udarnih bataljona na teritoriji Bira izvedena je 15. juna 1942. godine, napadom na Vlasenicu koju je drala
Francetieva Crna legija. Prvi bataljon je imao zadatak da napada
ustaki poloaj Han-Pogled, na putu izmeu Vlasenice i Han-Pijeska,
uz sadejstvo eravike ete na elu sa komandirom Reljom Vaskoviem. To je, u to vrijeme bila eta spremna da se bori protiv neprijatelja i da sarauje sa nama. Ovaj ustaki poloaj branila je jedna satnija
od preko 130 dobro naoruanih ustaa. Prvi bataljon je u silovitom juriu razbio ustae i zauzeo njihove poloaje.
U napadu na Han-Pogled sve ete Prvog bataljona pokazale su izvanrednu hrabrost, a borci su ispoljili i veliku samoinicijativnost u borbi. Treba istai da se eravika eta hrabro borila. Njen komandir ReIja Vaskovi je u ovoj borbi ranjen u vrat. Na Han-Pogledu zaplijenjen
je jedan teki mitraljez, dva pukomitraljeza, oko 30 puaka, 20000
metaka, veliki broj obue (ustae su toliko bili iznenaeni da se mnogi
nisu uspjeli ni obuti), odjee, hrane i razne druge ratne opreme. Neprijatelj je imao znatne gubitke i u ljudstvu. Dvojica ustaa uhvaeni su
ivi. Nai gubici su bili: dva poginula - Moo Alkalaj Buki, ak iz BijeIjine, i Mustafa Alajbegovi, student iz Foe - i tri lake ranjena.
U ovoj akciji Prvi bataljon je pored plijena, zadao vrlo osjetan
udarac ustaama, jo jedanput dokazao svoju borbenu vrijednost i
stekao jo veu vojniku sigurnost.
Narod se naroito radovao naoj pobjedi jer su na Han-Pogledu
bile ustae zloglasne Crne legije, koji su predstavljali strah i trepet za
narod ovog kraja. Istovremeno, etnikim jedinicama iz Malog Polja i
okoline upuivani su, tako rei, otvoreni prijekori, a saradnja Relje Vaskovia sa partizanima otvoreno je dobila podrku mnogih mjetana.
Ratni put Prvog proleterskog istonobosanskog bataljona od nepunih pet mjeseci, koliko je on djelovao samostalno i u sastavu Grupe
udarnih bataljona, bio je vrlo naporan, pun neizvjesnosti, tekih borbi,
estih borbenih obrta i zapleta, vie gladovanja nego sitosti. Borci
oyog bataljona su sve to dostojanstveno podnosili, a bataljon je izrastao u monolitnu borbenu jedinicu. Zato ih nikakve rtve ni svakodnevne tekoe nisu mogle zbuniti ili demoralisati. Borci nisu sebe tedjeli. Malo je borbenih okraja u istonoj Bosni i van njenih granica u
kojima ovaj bataljon, u sastavu este proleterske brigade, nije uestvovao i dao svoj dostojan prilog. Malo je ostalo bunkera i utvrenja na
koje nije zakucao Prvi bataljon i koje borci nisu raskupusali svojim
prsima. To dobro znaju svi preivjeli junaci ove (slavne) jedinice, a jo
bolje od njih, oni koji su bili na drugoj strani. Bio je to pravi bataljon
proletera, ije napade je teko mogao zadrati i najmodernije opremljen neprijatelj.
Poto je Prvi proleterski bataljon formiran kao prva proleterska
jedinica u istonoj Bosni, normalno je da su i kadrovske mogunosti
za odabiranje starjeina bile vrlo iroke, to je omoguilo da se od dobrih izaberu najbolji. Od 28 generala, koliko je esta proleterska isto-

nobosanska brigada dala, njih 7 su pripadali sastavu Prvog bataljona.

Pored ovog, nepobitna je injenica da je u toku rata ovaj bataljon dao
veliki broj vojnih i politikih rukovodilaca za druge jedinice (i formacije) NOV-a, pa se zato njegov sastav brzo mijenjao. Veliki broj boraca
Prvog bataljona, se poslije rata nalazio na visokim i odgovornim funkcijama.

NISIM ALBAHARI

U ESTOJ PROLETERSKOJ BRIGADI

Prema nepotpunim ispitivanjima, iz grada Sarajeva izalo je u partizanske i druge jedinice NOVJ oko 6000 boraca. Utvreno je da je poginulo 1520 uesnika revolucionarnog pokreta iz grada Sarajeva (odnosi se na grad Sarajevo u okviru administrativnih granica koje je imao
pred kapitulaciju bive Kraljevine Jugoslavije). Mnogo je vei broj rtava faistikog terora, koji prevazilazi cifru od 10500 graana. Razumije
se da e detaljniji podaci poslije potrebnih istraivanja dati objektivnije
i iscrpnije podatke. Ako bismo ove podatke proirili na dananju teritoriju grada Sarajeva koja obuhvata deset optina, onda je ovaj broj
bio mnogo vei. Treba imati na umu da su graani Sarajeva stupali u
partizanske jedinice irom zemlje (naroito na tlu Srbije i Hrvatske), a
mnogi tamo i poginuli. O tome jo nisu prikupljeni podaci, a to e biti
potrebno uiniti kako bi se vidio cjelokupni udio Sarajeva u ustanku i
revoluciji, kako bi se utvrdila tana i objektivna slika, iz koje e se
moi iskazati njegovo uee u oruanoj borbi i njegova pripadnost
NOP-u.
Graani Sarajeva nisu svoju pripadnost NOP-u ispoljavali samo
stupanjem u jedinice NOV. Ako uee graana Sarajeva posmatramo
sa ireg stanovita, tj. pripadnost revolucionarnom pokretu kroz veliki
broj aktivnih uesnika u raznim organizacijama oslobodilake borbe u
uslovima ilegalnosti u okupiranom gradu - u KPJ-u, SKOJ-u, USAOJ-u, AF-u, organima narodne vlasti, organizaciji Narodne pomoi,
obavjetajnoj slubi i drugim-oblicima saradnje, onda je pripadnost
graana Sarajeva oslobodilakoj borbi mnogostruko vea. Ovaj vid
borbe manje je do sada ispitivan, a on po svojoj estini i jo vie po
znaaju za sve nae uspjehe i narastanje revolucionarnih snaga, nita
ne zaostaje od borbe na oruanom frontu.
U ovaj b r o j nisu u k l j u e n i oni b o r c i ( o k o 1 0 0 0 0 ) koji su u N O V J stupili p o s l i j e o s l o b o d e
nja g r a d a .

Uloga kadrova koji su iz grada izlazili u oruane jedinice Narodnooslobodilake vojske ne moe se mjeriti samo brojnou uesnika
nego je potrebno sagledati i vrlo znaajan faktor idejne svijesti i politike zrelosti, koja je u toku ustanka imala posebnu specifinu teinu.
Radnici, napredna inteligencija i omladina, naoruani bogatim iskustvom iz revolucionarne i antifaistike aktivnosti iz perioda neposredno
pred II svjetski rat, sutinski su razumijevali revolucionarni karakter narodnooslobodilake borbe, to je irokim narodnim slojevima trebalo
objanjavati i tako ih pokretati u borbu. Na tim idejnim ciljevima stvarano je jedinstvo naroda, kako na osloboenom podruju , tako i u ustanikim redovima. Tako su se kadrovi, izali iz grada, lake uklapali u
sve procese i tokove revolucije i najee bili nosioci i tumai tih burnih i odluujuih kretanja. To ne znai da i u redovima boraca sa sela
nije bilo isto tako svjesnih kadrova, ali objektivna stvarnost, naroito u
poetku ustanka, bila je takva da je postojala evidentna razlika po broju politiki izraslih aktivista, kojih, inae, u cjelini, nije bio dovoljan broj
da bi se brzo rasplamsao optenarodni ustanak i obezbijedilo sprovoenje politike narodnooslobodilake borbe koju je vodila KPJ. Zato
je u organizovanju oruanog ustanka i jaanju revolucionarne vojske, u
naim uslovima, od velikog znaaja bio izlazak kadrova iz gradova u
borbene jedinice, jer su oni svojim prisustvom, i kao borci i kao rukovodioci, u najveem broju znali da se postave kako u borbi prema faistikim neprijateljima svih vrsta, tako i na osposobljavanju novih kadrova iz redova boraca. Razvoj ustanka traio je sve vie i vie vojniki
i politiki sposobnih i odvanih ljudi. I zaista, klica svjesnog elementa,
koju su komunisti uporno i samoprijegorno unosili meu borce, odgajala je, putem dokazane i potvrene privrenosti narodu, zauujue
veliki broj divnih ljudi koji su u borbi zavravali nauk kakav se nigdje
drugdje ne moe stei, lako je u borbama svakodnevno ginuo dobar
dio osposobljenih kadrova, aktivnost komunista u naoj vojsci obezbjeivala je da se takvi gubici nadomjeste novim ljudima. Komunistika
partija Jugoslavije postigla je, na elu borbe naroda i narodnosti nae
zemlje, veliku pobjedu u ustanku i revoluciji, najveim dijelom i zbog
toga to je znala i umjela da cijeni i osposobljava ljude, da u narodu
nalazi oslonac i nepresuni izvor odanih boraca.
U svjetlosti ovih konstatacija, treba posmatrati i uee radnika,
omladine i drugih kadrova iz Sarajeva u estoj proleterskoj istonobosanskoj brigadi. Neophodno je, prije svega, konstatovati, da je u ovoj
brigadi, koja je bila izrazito kadrovska, a u tom smislu matina za jo
sedam brigada u istonoj Bosni, presudnu ulogu odigrao kadar koji je
poticao iz gradske sredine. Razumije se i kadrovi koji su doli u brigadu iz redova boraca pet velikih partizanskih odreda iz istone Bosne,
koji su za sobom ve imali godinu dana iskustva iz velikih okraja i
borbi, koji su svojom irinom i znaajem za ustanak naroda Bosne i
Hercegovine i Jugoslavije bili ne samo zapaeni nego i po mnogim injenicama i pojedinostima zabiljeeni medu najistaknutijim akcijama u

zemlji. Iz Sarajeva, Tuzle, Bijeljine, Doboja, Zenice, Rogatice, Foe,

Gorada i drugih mjesta naao se, u ljeto 1942. godine, u Sestoj brigadi veliki broj komunista, poznatih po svojoj revolucionarnoj aktivnosti
iz predratnih, a i ustanikih dana, pa su oni u bataljonima i etama razvili politiki i opteobrazovni rad, te na taj nain doprinosili da ona ne
samo po strukturi i sastavu boraca nego i po svijesti i borbenosti bude
proleterska i udarna.
esta proleterska brigada spada u red onih jedinica nae NOV
ija je borba i povezanost sa Sarajevom bila izuzetna, jer su postojale
mnogostruke obostrane veze, pa i kadrovske spone na izvravanju zajednikih zadataka. Na slian nain bile su povezane i Prva i Druga proleterska brigada i posebno Deseta hercegovaka proleterska brigada
u kojima je takoer bilo dosta boraca iz Sarajeva, a njihove znatne
borbene operacije odvijale su se u okolini Sarajeva. To se isto moe
rei i za Prvu krajiku brigadu, koja je svojom akcijom na Rajlovac u
ljeto 1943. godine ula u anale velikih dogaaja iz NOB oko Sarajeva.
Kasnije, u 1944. i 1945. godini, blizu hiljadu boraca, omladine i graana
Sarajeva stupilo je u redove Sedme, Devete i Sedamnaeste narodnooslobodilake udarne krajike brigade, izlazei iz okupiranog grada
putem raznih veza i kanala NOP-a. Meutim, meu svim tim brigadama, esta istonobosanska za Sarajevo ima posebno znaenje, jer ve
od formiranja Prvog proleterskog bataljona i Grupe udarnih istonobosanskih bataljona u proljee 1942. godine, preko brojnog rukovodeeg
kadra, daje peat toj povezanosti. Ona i nastaje u neposrednoj sarajevskoj okolini. Sarajevo je preko svojih kadrova i preko este proleterske dalo i svoj, ne mali, doprinos znaajnoj borbenoj ulozi i politikoj misiji koju je esta proleterska brigada odigrala u istonoj Bosni u
vrijeme tekih dana 1942. godine, prevazilazei potekoe politike,
vojne, ekonomske i druge prirode, stvarajui uslove za novi razmah
ustanka u najirem smislu te rijei. U predgovoru ediciji Istona Bosna u NOB-i 1941-1945, drug Tito to posebno naglaava:
Sredinom 1942. godine dolo je do formiranja Istonobosanske
narodnooslobodilake udarne brigade - uvene este brigade -,
koja je svojim akcijama nanosila udarce neprijatelju i sauvala plamen
ustanka u istonoj Bosni. Ona je to postigla zahvaljujui i neprestanom
politikom radu, uporno se borei za bratstvo i jedinstvo naroda, istiui oslobodilaki karakter ustanka.1)
Meu borcima u toj brigadi veliki broj bio je lanova KPJ i
SKOJ-a. Brigada je, na svom borbenom putu po istonoj Bosni, svugdje irila i razvijala politiki i kulturni rad u narodu. Ona je imala veoma
paljiv odnos prema narodnoj imovini, jer su njeni borci, i gladni i bosi,
razumijevali teak poloaj naroda koji ni sam gotovo nije imao ni ono
minimalno za odranje golog ivota. Istovremeno, brigada je bila strah
i trepet za neprijatelja, naroito za etnike, koji su jedno vrijeme uzeli
') Istona Bosna u NOB-u 1941 - 1945, Beograd 1971, knjiga I, str. 6

ireg maha. Pored odranja kontinuiteta ustanka i revolucije u istonoj

Bosni, velika zasluga pripada ovoj brigadi i za razbijanje i likvidaciju
etnika koji su, svojim sluenjem okupatoru i zloinima nad narodom,
bili najvea konica za razvoj ustanka u ovom kraju. To se vidjelo i po
tome to je udarna grupa naih divizija i brigada poslije izlaska sa podruja Sutjeske, iz pete neprijateljske ofanzive, u ljeto 1943. godine,
mada iscrpljena i premorena u toj tekoj i presudnoj bici NOR-a, mogla sa relativnom lakoom osloboditi gotovo cijelu istonu Bosnu, u
kojoj ve tada etnici vie nisu predstavljali nikakav ozbiljan ni vojni ni
politiki faktor.
U brigadi se u toku 1942. godine borilo 1439 boraca (u procesu
njenog formiranja do 2. 8. 1942. bilo je 716 boraca, a do konca te godine stupilo je jo 723). Ako se od tog ukupnog broja odbiju 292 borca
iz Vojvodine, onda je u Brigadi u 1942. godini bilo 1147 boraca, uglavnom iz istone Bosne. U okviru ovog broja bilo je 429 boraca iz sarajevske oblasti, iji tab je organizovano i kadrovski popunjavao ustanike partizanske jedinice u okolini Sarajeva. To znai da je iz sarajevskog regiona bilo preko 37% od ukupnog broja boraca iz istone
Bosne u brigadi. Od 429 boraca sarajevskog regiona, iz grada Sarajeva
je bio 131 borac, a iz sadanjih optina Foe - 15, Gorada - 3, Han-Pijeska - 18, llijaa - 8, Rogatice - 58, Sokoca - 147, Varea - 39
i Visokog - 10 boraca.2) Sve to potvruje da je esta brigada dobrim
dijelom bila formirana od boraca i rukovodilaca sa podruja koje je zajedno sa gradom Sarajevom inilo jedinstvenu, organsku cjelinu.
U brigadi je u vrijeme njenog formiranja bilo 305 lanova KPJ, 28
kandidata za lana KPJ i 147 lanova SKOJ-a, tj. oko 480 komunista.3) To
samo za sebe govori o karakteru i idejno-politikom kvalitetu ove proleterske brigade. Gotovo svi borci iz grada Sarajeva, koji su se tada
nali u brigadi, bili su komunisti.
Udio boraca iz Sarajeva u ovoj brigadi ne bi bio adekvatno iskazan ako bi se iscrpio samo brojem njegovih uesnika. Neophodno je
istai da je ve od nastanka ove jedinice, veliki dio rukovodeeg kadra
u etama, bataljonima i tabu brigade poticao iz redova komunista koji
su doli iz sarajevske organizacije KPJ. Najvei broj meu njima su
poznati revolucionari i iskusni politiki radnici. Naveu imena onih koji
su i po funkciji koju su vrili u brigadi i po onome to su dali, linim
primjerom i hrabrou, postali cijenjeni i u narodu i meu borcima.
Mnogima od njih koji nisu ostali u ivotu, Sarajevo se (i ne samo Sarajevo) u poslijeratnim danima trajno oduilo. Mnoge kole, ulice, radne
organizacije, kulturna drutva i ustanove nose njihova imena. Jo u
toku 1942. godine u tabu brigade nalaze se: kao partijski rukovodilac
(zamjenik politikog komesara brigade) Hasan Brki, narodni heroj,
') Podaci iz knjige Borbeni put VI proleterske istonobosanske brigade, Naa rije,
Zenica, 1977, str. 625, tabela 2.
') Borbeni put VI proleterske istonobosanske brigade, Naa rije, Zenica, 1977, str 616

Vojo Ljuji, komandant brigade, Pero Kosori, zamjenik komandanta,

narodni heroj, dr Roza Papo, zamjenik referenta saniteta brigade, aslav Jovanovi Gorin, intendant brigade. Dunost partijskog rukovodioca brigade krae vrijeme (do odlaska na dunost u Sarajevo) vrio
je Avdo Humo, lan PK KPJ. U tabovima bataljona i komandama eta,
na partijskim i skojevskim funkcijama, na dunosti sanitetskih referenata i intendantskom radu bio je vei broj sarajevskih kadrova, koji su i
u toku rata i u poslijeratnom periodu izrastali i vrili veoma odgovorne
dunosti. Izmeu njih treba pomenuti nekoliko lanova Mjesnog komiteta KPJ iz predustanikih dana: Pavle Goranin,.narodni heroj, Milutin
Durakovi, Vladimir Peri Valter, narodni heroj, Mladen Kneevi
Traktor, Dervi Numi, Esad engi, Dane Olbina i Muhidin Begi i Nisim Albahari. Meu najistaknutijim borcima i rukovodiocima u brigadi
istiu se raniji funkcioneri i aktivisti SKOJ-a iz Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a za BiH, iz Mjesnog komiteta SKOJ-a Sarajevo i drugi aktivisti;
kao: Miljenko Cvitkovi, narodni heroj, Alija Hodi, Rafael Gaon Rafo,
Betika Romano, Savo Prea, Josif Radi Joso, Nijaz Dizdarevi, Branko urbat Bane, narodni heroj, Blankica Daniti, Vaso Radi, efik Dori, Rade Bajeti, tefica Belak, Ravijojla Jankovi Rava, narodni heroj, Zora Kindibal, Read Dizdarevi, Kamhi Samuel i drugi. Nadalje,
najvei broj Sarajlija nalazio se meu rukovodnim kadrovima bataljona
i eta, od kojih treba pomenuti: Omera Maslia, narodnog heroja, Oskara Danona, Voju llia Uu, Nikolu Prodanovia, Mitra Minia, narodnog heroja, Vladu Karanovia Karana, Ervina Salcbergera Stanka, Janka Balordu, narodnog heroja, Nikolu Cvijetia, narodnog heroja, Jusufa
Donlia, narodnog heroja, Avdu Hodia, narodnog heroja, Gliu Jankovia, narodnog heroja, Spasu Miia, narodnog heroja, Branka Milutinovia Obrena, narodnog heroja, Ahmeta Fetahagia elika, narodnog heroja, Salima eria, Sadika Kadruia Dika, Mustafu Behmena,
Erefa Ceria, Tripka okia, Spasoja Blagovanina, Ankicu Pavlovi-Albahari, Radovana uura, Nikolu Andria, Tomu Mendea, Mirzu
Dukia, Ljubu Koju, Monija Fincija, Jeuu aloma uicu, Leona Flikera,
Hajrudina Saraevia Branu, Remziju Pehlivanovia, Miloa Tolpu, aslava Simia, Nedu Sarajia, Duka Blagojevia, Ljubicu Nemastil-Masli, Haniku Altarac Vuju i druge.
estu brigadu je narod istone Bosne nazivao i imenom naa
brigada, pridavajui joj na taj nain posebnu ljubav i panju, pa i grad
Sarajevo ima mnogo razloga da je nazove svojom.
Ovakav sastav boraca iz Sarajeva u estoj brigadi sam za sebe
govori, pa nije potrebno navoditi bitke koje je brigada u toku cijelog
rata vodila i u kojima je nanosila neprijatelju viestruko vee gubitke
nego to je bio ukupan broj njenih boraca. Moe se konstatovati samo
to da su Sarajlije, pored ostalih komunista u brigadi, bili idejna i udarna
kima ove proslavljene ratne jedinice. U svim borbama ove brigade u
istonoj Bosni, u Sremu, u Srbiji, u Hrvatskoj i Sloveniji, sve do oslo-

Snimak neprijateljskog fotoreportera o sahrani njemakih vojnika izginulih na Zlatnom Boru maja 1943. godine u borbama sa
"i istocnobosanskom proleterskom brigadom i drugim jedinicama NOV

boenja zemlje, borci iz Sarajeva davali su svoj, ne mali, doprinos, a

time i ukupnim pobjedama Narodnooslobodilake vojske.
Posebno treba istai veoma znaajno uspostavljanje veza sa borcima Vojvodine, koje je brigada, prelaskom rijeke Save, uspostavila sa
sremskim partizanima, oruano bratstvo, pa ve tamo kao i docnije u
istonoj Bosni, u zajednikim borbama, uestvovala u unitenju etnika, zloglasne ustake Crne legije, njemake Vraje divizije, 13. SS divizije Handar i drugih jedinica neprijatelja. Na ovaj nain su i borci
Sarajeva, kao pripadnici este brigade, dali svoj doprinos pobjedama
od odluujueg znaaja za ishod NOB-e.
Veze este brigade i Sarajeva vano je zabiljeiti i po tome to su
borci-komunisti iz Sarajeva, u toku rata, iz ove brigade upuivani na
partijski rad u okupirano Sarajevo, kada je za obnavljanje ilegalnog
rada bilo najpotrebnije. Kada su u Sarajevu 1942. i 1943. godine bila
velika hapenja i kada su ustaka policija i Gestapo zadavali teak udarac organizacijama NOP-a, Pokrajinski komitet KPJ za BiH opet je
raunao na kadrove u ovoj jedinici za politiki rad u Sarajevu, pod veoma komplikovanim i opasnim uslovima. Odabirani su ljudi na koje se
moglo raunati da e se snai i poluiti uspjehe. Tako su u ljeto 1942.
godine poslane dvije grupe ljudi, meu kojima Avdo Humo, Mladen
Kneevi, tefica Belak, in. Mehmedalija Fazlagi, Remzija Omanovi,
Read Dizdarevi, Ahmet Fetahagi elik i drugi. U toku 1943. godine,
u razmaku od nekoliko mjeseci, upueni su iz ove brigade i Esad engi i Vladimir Peri Valter, oba na dunost sekretara Mjesnog komiteta
KPJ. engi je doao u Sarajevo aprila, a Valter, poslije izvjesnog perioda rada u Tuzli, sredinom septembra 1943. godine. Valter je primio
dunost sekretara Mjesnog komiteta poto je Esad engi bio uhapen. Svi ovi drugovi doprinijeli su, sa manje ili vie uspjeha, da se u Sarajevu odri kontinuitet rada Partije i NOP-a, to je bilo od neprocjenjive vanosti za uspjehe koji su, naroito od jeseni 1943. godine do osloboenja Sarajeva, imali posebnu politiku dimenziju i vrijednost.
Meu onim koji su bili upuivani na rad u Sarajevo, treba navesti i sluaj Dervia Numia, koji je sa jo nekim drugovima bio upuen marta
1943. godine, takoer na dunost sekretara Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo, ali je u selu Kusaama (Sokolac), na romanijskom podruju,
poginuo prilikom iznenadnog napada etnika, pa nije ni dospio u Sarajevo. Tako je ovaj vrli drug pao na putu da svojim revolucionarnim sposobnostima doprinese u svom gradu, isto kao to je i prilikom samog
osloboenja Sarajeva, 6. aprila 1945. godine, poginuo proslavljeni narodni heroj Vladimir Peri Valter.

SALIH OSMANBEGOVI

TITO NAS JE RASPOREDIO U PRVU PROLETERSKU

Poetkom 1942. godine u redove ve formirane Prve proleterske
brigade ukljuio se ne mali broj boraca iz Bosne i Hercegovine, preteno iz istone Bosne i Sarajeva. Nove borce brigade inili su omladinci - dobrovoljci iz partizanskih odreda (Romanijskog, Jahorinskog,
Kalinovikog i dr.) i mladi radnici i aci - lanovi Partije i SKOJ-a iz
gradova, koji su do odluke o upuivanju u brigadu bili aktivni uesnici
revolucionarnog pokreta u okupiranim gradovima.
Proces oko upuivanja boraca u Prvu proletersku bio je u neposrednoj vezi sa nareenjem Vrhovnog komandanta NOPO Jugoslavije
druga Tita od decembra 1941. godine, prilikom formiranja ove brigade.
Pored etiri srbijanska i dva crnogorska bataljona nareenjem je, naime, bilo utvreno da brigada u svom sastavu ima i jedan bosanski bataljon. Meutim, situacija u istonoj Bosni, stvorena drugom neprijateljskom ofanzivom, januara 1942. godine, i jo neke okolnosti uticale
su da se od ukljuivanja posebnog bosanskog bataljona odustalo. Ali,
zato su postojei bataljoni Prve proleterske popunjeni i ojaani nekim
borcima sa teritorije istone Bosne, najveim dijelom sa Romanije.
Time je ova prva i najelitnija brigada NOV postala po svom sastavu jo
osposobljenija za irenje ustanka i razvijanje bratstva i jedinstva irom
zemlje. To je, u sutini, i bila ideja izraena u nareenju druga Tita o
sastavu Prve proleterske jedinice.
Radnici i aci i drugi napredni omladinci, koji su vaspitavani u krilu naprednog radnikog i omladinskog pokreta Sarajeva pod rukovodstvom KPJ, inili su dobar dio ove popune brigade. Najbrojniju i
najkompaktniju grupu, koja je u Prvu proletersku upuena iz okupiranog Sarajeva, inila je grupa od 28 radnika i aka, koji su dospjeli u
njen Prvi crnogorski (Lovenski) bataljon. Stoga je naziv Sarajlije, koji

Pismo Vladimira Peria Petrukina, lana MK KPJ za Sarajevo, od 8. marta 1942. godine o upuivanju 15 omladinaca Muslimana u Prvu proletersku brigadu

se u brigadi tokom rata mogao esto uti i koji i danas u meusobnim

razgovorima pominju njeni preivjeli borci, vezan, uglavnom, za grupu
Sarajlija u Prvom bataljonu, a u Prvoj proleterskoj brigadi, u njenim bataljonima, bio je vei broj boraca iz grada Sarajeva i njegove okoline
koji su ve u prvim mjesecima stupili u Proletersku brigadu. Pored tri
grupe iz Sarajeva koje su izale: 14. februara - tri druga, 8. marta 15 drugova i neto kasnije jo 10 drugova, u ovu brigadu stupio je vei
broj boraca iz Sarajeva i njegove okoline. Tako je iz Romanijskog
udarnog bataljona stupilo preko 50 boraca, meu kojima iz grada Sarajeva 10 boraca, a iz Kalinovikog NOP odreda i Jahorinskog dobrovoljakog odreda preko 40 boraca, od kojih su iz Sarajeva i Sarajevskog
polja 32 borca. I u prvom ratnom stroju Prve proleterske brigade, povodom smotre i proglaenja u Rudom, nalazilo se 7 Sarajlija. Tako se
do polovine 1942. godine u Prvoj proleterskoj brigadi nalazilo preko 80
boraca iz Sarajeva i Sarajevskog polja i oko 50 boraca iz blie okoline
Sarajeva. Veina ih je bila komunisti - lanovi Partije i SKOJ-a.
O izlasku Sarajlija iz grada, o tome kako su dospjeli u brigadu i
uklopili se u redove njenih boraca, te o nekim pojedincima iz grupe sa
kojom sam ja izaao, elim iznijeti makar najbitnije podatke, te da, makar i malo doprinesem upotpunjavanju slike o ueu boraca Sarajeva
u revoluciji. Valja odmah istai da ni izlazak moje grupe iz Sarajeva, ni
raspored u Prvu proletersku nisu bili nikako posljedica neke stihijne
neminovnosti ili sluaja. Naprotiv, sve se radilo organizovano. Partijski
kriteriji u odabiranju, nain priprema, izlazak, relejna prihvatanja i prebacivanje ve utvrenim linijama od Skenderije do sjedita Vrhovnog
taba u Foi, te do razgovora sa Vrhovnim komandantom drugom Titom, sve je bilo dobro planirano i sigurno izvedeno.
Trinaest lanova SKOJ-a, svi po nacionalnosti Muslimani, meu
kojima sam i sam bio, izalo je iz okupiranog grada po odluci Sarajevske partijske organizacije 8. marta 1942. godine.
Od ovih trinaest, devetorica nas je bilo iz aktiva SKOJ-a internata
Narodne uzdanice (sadanji aki dom Slavia Vajner ia u
N.Tesle ulici). To su bili: Hazim Vikalo, Hasan Idrizbegovi, Muharem
Hajdarhodi, Mesud Smajilbegovi Karamba, Nail Lugi, Nedib Tatarevi, Omer Pezo, Dervi Sui i ja. etvorica su pripadali skojevskom
aktivu internata erijatske gimnazije. To su Sulejman Omerovi Car,
Asim Pervan, Hajrudin Mehinagi i Ekrem Duri.
U internatima Narodne uzdanice (u koji su 1941. godine ukljueni i pitomci ukinutog internata Gajret) i erijatske gimnazije ivjeli su aci Muslimani iz raznih krajeva Bosne i Hercegovine, razliitog
klasnog i socijalnog porijekla. Pohaali su razne kole i uili zanate, sa
zajednikom nastavom u zanatlijskim kolama. Meutim, veina lanova KPJ i izraslijih lanova SKOJ-a koriste legalne ili polulegalne forme
za jaanje uticaja Partije meu pitomcima, pa i kod jednog dijela vaspitakog kadra, a relativno dobri su bili preduslovi da takav uticaj rezultira dobrim uspjesima. Time se, upravo, moe objasniti da se veina bi-

vih pitomaca ovih domova opredijelila u toku rata vrsto za narodnooslobodilaki pokret, a mnogi su postali i poznati komandiri, komandanti i politiki komesari. Bilo je i nekoliko narodnih heroja.
Aktivi SKOJ-a u ovim domovima su postojali jo od prije rata. Oni
poslije okupacije nisu prekidali sa radom, s tim to su se u cijelom sastavu rijetko sastajali radi predostronosti i moguih provala. Meutim,
radi organizovanog djelovanja, lanstvo aktiva je bilo podijeljeno u manje grupe do 5 omladinaca. U okviru takvih grupa skojevci su bili u
stalnom meusobnom kontaktu, a u stalnoj vezi sa sekretarima aktiva
bili su rukovodioci grupa.
Redovno pristizanje vijesti, koje je izdavalo rukovodstvo pokreta
grada Sarajeva, biltena Vrhovnog taba i Borbe, dok je izlazila u Uicu, obezbjeivalo je da su lanovi SKOJ-a, a preko njih i drugi napredni omladinci, bili redovno informisani o stanju na frontovima, o borbama i akcijama partizanskih jedinica i o stavovima Partije o raznim pitanjima.
Tema koja je, u to vrijeme, dominirala u razgovorima napredne
omladine koja se ve opredijelila za NOP, bila je: da li odmah ii u
odrede ili saekati povoljniju priliku za izlazak iz grada blokiranog njemako-ustakim snagama. Grupe jednog i drugog doma, koje su insistirale da se ide odmah, nastojale su ve od kraja novembra 1941. godine da, preko veze aktiva s partijskim rukovodstvom, dobiju odobrenje i otvoren kanal za izlazak na slobodnu teritoriju.
Kako se ekanje na odobrenje oduljilo, a stvarni razlozi i realne
mogunosti lanovima aktiva bili nepoznati, poelo je da narasta
nestrpljenje koje se, u vrijeme neophodnosti najstroijeg ilegalnog
rada i hladnokrvnosti, moglo zavriti provalom i kaznama smru.
Nestrpljenje se da lako shvatiti s obzirom na to da se radilo o lanovima koji su u veini imali 16 do 19 godina. Za to vrijeme, lanovi aktiva
su radili intenzivno medu pitomcima, koristei razne forme, a bili su
vezani i za aktive SKOJ-a po kolama koje su pohaali.
Tek poslije rata preivjeli lanovi ovih aktiva moi e sebi objasniti koliko je bilo potrebno napora i brige partijske organizacije grada da
izlazak cijele grupe na slobodnu teritoriju bude, u prvom redu, bezbjedan, siguran, a zatim da ima maksimalan politiki efekat i to bolje
rjeenje u vojnikom smislu.
Oba aktiva su u 1942. godini ula moralno spremna za polazak.
Meutim, ekalo se na povoljniju priliku. Pokuaji drugova iz Graanice da odu u Ozrenski partizanski odred, s tim ciljem su u decembru
1941. godine boravili u rodnom mjestu, ostao je bezuspjean, jer je
neprijatelj upravo, u to vrijeme, vodio obimne operacije da bi unitio
Ozrenski odred.
Druga njemako-ustaka ofanziva, etnika izdaja, teka zima,
spaljena sela, poklano ili rastjerano stanovnitvo, gubici iz redova partijskog i skojevskog kadra u neprestanim bitkama, prouzrokovan su
oseku ustanka u istonoj Bosni. Ogroman doprinos tome da opadanje
23 - Sarajevo u revoluciji

353

ustanike plime ne dobije razmjere poraza, znaio je dolazak druga

Tita i dijela Vrhovnog taba sa Prvom proleterskom brigadom u istonu Bosnu.
Krajem februara 1942. godine lanovi aktiva, koji su traili da idu u
partizanske jedinice, dobili su znak da se spreme za polazak. Istina je
da je u tom trenutku, po broju lanova SKOJ-a i raspoloenju, mogao
krenuti vei broj i iz Uzdanice i iz doma erijatske gimnazije. No, pripremanje i prebacivanje brojnije grupe prijetilo je lakim otkrivanjem i
iziskivalo vee organizacione napore u nezamislivo tekim uslovima za
takve poduhvate.
Devet omladinaca iz Uzdanice i etvorica iz doma erijatske
gimnazije vrili su posljednje pripreme. Siromaniji su dobili partijskom linijom dobru odjeu i obuu, nekima je dato da ponesu i neto
sanitetskog materijala (koji je bio namijenjen za lijeenje igmanaca u
Foi), a u pripremanju onih koji odlaze uestvovale su i drugarice, lanice SKOJ-a iz enskog dijela doma Uzdanice i aktivnije omladinke.
Nijedan od nas koji smo polazili nije propustio da napie pismo
roditeljima da bi objasnio razloge zbog kojih se odluio na tako znaajan, ali i rizian korak, iznosei argumente koji su trebali da obezbijede
razumijevanje i podrku od najbliih. Drugovi iz erijatske gimnazije
su ostavili i dva kolektivna pisma, od kojih je jedno namijenjeno acima, a drugo profesorima ove kole. Uz objanjenje zato se odlazi u
partizane, u pismima se apelovalo na ake i profesore da pou istim
putem, jer drugog pravog puta za potenu muslimansku omladinu i inteligenciju nema.
Osmog marta 1942. godine, u nedjelju, u 10 sati, na Marijin-dvoru,
dva druga iz ilegalnog rukovodstva NOP-a u gradu, izvrila su smotru. Svih trinaest omladinaca, u grupicama na odreenom rastojanju
prolo je ispred njih. Drugovi su odluili da svi omladinci mogu ii.
Polazak je bio zakazan za popodne istog dana. Prvi dio sastao se
nedaleko od zgrade dananjeg Fakulteta politikih nauka u 14 sati i odmah krenuo prema Vracama. Ilo se po parovima, na velikom odstojanju, ali sa vrstom vizuelnom vezom od ela do zaelja. Na tom putu iz
grada najkritinije bilo je na malti, gdje se nalazila grupa ustaa. Svi izlazi iz grada bili su strogo kontrolisani. Na prevoju puta na Vracama,
gdje se nalazilo neposredno obezbjeenje ulaza i izlaza u grad, ilegalci
su prethodno dobro poastili alkoholom domobranski vod na ovom
prolazu, pa je prvi dio grupe nekako proao pored veselih domobrana,
bez zaustavljanja. Dobar komad puta se preao, kada se zastalo da bi
se saekali drugovi iz drugog dijela grada. Odavde se prvi kurir - vodi
vratio u grad, a do prvih partizanskih straa vodio je kurir koji je bio sa
drugim dijelom grupe.
Zbog nekih nepredvienih sitnica, koje u ovakvim sluajevima
mogu mnogo znaiti, drugi dio poao je iz grada tek oko 16 sati. Najzad se grupa, poto se smrklo, okupila i za vodiem, planinskim putem, krenula dalje. Tek dugo vremena poslije rata, saznaemo ime

toga vodia. Bio je to kurir Mjesnog komiteta Sergije Muibabi upo.

Na pola puta do sela Paoii kolonu je u jednom klancu, zaustavila partizanska zasjeda. Odatle je poinjala slobodna teritorija. Prvu
veu partizansku jedinicu grupa je zatekla u Paoiu. Tu je, kod isturenog dijela Kalinovikog partizanskog odreda, u jednoj prostranoj, za
partizanski bivak dobro preureenoj seoskoj kui, zanoila. Teko je
opisati radost omladinaca kad su mogli slobodno i gromko zapjevati
revolucionarne pjesme, zajedno sa drugovima koji su na kapama nosili
petokrake i imali oruje.
Sutradan je grupa, u pratnji mladog dobro naoruanog partizana,
nastavila put preko snijegom prekrivenih visova i oko podne stigla u
Kijevo. Grupu je doekao Enver Lakii, lan Okrunog komiteta KP
za kalinoviki okrug, i, za vrijeme kratkog odmora i partizanskog ruka, upoznao omladince o situaciji na terenu, upozorio ih da u putu
budu oprezni, jer teritorijom vrljaju grupice etnika koje ubijaju partizanske kurire, terence i nenaoruane pripadnike NOP-a ili ih hvataju i
predaju Nijemcima i ustaama. U razgovoru je pomenuo da je on
upuen da ovdje doeka grupu, da se za njen dolazak iz Sarajeva zna
odranije, da emo jo putovati, te da je dalja marruta tano odreena
i koliko je mogue bezbjedna. Osim toga, na nekoliko punktova do
odreenog cilja, ekaju nas ve odreeni drugovi, konak, obrok i pratnja za dalje.
Tu, u Kijevu, grupi se pridruio sarajevski omladinac, radnik, Milorad Rakovi, i s nama uao u sastav Prve proleterske brigade, u kojoj
je ostao do kraja, do junake smrti.
Predvee grupa je stigla u Trnovo i tu prenoila, a ujutro nastavila
put. Treu no, na slobodnoj teritoriji, noila je u Mreicama. Sutradan
se, od Miljevine do Broda na Drini, prebacila partizanskim vozom. Prije
polaska iz Sarajeva, omladinci nisu imali iluzija o partizanskom nainu
ivota i tekoama i rtvama na koje valja biti spreman. Njihovom
oduevljenju nije bilo kraja kad su vidjeli kako je na slobodnoj teritoriji
ivot dobro organizovan, iako su pred oi stalno izbijali svjei tragovi
ustakog i etnikog terora, od prije nepun mjesec dana.
Od Broda smo pjeice nastavili put i stigli u Fou uvee, etvrtog
dana putovanja. Putnike je doekao komandant mjesta. Zaelio nam je
dobrodolicu i rekao da se na nas ve eka u Foi. Nakon kraeg odmora, poveo nas je, rekavi da idemo kod jednog visokog rukovodioca
koji eli da nas vidi i sa nama, porazgovara. Omladinci nisu znali da idu
u posjetu drugu Titu.
Na putu do zgrade, gdje je boravio drug Tito, u centru varoi, omladinci su imali jo poneemu da se naude i nadive. Foa se tek oporavljala od strahovitog etnikog pokolja muslimanskog stanovnitva, a
preostalo srpsko i muslimansko stanovnitvo toliko se bilo saivjelo sa
partizanima - oslobodiocima da je ivot u Foi bio ispunjen pjesmom,
vedrinom, uurbanou i optimizmom, kao da stranih dogaaja nije ni
bilo.
23-

355

Ubrzo smo stigli u jednospratnicu, kratko vrijeme saekali u hodniku, a zatim smo uli u prostranu sobu i posjedali oko stola. Tad je u
sobu uao jedan partizanski komandant u plavoj ojanoj uniformi (niko
od nas nije znao da je to bio drug Tito), sa dvojicom lanova Vrhovnog
taba i srdano se pozdravio. Domain je poastio goste kompotom
od suhih kruaka. Razgovor se poveo spontano, sasvim slobodno.
Omladinci su priali drugu Titu o prilikama u Sarajevu i dobrim mogunostima izvlaenja radnike i srednjokolske omladine iz gradova u
partizane, pod uslovom da se prema omladini ne sektai i da veze sa
slobodnom teritorijom dobro funkcioniu. Drug Tito se sa velikim interesovanjem raspitivao o ivotu omladine na okupiranoj teritoriji i bio
obradovan izvjetajima o tome da neprijatelj, i pored svih nastojanja,
nije uspio unijeti mrnju meu mlade, ni zavaditi ih na vjerskoj i nacionalnoj osnovi. Zatim se drug Tito raspitivao kako je grupa putovala,
kako se ko zove, koliko ko ima godina, ko je lan Partije, ko SKOJ-a, a
dosta smijeha bilo je kad je grupa i sama sebi i drugu Titu otkrila da su
oevi dobrog dijela omladinaca iz grupe - muslimanski svetenici ili
ljudi vaspitanjem ili poslom, blie vezani za tu profesiju. Sad je trebalo
objasniti ta je to - kadija, muderis, muftija, imam, mujezin, mualim,
itd. Kada mu je objanjeno da su devetorica iz grupe bili pitomci u
domu Narodna uzdanica, drug Tito je na to dodao: Vi ste narodna
uzdanica.
Tada je Tito govorio o ustanku, o stranim rtvama i tekoama
koje narodi Jugoslavije moraju da podnose u natovjeanskoj borbi za
goli ivot; o snanom porastu svijesti masa da je borba jedina ansa za
opstanak i o ulozi nae partije koja je jedina ostala vjerna narodima
Jugoslavije i povela ih u obraun sa okupatorom i izdajnicima; o tome
kako je veoma opasno sektaiti, naroito prema mladima; naa revolucija mora da koristi svoje prilike. Na kraju, drug Tito nas je obavezao
da na kojem god zadatku se nali u narodnooslobodilakom ratu, budemo dosljedni borci za bratstvo i jedinstvo naih naroda, za osloboenje naeg ovjeka od svih oblika terora i ropske potinjenosti, a zatim nam saoptio da e nas uputiti u najbolju jedinicu, gdje emo se
meu dobrim i hrabrim drugovima izgraditi u vrste i iskusne borce
naeg oslobodilakog rata. Na kraju nam je zaelio uspjehe i podvige
u toj borbi.
Kasnije emo, pojedinano, neko prije, neko poslije, saznavati ko
je bio drug s kojim smo razgovarali, sretaemo esto druga Tita u koloni, sluati ga kako govori, ali e preivjelima taj prvi susret ostati u
neizbrisivom sjeanju, kao najdraa uspomena.
Poslije razgovora sa drugom Titom, grupa je prenoila u Treem
kragujevakom bataljonu Prve proleterske, a sutradan je, na osnovu
rasporeda koji nam je saoptio lino drug Tito, prela u Prvi bataljon.
Ta dva bataljona su se tih dana odmarala i sreivala u Foi, nakon
viemjesenih bitaka, od Rudog preko Romanije, od posljedica stranog Igmanskog mara i tekih okraja do prije desetak dana u bici za

Ulog i Bora. U prvom bataljonu Prve proleterske grupa je zatekla sarajevske radnike koji su, kao to je ve reeno, ranije stigli iz grada na
slobodnu teritoriju i ve uestvovali u nekim bitkama. To su bili: Tufo
Saraevi, Safet Agi, Stipe uturi, Sulejman Karkin, Ante Rategorac, Haim Papo, Camil Granov, Ernest Grgi panac, Salih Hadi,
Mahmut Smaka, Nikola Jovanovi, Hamid Beirevi i Jusuf Dori.
Prvi Lovenski bataljon Prve proleterske, u koji smo rasporeeni
bio je uglavnom sastavljen od radnika, siromanih seljaka, studenata i
srednjokolaca iz Crne Gore. Ovom, a i kasnijim popunama, sastav bataljona po nacionalnosti se bogatio, tako da je on kao i ostali bataljoni
proleterskih brigada, bio visoka borbena kola zajednitva naroda
Jugoslavije na principima koje su drug Tito i KPJ ugradili u temelje narodnooslobodilakog rata i revolucije. Od tada e kroz bataljon proi
mnogi novi borci iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, a naroito Dalmacije i iz drugih krajeva nae zemlje. Nikad nijedan borac
nee zaboraviti drugarstvo, vrstinu i onu posebnu neponovljivu atmosferu gvozdene, a maksimalno humane samodiscipline kojom su se
odlikovali bataljoni Prve proleterske.
Dan-dva po dolasku u Prvi bataljon, dok sam sa Savom ukanoviem, drugom iz moje (Druge) ete, iao ulicama Foe, iznenada sam
ugledao partizanskog komandanta iji smo bili gosti i koji nas je rasporedio u Prvi bataljon. Iao je sa pratiocem kojem je mainka visila o
vratu. To je komandant koji nas je uputio u bataljon! - rekoh svom
drugu. Pa, zar ne zna da je to drug Tito, na vrhovni komandant! - dodade on. Bio sam koliko iznenaen, toliko i ushien tim
saznanjem. Jedva sam ekao da se vratim u bataljon i da o tome obavijestim ostale drugove iz grupe.
Nakon kraeg boravka u Foi i Goradu, provedenog u uenju i
vojnoj obuci, Prvi bataljon se spremio da nastavi svoj borbeni put.
U krugu kasarne u Foi, kratko poslije akcije na Rogaticu, jednog
aprilskog jutra 1942. postrojeni su Prvi i Peti bataljon pod punom ratnom spremom. Uskoro se u pratnji lanova Vrhovnog taba pred njima
pojavio drug Tito. Sarajlije su ga prepoznale i obradovale se novom
vienju. Sada su ve znali ko je on. Tadanji uslovi rata neumoljivo su
zahtijevali da se linost druga Tita zatiti od suvine radoznalosti i uini
to bezbjednijom. Ali, na pitanje ko je on, stariji drugovi su kazivali
mlaim, ali su i sami omladinci odmah uvidjeli potrebu da se to bolje
sluaju rijei generalnog sekretara Partije i Vrhovnog komandanta, a
da se o njegovoj linosti, bez prijeke potrebe, to manje pria.
Drug Tito je tada odrao bataljonima govor o njihovim zadacima i
o zadacima Narodnooslobodilake vojske u cjelini, a zatim, u bataljonima izabranim barjaktarima, predao proleterske zastave. To su bile ratne zastave koje je drug Tito lino predao naim jedinicama.
Prvi bataljon krenuo je iz Foe preko elebia i rijeke Tare u
Crnu Goru. Na bojitima Sinjajevine, kare, oko Mojkovca i Kolaina, u
lenoj od prvih bitaka, poginulo je i nekoliko Sarajlija: Jusuf Dori, ak

erijatske gimnazije, rodom iz Rudog, Hazim Vikalo, uenik drugog

razreda Uiteljske kole u Sarajevu, sin seoskog hode iz Sladne kod
Srebrenika, te Safet Agi, kotlar iz Glavne eljeznike radionice, i Sulejman Karkin, metalski radnik iz Sarajeva, aktivista sa Vratnika. Na
prvoj bataljonskoj konferenciji, posveenoj analizi proteklih bitaka, u
mojkovakim poljima sredinom maja, komandant Pero etkovi, izmeu ostalog, pohvalio je hrabrost i zalaganje Sarajlija.1) Ni nepun
mjesec dana kasnije, pred postrojenim bataljonom, na Zelengori, uoi
polaska proleterskih brigada na dugi mar, prema Bosanskoj krajini,
komandant nije propustio da ponovo pohvali Sarajlije za izvanredno
dranje u tekim bitkama, marevima od Sinjajevine preko Durmitora,
Volujaka i Maglia, u danima gladovanja i krajnje iscrpljenosti koji su
pratili bataljon u ovom maru. U tom periodu, Prvi bataljon se popunio
mladim borcima iz crnogorskih partizanskih odreda, vrnjacima Sarajlija, koji su od ustanka do tih dana ve bili proli mnoge bojeve i oeliili
se u surovostima rata. Njihovim dolaskom Sarajlije su se jo bolje saivjeli u odnose drugarstva, discipline i borbenosti u bataljonu. U ovom
bataljonu, u brigadi, mladi su brzo uili i stajali uz bok starijima, a besprimjerno visok borbeni moral u svakodnevnom ivotu jedinice vajao
je na najbolji nain i kalio mlade u iskusne proletere, dostojne tog naziva.
Svi iz grupe, pa i oni koji jo nisu bili lanovi Partije, kao dobri
skojevci brzo su postajali mitraljesci, desetari, skojevski i partijski sekretari, politiki komesari i dr.
Svake godine po nekoliko ih je na popritima gdje se borila brigada ginulo, te tako ni polovina nije imala sreu da doeka slobodu i oivotvorenje ideala, za koje su poli u borbu.
Poslije pogibije na Veerinovcu kod Mojkovca Hazima Vikala i Jusufa Doria, Safeta Agia i Sulejmana Karkina, u ljeto iste godine, avgusta 1942. kod Kupresa poginuo je Milorad Rakovi, ak iz Sarajeva,
a Salih Hadi, radnik Glavne eljeznike radionice u Sarajevu je poginuo kod Brodareva, maja 1943. U novembru 1942. godine, u bici za
Jajce, kao bomba, poginuo je i Dubrovanin, ak III razreda srednjotehnike kole, Muharem Hajdarhodi. U istoj bici u kojoj je poginuo
Muharem, istakao se kao hrabar i odvaan sarajevski radnik Stipe uturi, koji je poginuo kod Gornjeg Vakufa, februara 1943. godine, za
vrijeme IV neprijateljske ofanzive. Nekoliko mjeseci poslije toga, mlade ivote dali su Hamid Beirevi, ak erijatske gimnazije, i metalski
radnik, poznat kao vrstan sarajevski skija, Tufo Saraevi. Obojica su
bili dobrovoljci prilikom forsiranja nabujale Drine kod Ustikoline, a zatim ranjeni u estokoj bici prsa u prsa s etnicima, na Krinom brdu,
') U izvjetaju Vrhovnom tabu NO partizanske i Dobrovoljake vojske Jugoslavije, koji je
sa poloaja u Crnoj Gori uputio tab I bataljona Prve proleterske brigade, zadnja reenica je glasila: Drugovi Sarajlije su bili u borbi vrlo dobri (vidi str. 179 knjige Prvi crnogorski bataljon Prve
proleterske brigade, u izdanju Odbora bataljona 1977.)

neposredno poslije prelaska Drine. Hamid i Tufo su, kao partijski sekretari, tj. zamjenici politikih komesara II i III ete u toj bici eljeli da
budu i bili su primjer drugim komunistima u svojim etama. Hamid je u
bici na Krinom brdu, poto je ranjen, ubio zadnjim metkom i bombom trojicu etnika, prilikom protivjuria. Kao ranjenici, obojica su
poslije ove bitke dospjeli u Centralnu bolnicu, oboljeli od tifusa i doivjeli sudbinu mnogih ranjenika tifusara, ostavili su svoje mlade ivote na
Sutjesci. U sukobu sa Nijemcima koji su nadirali iz pravca Gacka ka
Zelengori, hrabro je istih dana poginuo poznati mladi pjesnik i slikar iz
Zenice, gimnazijalac, Mesud Smajilbegovi Karamba, a kod Bijelog
Polja iste godine i gimnazijalac iz Konjica, Nail Lugi. Sarajlija Joe
Poje rodom iz Zagorja iz Hrvatske, stari predratni komunista, koji je
godinama tamnovao sa Moom Pijadom, junaki je, kao politiki delegat voda, poginuo neposredno poslije V ofanzive, blizu Zvornika, kod
Capardi. Hasan Idrizbegovi Idriz, koji je, poslije pogibije narodnog
heroja Blae Popivode, postao politiki komesar I bataljona Prve proleterske, oktobra 1944. godine, za vrijeme bitke za Beograd, poginuo
je u 1945. godini. Iste godine, neposredno poslije osloboenja, kriari su iz zasjede ubili gimnazijalca iz Maglaja, Sulejmana Omerovia
Cara. Car je kao zamjenik komesara I ete I bataljona teko ranjen u
bici za Zvornik, juna 1943. godine, a potom dospio u vojvoanske jedinice. Tamo je odmah postao politiki komesar bataljona, a zatim politiki komesar brigade, pa, njen komandant. Svima koji su ga poznavali
u Prvoj proleterskoj i u vojvoanskim jedinicama, ostao je u sjeanju
kao izuzetno hrabar i sran borac, vrstan komunista i rijetko dobar
masovik.
Od poginulih Sarajlija, dvojica su proglaeni za narodne heroje Sulejman Omerovi Car i Hamid Beirovi. Od preivjelih'), svojom
hrabrou u brojnim bitkama, a naroito prilikom prelaska Drine kod
Ustikoline, aprila 1943. godine, u bataljonu i cijeloj Prvoj proleterskoj
je svima dobro poznat Ante Rategorac, trei narodni heroj iz grupe
Sarajlija.
Ovdje je neophodno napomenuti rije-dvije o situaciji u Sarajevu,
neposredno poslije odlaska grupe i odjeku tog odlaska. Ve prve
veeri kad se vidjelo da pitomaca nema, nastala je trka u domovima.
Time je ustakoj policiji naneen teak udarac. To su ustaki glavari
dobro osjetili, pa se njihov gnjev sruio, prije svega, na omladinu u
domu. Pohapeni su mnogi, a ispitivanja su odmah poela, prebijanjem i zlostavljanjem svake vrste. Neto kasnije, vaspita u Uzdanici,
Vehid Muminovi, koji je kao lan Partije dotle pratio i podsticao rad
aktiva SKOJ-a u domu, uhapen je zajedno sa uenicima, zvjerski
muen i sa jo nekoliko omladinaca i omladinki - iz enskog dijela
doma, medu kojima su Irfan Kapetanovi, Avdo Resulovi, Sulejman
Po ed An,e
[
Rategorca, rat su preivjeli sljedei iz grupe Sarajlija: Hajrudin Mehinagi
Ekrem Duri^ Nedib Tatarevi, Dervi Sui, amil Granov, Haim Papo, Omer Pezo Asim Pervan, Ernest Grgi i ja

Dvanaestorica od preko 40 poginulih Sarajlija boraca Prve proleterske brigade: Jovo Njego Sti 0 I U ^ U r . ! x . \ A l f r e d H o r v i c ' A v d 0 Pa^ukanovi prvi red; Tuto Saraevi, Milan urkovi onga
Salih Hadi i Mirko Joki drugi red; Safet Agi, Glia Pjevi, emsudin Karkin i Branko Bosilji

Zahirovi, Munevera Mahi i dr., otjeran u Jasenovac. Svi su poubijani

izuzev Munevere Mahi, koja je prebaena u logor Bosanska Gradika
i nekim srenim okolnostima izbjegla smrt.
Istraga je ipak uspjela da otkrije neke veze organizacije u domovima sa organizacijom grada, prije svega, sa komunistima rejona Skenderija. Prema sjeanju Kemala Aliehajia (koji je, takode poslije
naeg odlaska bio uhapen), sekretar aktiva SKOJ-a na Skenderiji bio
je Duan Mitrovi Mitar, a sekretar partijske organizacije Adil Grebo
Beg. Mitrovi je izbjegao hapenje, izaao iz grada u partizane, a u
junu je zarobljen u okolini Trnova, ali je sa grupom drugova uspio pobjei i ponovo je doao u Sarajevo, gdje je uhapen i sproveden u konclogor, odakle se nije vratio. Adil Grebo je uhapen jo u aprilu 1942.
godine i upuen u koncentracioni logor u Norveku, iz koga se i on
nije vratio.
Efekat izlaska naih grupa u NOV, prije svega, politiki, bio je
veoma znaajan, i to ne samo u Sarajevu ve i ire. Kod ustaa i okupatora razbijeno je uvjerenje da e od muslimanske omladine, smjetene po uzdaniinim internatima u Bosni i Hercegovini i internatu erijatske gimnazije, moi stvoriti saputnike svoje politike. Reakcionarima
i okupatorskim skutonoama i muslimanskog dijela arije, jasno je
dato na znanje da muslimanska omladina nee ii za njima, nego se po
zakonima mladosti, potenja i privrenosti idejama slobode i bratstva
jugoslovenskih naroda, opredijelila za narodnooslobodilaku borbu. A
pitomcima svih internata pokazan je put kuda treba da idu.
Zatvaranje doma Narodna uzdanica u Sarajevu, koje je uslijedilo po naem odlasku, hapenja, progoni, nemo da se otkrije glavnina
partijske i skojevske organizacije, bili su skandal za okupatorske i
ustake vlasti, a dio muslimanskog ivlja koji jo nije bio ispravno obavijeten o narodnooslobodilakom pokretu, poeo je, poslije izlaska
grupe, sa veim interesovanjem da prati dogaaje na domaoj vojno-politikoj sceni i bolje da razaznaje stvarne ciljeve NOP-a.
Od Sarajlija koji su stupili u brigadu 1942. godine, 16 nije doekalo slobodu. I danas, toliko godina nakon rata, i u razgovorima, i u pisanim sjeanjima o ivotu u Prvoj proleterskoj, ova grupa se naziva Sarajlijama. Tako je pripadnost oslobodilakom pokretu Sarajeva i polazak u NOV iz ovog slobodarskog grada, ak i danas vaniji lini podatak od onih upisanih u rodnim listovima. ive Sarajlije, ponose se svojim ratnim porijeklom..

DUAN DOZET

U SAVLAIVANJU POTEKOA
Odmah poslije svog formiranja i poslije prvih uspjenih borbi oko
Rudog, Prva proleterska brigada prebacila se, po odluci Vrhovnog taba i zajedno sa njim, u istonu Bosnu. Njen glavni vojni i politiki zadatak bio je da, vodei borbu protiv okupatora i kvislinga, pomogne u
savlaivanju potekoa koje su, na poetku druge ratne godine, poslije zapadne Srbije, zahvatile i istonu Bosnu. Posebno, da se suprotstavi etnikoj izdaji i bratoubilakom ratu, koji su, poslije ustaa, objeruke prihvatili: etnici, gazei sve dublje u saradnju sa okupatorima
i u otvorenu izdaju naroda. Ubrzo poslije prikupljanja u Meei i Rogatici, bataljoni brigade rasporeeni su na dva osnovna pravca: prema
Vlasenici i prema Romaniji, Vareu i Sarajevu. Na tim pravcima vodile
su se najee borbe u okviru druge neprijateljske ofanzive. Ve krajem januara, stvorena je nova slobodna teritorija juno od pruge Viegrad-Sarajevo. Prva brigada je grupisana na njenoj periferiji: jedna
grupa oko Foe, Gorada i ajnia, a druga na Jahorini. Ovu drugu
grupu nazvao bih sarajevskom. Ona e, sve do poetka maja, ostati na
sarajevskom irem podruju i bie povezana sa krupnim dogaajima
oko grada.
U to vrijeme, poetkom 1942. godine, partizanske i dobrovoljake
jedinice oko Sarajeva preivljavale su ozbiljne potekoe zbog izdaje
etnika i neprijateljske ofanzive. U Prvoj proleterskoj one su imale
snaan oslonac, a gotovo da nema nijedne znaajnije borbene akcije u
kojoj nisu i te jedinice uestvovale. U prvom ratnom stroju brigade u
Rudom bio je i jedan broj boraca iz Sarajeva. Prema do sada prikupljenim podacima, to su bili borci: Mali Kota, borac 3. ete 3. kragujevakog bataljona, pekarski radnik, lan KPJ od februara 1944. godine;
Dozet Duan, srednjokolac, borac 1. ete 4. kraljevakog bataljona,

lan KPJ od februara 1942. godine; Velji Anelko, srednjokolac, borac 2. ete 4. kraljevakog bataljona, lan SKOJ-a od oktobra 1940, a
lan KPJ od marta 1942. godine; Horvic Alfred, student, borac 2. ete
5. umadijskog bataljona, lan SKOJ-a od 1941. godine, poginuo krajem aprila 1942. u Srednjem; Baruh Nisim, fotografski pomonik, borac 2. ete 6. beogradskog bataljona, poginuo novembra 1943. kod
Travnika; tagljar Ivan, student, politiki komesar Posavske ete 6.
beogradskog bataljona, lan KPJ od 1940. godine, poginuo januara
1942. na Pjenovcu; David, student, zamjenik politikog komesara 2.
ete 5. beogradskog bataljona, lan KPJ od 1941. godine, umro 1943.
kod Kladnja.1)
Na samom poetku 1942. godine, sve partizanske jedinice na irem podruju Sarajeva (i bataljoni Prve proleterske i Romanijski odred
i druge jedinice) nale su se u veoma sloenoj situaciji. Naime, 15. januara 1942. otpoela je velika njemaka i kvislinka ofanziva (druga
ofanziva), koja je imala za cilj da uniti pokret u istonoj Bosni i potpuno onemogui djelovanje Vrhovnog taba i Prve proleterske u tom
kraju.
Podatke o planu i namjerama neprijatelja u toj ofanzivi na vrijeme
je naim tabovima dostavila partijska organizacija Sarajeva, to je bilo
od ogromnog znaaja. Upravo zahvaljujui tim podacima, druga ofanziva nas nije iznenadila, pa smo bili u stanju da se organizovano suprotstavimo nadmonom neprijatelju.
Meutim, najnepovoljnije obiljeje ove situacije uslovilo je otvoreno neprijateljsko djelovanje etnika. Poslije ubacivanja oficira Drae
Mihailovia iz Srbije u istonu Bosnu, etniki pokret je iz stava eka') Po posebnom udjelu od pomenutih izdvajaju se dvije linosti: Horvic Alfred i tagljar
Ivan. U jednom svom sjeanju pomenuo je Alfreda Horvica, i to pod nadimkom ininjer Ferdo,
jednom prilikom drug Tito. Sjeanje se odnosi jo na vrijeme pljevaljske bitke. Drug Tito je tada
susreo ininjera Ferdu i ovaj mu je dao informaciju da su partizani oslobodili Pljevlja. Kao to se
zna, taj podatak nije bio taan. Kad se to ubrzo ustanovilo, drug Tito se malo naljutio, ali je odmah i ljudski reagovao, smatrajui da se ne moe pretjerano zamjeriti nekome ko lijepe elje vidi
kao stvarnost. Ininjer Ferdo se potom naao kod Vrhovnog taba i radio je na odravanju nekog
agregata Poslije je stupio u Prvu brigadu. Prilikom tog sjeanja, Tito je postavio pitanje: ko je bio
ininjer Ferdo? Preko Saveza boraca Sarajeva, sa dosta muke, utvreno je da je rije o Alfredu
Horvicu, i tako je ovaj lik spasen od zaborava. Prema svjedoenju Nauma Abinuna, Horvic je
13. aprila 1942. godine doao u Srednje, izgleda sa namjerom da ostane u istonobosanskim jedinicama. U Srednjem je, krajem istog mjeseca, stradao od etnika.
tagljar Ivan bio je jo prije rata lan Partije. Roen je u Sarajevu 28. juna 1914. godine.
Jo kao mlad, otiao je sa roditeljima u Vojvodinu, tamo zavrio gimnaziju i postao aktivista. Na
Pravnom fakultetu u Beogradu isticao se partijskim radom i bio prisiljen da se neko vrijeme skloni od policijskih progona u Zagreb, a zatim se ponovo vratio u Beograd, odakle je, prvih dana
ustanka, otiao u Posavski odred. U odredu je odmah postavljen za politikog delegata voda, a
ve u decembru i za politikog komesara ete. Isticao se hrabrou jo u borbama u Srbiji.
Uenik je uvene borbe na Kadinjai. Drugovi iz Beogradskog bataljona sauvali su o tagljaru
najljepe uspomene, o emu je i napisano vie sjeanja. Pamte ga po marksistikoj obrazovanosti, po humanosti i velikom drugarstvu, a naroito po hrabrosti, pa je tako i njegova pogibija povezana sa junakim podvigom. U borbi na Pjenovcu, u najteim trenucima, kada su dijelovi umadijskog i Beogradskog bataljona i Romanijskog odreda bili iznenaeni od njemakih skijakih jedinica i uhvaeni u procjep nesavladivih snijenih smetova, Stagijar je ostao u zatitnici, nastojei
da omogui izvlaenje naih snaga. Smrtno je ranjen u stomak i grudi, pa je ostao na popritu
borbe zajedno sa iom romanijskim i iom umadijskim.

nja i sabotiranja borbe, upravo u ovoj ofanzivi, konano preao u otvorenu saradnju sa okupatorom, da udari u lea naim snagama. O tim
namjerama etnikog rukovodstva imali smo dovoljno podataka, a o
tome su ubjedljivo svjedoili i etniki postupci, iz kojih se moglo jasno zakljuiti ta pripremaju. etnici su ve bili do kraja zaotrili politike odnose, iako su jo sa mukom odravane zvanine veze, a ponegdje je jo postojala i krhka saradnja, ali ve naeta dubokim podozrenjem. Unutar partizanskih jedinica uveliko su se pripremali etniki
puevi. U tim danima, otrovno sjeme nacionalistike mrnje jo je moglo da padne na pogodno tie, pa su se etnici time obilato sluili. Pod
udar je doao muslimanski ivalj, pa su borci Prve brigade toliko puta
bili u prilici da se stave u njegovu zatitu i da ga spasavaju od tekih
zuluma, koji e samo desetak dana kasnije prerasti u krvave pokolje
svuda tamo gdje nae jedinice nisu stizale prije etnika. Naalost, zakasnili smo u Fou, u Gorade, na ljebove i na mnoga druga mjesta.
Na svim tim mjestima nailazili smo na krvave tragove udovinog masakra. Prisjeajui se tih dana, mislim da je uloga Prve brigade u irenju ideje bratstva i jedinstva bila ogromna. Tada smo u praksi shvatili
da se na rat podjednako vodi i vojnim i politikim i moralnim, humanim sredstvima. Prva proleterska je bila, u to vrijeme, naa jedina brigada, i u svom prvom pohodu poslije formiranja, u pohodu u istonoj
Bosni, bila je i vojno-strategijska i politika udarna snaga Vrhovnog
taba i Centralnog komiteta KPJ.
Pod kraj decembra 1941. godine, drug Tito je u Rogatici lino izdao direktivu tabovima bataljona i tabu Prve proleterske brigade. Direktiva je sadravala sljedee elemente: sprijeiti osipanje istonobosanskih jedinica i pomoi da se politiki i vojno uvrste; objanjavati
stanovnitvu izdaju etnikih komandanata i pristupiti razoruavanju
onih etnika koji nee da se bore protiv okupatora; dejstvovati na irokom podruju prema Vareu i na Romaniji; u oekivanju neprijateljske
ofanzive, izbjei da nae snage budu opkoljene i da u nepovoljnim uslovima otre zime i dubokog snijega dou pod udar jaeg neprijatelja,
izbjegavati krute frontalne borbe.
Borbe sa neprijateljskim snagama iz Sarajeva odigrale su se na
Romaniji. Drugi bataljon brigade i dijelovi Rom,anijskog odreda sukobili
su se 20. januara sa neprijateljem koji je od Crvenih stijena nadirao
prema Podromaniji i od Mokrog prema Bijelim Vodama. Silom prilika,
ove nae snage bile su primorane da se upuste u ee borbe nego
to je bilo predvieno. Nanijele su neprijatelju znatne gubitke, zadobile su ratni plijen, ali su imale i 14 poginulih.
U to isto vrijeme, Prvi bataljon brigade i eta prateih orua djelovali su na Okruglici i Zvijezdi. Pojavili su se u trenutku kada su etnici pripremali pu. Bataljon je uspio da razorua neke etnike i da jedan
dio zavedenih boraca vrati u partizanske jedinice. Izvren je i jedan
uspjean napad na eljezniku stanicu Dabravine, na pruzi Vare-Breza. No, glavna aktivnost sastojala se u politikom radu na terenu, u

razraunavanju sa etnikom propagandom, koja je, prikrivajui saradnju sa okupatorom, irila famu ekanja u ime spasavanja srpstva i
traila osvetu prema itavom muslimanskom stanovnitvu; optuivala
narodnooslobodilaki pokret na liniji najreakcionarnijeg antikomunizma i irila defetizam o tome da su partizani uniteni i sl.s)
U neposrednoj blizini Sarajeva izvren je i uveni mar Prve proleterske preko Sarajevskog polja i Igmana. U tom maru, borci su svuda nailazili na svesrdnu podrku stanovnitva - iz sela Vukinjae, Visojevice, Vogoe, Osijeka, Velikog Polja, Presjenice. Isto tako, glavnini brigade veliku pomo pruile su partizanske jedinice: Crnovrki bataljon, Semizovaka eta i Kalinoviki odred. Igmanski mar je bio jedan od najteih ratnih napora ove nae najstarije brigade, izveden je
po surovoj zimi i u bespuu, pa je nanio brigadi teke gubitke.
Zamisao o izvoenju dejstava u drugoj ofanzivi sadravala je u
sebi ideju o stvaranju nove slobodne teritorije, od Jahorine do ajnia.
U toj ideji, koja je i ostvarena, prvi put prepoznajemo jedan princip i
jednu praksu koji e postati trajna tvorevina strategije narodnooslobodilakog rata - da se gubitak jedne slobodne teritorije nadoknauje
drugom, jo veom slobodnom teritorijom.
Nova slobodna teritorija sa centrom u Foi, koja se ponegdje naziva i Foanska republika, odrala se vie od 4 mjeseca i bila je snaan
oslonac za jaanje, vojno i politiko, oslobodilakog pokreta u cijelom
tom kraju, a i ire. Naime, ivot i borba na toj teritoriji donijeli su nova,
krupna iskustva i u pogledu naina voenja oruane borbe i u pogledu
organizovanja vlasti, politikog organizovanja uopte i izgradnje nae
nove narodne vojske.
Sa Podromanije prema Jahorini, pravcem preko sela Bogovia,
Renovice i Bara, probijali su se 4. kraljevaki bataljon, dijelovi 5. umadijskog i 6 beogradskog bataljona, a sadejstvovali su im Praanski i
Romanijski udarni bataljoni. Sa ovom grupom bio je i vrhovni komandant, drug Tito.
Prvi zadatak ove grupe bio je da se zaustavi prodor neprijateljskih snaga od Sarajeva, dolinom Prae prema Renovici i od Vrhprae
prema Jahorini. Od izvrenja tog zadatka zavisilo je uspostavljanje i
osiguranje zapadnih granica nove slobodne teritorije. Otre borbe
') Vrlo je zanimljiv i jedan izvjetaj politikog komesara Prve proleterske brigade, Filipa
Kljajia, Vrhovnom tabu, pisan 6. januara 1942. godine.*lz njega se vidi da je i etvrti kraljevaki
bataljon privuen na ovaj odsjek fronta i da su Posavska i Uika eta, na zahtjev taba Romanijskog odreda, poslate na Romaniju radi razoruanja etnika. Ove ete su taj zadatak i izvrile i
zaplijenile 75 puaka, 1 laki i 1 teki mitraljez. Politiki komesar izvjetava i o etnikom zloinu u
jednom muslimanskom selu u Sokoloviima, pa dodaje da je naredio da se pronau vinovnici
zloina. Zanimljivo je da je Uika eta (komandir je bio Nikola Ljubii) dopirala u neposrednu
blizinu Sarajeva, u Vuju Luku i na Crepoljsko. Tu je dobila nareenje da se hitno povue na Podromaniju, ali je zamoljena od jednog lana Sreskog komiteta da proe kroz sela Kalauzovie i
Vuju Luku radi ohrabrivanja seljaka za borbu. U Kalauzoviima je odrala i jednu politiku konferenciju.
* Arhiv CK SKJ, br. 3194

voene su na istonoj ivici Prae i na pravcu od Vrhprae ka selu Orahovicama, na Jahorini. Neprijatelj je na oba pravca zaustavljen. Svi njegovi pokuaji da u naredna etiri mjeseca izvri prodor od Prae i Sjetline na nau slobodnu teritoriju ostali su bezuspjeni. Isto tako, ni nai
napori da zauzmemo Prau i Sjetlinu nisu donijeli rezultata. Ipak, bili
smo suvie blizu jakog garnizona neprijatelja u Sarajevu, tako rei, na
njegovim vratima, pa nije u tim uslovima ni bilo ostvarljivo da se Sarajevu jo vie primaknemo. Zbog toga nai napadi na Prau i Sjetlinu
nisu bili dovoljno odluni. Oba ta neprijateljska uporita vrsto smo
drali u blokadi, njihove posade stalno uznemiravali, pravili smo uspjene zasjede, a uvijek kad je neprijatelj pokuao da izae iz svojih
bunkera i oklopnog voza i krene put Jahorine, uvijek je dobijao po
prstima, i to tako efikasno da na kraju vie i nije preduzimao krupnije
akcije.
U irem smislu, sastavni dio borbe za stabilizovanje slobodne teritorije prema zapadu bio je i mar-manevar glavnine Prve brigade preko Igmana i raiavanje terena Kalinovikog odreda. Kasnije, dejstva
Kalinovikog odreda, juno od Sarajeva, omoguila su da se teritorija
sauva. Od kakvog je to znaaja bilo, pokazuje i podatak da je drug
Tito lino, im je stigao u podruje Jahorine, u selu Bare, naredio da
se uspostavi veza sa Kalinovikim odredom. Od tada, veza i sadejstvo
sa njim bili su neprekidni. Oko Uloga, na junom pravcu od Sarajeva,
borbe je vodio i jedan bataljon Prve proleterske. Inae, glavna vojna
snaga slobodne teritorije foanskog podruja bila je Prva proleterska
brigada, jer su partizanske jedinice koje su ranije, prije druge ofanzive, bile na ovom terenu, bile razbijene i potisnute pod udarcima okupatorskih i ustakih napada. Do tada, one nisu bile ni dovoljno vojno-politiki uvrene, a ustaki zloini u ofanzivi (paljenje sela Vrhprae,
na primjer) naruili su njihov moral. Meutim, najtei udarac zadala im
je etnika izdaja, jer ni unutar tih jedinica politika diferencijacija nije
bila zavrena, a jedan dio boraca bio je pod uticajem etnike propagande.
Takode, moe se rei, Prva proleterska brigada je bila i glavna
politika snaga ove slobodne teritorije.
Doivio sam te dane i lino, prvo kao borac Kraljevakog bataljona, a kasnije kao politiki komesar ete u Jahorinskom dobrovoljakom odredu. Kraljevaki bataljon bio je vojni oslonac irokog prostora
na Jahorini i oko nje, a njegov tab bio je istovremeno i tab itavog
ovog sektora. Bataljon je imao zadatak da pored odbrane teritorije, organizuje mjetanske jedinice i da razvije iri politiki rad meu stanovnitvom.
Jo 19. januara 1942. godine, pred sam mrak, kada je kolona bataljona izbijala u selo Orahovice, ukazao nam se neobian prizor. Nijemci i ustae nadirali su od sela Vrhprae, a velike grupe boraca iz
mjetanskih jedinica (i partizanskih i etnikih) naputale su poloaje.
Front je bio razbijen. Dolazak bataljona spasao je situaciju u posljed-

njem asu. Sprijeen je dalji prodor neprijatelja, a povea grupa mjetana zadrana je na poloaju. Politiki komesar bataljona, Miro Dragii, stari komunist i kraljevaki metalac, odmah je, na licu mjesta,
odrao vatreni govor ovim borcima, razobliavajui obmanu etnikih
oficira. Njegova poenta bila je otprilike u ovome: voe su vam govorile
da ne pruate otpor, jer e, u tom sluaju, neprijatelj, navodno, ostaviti
na miru i vas i vae domove. Koliko je u tome bilo lai, moete vidjeti
na primjeru Vrhprae u plamenu. Jedino se borbom moemo spasavati od neprijateljskih zloina i jedino borbom moemo izvojevati slobodu.
Tako je prvi korak Kraljevakog bataljona stvorio povoljne uslove
bez kojih se na politiki rad kasnije ne bi mogao ni zamisliti. Na prvi
zadatak bio je stvaranje Jahorinskog dobrovoljakog odreda, to je
uslijedilo po odluci Vrhovnog taba o stvaranju dobrovoljake vojske
od ljudstva spremnog za borbu protiv okupatora, a izvan partizanskih i
etnikih jedinica. Za formiranje odreda okupljeno je dosta naoruanog ljudstva. Odred je formiran sredinom februara, imao je tri bataljona i u operacijama dejstvovao pod komandom taba Kraljevakog bataljona. Meutim, tek su predstojali napori da se od dotle zavedene i
pokolebane borake mase stvori vojska, politiki vezana za narodnooslobodilaki pokret, disciplinovana i sposobna za izvrenje borbenih zadataka.
Kao politiki komesar ete u ovom dobrovoljakom odredu, ivo
se sjeam prvih dana boravka u eti. Primljen sam s podozrenjem. U
eti se snano osjeao uticaj etnikih elemenata (i komandir ete se
kasnije otkrio kao otvoreni neprijatelj i dezerter), a za veinu boraca
bila je karakteristina nevjerica i elja da se sauva iva glava. Sjeam
se da mnogi borci iz ete, inae krupni, razvijeni momci, nisu smjeli
nou sami biti na strai, pa smo bili prisiljeni da postavljamo udvojene
strae, pa sam i sam satima provodio sa njima na strai. Nikada jasnije,
kao na ovome primjeru, nisam shvatio nau partizansku istinu - da
nema hrabrosti bez politike svijesti i uvjerenosti u opravdanost borbe.
Politiki rad u eti tekao je svakodnevno. A odvijao se po direktivi
CK KPJ, izdatoj 29. januara 1942. Teme razgovora bile su i meusobni
odnosi, kolektivni duh, negativne pojave, drugarstvo i si. U eti je organizovan i analfabetski teaj. Preduzimane su i mjere za uvrenje
vojne organizacije: izvodila sq vojna obuka, koja je odmah provjeravana na poloaju, u patrolama. Uvedena je tablica sljedovanja i pravina
dioba hrane; pranje rublja pogorelaca organizovano je preko narodnih
odbora; sprovedena je preventivna kampanja protiv tifusa, itd. Sve su
to, u odnosu na raniju praksu, bile blagotvorne novine, koje su jaale
moralni i borbeni duh. Provjera rezultata uslijedila je krajem aprila. Prilikom naeg povlaenja iz istone Bosne, iz ete Jahorinskog odreda,
u kojoj sam bio politiki komesar, u Kraljevaki bataljon je dobrovoljno
prelo 25 boraca. Istovremeno, napomenuo bih da je od januara do

maja 1942. prelo nekoliko desetina boraca iz sarajevskog regiona u

Prvu proletersku brigadu.
Djelovanje na terenu odvijalo se zajedno sa terenskim partijskim
radnicima. Meni je u najivljem sjeanju ostao Tomo Meo. Bio je svuda prisutan, neumoran, dolazio je i u obilazak jedinica, a kao odlian
poznavalac mjesnih prilika, bio je nezamjenljiv. Za svaku pomo
obraali smo se njemu i nikad nikog nije odbio. Ni danas mi nije jasno
kako je nalazio snage za takvu neprekidnu i svestranu aktivnost.
U najljepoj uspomeni borcima Kraljevakog bataljona ostali su i
dvojica istaknutih boraca ovog kraja, komandant i politiki komesar
Praanskog bataljona, drugovi Milan Jaki panac i Milan Simovi.
Borbeno drugarstvo sa njima iskovano je jo u prvim borbama oko
Prae. Njihova pogibija primljena je u cijelom bataljonu ne samo kao
gubitak istaknutih linosti ve smo svi shvatili da sa njima nestaje i jedan od najjaih oslonaca koje smo imali u tom kraju.
Politiki razgovori po selima, koji su nam tada zamjenjivali i tampu i radio, bili su nae najubojitije oruje. Na stotine takvih razgovora
obavili su borci bataljona, i to je, doista, bio pravi masovni politiki rad.
Skojevska organizacija bataljona uzela je odgovornost na sebe za rad
sa omladinom. A drugarice iz bataljona aktivno su se povezale sa enama po selima.
Prema nepotpunoj evidenciji, politiki razgovori odrani su u 24
sela: Bogoviima, Podgrabu, Zebinoj umi, Ligatima, Buniima, Previli, Donjem eu, Borovniima, Vranjeviima, Brajiima, Krukama,
Radojeviima, Kozjoj Luci, Ustikolini, Cvilinu, Boviima, Solcu, Zuboviima, Poanima, Huseinoviima, Hadiima, Vaadiima, Crnetiima i
Jaanici.
U svim selima formirani su i narodnooslobodilaki odbori. Preko
njih je organizovan rad i ivot na slobodnoj teritoriji i snabdijevanje
vojnih jedinica. Zanimljivo je da je odbor, koji je u to vrijeme formiran,
u Bokoviima doekao konano osloboenje u manje-vie istom sastavu u kakvom je i izabran.
Cjelokupna ova aktivnost vjerovatno je ostavila trajne posljedice
na vojno-politiko stanje i dranje stanovnika ovog kraja u narodnooslobodilakoj borbi.

ANTE RATEGORAC

S PRVOM PROLETERSKOM PREKO DRINE

Sedmi novembar 1942. godine, u maloj varoi, Bosanskom Petrovcu, formira se Prva proleterska udarna divizija Narodnooslobodilake vojske. U stroju je i cijela Prva proleterska brigada. Dolazi Tito sa
lanovima Vrhovnog taba. Sva lica u stroju i van njega su vesela i nasmijana.
Tito govori:
I mi smo, drugovi, za ovih 17 mjeseci proli i izdrali mnoga iskuenja. Nas je bilo malo. Mi smo bili bez oruja i bez municije, ali
snabdjeveni elinom idejom, koju nije mogla slomiti nikakva sila, i mi
smo oteli puke, mitraljeze, bacae, topove i vodili smo uspjean boj s
brojano i tehniki nadmonijim neprijateljem...
...Mnogo krvi, mnogo ivota naih najboljih boraca, drugova i drugarica, pokrilo je taj slavni put...
Prva brigada pokazala je u svojim dosadanjim bojevima da dostojno nosi svoj veliki naziv, da nosi dostojno veliku zastavu koja joj je
predana...1)
Zastava je u rukama Voje Radia, radnika iz Kragujevca. Paradnim
korakom bataljoni brigade idu petrovakim ulicama. Sa svih strana
pozdravi i uzvici ivjela Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije, ivjela Komunistika partija Jugoslavije, ivjela Prva proleterska brigada.
Brigada je opet u pokretu, prema Kljuu, Prnjavoru, Vlaiu, Ivan-sedlu, Neretvi, Prenju, Treskavici, Miljevini, Ustikolini...
Ustikolina, mala bosanska kasaba, u aprilu 1943. godine. Sa mirnim i dobrim ljudima, kojima je rat sve promijenio i poremetio, kako u
') Josip Broz Tito, Borba za osloboenje Jugoslavije 1941 -1945, Kultura, Zagreb, 1947,
str. 92-99.
24 - Sarajevo u revoluciji

369

njihovoj varoi, tako i u ivotu. Malo ih je ostalo u varoi. Veina ih je

izbjeglica, ima ih svuda po Bosni, a najvie u Sarajevu.
Vee je. U jednom naletu stigli smo na Drinu, do Ustikoline; etnici i Italijani su bili u bunkerima, na desnoj obali rijeke. Trebalo je do
njih doi. Nije se imalo im. Dereglija -veliki amac, koja je sluila za
prevoz sa jedne na drugu obalu, bila je na neprijateljskoj obali, kod Italijana i etnika. Trebalo je do nje doplivati, prebaciti je na nau stranu.
Nai su preplivali Drinu, doli do dereglije i uputili se na nau obalu.
Kada su bili na sredini rijeke, kotur se zaglavio na elinom uetu, koje
je metak pogodio. Pored velikih tekoa, dereglija je pretjerana na
nau stranu, ali je poslije minom iz bacaa teko oteena.
Zbog toga prelaz preko Drine nije uspio. Pristupilo se viednevnim i razliitim pripremama za njeno savlaivanje. Pripreme i radove
obavljale su specijalizovane ekipe. One su pravile splavove, obezbjeivale grau za njih... Na okupu su svi. Cio bataljon, nas nekoliko Sarajlija takode. Sjeanja nezadrivo naviru. Razgovara se najvie o Sarajevu, o vremenu kada se govorilo o moguem napadu na njega, o stvaranju borbenih trojki za dejstvo u gradu.
Razmiljam i sjeam se svojih prvih opredjeljenja u sarajevskoj
skojevskoj i partijskoj organizaciji za na revolucionarni pokret. Mislim
na drugove: Milu Perkovia, Ratu i Jou Gaona, Hajima Papu, Salku
Hadia, Stipu uturia. Znam da je veina od pomenutih i nepomenutih drugova, sa kojima sam saraivao u Sarajevu, otila u partizane.
U ovim razmiljanjima shvatam pravi smisao revolucije i sve ono
to ona znai. Revolucija znai borbu i rtve, ali i radosti ona nosi. Mislim na moj izlazak u partizane, do Prve proleterske. Od Sarajeva jo nisam sam. Tu su: Ekrem Duri, Salih Osmanbegovi, Stipo uturi, Salko Hadi, Ernest Grgi... Sem Sarajlija, tu su jo borci sa Romanije, iz
Kalinovika, Gorada, Rogatice, Sarajevskog polja...
Ali brigada se ne dijeli na Srbijance, Crnogorce, Bosance, Sarajlije... Ona je jednostavno - Prva proleterska. Cijela brigada razmilja
kako savladati Drinu.
Poslije prvog neuspjelog pokuaja prelaska Drine, izvrene su
nove pripreme, i to na obje strane: Italijani i etnici, da sprijee prelazak, a Prva proleterska da ga izvri. Pravljeni su razni planovi i pokuaji, ali nije nam polo za rukom da preemo na drugu obalu. Onda je,
jednog dana, Voja Kadijevi u Ustikolini naao malu sandolinu. To je
bio povod da on i ja napravimo sopstveni plan forsiranja.
Pred komandantom i komesarom bile su postrojene grupe dobrovoljaca iz svih bataljona brigade, koji e te veeri pokuati splavovima da se prebace preko nabujale rijeke, panac2) i Plavi3) govorili su
o znaaju prelaska preko Drine, unitenju Italijana, razbijanju etnika,
o prodoru u Crnu Goru.
*) panac - Danilo Leki.
') Plavi - Mijalko Todorovi.

Prelaz preko Drine kod Ustlkoline

Kada su zavrili, neko je pozvao da dobrovoljci, koji e prvi ii

preko Drine, istupe tri koraka naprijed. Istupili su svi bez razlike, kao
po komandi, panac je pitao - ta to znai? Umjesto odgovora - utanje.
- Pa, dobro, ne moemo svi odjednom ii preko Drine! Istupio
sam, u tom trenutku, dva koraka ispred ete i obratio mu se:
- Drue panac, mi smo pronali sandolinu u Ustikolini, popravio
ju je moj pomonik na arcu. Ona je za jednoga. Ali nas dvojica, lagani i mali, moemo stati u nju, sa dosta bombi, arcem i municijom.
Drinu emo brzo prei. Baciemo bombe u bunkere i stvoriti mostobran...
Nasta tajac, panac upita - ko je drugi? Okrenuh se prema Voji
Kadijeviu, pokazah na njega, a on mi skoi u zagrljaj.
- Evo, to je taj drugi. Nas dvojica emo sandolinom prei Drinu.
- Dobro, kad ste reili, neka tako bude. Poite sa mnom. I neka
vam je sreno!
Ostali dobrovoljci otili su da se pripremaju za prelazak splavovima, a nas dvojica smo otili sa pancom u kolibu gdje je bio smjeten
tab brigade. Tu smo jo jednom iznijeli nau zamisao o prebacivanju,
pri emu su nas savjetovali kako da postupimo s obzirom na rizik kojem se izlaemo.
Rekoe da e nas podrati artiljerijska i automatska orua svih
bataljona, da e za nama odmah krenuti dobrovoljci na splavovima. O
svemu smo podrobno razgovarali i uz razgovor dobro se najeli. A onda
smo se sa svima pozdravili i krenuli. Srdano smo se pozdravili i sa
starim mlinarom iz Ustikoline koji nas je dobro hranio purom.
Od mlina do Drine prolazili smo kroz kolonu Prvog bataljona. Drugovi su nas gledali kao nekoga koga posljednji put vide. U neposrednoj blizini Drine sreli smo Stanicu Glomazi. Uplakana, izljubila se sa
nama. Naili smo i na drugog pomonika na arcu - Duana Bokovia, bio je oajan to i on ne ide.
- Ne moe - rekao sam mu - ima mjesta samo za dvojicu. I
ne znamo hoemo li i mi sa arcem i municijom stii na drugu stranu.
Sve zavisi od Voje.
Doli smo do sandoline, uzeli je na ruke i poloili na rijeku. Sjeli
smo u nju i Voja je zaveslao. Kada smo se primakli desnoj obali, mitraljeski rafal je zahvatio sandolinu i ona poe da se brzo puni vodom, da
tone. Vojo je neumorno veslao. Kad smo ve potpuno bili u vodi, napustili smo je, ali je tlo ve bilo pod naim nogama. Voda nam je dosezala do grla. U ustima smo drali italijanske bombe, koje smo jo iz
vode bacili u bunker pred sobom. Zaplivali smo i nali se tamo gdje su
bili etnici. Nali smo dvojicu mrtvih, ostali su pobjegli. Pogledali smo
na rijeku - naziremo prve splavove kako se pribliavaju obali. Rijeka
ih puno nosi nizvodno.
Izbacili smo poginule iz bunkera i zaposjeli ga. Vojo je ostao pored vode, da nam se ne bi neko neopaeno privukao. Gaao sam et-

nike koji su bjeali. U jednom trenutku arac zataji (na veliko iznenaenje), utvrdih da se u redeniku naao metak od italijanske brede. Toliko se i tako zaglavio da ga ni bajonetom nismo mogli odvojiti.
Situacija je bila vrlo teka, jer su etnici to osjetili i poeli dovikivati:
- Nai ste, neete pobjei, pukomitraljez vam ne dejstvuje!
- Samo doite, imamo za vas dosta bombi - odgovorili smo.
etnici su postajali sve drskiji. Bombe su nam ponestajale, na
kraju je ostala samo jedna, ona koju mi je poklonio Stipe uturi, neposredno pred svoju traginu pogibiju u Vrsima kod Gornjeg Vakufa.
Dvoumio sam se ta da uinim: da li da je bacim na etnike kada krenu
na nas, ili da je zadrim za sebe, kako me ne bi uhvatili ivog ili ubili u
hladnoj Drini.
Voja je doao u bunker. etnici su osjetili da ne mogu tako lako s
nama izii na kraj. Oevidno, strah ih je - vie psuju nego to nam se
primiu. Ipak je jedan krenuo prema nama. Francusku kaikaru to
sam drao u ruci, bacih na njega. Sluaj je tako htio da ga pogodi u
grudi i da ba u tom momentu eksplodira.
Zaglavljeni arac smo bacili u Drinu. I Voji se puka zaglavila. Ostao je samo moj parabelum. I kad je situacija izgledala bezizlazna, pojavio se dobroudni, visoki i snani komandir Janko irovi. Razlee se
njegovo Naprijed proleteri! S grupom drugova je iao prema nama.
etnici se dadoe u bjekstvo.
Janko nas kao djecu uze za ruke:
- ivi ste, deco moja!
Stigao je i Duan Bokovi, donio mi novog arca. Niemu se nisam tako obradovao kao njima dvojici - Duanu i arcu. Jurei za etnicima prema Krinom brdu, otvorih vatru.
Oko svanua smo se nali pred dobro utvrenim italijanskim bunkerima. Nije nas bilo mnogo. Uglavnom komandni kadar, pukomitraIjesci i bombai. Sa nama su bili komandanti Prvog i Drugog bataljona,
Savo Buri i Boo Boovi.
Bata epanovi i ja bili smo u prethodnici. Odjednom smo se
nali pred italijanskim bunkerom. Iznenaeni, Italijani od straha nisu otvorili vatru. Nas dvojica zalegosmo, pa iz arca i pukomitraljeza otvorismo vatru po njima. Onda i oni odgovorie. Malo poslije, teko sam
ranjen u glavu pa se ne sjeam ta se docnije deavalo. Tek kad sam
doao svijesti, saznao sam da su nai bili primorani povui se. Mileva
epanovi iako ranjena, vidjevi da me nema, pola je da me trai.
Nala me onesvijeenog i izvukla.
I ova rana je zarasla brzo. Ve sam u svom bataljonu. Peta ofanziva je u toku. Nove pogibije drugova i ranjavanja. Tekoe u petoj ofanzivi su savladane. Neprijateljski obrui probijeni i otpoelo je novo
stvaranje slobodne teritorije.
Gubljenje oka na eljeznikoj stanici Nemila - bilo je razlog za
odvajanje od brigade i definitivan rastanak.

Razgovor u tabu brigade, septembra 1943. godine, u okolini Bugojna, bio je kratak. Naljutio me i uvrijedio. Rijei su udarale kao malj
po glavi:
- Oko si izgubio, ranjavan si vie puta, mora otii iz brigade.
Odlazi u slobodno Jajce. Bie kod druga Tita.
Uzalud sam pokuavao objasniti da sam nauio nianiti lijevim
okom, da mi se ne ide iz brigade, da je to za mene uvreda i ponienje
- sve je bilo uzalud. Ostalo je kako je odlueno. Moram ii.
Vozom sam krenuo iz Bugojna u Jajce. im sam se javio u Vrhovni tab, molio sam da me vrate u brigadu. Lijepo su me sasluali, ali o
povratku hi govora. Rekli su mi da je ovo dosad dosta za mene i da u
sada biti u Vrhovnom tabu, te treba da Ostanem iv, da neto nauim,
jer ovdje, u Jajcu, ima raznih kola i puno se moe nauiti. Tu su partijske, oficirske, tehnike i druge kole. Izbora nije bilo, odluku sam
morao izvriti i ostati u Jajcu. Zavrio sam tri kole: partijsku, radio-telegrafsku i radio-mehaniarsku, i opet traio povraaj u brigadu. Bez
uspjeha. Jednoga dana, bio sam na predavanju u radio-mehaniarskoj
koli, naredili su mi da se hitno javim drugu Titu. Bio je, kada sam stigao kod njega, u radnoj baraci kod jajakih katakombi. Doekao me je
vedar i nasmijan rijeima: - Sjedi, mome. Eh ba si mrav, golobrad,
a ja mislio, da si krupan i razvijen. Zato bolje ne jede?
- Nemam ta, drue Stari.
- Kako nema?! Dajte ovome djeaku da se najede.
Odgovorie mu da e ruak brzo biti gotov. Stvarno je tako i bilo.
Tako sam se naao za stolom, na ruku, sa lanovima Vrhovnog taba i
drugom Titom. Ruak je bio obilan: kaa od neprosijanog jema.
- Pa zar ovoga da se najedem, drue Tito?
- Doi e vrijeme pa e biti i vie.
- uo sam da si elektriar, zato sam te zvao. Hoe li mi napraviti osvjetljenje u ovoj baraci?
- Hou, vrlo rado.
Donio sam ljestve sa ostalim materijalom i poeo da radim. Kada
sam radio na hrastu pred barakom i stajao na Ijestvama, drug Tito je
priao da ih pridrava.
- Neu pasti, drue Stari, ne brini.
- Neka, neka, ovako je sigurnije.
Poto sam zavrio posao, sjeli smo i razgovarali kao stari poznanici, iako sam druga Tita sreo do tada samo nekoliko puta. Taj razgovor o situaciji u naoj zemlji, dotadanjim rezultatima nae borbe i
predstojeim borbama voen je na nain koji osvaja i koji se ne zaboravlja.
Misli lete na sve strane, najvie prema Prvoj proleterskoj brigadi
- mojoj brigadj. Kako dooh u nju? ta se sve odonda desilo? Kuda
smo sve proli? Foa, elebi, Sinjajevina, Kolainska polja, Durmitor,
Zelengora, Jelaca, Kalinovik, Treskavica, Konjic, it, Duvno, Cincar,
Livno, Klju, Bosansko Grahovo, Bosanski Petrovac, pa opet Klju,

Sitnica, Jajce, Prnjavor, Vlai... IV ofanziva, Gornji Vakuf, Prozor, selo

Repovac, Ivan-sedlo, selo Vrsi, Jablanica, Kalinovik, Miljevina, Ustikolina, Drina, Sutjeska... , nabrajanju gradova, sela, rijeka i planina irom
Jugoslavije kuda je prolazila Prva proleterska teko da ima kraja.

MILAN MILIEVI

U DESETOJ HERCEGOVAKOJ PROLETERSKOJ

BRIGADI
Tokom cijelog narodnooslobodiiakog rata, iz Sarajeva i okoline
stupale su brojne grupe antifaista, naroito naprednih omladinaca u
partizanske odrede i brigade NOVJ. U ustanikim danima 1941. godine, Sarajlije su izlazile, uglavnom, u partizanske ete, a potom u izrasle
velike odrede Romanijski, Zvijezda i Kalinoviki. U 1942. godini sem
u ove odrede, pristupali su i u Prvu i Drugu proletersku brigadu, estu
istonobosansku, Desetu hercegovaku i druge jedinice NOV.
U ovom napisu o ueu Sarajlija u Desetoj hercegovakoj brigadi, ograniiu se, uglavnom samo na borce iz Sarajeva i okoline koji su
u ljeto 1942. godine iz dotadanjeg sastava Kalinovikog NOP odreda
uli u sastav Desete brigade.
Poslije tree neprijateljske ofanzive, u proljee 1942. godine i Kalinoviki NOP odred se borio sa nizom tekoa. Osim njemako-italijanskih okupatora, ustako-domobranskih i etnikih jedinica koji su
stalno nartali, odred je imao protiv sebe i etniko rovarenje u vlastitim jedinicama. Ove i druge nedae dovele su do ozbiljnog osipanja
politiki kolebljivog ljudstva u odredu. Uprkos tome, odred je ipak
vrio akcije protiv neprijatelja u Sarajevskom polju i na pruzi Sarajevo
- Mostar.
Koncem juna i poetkom jula izvren je poznati mar proleterskih
brigada, koje su 24. juna krenule preko Zelengore, Treskavice, Igmana, Konjica, Prozora, Duvna, Livna i dalje, u Bosansku krajinu. Ovaj
mar proletera bio je od velikog znaaja za dalji razvoj ustanka i stvaranje osloboene baze u zapadnoj Bosni. Odvijao se prema utvrenom planu Vrhovnog taba, a drug Tito mu je pridavao veliku vanost.
U tim tekim danima, u noi 3/4. jula 1942. godine, grupa proleterskih i

udarnih brigada, u svom poznatom pohodu, izvrila je opti napad na

neprijateljska uporita du eljeznike pruge od Blauja do Ostroca.
U pripremi i izvrenju ovog napada, borci Kalinovikog odreda pruili
su posebnu pomo proleterima kao vodii i poznavaoci terena. Sjeam se da su se nalazili u jednoj od grupa, u kojoj sam i ja bio, drugovi
Bojo Bosilji, Mio Popovi i Franjo Budimir. Po izvrenom zadatku,
vratili smo se na Igman u sastav odreda. Prilikom polaska proletera,
na odred je dobio zadatak da uspostavi vezu sa Petom crnogorskom
brigadom i Hercegovakim NOP odredom1). Vrhovni tab je ostavio
Petu crnogorsku brigadu i Hercegovaki odred na sjevernim padinama
Zelengore sa zadatkom da obezbijede zbjeg naroda iz Crne Gore i
bolnicu u kojoj se nalazilo oko 170 ranjenika i da, ukoliko to situacija
dozvoli, preduzmu ofanzivna dejstva u pravcu Crne Gore i Hercegovine, a da se u sluaju jakog pritiska neprijatelja orijentiu prema istonoj Bosni ili krenu za Udarnom grupom2).
Gotovo itav mjesec juli na brojano oslabljeni odred je bio u
pokretu da bi izvrio postavljeni zadatak - uspostavljanje veze sa Petom crnogorskom brigadom i Hercegovakim odredom. Uz to, imali
smo i nekoliko borbi sa jaim snagama etnika na Krbljinama i Konjskim vodama, a izvrili smo i neke akcije u Sarajevskom polju i na pruzi.
Po uspostavljanju veze sa Petom brigadom i Hercegovakim odredom, koje smo nali ak u Vrbnici, mi iz Kalinovikog odreda, kao dobri poznavaoci prilika i terena, vodili smo ove jedinice sve do komunikacije Sarajevo - Konjic. Cijelo vrijeme smo bili as u prethodnici,
as u pobonici, te u zatitnici. Bilo je teko, jer se marevalo danonono uz okraje sa Nijemcima, etnicima i ustaama. Poslije kraeg
odmora na Igmanu i Brezovai i poto su nam ove jedinice ostavile nekoliko tekih ranjenika i rekonvalescenata, poveli smo Petu brigadu i
Hercegovaki odred preko komunikacije na Bitovnji, u pravcu Prozora,
odnosno, glavnine Vrhovnog taba.
Neposredno po obavljanju ovog zadatka, ubrzo smo i mi, koji
smo se nalazili na Igmanu, krenuli pravcem kojim su otile proleterske
brigade. S ovom grupom su krenuli lanovi taba Kalinovikog odreda
i lanovi Okrunog komiteta Kalinovik - Foa Punia Perovi, Karlo
Batko, Danilo taka, Ferid engi i Dragutin Kosovac. I tab odreda i
Okruni komitet su prethodno jo u Vrbnici odluili da sa ovom grupom boraca krenu na Igman sa ciljem da se na Igmanu poveu i da
reorganizuju odred za dalje akcije. Meutim, poslije prolaska Pete
crnogorske brigade, oni su ocijenili da krenu'sa ovih pedeset boraca u
pravcu glavnina naih jedinica ka Prozoru. Prethodno su tab odreda i
') Od dijelova Junog i Sjevernohercegovakog partizanskog odreda, 14. juna 1942. godine, na Sutjesci je formiran Hercegovaki partizanski odred. Hercegovina u NOB, Vojnoizdavaki zavod JNA Vojno delo, 1961, str. 315.
') Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941 - 1945, Vojnoistorijski institut JNA, knjiga I,
str. 263-264.

OK KPJ zakljuili da ostane grupa boraca koja bi djelovala na Igmanu i

irem podruju i povezali je sa partijskom organizacijom Sarajeva.
Poli smo sa Male Lokve na Igmanu, zapadnim obroncima Bjelanice,
Ivan-planinom, Bitovnjom ka Prozoru. Poslije napornog mara, naa
grupa je stigla na prostor Prozor-it-Varvara, gdje se nalazila bolnica Pete crnogorske brigade i neki dijelovi Mostarskog bataljona. Nakon proboravljenih nekoliko dana u selu Varvari, krenuli smo u pravcu
Duvna i kod Studenih vrela uli, kao posebna (trea) eta, u sastav
Drugog bataljona Desete hercegovake brigade.3)
To je bilo sredinom avgusta 1942. godine, neposredno poslije
borbi za Kupres vodenih od 11. do 14. istoga mjeseca. Komandu ete
su sainjavali: komandir Slobodan Kezunovi, politiki komesar ivko
Joilo, zamjenik komandira Vlado Bjelica i zamjenik politikog komesara Karlo Batko. Neto kasnije za komandira ete je imenovan Aleksa
Bojovi Brko, a za zamjenika politikog komesara ete Danilo taka.
Sekretar SKOJ-a u eti bio je Demal Muminagi.
Topao i oinski prijem osjetili smo kod svih rukovodilaca u brigadi, a naroito od Obrena Ivkovia, komandanta naeg drugog bataljona. Susret s njim, iako ga do tada nismo poznavali, bio je prisan i blizak. Ivkovi je odavao staloenost, koja je, inae, bila njegova osnovna
vojnika vrlina. Vodio je brigu o svakom borcu i uvao je nae ivote.
U akcijama nije bio brzoplet, ve staloen komandant i drugarski brian. Nije bilo akcije koju je vodio na drugi bataljon, pa time i naa
eta, a da nije uspjeno izvrena i gotovo bez gubitaka. Imali smo u
komandanta bataljona neogranieno povjerenje, a i on u nas. Vie puta
znao je rei: Meni je dovoljno da kaem Igmancima ta treba uiniti, i
ja im vie nisam potreban.
Pored niza prethodnih uspjeno sprovedenih akcija, sjeam se i
one, koju smo izveli poetkom jeseni 1942. godine. Postavili smo zasjedu na putu Bugojno-Kupres kod Koprivnice, uz samu cestu. Dijelom izdvojene grupe boraca iz ete komandovao je Slobodan Kezunovi. On je sa nekoliko boraca siao na samu cestu. Tu je bila dobra
preglednost u oba pravca, a velika strmina u pravcu odstupanja. Mi,
koji smo bili u zasjedi, a mjesto je majstorski izabrano, znali smo da
odstupanja nema. Bila je tiina, ni granica se nije pomjerala. Zasjeda
je leala kao prikovana na zemlji i samo ekala znak za akciju. Imali
smo tri mitraljeza. Za jednim je bio Franjo Budimir, za drugim Drago
Staki i za treim Bojo Bosilji. Bombai su bili iznad same ceste.
Najzad smo u daljini uli brujanje kamiona, to je nagovjetavalo
poetak akcije. Onako poleglim, srca su nam ubrzano tukla pa nam je
izgledalo kao da zemlja tutnji.

') Naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ, druga Tita, Deseta hercegovaka NOU
brigada je formirana 10. avgusta 1942. godine kod ujice. U poetku je nosila naziv: 1. hercegovaka narodnooslobodilaka udarna brigada.

Minuti su bili predugaki. Iza okuke su se pomaljali kamioni, jedan

za drugim. Prva bomba je imala pun pogodak. I ostale su slijedile po
kamionima. Meni je to izgledalo kao prava kanonada od eksplozija
bombi. Kamioni, puni ustaa, bili su u dimu i plamenu. Ustae su iskakale iz kamiona i juriali. Borba je bila otra i kratka. Nastalu muklu tiinu, naruavale su pojedinane eksplozije municije i povremeni nai i
ustaki pucnji. Pokupili smo oruje i grupa se bez gubitaka vratila u sastav ete.
Uspjele akcije nae tree ete bile su jedan od primjera u brigadi.
To se je ponovilo oko Kupresa, Duvna, Livna, epa i drugih mjesta. U
borbama oko Travnika (Vlai, Paklarevo, Gua-gora), naa trea eta
bila je poznata kao posebno snalaljiva i pribrana jedinica za borbe u
umskim predjelima. Svi su nam odavali priznanje da smo za takve
borbe pravi majstori. U IV neprijateljskoj ofanzivi imali smo astan zadatak, u februaru 1943. godine, da sa dijelom snaga Desete hercegovake brigade obezbjedujemo bolnicu nae, Tree divizije. Zima je
bila otra, snijeg dubok, a bolnika kolona kretala se grebenom planina. Zbog izduenosti ove kolone, postojala je opasnost od upada neprijateljskih jedinica medu ranjenike i bolesnike, to je zahtijevalo posebnu budnost i stalno bdijenje patrola i drugih vrsta obezbjedenja.
Portovanost je bila na visini. Umjesto radosti zbog uspjeno izvrenog zadatka, mi smo se teka srca i sa suznim oima oprostili od svog
komandira ete, Alekse Bojovia, koji je poloio ivot na ovom zadatku. Bojovi je bio ranjen u toku mara od Skender-Vakufa prema ImIjanima. Negdje pred Prozorom obezbjedenje bolnice i zbijega preuzele su druge jedinice, a mi smo doli u sastav svoje brigade. Krai
odmor pred Prozorom nije bio pasivan. Vrene su intenzivne pripreme
za napad na veoma utvreni garnizon u Prozoru. Tako je u napadu u
noi 15/16. februara, naa eta imala zadatak da likvidira jedno staro
utvrenje, tzv. Tursku kulu, dobro utvreno i estoko branjeno. Borbe
za garnizon su bile teke. Nae snage su bile dosta jake, ali su i gubici
bili znatni. Prve noi Prozor nije pao, sem nekih utvrenja. Drugog
dana, tanije, noi, novi komandant bataljona Nikola Ljibibrati proitao nam je naredbu Vrhovnog komandanta, koja je glasila: Prozor
noas mora pasti. Tito. Mi smo bili postrojeni u selu Duge, blizu Prozora. Poginulog komandira Aleksu Bojovia zamijenio je Vaso Kovaevi i, sjeam se kada je izaao pred etu, rekao je: Bombai, naprijed! Iz stroja ete su istupili Rao Andrija, Drago Staki, Nikola Marui, Pava Mileti, ja i jo dva-tri borca. Za neposrednu zatitu dodijeljen nam je teki mitraljez iz pratee ete sa niandijom Bokom Bjelicom. Bila je no. Pucalo se na sve strane, a pojedinane vatre oznaavale su dokle su stigle nae jedinice. Mostarski (trei) bataljon
nae brigade, ve je bio u gradu, a i druge jedinice su juriale. Borba
je bila takva, kao da zemlja gori. Naa eta je likvidirala Tursku kulu i
otvorila put sa ovoga pravca u Prozor. Stalno smo bili u borbi. Marevi,

Borci Tree ete (Sarajevske) Drugog bataljona X hercegovake brigade - u Sebeiiu novembra 1942. godine

zasjede, okraji i druge nedae bili su nai stalni pratioci. Trpjeli smo
gubitke.
Dolazak na Neretvu i borbe sa etnicima u etvrtoj neprijateljskoj
ofanzivi, i s jedne i s druge strane Neretve, desetkovale su nau etu.
Proboj preko rijeke, dolazak u Hercegovinu i Crnu Goru i borbe u petoj neprijateljskoj ofanzivi istopile su nau etu pa ona nije vie bila
onakva kakva je ula u sastav Desete hercegovake brigade. Znatan
dio boraca je poginuo, a drugi dio otiao na razne rukovodee dunosti u brigadi. Poslije proboja obrua u Petoj ofanzivi, neki nai borci su
povueni na partijsko-politiki rad u razne organizacije narodnooslobodilakog pokreta na osloboenoj i poluoslobodenoj teritoriji.
Kada je eta formirana i ula u sastav brigade, sredinom avgusta
1942. godine, u njoj su se nalazila 43 borca. Od njih su 36 bili iz Sarajeva i blie okoline, velikim dijelom radnici koji su radili u raznim preduzeima. Zato, nije ni neobino to je eta meu nama nazivana Sarajevskom. Od ovih boraca ija je aktivnost bila vezana za Sarajevo
osim jednoga svi su bili lanovi KPJ i SKOJ-a, a 18 ih je poginulo u
ratu: Aleksa Bojovi Brko, Karlo Batko, Vlado Bjelica, Marko Bajeti,
Bogdan Bosilji, Milan Jovanovi, Gavro Lubura, Milo Lubura, ivko
Lubura, Ragib Ljubuni, Nedo Ninkovi, Isak Ozmo Simo, Duan Paji
Dai, Safet Panjeta, Mio Popovi, Rao Andrija, Pava Mileti i Mladen
Trgovevi. U naoj eti su izgubili ivote i Sarajlije Andrija Kesi i Hidajet Goloevi. Od ovih boraca trojica su proglaeni za narodne heroje: Aleksa Bojovi, roen u Kasindolu (Sarajevo) Duan Paji Dai,
roen na llidi (Sarajevo), i Karlo Batko, roen u Sarajevu.
U ovom napisu sam predoio samo ono najhitnije o eti u kojoj
su najbrojniji bili borci iz Sarajeva i blie okoline. Meutim, u drugim
etama i bataljonima, kao i na rukovodnim mjestima, u Desetoj hercegovakoj proleterskoj brigadi bilo je takode boraca iz Sarajeva i njegove okoline. Od njih, poginuli su Boria Kovaevi, Tinika Romano, Lenka Sikima, Marko Tolo, Berta Albahari Lela, Levi Atijas, Albina Velian i
Vojo Gui.

ALBERT ALTARAC

RADILI SMO U TAMPARIJI BORBE

Borac sam Kalinovikog partizanskog odreda, u Jurinoj eti,
kasnije Udarnom bataljonu Ranko Divljan. U Trnovu novembra 1941.
godine, dobivam zadatak: Hitno se javiti u Vrhovni tab, u tampariju
Borbe, u Uice. Januara 1942. kreem preko Rogoja u Fou. Sam
sam, razmiljam: trae me kao tipografa - slovoslagaa. Radujem se.
Radiu posao koji poznajem i kojim u najvie da doprinesem u
NOB-i. Javio sam se u Vrhovni tab u Foi. Saoptavaju mi: Uice
smo napustili, tamparija Borbe prestala sa radom, vraaj se u jedinicu!
Aprila 1942. vodimo borbu na Boru, estoko se tuemo, tu sam i
ranjen, na Mjedeniku. Prebaen sam na lijeenje u selo Goransko, u
Crnoj Gori, iznad Pivskog manastira, u bolnicu. Nasru na nas i Nijemci, i Italijani, i etnici, ve dobro udrueni i organizovani. Pod posebno
tekim okolnostima brzo naputamo bolnicu. Mnogi teki ranjenici su
pobijeni. Okupatori i domai izdajnici ubijaju koga stignu, pa i nepokretne borce - ranjenike. Kod sela Mratinja, gdje danas tutnje vode
velike brane, ukljuujem se u sanitet Prve proleterske brigade, esti
beogradski bataljon. S proleterima stiem u avgustu 1942. u Bosansku
krajinu. Gojko Nikoli, komandant saniteta, u selu Prekaja kod Drvara,
poziva me i odreuje da idem u selo Drinie, kod Bosanskog Petrovca. Kae mi da se formira tamparija Borbe. U Driniima zatiem Sarajliju Ferida engia Fiu, koji, takode, eka na formiranje tamparije.
Osim nas dvojice, u kolektivu Borbe u drinikom periodu, bilo je jo
etvoro iz Sarajeva: Aron Danon Jaa, Salamon Romano, Mara Mileti-Vinterhalter i Vojo Dimitrijevi.
Poeli su pridolaziti slovoslagai, mainisti, knjigovesci iz raznih
jedinica, a pristizali su i novinari, slikari ilustratori i drugi. Dobili smo

jednu mainu i jedan no za rezanje hartije. Sve je to prenijeto iz Livna, iz tamparije Kaji. Stigao nam je i Moa Pijade - ika Janko, poznati jugoslovenski revolucionar, publicista i organizator ilegalnih tamparija, doao je da postavi i pusti u rad tampariju. On je odluio gdje
e se postaviti maina za tampanje, tigl, regali sa slovima, maina za
rezanje hartije i drugo. I poeli smo. Radio sam kao slovoslaga. Rad
je inio zadovoljstvo, zato to smo znali da tampana rije podie moral naroda, ona ima veliki utjecaj na borce.
Osnovni rad u tampariji bio je usmjeren na tampanje Borbe,
ali se radilo i na drugim publikacijama. Veliko olakanje nastalo je kada
je u novembru osloboen Biha. Dobili smo novi tigl i mogli smo tampati cijelu stranicu Borbe. Veliki napredak! Radost! Na livanjskom
stroju mogli smo tampati tek pola strane. Da odtampamo etiri stranice Borbe papir je morao ulaziti u mainu osam puta! Bili su to veliki napori. Sada smo mogli tampati i sloenije publikacije. Za sve vrijeme - do prestanka rada tamparije u etvrtoj ofanzivi - tampali
smo brojna razna izdanja za narod, vojsku, organizacije, kao to su novine, publikacije, bilteni, leci, tiskanice i drugo. Uprkos nestaici papira
tampani su: 18 brojeva Borbe, 2 broja Omladinske borbe, razni
radovi o ivotnoj problematici revolucije, koje su pisali drug Tito i drugi
revolucionari, broure o organizaciji narodne vlasti, obveznice narodnog zajma, leci AVNOJ-a, Omladinskog kongresa, AF, Osnove lenjinizma, Bilten Vrhovnog taba, Vojno-politiki pregled i jo mnogo
tota. Posljednje to smo odtampali u Driniu, nastupom etvrte
ofanzive, bila je mapa Istonog fronta1). tamparija mora prestati sa
radom u Driniima. Nareena je evakuacija. Tada su maine livanjske
tamparije predate Oblasnom komitetu za Bosansku krajinu, a ostao
je i dio ljudstva. Kreemo u pravcu Glamoa i nosimo bihaki tigl, dio
slova i mainu za rezanje. Kreemo s velikom tugom i bolom. Kako
moe da gane rastanak sa Driniima! Suze u oima seljaka, jer im se
seli Mala Moskva (tako su od milja zvali tampariju). Zaista nam je
teko.
Evo nas u selu Prilukama kod Livna. Tu ponovo poinjemo tampanje Borbe. Dok ponovo radimo u Prilukama, nae se jedinice
grevito bore oko Petrovca, Kljua i Drinia. Mislimo na nae Drinie,
na drage poznanike, na njihova stradanja. Pristiu i izbjeglice iz Bosanske krajine. Bjee pred neprijateljem. Vuku za sobom imovinu i
stoku. Stravini prizori. Glad i neimatina svuda. Priluke su u meni ostavile toliko tekih sjeanja. Patnje izbjeglica koje su cestom prolazile,
ostaju trajno u sjeanju. Pa ipak, za Priluke vezane su i moje svjetlije i
sretnije uspomene. Tu sam u februaru 1943. primljen u lanstvo KPJ.
Naputanjem Priluka, maine su prebaene kamionom u dolinu Rame,
kod sela Graanica. Tu smo pod vedrim nebom tampali zadnji broj
Borbe, u kome su bile i prvomajske parole. Dok radimo, iznad naih
') V. Dedijer: Dnevnik, knjiga II, str. 73, 74.

tamparska maini (tigi) iz Livna na kojo) je tampana Borba i druga izdanja od septembra 1942. do poetka 1943. godine u selu Drinii
kod Petrovca (fotografija iz Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu)

glava odjekuju pucnji - vodi se velika bitka za ranjenike. Tutnji i odzvanja dolina Rame dok mi zakopavamo nae maine.
Oprostivi se sa tamparskim strojevima, poto su uslovi za rad
prestali, preli smo u Pratei bataljon Vrhovnog taba. Mi, koji smo radili u tampariji, ukljueni smo uglavnom u II etu Prateeg bataljona.
Sjeam se, bio sam na mrtvoj strai u dolini Rame. Vidim, idu Nijemci
putem. Komandujem: Stoj!, lezi!. Traim lozinku - znaju! Kasnije
doznajem da su to bili Valter Peri i Nikola Prodanovi. Odmah po ukljuenju u jedinicu, izvravajui zadatke, poginuo je Ante Orli, slovoslaga iz Splita. Ubijen je iz zasjede - ubili su ga etnici, na pruzi Jablanica - uglii. alju me sa specijalnom porukom, koja je bila u zapeaenoj koverti, komandantu 10. hercegovake brigade u Ostroac.
Odnosim poruku, sve uz prugu, i uspjeno izvravam zadatak. U povratku, nailazim na mrtva tijela Orlia i Miluia, kurira.
Osjeam, sve su to pripreme pred velike dogaaje. Bjesni etvrta
neprijateljska ofanziva. Mnotvo ranjenika, tifusari i narod, zajedno sa
vojskom, prelazi improvizirani most kod Jablanice. Ne eka se na daanu stazu. Pentramo se po elinoj konstrukciji mosta. Grabi se i
etvoronoke! Prei se mora! Bije se odsudna bitka, bitka za ranjenike. Na Makljenu pravi pakao! Ne da se naa vojska, odupire se viestruko nadmonijem neprijatelju. S nama je i slavni knjievnik Vladimir
Nazor. Ulijeva snagu borcima svojim dostojanstvenim dranjem, podnosi natovjeanske napore. Sa njim i pred njim se ne smije biti slabi.
Dokopali smo se obronaka Prenja i iscrpljeni stiemo na Borako
jezero. Osjeamo manji pritisak neprijatelja, probili smo se kroz
obrue neprijatelja! U selu Jele, kod Miljevine, Vrhovni tab ostaje
due. eta u kojoj se nalazim obilazi okolna sela. Narod nas je prihvatao i hranio, pruao smjetaj. Naa II eta dobija poseban zadatak da titi Pionirsku etu koja izvodi radove na pontonskom mostu kod
Broda na Drini, blizu Foe. U Foi su tada bili Italijani. Prelazi se most
koji su izgradili inenjerci i, sve uz Drinu, izbijamo na Durevia Taru,
pa na abljak. I upravo tu stie i engleska vojna misija - konano,
jedno priznanje saveznika, priznanje naoj NOB-i. Osjeamo radost,
nismo sami.
Dok smo na abljaku, nae jedinice ulaze u estoke okraje neprijatelj priprema novu ofanzivu, petu po redu. Ja sam opet na Mratinju, poslije vie od godinu dana. Ulazimo u iu neprijateljske ofanzive. Nosimo arhivu Vrhovnog taba. Neprekidna bombardovanja ne
dozvoljavaju predah. Munjevito se iri vijest o smrti Save Kovaevia.
Tito je ranjen. Svi smo na granici snaga. Iscrpljenost. Hrane nema.
Jede se konjsko meso i trava srijemu. Sve smo izdrali, probili se i
pobijedili i u ovoj najteoj borbi. Kreemo prema Romaniji - oslobodili smo se pritiska i neprijateljskih obrueva. Pripremamo napad na
Kladanj. Moja eta uestvuje u borbama za Kladanj. Veliki dio istone
Bosne je osloboen. Potom iz istone Bosne kreemo u pravcu pruge
Sarajevo-Zenica-Doboj. Prelazimo preko rijeke Bosne i stiemo na
25 - Sarajevo u revoluciji

385

Petrovo polje. Tek ovdje nastaje predah. Odmaramo se ili, bolje rei,
lijeimo. Redovne vojnike dunosti se obavljaju. Sjeam se kada sam
bio na strai, prilazi mi drug Tito. Snebivam se i pukom zaklanjam polubose noge i pocijepanu uniformu. On to primjeuje i hrabri me. Dolaze bolji dani, kae mi, pomoi e nam i saveznici, ono najgore je prolo. I stvarno. Na Petrovom polju na bataljon se oporavlja, bolje se
hranimo, a neto kasnije stigla je avionima od saveznika obua i
odjea.
U Jajcu, u novembru 1943. godine, nae jedinice ve predstavljaju snanu vojsku i uglavnom su svi tragovi etvrte i pete ofanzive izbrisani. Bili smo preporoeni! I fiziki i psihiki. Obuzelo nas je neko
neopisivo oduevljenje. Na ruskom frontu je izmijenjena slika. Nijemci
odstupaju. Svako vee pucnjavom se doekuje vijest o osloboenju
jo jednog grada. Osjeali su se opta uurbanost i pripreme za II zasjedanje AVNOJ-a. U Jajcu mnogo kulturnih manifestacija. Radosni
smo. Ima se vremena i za priredbe koje pripremaju nai glumci. Jajce
je centar najvanijih zbivanja. To osjeamo.
Trae me opet za rad u tampariji. Pripremam se i odlazim u
tampariju Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu, u selo Ribnik kod
Kljua. Nastavljam da radim posao zbog kojeg su me zvali u Uice
1941. godine. tampamo nove publikacije: Nova Jugoslavija, Osloboenje i drugo. Moja radost na svaku vijest o skoroj pobjedi i slobodi!

DEMAL BIJEDI

RAZVOJ NOP-a U SARAJEVU OD LJETA 1942. DO

DRUGOG ZASJEDANJA AVNOJ-a*
Do pojave etnikih pueva organizacija narodnooslobodilakog
pokreta u Sarajevu djelo-'ala je i razvijala se nadomak osloboene partizanske teritorije. Uz povoljne opte politike uslove, stvorene zahvaljujui vojnikim uspjesima partizanskih odreda i jedinica, posebno u
Bosni i Hercegovini, pa i u neposrednoj okolini Sarajeva, u gradu je organizacija KPJ uspjela da stvori iroki front antifaistikih snaga koje
su sve vie suavale prostor za politiku akciju okupatora i njegovih
slugu - domaih izdajnika.
Iz Sarajeva su se granali veze i kanali za osloboenu teritoriju, i to
ne samo sa partizanskim odredima u blioj okolini (Romanijski, Zvijezda, Kalinoviki, Jahorinski i drugi) nego i mnogo dalje, za osloboenu teritoriju i organizacije NOP-a na okupiranim podrujima.
etnika izdaja i njihovo lociranje u okolini Sarajeva prouzrokovati
su velike tekoe, naroito u pogledu odravanja veza organizacije
NOP-a u gradu sa osloboenom teritorijom. lako je prisustvo etnika
bilo velika smetnja za odravanje tih veza, treba istai da te veze nikada nisu bile uguene niti za due vrijeme prekinute.
Veze sa osloboenom teritorijom bilo je lake uspostaviti 1941.
godine poto su tada partizanski odredi dejstvovali u neposrednoj
okolini grada. Meutim, u toku 1942. godine, naroito u drugoj polovini, poslije etnike izdaje i njihove otvorene saradnje sa okupatorom,
partijskoj organizaciji Sarajeva bili su najblii partizanski odredi u okoU toku priprema za izdavanje ove edicije, Redakcija se obratila i Demalu Bijediu da napie o radu NOP-a u Sarajevu u periodu od sredine 1942. do kraja 1943. godine, kada je bio sekretar MK KPJ za Sarajevo. Drug Bijedi se odazvao pozivu i 'dostavio svoj prvotni tekst koji,
zbog tragine pogibije, nije uspio dokraja doraditi. Redakcija ga objavljuje zbog njegovog nesumnjivog znaaja, dajui potrebna objanjenja tamo gdje je smatrala da to treba uiniti.
25-

387

lini Konjica. Glavni razlog za to bila je, da tako kaem, oseka revolucije, uslovljena velikim vojnim i politikim mjerama okupatora i kvislinga,
preduzetim, pored ostalog, i zbog toga da se tako obezbijede u Sarajevu, kako bi proizvodnja u vojnoprivrednim preduzeima, koja su radila za njemaku ratnu privredu, tekla nesmetano. Partizanske snage
trebalo je odbaciti to dalje od drumskih i eljeznikih saobraajnica u
okolini grada, a u njemu zavesti reim policijskog njemako-ustakog
terora. To je bio period privremenog jenjavanja ustanka u okolini Sarajeva i kada je ilegalni rad u gradu dospio u vrlo teke uslove, jer su
veze sa osloboenom teritorijom bile tako oteane, da se na osloboenu partizansku teritoriju moglo odlaziti samo uz velike rizike.
U tim kritinim mjesecima poetkom 1942. godine, organizacija
NOP-a u Sarajevu bila je izloena tekim udarcima njemake i ustake
policije. Dolo je i do velike, tzv. Bogdanovieve provale. Uz pomo
Gestapoa, ustaka policija je uhapsila nekoliko stotina lanova KPJ,
SKOJ-a i drugih najboljih aktivista NOP-a. Najvei dio uhapenih bio je
pretuen i prebijen u zatvorima ili otjeran u ustake logore smrti - Jasenovac, Bosanska Gradika i dr.1)
Partizanske jedinice nalazile su se daleko od grada Sarajeva. One
su privremeno bile odsjeene od svog najvanijeg centra za snabdijevanje svim vrstama potreptina neophodnih za uspjeno ratovanje,
kao i mobilizacionog centra iz koga su neprestano dolazili novi borci.
Partijska, odnosno organizacija NOP-a u Sarajevu morala je da se to
prije prestroji i obnovi kako bi nastavila sa izvravanjem postavljenih
zadataka, bez obzira na izuzetno teke uslove rada.
Od okupacije i stvaranja tzv. Nezavisne Drave Hrvatske, Sarajevo je trebalo postati veoma vaan vojnostrateki, vojnoprivredni,
dravno-politiki, policijsko-obavjetajni i politiko-propagandni centar njemakog okupatora i ustaa. Razvojem i jaanjem narodnooslobodilake borbe u Bosni i Hercegovini uopte, a posebno u samoj
okolini Sarajeva, grad je za oba okupatora i ustae postajao sve znaajniji vojnoprivredni i politiki centar, pa su u gradu stalno bile prisutne brojne vojne snage, kao i vojne i druge obavjetajne slube sa velikim policijskim aparatom. Uz postojee se otvaraju novi zatvori, u kojima se nad zatvorenicima primjenjuju najudovinija sredstva prinude.
Cilj je bio da se od Sarajeva napravi vaan okupatorsko-ustaki bastion iz koga bi se nesmetano i stalno uticalo na bosanskohercegovake politike tokove, a sve u nastojanju da se itava Bosna i Hercegovina to vie integrie u tzv. NDH pod hegemonijom nacistikog Treeg
Rajha. S tim ciljem, uz Nijemce, i ustae nastoje da se to bolje uvrste u Sarajevu, a samim tim i u cijeloj Bosni i Hercegovini, jer su i oni
kao i njihovi nacistiki i faistiki gospodari, takode, smatrali da vr') Opirnije o ovim dogaajima vidi u radu Demala Muminagia u drugom tomu Edicije,
pod naslovom Hapenja brojnih aktivista Partije i SKOJ-a u proljee 1942. godine, str
653 - 665. (Red.)

stim dranjem Sarajeva imaju u svojim rukama cijelu Bosnu i Hercegovinu.

Poslije velike operacije ienja u istonoj Bosni, odnosno tzv.
druge neprijateljske ofanzive, u kojoj su uestvovale velike vojne snage oba okupatora i ustake NDH, uz sadejstvo i podrku etnika sa itavog podruja istone Bosne, u Sarajevu su znatno, istina privremeno, bili pogorani uslovi rada i dejstva organizacije NOP-a.
Kao to je ve napomenuto, poetkom 1942. godine, vremenski
koincidentno sa velikom neprijateljskom vojnom akcijom na osloboenu teritoriju istone Bosne, ustaka policija u saradnji sa Gestapoom
uspijeva da, preko svojih agenata, prodre u organizaciju NOP-a u Sarajevu i izvri masovna hapenja pristalica NOP-a. U zatvorima mui i
ubija zatvorenike, a preivjele odvodi u logore smrti.
Pored terora, graani Sarajeva poinju sve vie da osjeaju posljedice rata, koje su se najprije ispoljile u nestaici najosnovnijih namirnica potrebnih za odranje golog ivota. Naime, sve je tee snabdjeti se hranom, ogrevom, obuom i odjeom. Civilna lica dobijaju
samo ono to vojska, policija i veliki inovniki aparat ne potroe, a to
je predstavljalo manje od minimuma potrebnog da bi se preivjelo.
Cvjetaju, verc i pekulacija.2)
Nedae se stalno poveavaju i svakodnevnim dolaskom novih
grupa izbjeglica - muhadira, koji se, bjeei od etnika, posebno iz
istone Bosne, sklanjaju u Sarajevo. To su hiljade i hiljade preplaenih
i izgladnjelih, najee nemonih staraca, starica, ena i djece koji su
uspjeli izbjei naletu etnika.
Uz okupatora i ustae, u gradu dejstvuju i raznovrsni ostaci reakcionarnog dijela bivih graanskih stranaka, pojedinci i grupe u svetenikim odorama, posebno iz vrhova katolike i islamske vjerske zajednice, te drugi istaknutiji predratni petokolonai i njima slini, koji su
svi zajedno zakleti neprijatelji komunista i spasioci nacije i vjere od
komunistike opasnosti. Bez obzira to su medu njima postojale
odreene razlike, oni su uvijek bili protiv narodnooslobodilake borbe.
Propagiraju okupljanje na vjerskoj ili nacionalnoj osnovi, meusobno
se povezuju, organizuju ili pokuavaju organizovati i nove vojne forma-

') O tekim prehrambenim prilikama i nestaici artikala najneophodnijih za ishranu gradskog stanovnitva dosta vjernu sliku pruaju i dokumenti tzv. NDH iz toga vremena. U njima se,
pored ostalog, navode velike tekoe vezane za dopremu hrane usljed neredovnog eljeznikog
saobraaja na pruzi Bosanski Brod - Doboj-Sarajevo, zatim za raspodjelu u Zagrebu, odnosno
u Slavonskom Brodu, gdje se, prilikom pretovara, najee deava da koliine predviene za
grad Sarajevo odlaze u druge krajeve, i, na kraju, za samu raspodjelu ono malo hrane koja stigne
u grad. U vezi sa ovim posljednjim, podvlai se da je na ljestvici konzumenata gradsko stanovnitvo uvijek na posljednjem mjestu. (Arhiv SR Hrvatske, Sabor NDH, Gospodarstveno-prometni
odbor - izvidi u Zempru, 1942. Izvjetaji dr Franle Suevia o nainu razdiobe ivenih namirnica upuenih za ishranu stanovnitva Velike upe Vrhbosna i grada Sarajeva, str. 1 - 6 4 . Istorijski
ahriv Sarajevo, zbirka NDH, inv. broj 233, vrlo tajno, br. 573/42, 14. 3. 1942. - Dravni izvjetajni i
promibeni ured - Podrunica Sarajevo, upuen Paveliu; uporedi Sarajevski novi list vie
brojeva u periodu m a r t - j u n i 1942. godine.) (Red.)

cije, a sve s ciljem da to spremnije doekaju kraj i ishod rata i da se,

pod okriljem novih gospodara, doepaju ponovo vlasti.
Poetkom 1942. godine, u tom kolu su i etniki emisari Drae
Mihailovia, koji u ravnogorskom tabu - glavnom tabu etnika Drae Mihailovia - djeluju pod parolom za kralja i otadbinu. Tu su i
pripadnici raznih milicija pod njemakim pokroviteljstvom.')
Od proljea 1942. godine, uz inae vanredno teke uslove djelovanja, organizacija KPJ u Sarajevu morala je mnogo toga poeti iznova, kako bi se im prije osposobila za aktivno djelovanje, odnosno da
bi sa preostalim (malim) brojem lanova KPJ i SKOJ-a, a uz oslonac na
slobodoljubive graane Sarajeva, nastavila sa nesmanjenom upornou organizovan politiki rad i aktivnost na liniji NOP-a i suprotstavila
sve surovijim nastojanjima i mjerama okupatora, kvislinga i drugih raznih neprijatelja.
Za radniku klasu, naprednu omladinu i sve druge slobodoljubive
graane Sarajeva, bez obzira na njihovu nacionalnu pripadnost, Komunistika partija je bila i ostala jedina organizovana politika snaga sposobna da vodi i stalno pojaava borbu protiv okupatora i svih njegovih
slugu. Zbog toga, nikakvi udarci neprijatelja, pa ni velika provala u proljee 1942. godine, nisu mogli prekinuti kontinuiranu oslobodilaku i
revolucionarnu aktivnost KPJ i NOP-a u Sarajevu. Trenutni zastoj je
brzo prevazien, tako da je Sarajevo i dalje ostalo znaajan inilac u
jedinstvenom frontu oslobodilakih snaga i sve vie doprinosilo daljnjim uspjesima narodnooslobodilakog pokreta.
Centralni komitet KPJ i Vrhovni tab NOPOJ i DVJ - odnosno,
neto kasnije NOV i POJ - pridavali su veliki znaaj organizovanju
borbe protiv okupatora i njegovih slugu na okupiranoj teritoriji, posebno u velikim gradovima. Otuda je i Sarajevo stalno bilo u sreditu interesovanja politikog i vojnog rukovodstva NOP-a, od samog poetka
oruane oslobodilake borbe i tokom cijelog NOR-a i revolucije. U
skladu s tim, sarajevskoj partijskoj organizaciji pruana je stalna pomo, posebno u kadrovima.
Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu brzo je reagovao
i ve u junu 1942. godine - nepuna tri mjeseca poslije velike provale
- poslao u Sarajevo vie drugova na partijski rad. Njihov osnovni zadatak sastojao se u tome da ponovo organizuju aktivnost i razviju sve
djelatnosti NOP-a koje su postojale i prije provale, kao i nove oblike
rada koji se pokau kao najefikasniji u datim uslovima. S tim ciljem,
') Te milicije njemaki okupator i ustae su poeli da obrazuju odmah poslije okupacije. U
ovo vrijeme, poslije neuspjeha ustake politike na masovnijem ukljuivanju Muslimana u oruane
snage tzv. NDH, njemaki okupator ih naoruava i materijalno potpomae kako bi ih zadrao pod
svojom kontrolom, tj. da ne predu na stranu NOP-a. S druge strane, nacisti, u svojoj globalnoj
koncepciji o kolaboraciji sa svima koji su spremni na kolaboraciju, koriste i muslimansko stanovnitvo za svoje vojne i politike ciljeve, bez obzira na negodovanja vlade tzv. NDH i najvieg rukovodstva ustakog pokreta. Takve milicije bile su, npr., Hadiefendia legija, Kladanjska ustaka
milicija i druge. (Red.)

doli smo u Sarajevo: Avdo Humo, lan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Mladen Kneevi Traktor, Adem Bu i ja, a neto kasnije i panski
borac Ahmet Fetahagi elik i jo jedan broj drugova. Odreen sam
za sekretara Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo.
Odmah smo se ukljuili u rad i ubrzo uspostavili vezu sa komunistima, skojevcima i veim brojem aktivista NOP-a koji su se svojim dotadanjim radom, pokazali kao dosljedni i smjeli borci u izvravanju
svih povjerenih im zadataka. Medu aktivistima NOP-a nalazio se i veliki
broj ena koje su uskoro razvile ivu aktivnost u okviru odbora antifaistikog saveza ena.
Obrazovan je Mjesni komitet KPJ u kome su najprije bila etiri
lana: Adem Bu, Mladen Kneevi, Reuf Goloevi i Demal Bijedi, a
neto kasnije i Ahmet Fetahagi elik.
Osnovni zadatak Mjesnog komiteta KPJ bio je da se, poslije provale, uspostavi veza sa svim aktivistima i organizuje rad i aktivnost partijske organizacije, te da se to prije formiraju nove partijske organizacije u preduzeima, ustanovama, po kvartovima, itd. Taj posao potrajao je nekoliko mjeseci.
Ve sredinom 1942. godine - svega tri mjeseca poslije velike
provale, partijska organizacija je uspjela da se sredi i da otpone sa intenzivnim radom. I SKOJ je oivio. Omladina je ponovo bila u akciji.
Obnovljene su preanje partijske organizacije. Iz redova brojnih aktivista NOP-a briljivo su odabirani najaktivniji, koji su najprije kandidovani i ubrzo primani u KPJ, odnosno najaktivniji omladinci u SKOJ.
Uporedo s tim, stvarane su nove partijske elije i aktivi SKOJ-a. U svim
veim preduzeima i ustanovama, zatim u mnogim dijelovima grada po kvartovima i mahalama, kao i u naseljima oko grada (llida, Butmir,
Rajlovac i dr.) oivio je organizovani rad, koji je svakim danom obuhvatao i angaovao nove simpatizere i aktiviste NOP-a.
Narodnooslobodilaki pokret dejstvuje ponovo na vrlo irokom
frontu. Svi sektori izvravaju postavljene zadatke.
Politiko-propagandna djelatnost je vrlo iva. Tehnika Mjesnog
komiteta redovno izdaje vijesti i drugi propagandni materijal. Graani
Sarajeva su dobro informisani o razvoju i irini narodnooslobodilake
borbe, o situaciji na frontovima u zemlji i svijetu. Vijesti se tampaju u
tirau od oko hiljadu primjeraka i relativno brzo stiu u sve dijelove
grada i okolna naselja. U tehnici Mjesnog komiteta rade vrsni majstori
- komunisti: Boleslav Felar, Josip Sigmund, ing. Miron Jevdeni, Josip Paji, Jelena Vitas i drugi.'
U preduzeima, ustanovama, po kvartovima i drugim punktovima
ponovo se osjea iva aktivnost odbora Narodne pomoi. Sve vei
broj graana Sarajeva odvaja sve to moe za svoje sugraane iji su
najblii u zatvorima i logorima, zatim porodice boraca i sve one kojima
je bila potrebna narodna pomo. Organizacija NOP-a u cjelini - svi
njeni aktivisti, materijalnom pomoi, njegom i staranjem o nemonim i
oboljelim i na drugi nain, dijele alost i tegobe sa porodicama koje su

ostale bez svojih najbliih - oeva i majki, brae i sestara, sinova i

keri.
Magacini oruja, municije, sanitetskog materijala, odjee, obue i
drugih potreptina za borce puniji su. Mnogo toga namijenjeno Vermahtu, ustaama i domobranima, a preko ovih i etnicima, aktivisti
NOP-a kriom prenose u svoja skladita, iz kojih e se doturati jedinicama NOPOJ i DVJ, odnosno NOV i POJ.
lako uz velike potekoe, ponovo se preko kurira, koji koriste ranije uspostavljene i nove kanale, odrava veza sa osloboenom teritorijom. Bez obzira to su partizanske jedinice dosta udaljene od Sarajeva, one se, ipak, popunjavaju novim borcima i iz okupiranog grada. Taj
vrlo opasan kurirski posao obavljaju preteno mladi ljudi - lanovi
Partije ili SKOJ-a iz grada Sarajeva.4)
Obnavljane su i obezbjeivane veze organizacije NOP-a iz Sarajeva sa rukovodstvima na osloboenoj teritoriji. Sve navedene aktivnosti, neposrednije usmjerene na stalne i vrste veze sa osloboenom
teritorijom, dae trajne rezultate poslije, kada se jedinice NOVJ ponovo ponu kretati blie Sarajevu.
Sve je vei broj graana Sarajeva koji u svojim stanovima skrivaju
ilegalce pokreta, prihvataju kurire, dre i uvaju oruje, municiju, lijekove i drugi sanitetski materijal, zatim razne predmete potrebne za
partijsku tehniku i rasturanje propagandnog materijala, ili svoje stanove stavljaju na raspolaganje organizaciji NOP-a u gradu, naroito za sastanke ilegalaca, za rad tehnike Mjesnog komiteta KPJ, koja se esto
morala preseljavati iz kue u kuu, iz jednog kvarta u drugi, itd.
Podaci o namjerama i akcijama neprijatelja, zatim o naoruanju i
brojnom stanju njegovih jedinica i njihovim operativnim planovima protiv snaga NOP-a, sve vie su dostupni organizaciji NOP-a u Sarajevu,
zahvaljujui poveanju broja lica, meu kojima je bilo i vrlo odgovornih
oficira i funkcionera vojnog i drugog aparata neprijatelja, koji pruaju
dragocjene podatke drugovima zaduenim za vojno-obavjetajni sektor organizacije NOP-a u gradu. Treba podvui da su, i pored izuzetno
tekih uslova, za rad NOP-a u Sarajevu u mnogo emu bili obezbijedeni solidni i dosta iroki osnovi rada po vojno-obavjetajnoj liniji, kako u
ovom tako i u narednim periodima narodnooslobodilakog rata - sve
do osloboenja Sarajeva.
Posebno je bilo znaajno to da je Mjesni komitet KPJ Sarajevo
ostvario svoj uticaj u domobranskom garnizonu, tj. u III domobranskom zbornom podruju ije se zapovjednitvo (tab) nalazilo otpoetka u gradu Sarajevu. Zahvaljujui tome, gotovo u svim domobranskim
nadletvima postojale su grupe aktivista i simpatizera NOP-a. Naa ori') Najee su za kurire birani mladi sarajevski radnici i aci - napredni omladinci i skojevci, koji su te zadatke izvravali sa puno odgovornosti i veoma disciplinovano, gotovo uvijek uz
najvea samoodricanja, ne tedei ni ivot. U ovom periodu glavni kanali veza ili su preko llide i
Vrela Bosne i dalje u pravcu naih jedinica preko Igmana, kao i u pravcu Prozora i Konjica Ponekad su koritene i postojee eljeznike i druge veze. (Red.)

jentacija je prvenstveno ila za tim da se ostvari uticaj medu pripadnicima domobranstva iz redova rezervista, naroito oficira, jer je njihova
pomo kroz davanje potrebnih informacija vojne i politike prirode
obeavala najvee koristi. Treba naglasiti da se njihov broj poveavao
ne samo kroz aktivno djelovanje naih aktivista koji su prilazili pojedinim oficirima nego i pojedinanim traenjem tih oficira, koji su, iz patriotskih razloga, traili da dou u vezu sa organizacijom NOP-a u gradu.
Velika provala u proljee 1942. godine nanijela je, dakako, mnogo
tete organizaciji NOP-a u gradu Sarajevu. Meutim, stanje se ubrzo
sredilo i popravilo zahvaljujui, u prvom redu, aktivnosti i hrabrosti komunista i skojevaca, kao i sve veem broju aktivista, pomagaa i simpatizera NOP-a, a iznad svega - uspjenom razvoju narodnooslobodilake borbe u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji uopte. Naime, ve u
1942. godini Narodnooslobodilaka vojska je postigla krupne pobjede
koje su demoralizatorski djelovale na neprijatelja, a podizale moral ne
samo kod pripadnika NOVJ ve i stanovnitva na osloboenim i okupiranim teritorijama. U junu 1942. godine, Vrhovni tab je iz Vrbnie (rejon Tjentita) krenuo preko Treskavice, u pravcu Hercegovine i dalje, u
juni dio Bosanske krajine. Na svom pobjedonosnom putu, proleterske i udarne brigade zabiljeile su velike vojne i politike uspjehe. To
se sve odigralo u periodu poslije etnike izdaje i njihovog stavljanja u
otvorenu slubu okupatora, u periodu kada partizanske jedinice, predvoene najviim vojnim i politikim rukovodstvom NOP-a, odluno i
efikasno nastupaju - oslobaaju Konjic, prelaze Neretvu i vre uspjean prodor prema Bosanskoj krajini, gdje se Vrhovni tab sa glavnom operativnom grupom susree sa krajikim i drugim partizanskim
jedinicama, koje zajednikim djejstvom oslobaaju nova mjesta i gradove i tako stvaraju veliku slobodnu partizansku teritoriju.
Borbe i pobjede Titove partizanske vojske ve tada su se proule
irom Jugoslavije. Narod je sa velikim zadovoljstvom sluao o tekim,
ali slavnim i uspjenim borbama partizana za oslobaanje novih teritorija, mjesta i gradova. Sve je to, svakako, imalo velikog uticaja i na aktivnost organizacije KPJ i NOP-a u gradu Sarajevu, kao i na podrku
jo veeg broja graana toj aktivnosti.
U informisanju graana Sarajeva o razvoju narodnooslobodilake
borbe, kako sam ve istakao, najvaniju ulogu odigrala je partijska organizacija. Naime, svojom propagandom i cjelokupnom aktivnou
partijska organizacija je uspjeno parirala neprijatelju i njegovoj propagandi o unitenju partizana, velikom broju ubijenih, ranjenih i zarobljenih, itd. Narodu se vraalo samopouzdanje. On je svakim danom sve
vie postajao svjestan da bitka nije izgubljena, nego, naprotiv, da se
bitka dobija, da je cijela zemlja u previranju i da e narodnooslobodilaki pokret konano pobijediti. Otuda je interesovanje za Vijesti
Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo stalno raslo, a time i broj primjeraka,
tj. tira Vijesti i broj onih koji su ih rasturali.

Kvalitetnom informisanju graana u okupiranom Sarajevu mnogo

je doprinio i dosta irok krug napredne inteligencije, ija je uloga u
razvoju NOP-a uopte, pa tako i u gradu Sarajevu bila vrlo snana.
Zahvaljujui sveukupnom radu i aktivnosti organizacije KPJ, a posebno temeljnom informisanju o pobjedama NOV i POJ, okupator i
njegove sluge nisu mogli likvidirati NOP u Sarajevu, bez obzira to su
hiljade ljudi pobijene ili otpremljene u logore smrti.
Sarajevo je od okupacije pa sve do osloboenja odralo kontinuitet svoje revolucionarne borbe kroz svakodnevni rad i razne aktivnosti. Bez obzira na oscilacije do kojih je dolazilo zbog provala, organizacija KPJ u Sarajevu je jaala svoj uticaj na mase i postajala sve znaajniji faktor u gradu i okolini. ak i u momentima kada brojnost njenih
lanova nije bila velika, uticaj Partije na mase nije slabio. Naprotiv,
jaao je, jer je i opta situacija u zemlji i svijetu ila u prilog narodnooslobodilakom pokretu. Demoralizacija okupatora, kvislinga i svih
neprijatelja u gradu uopte, u vrijeme izmeu dvije velike provale, bila
je oigledna. Naime, djelimini uspjesi neprijatelja NOP-a nisu mogli
nadoknaditi njihove globalne neuspjehe na cijelom bosanskohercegovakom i jugoslovenskom ratitu.
Sve te okolnosti, kako u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji tako i u
svijetu, Mjesni komitet KPJ Sarajevo je stalno analizirao i svoju politiku djelatnost prilagoavao datoj situaciji. Postavljajui se tako, odnosno usmjeravajui svoju aktivnost na obezbjeenju podrke i svestrane
pomoi narodnooslobodilakom pokretu od graana u ilegalnim uslovima rada, stalno je jaala i razvijala se raznovrsna djelatnost NOP-a u
gotovo svim sredinama i punktovima grada. Ipak, treba podvui da je
Mjesni komitet svoju aktivnost razvijao uglavnom u dva znaajna pravca: na propagandno-politiki rad i na nastojanje da se to vie graana
ukljui, mobilie u organizacije NOP-a u gradu. Zahvaljujui takvoj orijentaciji, Sarajevo je neprekidno od 1941. pa sve do kraja NOR-a i revolucije bilo stalan izvor mladih ljudi i kadrova za NOB, kako u samom
gradu, tako i na osloboenoj teritoriji i u partizanskim jedinicama. U
stvari, NOP u Sarajevu je svojom ogromnom veinom sainjavala omladina, ije su osnovne karakteristike - odvanost, heroizam i patriotizam bile evidentne, kako u uslovima ilegalnog rada u gradu, tako i na
slobodnoj teritoriji - u jedinicama NOVJ.
U borbi protiv komunista i svih naprednih ljudi Sarajeva okupator
je primjenjivao najdrastinije mjere i sredstva prinude u postupku
istrage. Vrio je najsurovije oblike pritiska - od politikog do najsurovijih represivnih - da bi suzbio rad Partije i uguio njen uticaj u gradu.
Od samog poetka ustanka pa sve do zavretka rata, naroito kroz policijske provale, hiljade ljudi je likvidirano u zatvorima i logorima smrti,
ali, ipak, okupator i njegove sluge svoje mrane namjere nisu uspjeli
ostvariti. Partija je, ak i u najteim uslovima pritiska i policijskog terora, igrala i odigrala ogromnu ulogu, i to bez obzira na ogromne rtve

koje su podnijeli i podnosili njeni lanovi - komunisti i skojevci, kao i

mnogi Partiji odani rodoljubivi graani.
Uspostavljanjem i uvrenjem novih rukovodeih organa narodne vlasti i vojnopozadinskih organa na velikoj osloboenoj teritoriji,
koju su okupatori prozvali Titovom dravom, pribliavalo se odravanje Prvog zasjedanja Antifaistikog vijea narodnog osloboenja
Jugoslavije (AVNOJ-a). Naime, veliki vojni uspjesi NOV i POJ i snaan
zamah NOB-e uopte u drugoj polovini 1942. godine, osloboenje velikih podruja i mjesta i gradova u zapadnim krajevima Jugoslavije, stvaranje NOVJ, prerastanje narodnooslobodilakih odbora u stalne organe narodne vlasti, osnivanje vojnopozadinskih organa - komandi mjesta i komandi podruja, itd., uslovili su osnivanje najvieg politikog
organa narodnooslobodilake borbe u Jugoslaviji. Zbog toga su se 26.
i 27. novembra 1942. godine u osloboenom Bihau sastali predstavnici NOP-a Jugoslavije i donijeli Rezoluciju o osnivanju i zadacima Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije, lako ne i formalno, AVNOJ je stvarno bio prvi parlament nove Jugoslavije, a njegov
Izvrni odbor prva vlada nove Titove Jugoslavije.5)
Odjek Prvog zasjedanja AVNOJ-a imao je velikog uticaja na najire narodne mase, kako na osloboenoj teritoriji, tako i na podrujima
koja su se nalazila pod okupacijom.
Mjesni komitet KPJ za Sarajevo je sa puno entuzijazma i veoma
efikasno obavijestio graane Sarajeva o znaaju Prvog zasjedanja AVNOJ-a i odlukama koje su u Bihau donesene. On je, isto tako, pripremio teren da se te odluke sprovedu u ivot kroz sve organe i organizacije NOP-a u okupiranom gradu.
Rezolucija i Proglas AVNOJ-a narodima Jugoslavije doneseni na
Prvom zasjedanju u Bihau, koje je tehnika Mjesnog komiteta umnoila u velikom broju primjeraka, a organizacija NOP-a rasturila meu
graane Sarajeva, imali su ogroman znaaj za dalji jo uspjeniji organizovani rad, za jo masovnije uee graana Sarajeva u borbi za ostvarenje velikih ciljeva NOP-a i narodnooslobodilake borbe i revolucije. I Srbi i Hrvati i Muslimani, staro i mlado, ensko i muko - sve to
se nije ogrijeilo o svoje sugraane i NOB-u, sve je vie shvatalo da jedino narodnooslobodilaki pokret sa Komunistikom partijom Jugoslavije na elu vodi sve narode i narodnosti Jugoslavije ka osloboenju
i ostvarivanju ciljeva oslobodilake borbe. To je vrijeme kada je za sve
slojeve stanovnitva postajalo sve oiglednije da su etniki i ustaki
zlikovci vjerne sluge okupatora i da e oni, kao i razne kvislinke milicije, na kraju doivjeti i podijeliti sudbinu nacistikog i faistikog okupatora.
!
) Na prvom zasjedanju AVNOJ-a u Bihau, medu vijenicima nalazila su se i tri vijenika
predstavnika Sarajeva: Boria Kovaevi, profesor, lan PK KPJ za BiH; Rato Dugonji, pravnik,
lan CK SKOJ-a; Avdo Humo, publicista, lan PK KPJ za BiH. (Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a,
Stvarnost, Zagreb, str. 2 0 - 2 1 . i 123-124.) (Red.)

Nikakva nova hapenja i progoni, provale i teror nad narodom i

slino nisu mogli u Sarajevu ne samo zaustaviti nego ni vidnije nakoditi narodnooslobodilakom pokretu, jer su graani Sarajeva zajedno
sa snagama NOVJ u jedinstvenom frontu, u borbi za konano osloboenje zemlje i pravedan drutveni poredak.
Snana partijska organizacija na elu dobro organizovanog
NOP-a u Sarajevu doivjela je i drugu veliku provalu u 1942. godini.
Bilo je to krajem 1942. i poetkom 1943. godine, kada je ponovo dolo
do izvjesnog zastoja u radu mnogih organa i institucija NOP-a u gradu
Sarajevu. To je bio novi udarac pobjenjelog neprijatelja, koji je na sva
zvona trubio da je unitio NOP u gradu i pohapsio sve komuniste,
voe toga pokreta. Meutim, partijska organizacija se, i poslije te provale, istina sa potekoama, ubrzo prestrojila i, zahvaljujui ogromnoj
podrci rodoljubivih graana, nastavila da jo aktivnije djeluje i najire
mase stanovnitva ukljuuje u akcije NOP-a.
Ponovna velika provala odnijela je mnogo rtava. Pohapeno je
opet nekoliko stotina aktivista NOP-a.') Izmeu ostalih, odnijela je Josipa Sigmunda, Boleslava Felara, Jelenu Vitas, Josipa Pajia, Mustafu
Skaku i mnoge druge, dok je najvei broj uhapenih, poslije torture u
zatvorima ustake nadzorne slube i Gestapoa odveden u logore, odakle se najvei broj nikada vie nije vratio. U ovoj provali stradao je i
Reuf Goloevi, lan Mjesnog komiteta.
Mladen Kneevi Traktor je neto ranije dobio zadatak da ide na
partijski rad u Mostar, dok je Ahmet Fetahagi kasnije otiao na osloboenu teritoriju, gdje je hrabro i poginuo. On je, zbog neustraivog
dranja i velikih zasluga u borbi, proglaen za narodnog heroja Jugoslavije.
Okupator i njegove sluge najokrutnije su se odnosili prema komunistima i pripadnicima NOP-a. O tome najbolje svjedoi junaka
smrt lana Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo, Adema Bua, takode narodnog heroja Jugoslavije. On je u Sarajevo, u osinjak ustaa i nacista,
doao neposredno poslije mene. Prethodno je bio ranjen u borbama
na Igmanu. Kada je doao meni, u stan moje sestre, rana mu je jo
krvarila, pa sam ga poslao u bolnicu, gdje ga je smjestila moja poznanica jo iz predratnog studentskog pokreta, Ijekar Hiba Ramadanovi.
Zahvaljujui zalaganju organizacije NOP-a u bolnici, brzo je operisan i
poslije petnaest dana mogao je izai iz bolnice. Odmah je ukljuen u
partijski rad. Bio je vrlo aktivan i neustraiv u izvravanju i najteih zadataka.
) Ovom provalom uslijedila su viekratna hapenja tokom decembra 1942. i januara, februara i marta 1943. godine Prema podacima ustake policije u Sarajevu, u tom vremenskom
razdoblju uhapeno je oko 200 ljudi - komunista, skojevaca, aktivista i saradnika NOP-a u gradu
Sarajevu (Istorijski arhiv Sarajevo, fond NDH - Ustaka nadzorna sluba u Sarajevu, Hapenje
Reufa Goloevia i dr.) Talijanski konzul u svom redovnom izvjetaju, od 15. 12. 1942. godine,
pie da je uhapenih mnogo vie nego to tvrdi ustaka policija, odnosno da je uhapeno oko
500 mukaraca i ena. (A V I. I, Mikroteka, Arhiv UDB-e Zagreb, F - 7 . ) (Red.)

Meutim, u velikoj policijskoj provali, u decembru 1942. godine,

dopao je u ruke policije, koja je inae nastojala svim silama da ga pronae i uhapsi, jer je znala za njegovu aktivnost na osnovu dostave koju
je policiji dala Nada Vrankovi. Uhapenog Adema Bua ustaka policija je u zatvoru u emalui ulici strano muila, lako je znala da je lan
Mjesnog komiteta i da se krio pod imenom Viktor, policija je nastojala
da od njega lino izvue priznanje. Ali, odvani ilegalac Adem Bu nijedne rijei nije progovorio. Muili su ga tako dugo dok nije izdahnuo.
Poslije toga, mrtvog su ga bacili kroz prozor i objavili da je izvrio samoubistvo.
Godina 1942. bila je ispunjena estim hapenjima, ne samo komunista nego i mnogih graana Sarajeva za koje se pretpostavljalo da
su simpatizeri NOP-a. To je neprijatelj sraunato inio kako bi unosio
pometnju i strah u redove aktivista pokreta. Decembarsku provalu
1942. godine - tzv. drugu provalu, neprijatelj je zapoeo preko Nade
Vrankovi, koja je prihvatila saradnju sa okupatorom i tako postala jedan od znaajnih aktera u otkrivanju saradnika NOP-a u gradu Sarajevu. Istina, ova provala nije bila neposredno djelo Nade Vrankovi, ali,
sticajem mnogih okolnosti, od nje je sve poelo. Naime, ona je bila sekretar partijske elije u kvartu Kovaii. S njom je vezu drao Adem
Bu, lan Mjesnog komiteta, a bila je uhapena, na osnovu dostave
nekih ustakih provokatora iz Zagreba, jo sredinom 1942. godine. Nju
su u policiji, vjerovatno, maltretirali i ona je, zbog slabog dranja, priznala da je komunista i prihvatila saradnju sa ustakom nadzornom
slubom, unutar koje su djelovali najpovjerljiviji lanovi ustakog pokreta. inae, UNS-a je bila izgraena na organizacionim principima Gestapoa - tajne obavjetajne policije Treeg Rajha.
U vrijeme o kojemu je rije, ef UNS-e u Sarajevu bio je Slavko
timac - ustaa i vrlo vjet policajac,- koji je u ovoj provali odigrao
glavnu ulogu. Meutim, treba naglasiti da nije samo Nada Vrankovi
poklekla. Splet okolnosti je bio takav da je neprijatelj i drugim kanalima otkrio aktivnost KPJ u Sarajevu. Otkrio je partijsku tehniku (tako
smo zvali tampariju MK KPJ za Sarajevo - prim, autora), a kasnije i
Reufa Goloevia. Sticajem okolnosti, na ulici je teko bio ranjen i in.
Miron Jevdeni, koji je nosio letke i nekoliko svenjeva Vijesti MK
KPJ za Sarajevo. Sa vie strana je kod ustake policije i Gestapoa bilo
provaljeno dosta pojedinaca pripadnika NOP-a.
Ja sam i poslije decembarske provale ostao u Sarajevu i obavljao
dunost sekretara MK KPJ sve do aprila 1943. godine. To je bio vrlo
teak period u radu organizacije NOP-a u gradu, bio je ispunjen estim velikim hajkama na komuniste i druge napredne ljude. Teko je
bilo odravati veze, ali one su, ipak, odravane i aktivnost nije prestajala, bez obzira to je opasnost po ivot iskrsavala na svakom koraku. I
pored uasnog terora, progona i nasilja, uspjeli smo sauvati od provale izvjestan broj lanova KPJ i SKOJ-a, kao i veliki broj aktivista i
simpatizera NOP-a, tako da je novi Mjesni komitet uspio da obnovi or-

ganizaciju i nastavi aktivnu borbu u uslovima okupacije i terora svih

vrsta obavjetajnih slubi njemakog okupatora i ustaa, kao i od njihovih vojnih jedinica, iji se broj, s vremena na vrijeme, znatno poveavao.
Decembarska provala 1942. godine pala je upravo u vrijeme kada
su nacistike armije jo dublje prodrle na teritoriju Sovjetskog Saveza
i vodile bitku za Staljingrad, za grad koji su nastojali zauzeti pod svaku
cijenu, bez obzira na ljudske i materijalne rtve. Duboko u sjeanju mi
je ostala atmosfera u Sarajevu u vezi sa bitkom za Staljingrad. Naime,
neprijatelj je i u Sarajevu oekivao svakog asa vijest o padu Staljingrada. Okupatorski i kvislinki propagandni aparat najavljivao je gotovo
svakog trenutka pad Staljingrada. Nijemci i ustae su u gradu vrili pripreme da proslave veliku pobjedu kod Staljingrada. Za tu svrhu napravili su veliku tribinu, koja je bila iskiena parolama, zastavicama i drugim propagandnim pisanim materijalom. Meutim, poslije poraza Hitlerove armije pod zidinama Staljingrada, tribina je ostala jo nekoliko
dana, a onda je jednostavno, preko noi, nestala. To je, svakako, demoralizatorski djelovalo na sve protivnike NOP-a u gradu, a na drugoj
strani podiglo je moral svim pripadnicima NOP-a. Takvoj klimi i raspoloenju i mi smo mnogo doprinijeli svojom propagandom. Naime, u to
vrijeme poseban znaaj je imala Radio-stanica Slobodna Jugoslavija,
jer se ula i u Sarajevu. I graani su je, naravno, kriom, najradije
sluali. Na taj nain su redovno obavjetavani o uspjesima NOVJ, pobjedama Crvene armije i saveznika u antihitlerovskoj koaliciji. Mnogima
koji su imali radio-prijemnik aktivisti NOP-a u gradu su saoptili vrijeme emitiranja vijesti i kanal na kome Slobodna Jugoslavija daje svoje
emisije.
To je i period kada neprijatelj vodi propagandno-mobilizatorsku
akciju u Sarajevu s ciljem formiranja XIII SS, nazvane Handar divizija. Zato je u Sarajevo doao njemaki, i ko zna iji jo agent, palestinski veliki muftija El Huseini, koji je uspostavio kontakte sa reakcionarnom grupom Muslimana. Imali smo obavjetenja o emu se je raspravljalo na tim sastancima, jer im je prisustvovao i ovjek koji je drao
vezu s nama. El Huseini je insistirao na tome da Muslimani daju svoj
doprinos pobjedi Njemake i nastojao da se formira posebna SS-jedinica, ve pomenuta Handar divizija, a zatim jo jedna. Najreakcionarniji dio Muslimana, koji se opredijelio za NDH, odnosno Njemaku,
raunao je da ta jedinica moe posluiti kao snaga kojom e Muslimani
moi da kalkuliu u ovom ili onom momentu. Zloupotrebljavajui izuzetno teak poloaj muhadira, neprijatelj je uspio da u ovu SS-diviziju
uvue i dobar dio njih. Formirajui Handar-diviziju po brojnosti i
ustrojstvu njemakih jedinica, nacisti su je poslali na prethodnu obuku
u Francusku i Njemaku, da bi poetkom 1944. godine dola najprije u
Srem, a zatim u istonu Bosnu, gdje je izvrila brojne zloine. Bila je
sastavljena od jednog broja okrvavljenih ustaa i oloa, a podravana
od najreakcionarnijih muslimanskih, faistiki orijentisanih krugova. Iz

kakvih sredina su vrbovani pripadnici ove divizije, najbolje govore

sauvani podaci vojnih i politikih organa Treeg Rajha u tzv. NDH.
Naime, prilikom vrbovanja dobrovoljaca u muslimansku SS-diviziju,
svakoj porodici, iz koje je bio bar jedan dobrovoljac, bilo je zagarantovano snabdijevanje prehrambenim artiklima i novca koliko su
dobivali i vojnici Treeg Rajha. Meutim, to nikada nije zaivjelo u
praksi, jer je rodbina - ena, roditelji ili djeca, da bi to ostvarila, morala
ispuniti odreene formulare, a oni to nisu mogli uiniti, jer su bili nepismeni.7)
') To je konstatovao inspektor njemakog vojnoprivrednog oficira u Zagrebu, koji je vrio
inspekciju sprovodenja uputstava o raspodjeli hrane i drugih beneficija porodicama pripadnika
SS-postrojbi u Bosni. (Njemake obavjetajne slube u Jugoslaviji, knj. V, - Njemake obavjetajne slube u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, Beograd, 1958.)
U vezi sa vrbovanjem dobrovoljaca i obeanjima o privilegijama koje e uivati pripadnici XIII SS-divizije Handar, kao i njihove porodice, treba istai da je tampa NDH esto donosila
napise u kojima se dobrovoljcima stalno obeavalo da e njihove porodice biti materijalno osigurane, a da e vojnici imati dobru hranu i sve ostale privilegije koje uivaju Nijemci i pripadnici
SS-postrojbi. (Sarajevski novi list, br. 623, 23. V 1943. god, str. 3.)
Ideju o osnivanju muslimanske SS-divizije dali su najvii nacistiki funkcioneri iz Glavne
uprave bezbjednosti Rajha (Reichssicherheitshauptamt - RSHA), Hajnrih Himler i SS-general
Gotlob Berger, koji su i usmjeravali politiku aktivnost jerusalemskog velikog muftije El Huseinija.
Po zamisli Himlera, ova divizija je za Trei Rajh trebala da ima dvostruki politiki znaaj. Na
irem planu, Himler se oduevljavao mogunou povezivanja ideologije SS-a sa fanatinim i
borbenim duhom islama, istiui da e se osnivanjem dobrovoljake bosansko-hercegovake
planinske SS-divizije (13. SS-divizije Handar) ... prvi put na otvorenoj i potenoj osnovi islam
povezati sa nacionalsocijalizmom, to e obostrano imati veliku korist, jer bi u simbiozi nacionalsocijalizma i islama, to se tie krvi i rase, upravljao Sjever, a to se tie duha i obiaja,
Istok... (Institut za savremenu istoriju, Minhen, Mikrofilm MA 302, 317, 318, Pers. Slab RFSS.)
Ua politika dimenzija o potrebi osnivanja ove divizije polazila je od injenice da je Trei Rajh, u
svojoj politici prema ustakoj NDH, posebnu panju poklanjao muslimanskom problemu, uglavnom zbog toga to je vodei graanski sloj bosanskohercegovakih Muslimana bio konzervativan i reakcionaran, tako da je za nacistiku politiku predstavljao objekt od posebnog znaaja.
Naime, u krugovima muslimanske buroazije postojala je jaka struja koja je teila formiranju zasebne muslimanske dravnopravne zajednice, po mogunosti nezavisne od tzv. NDH, ali pod
okriljem nacistike Njemake. A poto su ti krugovi raspolagali snanim vezama sa muslimanskim svijetom Bliskog i Srednjeg istoka, nacistiki planeri su nastojali da ti krugovi prime na sebe
ulogu spone preko koje bi se nacistiki uticaj proirio i na to podruje. Kao nagradu, nacisti su
im davali naslutiti da bi Trinaesta SS-Handar divizija mogla biti snaan instrument pomou
kojeg se moe izbjei egzekutivi Pavelieve drave i ostvariti autonomija Muslimana Bosne i Hercegovine. (L. Hory-M. Broczat, Der kroatische Ustascha-Staat 1941 -1945, Stuttgart 1964, str.
158-160.)
Meutim, u nacistikoj politici pitanje osnivanja ove divizije svodilo se iskljuivo na to da
muslimanski ivalj u NDH bude rezervoar iz koga e se popunjavati redovi njemake vojne snage, zbog ega je odmah u poetku postojala orijentacija da se formira jo jedna, 14. SS-divizija.
Trinaesta SS-divizija Handar imala je u svom sastavu tri puka - 27. i 28. planinski i 13.
artiljerijski puk. Prva dva su imali po tri bataljona, svaki po est eta, dok je 13. artiljerijski puk
imao tri diviziona. Divizija je u svom sastavu imala i ove jedinice: pionirski, konjiki, protivtenkovski, biciklistiki i izviaki bataljon i auto-etu. Prilikom dolaska u istonu Bosnu, marta 1944.
imala je oko 19 000 vojnika i starjeina, koji su prije toga deset mjeseci bili na specijalnoj obuci u
Francuskoj i Njemakoj, gdje su se pripremali za gerilsko ratovanje protiv partizana. U sastavu
13. SS-divizije Handar posebnu ulogu, kao politiki radnici, imali su mladi kolovani imami, koji
su i sami dobili prethodno znanje u specijalnoj koli u Berlinu, koju je osnovao veliki muftija El
Huseini. Ostali instruktori bili su regrutovani iz njemakih SS-jedinica, dok je preko 9 0 % komandnog kadra bilo iz redova nacista - Nijemaca i folksdojera.
Tako pripremljena i odlino naoruana - uglavnom automatima i posebnim noevima, tzv.
handarima, divizija je stavljena pod komandu Petog SS-njemakog korpusa (zajedno sa po zlu
poznatom Sedmom SS-divizijom Princ Eugen) i upuena u istonu Bosnu. Na svom putu izvri-

U vrijeme formiranja ove divizije i vrbovanja dobrovoljaca, treba

istai da Mjesni komitet KPJ za Sarajevo i itava organizacija NOP-a u
Sarajevu nisu sjedjeli skrtenih ruku. Naprotiv, na razne naine je ukazivano na veliku politiku tetnost koju donosi formiranje ove divizije,
ne samo za Sarajevo ve i cijelu Bosnu i Hercegovinu, a posebno za
Muslimane. Mjesni komitet je izdao i poseban letak u kome je upozoravao na sve opasnosti koje donosi formiranje ove kvislinke SS-divizije. U letku je, izmeu ostalog, naglaeno da je formiranje ove divizije
jo jedan pokuaj neprijatelja da zavadi nae narode, da Muslimane
odvoji od drugih naroda sa kojima su oni kroz dugi istorijski period povezani i s kojima su esto dijelili i dobro i zlo. Ovaj letak i druga politiko-propagandna aktivnost organizacije NOP-a u Sarajevu, koja je kontinuirano slijedila svaki novi potez okupatora i ustake drave, imali su
pozitivno dejstvo. Zahvaljujui tome, mnogi ljudi koji su bili zavedeni i
prevareni lanim obeanjima, ubrzo su postajali svjesni izdajnike rabote najreakcionarnijeg dijela Muslimana. Sve vie je bilo oito da su
muslimanske mase uoavale sve strahote koje im je pripremio neprijatelj - njemaki okupator i njegove sluge.
Posebno treba naglasiti od kolikog su znaaja, u tim stvarno izuzetno tekim uslovima rada i iskuenjima koja je doivljavao NOP u Sarajevu, bile vijesti sa osloboene teritorije ili vijesti o novim pobjedama
NOV i POJ irom zemlje. Te i takve vijesti mnogo su hrabrile i pomaga-

la je velike zloine u vie sela Srema, a da bi u istonoj Bosni to bolje izvrila svoj zadatak, odmah je stupila u najtjenju saradnju sa etnicima i ustaama. Zajedno s njima, pripadnici ove divizije izvrili su nebrojene zloine na Majevici, u Semberiji i Biru. Mnoga sela su spalili i opljakali,
a ene, djecu, starce i starice, kao i jedan broj ranjenih i oboljelih partizana (uhvaenih u partizanskim bolnicama u Trnovi, Jablanici kod Lopara, Srebreniku i ekoviima), zatim mnoge ljude
pohvatane kod njihovih kua ili zateene u zatvorima i sabirnim logorima, ubijali su na najzvjerskije naine. Od njihove zloinake ruke stradali su i mnogi partijski radnici i aktivisti i saradnici
NOP-a, koji su ostali u Semberiji i na Majevici nakon povlaenja partizanskih jedinica iz ovog kraja. Faistiki plaenici iz redova 13. SS-divizije, kao i ustae i etnici, nisu se zadovoljili strahovitim zvjerstvima i masovnim unitavanjem stanovnitva, nego su, uporedo sa sistematskim istrebIjenjem naroda, opljakali i unitili neprocjenjivu imovinu naroda Semberije, Majevice i Bira, prirodno bogatstvo i kulturne tekovine i dragocjenosti ovog kraja. Za samo nekoliko dana boravka u
Biru, do temelja su spalili sve kue i gospodarske zgrade u selima Petrovii, Vlaii, Mrkajii,
Savii, Zekii, Tepan, Doli, Jasen i dr. Sudbinu biranskih sela doivjela su i mnoga majevika
sela. Tako je samo u Trnovi zapaljeno 117 kua, a 261 domainstvo opljakano, dok je u selima
Vrani, Ugljevik, Jablanica, Makovac, Bukvik, Bjeloevac i mnogim drugima zapaljeno vie desetina kua, u kojima su esto zapaljene i porodice koje su prethodno poubijane ili su ak ive
baene u plamene buktinje.
U svakodnevnim krvavim okrajima sa snagama NOV i POJ na ovom podruju, 13. SS-divizija Handar trpjela je velike poraze. Najprije je velike gubitke imala na prostoru e l i - K o r a j
(marta 1944), kada je u petodnevnim borbama preko 2.000 njenih vojnika bilo izbaeno iz stroja.
U tekim borbama koje su nastavljene na podruju Majevice, Semberije, Bira i Posavine, ova
SS-jedinica je potpuno vojniki unitena od jedinica NOV istone Bosne i Vojvodine.
Trinaesta SS-divizija Handar trpjela je do pred konac 1944. godine velike gubitke, od
kojih se vie nikad nije mogla oporaviti. Oslabljena i dezertiranjem potresena, bila je sabijena u
garnizone iz kojih je preduzimala samo manje ispade iz Brkog i Srebrenika da bi ugrozila osloboenu Tuzlu. Konano se, poto je razbijena, jedan broj (oko 700) vojnika i podoficira predao u
okolini Tuzle naim snagama, pa ie time doao kraj ovoj nacistikoj formaciji u BiH. (Istona Bosna u NOB-u 1941 - 1945, Sjeanja uesnika, knj. II, Beograd, 1971, str. 587-604.) (Red.)

le borcima u ilegali - u okupiranom Sarajevu - da izdre i ne pokleknu pred okupatorskom izmom i terorom njegovih slugu - domaih
izdajnika ustaa i etnika.
Koliki je znaaj pridavan doturanju naih materijala u grad Sarajevo i kako su njihov sadraj prihvatili graani, kao i upuivanju radnika iz
grada u jedinice NOVJ, vidi se iz pisma druga Tita, od 13. januara 1943.
godine, upuenog Kulturnom (Avdi Humi).')
U sjeanju mi je ostao ogroman znaaj Proglasa Izvrnog odbora
AVNOJ-a povodom tzv. etvrte neprijateljske ofanzive, upuenog narodima Jugoslavije, 9. februara 1943. godine. Graani Sarajeva upoznati su sa sadrajem ovog proglasa zahvaljujui djelovanju Mjesnog
komiteta i njegovoj tehnici koja ga je umnoila i rasturila. Bilo je to u
vrijeme kada su Gestapo i ustae masakrirali mnoge aktiviste NOP-a,
pohapene u decembarskoj provali 1942. godine, zagluivali ui graana preko mnogobrojnih zvunika o unitenju partizana u Jugoslaviji.9)
) U pismu, pored ostalog, stoji:
... ve odavno nemamo nikakvih vesti od tebe, kao ni od VI brigade. Sve to u poslednje
vreme znamo o vama - to je jako oskudno.
Partijski materijal, kao i sav drugi, redovito ti dostavljamo pravcem Prozorski bataljon N - S. Ne znamo da li ga redovno i na vreme prima. Naroito nas interesuje da li esta brigada
dobiva neto od naih stvari. BILO BI OD VELIKOG ZNAAJA DA SE NAA TAMPA NAROITO
DANAS POJAVI U SARAJEVU I ISTONOJ BOSNI, KAO I U HERCEGOVINI, - JER TIM KRAJEVIMA POSVEUJEMO VELIKU PANJU. U vezi s tim potrebno je da i nama redovno alje izvjetaje o org. stanju partijske organizacije kako u Sarajevu tako i u istonoj Bosni. Izvjetaji o politikom stanju na tome sektoru za nas su neobino vani. Kakav je utisak na narod ostavilo stvaranje
ANTIFAISTIKOG VEA NARODNOG OSLOBOENJA JUGOSLAVIJE, zatim odravanje kongresa Antifaistike omladine, AF-a, kao i stvaranje NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE, eto, to su pitanja koja nas mnogo interesuju.
Ne moemo ti opirnije pisati jer ne raspolaemo s vaim izvetajima. Ali na osnovu naih
podataka, dobivenih od vojnih naih jedinica, koji su po vojnim zadacima dopirale ak i do Zenice
i tamonjih radnika, vidi se velika slabost u vaem radu. Zeniki radnici se ale da nemaju nikakve
veze s Partijom, da ne dobivaju nau tampu i ostale materijale, da nemaju mogunosti organizovanog odlaska u partizane itd. Prema tome, raspoloenje radnika za stupanje u redove boraca
postoji, ali su oni u tome pogledu, kao i inae, preputeni samim sebi. Stvaranje NOVJ, njen nagli
porast kako po broju boraca tako i po naoruanju, prua iroke mogunosti za mobilizaciju novog ljudstva. Prostranost osloboene teritorije i sve otrije borbe protiv okupatora i njegovih slugu iziskuju vie vojnih jedinica, vie odlunih i odanih boraca. Stoga je neophodno izvlaiti radnike iz gradova i upuivati ih u nau vojsku. To je jedan od tvojih najvanijih zadataka. Takav zadatak je ve dobila mostarska organizacija, kao i partijski rukovodioci koji se nalaze na hercegovakom terenu.
Nastoj da uvrstimo ovu vezu koju smo pre nekoliko dana uspostavili sa mostarskom organizacijom.
Pored ostalog materijala, poslali smo za Tebe i 50 primeraka decembarskog broja PROLETER-a.
U prilogu Ti aljemo pismo za estu brigadu, otvori ga i priitaj, pa odmah poalji dalje
Organizujte irenje nae tampe meu domobranima, a naroito meu avijatiarima u Sarajevu i drugde.
Tito, s. r.
(Arhiv CK SKJ, Beograd, II 1 -2/1943. inv. br. 5159.)
*) U Proglasu je, pored ostalog, stajalo.
... Narodnooslobodilaka vojska je neunitiva. Neunitiva je, jer je postala jedno sa naim
narodima. Neunitiva je, jer je zadahnuta ljubavlju prema slobodi, vjerom u svoju snagu, svijeu
o pravednosti svoje borbe, odanou saveznicima. Neunitiva je, jer je sjajno organizovana i vrsto ujedinjena. Neunitiva je, jer zna da ne moe biti unitena. Neunitiva je, jer njom komanduje
drug Tito...
26 - Sarajevo u revoluciji

401

Letak Mjesnog komiteta KPJ graanima Sarajeva aprila 1943. god.

Sve rijei iz tog proglasa - pouke i poruke - bile su veliko ohrabrenje i simpatizerima NOP-a u Sarajevu u situaciji kada su njihovi drugovi i drugarice podnosili najtea nasilja u ustakim muilitima - sarajevskim zatvorima i logorima smrti irom ustake NDH
Hiljadu devetsto etrdeset trea godina je u mnogo emu bila
prekretnica u borbi protiv faistikih zavojevaa uopte, a posebno na
tlu nae zemlje, i to ne samo u odnosu na okupatore ve i na sve vrste
domaih izdajnika. Poslije Staljingrada zapoeo je progon nacistikih
hordi sa teritorije Sovjetskog Saveza. Crvena armija je, istina, kroz
mnoge teke bitke, nezadrivo kretala prema Zapadu. Italija je takode
postala ratno poprite. Tu je pod udarcima saveznikih armija Musolinijeva faistika soldateska poela uzmicati prema sjeveru, da bi u julu
1943. godine prvo pao Musolini, a ubrzo zatim, u septembru iste godine, kapitulirala faistika Italija i ispala iz nacistiko-faistike osovine.
Sve je vie postajala oiglednija premo saveznika u antihitlerovskoj
koaliciji, u vazduhu i na moru. Nastupilo je vrijeme kada su teritorije
nacistiko-faistikog bloka i njihovih satelita bile izloene sve eim
i eim napadima iz vazduha i velikim razaranjima industrije i drugih
privrednih postrojenja.
U periodu od Prvog do Drugog zasjedanja AVNOJ-a, Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije i partizanski odredi izvojevali su velike i
odluujue pobjede, koje su na naem tlu gotovo rijeile sudbinu rata
i ishod revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije. Naime, poslije kapitulacije Italije jedinice NOVJ jo vie pojaavaju svoju vojniku aktivnost, i jaaju osvjeene sa desetinama hiljada novih boraca. Neposredno pred Drugo zasjedanje AVNOJ-a, Narodnooslobodilaka vojska
Jugoslavije imala je osam korpusa, u ijem sastavu je bilo dvadeset
est divizija, od kojih u svakoj po nekoliko brigada, deset samostalnih
brigada, preko stotinu partizanskih odreda i veliki broj drugih manjih
partizanskih jedinica. U Bosni i Hercegovini NOP je obuhvatio sve
Srbi!
Diite se na oruje! Samo s pukom u ruci, samo na poloaju, u rovu, u vatri, u smrtonosnoj vatri moete pobijediti smrt i ropstvo. Unitavajte etnike, jer u njihovim rukama nalazi se
ustaki no. Borite se protiv etnika, jer vam oni nose novo ropstvo i novu sramotu. Visoko diite
vau ponosnu zastavu narodnooslobodilake borbe.
Hrvati!
Diite se svi na oruje! Samo Narodnooslobodilaka vojska moe spasiti i spasie hrvatski
narod od pokolja koji etnici pripremaju. Unitavajte ustae, jer u njihovim rukama nalazi se etnika kama. Spas hrvatskog naroda - to je pobjeda Narodnooslobodilake vojske. ast Hrvatskog naroda lei u njihovoj borbi protiv okupatora, etnika i ustaa. Ova ofanziva uperena je protiv
vas.
Muslimani!
Diite se svi na oruje! Vi ste osjetili to znai ustaka vlast: logori smrti puni su Muslimana. Vi znate ta znai etnika vlast: kama, jama i oganj za sve Muslimane bez razlike. Zar se i
jednog asa smijete kolebati? Samo Narodnooslobodilaka borba moe vas spasiti. Ova ofanziva
uperena je i protiv vas... (Red.)
Dokumenat je objavljen u ediciji Bihaka republika, knj. II - Zbornik dokumenata, dok.
br. 138, od 9. II 1943, str. 2 7 8 - 2 8 1 , a nosi naslov: Proglas AVNOJ-a povodom IV neprijateljske
ofanzive. (Red.)

404

Oemal Bljedl u uniformi domobranskog oficira - fotografija Iz lane legitimacije izdate na

ime Ante Jukia

oblasti i predjele. Tokom 1943. godine gotovo dvije treine teritorije

Bosne i Hercegovine bilo je osloboeno. Neprekidno su ugroavane
komunikacije dolinama rijeka Bosne, Neretve, Une i Save. Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije ponovo se kretala nadomak Sarajeva.
Osloboeni su bili mnogi gradovi, meu kojima i Tuzla. Zajedno sa
borcima iz svih krajeva zemlje, u sastavu NOVJ, borile su se 1943. godine dvadeset tri bosanskohercegovake brigade i dvadeset pet partizanskih odreda. U toj godini bile su formirane i dvije bosanskohercegovake divizije i Prvi bosanski korpus NOVJ. NOVJ je sve vie postajala spona izmeu istonog fronta i fronta u Italiji. Istina o NOB-i krila
je puteve i van granica Jugoslavije.
Porazi okupatorskih i kvislinkih snaga u borbama sa NOV i POJ
uzdrmali su i dezorganizovali Pavelievu NDH, Nedievu Srbiju i reime ostalih kvislinga.
Na itavoj osloboenoj teritoriji funkcioniu i djeluju narodnooslobodilaki odbori - organi nove revolucionarne vlasti, od najniih do
najviih i mnoga njihova odjeljenja, odsjeci i odbori za pojedina pitanja.
Mnogo narodnooslobodilakih odbora (NOO-a) ve djeluje ili se organizuje na poluosloboenim i okupiranim teritorijama.
Bosna i Hercegovina je organizovano i pripremljeno doekala
prvo zasjedanje svog Zemaljskog antifaistikog vijea
ZAVNOBiH-a. Ovdje, u Bosni i Hercegovini, kao i u svim ostalim dijelovima zemlje, NOP organizovan i predvoen Komunistikom partijom
djeluje i osjea se svugdje. Front i pozadina zajednikim snagama unitavaju vojnu silu i rue vlast neprijatelja.
Zbivanja na svjetskim ratitima i u Jugoslaviji, a posebno u Bosni i
Hercegovini, tokom 1943. godine, znaila su ogroman podstrek za dalji
razvitak i jaanje NOP-a u Sarajevu. Zbog svega toga, ni tzv. druga
provala ustake policije i Gestapoa, iako je predstavljala teak udarac
organizaciji NOP-a u gradu, nije mogla zaustaviti pobjedonosni hod
NOP-a, koji je znao samo za jedan pravac: naprijed do konane pobjede i osloboenja.
Novi Mjesni komitet, najprije sa sekretarom Esadom engiem,
do jeseni 1943. godine, a poslije toga sa sekretarom Vladimirom Periem Valterom, uspio je ne samo da aktivira partijsku organizaciju i
dotadanje organe, institucije i druge ogranke NOP-a, ve da sve to
uskoro znatno proiri i omasovi. A sve to je bilo mogue postii zahvaljujui kontinuitetu revolucionarne borbe, odnosno aktivistima narodnooslobodilakog pokreta i revolucije u okupiranom Sarajevu, koji
nisu klonuli duhom i prestajali sa aktivnim radom ni u najteim uslovima. Svuda po gradu - u preduzeima, ustanovama, mahalama i kvartovima, zatim u kolama i veem broju domobranskih jedinica - upravo u itavom gradu, ostali su neotkriveni neki lanovi KPJ i SKOJ-a, te
brojni drugi aktivisti NOP-a, koji su svi zajedno bili spremni da podnesu sve mogue rtve i mnoga iskuenja u izvravanju brojnih zadataka.
Ugled i uticaj KPJ u Sarajevu, i pored udaraca koje je podnosila, po-

sebno prilikom velikih policijskih provala u njene redove, neprestano

je rastao i jaao, a shodno tome je jaala i rasla i masovna osnova
NOP-a. Zahvaljujui tome, novi Mjesni komitet KPJ za Sarajevo mogao
je jo uspjenije izvravati sve svoje zadatke u okupiranom gradu i daleko van njegovog podruja.
Graani Sarajeva uli su u treu ratnu godinu osjeajui na vlastitoj koi sve veu neimatinu i glad, kao i sve vei teror razbjenjelog
njemakog okupatora i njegovih slugu - ustaa.
U gradu i prigradskim naseljima nalazili su se brojni njemaki vojni i politiki tabovi, sa velikim brojem vojnika, podoficira i oficira. Sarajevo je u prvoj polovini 1943. godine, u vrijeme IV i V neprijateljske
ofanzive, kao i kasnije, postalo tranzitni centar okupljanja okupatorskih
i ustako-domobranskih snaga, kako prije organizovanja vojnih akcija,
tako i poslije povlaenja iz borbi sa jedinicama NOV i POJ, gdje su redovno trpjele poraze.
Sarajevo je postalo i stjecite najokorjelijih ustakih zloinaca i
najperfidnijih nacistikih obavjetajaca. Ranjene ustake zvijeri i ozlojeeni nacistiki funkcioneri, opkoljeni mrrfjom i prezirom graana
Sarajeva, bili su sve bjesniji i krvoloniji zbog nemoi da se iole ozbiljnije oslone u gradu, a ustaki i njemaki zatvori postali su prava muilita i stratita. Veliki policijski aparat, kako nacista tako i ustake NDH,
neposredno i preko svojih plaenika, vri pravi lov i na mnoge mirne
graane. Saradnici NOP-a i simpatizeri KPJ izloeni su najstranijim
muenjima u kancelarijama policijskih nadletava i u zatvorima, kojih je
bilo gotovo u svakom dijelu grada. Uz sve to, pljaka i nasilje cvjetaju.
Na izlasku iz grada, koji je gotovo pretvoren u logor, njemake i
ustake policijske i vojne snage legitimiu i pretresaju graane. Iz grada se moglo izai samo sa odgovarajuom propusnicom, odnosno ui
u grad samo ako se propusnica posjedovala. Odmah iza tih policijskih i vojnih straa nalazili su se pripadnici drugog kvislinga - etnici
Drae Mihailovia. Oni su bili prva spoljna odbrana Sarajeva, naroito
na njegovim sjevernim i sjeveroistonim prilazima - od Crnog vrha,
Nahoreva i Crepoljskog pa dalje prema Romaniji. Slina situacija bila je
i na prostoru Igmana i dalje prema Trnovu i Kalinoviku. U neposrednoj
blizini Sarajeva nalazile su se i dobro naoruane muslimanske milicije,
koje su sa ustaama i etnicima, a svi zajedno pod njemakom komandom, sainjavali neprijateljske vojne snage za odbranu Sarajeva od
eventualnog napada snaga NOVJ.
U gradu je kretanje graana odavno bilo ogranieno zavoenjem
policijskog asa. Bilo je dozvoljeno samo od pet asova ujutru do dvadeset asova navee. Izvan toga vremena, po gradu su krstarile njemake i ustake patrole i mnotvo njihovih dounika. U potpuno zamraenom gradu noi su bile jezive i neobino duge. Svaki topot ili glas
koji se uo sa ulice, stvarao je nemir i unosio strah meu ljude; svaki
poteni graanin tada bi oslukivao po koga sada dolaze - po njega ili
po njegovog komiju.

No, i pored svega toga, u redove i do tada masovnog NOP-a,

svrstavali su se svi koji se nisu ogrijeili o NOP, pa ak i oni pojedinci
koji su dugo ivjeli u zabludama, ali nisu poinili nikakva zlodjela.
Stotine i stotine primjeraka Nedjeljnih vijesti, letaka i drugog
propagandnog materijala tampano je u tehnici Mjesnog komiteta. Ako
se tome doda i tampa koja je stizala sa osloboene teritorije, pa umnoavana u tehnici, onda se vidi prava slika znaaja politikog rada i
Mjesnog komiteta i cijele organizacije NOP-a u okupiranom Sarajevu.
Sve je to bilo dostupno, iz dana u dan, sve veem broju graana Sarajeva.
Iz grada su odlazili novi borci u jedinice NOVJ, praznili su se neprijateljski magacini oruja, municije, hrane i drugog materijala, a sve
je vie toga materijala dolazilo u skrivena skladita NOP-a. Kuriri, ranijim i novim kanalima, neprestano su odravali vezu okupiranog grada
sa osloboenom teritorijom, i obrnuto.10)
Uz pomo organizacije NOP-a u gradu, Prva krajika brigada je u
avgustu 1943. godine, na aerodromu Rajlovac, razbila domobranske i
njemake snage, unitila i onesposobila 30 aviona. U jesen 1943. godine, zahvaljujui vrstim i dobro organizovanim vezama Sarajeva sa osloboenom teritorijom, u partizanske ruke pao je i jedan od efova
') Iz dokumenta objavljenog u Zborniku NOR-a, tom II, knj. 9, dok. br. 148, vidi se da je na
osnovu informacije sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Ise Jovanovia
(Isa), obavijeten drug Tito (Stari) o situaciji u Sarajevu koncem aprila 1943. godine:
U vezi sa povratkom kurira iz Sarajeva imam da ti javim neke novosti.
1. Oni su doneli dosta sanitetskog materijala. Isa mi ree da u Sarajevu postoji nekoliko
naih magacina sa sanitetskim materijalom, odeom i obuom, veom, sapunom i drugim potrebnim stvarima. Sve te stvari su skupljene putem dobrovoljnih priloga. Postoje ogromne tekoe u
pogledu prebacivanja tih stvari do nas, najvea je tekoa u izvlaenju iz samog Sarajeva. Sada je
pala jedna drugarica koja zna za neke magacine, pa postoji opasnost da ih provali.
2. U Sarajevu preko 100 radnika eka na izlazak u partizane, ali je policija toliko budna da
je to teko izvesti. Grad je blokiran vojskom i vrlo teko se ulazi i izlazi. Naa dva kurira posluili
su se ovog puta nemakom i domobranskom uniformom. Iz Sarajeva bi se moglo izvui dosta
dobrih boraca. Razmisliu zajedno sa PK-om o toj mogunosti.
3. U gradu vlada strahovita glad i neimatina. Jedan kg brana plaa se 220 kuna. To, kao i
teror koji se iz dana u dan pootrava, doprinelo je jaanju naeg uticaja u Sarajevu.
4. Kroz Sarajevo neprekidno prolazi nemaka vojska i transportuje se materijal u pravcu
Viegrada. U samom Sarajevu nema vie od 200 nemakih vojnika, a poloaje oko grada uvaju
nekoliko domobranskih pukovnija. I tamo se govori da Nemci odlaze za Grku.
Jedan nemaki oficir odrao je konferenciju uglednih sarajevskih muslimana i izrazio Hitlerovu elju o stvaranju jedne jae muslimanske divizije SS u Sarajevu. Na samoj konferenciji zatraio je re jedan musliman i upitao da li moe da pita i predloi neto. Kad mu je bilo odobreno,
posle jednog uvoda, predloio je: da divizija bude sastavljena ne samo od muslimana ve i od
Srba i Hrvata, da divizija bude upotrebljena samo za obezbjeenje Sarajeva. Nemaki oficir odbacio je ove predloge kao neumesne. Uprkos velike agitacije i raznih mera koje preduzimaju nemaki faisti i njihove sluge muslimani, do sada se javilo samo 600, tako da se i taj pokuaj smatra propalim.
5. Derikonja je poveo sa Romanije u pravcu Neretve 300 svojih boraca, a vratio se razbijen
i u paninom bekstvu samo sa 60 od kojih ga i sada po neki naputa.
Jue sam poslao u Kalinovik druga Vlatka da ispita stanje zarobljenih domobranskih oficira
i talijanskih vojnika. uo sam da svakog dana umire po jedan-dva od zarobljenih dom. oficira usled iznemoglosti i tifusa. Vlatko e zainteresovati i za ovaj sluaj ika Janka, kao i za hapenje
Uzunovia - muslimana iz Bjelimia. Trebalo bi forsirati razmenu zbog zdravstvenog stanja zarobljenika, a u prvom redu potrebe da dobijemo nae drugove iz zatvora i logora. (Red.)

ustake policije u Sarajevu, Slavko timac. Sve to i mnogo drugog ovdje nespomenutog, jasno govori da je razvoj NOP-a u gradu Sarajevu
imao kontinuirano uzlaznu liniju.
Sarajevo u sve jaem razmahu akcija i rastuem revolucionarnom
vrenju doekalo je Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a - zaetka bosanskohercegovake dravnosti u bratskoj jugoslovenskoj politiko-dravnoj zajednici ravnopravnih naroda i narodnosti, inaugurisanoj na Drugom zasjedanju AVNOJ-a.
Otkud je NOP u Sarajevu crpio snagu i entuzijazam i kako je sticao povjerenje u masama? Prije svega, narodnooslobodilaki pokret
uopte, kao i NOP u gradovima koji su bili pod okupacijom, vodila je i
nadahnjivala Komunistika partija Jugoslavije na elu sa drugom Titom. S jedne strane, jasno definisani stavovi i ciljevi KPJ u oslobodilakoj borbi protiv okupatora i domaih izdajnika, a s druge, pobjede
NOVJ na teritoriji Bosne i Hercegovine i irom Jugoslavije ojaali su
Komunistiku partiju Jugoslavije kao glavnog i avangardnog inioca u
NOB-i i revoluciji naroda i narodnosti Jugoslavije. Aktivnim politikim
radom medu masama, Partija je uspijevala da raskrinka prave ciljeve i
namjere okupatora i domaih izdajnika. Mase su sve vie shvatale za
to se bori Partija, ta u tim sudbonosnim tekim danima donosi
bratstvo i jedinstvo, odnosno kuda bi narode Jugoslavije odveo bratoubilaki rat. Ve u 1943. godini etnici su bili potisnuti i razgolieni
kao pravi izdajnici, iako je prethodna 1942. godina bila bremenita nacionalnom i vjerskom netrpeljivou, kada je nestalo mnogo ivota nedunih ljudi - oeva i majki, brae i sestara i nevine djece.
Sve ovo je mnogo doprinosilo rasplamsavanju borbe protiv okupatora i svih vrsta domaih izdajnika. To je stvorilo onu iroku bazu
svenarodne pomoi koja je, na razne naine i u razliitim oblicima, dobro dolazila naem narodnooslobodilakom pokretu, kako na osloboenoj, tako i na neosloboenoj teritoriji.
Ve krajem 1942. godine bilo je osloboeno gotovo pola teritorije
Bosne i Hercegovine, a to je davalo novi impuls za politiku djelatnost
komunista i akcije svih rodoljubivih snaga. To je period mobilisanja novih boraca, novih vojnika nae revolucije sa osloboene i neosloboene teritorije. Jedinstvo vojske i naroda, koje je ve postojalo i u 1941.
godini, izrastalo je i poprimalo sve ire okvire u periodu o kojem je ovdje rije, kada je okupatoru i njegovim slugama sve tee bilo da se
uputaju u borbu sa snagama NOP-a uopte, a kamoli da savladaju i
unite stvoreno partizansko jedinstvo fronta i pozadine.
Partija je i u Sarajevu sve to postigla zahvaljujui, u prvom redu,
injenici to se ona pripremala za takve sudbonosne i teke dane, kao
i zbog toga to je njen uticaj u Sarajevu bio snaan ne samo u ratu
1941 -1945. godine nego i prije rata. Ako se ima u vidu koliko je komunista, skojevaca i aktivista pokreta - radnika, inteligencije i drugih
- poginulo, tada se moe izvesti samo jedan objektivan zakljuak:
Sarajevo je bilo i ostalo jedan od centara snanog otpora faizmu i ds>-

maim izdajnicima u naoj zemlji. Sarajevo je bilo centar u kome je

uvijek bila stacionirana jedna ili dvije njemake divizije. Tu je bila komanda i ekspozitura Gestapoa, Abvera, SD i Sipo (sluba sigurnosti i
sigurnosna policija), te razne ustako-domobranske i mnoge druge
neprijateljske obavjetajne slube. Neprijatelj je u Sarajevu drao tako
velike snage jer je uvijek oekivao udarce ne samo sa osloboene teritorije nego i iznutra, iz samog grada. O tome ubjedljivo govore i neprijateljski dokumenti.11)
Poznato je da je neprijatelj nastojao da pod svaku cijenu ouva
Sarajevo od svakog za njega nepovoljnog uticaja. To je bio najvaniji
razlog da su Nijemci i ustae u kolaboraciji sa etnicima, upotrijebili
sve snage - vojne i politike, u 1942. godini - da partizanske snage
odbace to dalje od Sarajeva i na taj nain onemogue veze partizanskih jedinica sa NOP-om u gradu. Meutim, takve namjere nacista i
ustaa da preko Sarajeva kao centra, obave posao integracije cijele
Bosne i Hercegovine u NDH, nisu uspjele niti su mogle poluiti neki
ozbiljniji rezultat. Naprotiv, ta i takva njihova namjera - koja je evoluirala od integracije cijele Bosne i Hercegovine u okvir tzv. NDH do
autonomakih pretenzija jednog dijela muslimanskih graanskih politiara, onog najreakcionarnijeg dijela, da cijelu Bosnu i Hercegovinu
izdvoje iz okvira NDH i da je organizuju kao samostalnu tvorevinu pod
okriljem i zatitom velikog Njemakog Rajha - u potpunosti je krahirala i za vrlo kratko vrijeme pretvorila se u svoju suprotnost i potpunu
negaciju. Umjesto da mobilie mase u sve veem broju na takvu ideju
i ciljeve, neprijatelj je svojim postupcima i zloinima i sm mnogo doprinio da se najire bosanskohercegovake narodne mase sve tri nacionalnosti sjedine u borbi protiv te ideje i u najveem broju okrenu
protiv okupatora i svih njegovih slugu - domaih izdajnika, bez obzira
na njihovu nacionalnu pripadnost.

") Izvjetaj zapovjednika Redarstvene strae Sarajevo, Benovia, upskoj redarstvenoj

oblasti Sarajevo, od 15. 11. 1941. (A. V. 1.1, Arhiva NDH, kut. 155, br. registra 27/1 - 1 0 ) ; Izvjetaj
nadstojnika podrunice Dravnog izvjetajnog i promidbenog ureda Sarajevo, Munira ahinovia (Ekremovog) Paveliu, od 14. 3. 1942. (Istorijski arhiv Sarajevo, V - 2 3 3 . ) i mnogi drugi.
(Red.)

MLADEN KNEEVI

ORGANIZACIJA I RAD OBNOVLJENOG MJESNOG

KOMITETA KPJ U SARAJEVU U LJETO 1942. GODINE
Poslije velike policijske provale u partijsku organizaciju i narodnooslobodilaki pokret u gradu, koja je dostigla kulminaciju u aprilu
1942. godine, nastupile su ozbiljne potekoe za dalji rad Partije. Cjelokupni ilegalni rad je gotovo zamro, jer su bile provaljene ne samo
partijske i skojevske organizacije ve i veina ilegalnih stanova, kurirskih veza, obavjetajni rad je sveden na minimum i unesena je pometnja medu aktiviste i simpatizere NOP-a. Istovremeno, u okolini Sarajeva, na dotada osloboenoj teritoriji, nastupile su, takoe, ozbiljne potekoe. etnikom izdajom dolo je do osipanja partizanskih odreda
koji su bili u neposrednoj okolini grada, pa je onemogueno odravanje vrstih i kontinuiranih veza sa partijskom organizacijom u gradu
kakve su bile do tada.
Takva situacija uticala je da Pokrajinski komitet KPJ za BiH donese odluku o obnovi politikog rada i organizacionom sreivanju stanja
u Sarajevu. Sreivanje situacije u Sarajevu za Pokrajinski komitet bilo
je tim vanije to su preko Sarajeva, prije provale, ile kurirske veze za
osloboenu teritoriju i partizanske odrede na njoj, za Glavni tab za
BiH na Romaniji i Srednjem, za Centralni komitet, kao i za partijske organizacije u sjeditima oblasti BiH (Tuzla, Mostar, Banjaluka). S tim ciljem je Pokrajinski komitet, koji se tada nalazio u ekoviima, odluio
da poalje nekoliko lanova Partije, sa ve steenim iskustvom u ilegalnom partijskom radu, a koji su se, u to vrijeme, nalazili u estoj
istonobosanskoj brigadi, uputi u Sarajevo da obnove organizaciju u
Sarajevu. To su bili Avdo Humo, Zaga Blai, Remzija Omanovi, ahin
ahinpai i ja. Odreeno je da Avdo Humo bude rukovodilac ove grupe kao lan Pokrajinskog komiteta.

Prije svega, stavljeno nam je u zadatak da ustanovimo kakva je

politika situacija u gradu, organizaciono stanje Partije, SKOJ-a i antifaistikih organizacija, te da uspostavimo vezu s komunistima, skojevcima i aktivistima NOP-a koji su izbjegli hapenjima i da to prije uspostavimo kurirske veze s Pokrajinskim komitetom KPJ za BiH, Centralnim komitetom KPJ, Vrhovnim tabom, oblasnim komitetima za Bosansku krajinu i Hercegovinu, sa Zagrebom, kao i redovno da izvjetavamo o situaciji u Sarajevu. Nakon upoznavanja s politikom situacijom i organizacionim stanjem u gradu, treba pristupiti ponovnom aktiviranju partijskih i skojevskih organizacija, prije svega, njihovih mjesnih rukovodstava. Zatim, trebalo je obnoviti rad partijske tehnike i pronai ilegalna mjesta za njihov rad, osigurati to vie stanova za prihvat
ilegalaca i druge potrebe, obnoviti obavjetajni rad, nastaviti sa prikupljanjem sanitetskog i drugog materijala i otpremanjem na osloboenu
teritoriju i drugo. Jedan od najvanijih politikih zadataka bio je to
vie okupljati Sarajlije na poziciji NOP-a.
Radi izvrenja postavljenih zadataka, poetkom jula 1942. godine,
krenula je naa grupa prema Sarajevu. Predstojei put je bio teak, jer
smo morali prolaziti kroz teritoriju koju su kontrolisali okupatori, etnici i ustae. Iz ekovia smo pored Vlasenice i Han-Pijeska ili pjeke,
vodeni kurirom do Glasinakog polja, gdje smo se povezali s partijskom organizacijom Romanija-Glasinac-Sokolac i sekretarom
Okrunog komiteta za Romaniju Grujom Novakoviem. Drugovi iz te
organizacije su nam preporuili da idemo do eljeznike stanice
Praa, a odatle vozom do Sarajeva. Nabavili su nam propusnice iz Sokoca i Rogatice, sa pravom koritenja voza od Prae do Sarajeva, i natrag. Presvukli smo se u romanijsku narodnu nonju. Moja propusnica
je glasila na prezime Koprivica, a moje odijelo zamijenio sam s Jankom
Joloviem, predratnim lanom Partije. Od Sokoca do Prae drugovi su
nam obezbijedili oruanu pratnju.
Pred Praom je Avdo Humo odluio da se podijelimo u dvije grupe, i to da prije idu on, Zaga Blai i ahinpai, a dan nakon toga da
idemo Remzija Omanovi i ja. Dao nam je svakom izvjesnu svotu novca i jo jedanput skrenuo panju da je u Sarajevu razbijena partijska i
skojevska organizacija, te da nemamo nikakve adrese za veze u gradu,
pa se moramo za prvo vrijeme, snai kako znamo i umijemo. Svaki od
nas je rekao Avdi Humi nekoliko mjesta u Sarajevu gdje bi se mogao
eventualno nalaziti da bismo se mogli meusobno povezati. Tom prilikom, rekao sam Avdi da u najvjerovatnije biti u mom prijanjem stanu, u Beogradskoj ulici, i predloio mu, to je on prihvatio, da legalno
prijavim moj boravak, kako bi se mogao lake kretati po Sarajevu. To
sam predloio zato, jer sam pretpostavljao da sarajevska policija ne
zna da sam otiao u partizane, poto sam se odmah, nakon putanja iz
koncentracionog logora Danica u Koprivnici, prebacio eljeznicom
do Visokog, a zatim u Odred Zvijezda, na Okruglici. Ukoliko bi me

policija uhapsila, rekao bih da sam do tada bio kod svoje rodbine u
Moslavini.
Prema dogovoru, sutradan smo, Remzija Omanovi i ja, krenuli
vozom iz Prae za Sarajevo. Odluili smo da sa voza siemo na stanici
Bistrik, jer smo pretpostavljali da e tamo biti manja policijska kontrola
nego na sarajevskoj glavnoj stanici. Meutim, mi smo sluajno uli u
voz koji je vozio povodom sveanog otvaranja pruge Viegrad-Sarajevo, nakon to je neprijatelj ponovo osposobio prugu za saobraaj,
jer su je ranije onesposobili i razruili partizani za vie mjeseci. Stoga
je u vozu bilo dosta okupatorskih i ustakih funkcionera, a u njihovoj
pratnji policijskih agenata. Neke od agenata prepoznao je Remzija
Omanovi i upozorio me na njih. Savjetovao sam da ne obraamo na
to panju, da ne ispadnemo sumnjivi, ve da se ponaamo kao romanijski seljaci. U vozu nas niko nije legitimisao, ve nam je samo kondukter pregledao karte, te smo tako sretno stigli na Bistrik.
Ni na Bistriku nas niko nije legitimisao. im smo izali sa eljeznike stanice, Remziji je pristupila jedna ena u zaru, a to je bila njegova sestra, koju je Avdo Humo obavijestio o njegovom dolasku, te su
njih dvoje otili zajedno. Tada sam posljednji put vidio Remziju Omanovia. On je ubrzo bio uhapen u Sarajevu, poslan u koncentracioni
logor, zamijenjen, te na osloboenoj teritoriji umro.
Meni je bilo vrlo teko pronai smjetaj, pa sam bio prisiljen da
prvu no prespavam u hanu na Baariji. Sutradan mi je uspjelo, zahvaljujui rodbinskim vezama, smjestiti se u bivi stan u Beogradskoj
ulici, gdje sam se i prijavio, kako sam se bio dogovorio s Humom.
Meutim, odmah sam se razbolio od trbunog tifusa i uz pomo ing.
Emila Bariia, kojeg sam poznavao jo otprije kao simpatizera KPJ,
smjeten sam u bolnicu u Pofaliima.
Kad mi se stanje malo poboljalo, doao mi je bolniar Slavko i
rekao da me pozdravio Kulturni. Bio sam u poetku nepovjerljiv, ali
sam se tokom sljedeih dana uvjerio da mi bolniar Slavko prenosi Humine poruke. Obavjetavao me je i o politikoj situaciji i o dogaajima
u Sarajevu. Kako sam doznao da je uhapena Zaga Blai, to sam odluio da pobjegnem iz bolnice, bojei se da me ona ne oda. Sutradan
sam doznao da je uspjela pobjei iz zatvora i da su je drugovi sklonili
iz Sarajeva, pa sam ostao i dalje u bolnici.
Iz bolnice sam otputen krajem avgusta 1942. godine. Istog dana,
prije podne, kad sam izaao iz bolnice, posjetio me je u mom stanu
Reuf Goloevi. Nisam ga ponavao, pa sam bio prema njemu nepovjerljiv. im je doao, rekao mi je da ga je poslao Kulturni, ali sam mu
ja odgovorio da se pogreno obratio. Tada mi je on ispriao par detalja
sa mog puta s Remzijom Omanoviem iz ekovia u Sarajevo, koji
nisu imali veze s ilegalnim radom, te sam se tada uvjerio da ga odista
alje Humo. Reuf Goloevi mi je rekao, da e istog dana, poslije podne, predati mi na vezu jednog druga iz eljeznike radionice i jednog
druga iz Novog Sarajeva, i to na Vilsonovom etalitu. Rekao sam Go-

loeviu da nemam legitimaciju, pa ako me policija bude legitimisala,

biu uhapen. On mi je odgovorio da ne moemo odlagati preuzimanje drugova na vezu, a da se za legitimaciju sam snaem, jer za sada
jo nema mogunosti da mi se nabavi neka legitimacija, to je bilo i razumljivo, jer se jo nismo bili organizaciono uvrstili, pa nismo mogli
nabavljati niti ilegalno izraivati legitimacije.
Tog istog dana, primio sam na vezu Augusta Batagelja Marka, sekretara partijske organizacije Glavne eljeznike radionice, i Ivana
tolbu, sekretara partijske organizacije Novog Sarajeva, kao i drugaricu Borku Vokal, aktivistu iz tog dijela grada.
Povezao sam se i s drugovima iz Vojnotehnikog zavoda, preko
Goloevia, a na sastanak mi je doao Grga Ani, kao i sa grupom aktivista u stolarskom preduzeu Rivolta, koji su radili po uputama Goloevia.
Kad sam primio na vezu Augusta Batagelja Marka, dogovorio sam
se s njim da se sutradan sastanemo i da mi izloi organizaciono-politiku situaciju partijske organizacije Glavne eljeznike radionice, kao
i uopte situaciju u radionici. Batagelj je rekao, upoznajui me o radom
Glavne eljeznike radionice, da u njihovoj partijskoj organizaciji ima
est drugova od kojih se sjeam Ota Hutnera, Ivana tolbe i Doke elia. Zatim da u Radionici, pored partijske organizacije, postoji i skojevska organizacija, da ima nekoliko kandidata za lanove Partije, da
postoje tri aktiva u odjeljenjima i odbori Narodne pomoi, te da je najvei broj radnika radionice antifaistiki orijentisan i da podrava akcije koje poduzima partijska organizacija.
Ivan tolba i Borka Vokal izvijestili su me da u Novom Sarajevu
ne rade ni partijska ni skojevska organizacija, nego da ima samo nekoliko lanova Partije i SKOJ-a s kojima se odrava pojedinana veza, to
je rezultat provale. Oni su poduzimali samo manje akcije, kao to je
usmeno obavjetavanje graana o vojno-politikoj situaciji u svijetu i
kod nas, jer je postojao kod graana strah nakon provale i represalija
koji su preduzeli okupator i ustae. Sa njima sam se dogovorio da se
mora oivjeti rad partijske organizacije u Novom Sarajevu, te s tim ciljem da zakau sastanak, kojem u i ja prisustvovati, te pozovu lanove
Partije i jo neke, meu kojima je bila i Mira Vokal. Dunost sekretara
partijske organizacije i nadalje je vrio Ivan tolba.
Sa Grgom Aniem sam se dogovorio da zakae sastanak partijske elije Vojnotehnikog zavoda kome u ja prisustvovati i na kome
treba podnijeti izvjetaj o dosadanjem radu, te se dogovoriti o buduim zadacima. U ovoj partijskoj eliji bili su, koliko se sjeam, osim
Grge Ania, Alojz Barek, Marijan Telatko, Vidoje Ragu i Mustafa estan. Ani me je izvijestio da u Vojnotehnikom zavodu postoji skojevska organizacija i da ima nekoliko kandidata za lanove Partije.
Poetkom septembra Avdo Humo mi je, po Reufu Goloeviu,
poruio da doem na sastanak Mjesnog komiteta, u stan Augusta Batagelja, kod mosta Vrbanje, na lijevoj obali Miljacke. Sastanku su pri-

sustvovali Demal Bijedi, Adem Bu, Reuf Goloevi, Avdo Humo i ja.
Tu sam saznao da smo Demal, Adem, Reuf i ja lanovi partijskog rukovodstva za grad Sarajevo (Mjesnog komiteta), te da je sekretar Demal Bijedi. To je bilo u skladu sa instrukcijom Pokrajinskog komiteta
za Bosnu i Hercegovinu.
Na tom sastanku, koji je trajao, otprilike, oko tri sata, govorilo se
o zadacima Mjesnog komiteta i pojedinanim zaduenjima svakog njegovog lana. Koliko se sjeam, postavljeni su bili uglavnom ovi zadaci:
- da se partijske organizacije formiraju na preduzetnom principu
- po fabrikama, radionicama, trgovinama i raznim ustanovama i na teritorijalnom principu - po kvartovima i mahalama;
- da partijske organizacije treba da odrede unutar elije zaduenje za svakog pojedinca, a sekretar partijske organizacije treba da
vodi partijske sastanke, odrava vezu sa odreenim lanom Mjesnog
komiteta, da mu podnosi izvjetaj, ne samo o radu organizacije ve i o
radu svakog lana Partije, o radu SKOJ-a, Narodne pomoi i drugih antifaistikih organizacija. lanovi komiteta e preko sekretara partijskih organizacija odravati veze. Sastanci partijskih organizacija treba
da se odravaju jedanput u petnaest dana, a sekretar treba da odrava
svakodnevno pojedinane kontakte s lanovima i kandidatima Partije.
U izuzetnim sluajevima, kao to je hapenje i slino, sekretar organizacije treba da nae hitno svoju vezu - lana Mjesnog komiteta i da
ga obavijesti o nastaloj situaciji. Sekretar ima svog zamjenika, iji je
zadatak da mu pomae u izvrenju navedenih zadataka. Sekretar
odreuje mjesto, dan i sat sastanka i predlae dnevni red, a ovim sastancima moe prisustvovati i lan Mjesnog komiteta zaduen za rad
te partijske organizacije.
U radu se mora odravati to vea konspiracija;
- Avdo Humo i Demal Bijedi su preuzeli zadatak da obnove
rad partijske tehnike, u kojoj je jo od prije rata radio Josip Sigmund,
tehniar Glavne eljeznike radione, koja od provale do naeg dolaska
manje-vie nije radila;
- rad na organizaciji SKOJ-a i formiranju Mjesnog komiteta
SKOJ-a bio je povjeren Remziji Omanoviu koji nije bio lan Mjesnog
komiteta, pa je o radu SKOJ-a trebalo da obavjetava Demala Bijedia, zaduenog da izvjetava Mjesni komitet o radu SKOJ-a;
- odlueno je i da se pristupi formiranju antifaistikih rukovodstava po kvartovima i mahalama;
- kao poseban zadatak, treba organizovati rad s graanima i za
taj rad pridobiti vienije Srbe, Hrvate i Muslimane.
Svi lanovi komiteta bili su zadueni da na neki nain uspostave
neku vezu u policiji, obavjetajnim centrima neprijatelja, neprijateljskoj
vojsci i raznim ustanovama, radi upoznavanja sa akcijama i namjerama
neprijatelja. Naglaeno je da u partijskoj i skojevskoj organizaciji treba
raditi na ideolokom uzdizanju.

Zgrada u ulici Mle Sokolovia 6 (ranije Terezija 32) u kojoj je odran sastanak obnovljenog
Mjesnog komiteta KPJ Sarajeva septembra 1942. godine

Nakon ovog sastanka Mjesnog komiteta, nastojao sam da postavljene zadatke to bolje realiziram, a bio sam zaduen za rad medu radnicima.
Legitimaciju na moje ime nisam se usudio traiti direktno od policije, na osnovu moje prijave o stalnom boravku, jer sam bio par puta
hapen do rata zbog mog ilegalnog rada, a bio sam i u ustakom sarajevskom zatvoru, te sam pretpostavljao da policija mene vodi u evidenciji kao komunistu. Stoga sam se obratio Iliji Ramljaku koji je tada
bio sekretar Hrvatskog radnikog saveza tipografa. Njega sam poznavao jo otprije, jer je bio sekretar podrunice Saveza grafikih radnika Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu, a bio je jedno vrijeme poslije
prvog svjetskog rata i lan KPJ, pa je nakon toga stalno saradivao s
komunistima. Ramljak je za cijelo vrijeme rata radio aktivno za NOP, a
poslije osloboenja je ponovo primljen u KPJ i bio povjerenik za rad i
potpredsjednik Narodnog odbora grada Sarajeva.
Ramljak je pribavio legitimaciju na moje ime kao grafiara, koju je
izdao ve pomenuti ustaki savez grafiara. Ova legitimacija me je
spasila od hapenja u septembru 1942. godine prilikom jedne racije na
Didikovcu.
Sastanke s partijskom organizacijom Glavne eljeznike radione
odravao sam vie puta, a sa sekretarom organizacije imao sam sastanke najmanje jedanput nedjeljno. Sastanke, koliko se sjeam, odravali smo u stanovima Ibre Filipovia i Kasima Tuzovia. Ve na prvom
sastanku smo konstatovali da je dotadanji rad te organizacije, kao i
SKOJ-a, bio neredovan, a nije bio ni zadovoljavajui rad s kandidatima
Partije, aktivistima i odborima Narodne pomoi. Isto tako je ustanovljeno da su bili nedovoljni ideoloki rad i propaganda. Odlueno je da se
prvenstveno radi na organizacionom jaanju partijske i skojevske organizacije i ostalih antifaistikih organizacija u radioni, po odjeljenjima, i da se pridobije to iri krug radnika za vrenje sabotaa. Na tom
sastanku podijeljena su pojedinana zaduenja.
Oivljavanje rada u radioni i bolja organizacija dali su dobre rezultate, naroito u pogledu masovnosti u raznim akcijama.
Sastanci partijske organizacije Vojnotehnikog zavoda odravani
su u stanovima Vidoja Ragua, Alojza Bareka i Marjana Telatka. Jednom sastanku, u stanu Vidoja Ragua, prisustvovao je i Avdo Humo.
Partijska i skojevska organizacija uspjeno su izvravale zadatke koje
je pred njih postavljao Mjesni komitet, prema uslovima u svom preduzeu.
Svi aktivisti, na elu s komunistima, vrili su razne sabotae na
svim radnim mjestima, kako bi okupatoru onemoguavali normalan rad
i time pomagali oruani ustanak.
Mjesni komitet odravao je svoje sastanke u stanovima lanova
Partije. Uspio je da ojaa rad partijskih organizacija i SKOJ-a, kao i da
u vie kvartova formira grupe graana - antifaista, koji su se opredijelili za NOP i koji su u daljem radu bili nam veoma koristan oslonac.
27 - Sarajevo u revoluciji

417

Naroito se posveivala panja prikupljanju Narodne pomoi u

vidu sanitetskog materijala, oruja, municije, odjee, hrane i drugog.
Jedan dio ove pomoi davao se kvartovskim odborima Narodne pomoi, a drugi dio je ostajao organizacijama koje su prikupljale tu pomo. Ova pomo sluila je za pomaganje antifaista i ilegalaca, a prikupljeno oruje, municija i sanitetski materijal upotrebljavale su udarne grupe, a djelomino je slato i partizanima.
Na svim sastancima Mjesnog komiteta, partijskih i skojevskih organizacija, obavezno se pretresala vojno-politika situacija, a prvenstveno borbe jedinica NOV u Jugoslaviji. Porast naih snaga i stvaranje
divizija NOVJ povoljno je uticalo na moral pripadnika NOP-a u gradu
Sarajevu. Naroito smo razmatrali politiku situaciju u gradu Sarajevu,
na uticaj u fabrikama, radionicama, ustanovama i meu graanima.
Sagledavanje naeg ili neprijateljskog uticaja i politikog stanja, naroito medu radnikom klasom, inteligencijom i omladinom, odreivalo nam je ne samo politike zadatke nego i organizacione mjere i akcije koje treba poduzimati za poveanje naeg uticaja.
Posebno smo raspravljali o situaciji u neprijateljskoj vojsci, te o
nainu politikog rada meu njima, kako bi se pridobili vojnici za aktivan rad za NOP, te da bi prikupljali obavjetenja o vojnim operacijama
koji su planirali njihovi tabovi, oruje, municiju, odjeu, pribavljali propusnice, objave za putovanja i dostavljali podatke o lokaciji vojnih jedinica i slino. U to vrijeme smo imali vezu sa nekim oficirima u domobranstvu.
Raspravljali smo o namjerama policije i obavjetajne slube, te
smo nastojali da ili ubacimo nae drugove u te slube ili da neke od
pripadnika te slube pridobijemo da rade za nas. U veini sluajeva vezivali smo te ljude idejno za NOP, a ne na materijalnoj osnovi. Partijske
i skojevske organizacije su se osvrtale na rad neprijatelja i nastojale
saznati za njegove namjere, pa o svemu su obavjetavale Mjesni komitet.
Treba istai da je radnika, aka i ostala omladina masovno radila za NOP. Nije bilo nijedne vee akcije u kojoj nije uestvovala omladina, bez obzira na prepreke i rtve. Tako je po veliini i masovnosti iznenadila neprijatelja naa akcija u kojoj je masovno uestvovala omladina, prilikom proslave 25. godinjice velike oktobarske revolucije,
kada su po brdima oko Sarajeva bile upaljene vatre, izvreno vie eksplozija, te ispisane antifaistike parole po gradu pored sve predostronosti policije. To je ne samo uplailo faiste nego ih je i iznenadilo, jer su mislili da su partizani napali Sarajevo.
Avdo Humo i Demal Bijedi uspostavili su kanale i kurirske veze
s oblasnim komitetima za Hercegovinu i Bosansku krajinu, sa Centralnim komitetom KPJ i Vrhovnim tabom, te s Pokrajinskim komitetom
KPJ za Bosnu i Hercegovinu, koji se tada nalazio u istonoj Bosni, u
blizini Tuzle. Polovinom oktobra prebacio se preko Tuzle i Sarajeva
delegat Centralnog komiteta KPJ Svetozar Vukmanovi Tempo na

svom putu u Vrhovni tab. Smjestio se u stanu Bakira Dinia, apotekara, pripadnika naeg pokreta, a potom, preko mostarske organizacije, stigao je do Vrhovnog taba 13. novembra 1942. godine.
Pored tekih ilegalnih uslova za rad, nije se zapostavio ni ideoloki rad, iako je bilo vrlo malo literature: Istorija SKP(b) i mali broj knjiga
i broura marksistike literature. Avdo Humo je naroito insistirao na
ideolokom uzdizanju, kako nas lanova Mjesnog komiteta, tako i ostalih komunista i skojevaca.
S obzirom na teku vojno-politiku situaciju u Hercegovini i potrebu uvrenja i jaanja partijskih i skojevskih rukovodstava i organizacija, Pokrajinski komitet je odluio da ja, poetkom novembra 1942.
godine, odem za sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu.
Vojno-politika situacija u Hercegovini bila je teka, jer je Oblasni
komitet KPJ za Hercegovinu do juna 1942. godine, tj. do povlaenja
partizanskih snaga iz Hercegovine pridavao veu vanost vojnim akcijama nego politikom radu i uvrenju rukovodstava partijskih i skojevskih organizacija na osloboenoj teritoriji, kao i antifaistikih organizacija - omladine, ena, pa i narodnooslobodilakih odbora. Pored
toga, bio je jo vie pojaan teror Talijana, ustaa i etnika. Uz to, treba imati u vidu da u to vrijeme u Hercegovini i Crnoj Gori nije bilo
krupnijih partizanskih jedinica, niti osloboene teritorije, pa i to pokazuje izuzetno teku vojno-politiku situaciju.
Na obavijanje novog zadatka otputovao sam u Mostar odmah nakon odluke Pokrajinskog komiteta.

27'

419

BAHRA DUKI

NA ZADACIMA MJESNOG KOMITETA KPJ

Uprkos mom vie puta i upornom traenju da idem na slobodnu
teritoriju, odnosno u partizane, bio je izriit stav organizacije da ostanem na ilegalnom radu u Sarajevu. Odatle i moj povratak iz Zenice u
Sarajevo, najvjerovatnije prvom polovinom juna 1942. godine, gdje
sam se zbog policijske proljetne provale u sarajevsku organizaciju narodnooslobodilakog pokreta, sklonila, po preporuci i po vezi partijske
organizacije, zajedno sa Mehom Diniem.
Skoro odmah po pristizanju u Sarajevo, povezala sam se sa drugom Demalom Bijediem. Ne mogu da se sjetim ni ko nas je povezao, ni taan datum. Prisjeajui se, moglo je to biti koncem juna ili
poetkom jula iste godine. Da li je on po lozinki doao u moj stan ili
nekako drukije, ne mogu se sjetiti, ali, kada mislim na poetak nae
veze, u sjeanju mi je kako Demo sjedi, onako trkljav i dosta oskudno obuen, sav u pokretu, to je jo vie isticalo njegovu izrazitu mravost. Tada sam mu ponudila, to je on i prihvatio, da odabere neto od
garderobe moga brata Mirze, koji se ve odavno nalazio u partizanima.
Poto je Mirza bio nii rastom, Demi sam svu odjeu morala produiti. Od tada, pa kroz itavo vrijeme, sve do moga hapenja, biii smo u
svakodnevnoj vezi i od njega sam neposredno dobivala zadatke. Jedno vrijeme je Demo i stanovao kod mene.
Odmah smo se angaovali na povezivanju naih aktivista. Od Deme dobivam zadatak da okupim i angaujem ensku srednjokolsku
omladinu. To je bilo vrijeme kada se nije mogla povui stroga granica
u konkretnim zaduenjima. Radilo se sve i svja. Nije se imalo mnogo
vremena i trebalo je im prije rad oivjeti i u njega ukljuiti sve one
koji su bili spremni da se bore na liniji NOP-a. Tako sam se ja, pored
ostalog, angaovala i na ponovnom oivljavanju i aktiviranju enske
srednjokolske omladine za koju sam bila zaduena i ranije. Naravno,

ni to se nije strogo dijelilo, pa je ta omladina djelovala kako u koli,

tako i na terenu, gdje je ivjela i stanovala.
Na ovim zadacima se angauju iz enske gimnazije Hiba Ziidi-ehaji, Zlata Goloevi-Radi, Mubera Karahasanovi Muba, Nada
Biser-Taso, Olga Ivkovi i Dara Cvitanovi, a iz Trgovake akademije
Ljubica Brankovi Ljuba, Zlata Niki, Ljubica Petrovi i Nada Pejanovi.
Na terenu Sagrdije - Miloa Obilia ulica okupile su omladinu i
djelovale Hiba Zildi i Ljubica Brankovi, a na podruju Kovaa i Vratnika Mubera Karahasanovi sa Vukicom Petrovi-Todorovi i Razijom
Ljubuni-Pilavdi.
U Novom Sarajevu djelovali su Zlata Goloevi, Borka Vokal-Kovaevi, Dara Cvitanovi i druge omladinke. Na Bjelavama Olga Ivkovi
i, neto kasnije, Besima Kavazovi-Terzi. Na irem podruju Koeva
radila je Nada Pejanovi, a na terenu Logavine i Hajduk-Veljkove Nada
Biser, Mirzija Duki-Eki i Kristina Spasojevi-Udovii. Istovremeno,
preko Ljubice Petrovi otpremane su na osloboenu teritoriju razne
poiljke prikupljene kao pomo, a ona je, sem toga, djelovala kao omladinski aktivist i na terenu llida - Butmir.
Intenzivno se radilo na obnavljanju i uvrenju omladinske organizacije. Ove omladinke su bile jezgro koje je okupljalo iri krug omladine na zadacima NOP-a, bilo da su drale na tzv. linoj vezi pojedine
omladinke i davale im konkretne zadatke ili, u nekim sluajevima, itave grupe omladine. Vrlo je teko sve nabrojati koliko je bila iroka i
sveobuhvatna aktivnost tih mladih djevojaka. Sa velikom ozbiljnou i
odgovornou obavljani su razliiti zadaci koji su se u tom vremenu
postavljali pred nas.
Pokrenuta je bila i stalno je trajala iroka akcija na prikupljanju
Narodne pomoi. Sa puno uspjeha organizirana je svakodnevna izrada
i pripremanje toplih i ostalih odjevnih predmeta za nae partizanske
borce. Zatim, sakupljanje sanitetskog materijala, pravljenje zavoja od
domaeg materijala i svega onog to je moglo korisno posluiti
NOP-u, bilo u gradu ili u jedinicama Narodnooslobodilake vojske.
Na planu agitacije, omladina se angaovala na irokom i sutinskom objanjavanju ciljeva nae narodnooslobodilake borbe, o stanju
na saveznikim frontovima, a naroito na naem jugoslavenskom ratitu, te na iznalaenju stanova za koliko-toliko bezbjedno odravanje sastanaka, kao i za ilegalce koji su bili kompromitovani. Bili su potrebni
sigurni stanovi i za razna spremita materijala Narodne pomoi. Pomo
drugovima koji su bez redovnih sredstava za izdravanje, kao i roditeljima ija su djeca bila u partizanima, zatvorima ili koncentracionim logorima, a naroito onih koji su bili strijeljani ili na drugi nain ubijeni,
bio je vaan oblik nae aktivnosti. Bilo ta da se je radilo, a nita nije
bilo bezopasno, stalno je ukazivano na principe konspiracije i kako se
treba drati i ponaati u sluajevima hapenja i istrage.

Sastanci su bili naa prava borbena kola. Pored itanja Biltena

i vijesti i drugih propagandnih materijala, proraivala se donekle i
marksistika literatura: Osnovi lenjinizma i Historija SKP(b). Razmjenjivana je i socijalna literatura lijevo orijentisanih i drugih naprednih pisaca. Ovi nai sastanci, kao i inae sva aktivnost, odvijali su se pod vrlo
tekim prilikama u gradu gdje su vladali kvislinki reim, jake vojne i
policijske snage i njihov teror. Uz to je bila i veoma teka ekonomska
situacija. Za maSo kukuruznog ili crnog kruha moralo se ii u rane jutarnje sate i stajati u redu.
Vjerovatno potkraj mjeseca jula 1942. godine, Demal Bijedi je
formirao partijski aktiv za podruje Logavina, Vratnik, Kovai i Baarija u sastavu Ramiz Bilalagi, Meho Dini, amil ehi i Demal Kulenovi. U ovom aktivu bio je u poetku i Ramiz Sbo. Bijedi je dunost sekretara aktiva povjerio meni. Kasnije je aktiv prerastao u partijsku eliju. U eliji su ivjeli lanovi Partije Meho Dini i ja kao sekretar, te drugovi koji su bili kandidati za prijem u KPJ (amil ehi, Ramiz Bilalagi i Demal Kulenovi). Tokom rata ovi drugovi su primljeni
u Partiju. Predvieno je da se u KPJ jo prime sa ovog podruja i Hiba
Zildi i Muhamed abanovi. Ovaj sastav, uprkos velikoj decembarskoj policijskoj provali u partijsku i skojevsku organizaciju grada, djelovao je sve do novih aprilskih hapenja 1943. godine, kada sam uhapena i ja (23. aprila). I ostale organizacije NOP-a na ovom kvartu (SKOJ,
AF, Narodna pomo) sauvane su i aktivno djelovale do ovih aprilskih
hapenja.
Negdje mjeseca avgusta 1942. godine, Bijedi me povezuje sa
Jelenom Vitas, koja je djelovala na podruju Koeva, Bjelava i Mejtaa,
na koordiniranju rada na Narodnoj pomoi. Na ovom sektoru rada na
tom zadatku, angauju se, pored ostalih, Alija Poegija, amil ehi,
Danilo Sparavalo, emsa Duki. Punktovi u koje je dopreman i iz kojih
je otpreman materijal Narodne pomoi, na ovom podruju, bili su u
stanovima porodice Drakovi u adordinoj i Emine Dori u Hadisulejmanovoj ulici.
Mjeseca septembra, Bijedi mi saoptava da su stvoreni uslovi, s
obzirom da je veliki broj drugarica ukljuen na raznim zadacima
NOP-a, da se prie formiranju posebne organizacije ena radi njihovog jo ireg ukljuivanja i uspjenijeg angaovanja na itavom podruju Sarajeva. Tako je koncem septembra ili tokom oktobra 1942.
godine formiran Gradski odbor ena. Uz neposredno uee sekretara MK KPJ - Demala Bijedia, sastanak je odran u stanu Olge Brajkovi. U sastav Gradskog odbora uli su Jelena Vitas, Marica Himerlajh, Nada Vrankovi, jedna drugarica - tekstilna radnica sa podruja
Kevrinog potoka, ijeg se imena ne sjeam, i ja.
Nada Vrankovi je prisustvovala samo tome konstituirajuem sastanku, a sljedeim sastancima nije imala prilike da prisustvuje.
Bilo je dogovoreno da Nada bude sa mnom na vezi, kako bi je
mogla obavijestiti o sljedeem sastanku ili o drugom. Meutim, neto

poslije, nakon osnivakog sastanka Gradskog odbora ena, drugovi

Avdo Humo i Demal Bijedi su mi rekli da sa Nadom neto nije u
redu, te da je za sada treba zaobii. Da Nada ne bi neto posumnjala, trebalo je da ja odravam vezu i dalje s njom, dok se neke delikatne
stvari ne provjere. Naime, postojala je sumnja da je ona, prilikom ranijeg hapenja, pod pritiskom, pristala na usluge policiji. Trebalo je provjeriti da li je i koliko je daleko u tome otila.
Kao zaduenje u Gradskom odboru ena ja sam dobila podruje
od Ulice Vuka Karadia, preko Logavine do Vratnika i podruje Bistrika na lijevoj obali Miljacke. Na okupljanju i organizovanju ena u ovom
dijelu grada u pododbore, aktive i grupe angaovale su se na podruju
Sagrdije i Medresa Hiba Zildi i Ljubica Brankovi, na Kovaima i
Vratniku Raza Ljubuni i Behija Brklja, na Logavini i Hajduk Veljkovoj
Nada Biser, Zumra Mulahusi-Zahirovi, Mirzija uki, Ivanka Mai,
Ruica Jovanovi, Milka Janji i Dara Majstorovi. Na Bistriku i u Tvornici ilima Rahila Alagi, a na Alifakovcu Suada Misirli-Maovi, Dara
Lisac i neka drugarica Stojanka ijeg se prezimena ne sjeam. Poslije
hapenja Jelene Vitas na Bjelavama sam direktnije angaovala Olgu Ivkovi i Sadiju Pipi.
Mjeseca oktobra 1942. godine, formiran je partijski biro u sastavu: Radomir Mirkovi Rade, Jelena Vitas, Meho Dini i ja. Taj biro
imao je svojevrsnu funkciju meukvartovskog komiteta, a njegovo podruje djelovanja bila je desna strana Miljacke.
Po prilici, u to vrijeme, dobivam zadatak od Bijedia da pripremim
dvije nove asnike domobranske odore za njega i Avdu Humu. Ne
sjeam se kojim sam putem dola do tih uniformi. Istina, kod mene je
bilo lagerovano neto vojne opreme, ali mislim da sam do tih uniformi
dola preko naih veza. Na dotjerivanju odora radili su Jovan i Jovanka
Kneevi (roditelji pire Kneevia), poto su, inae, radili u Vojnoj
odjei. Hanifa uki, moja majka, dobila je zadatak da pribavi asnike oznake u tadanjoj oficirskoj zadruzi, koja se drukije nazivala i nalazila u dananjoj Titovoj ulici, gdje je sada Sarajevotekstil. Na uniformu Bijedia, kako nam je odreeno, stavili smo in domobranskog
porunika, a na uniformu Avde Hume in natporunika.
Sa Avdom Humom sam bila povezana po tzv. specijalnom zadatku. To se odnosilo na neke kurirske veze i zadatke koje sam obavljala
za njega, kao lana PK KPJ za BiH, direktno. Mislim da sam se povezala sa Humom znatno prije Pryog zasjedanja AVNOJ-a. Ostao mi je u
sjeanju jedan vaan detalj iz toga vremena. Naime, radi se o tome da
sam imala s njim neto kasnije jedan sastanak (obino smo se viali u
veernjim satima, zato to se on kretao samo u to doba dana). On je
tom prilikom bio u domobranskoj oficirskoj uniformi, a ja u zaru. U
jednom momentu prolazi neki ustaki asnik i pozdravlja. Kada se
ovaj ustaa udaljio, Avdo ree da gospodin ustaa nije znao da je salutirao lanu partizanske vlade. Znala sam za zasjedanje AVNOJ-a, ali mi
je on tom prilikom rekao da je biran za vijenika AVNOJ-a. Pored nje-

govog pseudonima Kulturni, znala sam njegovo pravo ime i prezime.

Za njega sam odravala veze i sa Mostarom, odnosno sa njegovom
drugaricom Olgom, preko stana Milke Janji.
Specijalne zadatke i kurirske veze sam izvravala i odravala po
nalogu Hume na nekoliko strana i punktova. Odlazila sam prema Gorici, a odravala i kontakte sa ivkom Bosiljiem Seljom i Savkom Bosilji-Todorovi na llidi. Na ovoj ilidanskoj relaciji bio je angaovan
esto i Muhamed abanovi aban, skojevski aktivista sa Logavine.
Poseban punkt NOP-a je bila kua Marka Maia, lana KPJ, i njegove drugarice Ivanke, na spoju Hajduk-Veljkove ulice i Aikovca, gdje
su tokom druge polovine 1942. godine dolazili i odlazili kuriri sa slobodne teritorije, otpremani materijali i pota, a nerijetko sa tog punkta
odlazili i ilegalni borci za partizanske jedinice. Pored kue Maia, takode na irem podruju Logavine, znaajno je navesti i kuu porodice
Drakovi u adordinoj, danas Porodice Foht (sestre Ranka, Mila i
Lepa), koja je sva bila angairana u NOP-u. Jedna od sestara, Mila,
iako je bila gluha, portvovano je sve inila to se od nje trailo. Zatim
navodim kuu Stjepana Peria u emerlini, stan ing. Drage Teia,
kuu Aziza Tafre, koji je vodio grupu antifaista koaraca, a posebno
naih ljudi iz Vojne odjee.
Na podruju Vratnika i Kovaa, meu prvima iz toga doba, treba
navesti porodicu Mare Lazi, ispod kule na irokcu, ija su tri sina bili
direktni uesnici NOP-a. U toj kui su jedno vrijeme, pojedinano, stanovali Humo i Bijedi. U njoj su ostavljane ili iz nje odnoene razne usmene i pisane poruke i odravane druge trajnije veze. Zatim kua Nusreta Brklje, lana KPJ, i njegove drugarice Behije, na Ploi, u Dizdarevoj ulici. Saburina osnovna kola na Ploi, u kojoj je bio upravitelj Hasan Ljubuni, bila je od druge polovine 1942. godine pravi i stalni
punkt NOP-a. Ljubuni, napredan i estit ovjek, iako u poznijim godinama i sa porodinim obavezama, bio je dokraja privren NOP-u i
njegov veoma vrijedan aktivista. Hasanova sestra Hata, takoe starija
ena, kuhala je i pospremala, a i prala rublje Bijediu i ahinpaiu, nerijetko i Avdi Humi. Znala je i kome to radi i o emu se radi.
Od interesa je navesti da sam preko amila ehia povezala Mustafu Sefu, iz mostarske partijske organizacije, sa Bijediem, a preko
Dare Lisac i Ljubice Brankovi stupila u vezu sa Nikolom Prodanoviem poetkom 1943. godine, kada je doao u Sarajevo po nekom zadatku.
Imala sam veoma esto veze na zadacima sa ahinom ahinpaiem, koji je bio zaduen za vojna pitanja u organizaciji NOP-a, a
kontaktirala sam i sa Edom Ambroziem. Jedanput je to bilo i kod
Anke i Ferde Lenik, naih aktivista sa Bjelava. Na vezu kod Lenika u
Himzarinoj ulici broj 13 uputio me Demal Bijedi, jer je trebalo uspostaviti kontakt sa Ambroziem koji je bio baziran u toj kui. Nismo
znali da li je kua blokirana ili je pod prismotrom policije. U kuu sam
uspjela ui kao tobonja krojaica sa najderskim rekvizitima. Oboje, i

Anka i Ferdo su izgubili ivote u toku NOR-a kao aktivisti NOP-a. Takoe sam kontaktirala i sa Mustafom Skakom sa kojim me je povezao
Bijedi.
Nakon likvidacije Nade Vrankovi, poetkom decembra 1942. godine, i hapenja Marije Himerlajh i Jelene Vitas, tokom tog istog mjeseca, ostala sam jedino ja neuhapena od itvog Gradskog odbora
ena. Bijedi mi je tada stavio u zadatak da ponovo radim na okupljanju ena antifaistkinja u gradu koje nisu bile provaljene kako bi se nastavio rad s njima. Istovremeno, nakon tih velikih hapenja, postala
sam lan MK KPJ, u decembru 1942. godine. Bijedi me povezuje sa
Nazifom Hadoviem Garom, sekretarom Mjesnog komiteta SKOJ-a, s
kojim u kontaktirati po liniji SKOJ-a u ime MK Partije. Neto kasnije,
Avdo Humo je rekao Bijediu i meni da Hadovia treba kooptirati u
MK KPJ. Garo je prisustvovao jednom takvom sastanku MK Partije, u
stanu Sadije Pipi, u Ulici Avde Sumbula na ekalui, kojem su prisustvovali jo Humo, Bijedi, Garo i ja. Hadovi je ubrzo uhapen.
Principijelan i dosljedan radniki borac, uprkos torturama na policiji
nije nikoga od nas odao, niti ta priznao. Nakon njegovog hapenja,
dunost sekretara MK SKOJ-a preuzima Meho Dini, dotadanji lan
MK SKOJ-a i lan partijskog biroa koji je decembarskom provalom
prepolovljen.
Zbog velike policijske provale, koja je poela odmah poetkom
decembra 1942. godine i odnijela najvei broj partijskih i skojevskih
kadrova u gradu, dolo je do privremenog jenjavanja aktivnosti, ali
kontinuitet borbe nije prekidan. Uprkos nastaloj izuzetno tekoj situaciji, jer je policija na sve strane tragala za preostalim neuhapenim komunistima i drugim aktivistima NOP-a, pa i simpatizerima, ilegalna aktivnost je nastavljena onoliko-koliko je to bilo mogue u takvim uslovima.
U toku prvih mjeseci 1943. godine, Bijedi me je obavijestio da u
Sarajevo treba da dou neki drugovi sa slobodne teritorije s kojima e
se izvriti kadrovske dopune u partijskom rukovodstvu i da e oni
istovremeno zamijeniti one kojima vie nema opstanka u gradu. Poslije
neuspjelog prebacivanja Dervia Numia u Sarajevo i njegove pogibije,
nagovijeteno je da e stii drugi drugovi. Oekujui podugo tu vezu,
u odreeno vrijeme uputili smo, sredinom aprila, iz Sarajeva na llidu
skojevca Ivicu Peria Bracu sa upakovanom domobranskom uniformom, koju je trebalo da preda na punkt, gdje e stii ovjek sa siobodne teritorije, na putu za Sarajevo. Ivica Peri je uhapen, neposredno po predaji tog paketa, zajedno sa ivkom Bosiljiem. Bosilji
se uspio izvui iz orunike postaje, a Peria, kod koga su pronali u
depu i kompromitujui materijal, svezanog, sproveli su u sarajevsku
policiju. Nedugo iza toga, uslijedila su nova hapenja u gradu, koja faktiki nisu prestajala sve do decembra 1942. godine.
Drug koji je stigao sa slobodne teritorije bio je Esad engi, sa
zadatkom da obnovi MK KPJ i preuzme dunost sekretara, lako je

uhapen kurir, i time propala uniforma koju smo uputili engiu, on

se, zahvaljujui ilidanskim aktivistima, nekako snaao, stigao u Sarajevo i uspostavio vezu sa mnom. Za tih nekoliko dana od njegovog pristizanja u Sarajevo do mog hapenja, povezala sam ga sa sekretarom
MK KPJ Bijediem i jo nekim aktivistima koji nisu bili pohapeni, izmeu ostalih, sa Markom i Ivankom Mai, Marom Lazi, amilom ehiem, Olgom Ivkovi, Hibom Zildi.
Vrei, u jeku ovih novih hapenja, u mjesecu aprilu 1943. godine
neposredne pripreme za prebacivanje Bijedia na slobodnu teritoriju
(poslije njega trebalo je da krenem i ja sa jo nekim drugovima), dolazi
do mog hapenja 23. aprila. Toga dana trebalo je da se sastanem sa
ahinom ahinpaiem i predam mu potu po vojnoj liniji. Poto se
pribliavao as sastanka, bila sam primorana, radi Bijedievog hitnog
odlaska, da se uputim prema svojoj kui i, vidjevi dogovoreni znak
(otvoren jedan prozor), to je znailo da je slobodno, ula sam, ne
sumnjajui nita, i upala meu policijske agente. Najstranije mi je
bilo, u tom stranom iznenaenju, saznanje da uza se imam vojnu potu za ahina (dva pisma), jednu koliinu letaka MK KPJ, u kojima je
raskrinkavana zloinaka uloga palestinskog muftije Emina El Huseinija oko formiranja Handar SS-divizije, zatim pitolj i novac Narodne
pomoi. Moji ukuani nisu imali mogunosti da prozor zatvore (ugovoreni znak), jer im agenti nisu dozvoljavali da se bilo gdje maknu iz
kuhinje u koju su ih sve zbili. Na ulazu su me dvojica agenata odmah
zgrabila, a ostali su bili sa mojima u kuhinji. Od sveg kompromitujueg
materijala, koji je bio uz mene i u kui, najvanije je bilo da ova vojna
pota ne padne agentima u ruke. U jednom pogodnom momentu, koristei trenutak njihove nepanje, odluila sam se na rizik i uinila gotovo oajniki korak. Izuzetnom brzinom sam iz tane izvadila pisma i
stavila ih ispod ponjave na seiji i sjela na to mjesto. Majci sam vie
mimikom nego rijeima stavila do znanja da to treba predati amilu
ehiu. Kada su se agenti dovoljno naradovali to su me uhvatili, prili
su pretresu i pronali kod mene ostali materijal. Stan su prije tora
ispremetali, ali nisu uspjeli da otkriju malu biblioteku koja je bila u
meuprostoru bosanskih stepenica. Tada su me agenti, okruivi me
sa uperenim pitoljima kroz grad, sproveli na policiju. Nisam imala ni
najmanju ansu za bijeg. U policiji me je ekala itava horda. Mislili su
da bogzna ta predstavljam i tako su se i postavili i ponaali. Poslije
rata pronaen je izvjetaj upske redarstvene oblasti u Sarajevu,
upuen Glavnom ravnateljstvu za javni red i sigurnost u Zagrebu, pod
br. 48/43, od 24. IV 1943. godine, u kome se, izmeu ostalog, kae:
... izvreno je vano politiko uhienje. Uhienica se zove Ouki Bahrija, ki Ahmetova, stara 21 godinu, rodom iz Mostara, kod koje su pronaeni komunistiki letci i bilteni iji se prijepisi ovom izvjeu i prilau. Dalja istraga je u toku, a posljedak e se pravovremeno izvjestiti. Upravitelj upske redarstvene oblasti
Petkovi

Kua u ulici Kaukije Abdulah ef. br. 52, u kojoj je stanovala porodica uki, jedan od vanih
punktova NOP-a

to je najvanije, moji su uspjeli dostaviti tu povjerljivu potu amilu ehiu. Istog dana oko pola noi, uhapena je cijela moja porodica: majka, sestra Mirzija, sestra emsa i njen petogodinji sin Muhamed (Fadil). Svi su imali dobro dranje, ba onakvo kakvo je trebalo i
policija nije uspjela od njih nita saznati, uprkos zastraivanju ak i malog djeteta, iako su svi oni, dobrim dijelom, bili upueni u moje veze, a
i sami angaovani na odreen nain u NOP-u. Najtee mi je bilo gledati
fiziko maltretiranje starice - roene majke i petogodinjeg djeteta.
Nakon izdranih bestijalnih fizikih i drugih tortura, od samog
poetka do kraja, a naroito u toku istrage, kada sam sa mnogim suoavana, a od njih nekih i tereena, nisam niim ukaljala povjerenje,
ugled i ast komuniste revolucionara. Sa jo esnaest uesnika
NOP-a, od oko etrdesetak uhapenih u drugoj polovini aprila, otpremljena sam 11. juna 1943. godine u koncentracioni logor Stara Gradika. Tamo sam smjetena u zloglasnu Kulu, u samicu, i ponovo,
iako fiziki usljed muenja paralizovana, podvrgavana ponovnim istragama i neljudskim postupcima.
Poslije punih 19. mjeseci provedenih u logoru smrti, kao lan logorskog partijskog rukovodstva, zamijenjena sam mjeseca januara
1945. godine u Pisarovini. Stigla sam u Cazinsku krajinu, u sjedite Komande bihakog vojnog podruja, a zatim, poslije nune rekonvalescencije, upuena u Jajce, gdje je bilo s j e d i l e ZAVNOBiH-a.

TEFICA BELAK-PAVII

IZ ESTE PROLETERSKE NA ILEGALNI RAD U

SARAJEVO
U mjesecu septembru 1942. godine Pokrajinski komitet KPBiH
uputio je jo jednu grupu komunista iz este istonobosanske proleterske brigade u Sarajevo da pomogne u obnavljanju rada partijske organizacije oslabljene poslije velike provale policije u aprilu 1942. godine. Saoptenje nam je predao Iso Jovanovi, sekretar Pokrajinskog
komiteta. I tako je grupa od nas est, u kojoj su se nalazili, osim mene,
Ahmet Fetahagi uelik, Read Dizdarevi, ing. Mehmedalija Fazlagi,
Ljubica Ljuji i Dinko Falatar, polovinom septembra 1942. pola na put,
i to: Read Dizdarevi i ja ili smo preko Glasinca, Romanije i Mokrog,
a iza nas, na jedno 2 kilometra udaljenosti, ili su Ahmet Fetahagi,
Mehmedalija Fazlagi, dok su Dinko Falatar i Ljubica Ljuji odreeni da
idu vozom preko Prae. Ili smo sa falsifikovanim propusnicama koje
su nam na Glasincu predali Grujo Novakovi i Savo Prea. Read i ja
smo se spustili u Sarajevo bez naroitih tekoa, preobueni u seljaka
i seljanku, mada smo prolazili romanijskom cestom, utvrenom ustakim bunkerima i ustakim straama. Ponegdje su nas ustae legitimisale, sumnjivo pregledajui propusnice, pitajui nas gdje idemo. Mi
smo imali spremne odgovore - da idemo majci u bolnicu. Negdje na
sredini puta prema Mokrom, zamolili smo jednog seljaka da sjednemo
na voz sijena, jer je on to sijeno vozio u Sarajevo. On nam je to dozvolio, pa smo sjeli na kola i bilo nam je lake. Ustake strae su ga propustile, jer su ga poznavale. Ne znam ta bi uinio da je znao da vozi
partizane. Prenoili smo u hanu kod Kozije uprije, a taj seljak se pridruio u hanu drugima koji su pjevali pjesme o Paveliu. Bilo nam je
jasno da su to etnici i da uruju sa ustaama. Sutradan, u rano jutro,
alifakovakom cestom spustili smo se u grad i razili. Za Ljubicu Ljuji
nije mi poznato da li je dola u Sarajevo.

Nastanila sam se kod Ljubice i Cede Dugonjia. Rekla sam im da

u biti kod njih jedno izvjesno vrijeme, dok se ne snaem. Nisam uspjela ni da se estito smjestim i odmorim, a ve me Dinko Falatar povezao sa Reufom Goloeviem, a Reuf sa Ademom Buom. Od tada pa
do naeg hapenja, u mjesecu decembru 1942. godine, Adem je bio
moja stalna partijska veza.
Adem Bu je, poslije jedne provale u Tvornici ilima, pokuao da
uspostavi prekinutu partijsku vezu. Ja sam imala zadatak da radim na
obnovi partijske organizacije u toj tvornici. Uzalud sam nekoliko dana,
na odreenom mjestu, ekala neku drugaricu, preko koje sam trebala
uspostaviti vezu, ona se nije pojavljivala. Adem Bu je u dva-tri navrata
ekao zajedno sa mnom, ali ona nije dolazila. Bilo nam je jasno da se
plai, pa smo traili nove, hrabrije snage. Meutim, ni tu vezu nismo
stigli uspostaviti poto smo uhapeni poslije likvidacije Nade Vrankovi. Ja sam, u meuvremenu, radila u petorkama, kako su te grupe
aktivista nazivali ilegalci u Sarajevu. Odravani su partijski sastanci,
teorijski i radni. Radni sastanci su bili akcionog karaktera: prikupljanje
sanitetskog materijala, oruja, lijepljenje i rasturanje letaka po gradu,
itd. Takve sastanke smo odravali na Hridu i na Vratniku.
Idui jedno prijepodne Dobrovoljakom ulicom, na sastanak sa
Ademom Buom, iz daljine sam opazila jednog visokog mravog ovjeka, elegantno obuenog, sa velikim fesom na glavi. Crna kianka je
bila bogata i sputala se niz fes po ocrtanoj duini, prebacujui se as
na jednu, as na drugu stranu, prema hodu. Privukao me taj fes, pa
sam gledala u tog ovjeka koji mi se pribliavao. U sebi sam mislila:
gdje nae takav fes, tolike sam vidjela, ali takvog jo nisam, sigurno je
neki bogati beg koji tim svojim fesom eli da izrazi svoje begovsko porijeklo. Kada mi se pribliio, pogledala sam ga. Bio je to Avdo Humo.
Proao je pored mene kao da me ne poznaje, krajici njegovih usana
su se smijeili, ali bio je ozbiljan. Ja nisam mogla izdrati, a da se ne
nasmijem. Do prije kratkog vremena bili smo u brigadi, a sada, on se
naao u Sarajevu kao i ja, bili smo svako na svom zadatku. Bio je to, za
mene, jedan prijatan susret u ovom tekom i stranom ratnom vihoru.
Isti dan desilo mi se i neto neprijatno. Licem u lice srela sam se
sa Zdenkom Rado, nekadanjom mojom kolskom koleginicom frankovcem, sestrom zloglasnog efa politikog odjeljenja UNS-e, Franje Radoa. Bilo je kasno da se sklonim. UNS-a sada zna da sam u Sarajevu.
Vrijeme je brzo prolazilo i, moe se rei, nisam se jo ni dovoljno
snala, kad me jednog dana, poetkom mjeseca decembra 1942. godine, Adem Bu obavijestio da se uvam Nade Vrankovi (koju sam iz
kole poznavala), jer da je ona pijun i izdaje policiji sve drugove i drugarice - ilegalce koje poznaje. Znala sam da se ili neto dogodilo ili
da e se dogoditi, jer je Bu bio uzbuen.
Toga istoga dana bila sam na jednom sastanku na Vratniku i, kako
je bilo kasno, prenoila sam kod Senije Pilavdi, u ijoj smo kui odr-

ali sastanak. Kada sam se sutradan vratila u svoje staro boravite, Ljubica i edo Dugonji bili su uhapeni. Morala sam se snalaziti. Kome
god sam se obratila od poznatih ilegalaca, svi su bili uhapeni. Ostala
je jo Natalija Misovi, koja je stanovala preko puta Hotela Evropa.
Natalija je, takoer, bila ilegalac - primala je kurire koji su dolazili sa
Romanije. Ni ja ni Natalija nismo mogli da naemo nikakav smjetaj.
Onda sam se obratila Josipu Pajiu, koji je vodio trgovaku radnju u
Nemanjinoj ulici, a preko nje se odvijao jedan dio ilegalnog rada u Sarajevu. Paji me zakljuao u radnju, rekavi da ni njegova radnja nije
vie sigurana, da i on svaki as moe biti uhapen, jer su u gradu velika hapenja. Bila je no, 11. decembar 1942. godine. U radnji je bio
potpuni mrak. U jedan momenat ula sam kako se sa ogromnom bukom podiu roletne i otvaraju vrata. Jo sam bila bunovna, kada sam
osjetila svjetla nekoliko baterijskih lampi uprtih u moje lice. Leala sam
na otomanu, ne podiui se. Nekoliko agenata UNS-e, Franjo Rado,
Jakubovi, Uianin, Bago i Ivica i jo neki, povikali su: Evo je! Tada mi
je priao Rado i poeo me amarati, viui: Tu li si, ptiice, odavno
te traimo. Vezali su me, odvukli u auto, pritisnuvi moja koljena svojim, i odveli u emaluu, u zgradu UNS-e. Na podu u Radoevoj sobi,
sklupani, leali su, vezani, Reuf Goloevi i Josip Paji. Oni su ve
proli prvo krtenje, a to se vidjelo na Pajievom oku i velikim modricama na licu Reufa Goloevia. Moj prvi susret sa UNS-om bio je
tragikomian. Rado je, pravei sadistike ale na na raun i amarajui nas sve troje, rekao: Sada emo sluati humoristiko vee. Ja
sam pogledala radio (kasnije sam saznala da je to na radio iz tehnike),
ne mislei da su prola dva sata po ponoi i da nema muzike. Tada se
Rado obratio meni, naredivi mi: Pjevaj. Pogledala sam ga zaueno, a on mi je ponovio isto. Ja sam utjela. Onda je naredio Reufu da
pjeva, pa je on zapjevao neku pjesmu, te se obratio Pajiu, naredivi
mu isto. ini mi se da je Paji zaboravio sve pjesme, vidjelo se da ih
trai u glavi, ali nijedna nije dolazila na usne. Tada ga je Rado udario
nogom i morao je da zapjeva. Od svih pjesama jedino se sjetio pjesme
Crven fesi, mamo. Ovo je izazvalo Radoa, pa ga je on stao nemilosrdno udarati i vikati: Ti meni da pjeva o crvenom fesiu, bitango
komunistika. A onda se obratio meni da zapjevam. Uslijed straha i
zabezeknutosti, usljed toga to se nije isplatilo dobijati batine, i ja sam
propjevala: iroko je more. Moj glas je bio kretav i nesnosan, pa mi
je Rado naredio da prestanem pjevati. Ali na tome nije stao, traio je
da pjevamo komunistike pjesme, pozivao, preko agenata, iz elija i
druge zatvorenike, te tjerao ih da pjevaju. Tako su izgledale humoristike veeri koje je Rado izvodio sa zatvorenicima, na taj nain
omalovaavajui, potcjenjujui i sadistiki muei.
Kako nisam ni sa Pajiem ni sa Goloeviem bila u direktnoj partijskoj vezi, to se nisam plaila sasluanja i suoenja sa njima. Sa Pajiem sam se prethodno dogovorila da na policiji, ukoliko budemo
uhapeni, kaemo da smo se zabavljali. Tako je i bilo. Reuf je znao da

sam partizanka i da sam ilegalac, jer me on povezao sa Ademom

Buom. Drugo nije znao. Sa Ljubicom i edom Dugonjiem sam se
dogovorila da, u sluaju hapenja, kaemo da sam ja vjerenica njihovog neaka Spase Miia (kojeg sam srela u VI istonobosanskoj brigadi), a koji se nalazio u Srbiji, i da sam iz Travnika dola kod njih na
odmor. Pred agentima UNS-e nisam krila da sam bila u partizanima, jer
to ne bih ni mogla - a gdje bih i bila itavu godinu, otkako su me traili. Mada mi je za samo uee u partizanima prijetila smrtna kazna,
meni je bilo vano da nita ne kaem to bi me kompromitovalo i dovelo druge u opasnost. Adema Bua nije bilo, ubili su ga, a on nije nita rekao na policiji. Zatvori su bili puni, gotovo svi koje sam poznavala
bili su ve u zatvoru. Kako je policija za tako kratko vrijeme uspjela
uhapsiti tolike ljude - nije mi bilo jasno.
UNS-a je sve svoje snage usredsredila oko pitanja likvidacije
Nade Vrankovi, nekadanjeg lana KPJ, a kasnije njihovog pijuna.
Traila je oruje i municiju, sanitetski materijal - sve kanale kroz koje
je prolazio NOP grada Sarajeva. Nisam uestvovala u likvidaciji Nade
Vrankovi, niti sam sa njom imala kakvu vezu, a ipak sam radi toga bila
premlaena. Nikakav kompromitujui materijal nisu nali kod mene, a
ipak su me danonono sasluavali o partijskoj tampariji, oruju, sanitetskom materijalu. Traili su od mene da izdam sve ilegalce koje poznajem, sve kanale svih veza za koje nisam nikad ula. Rado je smatrao da sam neka velika glava u Partiji, pa je primjenjivao razne metode muenja. Najgore mi je bilo izdrati batine pod ledenim tuevima
u mjesecu decembru, u podrumu UNS-e, gdje su se agenti, tukui,
smjenjivali. Sjeam se, iz golog tijela puila se para, a hladna voda iz
tueva, drala je tijelo da ne padne. A onda su gazili izmama, udarali
pendrecima, korbaima, tijelo je bilo iarano krvavim modricama. Leali smo na betonu u elijama, vezani. Poslije takovih batina, buncali
smo od temperature. Primjenjivali su batinjanje pendrekom po tabanima, u obliku ranja. Svi smo uglavnom proli kroz takove torture.
Neko je izdrao, neko nije. Mene je, ipak, posluila srea u nesrei.
Poto me mnogi nisu poznavali, nisu me ni teretili. A ja sam utjela.
Mnogo sam znala, dosta toga i uradila, ali policiji nisam govorila nita
to nisu doznali. Par sastanaka na Hridu i Vratniku, za koje je UNS-a
znala da sam prisustvovala, bili su sitnica prema onome to je njih interesovalo. Oni su htjeli da uhapse vie rukovodstvo partijske organizacije u gradu i da unite pokret u korijenu.
Bila sam dosta dugo u samici, a onda, poslije bjekstva Franje
Kamarika iz zatvora, mene, Jelenu Vitas i Maricu Himerlajh smjestili
su u istu eliju. Jelena je imala svezanu ruku, jer je pokuala samoubistvo rezanjem vena staklom razbijene pivske flae. Bio je veliki pritisak na nju. Nije mogla da izdri stalno nove provale i vjeita sasluanja.
Bojala se da ne bi pokleknula duhom. Spasili su je u zadnji as, kada je
gotovo iskrvarila. Jelena mi je priala da je uestvovala, zajedno sa

Ademom Buom, u organizaciji likvidacije Nade Vrankovi, ali to policija nije saznala.
Jednoga dana na sasluanju, Rado me upitao zato sam 1941.
godine putovala u Mostar. Ovo me pitanje zbunilo, ali se nisam predala. U zatvoru to niko nije zano. Sinulo mi je u glavu da je moj otac za
mene izvadio u tri navrata policijske propusnice. Vjerovatno je to Rado pronaao. Odgovorila sam da sam bila zaljubljena u jednog mladia Srbina, inae studenta (izmislila sam ime i prezime), i da sam ga
obila tri puta prije nego to je legalno otiao u Srbiju. Poto me vie
nita o tome nije pitao, bilo mi je jasno da UNS-i moj ilegalni kurirski
rad nije bio poznat.
Jedne noi, pozvao me Rado na sasluanje. Kada su me uveli u
njegovu sobu, vidjela sam njemakog agenta Emila Mezera i stoernika (Velike upe Vrhbosne), za kojeg sam kasnije saznala da je to bio
ustaki general Marko Mihaljevi. Mezer se pravio kao da me ne primjeuje. Mihaljevi je drao moju falsifikovanu legitimaciju u rukama,
koja je pronaena kod jednog ilegalca, zvanog oro (Abdulah Alikavazovi), a koju mi on nije uspio predati. Gledao je u sliku, pa u mene.
Bila je razlika izmeu mene i te slike. Raupana, prljava, poderana,
iarana modricama po licu - jadno sam izgledala. Tada mi se Mihaljevi obratio rijeima: Je li to tebi trebalo, tebi, jednoj hrvatskoj djevojci, da se vucara sa partizanima po umama, da dozvoljava sve ovo,
umjesto da si se javila na poziv i danas bi u Zagrebu studirala. I umjesto da ivi, da si stvara budunost, tebe oekuje smrt. Nee se izvui. Vidi kako bijedno izgleda. Meni su se tek tada upalile svjeice: To su oni htjeli od mene, zato su me 1941. godine i pozvali preko
novina, da me upropaste, da naprave svoga pijuna od mene. Kada su
me vratili u eliju, ispriala sam svoj susret sa njemako-ustakim glaveinama Jeleni i Marici.
Mihaljevieve rijei se nisu obistinile. Ja sam ostala iva - a Mezera i Mihaljetfa nema. I bez njihovih studija u Zagrebu, ja sam poslije
rata zavrila fakultet u svojoj socijalistikoj zemlji.
U januaru 1943. godine bili smo predati prijekom pokretnom
ustakom sudu. Bio je to veliki proces. Mnogo nas je bilo optuenih.
Dvanaest drugova i drugarica bilo je osueno na smrt, trojica su strijeljana (Josip Sigmund, Miron Jeveni i Reuf Goloevi), a mnogi poslani u koncentracioni logor Staru Gradiku, maja mjeseca 1943. godine, meu kojima i ja. Sa mnom su bile Jelena Vitas, Ljuba Duri i Natalija Misovi. Sve tri su ubijene, i to: Vitasova u Mlaki kod Jasenovca,
Durieva i Misovieva u Staroj Gradiki 1944. godine.
U jesen 1943. godine prebaena sam u logor Jasenovac. Tu sam
ostala do 1. marta 1945. godine, kada sam zamijenjena sa jednom grupom od jo 30 logoraa iz Jasenovca i Lepoglave za jednog njemakog generala i neke njemake oficire.
Zamjena je izvrena na slobodnoj teritoriji, u seiu Pisarovini.
28 - Sarajevo u revoluciji

433

AUGUST BATAGELJ

MOJE UKLJUIVANJE U PARTIJSKI RAD I SARADNJA

SLOVENACA SA NOP-om U SARAJEVU
Nee biti suvino ako kaem neto o onome to je prethodilo
mom dolasku u Sarajevo i ukljuivanju u partijsku eliju Glavne eljeznike radionice i NOP Sarajeva.
Potiem iz mnogolane seoske porodice iz sela Kamnje, optina
Ajdovina, koja je u ondanjim prilikama, poslije prvog svjetskog rata,
ivjela teko. Moj brat Franc, po zanimanju zidar, bio je lan KP Italije.
Zbog toga je bio suen i proganjan od talijanskih vlasti. Godine 1929,
pod utiskom svega onoga to je doivjela naa porodica, poto sam
zavrio stolarski zanat i uskoro morao ii u italijansku vojsku, rijeio
sam da pobjegnem u Jugoslaviju. Oekivao sam da u se u novoj sredini snai i da e mi biti bolje. Tih godina mnogo Slovenaca je, zbog
italijanskih progona, napustilo Slovenako primorje. Jedni su, poput
mene, doli u Jugoslaviju, a drugi otili u Francusku, Belgiju i u prekomorske zemlje.
Po prelasku granice, preko kofje Loke otiao sam vozom u Maribor. Tamo sam radio najprije u jednoj tekstilnoj fabrici, a zatim u privatnim stolarijama. Poto nisam mogao da naem stolarski posao, zaposlio sam se kao fiziki radnik u Glavnoj eljeznikoj radionici Maribor 1931. i radio tako sve do 1935. godine. Te godine bio sam odreen
da radim kao stolar, takozvani kontraktualni radnik, jer nisam bio jugoslovenski dravljanin. Vie puta sam podnosio molbu za prijem u
dravljanstvo, ali sam ga dobio tek 1938. godine. Od tada sam, kao
kvalifikovani radnik - stolar, sve do aprila 1941. godine radio u eljeznikoj radionici Maribor.
U 1936. godini povezao sam se sa revolucionarnim radnikim pokretom. Veza mi je bio Angel Besednjak, sekretar partijske elije u toj
radionici. Od njega sam dobijao uputstva i zadatke. Prikupljao sam po-

mo za Partiju i rasturao marksistiku literaturu, pa mi je, 4. novembra

1939. godine, Besednjak saoptio da sam primljen u Komunistiku
partiju Jugoslavije.
Pred aprilski rat 1941. godine, po direktivi Partije, javio sam se u
bivu jugoslavensku vojsku. Zajedno sa sekretarom Besednjakom, 7.
aprila 1941. godine, krenuo sam u Celje. Kad smo tamo stigli, zatekli
smo praznu kasarnu. Poto je glavnina dobrovoljaca pola prema Novom Mestu, gdje je trebalo dati otpor neprijatelju, krenuli smo vozom
do Zidanog Mosta, gdje smo i prenoili u eljeznikoj ekaonici. Odatle smo pjeke nastavili put u Zagreb. Tamo smo stigli 10. aprila oko 15
sati. Nakon pola sata od naeg dolaska, Nijemci su okupirali Zagreb.
Tu smo se zadrali oko 10 dana, a onda se pjeke uputili u Sloveniju,
preko Varadina. Oko dvadesetog aprila stigli smo u predgrae Maribora. Na putu smo obavijeteni da me trai njemaka policija. Od dugog
pjeaenja raspala mi se obua, pa sam iao bos i dobio rane na tabanima. Zbog toga sam se sa mukom kretao. Zaustavili smo se kilometar
dalje od mog stana, u selu Podbreju, u jednoj talici za koze. Besednjak je otiao do moje kue i obavijestio moju suprugu gdje se nalazim. Za prvi momenat, ona nije vjerovala da sam iv, jer su prije nas
stigle vijesti da su me Nijemci ubili. Kasnije je, ipak, povjerovala, pa je
dola kod mene kasno u no. Obavijestila me je da je njemaka policija dolazila nekoliko puta da me trai, pa zbog toga, treba da se klonim
Maribora.
Besednjak je otiao u grad da bi se raspitao o prilikama i da bi
uhvatio vezu sa partijskom organizacijom. Malo kasnije je stigao i prenio mi direktivu da treba da otputujem u Zagreb. U Glavnoj eljeznikoj radionici u Zagrebu treba da dobijem vezu preko Penik Alojza,
koji je, ini mi se, bio sekretar partijske organizacije u toj radionici, ili
preko Maksa Durjave, Slovenca, koji je studirao u Zagrebu i bio lan
fakultetske partijske organizacije. Po direktivi, nisam smio kazati supruzi da idem u Zagreb, pa sam joj rekao da idem u Ljubljanu.
U Zagreb sam krenuo sa posuenim biciklom preko Ptuja i Varadina. Bili su to za mene dani ispunjeni fizikim i psihikim naporima.
Iao sam u potpuno nepoznato. No, ipak, sve se svrilo dobro. Po dolasku u Zagreb, dobio sam preko pomenutih drugova vezu sa partijskom organizacijom. Zatim sam se zaposlio u Glavnoj eljeznikoj radionici u Zagrebu.
U novoj sredini najvei problem je predstavljalo prenoite, jer su
okupatori i ustae smrtnom kaznom prijetili onima koji su krili bjegunce. U ovoj radionici sam radio svega nekoliko dana, a u Zagrebu sam
proveo preko dva mjeseca. Kako su eljezniari iz Maribora pratili vozove do Zagreba i kretali se po Zagrebu, morao sam biti oprezan.
Meu tim eljezniarima bilo je i takvih koji su me poznavali i bili
spremni da me prijave policiji. Stoga je moj opstanak u Zagrebu postao rizian, pa sam dobio direktivu od Mjesnog komiteta KP Zagreba
da otputujem u Sarajevo i da se tamo javim na vezu partijskoj organi28-

435

zaciji u eljeznikoj radionici Sarajevo. Drugovi u Zagrebu su mi dali

neto odjee i obue i novac za put do Sarajeva.
U drugoj polovini juna stigao sam u Sarajevo i povezao se na
predvieni nain sa partijskom organizacijom. Prva veza sa partijskom
organizacijom bio mi je Ivica Tvrtkovi, a poslije njega Karlo Dombaj,
sve do njegovog hapenja u aprilu 1942. godine.
Poslije ovog hapenja rad partijske organizacije nije se prekidao.
Jedino, za izvjesno vrijeme, nije bilo propagandnog materijala koji
smo, inae, dobijali preko partijske veze iz grada. Ne sjeam se tano
mjeseca ni dana kada je kod mene, u stan u Tereziji ulici 32, doao
Mladen Kneevi Traktor. Uputio ga je neko ko je znao da sam lan
Partije. Traktor me pitao o stanju u partijskoj organizaciji u Glavnoj eljeznikoj radionici. Kasnije sam se s njim sastao jo nekoliko puta.
Dao sam mu obavjetenje o lanovima Partije koje sam poznavao kao i
o radnicima bliskim Partiji. U to vrijeme nismo imali partijske sastanke,
nego smo odravali individualne kontakte. Ja sam stanovao kao podstanar kod Slovenca Franje Grelja. U mojoj sobi je u septembru mjesecu odran i sastanak na kome je formiran Mjesni komitet Partije kojim je rukovodio Demal Bijedi.
Poslije razgovora sa Traktorom, nastojali smo intenzivirati rad.
Razmatrali smo mogunosti ireg ukljuivanja radnika u NOP, kandidovanja i prijema u Partiju, kao i organizacionog uvrivanja partijske
elije. S tim ciljem pojaali smo idejno-politiki rad sa lanstvom, kao i
sa ostalim radnicima. Uskoro smo poeli redovno dobijati propagandni
materijal: biltene i letke. Po mom sjeanju, koncem 1942. godine, pored mene, u Glavnoj eljeznikoj radionici bili su lanovi Partije: Dezuana Alfred, Oto Hutner, Nazif Hadovi, Alojz Rebi i Ivica Tvrtkovi.
Rebi i Tvrtkovi bili su puteni iz koncentracionog logora, pa su se
odmah ukljuili u rad.
U novembru mjesecu, poslije odlaska Traktora, bio sam na vezi
sa Ademom Buom, lanom Mjesnog komiteta KP Sarajevo. On me
molio da mu obezbijedim siguran stan, pa sam ga smjestio kod naeg
dobrog saradnika, Slovenca Obrsnela Adolfa, koji je stanovao u Mehmed-pae Sokolovia ulici broj 4. Kod njega je Bu stanovao oko tri
sedmice, a zatim 14 dana kod mene. Poslije je preao u neki, meni nepoznat stan. To je uinio zbog toga to je postojala mogunost da ga
prepozna kuevlasnik, koji je bio iz istog mjesta odakle i Bu, te da ga
prijavi policiji. Nakon hapenja Adema Bua, opet je prekinuta veza sa
Mjesnim komitetom. Neto kasnije, dva puta me obavijestio Alojz Rebi da doem na sastanak na raskru blizu Velikog parka (kod javnog
nunika), ali nisam iao jer sam se bojao provokacije. Tek na trei poziv sam otiao na pomenutu vezu. Tu sam se sastao sa meni nepoznatim visokim ovjekom. Rebi mi je svaki put rekao da je veza ovjek iz
Mjesnog komiteta. Sada mislim da je to bio Demal Bijedi, tada sekretar Mjesnog komiteta. On se interesovao za partijsku organizaciju u
Radionici i rekao mi da e on biti moja veza sa Komitetom. Ne sjeam

se da li sam se poslije toga sreo sa njim jo koji put. Uskoro me ob

jestio Ivica Tvrtkovi da e veza izmeu nae elije i Mjesnog komit
biti Milan Pindo, koji je radio u eljeznikoj direkciji. I ova veza traj
je kratko, jer je Pindo, da bi izbjegao hapenje, morao otii u parti
ne.
Poslije izvjesnog vremena, doao sam na vezu Vladimiru Per
Valteru, a kasnije Sati Dinoviu. To je bilo u drugoj polovini 1943. <
dine, vjerovatno u augustu ili septembru mjesecu. U meuvremenu
prije dolaska ove dvojice drugova, bili su uhapeni lanovi Partij
Glavnoj eljeznikoj radionici, prvo Alfred Dezuana i Oto Hutner
neto kasnije i Nazif Hadovi. Tada su uhapeni i neki radnici koji n
bili lanovi Partije, a meu njima je bio i Doko Pani, elektriar.
Valter, a kasnije i Dinovi bili su od velike koristi i pomoi na
partijskoj organizaciji. Jedna od prvih mjera, na njihovu inicijativu, I
je prijem u partijsku organizaciju onih koji su, po naem miljenju,
to imali sve uslove. Safa me je obavijestio da zakaem sastanak sa J
ma onima koji mogu biti primljeni. Bilo je predvieno da na sastar
doe i sekretar MK, Vlado Peri Valter. Sastanak sam organizovao
Marijin-dvoru, u stanu roake Doke elia. Pozvao sam Kasima Tu;
via, Doku elia i Budimira Bokana. Mislim da je bio prisutan i St
pan Buri, ali u to nisam siguran. Ispred Mjesnog komiteta na sastar
je doao Mirko (kasnije sam saznao da je to bio Safa Dinovi). Sek
tar MK nije doao, pa je Mirko opravdao taj izostanak i saoptio da
svi prisutni primljeni u lanstvo Partije, a ja sam odreen za sekret
elije. Neto kasnije, na sastanku MK, saopteno mi je da s
odreen za lana MK sa nadimkom Marko. Na tom istom sastanku f
mirana je i druga elija u Glavnoj eljeznikoj radionici: Alojz Rek
sekretar, Doko eli i Buri Stjepan. Tada je odlueno da se formii
Biro partijske organizacije pa sam odreen za sekretara Biroa, a u n
ga su uli jo Alojz Rebi i Tuzovi Kasim, koji me je zamijenio na dt
nosti sekretara elije u kolnici Radionice. Kao sekretar Biroa, bio s;
zaduen za rad partijske organizacije u radionici, kao i za vezu sa S
vencima koji su, sticajem raznih okolnosti, ivjeli u Sarajevu. Por
toga, dobio sam zadatak da prenosim propagandni materijal za elj<
niku radionicu, Vojnotehniki zavod i Fabriku duvana.
Partijska organizacija Glavne eljeznike radionice u ovom ore
nizacionom obliku ostala je neizmijenjena do osloboenja Saraje
Bio sam lan Mjesnog komiteta do februara 1945. godine, kada je, u
jesto mene, u MK odreen Abaz Ljubuni iz Vojnotehnikog zavoi
ali sam i dalje bio sekretar Partijskog biroa u eljeznikoj radionici.
Osnovni zadatak nas komunista u to vrijeme, a naroito kada
za sekretara doao Valter, bio je - da se narodnooslobodilakim p
kretom obuhvati to vei broj radnika svih nacionalnosti, a naro
mladih. Ne sjeam se da smo u radionici imali i posebnu skojevsku <
ganizaciju. Znam da je skojevaca bilo, ali su u organizacionom pogle
bili vezani za skojevsku organizaciju u gradu. U Birou nismo imali :
A

slovi Izvjetaja upske redarstvene oblasti Sarajevo iz koga se vidi da je uhapeno 8 pripada NOP-a Iz Glavne eljeznike radionice

datak, a niti je to Komitet od nas traio, da formiramo skojevsku organizaciju u radionici, ili se ja toga ne sjeam.
U metodu naeg rada, dolaskom Valtera, izmijenilo se to to smo
na linoj vezi mogli drati samo tri druga. To je bila mjera opreznosti,
kako ne bi, ako dode do hapenja, dolo do policijske provale itave
organizacije, tako da provala nije bilo do osloboenja grada. to se
tie naih akcija u radionici, one nisu bile, tako da kaem, spektakularne ali su bile svakodnevne i teko uoljive. Ubacivan je pijesak u leita kola i lokomotiva, usljed ega se kasnije, prilikom vonje, zbog nastalog trenja, topila bijela kovina u leitima, pa su lokomotive i vagoni
izbacivani iz saobraaja. Ugraivan je lo materijal prilikom opravki. Na
primjer, u stolariji smo skraivali daske pa su bile neupotrebljive, kvarili maine i lomili alat. Posebno smo nastojali da se radi to sporije i
to manje.
U naem politikom radu napori su bili usmjereni na popularisanje pobjeda NOV i pobjeda saveznika, a posebno na popularisanje ideja naeg NOP-a. Bili smo obavjetavani biltenom o stanju na frontovir
ma, a naroito na bojitima u zemlji. Sve je to doprinosilo masovnom
ukljuivanju radnika u NOP. To se odraavalo i u materijalnom pogledu
- novani iznosi i drugi vidovi pomoi organizaciji NOP-a u gradu bili
su sve vei. Isto tako, preko brojnih veza koje su postale sve ire i
svestranije, dobijali smo oruje, municiju, vojnu opremu i sanitetski
materijal iz neprijateljske vojske.
U tim prilikama, iako smo bili veoma paljivi, deavalo se da su
pojedini aktivisti bili otkriveni u svojoj sredini kao saradnici NOP-a.
Takve smo, po zakljuku Mjesnog komiteta, bez oklijevanja, slali u partizane. Uslovi za dogovore i razgovore u radionici bili su teki, pa smo
teite agitacije prenijeli van njenog kruga, meu ostale graane,
drei se direktive da se na vezi ne dre vie od tri lica. Sve je ovo doprinijelo da je partijski rad u zadnjim godinama rata bio olakan. Po
mom sjeanju, u poetku 1945. godine raznim oblicima politikog rada
za NOP bilo je obuhvaeno vie od jedne etvrtine zaposlenih radnika
Glavne eljeznike radionice, a to je mnogo znailo za na politiki uticaj u gradu Sarajevu.
Kada sam odreen za lana Mjesnog komiteta, sekretar je bio
Vladimir Peri Valter, organizacioni sekretar - Safa Dinovi Mirko, te
lanovi Anika Duri i ja. Dakle, bilo nas je ukupno etvoro. Takav komitet, sa tako malo lanova, mogao se lake sastajati i bio je manje
upadan za okolinu. Podjela rada bila je izvrena tako da je sekretar Komiteta Valter, po svojoj funkciji, obavljao zadatke i brigu za rad cjelokupne partijske organizacije, a drao je na vezi i neke sekretare partijskih elija, kao i pojedince iji su zadaci bili od posebnog znaaja.
Kada je formiran NOO Sarajeva, drao je na vezi predsjednika NOO-a.
Pored tih, drao je i veze sa naim ljudima u neprijateljskoj vojsci, zatim Pokrajinskim, Oblasnim, pa i Centralnim komitetom KPJ, kao i sa
nekim istaknutim linostima u gradu. Organizacioni sekretar Komiteta

Mirko bio je zaduen da priprema sastanke Komiteta i da dri svakodnevnu vezu sa partijskim elijama. Bio je i organizator kanala i odgovoran za prebacivanje ljudi i materijala na slobodnu teritoriju, a brinuo
se i za Partijsku tehniku. Anika je bila zaduena za politiki rad sa enama i omladinom. O svojim zaduenjima, kao lana Komiteta, ve
sam govorio.
Na sastanku Komiteta vie puta smo razmatrali rad i stanje partijskih organizacija u gradu. Tom prilikom najvie panje poklanjali smo
organizacijama na eljeznici, u VTZ i Fabrici duvana, zatim organizaciji
politikog rada meu gradskim stanovnitvom, posebno radnitvom i
omladinom, te stanju u neprijateljskim redovima i institucijama, sa
procjenom politike situacije u gradu. Prikupljali smo i sreivali podatke o saradnicima okupatora; razmatrali organizaciju naih veza sa slobodnom teritorijom radi obezbjeenja vie kanala kako bismo, u
sluaju blokade jednog, imali slobodne druge. Posebno smo skoro
svakodnevno razmjenjivali informacije o namjerama neprijatelja. Za
nas su posebno bili znaajni podaci o jaini i pravcima kretanja neprijateljskih jedinica.
-

U Sarajevu su prije rata ivjeli Slovenci, uglavnom visokokvalifikovani strunjaci i visokokvalifikovani radnici. Oni su imali svoje Kulturno-umjetniko drutvo Ivan Cankar, progresivno orijentirano. U drutvu je bilo i nekoliko lanova drugih nacionalnosti, a rad drutva bio je
poznat u Sarajevu. Poslije okupacije drutvu je zabranjen rad. Sa okupacijom se poveao broj Slovenaca u Sarajevu. Jedan broj njih, kao
strunjaci na odgovornim mjestima u preduzeima u unutranjosti, bio
je otputen, pa su doli u Sarajevo i radili na sporednim poslovima kao
nii slubenici. Drugi su oni Slovenci koji su, sa svojim porodicama,
nasilno iseljeni iz Slovenije, jula 1941. godine. To je posljedica mjera
genocida nad slovenakim narodom u cjelini, iako su na prvom udaru
bili antifaisti i pripadnici naprednog revolucionarnog radnikog pokreta. Okupator se plaio takvih ljudi u Sloveniji, pa je odmah odluio da
jh se rijei - protjerivanjem u drugu sredinu, pretpostavljajui da e
ih tako onemoguiti u djelovanju. To protjerivanje bilo je veoma brutalno: porodicama nije bilo dozvoljeno da ponesu bilo ta sa sobom,
osim na brzinu spakovanih stvari u kofere; neki su imali samo ebe, a
drugi su bili jedva obueni. Neprijatelj je upadao u stanove i itave porodice tjerao iz kua, trpao ih u kamione, a odatle na sabiralite, pa u
vozove. Transporti su ili najprije u Srbiju, kasnije u Hrvatsku, a manji
broj je stigao i u Bosnu i Hercegovinu. U Sarajevo je na ovaj nain bilo
protjerano 260 Slovenaca, od toga polovina su bili ene i djeca. Manja
grupa Slovenaca bila je u drugim mjestima, kao to je bilo, na primjer,
Bugojno.
Cetrdesetorica su bili kvalifikovani radnici, od kojih su tridesetorica bili zaposleni u Glavnoj eljeznikoj radionici. Ostali su radili privat-

no kao krojai, trgovaki pomonici i si. Trojica su bili profesori, a desetorica slubenici, zaposleni uglavnom u Vojnotehnikom zavodu.
Trojica su radili u eljeznikoj direkciji. Medu progonjenima bilo je 20
penzionera sa porodicama, a dvije porodice su bile sa sela.
Dolazak prognanih Slovenaca u Sarajevo duboko se dojmio stanovnika grada, jer su oni, na taj nain, saznali kako se okupator ponaa
u okupiranoj zemlji. To je sigurno doprinosilo raskrinkavanju okupatora i njegove oslobodilake misije. Bilo je oigledno da idu na istrebljivanje slovenakog naroda i da takva sudbina eka i druge narode
Jugoslavije. Ovi Slovenci nisu imali vie ta da izgube osim ivota, pa
su u novoj sredini, na svakom koraku, priali o tome ta ih je snalo na
vlastitom ognjitu.
U prvim mjesecima, od njihovog dolaska, dobio sam zadatak da
se poveem sa onim koji su radili na eljeznici. Neki od njih su prije
rata pripadali revolucionarnom radnikom pokretu, pa ih nije bilo teko
povezati u novoj sredini. Uspostavljanje tih veza pomoglo je i povezivanju prognanih sa drugim Slovencima, koji su se nali u Sarajevu. I
jednim i drugim bilo je jasno da je njihova sudbina najtjenje povezana
sa sudbinom ostalih naroda Jugoslavije i sa ishodom borbe koju je povela Partija. Zato su, bez oklijevanja, prili NOP-u, osim jednog koji je
to odbio.
Na uticaj meu Slovencima bio je takav da su oni, pored pomoi
koju su davali u novcu, iako su sami veoma teko ivjeli, bili spremni
da stave na raspolaganje svoje stanove za partijske sastanke i da u
njih sklanjaju one koji su se krili pred policijom. Meu Slovencima bilo
je oficira, podoficira i vojnih slubenika bive jugoslovenske vojske
koji su preli na slubu u domobranstvo, kao: Joe Buncar, Nande Kavi, Nedoh Joe, koji su bili spremni da nas obavjetavaju o namjerama neprijatelja, da nam daju oruje, municiju i vojnu opremu. Preko
njih smo rasturali biltene i drugi propagandni materijal u neprijateljske
jedinice. Kod nekih porodica, koje su imale mogunost da sluaju radio, dolazili su i ostali da bi to bre saznali ono to se dogaa na frontovima, a posebno o borbama u naoj zemlji. Meutim, naroito su se
isticali lan Partije Marijan Telatko i aktivisti NOP-a Franjo Vodopivec,
Anica Ropert, iji je otac radio u Glavnoj eljeznikoj radionici, Marija
Grmek, Bogdana Podgornik Danica, sve tri zaposlene u Vojnotehnikom zavodu. U eljeznikoj radionici najaktivniji su bili Adolf Obersnel,
stolar, Franjo Grzelj, alatniar i tefanija Kosti, radnica. Oni su mnogo
doprinijeli povezivanju zaposlenih Slovenaca i drugih radnika radionice
sa NOP-om. Meu Slovencima, koji su radili privatno ili su bili zaposleni u nekim ustanovama, sa uspjehom je radila Darinka Brecelj, slubenica u Hrvatskoj tedionici, i Anton are, tekstilni tehniar, koji je krajem 1943. godine, preko naih veza, otiao u partizane. U partizane su
otili Smiljan Milostnik, radnik eljeznike radionice, i Duan Luavec,
uenik. Pred samo osloboenje Sarajeva, ustae su odvele Anicu Ropert i ubili, a kao talac je ranije ubijen profesor Maks Kovai. Na kraju

treba jo rei da je veina Slovenaca u Sarajevu bila ukljuena i u rad

na terenu. Meu njima je bila najistaknutija Darinka Brecelj. Jednom
prilikom na sastanku Mjesnog komiteta razgovarali smo da je treba
primiti u Partiju, ali sticajem okolnosti do toga nije dolo, pa je primljena u lanstvo u Mariboru 1945. godine.

KASIM TUZOVI

U KOLNICI GLAVNE ELJEZNIKE RADIONICE

Pripadao sam naprednom radnikom pokretu prije rata, a poslije
faistike okupacije nastavio sam da politiki djelujem u sredini gdje
sam radio, tj. u putnikoj kolnici Glavne eljeznike radionice. Moja
partijska veza prije rata i kasnije bio je Karlo Dombaj sve do njegovog
hapenja koncem aprila 1942. godine. Ovo hapenje, kao i svako drugo hapenje komunista pripadnika NOP-a, izazvalo je krai prekid u
radu organizacije. Ubrzo sam dobio vezu preko Augusta Batagelja,
radnika u stolariji kolnice, koja se nalazila u istoj zgradi gdje je i lakirnica u kojoj sam radio.
Sve vea neprijateljska kontrola nad kretanjem radnika u krugu
radionice, koja je uslijedila poslije ovog hapenja, uticala je da smo
sve vie nae dogovore oko prikupljanja Narodne pomoi i obavjetavanja o dogaajima na frontovima i o akcijama neprijatelja u gradu,
poeli obavljati van radionice, u kvartovima gdje smo stanovali. Inae,
bio sam ukljuen u rad aktiva NOP-a na Bistriku. Prema tome, u ovom
mom napisu govoriu o politikom radu u kolnici Glavne eljeznike
radionice i neto o radu ovog aktiva na Bistriku.
Kolnica u Glavnoj eljeznikoj radionici je bilo odjeljenje u kojem
su se izraivala i opravljala putnika i teretna kola (vagoni) uskotranog kolosijeka. Bila je smjetena u 6 veih i manjih proizvodnih objekata. U njima je rad bio organizovan prema vrsti posla - po skupinama: stolarija, limarija, centralno grijanje, opravke postolja, tapetarija,
lakirnica, pleh-partija. Pored radnika koji su radili u tim skupinama, mi
smo politiki djelovali i u nekim skupinama koje su obavljale poslove i
za druge dijelove Glavne eljeznike radionice, kao to su turpijarnica,
niklernica, kisikana i skupina elektriara. U svakoj od pomenutih skupina imali smo radnika koji je pripadao NOP-u, bilo da je bio lan Partije,
kandidat za lana Partije ili Partiji blizak simpatizer. Svaki od njih je oko

sebe okupljao radnike sa kojima je stalno kontaktirao i na njih politiki

uticao.
Ja sam u ovom periodu, tj. od maja 1942. do konca 1943. godine,
drao vezu sa Budimirom Bokanom iz pleh-partije, Ivanom Rukavinom
iz turpijarnice, Milom Tadiem iz teretne kolnice, Muharemom ehanom, Dokom Petroviem i Stjepanom Buriem iz stolarije, Mustafom
Viliem iz niklernice, Kruljem Desimirom iz alatnice, Himzom Aliem iz
tapetarnice, Ismetom Torlakoviem i drugim. Po mom sjeanju, tada je
NOP-u u kolnici pripadalo oko 200 radnika. Veina njih je davala Narodnu pomo. Preko lanova Partije, kandidata za lanove i drugih provjerenih drugova, veini ovih pripadnika dostavljali smo propagandni
materijal koji nam je pristizao. Veliki broj ovih radnika bio je spreman
ne samo da materijalno pomae pokret nego i da svoje stanove stavi
na raspolaganje za odravanje sastanaka, za smjetaj i sakrivanje onih
koje je gonila policija, itd. Treba istai, takoe, da je veliki broj njih bio
ukljuen i u rad organizacije NOP-a na terenu. Na taj nain uticaj radnika eljeznike radionice prenosio se i na ona podruja gdje su stanovali i ivjeli.
Od Karla Dombaja dobivao sam tampane materijale do njegovog
hapenja, kada je nastupio krai zastoj, a kasnije od Nazifa Hadovia.
Kada je Nazif bio uhapen mjeseca marta 1943. godine, dolazio sam u
grad da bi preko veze, na raznim mjestima, preuzimao tampu. Jedan
dio onoga to sam primao unosio sam u radionicu, a ostalo sam predavao drugovima koji su ga rasparavali u Vojnotehnikom zavodu i Jajce-kasarni, a neko vrijeme sam te materijale slao u Vogou.
tampu sam donosio iz grada i dijelio voama odjeljenja u radionici, i to: Budimiru Bokanu, Mili Tadiu, Muharemu Guancu Mustafi
Viliu, Danilu Vidoviu, Ismetu Torlakoviu, Himzi Aliu, Doki Ristoviu,
Asimu Demiiji, Doki Petroviu, Hasanu Karaliu, Ahmedu Spahiu,
Mehmedaliji Dafiu, Doriji Blagojeviu, Sakibu Korjeniu, Sulejmanu
Sidri i jo nekim. Za Vogou tampu sam davao Demalu Muminoviu. Za Fabriku duvana, tampu je primao Kasim Ali. Za Jajce-kasarnu, tampu je primao jedan drug ijeg se imena ne sjeam, a kasnije
Mahmut Tuzovi. Za vojnotehniki zavod, tampu sam davao povremeno, i to drugu kojeg, takoe, nisam poznavao.
U 1943. godini, pod uticajem sve veih pobjeda NOV i saveznika,
politiko djelovanje organizacija NOP-a dobija na svojoj irini. Graani
su, naroito radnici, postajali smjeliji, pa su se mogli lake obavljati
razni zadaci pokreta. Naroito se to moe kazati za prikupljanje Narodne pomoi, te dobijanje raznih obavjetenja. Postalo je mogue iz Sarajeva izlaziti u partizane, to je olakalo poloaj onih koje je policija
traila. Partijska organizacija u eljeznikoj radionici i ire u eljeznikom voru, u vremenu kada je neprijatelj pripremao etvrtu i petu
ofanzivu protiv jedinica NOV, nastojala je preko svojih veza da ometa
neprijateljsku mobilizaciju za front, naroito onih koji nisu bili u neprijateljskim organizacijama i formacijama.
AAA
_

Od druge polovine 1942. do prve polovine 1943. godine, situacija

u radionici je bila vrlo teka, a naroito poslije bitke na Sutjesci i jaanja Narodnooslobodilake vojske. Teror je dostigao kulminaciju. Svakodnevna hapenja, ubijanja, odvoenja u logore, unijela su i meu
radnike potpunu nesigurnost. Oteano je bilo i dijeljenje tampe, kao i
prikupljanje pomoi. Meutim, kad su poeli pucati neprijateljski frontovi i kada je kapitulirala Italija, osjetila se ivost meu radnicima. Ve
je bilo i vie uspjeha u radu elije. Prilozi za pomo NOP-u su pojaani, a i tampa se vie traila i pratila.
U ovoj ratnoj godini u Sarajevu je naroito bilo teko sa ishranom. Zbog toga su se mnogi radnici, da bi ishranili svoju porodicu i da
bi pruili pomo u ishrani ugroenim porodicama, izlagali posebnom
riziku i odlazili u sela, ak preko Save, da bi nabavili namirnice. Preko
eljeznikog voznog osoblja nastojali smo da se tim ljudima pomogne
u njihovim naporima. Meutim, treba rei, mnogi od ovih koji su ili da
nabavljaju hranu, prenosili su i razna obavjetenja u sela gdje su odlazili. Oni su pri povratku donosili vijesti o onome to se zbivalo tamo, o
organizaciji nove vlasti i svemu novom, pozitivnom. Mnogi su to iskoristili da bi stupili u partizanske odrede.
Organizovana je kuhinja u radionici u kojoj je spravljana neka orba za ruak. Bila je kao obina splaina koja bi se u normalnim uslovima bacala u kanal, kao to su radili neki radnici koji su bar neto drugo
imali da pojedu. Mnogi radnici su od te orbe dobivali greve u stomaku i proljev. Pare hljeba koje je davano radnicima - zaista, ni danas
mi nije jasno od ega je pravljen taj hljeb - da li od mekinja, piljevine
ili kukuruzovog klipa sa kojeg je poskidano zrno - bilo je kao komad
cigle. Tu kuhinju je organizovala tadanja uprava radionice da bi sprijeila izostanke radnika sa posla zbog potranje za hranom, a to je bilo
masovno u 1943. i 1944. godini.
U drugoj polovini 1943. godine na nae sastanke poeli su dolaziti
lanovi Mjesnog komiteta KPJ, Safa Dinovi i Vladimir Peri Valter.
Sjeam se da je Valter prisustvovao naem partijskom sastanku u Gorui ulici broj 1. Bilo je to koncem godine, kada je poeo padati snijeg.
Tada su u Glavnoj eljeznikoj radionici postojale dvije partijske
elije. Jedna od njih je bila u kolnici, koju su sainjavali: August Batagelj, sekretar elije, Ivica Tvrtkovi, koji je bio puten iz logora i ponovo primljen u Partiju, Budimir Bokan, Stjepan Buri Stevo, Himzo Ali i
ja. Tada sam bio zamjenik sekretara elije. Rad ovih elija je objedinjavao Biro, iji sam bio lan. Vezu sq Mjesnim komitetom odravao je
Batagelj.
U kolnici je radilo i nekoliko lanova SKOJ-a.'Oni su bili povezani i
sa skojevskom organizacijom u eljeznikoj zanatskoj koli. Meu njima su bili i Fadil Drina, Mustafa Kreo, Muhamed eljo i Mustafa Rehi. Svi su radili u strolariji. U nekim pitanjima bili smo s njima povezani, pa su od nas dobijali i zadatke. Inae, naa elija davala je i miljenja o tome ko od omladinaca ima takve kvalitete da moe biti primljen

u SKOJ. U ovom periodu imali smo posebno zadatak da odvraamo

omladince i ostale da ne idu u neprijateljske vojne i druge formacije.
Tada je neprijatelj na njih vrio veliki pritisak da se odazivaju na njihova
nareenja.
I pored svih tekoa, terora i hapenja, u ovom periodu partijska
organizacija u Glavnoj eljeznikoj radionici uspijevala je da sprovodi
partijsku liniju i izvrava zadatke jer je bila dobro povezana sa radnicima. Aktivnost partijskih elija bila je ponekad prekidana, dok se ne bi
ponovo uspostavile prekinute veze. Kod velikog broja radnika postojala je svijest o potrebi borbe protiv neprijatelja, te je, razumljivo, postojala mrnja prema okupatoru i svim onim koji su mu sluili. Radnici su
bili spremni i inili su sve da nanesu to vie tete neprijatelju radei u
radionici. Njihova deviza je bila: to manje uraditi, a to vie pokvariti. Meu radnicima je bio stav da se to vie zakanjava na posao, da
se to ee izostaje s posla, da se ide na bolovanje i si., kako bi se i
na taj nain unosila dezorganizacija u radionicu. Uspijevalo se u tim
nastojanjima - unitavan je repromaterijal, ugraivan onaj koji brzo
puca, kvaren alat, itd. esto je prekidana struja u vrijeme kada su bile
maine u punom pogonu, pa je i zbog toga dolazilo do kvarova na
mainama. Nekoliko puta izvrene su ozbiljnije sabotae u kisikani,
zbog ega je dolazilo do pucanja boca za kisik. U kovaiji je esto kvaren veliki parni eki, due je popravljan, a to je oteavalo i rad ostalih
odjeljenja kojima je kovaija isporuivala otkivke. Vozila su loe opravljana, pa je pri probnim vonjama dolazilo do topljenja bijele kovine u
leitima i kvara na konicama. Kasnije, kada je bombardovano Sarajevo, nastojali smo ubijediti radnike da se poslije svake uzbune, kada se
moralo ii iz radionice, vie ne vraaju na posao. Sve je ovo, i pored
poveanja broja radnika zaposlenih u radionici, dovodilo do pada produktivnosti rada i kvaliteta proizvodnje. Okupator i njegove sluge su
sve ovo zapaali, osjeali i bjesnili po radionici. Sasluavali su, tukli i
hapsili radnike, to je dovodilo do obrnutog rezultata - otpor radnika
postajao je sve vei.
I u gradu je bila teka situacija. Onemogueno je svako sakupljanje i sastajanje graana. Ni na sahranu se nije moglo mirno otii, jer su
sve to pratili gestapovci, ustae, razni pijuni i dounici. Pratili su ta
ko govori, nisu dali da se narod grupie. Sa groblja se moralo razilaziti
pojedinano.
Aktiv NOP-a na Bistriku obuhvatio je vie ulica izmeu Babia
Bate i Ulice estog novembra. U njega je bilo ukljueno oko 20 ljudi.
Sve do polovine 1943. godine drao sam na vezi te aktiviste, a onda
sam ih predao Mustafi Dizdaru Herihteru, na sastanku u Malom Alifakovcu br. 7, kome su prisustvovali August Batagelj i Safet Dinovi
Safa. Ovaj aktiv je sakupljao Narodnu pomo, oruje, municiju i vojnu
opremu, brinuo se za odravanje onih koji su se krili ili za porodice
partizana, uhapenih ili otjeranih u logore pripadnika NOP-a. Sjeam

se da su u ovom aktivu bili, pored Mustafe Dizdara, Beo Hasanbegovi, Meho Tuzovi i Mustafa Diko.
Imali smo iroke veze meu zanatlijama i sitnim trgovcima na ariji, nekim policajcima, domobranima i radnicima zaposlenim u Glavnoj poti. Ove veze bile su znaajne za dobijanje raznih podataka od
interesa za NOP, kao to su podaci o kretanju neprijateljske vojske,
namjerama policije, o pljakanju koje su vrili ustae i njihovi istomiljenici u gradu i okolini. Na ovaj nain smo dobivali i podatke o dogaajima u blioj i daljoj okolini, pa i ire.

RAGIB RUDI

AKTIV NOP-a U VOJNOTEHNIKOM ZAVODU

Prije moga povratka u Sarajevo, krajem aprila 1942. godine, i zaposlenja u Vojnotehnikom zavodu, radio sam od 1937. godine u fabrici oruja Vistad u Viegradu. Za sve to vrijeme u Viegradu bio sam
vezan za napredni radniki pokret.
Nijemci su, po dolasku u Viegrad, izmijenili naziv Vistadu i ukljuili ga u svoju ratnu industriju Herman Gering. Odmah su poeli
izvlaiti vrednije maine i slati ih u Valjevo, gdje je, takoer, postojala
gotovo istovjetna fabrika.
U augustu mjesecu ustae su vrile hapenja i ubijanja nevinih
graana, sela su poela gorjeti, a seljaci su dotjerivani, vezani icom, i
zatvarani u razne zgrade. Tako je jedne noi u poetku septembra
1941. godine, oko jedan sat iza ponoi, dola ustaka patrola i po
mene. Odmah su me vezali icom i doveli u podrum biveg Srpskog
doma. Kada sam ubaen u podrum, nisam imao gdje sjesti jer je ve
bio pun pa sam iza vrata prestajao do zore. U zoru su se uli kamioni
kako prilaze Srpskom domu. Nakon izvjesnog vremena, u podrum je
bahato uao logornik sa majserom. Prepoznao me i upitao otkud ja
tu, poznavao me kao radnika Vistada, gdje je i sam radio. Pustio me.
Svi oni koji su se te noi zatekli u podrumu Srpskog doma, natovareni
su na kamione i negdje su ih istog dana postreljali. Ovdje je bilo najmanje 40 do 50 ljudi, veinom iz oblinjih sela.
Radnici koji su ostali u fabrici, ekajui da se probiju do Sarajeva
ili da idu za Srbiju preko Uica, bili su odsjeeni, jer su Nijemci napustili Viegrad i sve prepustili Talijanima. Nijemci su poli na Uice, gdje
su ve u okolini voene borbe, pa su uglavnom izginuli, a jedan veliki
broj je zarobljen. Dolaskom Talijana u Viegrad, mijenja se donekle situacija i za nas koji nismo imali gdje otii. Jedan broj je pozvan da pusti elektrinu centralu u rad i da osposobi radionice, a za to emo dobivati hranu.

U fabrici su poela dogovaranja i vrene pripreme za odlazak u

partizane. U mjesecu novembru 1941. godine odlazi prva grupa od oko
25 drugova u Sjemeki bataljon. U ovoj prvoj grupi bili su drugovi sa
kojima sam najvie suraivao, i to: Branko Kovai, Karlo Voduek,
Edo Idakovi, te jedna grupa uenika. elio sam i ja poi sa njima, ali
tih mi se dana ena porodila i imala je izvjesne komplikacije. Poto je
nisam mogao prebaciti u rodno Sarajevo, s obzirom na to da su sve
saobraajne veze sa Sarajevom bile prekinute, pa kako je nisam imao
s kim ostaviti, ostao sam u Viegradu. Od drugova koji su otili u partizane, Drago Arapovi i ja, koji smo ostali, dobili smo zadatak da se brinemo za porodice onih koji su preko Sjemea otili u iin romanijski
odred. Pored sakupljanja hrane i novane pomoi te predaje porodicama sa djecom, malo poslije njihovog odlaska, dobili smo od njih poruku za drugu vrstu akcije. Zadatak je glasio: prikupiti to vie eksploziva, runih bombi, minobacakih granata i dobaciti na Sjeme. U ovoj
akciji istakao se Josip Platner, inae laborant u odjelenju eksploziva,
koji je pripremio vee koliine laborisanih elemenata. Josip Blaina, ja
i Arapovi izneli smo po noi iz fabrike oko 500 kg raznih bombi i trotila u rastresitom stanju i sutradan, u pratnji Josipa Blaine, uputili za
Sjeme. Poto je trebalo proi kraj italijanskih straa, morali smo natovariti veu koliinu sijena ns. seljaka kola i maskirati nau poiljku.
Tako je predata naim drugovima koji su ekali na odreenom mjestu.
Kada se Blaina vratio sa kolima, pozvao nas je da podijelimo meso
koje nam je ia poslao. Poto u Viegradu tada nije uopte bilo
mesa, razdijelili smo ga naim porodicama sa djecom. Jednog dana
zatraili su od nas aparat za autogeno zavarivanje, koji smo na isti
nain prebacili do Sjemea i opet dobili meso. To se ponavljalo jo u
nekoliko navrata - iznosili smo iz fabrike rune bombe i minobacake
granate i otpremali na Sjeme. Zadnju poiljku, poslatu negdje oko
polovine marta 1942. godine, etnici su zaplijenili.
Po dolasku u Sarajevo, zbog rada u Vistadu i opredijeljenosti vistadovaca za NOP, gdje sam se god obratio za bilo kakvo zaposlenje
bio sam odbijen uz primjedbu da se zna kakvo smo dranje imali u
Viegradu. Obratio sam se tada bivem tehnikom direktoru Vistada, a
sada premjetenom u VTZ Sarajevo, Bazleru, koji me je poznavao.kao
dobrog elektriara. On mi je na moja duga ubjeivanja i molbe, jedva
dao preporuku sa kojom sam primljen u VTZ. Po prijemu u VTZ Sarajevo, juna 1942. godine, rasporeen sam na rad u odjeljenje za odravanje pogona, kao elektriar u alatnici. Obiao sam pogone u kojima
su radili radnici premjeteni iz Viegrada i meu njima naao neke drugove koji su u Vistadu davali Narodnu pomo. Interesovao sam se
kod njih za organizaciju NOP-a u VTZ-u, neki su znali da postoji, ali
nisu bili povezani.
Ranije, tj. tokom 1941. i poetkom 1942. godine, neki drugovi iz
Viegrada bili su slubeno premjeteni u VTZ Sarajevo. Znao sam da
se meu njima nalazi jedan na ovjek, Ivan Cigler. Slobodno sam mu
29 - Sarajevo u revoluciji

449

priao i upitao ga da li je on povezan sa organizacijom NOP-a. Rekao

mi je da jo nije, ali mu se ini da postoji i ovdje. Josip Blaina, koji je
nekoliko dana prije mene poeo raditi, takoer nije bio povezan. Doao sam u situaciju da otvoreno upitam Beira Begia, koji je radio u
jednoj izdvojenoj brusionici, a za koga sam se odmah uvjerio da je blizak pokretu, ima li neko u VTZ-u kome bi se obratio i preko koga bi se
povezao sa organizacijom. Nakon nekoliko rijei upozorenja, rekao mi
je da doem sutra u ovu istu radionicu, pa e vidjeti. Sutradan sam
jedva ekao kada e doi ugovoreni as. Otiao sam poslije odmora
do Begia i tamo zatekao jednog mlaeg druga sa njim u razgovoru.
Kada sam priao, Begi me upoznao sa njim i rekao da je to drug koga
traim. Meutim, ili ja nisam dobro uo, ili se on nije jasno predstavio,
ali ja nisam znao kako se zove. Porazgovarali smo malo i on je otiao u
svoju radionicu. Pitao sam tada Begia kako se zove ovaj ovjek, jer
nisam uo kako se zove. On mi je odgovorio da u uti drugi put: Za
imena u ilegalnom radu ne raspituj se puno. U roku od nekoliko dana
bie sastanak i bie pozvan.
Radnici su se mnogo interesovali za razvitak partizanske borbe u
okolini Viegrada, pa sam bio jedno vrijeme opsjednut raznim pitanjima. Odgovarao sam koliko sam znao, a moda mi neki nisu ni vjerovali,
jer sam govorio o uspjenosti te borbe.
Nastavak aktivnosti za NOP u VTZ-u nije mi bio teak, jer sam ivio od 1928. do 1937. godine u Sarajevu, gdje sam izuio elektriarski
zanat i radio kod Isidora S. Kabilja, uz manje prekide, pa sam poznavao
mnoge ljude i djelovao u drutvima Gajret, iji sam pitomac bio,
Hurijet, u ijoj sam muzici svirao, i Hajduk, gdje sam poeo igrati
fudbal. Poznavao sam dobro Sarajevo i imao dosta dobrih drugova, ali
sam, po povratku u Sarajevo, vidio da je faizam uinio svoje. Mnogih
drugova vie nije bilo, drutva su zabranjena ili zamrla.
U Vojnotehnikom zavodu naiao sam na nevjerovatno veliku
opreznost ljudi koji su radili organizovano za NOP. Na takvu opreznost
ja do tada nisam bio navikao, primjeivala se ta opreznost kako kod
ilegalaca, tako isto i kod simpatizera, a jo vie kod ljudi koji su rukovodili pokretom, tako da su me ve na prvom sastanku jedne grupe
ilegalaca dobro iskritikovali. Na ovom sastanku, koji je odran mislim,
koncem jula ili poetkom augusta 1942. godine, bilo nas je ukupno estorica. Sastanak je odran u stanu Nediba Hoe koji je stanovao u
zgradi Marin-dvora, na drugom spratu iznad apoteke. Ovim sastankom
rukovodio je onaj mladi drug sa kojim me je Begi prvi put upoznao,
kasnije sam saznao da je to bio Mustafa estan. Upoznao nas je sa situacijom i stanjem na frontovima, govorio je o organizaciji u VTZ-u, da
u preduzeu ima dosta dounika, feldandara, ustaa i domobrana, da
se na svakom koraku moramo uvati, jer je stanje veoma opasno. Pored toga, mene je posebno iskritikovao, rekavi da sam previe slobodan, te da ubudue radim samo po zadatku koji u dobivati preko Vidoja Ragua, koji je, takoe, prisustvovao ovom sastanku. Sastanku je

prisustvovao jo jedan drug koga nisam poznavao, kasnije su mi rekli

da je poslan od Mjesnog komiteta.1) Mene je posebno ispitivao, tako
da sam morao ispriati sve o sebi. Na kraju sam dobio zadatak da okupim u jednu grupu sve one koji su bili bliski pokretu u Viegradu i da
sa njima odrim sastanak. Sastanku su pored estana Ragua i mene,
prisustvovali jo Nedib Hoo, Vejsil Alagi i Beir Begi.
Prvu grupu formirao sam od drugova koji su ranije doli iz Viegrada, a nju su sainjavali: Josip Blaina, Mustafa Mari, Ivan Cigler,
Ramiz Tvrtkovi i ja. Prvi sastanak sa ovom grupom odrali smo u
mom stanu, Mehmed Pae Sokolovia 12. Sastanku je prisustvovao i
Vidoje Ragu. Razmotrili smo pitanje okupljanja i drugih radnika, kao i
jaanja ilegalnog pokreta. Tako je ova grupa, pored ostalih zadataka,
radila na formiranju jo 2 grupe od po 3 lana, a kasnije i do 5 lanova,
po radionicama gdje smo radili i djelovali. Danas se zna da je u VTZ-u
krajem 1942. godine bilo obuhvaeno radom za NOP oko 80 drugova i
drugarica, a u preduzeu je radilo vie stotina radnika.
Ima jo pojedinaca koji postavljaju pitanje i istovremeno odgovaraju: pa ta ste vi ilegalci uopte radili? - to i nije neki teak rad u
odnosu na borbu sa orujem u ruci i slino. Mislim da je borba jedinstvena, a razlika je u tome to se u ilegalnosti bori bez oruja, radi protiv istog neprijatelja koji je do zuba naoruan. U Vojnotehnikom zavodu Sarajevo tokom cijelog rata postojala je jaka andarmerijska stanica, jedan odred obezbjedenja - vatrogasci, uvari i portiri,
koji su, takoer, sastavni dio atite u VTZ-. Nadasve, postojala je jo
njemaka feldandarmerija kao kontrola svih pomenutih i ostalih
ustakih slubi. Ovaj dio obezbjedenja bio je poznati slubeni dio zatite reima, dok su se agenti i dounici, koji nisu bili uniformisani, teko mogli prepoznati. U tom komaru trebalo je razviti takvu ilegalnu
organizaciju za NOP, koja e parirati i nadmudriti tako brojne plaenike. Moje je miljenje da smo u tome sasvim uspjeli. Prvo to smo uinili bilo je to da se mi, komunisti i ilegalci, dobro organizujemo, prouimo sve metode neprijatelja, njihove naine rada i njihove slabe take.
Drugo, ukljuili smo u rad za NOP kao simpatizere jedan broj domobrana, te jedan broj vatrogasaca i portira kao simpatizere i ilegalce.
U VTZ-u je u toku rata proizvodena topovska municija kalibra 76
mm. Vrena je opravka puaka, mitraljeza i topova, opravka zaprenih
kola, vojnih terenskih kuhinja i izrada sanduka za municiju. Pored
proizvodnih radionica, u sastavu VTZ je bila mehanika radionica za
opravku maina, alatnica za izradu alata za vlastite proizvode, te jednu
pancirnu radionicu za izradu protutenkovske municije, koja u toku cijelog rata nije proizvela niti jedan metak. Pored proizvodnih pogona,
bila je pirotehnika za laborisanje proizvedene municije. Zatim su tu
magacin materijala za razne vojne potrebe, kao i magacin gotovih
proizvoda u pirotehnici. Postojale su i ostale pomone radionice: livni') Bio je to Reuf Goloevi (Red.)

29-

451

ca sa modelarnicom, elektriarska radionica, varionica i slino. Zavod

je imao i svoj laboratorij za ispitivanje svih materijala, kao i upravnu
zgradu. U svim punktovima imali smo organizovane grupe, zavisno o
brojnom stanju zaposlenih, a rukovoenje svakom grupom povjeravano je najiskusnijem i najodanijem drugu.
Zadaci koje je izvravala organizacija koja je djelovala i radila za
NOP u VTZ-u bili su razliiti. Od simpatizera skupljani su dobrovoljni
prilozi u novcu, novac je predavan porodicama boraca, kao i za kupovinu lijekova koji su prikupljani i otpremani na slobodnu teritoriju. Prilozi u novcu bili su skupljani jednom mjeseno od svih aktivista i od
svih simpatizera, osim domobrana. Svaki simpatizer dobivao je Bilten, kada se ponovo poeo izdavati, s tim da ga nakon itanja dade
drugom simpatizeru, ili onom koji nam je blizak. Ponekad se Bilten
pojedincima namjerno podmetao, a onda su njihove reakcije krijui
posmatrane. Ovo su bili poetni i najminimalniji zadaci za prijem u organizaciju NOP-a. Iskusniji ilegalci dobivali su tee zadatke; brinuli su
se oko unoenja, opravki i iznoenja opravljenog oruja i municije.
Najee su Opravljani pitolji, puke i pojedini dijelovi mitraljeza.
Materijal su unosili vatrogasci, a iznosili domobrani - simpatizeri. Za
razne sabotae korieni su ilegalci koji su radili na odravanju raznih
postrojenja, pa su elektriari bili zadueni za izazivanje kvarova na trafo-postrojenjima i elektromotorima, bravari za izazivanje kvarova na
mainama i prenosnim osovinama, u kompresorskoj stanici i si. Na samoj proizvodnji municije, gdje su stalno bdjeli feldandarmi, bili su esti zastoji i prekidi elektrine energije, pa, poto su sve aure galvanizirane, svaki prekid je izazivao kart i cijele serije. Odavde su Nijemci
esto odvodili radnike na sasluanje, ali oni nikad nisu znali od kuda to
sve dolazi, pa nisu ni mogli nita priznati. Nijemci su ak odustali od
prijema ove municije, tako da su poslije osloboenja Sarajeva naene
mnoge serije proizvedene u toku rata.
Nekoliko drugova bilo je zadueno za odravanje veza na pojedinim izlaznim kanalima iz Sarajeva, tako, npr., za kanal Vrelo Bosne bio
je zaduen Gojko Gojkovi, za kanale Jahorina -Kasindol -Kalinovik
Nikola Pejii, Marko Milidrag i drugi, dok su sa fojnikim bili povezani
Marko alica i jo neki drugovi. Preko ovih drugova upuivani su ilegalci kojima je prijetila neposredna opasnost od otkrivanja i hapenja.
Takoer su preko njih i drugih veza prebacivani razni lijekovi, sanitetski materijal, odjea, obua i si., a bilo je ponekad i isporuke oruja.
Inae, ilegalci Sarajeva snabdijevali su se orujem i municijom gotovo
uglavnom iz VTZ-a. Dobra veza postojala je i sa Mjesnim komitetom ne
samo preko rukovodioca ilegalaca u VTZ-u, Mustafe estana, ve i
preko drugih koji su bili vezani za Mjesni komitet. Beir Begi, Vejsil
Alagi, Marijan Telatko, Rade Barbari i drugi bili su povezani i sa organima NOP-a u gradu. Ponekad su ilegalci dobivali zadatke da izvre
razne zanatske opravke kod porodica iji su lanovi u partizanima. To
je bio vid Narodne pomoi. Tako sam i ja, pored ostalog, dobio zada-

tak da ukljuujem kratke talase na radio-aparatima kod ilegalaca (kratki talasi su bili iskljueni na svim radio-aparatima, kako se ne bi mogle
sluati strane radio-stanice). Sjeam se samo nekih, a to su Galib Feta, na irokai, Anka Hodak, Obala, Zaim arac, sadanja Mustafe
Golubia ulica, Karlo Voduek, dok mnoge druge ilegalce ne znam po
imenu. Poto su ustake vlasti esto kontrolisale radio-aparate, to se
sve moralo veoma oprezno raditi. Morao se nai jedan tajni zavrtanj i
samo preko njega ukljuivati i iskljuivati radio, a plombu namjestiti
onako kako je i bila. Nije mi poznat niti jedan sluaj otkrivanja ponovo
' ukljuenog radio-aparata.
Krajem 1942. godine nastala je nova velika hajka na komuniste i
na sve one koji su radili ilegalno za NOP. Tako je uhapeno nekoliko
drugova koji su rukovodili pokretom u VTZ-u. U Zavodu je nastala jedna velika nedoumica medu ilegalcima, poto u prvo vrijeme nismo mogli saznati za njihovo dranje pred ustakim muiteljima. Prvi je uhapen Marijan Telatko, drugog dana doli su po Mustafu estana, koji je
tada rukovodio pokretom u VTZ-u. Bio je odranije uhapen i Emil
Uherka. Uherka je radio u alatnici, gdje sam i ja radio, pa sam esto
kontaktirao sa njim. U alatnici je, inae, bilo najmasovnije arite ilegalaca, pa je tada bilo organizovano preko 20 drugova u 4 grupe. U alatnici je radio i Josip Pavlovi (Hadija) kome sam se obratio i postavio
pitanje naeg odlaska na slobodnu teritoriju, i to oko dvadeset pet ilegalaca. Odgovorio mi je da saekamo jo koji dan. Poslije sam sa
Beirom Begiem otiao po drugoj vezi u gradu do Galiba Feste, koji
nam je rekao da se Begi navrati za nekoliko dana. Isto tako, obratio
sam se tada i Anki Hodak, ali ona mi nije mogla nita definitivno rei.
Ova neizvjesnost trajala je oko mjesec dana. U gradu je, takoer, bilo
veoma teko stanje medu ilegalcima, mnogi su se posakrivali ili napustili Sarajevo, tako da je bilo nemogue nai bilo kakvo bolje rjeenje.
U meuvremenu, dok smo traili izlaz iz ovakve situacije, Pavli je saznao da su neki od uhapenih drugova progovorili i on je bez naeg
znanja otiao u Ljubiju zajedno sa Alojzom Bolekom, a zatim na slobodnu teritoriju. Skoro istovremeno pokuao je da se prebaci i Hamid
Busuladi, ali je pritom poginuo. Uhapeni su i lanovi partijske elije:
Savo Mihalji, Milan teter, Vojo Petkovi, emsudin Rebac, Franjo
Kukolj i Milo Vrakeli, a neotkriveni su ostali Vidoje Ragu, Alojz Bolek i Alfons Peko, koji je bio sekretar SKOJ-a i kandidat za lana KPJ
Franc Vodopivec. Ovim je bio zatvoren krug provala u organizaciji
VTZ-a. Nakon nekoliko dana, pbnovo smo bili obavijeteni preko Feste
i Begia o pravom stanju i dobili nove zadatke. Kao to je poznato, ova
provala nastala je zbog slabog dranja nekih lanova Partije.
Nastavili smo sa radom. Na jednom sastanku u februaru 1943. godine, koji smo odrali u kui tefana Tomiia, iza bolnice Koevo,
obavijestio sam drugove o situaciji na istonom frontu, kada su Nijemci doivjeli slom kod Staljingrada, i tada je nastalo nevieno veselje,
mada je bilo jo hapenja po gradu. Inae sam esto obavjetavao ne-

posredne drugove o situacijama kod nas i na istonom frontu jer sam i

sam posjedovao radio sa kratkim talasima i redovno sluao Slobodnu
Jugoslaviju, London i druge. Ovo je bio sastanak jednog broja drugova
koji su rukovodili sa pojedinim grupama aktivista. Sastanak je sazvao i
njime rukovodio Abaz Ljubuni. Pored Ljubunia, ovom sastanku su
prisustvovali: Asim Duda, Vidoje Ragu, Beir Begi, tefan Tomii
i ja. Mada je bio nastupio redarstveni sat (zabrana nonog kretanja),
mi smo se prilino kasno razili. Preovladala je teka situacija i svaki je
iznosio svoje predloge o tome ta i kako uraditi da bismo se bolje organizovali. Do ovog sastanka mi nismo dobili jo nita od Mjesnog komiteta o daljnjem radu, ali smo preduzimali izvjesne mjere, kako ne bi
dolo do rasula organizacje i zato smo esto meusobno kontaktirali,
a rjee odravali sastanke, lako je bio nastao jedan manji prekid u vezi
sa Mjesnim komitetom, to ne znai da je prestao svaki rad i aktivnost
ilegalaca u VTZ-u.
Tokom 1943. godine smo izvrili reorganizaciju i formirali aktive
po pogonima. Tako smo poetkom marta odrali jedan sastanak na
kome smo obavijeteni o tome da e ubudue cijelom organizacijom
rukovoditi Abaz Ljubuni. Pored toga, na tome sastanku zakljueno
je da se formiraju pomenuti aktivi. Za rukovodioce aktiva odreeni su
drugovi koji najbolje poznaju situaciju u svom pogonu i u zavodu. U cijelom zavodu bilo je formirano 5 aktiva: aktiv mehanike radionice sa
radionicama za odravanje na ijem se elu nalazio Ratomir orlija, a
njegov zamjenik je Hidajet Drae; aktiv alatnice sa rukovodiocem Ragibom Rudiem i zamjenikom Beirom Begiem; aktiv kovnice, fine i
grube obrade sa Radom Barbariem i zamjenikom tefanom Tomiiem; aktiv topovske radionice sa Ljubom Stajkiem i Franjom Kukoljem na elu. U pirotehnici je, takoer, formiran neto kasnije aktiv na
ijem se elu nalazio Marko Milidrag i zamjenik Savi, ini mi se da se
zvao Vlado.
Aktivi su se razvijali tako to su pored grupa formiranih od starijih
drugova, imali i skojevske aktive. Tako je skojevskim aktivom u alatnici
rukovodio aban estan, brat Mustafin, koji je, nakon presude ustakog suda, otjeran u logor Jasenovac, a zatim u Gradiku. U VTZ-u bilo
je i nekoliko ena aktivistkinja, koje ja nisam lino poznavao, ali znam
da su bile aktivne drugarice Rabija Teskeredi, Branka Bakoti, kao i
Danica i Seka, ijih se prezimena ne sjeam. Aktivnost ilegalaca VTZ-a
naroito se osjetila u drugoj polovini 1943. godine, iza Drugog zasjedanja AVNOJ-a, kada su na nae sastanke poeli dolaziti Safa Dinovi
i jo neki drug iz grada, kojeg nisam poznavao. Puno kasnije sam saznao da je to bio Vladimir Peri Valter koji je i dalje, do osloboenja Sarajeva, kontaktirao sa nama. Valtera sam lino poznavao sa sastanaka,
a i zbog toga to je povremeno stanovao u mome komiluku, i to kod
Kurtovia, Alije i Smilje.
Poslije kapitulacije Italije, koja je meu radnike, a ne samo meu
ilegalce, unijela veliku radost i olakanje, bilo je lake pristupati i onim

radnicima koji su do tada bili neutralni. U tome periodu smo postigli

najvee rezultate. Tada je organizacija brojala blizu dvije stotine ilegalaca i simpatizera. Treba istai da je u VTZ-u postojala jedna od najvrih organizacija u toku rata u gradu Sarajevu.

DEMAL MUMINAGI

SKOJ I OMLADINSKI POKRET U SARAJEVU POSLIJE

SAVJETOVANJA U IVANIIMA
Omladinski pokret u Sarajevu koncem 1941. i u prvim mjesecima
1942. godine, kao uostalom i revolucionarni pokret uopte, razvijao se
dosta uspjeno. SKOJ je postajao sve organizovaniji i masovniji, pa
kao takav i sve snaniji oslonac Komunistikoj partiji i rukovodstvu
NOP-a u gradu za izvravanje sloenih zadataka i smjelih akcija u uslovima ilegalnog rada. Uz i oko SKOJ-a okupljao se sve vei broj omladine svih nacionalnosti, koja je predvoena skojevcima, svakodnevno na
djelu, pokazivala spremnost i odlunost u borbi protiv okupatora i domaih izdajnika. Razumljivo je da aktivnost SKOJ-a na okupljanju najirih slojeva omladine oko NOP-a nije ila bez tekoa, stradanja i rtava. Situacija i stanje na glavnim ratitima, razvoj narodnooslobodilake
borbe u naoj zemlji i posebno situacija u blioj okolini Sarajeva, najneposrednije se odraavala i na stanje i razvoj omladinskog pokreta u
gradu. Uspjesi i pobjede su taj rad snano pokretali po irini i intenzitetu, kao to su neuspjesi, oseke i privremeni porazi dovodili do kolebanja i pasivizacije pojedinaca ili jednog dijela omladine angaovane u
radu za pokret. Treba rei, do kolebanja nikad nije dolazilo meu skojevcima. Ta pojedinana kolebanja su ponekad uslovljavana hapenjima i provalama u kojima su rtve bile uglavnom najaktivniji skojevci,
rukovodioci aktiva, kruoka i udarnih grupa, lanovi kvartovskih rukovodstava i Mjesnog komiteta SKOJ-a. Time, kao i velikom i smjelom
aktivnou se i daju objasniti vrlo este promjene u sastavu Mjesnog
komiteta SKOJ-a i njegovih sekretara. Tako se samo za sedam mjeseci (od septembra 1941. do marta 1942. godine) izredalo pet sekretara
Mjesnog komiteta SKOJ-a koji su uglavnom, poslije provala, morali
izii na osloboenu teritoriju. Mjesni komitet je djelovao prilino samostalno, rukovodei se politikim dokumentima CK KPJ i CK

SKOJ-a, kao i PK KP za BiH i PK SKOJ-a za BiH (proglasi, pisma, lanci u partijskoj i omladinskoj tampi), koji su izlazili poslije aprilskog
sloma stare Jugoslavije u raznim povodima i prilikama i uz najneposredniju pomo MK KP za Sarajevo. MK SKOJ-a je u tom periodu imao
3 - 5 lanova, rjee se sastajao u punom sastavu, lanovi su djelovali
samostalno po zaduenjima - sektorima i bili su, pored stalnog politikog rada meu najirim slojevima omladine, prvenstveno usmjereni
na konkretne zadatke koje je nametala data situacija. Stoga nije bilo
ozbiljnijeg kritikog razmatranja vlastitih iskustava o pravilnosti djelovanja, osim izdane saradnje i pomoi od MK KP.
Povoljnu priliku za kritiko razmatranje rada MK SKOJ-a i za
sueljavanja vlastitih iskustava o organizaciji, radu i rezultatima sa iskustvima organizacija iz drugih mjesta i krajeva sa osloboene i neosloboene teritorije, pruilo je Partijsko savjetovanje KPJ za Bosnu i
Hercegovinu u Ivaniima, odrano 7. i 8. januara 1942. godine uz prisustvo druga Tita i nekoliko lanova Centralnog komiteta KPJ. Poznato
je da je ovo savjetovanje posvetilo izuzetnu panju radu SKOJ-a i omladine uopte, kako na osloboenoj i neosloboenoj teritoriji, tako i u
partizanskim jedinicama.
Savjetovanju u Ivaniima su prisustvovali i lanovi Pokrajinskog
komiteta SKOJ-a za BiH, sekretari okrunih komiteta SKOJ-a (osim iz
Bosanske krajine) i sekretar Mjesnog komiteta SKOJ-a u Sarajevu.
Prisutni rukovodioci SKOJ-a uzeli su uea u diskusiji i govorili o radu
SKOJ-a i radu sa omladinom, pa je na osnovu toga izvrena kritika
analiza, data ocjena toga rada i postavljeni dalji zadaci.
O radu i zakljucima Savjetovanja u odnosu na SKOJ i omladinu
najvie saznajemo iz prepiske Pokrajinskog komiteta SKOJ-a sa Centralnim komitetom SKOJ-a, od kojih su posebno znaajni: Pismo Ive
Lole Ribara PK-u SKOJ-a BiH od 15. februara 1942. godine, izvjetaji
Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH Centralnom komitetu SKOJ-a
od 24. februara i 12. marta 1942. godine, kao i iz dokumenata CK
SKOJ-a i PK SKOJ-a za BiH (pisma, proglasi, instrukcije, lanci), izdati
poslije Savjetovanja, radi konkretizovanja i razjanjavanja stavova i
zakljuaka Savjetovanja i podsticanja aktivnosti svih snaga na njihovom uspjenom izvravanju. Tako se u izvjetaju Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH, od 24. februara 1942. godine, koji je potpisao Jurica
(Jurica Ribar je upravo na Savjetovanju u Ivaniima dodijeljen na rad
u PK SKOJ-a za BiH i kooptiran za lana Pokrajinskog komiteta),
upuenog CK SKOJ-a (drug D. Periu - tj. Ivi Loli Ribaru), nakon
kratkog iznoenja toka Savjetovanja i postignutih, ponegdje i vrlo dobrih rezultata u pogledu postavljanja organizacionih pitanja i okupljanja
omladine oko SKOJ-a, najvie zadrava na uoenim slabostima u radu,
od kojih navodim one koje bi se mogle odnositi na rad nae organizacije.
> - Jo svi omladinci nisu mobilisani za narodnooslobodilaku
borbu. To naroito vai za mlade Hrvate i Muslimane za koje se to pita-

nje najhitnije postavilo. Takoe ima jo vrlo mnogo da se radi na postizanju oruanog bratstva omladine BiH.
- Politika propaganda je dosta slaba.' Naroito je nedovoljno
popularisan SKOJ i Komunistika partija.
- Slab rad u naim etama. Vrlo je mali broj eta u kojima postoji naa organizacija. I tu su predviene konkretne forme rada.
- Tendencija da se SKOJ zaauri. esto se SKOJ pretvarao
samo u vaspitnu organizaciju, a nije postao borbena organizacija sve
potene omladine.
- Vaspitni rad nedovoljan.
Na kraju se govorilo o potrebi izdavanja lista Rije bosanskohercegovake omladine (posljednja ofanziva poremetila je njegovo izlaenje) o potrebi stalnog odravanja veza, podnoenja izvjetaja, odravanja obaveznih savjetovanja okrunih komiteta. U najskorije vrijeme i kao posljednje - i to jedno od najvanijih pitanja - postavljeno
je i prodiskutovano osnivanje Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine.
Na kraju ovog dijela Izvjetaja se kae: Povodom svih ovih pitanja donesena su konkretna rjeenja, proireni su OK SKOJ-a, upueni
ljudi na rad gdje je bilo najvie potrebno i delegati.su se razili sa novom voljom i novim poletom na rad svaki tamo gdje je odreen.1)
Nakon odranog Savjetovanja se razvila vrlo velika aktivnost, prije
svega, PK SKOJ-a, a zatim i okrunih i mjesnih komiteta na otklanjanju
uoenih slabosti, organizacionom sreivanju i jaanju SKOJ-a, okupljanju cjelokupne mlade generacije i stvaranju oruanog bratstva
srpske, hrvatske i muslimanske omladine u zajednikoj borbi protiv
okupatora i domaih izdajnika, stvaranju, irenju i uvrivanju Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH)2),
organizovanju SKOJ-a u partizanskim jedinicama, na stvaranju omladinskih eta i javljanju u njih najboljih i najborbenijih skojevaca i omladinaca, boljem organizovanju politiko-propagandnog i vaspitnog rada
meu omladinom svuda gdje SKOJ djeluje i dopire, intenziviranju rada
sa seoskom i enskom omladinom itd.
Pokrajinski komitet SKOJ-a je u tom vremenu djelovao vrlo organizovano na ostvarivanju zakljuaka savjetovanja, i moe se slobodno
rei, nije ostalo nijedno pitanje, nijedan problem i zadatak a da ga nije
detaljno razradio i u vidu pisama, proglasa, instrukcija - ali i prisustvom svojih lanova - prenio na okruna i mjesna rukovodstva
SKOJ-a, odnosno na organizacije SKOJ-a, NOV i DVJ-e. To je, i pored

') Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd, 1954, tom I kniiqa 2 str
505-507.
!
) Bilten, organ KPJ za BiH, u broju 1. od 18. 12. 1941. godine, objavio je lanak o stvaranju NOSOBiH-a, a u martu 1942. godine objavljeni su Pravila NOSOBiH-a i Instrukcija Privremenog pokrajinskog odbora NOSOBiH-a o stvaranju i radu NOSOBiH-a (Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd, 1954, tom I, knjiga 2, str. 1 8 5 - 1 8 7 . i 5 1 7 - 5 2 1 ) .

poetka druge neprijateljske ofanzive neposredno poslije Savjetovanja u Ivaniima i privremenih tekoa koje su nastale na terenu zahvaenom ofanzivom, podstaklo snanu aktivnost organizacija SKOJ-a
na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine i rezultati te aktivnosti su se
brzo poeli osjeati. Tako je bilo i sa organizacijom SKOJ-a i omladinskog pokreta u Sarajevu. Sve to je naprijed reeno za odgovoran
prilaz PK SKOJ-a moglo bi se rei i za organizaciju SKOJ-a u Sarajevu.
Za Savjetovanje sam saznao ve 3 - 4 dana nakon njegovog odravanja. Negdje izmeu 10. i 12. januara 1942. godine pozvao me je
Vladimir Peri, lan MK KPJ, i rekao da u odreeno vrijeme treba da
doem na vaan sastanak u jedan stan u trosmajerovoj ulici - dvorina zgrada. Kada sam tamo doao, zatekao sam Valtera, jednog mladog ovjeka za koga mi je rekao da je lan Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a i Duana Mitrovia. Tek kasnije sam ustanovio da je prisutni
lan PK SKOJ-a bio Mile Perkovi. Perkovia je PK SKOJ-a, poslije
Savjetovanja u Ivaniima, uputio u Bosansku krajinu, da prenese zakljuke sa Savjetovanja i pomogne u njihovom sprovoenju. Na sastanku je Perkovi iznio da je odrano Savjetovanje KPJ za BiH, kao i skojevsko savjetovanje u Srednjem, upoznao nas sa karakterom i sadrinom savjetovanja, a posebno sa ocjenama i zakljucima u odnosu na
organizacionu strukturu SKOJ-a i omladine. Istakao je da je na Savjetovanju u Ivaniima kritikovan rad organizacije SKOJ-a u Sarajevu,
zbog nepravilnog postavljanja organizacije prema ostaloj omladini i si.
Uz to je rekao da je na sekretar Mjesnog komiteta, koji je bio delegat
na Savjetovanju, bio nesamokritian, pa da je odlueno da doe drugi
omladinac na njegovo mjesto. U dogovoru sa Mjesnim komitetom KP,
odlueno je da ja budem novi sekretar MK SKOJ-a Sarajevo. Nakon
toga nas je Perkovi upoznao sa zadacima koji stoje pred organizacijom SKOJ-a u Sarajevu. Meu najvanije zadatke je istakao: smjelije
primanje u SKOJ najborbenijih omladinaca, slanje omladine svih nacionalnosti i vjere u partizanske jedinice gdje je poelo formiranje posebnih omladinskih eta, irenje i jaanje bratstva i jedinstva meu omladinom, masovno angaovanje omladine na prikupljanju raznovrsne pomoi za partizanske jedinice, a posebno oruja, municije, sanitetskog
materijala i tople odjee i obue. Posebno je podvukao potrebu to
redovnijeg izvjetavanja PK-a SKOJ-a o naem radu i zadacima.
Bio sam iznenaen i zbunjen svim to sam uo, povjerenjem koje
mi se ukazuje, ali i odgovornou koju treba da preuzmem. Naime, mi
smo bili uvjereni da smo dobr'o postavili organizaciju SKOJ-a u gradu,
da ona dosta uspjeno djeluje i izvrava zadatke - tako je na rad ocjenjivao i MK KP, a sada ovakve ocjene. Uz to, iako je bio mlad, Duana smo cijenili kao vrlo odlunog, borbenog i sposobnog rukovodioca
SKOJ-a. Razumljivo, odluku PK SKOJ-a o ovoj izmjeni primili smo disciplinovano.
Uskoro poslije prijema dunosti sekretara, tj. polovinom januara
1942. godine, Mjesni komitet SKOJ-a Sarajevo je primio pismo Pokra-

jinskog komiteta SKOJ-a sa potpisom sekretara Rate Dugonjia. Ovo

pismo, koliko mi je poznato, nije sauvano i pronaeno, ali, po sjeanju, u njemu je, vjerovatno, na osnovu diskusije voene na Savjetovanju, upuena, takoer, otra kritika na na rad. Posebno smo otro kritikovani za sektatvo, zaaurivanje skojevskog rada, stvaranje od
SKOJ-a partije u partiji, da ne shvatamo vanost politikog i kulturno-prosvjetnog rada meu omladinom i na terenu i si. Zahtijevano je
to prije da brojno ojaamo MK SKOJ-a, da odluno otklonimo slabosti u radu i da redovno izvjetavamo PK SKOJ-a o svim akcijama i rezultatima u radu.
U izvjetaju PK SKOJ-a za BiH upuenog CK SKOJ-a, od 12. marta 1942. godine3), pominje se da je PK SKOJ-a poslao, prije gore pomenutog pisma, jo etiri pisma Mjesnom komitetu SKOJ-a u Sarajevo
i konstatuje da na ova pisma nisu dobijeni odgovori, pa je i to uzeto
kao argumenat o nezadovoljavajuem stanju organizacije SKOJ-a u
Sarajevu. O tim pismima nisam bio upoznat ni ranije kao lan, a ni kasnije kao sekretar MK SKOJ-a, a niti su, koliko mi je poznato, sauvana.
Poslije sloma druge neprijateljske ofanzive i stvaranja nove velike
osloboene teritorije u istonoj Bosni, dolaskom Vrhovnog taba i
druga Tita u Fou i stacioniranjem pokrajinskih komiteta KPJ i SKOJ-a
u Goradu, stvoreni su povoljniji uslovi za kontakte Mjesnog komiteta
SKOJ-a u Sarajevu sa Pokrajinskim komitetom. Bre smo dolazili do
materijala i dokumenata koje je organizacijama upuivao Pokrajinski
komitet. Tako smo dobili: Direktivno pismo Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu od januara 1942. godine; Proglas PK
SKOJ-a za BiH, od februara 1942. godine, omladini BiH za uee u
narodnooslobodilakoj borbi; a kasnije je MK dobio i Proglas PK
SKOJ-a za BiH, od 12. marta 1942. godine, omladini BiH za borbu protiv okupatora i domaih izdajnika; Pismo PK SKOJ-a za BiH, od 22.
marta 1942. godine, rukovodstvima SKOJ-a u BiH o stvaranju omladinskih eta i radu SKOJ-a u njima i druge.4)
Sve ovo, a posebno jasnoa uputstava i stavova o organizovanju i
zadacima SKOJ-a i omladine u neosloboenim mjestima i krajevima
omoguili su MK SKOJ-a da kritiki sagleda vlastiti rad i da bre
ispravlja greke, naroito u organizovanju i irokom povezivanju sa
mladima i da postie sve vee uspjehe u izvravanju glavnih zadataka
koje je nametala oslobodilaka borba mladoj generaciji nae zemlje.
U odgovoru MK SKOJ-a na pismo Pokrajinskog komiteta SKOJ-a
iz januara 1942. godine, upueno u drugoj polovini februara (pismo
sauvano i nalazi se u Arhivi CK KPJ), izmeu ostalog, kae se: Otpoeli smo sa radom da bi to prije ispravili greke i sa reorganizova') Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd, 1954, tom I, knjiga 2, str
511.
4

) Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd, 1954, tom I, knjiga 2, str.
497, 500, 507. i 516.

Prva stranica pisma sekretara MK SKOJ-a Sarajevo, upuenog Pokrajinskom komitetu SKOJ-a
BIH, Iz februara 1942. (prepis Iz 1954. u Arhivu CK KPJ, p. br. 17)

njem prema novim direktivama i dalje: Uspostavljen je rad na svim

srednjim kolama, u Zanatskoj koli, Vojnotehnikom zavodu a pokualo se prodrijeti i u eljezniku radionu. Brojno stanje SKOJ-a se
povealo, a prosvjetno-kulturni i politiki rad je ivnuo.5)
I poslije Savjetovanja u Ivaniima, i pored nastojanja, MK SKOJ-a
se nije uspijevao brojno ojaati, organizovati i djelovati kao kolektivno
rukovodstvo. Tek to bismo pronali drugove za popunu, izbila bi provala i dolo do hapenja ili odlaska u partizane. Tako je i dolo do situacije da itav mjesec dana od imenovanja novog rukovodstva nije
dolo do sastanka. Preostali lanovi MK su odravali meusobne kontakte, radili svaki po svom sektoru i na odreenom rejonu, nastojei
da svojim radom nadoknade malobrojnost rukovodstva i da organizuju
rad i na onim sektorima na kojima do tada nije bio uspostavljen. I takvim radom MK SKOJ-a, uz puno zalaganje i aktivnost kvartovskih rukovodstava SKOJ-a i pomoi MK KPJ, postizani su znaajni rezultati.
Znaajna aktivnost MK SKOJ-a je ispoljena i veliki uspjeh je postignut u slanju najboljih omladinaca u partizanske jedinice, omladinske ete i proleterske brigade. Iz pisama MK KPJ Vrhovnom tabu,
Centralnom komitetu i drugu Titu, u toku februara i marta 1942. godine, tj. za vrijeme njihovog boravka u Foi, to se jasno vidi. I to je posebno znaajno, a to je da su se meu tim omladincima nalazili pripadnici svih naih nacionalnosti i konfesija. Tako u pismu iz poetka februara, koje je u ime MK KPJ potpisao Petrukin (Vladimir Peri Valter) kae se: Sa dananjim transportom aljemo 10 ljudi za proletersku udarnu brigadu, a zatim navodi imena: Tufo, Safet, Stipo, Ante, Hajim, Danilo, Reuf, Vido, Hakija, Jevrej - radnik (nije znao imena).
U drugom pismu, takoe iz februara, kae se: Ve se u ponedjeljak spremaju ljudi gore za brigadu. Bie ih u jednoj grupi oko 12. U
pismu od 7. marta, Petrukin javlja da alje 3 druga za Proletersku
udarnu brigadu i navodi njihova imena: Mahmut, Nikola, erif, a ve<f u
pismu od 8. marta, Petrukin pie: Danas aljemo 15 omladinaca Muslimana za Proletersku udarnu brigadu. Izmeu njih se posebno
istiu Hasan, Nedib, Nail, koji se od ostalih naroito istiu hrabrou,
borbenou i povjerljivou. I tako je to trajalo sve do martovsko-aprilskih provala u Sarajevu - kada je tok masovnog odlaska u partizane za neko vrijeme zaustavljen. Sve su to, kao to se vidi, bili mladi
ljudi, radnici i aci, sve je to bio rezultat aktivnosti i rada organizacije
SKOJ-a. Na taj nain organizacija SKOJ-a i mlada generacija Sarajeva
je odluno i spremno odgovorila na poziv PK SKOJ-a mladoj generaciji
Bosne i Hercegovine, upuenog u februaru 1942. godine, za stupanje
u omladinske ete koje su se, po odluci Glavnog taba NOP i DVJ za
Bosnu i Hercegovinu, stvarale na cijeloj teritoriji. O znaaju stvaranja
omladinskih eta, izmeu ostalog, u Proglasu se kae: Ove omladins') Arhiv CK SKJ, p. br. 17. (SKOJ).

ke ete treba da postanu udarna snaga narodnooslobodilake borbe u

Bosni i Hercegovini, uzor vrste organizacije, discipline, borbenosti i
heroizma za sve ostale borce, primjer bratstva i sloge Srba, Hrvata i
Muslimana u svetom ratu protiv okupatora i svih narodnih izdajnika:
ustaa, Nedievaca, Ljotievaca i prodanih etnikih bandi i vojvoda.
Pred njima stoji teak zadatak unitavanja ovih i svih drugih javnih i prikrivenih narodnih neprijatelja i stvaranja i obezbjedenja prave narodne
vlasti u Bosni i Hercegovini, kako za vrijeme dananje narodnooslobodilake borbe tako i sutra, poslije konane pobjede nad okupatorom.')
Veliku aktivnost i uspjeh u tom periodu postigla je organizacija
SKOJ-a u povezivanju najirih slojeva omladine sa naim pokretom i
njihovim ukljuivanjem u mnoge znaajne akcije i aktivnosti u gradu, a
kroz te akcije su se oni kalili, pa su primani u SKOJ. Znaajno je istai
da se u taj rad iroko ukljuila enska omladina, naroito srednjokolska i da su omladinke bile sve vie ukljuivane u rukovodstva SKOJ-a
po kvartovima, za sekretare aktiva itd. Omladinke su se naroito, pored uea u drugim akcijama, angaovale na prikupljanju zimske
odjee i obue za nau vojsku.
U SKOJ su primani i naprednom omladinskom pokretu su sve
vie pristupali mladi iz svih nacionalnosti i vjerskih grupacija. U njemu" i
oko njega se stvaralo, izgraivalo i kovalo neraskidivo bratstvo i jedinstvo svih naih naroda i narodnosti to je bila vrsta garancija naih
pobjeda i uspjeha, kako u konkretnim, svakodnevnim akcijama, tako i
konane pobjede nad neprijateljima svih boja. Pred tom injenicom je
najvie strahovala krvava ustako-etnika bratija i njihovi faistiki
gospodari. Iz jednog od spiskova uhapenih komunista u martovsko-aprilskim provalama, koji je upska redarstvena oblast Sarajeva,
15. travnja 1942. godine, uputila Zapovjednitvu ustake nadzorne
slube - na ruke Zapovjednika gospodina Eugena Kvaternika - Zagreb, pod Taj. broj 2364/42, vidi se da se meu uhapenim nalazi veliki broj omladinaca i omladinki i da su gotovo proporcionalno broju stanovnika bili zastupljeni pripadnici svih nacionalnosti i vjerskih grupa.
Tako meu 110 uhapenih, 53 su do 25 godina starosti, a od njih 22
Srba (srpskopravoslavnih), 19 Muslimana (islamske vjeroispovijesti), 11 Hrvata (rimokatolike vjere) i 1 evangelistike vjere. Po socijalnoj pripadnosti bila su 22 mlada radnika, 21 ak i student i 10 ostalih (slubenika, domaica i si.). I drugi spiskovi uhapenih iz tog perioda daju istu sliku uea mladih u revolucionarnom pokretu i NOB-i
u tom periodu.
Mora se rei da je, i pored takvog stanja i raspoloenja meu omladinom grada, organizacija sporo radila na formiranju NOSOBiH-a.
Osnovni uzrok tome je neshvatanje i nesnalaenje rukovodstva
') Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, Beograd, 1954, tom I, knjiga 2, str.

SKOJ-a u pristupu izvravanju ovog vrlo znaajnog zadatka i zakljuka

sa Savjetovanja u Ivaniima. To se vidi i iz ranije pomenutog pisma
MK SKOJ-a Pokrajinskom komitetu SKOJ-a, iz druge polovine februara 1942. godine, u kome se kae: Za Savez nam poaljite opirnije
uputstvo, naroito u pogledu organizacije, jer moramo priznati da u
tom pogledu nismo nita uinili. Tek znatno kasnije, u drugoj polovini
1943. godine, organizacija SKOJ-a u gradu prila je izvravanju ovog
zadatka.
Ovo ee spoticanje oko masovnog organizovanja omladine u
Sarajevu imalo je svoje Korijene i u organizovanju SKOJ-a iz dotadanjeg perioda, koje je bilo prilagoeno specifinim prilikama u okupiranom gradu, naroito velikom teroru okupacionih vlasti, kao i meunacionalnim odnosima koji su na svaki nain traili adekvatnu organizaciju djelovanja meu omladinom. Ja bih ovdje dodao da je omladinska
organizacija, uprkos neusaglaenosti sa raznim organizacionim formama, imala vidnog uspjeha meu najirim slojevima omladine, to su
potvrdili mnogi rezultati njenog rada, kao i upornost u odravanju kontinuiteta organizacije NOP-a u kojoj je omladina bila glavni nosilac
rada.
Meu zadacima kojima je organizacija SKOJ-a u gradu naroito
prvih mjeseci 1942. godine posveivala izuzetnu panju i na kojima se
mnogo i uspjeno angaovala - bilo je prikupljanje sanitetskog materijala i municije. Naime, uspjesi nae vojske u toku i poslije druge neprijateljske ofanzive, stvaranje velike slobodne teritorije plaen je i
plaan velikim rtvama i nametao je potrebu svakodnevnih borbi za
odbranu te teritorije (foanski period). Stradanje od smrzotina velikog
broja proletera u velikom Igmanskom maru i potreba da se to efikasnije lijee, potenciralo je, inae, stalnu oskudicu u sanitetskom
materijalu i lijekovima. Iz prepiske druga Tita sa MK KPJ Sarajevo iz
toga perioda, vidi se da je to postavljeno kao najvaniji zadatak pred
partijsku organizaciju. Iz sauvanih pisama koja je MK KPJ Sarajevo
upuivao drugu Titu u to vrijeme, vidi se da su poiljke sanitetskog
materijala i lijekova bile este i znaajne. To se vidi i iz pisama druga
Tita upuenih drugarici Okrugloj (Olga Marasovi). Tako u pismu od 3.
3. 1942. godine, drug Tito pie: Primili smo tvoju poiljku sa lekovima i dalje: Sada bi bilo dobro da nam to hitnije nabavite injekcije
protiv pegavog i trbunog tifusa kao i injekcije protiv ujeda besnih
pasa i razni drugi materijal..., a u pismu od 16. 3. 1942. godine: Primili smo tvoje poiljke sa medikamentima, ali nastojte da i dalje dostavljate razne lijekove, koje vam aljemo u priloenoj cedulji....7)
Omladina" Sarajeva se vrlo uspjeno ukljuila u ovu akciju i pokazivala veliku snalaljivost i smjelost u iznalaenju i prikupljanju sanitetskog materijala i lijekova, iako je uistinu vladala velika oskudica, a

') Arhiv radnikog pokreta Jugoslavije, br. reg. 1942/93. i br. reg. 1942/124.

okupatorske i ustake snage imale su sve vee potrebe za lijeenjem

ustaa i domobrana ranjenih u borbi sa partizanima, zbog ega su nai
aktivisti tee nalazili izvore za pribavljanje tih materijala. Mjesni komitet
i organizacija SKOJ-a u Sarajevu su oito, ulagali velike napore da to
uspjenije sprovedu osnovne stavove, zadatke i zakljuke sa Savjetovanja u Ivaniima, koji su se odnosili na rad SKOJ-a. Ova aktivnost je
privremeno, poslije poznatih velikih provala marta i aprila 1942. godine,
izgubila na zamahu i intenzitetu, da bi od ijeta 1942. godine dobila novi
polet, a SKOJ ponovo postao glavni oslonac NOP-a u izvravanju sve
krupnijih i sloenijih zadataka koje je nametao uspjean razvoj narodnooslobodilake borbe.

30 - Sarajevo u revoluciji

465

REUF NALADI

IZ OKUPIRANOG SARAJEVA U OSLOBOENU FOU

Krajem februara i poetkom marta 1942. godine izlaze iz Sarajeva
tri grupe omladinaca koje je uputio MK KPJ Vrhovnom tabu u Fou
radi rasporeda u Prvu proletersku udarnu brigadu. U prvoj grupi bio
sam i ja. O tome postoji sauvano pismo Vladimira Peria Petrukina,
0 kome je ve bilo rijei u II tomu ove edicije (str. 503). Sve ovo potvruje injenicu da je u to vrijeme sarajevska partijska organizacija, kao
1 SKOJ, razvili iroku aktivnost u gradu, te da je spremnost za izlazak u
partizanske jedinice i za borbu protiv okupatora bila do te mjere narasla da se elji mnogih, zbog konspirativnih razloga i drugih potekoa, nije moglo ni udovoljiti. Potekoe oko prebacivanja nastupale
su iz konspirativnih razloga. Ono to je bitno i to hou da naglasim je
to da je omladina svih nacionalnosti bila spremna za borbu, to je okupatoru i ustakom reimu zadavalo posebne brige.
Preko partijske veze mi je saopteno da sam odgovoran za prebacivanje moje grupe do cilja. Vjerovatno su se drugovi rukovodili
time to sam bio lan Partije i to sam kao planinar dobro poznavao
puteve do Trnova, kuda smo morali proi. Inae, nisam mogao dalje
ostati u Sarajevu, jer sam ve jednom bio hapen i od tada pod prismotrom policije.
Pored zadataka u teritorijalnoj partijskoj organizaciji na Bjelavama, bio sam po nekim specifinim zadacima vezan i za Vladimira Peria, koji me je i primio u KPJ, u oktobru 1941. godine. Od Peria sam
dobio zadatak da napustim posao u brijanici, gdje sam do tada radio
zajedno sa aktivistima Remzijom Pehlivanoviem i Hasanom Trebinjcem, i da se posvetim iskljuivo zadacima NOP. Za izdravanje sam
dobivao finansijska sredstva od Vladimira Peria. Moja osnovna zaduenja su bila pripreme i transportovanje raznog materijala iz Sarajeva
za potrebe partizanskih jedinica, koji smo prevozili saonicama, rodla-

ma i na druge naine, u toj snjenoj i hladnoj zimi 1941. godine. Zatim,

preuzimanje propagandnog materijala iz Kurtinog duana (centra za
distribuciju materijala tehnike Mjesnog komiteta KPJ) i predaja na
odreene veze u gradu.
Uhapen sam oko Nove 1942. godine u brijanici Ferida Selimovia, u koju sam doao da preuzmem od Hasana Trebinjca baterije i
drugi materijal, spakovan za otpremu na osloboenu teritoriju.
Sreom, prethodno nisam zatekao Salku Pirkia, naeg aktivistu, u
njegovoj krojakoj radnji u Velikom uriluku, od koga je trebalo da
preuzmem vojniku uniformu, takoe pripremljenu za otpremu u partizane. U zatvoru sam se naao sa Brankom Galebom, Zijom Dizdareviem i drugima. Sasluavali su me Paveli, Kovaevi i Cividini. Na intervenciju graana, puten sam iz zatvora 8. ili 9. februara 1942. godine. Istog dana Vlado Peri me vratio u zgradu zatvora da predam novac, cigarete, okoladu i drugo uhapenim koji su ostali iza mene u
zatvoru. Poto sam se morao stalno javljati u policiju i bio pod stalnom
prismotrom, te poto je postojala realna opasnost da ponovo budem
uhapen, insistirao sam da idem u partizane.
Osim mene, u grupi je bilo jo devet drugova, od kojih sam poznavao samo Teufika Saraevia Tufu, radnika Elektrine centrale, i Safeta Agia, radnika Glavne eljeznike radionice. Kasnije sam saznao i
imena i prezimena jo dvojice - Stipe uturia i Haima Pape, a ostalih
sam zapamtio samo imena: Ante, Danilo, Vido i Hakija. Svi su bili pripadnici NOP-a.
Pripreme za odlazak su bile vrlo ozbiljne. Trebalo je izai neopaeno iz Sarajeva kroz ustake strae, postavljene na ulazima i izlazima
iz grada. Nastojali smo da predvidimo sve mogue opasnosti koje bi
nas mogle iznenaditi. Da bismo bili to nezapaeniji, dogovorili smo se
da se obuemo kao i obino, u naa radnika odijela, i da krenemo u
vrijeme kada se radnici vraaju s posla svojim kuama. Sporazumjeli
smo se da u rukama ponesemo male kantice, u.kojima su radnici, posebno radnici eljeznike radionice, idui svaki dan na posao, nosili
hranu, a uvee ih prazne vraali svojim kuama.
Na na sastanak, pred sam odlazak, doao je i Vladimir Peri i dao
nam jo neka uputstva. Meni je predao zapakovan materijal za Vrhovni
tab i pismo sa bliim podacima o lanovima grupe i dvije kutije cigareta Drina od po sto komada, koje je on slao drugu Starom. Tada
jo nisam znao iji j"e to nadimak.
Trebalo se prebaciti iz Kbvaia preko Vraa i Trnova do Foe.
Krenuli smo u prvi sumrak. Proli smo bez tekoa pored ustakih
straa na Vracima i prebacili se na zapadnu stranu Trebevia, iznad Lukavice, izvora Tilave i Kasindola. Ta strana Trebevia bila je ve slobodna te; torija, koju je drala Trebevika eta. Njeni borci su nas drugarski pnnvatjli i pomogli nam, pokazavi put do sela Kijeva.
Za ovaj susret sa Trebevikom etom vezane su drage uspomene, jer sam tu, meu borcima, sreo, poslije dugog vremena, moja dva
30'

467

ranija poznanika, brau Vajs, Marcija i Arpija, koji su prije rata stanovali
u mom komiluku, u Zatikui ulici, gdje im je majka drala pekarsku
radnju. Sa Marcijem sam sluio vojni rok u vojsci bive Jugoslavije
1937. godine. Neobino smo se obradovali ovom naem susretu na
osloboenoj teritoriji. Izljubili smo se i izgrlili kao najroeniji, jer nije to
bio samo drag susret prijatelja iz djeakih dana nego neto vie, zajednika radost to smo se, u najodsudnijim asovima naeg ivota,
nali na istoj strani, u borbi protiv zajednikog neprijatelja.
Ve sljedei dan ujutro stigli smo u selo Kijevo. I opet jedan drag
susret. Ovaj put je to bio susret sa Vladom Jokanoviem. Sjeao sam
ga se kao advokata iz Sarajeva, poznatog po temperamentnim i uspjenim odbranama optuenih komunista i drugih naprednih drugova
pred sudom. Bio je zajedno s njim njegov roak Mio Jokanovi, koga
sam, takoe, poznavao kao naprednog ovjeka, a kasnije kao borca iz
narodnooslobodilakog rata. I njih dvojica bili su oigledno radosni
kada su ugledali novu grupu Sarajlija, koji su doli u partizanske redove.
Dorukovali smo u Kijevu, a zatim krenuli cestom uz rijeku
eljeznicu - slobodnom teritorijom prema Trnovu, putem oduevljeno pjevajui revolucionarne pjesme. Poslije dugog pjeaenja, koje, u
naem oduevljenju, nismo ni osjetili, stigosmo predvee u Trnovo.
Prvo je trebalo da se javimo Komandi mjesta. Nali smo se ponovo u
drugarskoj i gostoljubivoj sredini. Svi smo se osjeali kao stari i dobri
drugovi i tome se radovali. Ono to smo najvie osjeali i emu smo
se najvie radovali, bio je osjeaj zadovoljstva da smo prvu etapu
naeg puta uspjeno preli. Bili smo gladni i umorni. Drugovi su nam
dali veeru, a zatim smo krenuli na zaslueni odmor.
Za vrijeme boravka u Trnovu doivio sam jedan vrlo neobian i,
istovremeno, dirljiv susret. U tamonjoj partizanskoj bolnici Kalinovikog odreda zatekao sam biveg njemakog vojnika. Lijeio se od
smrzotina i ranjavanja. Upoznao sam ga sredinom 1941. godine u Sarajevu, jer je esto dolazio u brijaku radnju Rafaela Levija na Marijin-dvoru, gdje sam bio zaposlen zajedno sa Hasanom Trebinjcem i Remzijom Pehlivanoviem. Sva trojica smo bili aktivisti NOP-a. Remzija je
bio lan Partije. On i Austrijanac su esto povjerljivo razgovarali. A
onda je Austrijanac iznenada prestao dolaziti. Razmiljao sam i jednom
radoznalo upitao Remziju o njemu, a on mi odgovori lakonski: Otiao
je u prekomandu. Eto, sluajno sam ga sreo u Trnovu i shvatio kuda
je Austrijanac Karl tajanstveno nestao. Sada u bolnici me je prepoznao
i obradovao se, kao i ja, naem susretu. Poto je ve nauio malo na
jezik, ak smo se i ispriali, a on mi je tada ponosno rekao: Ja nisam
vie Karl, ja sam Duko. To je bio moj posljednji susret sa ovim estitim antifaistom.
Nakon dva dana napustili smo Trnovo sa vodiem koga su nam
dodijelili drugovi, te s njim smo najzad stigli u Fou. Na putu nismo
imali neprilika niti susreta sa neprijateljem, jer je to bila osloboena te-

ritorija i pod kontrolom naih jedinica. Poslije dugog i zamornog putovanja ulazili smo u Fou posebno uzbueni i radosni. Bilo je to divnog,
sunanog dana, a na slobodni grad doekao nas je sa pjesmom i
igrom bezbrine djece. Bila je to radost slobode. Na ulicama ivost,
trgovake i zanatske radnje otvorene. Na putu do zgrade biveg hotela, gdje je smjeten Vrhovni tab, sretali smo grupe mladia i djevojaka koji su s pjesmom odlazili na rad. Koliko je ta atmosfera odudarala
od one iz koje smo doli!
Stigli smo do zgrade Vrhovnog taba i najavili se, a ubrzo jedan
drug me je pozvao kao vou grupe. Bio sam uzbuen i sretan zbog
uspjeno obavljenog zadatka, pa sam krenuo s njim i ne znajui s kim
u se sresti. Primio me je drug koga su zvali Stari. Bio je to drug
Tito. Predao sam mu potu upuenu iz Sarajeva i one dvije kutije cigareta uz Petrukinove pozdrave, kao izraz i brige, i panje, i ljubavi. U
razgovoru drug Tito me pitao o stanju u Sarajevu. Odgovorio sam da
osloboenje grada oekujemo u maju. Na takav moj odgovor, on se
srdano nasmijao, rekavi mi da e proi jo koji maj dok nae jedinice oslobode Sarajevo. Razgovarali smo i o mojoj grupi, pa sam mu rekao da su svi ti omladinci radnici koji su vrsto i muki eljeli i odluili
da krenu u partizane.
Taj razgovor u uvijek pamtiti, jer sam tada spoznao veliinu nae
borbe, osjetio ponos zbog snage nas partizana i shvatio da smo jedno
sa naim Vrhovnim komandantom.
U Foi smo rasporeeni u ete Lovenskog bataljona Prve proleterske brigade. Tu smo osjetili i doivjeli istinsku srdanost crnogorskih partizana koji su nas prihvatili toplo i bratski, bez obzira da li se radilo o Hrvatu, Muslimanu, Srbinu ili Jevreju. Postali smo istinski drugovi i saborci. I tako je poeo na novi ivot u brigadi.
Meutim, nisam dugo ostao u brigadi. Uskoro me je Okruni komitet KPJ Kalinovik-Foa pozvao u Fou za sekretara partijske organizacije gdje sam ostao do tree neprijateljske ofanzive.

MEHMED DINI

AKTIVNOST I BORBA OMLADINE U NAJTEEM

PERIODU OKUPACIJE SARAJEVA
Procesi i dogadaji koji su se odvijali u sarajevskoj oblasti, odnosno istonoj Bosni u vezi sa privremenom osekom ustanka u 1942. godini, objektivno su se odraavali i prelamali i na stanje u Sarajevu.
Dok je u 1941. i prvim mjesecima 1942. godine blizu deset hiljada
ustanikih puaka opkoljavalo okupatorsko-kvislinki garnizon u Sarajevu, a partizani odreda Romanijskog, Kalinovikog i Zvijezda dopirali do predgraa, u 1942. i prvoj polovini 1943. godine najblie partizanske jedinice su bile udaljene od Sarajeva na desetine kilometara.
Od proljea 1942. godine sve izlaze i ulaze na prilazima Sarajeva
vrsto su blokirali okupator, ustae, etnici i razne milicije. Umjesto
ranijeg organizovanja itavih karavana za prebacivanje ljudi i materijala
iz grada u partizane, u novonastaloj situaciji je i probijanje odvanih
kurira predstavljalo podvig sa neizvjesnim ishodom.
Sarajevsku iru okolinu i znatan dio istone Bosne pogodile su
dvije, u kratkom vremenskom razmaku poduzete, neprijateljske ofanzive, poznate kao druga i trea ofanziva, koje su se vremenski poklopile sa otvorenom kolaboracijom etnitva sa okupatorom u oruanoj
borbi protiv NOP-a.
etnicima je uspjelo da dobro smiljenom agitacijom i potajnim
djelovanjem unutar naih jedinica, kao i meu stanovnitvom srpske
nacionalnosti, pokolebaju dobar dio boraca u naim redovima. Oni su
se u sprezi sa okupatorom, raznim demagokim obeanjima - koristei nacionalistiki tradicionalizam i ovinistika optereenja, koja su
vie decenija njegovali monarhistiki reimi i protivnarodni kapitalistiki vlastodrci, a koja su u svijesti brojnih, naroito seoskih stanovnika
jo postojala, pa i u glavama mnogih od onih koji su se od poetka
ustanka latili oruja - domogli odreenih pozicija sa kojih su podrivali

snagu ustanka i nanijeli ozbiljne potekoe - politike, vojnike i druge prirode. Tome su doprinijeli i izvjesna naa nepripremljenost za
ovakav obrt tokova ustanka, ali i neka neiskustva i subjektivne slabosti.
Bio je to, u neku ruku, privremeni poraz snaga naeg pokreta, koji se
u 1942. godini u krajevima oko Sarijeva najvie iskazivao kroz idejno
raslojavanje, ali i sazrijevanje i saznavanje u masama svih nacionalnosti
ko se bori za ciljeve narodnog osloboenja, a ko se nalazi na strani
okupatora.
etnika strahovlada i propaganda - sprovodena u najtjenjoj
sprezi sa okupatorom - i osjeaj zamorenosti i gubljenje sigurnosti u
sutranjicu jednog dijela ustanika u tekim uslovima dranja krutih
frontova, zime, gladi, bolesti, nedovoljne opreme i drugih nedaa, doprinijeli su da je gotovo najvei dio partizanskih eta pao pod etniki
uticaj. Mnogi su napustili borbu, otili kuama ili, silom ili milom, pristupili etnicima. To se odraavalo i na politike prilike i u gradu Sarajevu. Preplaeni i maloduni pojedinci su otpadali od NOP-a. Podsticana od velikosrpske buroazije, javljala su se i jaala proetnika raspoloenja, emu su kumovali okupator i novi taktiki politiki kurs tzv.
NDH prema etnicima.
Sa osipanjem partizanskih i raspadom dobrovoljakih odreda vri
se istovremeno prestrojavanje nae vojne organizacije. Umjesto teritorijalnih odreda, formiraju se nove, udarne, mnogo pokretljivije jedinice, koje vie ne dre krute frontove, odnosno velike slobodne teritorije. U gradu se sve manje uje o borbama na domaku Sarajeva. Razvila
se zastraujua ustaka i etnika propaganda o potpunom unitenju
partizana, to nije ostalo bez posljedica.
Ubistva, paljevine i pljake koje su sprovodile ustae, naroito
Crna legija nad srpskim ivljem i, isto tako, masovni etniki pokolji od
jeseni 1941. i tokom 1942. godine nad muslimanskim stanovnitvom,
imali su za posljedicu da se u Sarajevo slivalo na hiljade muhadira
(izbjeglica). Muhadiri mijenjaju fizionomiju Sarajeva, utiu na razliita
politika raspoloenja, ali dobrim dijelom postaju i objektom raznih
politikih spekulacija i vrbovanja, naroito muslimanske reakcije, to je
imalo viestruke posljedice.
Opa oskudica, kronina glad, zarazne bolesti i epidemije, masovna smrtnost, bezakonje i najbrutalniji teror, kvislinka kolaboracija
sa okupatorom i beznae su pritiskali Sarajevo. Hiljade okupatorskih i
kvislinkih vojnika, njihovih tabova i brojnih policijskih i obavjetajnih
slubi, odravali su reim opsdnog stanja. Sva ova mrana sila se urotila protiv naroda i NOP-a.
U nizu ovih i drugih inilaca, znaajna su i gotovo italna hapenja, posebno dvije velike policijske provale u organizaciju NOP-a u Sarajevu, u 1942. godini. Time su naneseni veliki gubici partijskim kadrovima, zadani su krupni udarci cjelokupnoj organizaciji NOP-a, pogotovo omladini. U njima je pohapeno vie stotina ljudi. U obe provale
dolo je i do, ne ba kratkih, prekida veza izmeu vodstva NOP-a u

gradu i PK KPJ. Nastale tekoe i proces njihovog prevladavanja odraavali su se na ionako mukotrpne uslove za rad i aktivnost organizacija
u Sarajevu, na stanje NOP-a u cjelini.
Ovakvim uvjetima omladina je bila najvie pogoena. Izgubila je
sve: i pravo na ivot i pravo na mladost. Neprirodno je istrgnuta iz ivota i radost joj je uskraena. Nasilno je gurana u mranjatvo ovinizma, rasizma i ljudske otuenosti po ugledu na Hitler-Jugend. Omladina koja je uvijek stremila slobodi i progresu, bila je i s te strane ugnjetavana. Nametani su joj udovini pogledi i naturani stege i okovi;
od obaveznog pozdrava Za dom! i Spremni! u koli, radionici i na
ulici,1) od iznakaenog vlastitog jezika do obavezne upotrebe njemakog i talijanskog u koli,2) uniformi Ustake mladei i Radne slube, militaristikih mareva, obaveznog odlaska u bogomolje, falsifikata istorije - sadanjosti i prolosti, grubih moralnih i politikih pritisaka. I mlade su razvrstali na one koji su iste arijevske krvi i na one
koji to nisu. Dojueranjoj raji, koja je zajedniki provodila djetinjstvo, prve igre, dijelila prve mladalake tajne, godine kolovanja i egrtovanja, uskraivano je pravo na zajedniko druenje; zbog odravanja
tog drugarstva i prijateljstva, mladi su prekorijevani i kanjavani. I za
ljubavno pismo napisano irilicom, vrio se politiki progon, kao i za
ispisivanje irilikih slova na krstovima prilikom sahrana.3) Srbin je naredbom postao grkoiztonjak4) i bio je obespravljen. Policija je oglasima prijetila da e se za svakog poginulog domobrana streljati 20
grkoistonjaka.5) Mladi se ni na sahranama, koje su nerijetko bile pod
prismotrom policije, nisu smjeli grupno sastajati i morali su se sa sprovoda vraati pojedinano. Policijski je kontrolisano i ogranieno ak i
kretanje po gradu. Zaveden je redarstveni sat, koji je bio na snazi
kroz itavo vrijeme okupacije. Djevojke koje su zavrile uiteljsku ili
drugu kolu i postale nastavnice osnovnih ili srednjih kola, mogle su
se udayati jedino za nastavnike istovrsnih kola.8) Na hiljade Jevreja,
mladia i djevojaka, vie nije bilo u Sarajevu. Oni sretniji su bili u partizanima, a veina je platila ivotom zbog svoje nearijevske krvi u koncentracionim logorima.
Jo ranije su ukinuta i rasputena gotovo sva, ionako malobrojna,
omladinska drutva, klubovi i sastajalita. Tako su odiukom Povjerenika za cjelokupni port i planinarstvo na podruju tzv. NDH rasputena
i sva planinarska i turistika drutva, njihovi klubovi i savezi, osim
Hrvatskog planinarskog drutva u Zagrebu i njegovih podrunica.7)
U Sarajevu su likvidirani i nogometni klubovi Pofaliki, Hrasniar,
') Sarajevski Novi list, 25 1 1942
*) Isto, 20. 2. 1942
") Isto, 20. 6. 1943.
'") Isto, 23. 7. 1941.
') Isto, 2. 12. 1941.
') Isto, 28. 8. 1942
') Isto, 1. 7. 1941.

Igman, Sloga, Slavija"), a zabranjena je aktivnost i svih neregistrovanih, tzv. divljih klubova. Stupanjem na snagu Poglavnikove
odredbe o osnivanju Dravne organizacije za mlade do 18 godina,") prestale su djelovati sve omladinske organizacije. Potom dolazi
Odredba o osnutku i ustrojstvu Ustake mladei.10) kao sastavnog
dijela ustakog pokreta, u koju se postrojava cjelokupna hrvatska
mlade od 7. do 21. godine ivota. Upis i lanstvo su bili obavezni.
Mladima, njihovim roditeljima i nastavnicima se nareivalo i prijetilo.
Evo nekih od mnogobrojnih primjera:
Tabor V Bjelave, nareuje:
Obavezan upis djevojaka od 7. do 21. godine. U protivnom bit e
kanjene...11)
Tabor IV Vratnik:
Tko se ne upie snosit e zakonske posljedice. acima, kao i
naunicima od 7. do 18. godine, upis je obvezatan...12) Upozorenje
roditeljima! Na dva neodziva na sastanke Ustake mladei, uenica e
biti iskljuena iz kole...13)
Nee se moi upisati u stariji razred, niti e moi dobiti ma kakvo zaposlenje...14)
Naredba nastavnicima srednjih kola o suradnji u mjestnim postrojbama Ustake mladei...15)
Sve te naredbe, odredbe i prijetnje su dolazile otuda to ustaki
pokret nije imao korijena, tradicije i oslonca meu omladinom, pa se,
kao i svi faistiki reimi, latio prinude, nasilja i terora. Narod ga je doivljavao i smatrao okupatorskim nedonoetom. Organizaciono, izuzev brojnih zvunih titula, tzv. dunostnika (funkcionera), kao to su
postrojnici, pobonici, stjegovoe itd., i nita manje neobinih,
ali ne i autoritativnih foruma (zbirova, tabora, logora i stoera), nisu
imali uporita u narodu.
Zamiljeno je i insistirano da se omladini naturi faistika ema
organizacije. Po lanu 22. Propisnika o zadai, ustrojstvu, radu i
smjernicama Ustae,16) lanom Ustake mladei postaje svaki Hrvat
i Hrvatica, kada navri sedmu godinu ivota, a mjestni ih tabornik pozove u tabor. Ta tzv. Ustaka mlade se dijelila na: Ustaku uzdanicu, koja je trebalo da obuhvata dob od 7. do 11. godine; Ustaki junak, odnosno Ustake junakinje, od 11. do 15. godine i Ustaku
Starevievu mlade, od 15. do 21. godine. Od izabranih pripadnika
') Isto, 25. 7, 5. 8. i 27. 8. 1941.
') Isto, 25. 7. 1941.
") Isto, 9. 11. 1941.
") Isto, 20. 8. 1942.
") Isto, 9. 11. 1941.
") Isto, 14. 2. 1942.
") Isto, 25. 6. 1942
") Isto, 13. 3. 1943
") Isto, 19. 8. 1942.

Starevieve muke i enske mladei trebalo je da se, u dobi od 18.

do 21. godine, postrojavaju Ustaki jurinici i Ustake djevojke.
Ustaka mlade je obuhvatala i studente. Od pripadnika postrojbi
svih dobnih uzrasta trebalo je da se ustroji Radna sluba. Na elu
Uzdanice, Junaka, Starevieve mladei, Sveuilitaraca i
Radne slube stajali su zapovjednici i zapovjednice. Na elu pojedinih grana djelovanja nalazili su se odjelni upravitelji, na primjer,
za ustako-vojnu prednaobrazbu, za duhovni odgoj, za promibu (propagandu), itd. Koncem 1942. godine u Sarajevu je osnovano i
Zapovjednitvo radnike mladei.17) Odmah je uslijedilo upozorenje: Svi radnici-ce, naunici-ce, namjetenici-ce od 14. do 21. godine
da pristupe postrojbi radnike Ustake mladei.
Od itave zamiljene teritorijalne organizacione strukture: zbirovi, tabori, logori i stoeri, u Sarajevu nisu uspjeli ni sa zbirovima (u mahali ili bloku ulica), ni sa taborima (u kvartovima). Istina, u taborima su
imali po nekoliko pojedinaca, ali bez ugleda i autoriteta medu omladinom. U dva logora i jednom stoeru, ija su sjedita bila u gradu,
ali koja su obuhvatala mnogo ire podruje, ustae su se meusobno
nadmetale i bakarile svojim praznim titulama i nakinurenim uniformama i bavili krojenjem nerealnih planova o pridobijanju mladih za
ustaki pokret.
Kao to nisu postigli rezultate u okupljanju omladine po zbirovima
i taborima i u okviru Zapovjednitva radnike mladei po preduzeima, tako su ostali praznih aka i u kolama. Uprkos tome, to su, na
primjer, prisilno i fiziki podijelili uenice na dvije gimnazije, jednu za
Hrvatice (katolike i islamske vjeroispovijesti) i drugu za Srpkinje,
nisu uspjeli stvoriti ni razdor meu omladinom, niti formirati Junakinje i Starevievce. itave razrede nieg uzrasta, tzv. uzdanicu
izvodili su na izreirane smotre na Dan obljetnice NDH, na Antunovo, itd., a djeca su se veselila, jer nema kole. U internatima ake i
radnike omladine, kakav je, na primjer, bio dom Narodne uzdanice,
i pored rigorozne stege, danononog nadzora, premetaina, pa i hapenja, omladina je davala otpor, odbacila svaki pokuaj unoenja faistike ideologije i ustako-policijskog i klerikalnog nazora u ivot mladih i stupala u NOV.18)
") Isto, 3. 2. 1943.
") U izvjetaju Zatitnog redarstva UNS za grad Sarajevo Glavnom pobonitvu Zapovjednitva UNS u Zagrebu, od 16. septembra 1942. godine, izmeu ostalog, kae se:
... od veih iztraga napomenuti mi je iztragu o prilikama i komunistikom radu omladine,
koja je bila vogjena od 8. ov. mj. do danas. Radi se, naime, o pitomcima - ama, prije poznatog
arita hrvatske nacionalne sviesti, dok sada naalost irenja komunistike promibe, konvikta
Narodne uzdanice u Sarajevu. Ta iztraga prilikom samog toka dala je upravo nevjerojatne dokaze, kakim je duhom dananja omladina, koja je uzgred reeno, ulanjena u Ustaku mlade, zadojena. Megju samim pitomcima nalazili su se i oni, koji su tokom ove zime organizirali bijeg osmorice pitomaca iz konvikta k odmetnicima. Glavni organizator samog bijega, kao i konstrukcije
omladinske komunistike organizacije u samom konviktu, bio je naalost, nad radom omladine u
samom konviktu da ih odgaja u nacionalnom dunu tj. sam prefekt mukog odjela konvikta Narodne uzdanice u Sarajevu Muminovi Vehid. Arhiv V.l.I. - MF, k. 10, br. 437 - 438/1942.

Da bi isprazni sjaj i naduvenost ustake omladinske organizacije

dobila neto i na sadrini, dio katolikog i islamskog klera, pored zvaninog dravnog aparata1") i ustakih funkcionera, ulagao je duhovne i politike napore da pridobiju omladinu. Nastojali su ivom i pisanom rijeju, svaki za sebe, to vie da truju vjerske i nacionalne odnose i unose mrnju, a zajedniki, i jedni i drugi, da sve to usmjeravaju
protiv NOP-a. Forsirane su starije i stvarane nove klero-faistike organizacije. Davani su im blagoslovi i stalni podsticaji za borbu protiv
komunistiko-idovske i srbske opasnosti. Njihova glavna nastojanja
su bila usmjerena da se mladi to vie mobiliu u oruane formacije
tzv. NDH, ustae, domobranstvo, orunike, miliciju, legionarske divizije; zatim na slanje ljudi na robovski rad u Njemaku,20} a stalni im je
zadatak bio da fanatino propagiraju u ime boga i tzv. uljudbe izopenje i progon komunista i njima slinih, njihovo hapenje i otpremanje
na prisilan rad i u koncentracione logore.
Usljed svih tih novonastalih uslova - krupnih tekoa za ivot i
borbu antifaistike omladine, u proljee i ljeto 1942. godine postavljaju se i neki novi i specifini zadaci za organizacije NOP-a u gradu. Radi
se na obnavljanju rukovodstava organa NOP-a, posebno partijske organizacije i organizacije SKOJ-a; na uspostavljanju prekinutih veza izmeu pojedinaca, povezivanju neprovaljenih omladinskih i skojevskih
grupa i aktiva i njihovom organizacionom sreivanju i jaanju. Prilo se
i stvaranju novih organizacija prijemom najboljih omladinaca u SKOJ,
to je doprinijelo postepenom konsolidovanju i uspostavljanju organizacija na cijelom gradskom podruju i stvaranju povoljnijih uvjeta za
ire ukljuivanje omladine u NOP. Borbena antifaistika omladina je
uprkos gotovo stalnih hapenja i zastraivanja, zatim, neobavijetenosti o dogaajima (u to vrijeme u gradu nije bilo naih biltena, a ni prave
istine na radio-stanicama saveznika)21), na odreen nain, odravala
kontinuitet idejno-politike aktivnosti i razliitog otpora ustakom na-

") Velika upa Vrhbosna nareuje Gradskom poglavarstvu i svim podrunim kotarskim
oblastima i ispostavama da se ukae puna pomo radu na organizaciji Ustake mladei - Arhiv
V. I. I., br. reg. 51/2-1, k. 181; MF, k. 10, br. 503/1942.
20
) Samo u 1941. godini, dok je sarajevska tampa objavljivala podatke, data je obavijest
da i osmi transport radnika odlazi za Njemaku. Sarajevski Novi list, 26. 11. 1941.
!1
) U avgustu 1942. godine Kominterna, u telegramu Vrhovnom tabu NOP i DVJ, preporuuje da se raskrinkavanju izbjeglike vlade pristupa oprezno, jer se NOB ne smije posmatrati s
jugoslovenskog nacionalnog stanovita, ye s pozicija antihitlerovske koalicije.
U telegramu koji je generalni sekretar KPJ Tito uputio Kominterni 11. avgusta 1942. godine, povodom podizanja jugoslavenskog kraljevskog poslanstva u Moskvi na stepen ambasade se,
izmeu ostalog, kae:
Zar se ne moe nita uiniti da sovjetska vlada bude bolje obavjetena o izdajnikoj ulozi
jugoslavenske vlade i ovim natovjeanskim stradanjima i tekoama naeg naroda koji se bori
protiv okupatora, etnika, ustaa itd. Zar ne vjerujete u ono to vam svakodnevno javljamo?... To
moe imati uasnih posljedica za nau borbu...
Mjesec dana kasnije,-9. septembra Tito je postavio pitanje Kominterni o tome zato Radio-Moskva u emisijama na srpskohrvatskom jeziku ne popularie NOB, istiui da su mnogi u
Jugoslaviji nezadovoljni tim emisijama, jer ne pruaju ak ni moralnu podrku borcima i pristalicama NOP-a.

metanju faistiki dirigovane organizacije. Sve je to pomoglo da se

omladina ponovo pokrene u organizovanu aktivnost za NOP
U takvim uslovima sekretar novoformiranog Mjesnog komiteta
KPJ, Demal Bijedi Crni, koga je uputio PK KPJ za BiH u Sarajevo
koncem juna 1942. godine sa zadatkom da se obnove organizacije, formirao je ve krajem ljeta iste godine Mjesni komitet SKOJ-a u novom
sastavu. Za sekretara MK je postavljen Nazif Hadovi Garo, a za lanove Ante Kuinski Plavi, Hiba Zildi Mala i ja. Poslije decembarske
provale 1942. godine, u MK je kooptiran Salih Brakovi, a nakon hapenja Ante Kuinskog i Nazifa Hadovia, postavljen sam za sekretara MK SKOJ-a. Ne sjeam se da je odran ijedan sastanak Komiteta
bez prisustva sekretara MK KPJ Bijedia, ali tim sastancima nije nikada
prisustvovao neki drugi, nama poznati ili nepoznati drug. Istina, Nazif
Hadovi i ja smo imali nekoliko sastanaka sa Ahmetom Fetahagiem
elikom u vezi sa obukom mladih komunista u rukovanju orujem.
Meutim, tada nisam znao ni njegovo ime, niti da je lan MK KPJ. To
sam od njega doznao tek kada smo se prebacili na slobodnu teritoriju.
Jedan od prvih zadataka MK SKOJ-a bio je, ukljuujui ranije
reeno, da se ponovo okupe, poveu i povedu u organizovanu borbu
sve skojevske organizacije i druge omladinske antifaistike snage u
Sarajevu. Pored toga, gotovo redovno smo imali na dnevnom redu Komiteta - politiku situaciju i organizaciona pitanja. Pretresalo se politiko raspoloenje i stanje meu omladinom i na osnovi toga dogovaralo o onom ta nam je initi. Zanimljivo je da se, izuzev uhapenog
Hadovia, kompletan sastav ovog MK SKOJ-a (i lan MK KPJ elik)
naao tokom 1943. i 1944. godine u istoj, Desetoj diviziji NOVJ, a od
toga troje u istom partizanskom odredu (Travnikom). U toj diviziji je
Ante Kuinski, kao jedan od omladinskih rukovodilaca i poginuo.
Hadovi je ubijen u koncentracionom logoru, a elik poginuo kao
zamjenik komandanta Unske operativne grupe u Cazinskoj krajini i odlikovan Ordenom narodnog heroja.
Neto prije ili uporedo sa konstituisanjem MK SKOJ-a formirana
su u nekim dijelovima grada i nova kvartovska rukovodstva - jezgra,
koja su objedinjavala rad aktiva i grupa. Za razliku od 1941. godine,
sada nisu obnavljani posebni komiteti, srednjokolski ili fabriki.
Na podruju Vratnik - Kovai - Baarija - Logavina formirano je
ili obnovljeno, tokom druge polovine 1942. i proljea 1943. godine, sedam skojevskih aktiva i omladinskih grupa. Vratnik sa Ploom i Sumbuluom sa sekretarom Demalom Kulenoviem Esom, Kovai i Ba-

U Biltenu Vrhovnog taba NOP i DVJ (br. 1 7 - 1 8 - 1 9 , j u n - j u l - a v g u s t 1942), drug Tito

je demantovao vijesti Radio-Londona od 29. jula, na engleskom jeziku, da se ruenje eljeznikih
pruga i borba protiv okupatora u Jugoslaviji vodi pod rukovodstvom Drae Mihailovia. Vrhovni
komandant je istakao da etnici Drae Mihailovia uvaju pruge, kao to je to sluaj sa prugom
Sarajevo - Brod, i bore se zajedno sa okupatorom protiv nae partizanske vojske. 30 godina
ustanka 1941 -1971, NIP Borba, Beograd, 1970.

arija sa sekretarom Ramizom Bilalagiem Begom, Logavina i Medrese sa Muhamedom abanoviem abanom, Hajduk-Veljkova sa Jovom
Dursunom, Pirua sa Nadom Biser, Sepetarovac i Banjski brijeg sa
Mehmedom Sadoviem Uom i omladinskom grupom sa Boidarom
Biliem. U kvartovskom jezgru su bili: Ramiz Bilalagi, Demal Kulenovi, Hiba Zildi (neto kasnije, Muhamed abanovi i Asim Redepovi Volta) i ja, kao sekretar. Vremenom se ovaj sastav mijenjao. U prvo
vrijeme na uvrenju i osposobljavanju ove kvartovske organizacije
su, pored Bijedia, radili Bahra Duki Cica, Ramiz Soo Lakonac i
rjee, u pojedinanim kontaktima, Remzija Omanovi Elegantni.
Formirano kvartovsko rukovodstvo za podruje Mejta - Bjelave-Koevo je objedinjavalo tri aktiva i dvije grupe. Sekretar jezgra
postaje Alija Hubana, a formiranjem MK SKOJ-a Ante Kuinski. Tokom
vremena, aktivisti kvartovskog rukovodstva su bili i Branko Vitas, Ksenija Brklja, do decembarske provale, a Vojislav Brii Brico, Stanko
Delijanis, Nedim arac, Demil Kapetanovi i Milorad Kosti Mio su
ostali u jezgru i tokom prve polovine 1943. godine. Kasnije su brojni
aktivisti sa ovog podruja otili u partizane, neki pohapeni ili nastavili
da djeluju u gradu. Radu omladine na ovom kraju su direktno pomagali
lanovi Partije Jelena Vitas i Radomir Mirkovi, kao i izrasliji aktivisti
NOP-a - Alija Poegija, Esad Uzunovi i drugi.
Na lijevoj obali Miljacke, djelovalo je od septembra 1942. godine
kvartovsko rukovodstvo za ire podruje Bistrika (Babia baa, Hrid,
Mahmutovac, Begovac, Komatin). U kvartu su bila tri skojevska aktiva i
omladinske grupe. Jedan aktiv je djelovao na Hridu sa sekretarom Kemalom Bakariem, drugi na Bistriku sa Abdulahom Alikavazoviem
Avdom i trei na Begovcu sa Mahmutom Sudukoviem Maom. Sekretari ovih aktiva na elu sa Kemalom Fazliem predstavljali su kvartovsko jezgro. Pored Adema Bua, lana MK KPJ, za pomo u radu
SKOJ-a direktnije su bili angaovani lanovi Partije Mustafa Skaka,
tefica Belak, Junuz Kamenica i Ahmed Trnovljakovi, te kandidat za
lana KPJ Ibro Kamenica.
Na irokai i Soukbunaru je jo u prvoj polovini 1942. godine formirana skojevska grupa sa sekretarom Sulejmanom Koradiem, da bi
u drugoj polovini iste godine, prijemom novih lanova, prerasla u aktiv
sa sekretarom Muharemom Tanoviem. Ovaj aktiv je bio direktno vezan za MK SKOJ-a.
Na irem podruju Kovacia djelovala je brojna skojevska organizacija, i to na Vracama, Gornjim Kovaiima i Kovaiima. Rad omladine u ovom kraju objedinjavalo je kvartovsko jezgro u kome su do decembarske provale, bili: Mirko ovi, Jovo Martinjuk, Zora i Drago
Kindibal, Pero Damjanovi, Borka Kozomara, Obrenija Aimovi te
Ferdo Bilik do hapenja. Pored Nade Vrankovi, kao sekretara partijske organizacije u Kovaiima, ovu i bistriku omladinsku organizaciju
je imao na direktnoj vezi Adem Bu.

Novo Sarajevo je predstavljalo zaseban, gotovo izdvojen dio grada. Gradska malta se nalazila na mjestu dananjeg Veterinarskog fakulteta, a itav prostor, danas gusto naseljen i sa dvostruko vie stanovnika nego to je imalo cijelo predratno Sarajevo, predstavljao je
povrtnjake i puste ledine sa tek ponekim stambenim objektom. Izuzetak su inili Pofalii, Dolac-kolonija sa maltom i Hrasno. eljeznika
stanica lokalnog voza za llidu bila je ak na Marindvoru. Pa ipak, s obzirom na postojanje Glavne eljeznike radionice i Loionice, Vojnotehnikog zavoda (VTZ) i Pirotehnike, odnosno novosarajevskog proletarijata, omladinski pokret je imao i u ovom dijelu grada veoma snano uporite. U kvartu su djelovali aktivi SKOJ-a - jedan sa sekretarom
Borkom Vokal, drugi sa Zlatom Goloevi, te tri omladinske grupe. U
drugoj polovini 1942. godine, u ovom dijelu grada je pruao pomo u
radu sa omladinom Mladen Kneevi Traktor, lan MK KPJ, a Nazif
Hadovi je u MK SKOJ-a, kao njegov sekretar, bio zaduen i za skojevsku organizaciju Novog Sarajeva i Glavne eljeznike radionice.
U VTZ stalnu aktivnost je ispoljavala brojna organizacija SKOJ-a. U
sva etiri odjeljenja Zavoda i Pirotehnici djelovale su skojevske grupe,
koje su inile aktiv SKOJ-a za cijeli VTZ. Sekretari grupa su predstavljali
jezgro zavodskog aktiva sa Pekom Alfonsom, lanom KPJ, kao sekretarom jezgra. U Glavnoj eljeznikoj radionici i eljeznikoj zanatskoj
koli, kao to je to bilo i u VTZ, omladinska organizacija kroz itavo vrijeme rata, uprkos estim hapenjima i provalama, nije nikada prestajala sa borbenom aktivnou, lako organizacija SKOJ-a nije bila tako brojna, njen uticaj na gotovo najvei dio omladine je bio stalan i snaan.
Sekretari organizacije su u 1942. i 1943. godini bili Avdo Tatarevi,
Ejub Kapidi i amija Dizdarevi.
U centru grada, izuzev Marindvora, tokom ovog perioda, nisu formirani posebni aktivi, kao ni kvartovsko jezgro, nego su skojevci toga
podruja bili vezani za druge teritorijalno najblie aktive, kole i, u
rjeim sluajevima, za omladinske aktiviste u preduzeima.
U kolama, mukim i enskim gimnazijama, Srednjoj tehnikoj,
erijatskoj, Trgovakoj akademiji, Uiteljskoj, Obrtnoj i drugima, lanovi SKOJ-a su takoe djelovali. Organizacione forme i oblici aktivnosti
su bili mnogo elastiniji i raznovrsniji nego to je to bilo u preduzeima i kvartovima. Pred poetak nastave, na odmorima u hodnicima ili
uionicama, u odlasku kui ili u internat, bilo je mnotvo mogunosti
da se, gotovo na svakom koraku, utie na svog druga ili drugaricu. U
MK SKOJ-a za rad omladine u kolama je bila zaduena Hiba Zildi,
Organizaciona struktura SKOJ-a u Sarajevu u drugoj polovini 1942. i
u prvoj polovini 1943. godine je izgledala tako da su po blokovima ulica, mahalama, u preduzeima, kolama i internatima postojale skojevske grupe ili aktivi, te omladinske antifaistike grupe. Za ira podruja stvarana su jezgra, kao svojevrsna kvartovska rukvodstva. Sekretari aktiva su najee bili lanovi jezgra. Praksa je esto bila da su
i neki skojevci iz preduzea, kola, internata, zanatskih i trgovakih

radnji bili organizaciono vezani i u teritorijalnim aktivima. Poseban

oblik za izvravanje konkretnih borbenih zadataka, ali ne uvijek i stalan, bile su udarne grupe. Teritorijalna i organizaciona podjela izmeu
aktiva unutar kvarta, kao i izmeu kvartova, bila je elastino i slobodnije odreivana; prilagoavana je potrebama, situaciji i zadacima. Slino
je bilo i sa omladinskim i skojevskim grupama i aktivima u preduzeima, a pogotovo u kolama. SKOJ nije bio podvrgnut emama i nekoj
tvrdoj organizacionoj strukturi. Radi prirode zadataka, neki pojedinci
su drani na linoj, tzv. direktnoj vezi i nisu ukljuivani u aktive ili jezgra. Tako je obnovljena organizacija SKOJ-a, do decembarskih hapenja
1942. godine, djelovala, pored Mjesnog komiteta, sa etiri kvartovska
rukovodstva, dvadeset tri teritorijalna aktiva i grupe, pet preduzetnih,
tri internatska, osam kolskih i znatno veim brojem omladinskih antifaistikih grupa. U Sarajevskom polju, ukljuujui i ire podruje Vogoe, djelovalo je do petnaest skojevskih aktiva i omladinskih grupa.
Ovakva organizacija SKOJ-a u Sarajevu izgleda nije bila dobro interpretirana od sekretara MK SKOJ-a Sarajeva koji je uestvovao u diskusiji na Pokrajinskom partijskom savjetovanju KPJ za BiH u Ivaniima, pa se kasnije govorilo o tzv. organizacionoj zbrci u Sarajevu. U
vezi s tim, u pismu Ive Lole Ribara, od 15. 2. 1942. godine, Pokrajinskom komitetu SKOJ-a za BiH, izmeu ostalog, kae se:
... Apsolutno je nuno likvidirati onakvu organizacionu zbrku
kakva se pokazala u sarajevskoj organizaciji Skoja na osnovu izvetaja
njihovog delegata u Srednjem. Ne radi se o tome da se organiziraju
nekakva jezgra, onda aktivi, onda Skoj a onda - nekakva omladina. Svi omladinci spremni da u ovoj ili onoj meri uestvuju u radu
pod naim rukovodstvom i oseaju se mladim komunistima, su skojevci i njih treba na najrazliitije naine povezivati...22)
Meutim, u direktivnom pismu (organizacionom uputstvu) PK
SKOJ-a za BiH, koje je upueno 16. 3. 1943. godine, svim organizacijama
SKOJ-a na neosloboenoj teritoriji stoji o radu i zadacima SKOJ-a, pored
ostalog, i ovo:
Osnovna jedinica Skoja jeste grupa (aktiv). Njih treba organizirati svagdje gdje radi i ivi omladina. Svako odjeljenje jedne radionice ili
preduzea, svaki razred u koli (gimnaziji) i svaki reon (tj. dvije ili tri
ulice kvarta) treba da imaju svoj aktiv. Kada su formirani aktivi u vie
odjeljenja jedne radionice i vie reona jednoga kvarta u gradu, tada
trebate formirati radioniko, odnosno kvartovsko rukovodstvo. U ova
rukovodstva ulaze sekretari radionikih aktiva... ovakvo formiranje aktiva i rukovodstva omoguie vam lake rukovoenje... Pored ovih aktiva u odjeljenjima trebate formirati skojevske kruoke od novoprimIjenih lanova Skoja... iz kruoka stalno prebacivati one koji se najbolje
pokazuju u aktiv.23
") Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije (DIOPJ), tom I, knjiga 2 (1941 1942), str. 269, Beograd, 1954.
") DIOPJ, tom II, knjiga 1 (1943), str. 407 - 409, Beograd, 1959.

Uporeujui ova organizaciona uputstva PK SKOJ-a sa stvarnim

stanjem, tj. kako je u drugoj polovini 1942. i prvoj polovini 1943. godine
bila postavljena organizaciona struktura SKOJ-a u Sarajevu, izlazi da je
to bilo, uglavnom, dobro uraeno.
Uz neposrednu pomo partijske organizacije, koja se takoe obnavljala, SKOJ organizuje i sprovodi sa omladinom sve brojnije akcije.
Radi stalno na jaanju i razvijanju antifaistikog raspoloenja medu
mladima, na njihovoj spremnosti za borbu protiv okupatora, ustaa i
etnika, na spreavanju i onemoguavanju bratoubilake mrnje. Opi
cilljevi NOP-a bili su i osnovica i potka svih omladinskih akcija. One su
ostvarivane usmenom i pisanom rijeju i djelom, gotovo na svakom
koraku. Mladii i djevojke, nerijetko djeaci i djevojice, svakodnevno
su, uprkos direktnoj ivotnoj opasnosti, razobliavali okupatorske i
kvislinke lai i postupke. Vrili su propagandu NOP-a i agitovali za
sprovoenje akcija, naroito bojkot okupacionih mjera. Razbijali su
akcije Ustake mladei i drugih kvislinkih organizacija. Noeni mladou, sa devizom da uz zajednike akcije i pojedinano, samoinicijativno, gdje god je to mogue, svaki dan i na svakom mjestu, treba initi bilo ta to bi naudilo neprijatelju, lako je, u cjelini uzevi, ovakva samoinicijativa mladih bila od koristi, nerijetko je tu bilo nekontrolisanog
bunta, prkosa i inata, to je moglo imati i opasne posljedice. Nevjete i
neiskusne u primjeni principa konspiracije, bilo ih je potrebno stalno
podsjeati na disciplinu, da ne vre na svoju ruku, samovoljno, po bilo
koju cijenu, akte sitne sabotae i diverziju, verbalne ispade i da se ne
sukobljavaju sa dunostnicima Ustake mladei i Mladih muslimana,
proetnikim omladincima, buroaskim fifiriima. Nestruno kidanje
telefonskih kablova, paljenje ili podsijecanje bandera,"eljeznikih telegrafskih linija, mazanje ina na bistrikoj pruzi, premlaivanje stjegovoa ili razbijanje kamenicama glava, prozora i arulja, teko da je
uvijek imalo vee tete po okupatora i tzv. NDH, ali je bilo izraz borbenog antifaistikog raspoloenja. Entuzijazam mladih poesto nije bio
u skladu sa racionalizmom i metodinou u radu i ponaanju odraslih
i odgovornih drugova. I ne samo to. I u roditeljskom domu, sin, a pogotovo kerka, naroito mlai, sputavani su u aktivnosti na razne naine - tekoama, preprekama i otporom starijih. Skoro uvijek je to
bilo zbog brige i straha da se ne izgubi vlastito dijete, da ne ode na
stratite, u logor, pa i u partizane i tamo pogine. Osim toga, nad roditeljima su najee vrene represalije - od ikaniranja policije do
tjeranja u koncentracione logore, ak i u sluajevima kada su oni drukije politiki mislili nego njihova djeca.
Jaanje i irenje fronta mladih antifaista, skojevska organizacija
je postizala naroito borbom protiv faistikog utjecaja na mlade i, posebno, borbom protiv organizacija koje su taj utjecaj nastojale sprovoditi u gradu. KPJ, SKOJ i antifaistiko opredjeljenje graanstva, a posebno uspjesi NOVJ u BiH i irom zemlje, u najveoj mjeri su onemoguili zamisli ustakog pokreta da vjetaki stvorenu Ustaku rnla-

Druga stranica dlrektlvnog pisma PK SKOJ-a za BIH svim organizacijama SKOJ-a na neosloboenoj teritoriji

31 - Sarajevo u revoluciji

481

de nametne omladini. Aktivnost na onemoguavanju njenog konstituisanja meu omladinom i kakvog-takvog rada odvijala se i unutar
ustakih organizacija. Skojevci i drugi omladinci su razbijali te organizacije iznutra - unoenjem krajnje nediscipline i nereda, stvaranjem
zabune i zbrke, dezinformacijama i prenoenjem protivrjenih naloga i
obavjetenja, nipodatavanjem rukovodilaca i rukovoenja i stvaranjem atmosfere da se ne zna ni ko pije, ni ko plaa. Oit primjer
neuspjeha ustakog pokreta da uope prodre meu mlade, godinu i
po poslije dolaska na vlast, vidi se i iz politikog komentara sarajevskog Novog lista, od 4. 9. 1942. godine, u kome se, izmeu ostalog,
kae:
Premda je Ustaki pokret u postrojbenom pogledu u Sarajevu
poluio vidan zamah, zahvaljujui u prvom redu visokoj domoljubnoj
sviesti sarajevskih Hrvata, djelatnost politike grane pokreta nije se
mogla uspjeno i blagotvorno osjetiti bez djelovanja ustakih tabora
po etvrtima...
Meu najeim akcijama u kojima je omladina redovno i masovno uestvovala, bilo je ispisivanje naih parola i struno struganje
neprijateljskih, te cijepanje plakata (naredbi, upozorenja, obavjetenja,
zastraivanja i drugih prinuda) i raznoenja i doturanja naih propagandnih materijala. Omladinci su ih ubacivali u kue, unosili u kole,
preduzea, radnje i na druga mjesta. Cijepali su i strugali polijepljeni
proglas Promibenog odjela Stoera Vrhbosne, poetkom avgusta
1942. godine, sa krupnim naslovom Partizani!..., u kojem se prikazivao pregled meunarodnog vojno-politikog stanja i pozivali odmetnici na predaju.24) Zatim, Proglas mladei sa upozorenjem da stupaju u Ustaku vojnicu, plakate u povodu obljetnice obstojanja i djelatnosti Crne legije, uputstva Narodne zatite i upozorenja upske
redarstvene oblasti (RO) za zranu uzbunu i sluaj pojave neprijateljskih krilaa (aviona), razne obavijesti i pozive ustakih tabora, logora, stoera, Glavnog ustakog stana, osude, zapovijedi, itd. Sa osobitim zadovoljstvom su cijepali apele graanstvu na mimohod odredima njemakih i hrvatskih eta osloboditelja Kraljevskog Jajca") zato
to je to bilo svega dan iza uspjeno izvedene proslave 25. godinjice
oktobarske revolucije u gradu.
Rasturanje naih biltena, odnosno Vijesti poelo je, ponovo,
drugom polovinom septembra 1942. godine, da bi uestalo trajalo do
decembarske provale i, opet, marta i aprila 1943. godine. Ovo, kao i
esto osvanjivanje krupno ispisanih parola po zidovima kua i izlozima
radnji, ak i u centru grada, najbolje je demantovalo javne izjave ustake propagande o konanom istrebljenju komunistikog sjemena u

") Sarajevski Novi list, 7. 8 1942

") Isto, 7. i 8. 11. 1942.

Sarajevu i zvanini izvjetaj njemake obavjetajne slube da se

uspjelo sasvim razbiti komunistiku organizaciju u Sarajevu.")
Omladinci u Glavnoj eljeznikoj radionici i Loionici, Vojnotehnikom zavodu i Pirotehnici, Aviji, Tvornici duhana i drugim preduzeima, radionicama i slagalitima su, uz pomo starijih drugova, ne
samo iznosili oruje, municiju i materijal koji je mogao koristiti NOP
ve su oteivali ili onesposobljavali i sve ono to je koristilo okupatoru i tzv. NDH. Sipali su fini pijesak, strugotinu i lug u maine, izazivali
koroziju materijala i kvarove na strojevima, sjekli kaieve, buili i cijepali gume, podizali ili sniavali temperaturu na nivo koji oteuje postrojenja, isputali ili mijeali mainsko ulje, pri termikoj obradi alata
odstupali od tehnolokih uslova, prekomjerno troili ili ugraivali lo
materijal; pravili kart, unitavali skupocjene frezere od rapida i druge alate izraene od visokokvalitetnog elika, onesposobljavali vitalnije dijelove na vozilima, izazivali kratke elektrine spojeve, usporavali i
sabotirali rad, izostajali s posla, itd. Sve ovo je bilo poteko izvodljivo i
uvijek krajnje opasno, jer je u svakoj, iole vanijoj zanatskoj radionici
bio zaveden svojevrsni vojno-policijski reim. U nekim preduzeima su
bila i posebna odjeljenja njemake vojske ili Gestapoa. Opasnosti nisu
prestajale sa izvrenim sabotaama ili po iznoenju i pohranjivanju
stvari. Dosta je bilo sluajeva da je ba to to je izneseno bio najvaniji
kompromitujui materijal, dokaz za ustako redarstvo i pokretni prijeki
sud. (Bila je zabranjena prodaja potreptina za prvu zdravstvenu pomo i sanitetski materijal se mogao dobiti samo preko ustakog povjerenitva. Ni papir se nije mogao kupiti bez pismene doznake Promibenog ureda, a kamoli oruje, municija i vojna oprema.) Tako je, na
primjer, u skrovitu kod skojevca ukrije Maslia, prilikom decembarskih hapenja, pronaeno 800 puanih metaka, nekoliko atorskih
krila, zavojni materijal i jo poneto, a kod Mahmuta Sudukovia
osam bombi, pet stotina metaka i drugi materijal.
Narodna pomo je bila oblik aktivnosti NOP-a u kojem je stalno
uestvovala i omladina. Mladi su, pored novca i neophodnih stvari, prikupljali i ono za ta su mislili da bi moglo koristiti, pa i dobro doi njihovim vrnjacima u partizanima.
Meu prikupljenim predmetima znalo se nai i usnih harmonika,
beletristike, depnih kalendara, olovaka u bojama, estara, njura za
cipele, intimnih enskih potreptina i jo tota, to ne bi uvijek palo
na pamet odraslima. Mnoge omladinke uile su plesti i krojiti, pa onda
su izraivale odjevne predmete za svoje partizane. Mladi su se u prikupljanju Narodne pomoi snalazili kako su znali i umjeli. Koristili su i
legalne forme. Za zimu 1942/43. godine, Gradsko poglavarstvo je
tampalo i dalo u prodaju znakove svoje tzv. akcije Pomo. Skojevci su neto od toga otkupljivali po cijeni od 10 kuna (dinara) po zna") Izvjetaj Komande grupe tajne feldpolicije 510 od 27. 12. 1942. Komandi 718. njemake
pjeadijske divizije - Obavjetajnom odjeljenju (NAV-N-T-315, 2271/170-172).

si*

483

ku, a onda davali taj znak svakome naem simpatizeru koji je davao
priloge za nau Narodnu pomo. Darovaoci su, po dogovoru, te znakove akcije Pomo stavljali na vidna mjesta u stanovima i time u oima nepoeljnih posjetilaca iz policije bili domoljubni, plemeniti graani. Ova kamuflaa je provaljena u decembarskoj provali 1942. godine,
pa je sarajevski Novi list, u nekoliko navrata, prenio policijsko saoptenje koje je glasilo:
Opaeno je, da u posljednje vrijeme razne osobe skupljaju po
gradu novane i druge priloge. Tokom istraga koje su voene na ovom
redarstvu, utvreno je da je sakupljanje priloga iskoriteno u protudravnu djelatnost. Za djelovanje u tom pravcu, ovlatena je jedino i iskljuivo oblastna organizacija Pomo.27)
Omladina je, isto tako, u svom otporu faistikoj propagandi i njenim pokuajima trovanja mladih, pokazivala snalaljivost, smisao da
sve to izvrgne ruglu i osjeaj za hitru dosjetku. U nekim sluajevima im
je u tome pomagala i sama neprijateljska propaganda, koja je ponekad
svojom plitkou, sama po sebi, postajala antipropaganda. Tako, na
primjer, u slubenom srednjokolskom glasniku je bilo doslovno napisano da je Jugoslavija objavila rat Njemakoj; 2 ') u novinama se mjesecima i godinama ponavljalo o unitenju i iztrebljenju partizana, poistovjeivali se etnici i borci NOV, te da je Iztona fronta skraena za
nekoliko stotina kilometara iz strategijskih razloga, itd. Jedan od bisera takve promibe i njenog podzemnog nivoa je i lanak zagrebakog tjednika na njemakom jeziku Neue Ordnung, od 28. 2.
1943. godine, koji je sarajevski Novi list prenio 4. 3. iste godine, pod
naslovom Tko je Tito, voa partizana u Hrvatskoj, a beogradsko
Novo vreme, 5. 3. 1943, pod naslovom Ko je Tito - voa komunista
u Bosni. U tom lanku, pored pokuaja blaenja NOP-a i rijei da je
Tito jedan od riedkih Hrvata meu komunistima, konstruie se u Titovu biografiju ak i da je najee krio zakonske propise kriomarenjem, kraom, nasiljem... vrio izgrede u pijanstvu i provale u neke
crkve, zatim da je polazio teroristike teajeve u Moskvi... oni su ga
upotriebili u crvenoj panjolskoj i niz drugih nevjerovatnosti, ak i za lakovjerne.
Kada su uestali grupni pogrebi ustaa u prvih desetak dana jula
1942. godine, nai omladinci su se dosjetili da osvjee proljetni apel
ustake tampe da bi u Sarajevu trebalo osnovati sredinje groblje
rtava za domovinu.") To je postao svojevrsni omladinski vic uz uzgredno postavljanje pitanja na ulici, u radnjama i na drugim mjestima
- da li je istina da je u novinama pisalo o obustavi svakog prometa

")
")
1942/43,
")

Sarajevski Novi list, 23. 12. 1942, 22. i 24. 1. 1943.

Izvjee Dravne prve enske realne gimnazije u Sarajevu za kolsku godinu 1941/42,
knjiga 12, godina XX.
Sarajevski Novi list, 27. 3. 1942.

od Blauja do Konjica,30) aludirajui na ruenje eljeznike pruge i

mostova koje su izvele proleterske brigade. Neto slino je bilo i sa
prvim osloboenjem Fojnice, Kreeva i Prozora i sa viegradskom
prugom, koja je proradila tek sredinom jula 1942. godine.31)
Najzanimljivija protivpropaganda je bila sa odredbom Glavnog
stana Poglavnika da se istiu dravne zastave od zore do zalaska sunca kada ratna izvjea sila Osi jave o pobjedama osobite strateke
vanosti,32) te sa postavljanjem krugovalnih zvunika od Baarije
do Marindvora u oekivanju pada Staljingrada.33) SKOJ je lansirao krilaticu: ta li je sa zastavama? Ispred Koevskog parka je bio istaknut
pano istonog fronta, ogromnih dimenzija, na kome se pominim strelicama pokazivalo napredovanje Vermahta. I, stvarno, svaki dan su se
Ijestvama uspinjali i strelice primicali Volgi, Staljingradu, Kavkazu. Sarajevski novi list je samo za dvadesetak dana, od 1. do 22. 9. 1942.
godine, objavio i ove naslove: Duboki prodor kroz tvrdavni sustav
Stalingrada, Bitka za Stalingrad u posljednjoj fazi, Zapeaena je
sudbina Stalingrada, Kritian poloaj Stalingrada, Steu se njemaka klieta kod Stalingrada, Pad Stalingrada..., Znaenje pada
Stalingrada. Tada je napravljena ak i tribina za slavlje i sveani mimohod.. Prestali su se penjati uz pano, a strelice su se ukopale i
poele rati kada je dolo do velikog poraza, koji je znaio i prekretnicu na istonom frontu. Mladi su se poluglasno pitali: Hoe li i pano na
popravku k'o i tribina? Bilo je jo dosta materijala: probijanje blokade Lenjingrada, ponavljanje naredbe RO da svi posjednici, radio-aparata, bez obzira na njihov poloaj, zvanje i zanimanje, odmah iskljue kratke valove,34) unapreenje fon Paulusa, komandanta unitene
njemake 6. armije, u in feldmarala,35) kao uvod u neizbjeno objavljivanje katastrofe koja je uslijedila sutradan.3') Proglaena trodnevna
alost sa komemoracijama, zadunicama i hatma-dovama, bila je gotovo omladinski hit.37) Zadunice i komemoracije su se ponovile nakon mjesec dana, kada je objavljena vijest o smrti Jure Francetia.3')
U tim danima i kasnije, nai omladinci su masovno koristili kao rugalice
- ustake krilatice: Srdce Poglavniku - Tielo Domovini, S nama
je! i druge. Ismijavanje ove komine terminologije i nove beiznimne
uporabe korienskog pravopisa bilo je opa, masovna pojava. Nastala je
praVa popiava parodiranja i izmiljanja novih kovanica. Promiba je
postala pojam za odlazak iz Sarajeva za nabavku hrane, pa i u verc.

") Isto, 10. 7. 1942.

") Isto, 15. 7. 1942.
") Isto, 26. 7. 1942.
") Isto, 19. i 20. 9. 1942.
") Isto, 31. 1. 1943.
") Isto, 2. 2. 1943.
") Isto, 3. 2. 1943.
") Isto, 5. i 6. 2. 1943.
") Isto, 31. 3. i 2. i 3. 4. 1943.

U tom komaru lakrdije, ali i strave i uasa, mladi ljudi prosto nisu
znali ta je dozvoljeno, a ta nije, ta je po volji i trenutnoj udi brojnih
ustaa i pristaa. Vjerovatno je lake nabrojati ta sve nije potpadalo
pod odredbe Prijekog i Pokretnog prijekog suda nego ta jeste. Za
nepridravanje Poglavnikovih odredbi o istoi hrvatskog jezika, pisalo
je: Najstroe i bezobzirno postupati i to po propisima Zakonske
odredbe o sabotai.") Za mnogo tota, to danas izgleda apsurdno,
naivno i nevino, skupo se plaalo, pogotovo za antifaistiko opredjeljenje. U izvjetaju Gestapoa Suzbijanje komunistikog pokreta u bivoj Jugoslaviji, upuenog Glavnom uredu bezbjednosti Rajha, doslovno je stajalo: ... principijelno se likvidiraju svi lanovi SKOJ-a, ali se
prethodno iscrpno sasluavaju eventualno s primjenom pootrenih
sredstava.40)
Jedna od veih akcija koju je SKOJ organizirao, bila je i proslava
25. godinjice oktobarske revolucije. Tih dana je, u ast ovog istog jubileja, Vrhovni komandant NOV i POJ, drug Tito izdao Dnevnu zapovijest za 7. novembar i predao zastavu Prvoj proleterskoj brigadi. CK
KPJ je izdao proglas Dvadeset peta godinjica velike oktobarske revolucije, a CK SKOJ-a proglas Mladoj generaciji svih naroda Jugoslavije.
U Sarajevu su za ovu proslavu, iji je inicijator bio MK SKOJ-a, vrene duevremene briljive pripreme. itav MK SKOJ-a, sva kvartovska rukovodstva SKOJ-a, sekretari aktiva i grupa, kao i neki drugovi iz MK KPJ
bili su ukljueni po kvartovima i preduzeima da pomognu mladima u
organizaciji i izvoenju ove masovne akcije. Valjalo je, doista, golem i
sloen, ali i rizian i opasan poduhvat provesti u uslovima pogubnog i
svakodnevnog bjesomunog terora Gestapoa i kvislinke policije.
U subotu, 7. novembra 1942. godine, na kraju svih priprema, trebalo je da se i satovi uesnika akcije poravnaju po katedrali. I, tano
u est sati poslije podne, akcija je jednovremeno otpoela u cijelom
gradu.
Iz bistrikog sumraka, a onda sa svih strana, izvili su se u tamno
nebo snopovi bljetavih raketa. Zamraeni svod bio je iaran blistavim
krijesnicama, a kiom saprani krovovi okupiranog grada iskriavo osvijetljeni uarenim plamenovima. Istovremeno je dolo do detonacije
petardi i upaljenih mina. Nastupila je serija reskih i potmulih, bliih i
udaljenijih eksplozija.
Po brdima oko ehera, od potpaljenih i razgorjelih vatri, buktao je
izlomljeni plameni obru. Najvee buktinje su bile na Hrvatinu, Hridu,
iznad Hoinog brijega i na olinoj kapi, na lijevoj obali Miljacke. Na suprotnoj strani, visoki plameni jezici izvijali su se oko Zmajevca, zidina
Ravnih bakija, Stroike tabije, Mihrivoda i Grlia brda.
") Slubeni glasnik Ministarstva nastave, Zagreb, 6. 10. 1941.
") (K IV-B. Nr. 6751/41 - Fri./Kli., 13. 12. 1941.) S. Odi: Dosje bez imena, Zagreb Naprijed, 1961.

Kod biveg konvikta Kralja Tomislava, sada one klinike, dolo

je i do nepredviene pucnjave. U pravcu te zgrade, u kojoj su se nalazili njemaki vojnici, baen je snop petardi. Nastala je uzbuna, planule
su puke. Pucnjava se prenijela i na paviljone bolnice Jezero, gdje su
bili smjeteni ustae. Oni su, vjerovatno pretpostavljajui da se radi o
diverziji ili partizanskom napadu, paljbu otvorili nasumce, prema Breki,
Panjinoj kuli i Slatini. Koevska dolina je odjekivala ba kao u oktobarskim danima 1941. godine, kada su dijelovi Crepoljske i Nahorevske ete zauzeli gradsku maltu na Bardakijama i spalili opinsku zgradu u Koevu.
Ubacivanje petarde u policijsku karaulu na Bistriku, kod raskra
ulica 6. novembra i Balibegovice, i paljenje mine neposredno iznad karaule na Pirinom brijegu, imalo je posebnog odjeka meu
graanstvom.
Sve ove razgorjele i upadno vidljive buktinje i pirotehnika naih
krijesova i eksplozija, stvorili su prizore dotad neviene u Sarajevu.
Proslava je snano odjeknula gradom. Prela je i granice kvislinke Velike upe Vrhbosne. Gestapo i UNS su bili gotovo okirani. U prvi mah
su neki pomislili da se radi o napadu partizana, potpomognutih borcima iz grada. Nastupile su pomamne hajke, racije, premetaine, ispitivanja. Ostali su praznih aka. Samo su ponovno konstatovali za njih
gorku injenicu - snagu NOP-a.
Ova smjelo, borbeno i uspjeno izvedena akcija je jedno od najdraih i najljepih sjeanja i doivljaja njenih sudionika, u nizu drugih
akcija mladih, iz ilegale okupiranog Sarajeva. S koliko smo samo ponosa primili pohvalu i priznanje MK KPJ za jo jedan postignuti uspjeh.
Najsnaniji politiki i patriotski motiv omladine - tenja da se
ode u partizane - nije bio u njenom veoma tekom poloaju u gradu
ili u gotovo nesnosnim uvjetima za ilegalnu borbu, nego u elji da se
borba pone ili nastavi s pukom u ruci. To je bio san mnogih i mnogih
omladinaca, a ne samo skojevaca. Za mnotvo njih, iz godine u godinu, to je bilo i jedino rjeenje, da izbjegnu obavezu sluenja, kadrovskog roka u vojsci koju su smatrali neprijateljskom.41) Te sve brojne elje objektivno nije mogla pokriti, povezati i ispuniti organizacija NOP-a
u gradu. Svi ti antifaisti nisu bili, a niti mogli biti na organiziran nain
ukljueni u NOP, niti su organizacije NOP-a uvijek i svugdje dopirale.
Nisu uvijek ni postojali uslovi da se organiziranim kanalima ljudi prebacuju na slobodnu teritoriju,,niti su uvijek jedinice NOV bile nadomak
Sarajeva. Stoga su mnogi i samoinicijativno odlazili, ali nisu uvijek i
sretno stizali do cilja. Tako je veliki broj omladinaca iz sarajevskih internata, naroito Narodne uzdanice, odlazio u svoja zaviajna mjesta
i otuda preko organizovanih veza ili na druge naine stupao u NOV. Organizirano prebacivanje iz Sarajeva u partizane imalo je svoje prekide i
41
) Od 1941. do 1945. godine, tzv. novaenje (regrutacija) i stavnja (odlazak u domobranstvo) mladia vreni su od 1921. do 1926. godita.

svoje izuzetnosti. Za razliku od 1941. i sve do proljea 1942. godine,

kada je to ilo relativno lako, nastupila su dva-tri perioda od po par
mjeseci, kada je to bilo gotovo nemogue. Uz to je bio, jedno vrijeme,
i stav MK KPJ usljed potrebe obnavljanja i sreivanja organizacija
NOP-a u gradu, da se u jedinice NOV upuuju samo oni aktivisti kojima
prijeti direktna opasnost od hapenja ili poziv u domobranstvo. Od jeseni 1942. godine, ponovo je otpoelo organizovanije odlaenje ljudi u
partizane i to, uglavnom, preko partijske i skojevske organizacije llide. U drugoj polovini 1943. godine izale su bojne grupe omladinaca
pa i starijih, u brigade 5. i 10. NOU divizije, u Ramski, Travniki, a naroito Visoko-fojniki NOP odred.
Na sve masovniji odlazak omladine u NOV, kvislinke vlasti su
reagovale sve drastinijom primjenom Zakonske odredbe o suzbijanju nasilnih kanjivih ina proti dravi, pojedinim osobama ili imovini.42) upska redarstvena oblast i Kotarska oblast Sarajevo nareuju
da se svi muki lanovi porodica odbjeglih omladinaca i omladinki u
partizane, iznad 15 godina starosti, uhapse i predaju upskoj redarstvenoj oblasti radi otpremanja u koncentracione logore. Opina llida
i Orunika postaja llida samo za deset dana, od 18. do 28. 9. 1943.
godine, izvjetavali su u pet navrata (ono to su saznali) da se nekoliko
grupa, ukupno 125 mladia i djevojaka iz Sarajeva i llide odmetnulo u
umu i prikljuilo partizanima.43) Ovaj ilidanski kanal je najvie sluio
i za otpremanje raznovrsnog materijala u jedinice NOV i za narodnooslobodilake odbore na slobodnoj i poluosloboenoj teritoriji, kao i dopremu pisanih materijala sa osloboene teritorije u Sarajevo. Te izuzetno teke, vrlo odgovorne i brojne zadatke kurira i vodia obavljali
su, u tom vremenu, lanovi Partije i SKOJ-a Sarajeva i okoline, Branko
Klepi, Mile Brklja, Mato Mari, Lohija Mali, Edo Ambrozi, Grujo
Sokni, Ismet Masli, Mirko oji i drugi divni omladinci.
Osnovne pretpostavke za ovakvu aktivnost, borbu i uspjehe omladine u Sarajevu, sadrane su, od samog poetka, u trajnoj orijentaciji
KPJ za odbranu zemlje od faizma, zatim za odlunu oruanu borbu
protiv okupatora i kvislinga, za nacionalnu slobodu i ravnopravnost
svih naih naroda i za drukiju, bolju socijalnu sutranjicu. Na toj oslobodilakoj platformi, na primjernom portvovanju prethodnih generacija, tj. na onom to su Partija i SKOJ ugradili u predratnom periodu i u
prvoj godini ustanka u gradu, stvorivi iroku omladinsku bazu i ope
antifaistiko borbeno raspoloenje, ulazili su mladi Sarajeva u borbu i
u 1942. i u 1943. godini. Rijei druga Tita iz lanka KPJ u dananjoj
NOB, objavljenom u novembarskom dvobroju Borbe 1941. godine.,
nosile su i usmjeravale, obavezivale i postale amanet ovih novih narataja. Tito je, izmeu ostalog, pisao:

'*) Narodne novine, Zagreb, 2. listopad 1941.

") Arhiv V. I. I., br. reg. 16/4-21, k. 202; 16/4-20, k. 202.

lanovi Komunistike partije i Komunistike omladine Jugoslavije moraju uvijek biti tamo gdje je najtee, moraju pokazati drugima
primjer discipline, drugarstva, samoportvovanja i hrabrosti...44)
Na tom zahtjevu, s tim zadacima i vrlinama, SKOJ je nastavio i u
Sarajevu borbu za to ire okupljanje omladine i njeno ukljuivanje u
NOP. Stariji drugovi su se trudili da do svakog lana SKOJ-a dopre i da
bude usvojeno shvatanje o neminovnosti mobilizacije svih patriotskih
omladinskih snaga u akcijama protiv neprijatelja, kako je stajalo u
Omladinskoj borbi iz 1941. godine.45) U Biltenu, organ PK KPJ za
BiH, br. 1. od 18. 12. 1941. godine, kae se o stvaranju Narodnooslobodilakog omladinskog saveza Bosne i Hercegovine (NOSOBiH) i jedinstvu mlade generacije:
Bosanskohercegovaki narodnooslobodilaki omladinski savez
ima zadatak da ujedini sve napore srpske, hrvatske i muslimanske omladine u Bosni i Hercegovini, da mobilie njihove mlade snage u borbi
protiv okupatora i njihovih ustakih slugu, da gaji kroz zajedniku borbu uzajamnu ljubav i osjeanja bratske solidarnosti srpske, muslimanske i hrvatske omladine.46)
No, nije bilo dovoljno imati samo hrabrosti i znati da je borba
protiv okupatora prvi i najvaniji zadatak, kako je isticao drug Tito.47)
Trebalo je u sloenim uslovima i nepredvidivim okolnostima ilegalne
borbe, u zaglunoj atmosferi faistike propagande i terora, u sredini
okruenoj i isprepletenoj neprijateljima razliitih boja - okupatora,
ustaa, frankovaca, etnika, Ijotievaca, mladomuslimana i drugih znati i prepoznavati, i kako, i protiv koga, I protiv ega se sve boriti, i
za ta se sve zalagati. Trebalo je uz odanost i hrabrost, i znanja i
strpljenja. Pridobijanju makar i jednog neobavijetenog ili zavedenog
omladinca, posveivana je dugotrajna panja, pa i provjera, a njegovo
organizovano ukljuivanje u NOP ili prijem u SKOJ znailo je veliki
uspjeh.
U direktivnom pismu PK SKOJ-a za BiH svim okrunim, sreskim i
mjesnim organizacijama SKOJ-a u BiH, jo od januara 1942.48) i 16. marta 1943. godine, 4 ') isticano je da je politika propaganda i naoruavanje teoretskim znanjem jedan od najvanijih zadataka koji se postavljaju pred sve skojevske organizacije. Radi svega toga, i mladi Sarajeva
su morali stalno uiti i uzdizati se, nalaziti vremena i za literaturu, idejno-politiki, teorijski rad; stariji i izrasliji drugovi su ulagali napore i
strpljenje da tumae i objanjavaju ono to mladi nisu znali ili nisu dovoljno razumijevali. Sve to se obraivalo iz politike literature, uvijek
je povezivano sa najvanijim zadatkom vremena - borbi protiv okupa") Borba, br. 8 - 9 , 7. 11. 1941.
") Omladinska borba, br. 1, 17. 11. 1941.
") DIOPJ, tom I, knjiga 2 (1941 -1942), str. 185-186, Beograd, 1954.
") Proleter, organ CK KPJ, br. 16, decembar 1942.
') DIOPJ, tom I,-knjiga 2 (1941 -1942), str. 497 - 500, Beograd, 1954.
") DIOPJ, tom II, knjiga 1 (1943), str. 407 - 409, Beograd, 1959.

tora i ustaa, politikoj sutini etnitva i njegove kolaboracije sa okupatorom u oruanoj borbi protiv NOP-a, politikoj pozadini mladomuslimanske aktivnosti, uticaju dijela kontrarevolucionarnog klera, a najvie o uspjesima NOV i jedinstvu mladih i svih naih naroda. Iskusniji
drugovi su znali, gotovo redovno, da nekoga od nas prozovu ili
unaprijed zadue da poneto kae i objasni, da nas podstaknu na dijaloge, uvijek nas bodrei. Tako se radilo i uilo, tako se i usvojeno znanje i iskustvo prenosilo na druge. Idejno-politiki sposobniji, mladi su
postajali i spremniji i borbeniji za akciju. Za ovaj rad bile su od velike
pomoi prirune ilegalne biblioteke. U 1942. i 1943. godini imali smo
ih nekoliko u gradu, pohranjenih na skrovitim mjestima u kuama
naih ilegalaca (u Krilovcu na Vratniku u kui brae efkia, na Ploi
kod Nusreta Brklje, u Hadisulejmanovoj kod Mehmeda Sadovia, u
Bolnikoj kod Voje Briia i Saliha Brakovia, na Alifakovcu kod
brae Kamenica, itd.). U propalom i zagubljenom fondu ovih naih knjinica nalazili su se vrijedni primjerci Nolitovih, Binozinih, Epohinih,
Minervinih, BNP i drugih izdanja. Ova literatura, pa sve do biltena, letaka i bilo koje nae tampane rijei, predstavljala je pravu dragocjenost,
lako je materijal iao od ruke do ruke, uvao se kao oi u glavi. Rokovi
vraanja ili predaje drugom omladincu bili su strogo odreeni. Nepoznato je da se ta zagubilo ili nemarom upropastilo, izuzev u sluajevima hapenja, naglog bjekstva, iznenadnog odlaska u partizane.
Kroz obuavanje u rukovanju orujem, to je, takoe, bio jedan
od zadataka iz direktivnog pisma PK SKOJ-a,50) proao je samo
dio omladinskih aktivista. Ovo je bilo ogranieno, uglavnom, na skojevce i lanove Partije koji su bili u udarnim grupama. Za razliku od 1941.
godine, broj udarnih grupa je bio mnogo manji i one tada nisu bile stalan organizacioni oblik. Formirane su po potrebi i za izvravanje konkretnih zadataka. Pomo mladima u osposobljavanju rukovanjem orujem, posebno je pruio Ahmet Fetahagi elik.
Aktivisti SKOJ-a su se trudili, koliko su znali i stizali, da iri krug
omladine, pa i graana, upoznaju sa znaajem stvaranja NOVJ, AVNOJ-a i Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije (USAOJ). Ti dogaaji, kao i dotadanji uspjesi udarnih brigada, imali su velikog odraza na politiko raspoloenje u gradu, naroito meu omladinom. Doli su kao melem na rane koje je, ba u to vrijeme, zadavala
policija svojim velikim hapenjima i progonima, kao i na gorku stvarnost njemakog prodora do Volge, Staljingrada i sjevernog Kavkaza.
Stvaranje USAOJ-a za nas je bilo novina. Dotada smo znali samo
za SKOJ i NOSOBiH. Koliki je bio znaaj stvaranja USAOJ-a, kao jedinstvene politike organizacije mladih, vidi se iz rijei druga Tita, koje
je izrekao 27. decembra 1942. godine, na sveanoj sjednici Osnivakog kongresa:
50

) Isto.

Ovaj kongres ima ogroman znaaj za nau mladu generaciju. On

je manifestacija snage nae omladine, on je smotra vaih snaga. Ovim
kongresom treba da se jo vie uvrsti jedinstvo koje se iskovalo u
procesu nae divovske borbe, jedinstvo svih mladih sinova i keri
naih porobljenih naroda. Ovim kongresom treba da se jo vie uvrsti
bratstvo izmeu svih naroda Jugoslavije, jer je Komunistika partija
oduvijek gledala u omladini nosioca tog bratstva i jedinstva - i nije se
1
prevarila...
Ja sam uvjeren, drugovi i drugarice, da ete vi, kako u redovima
nae Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda, tako i na
radu u pozadini i na okupiranom teritoriju, raditi poslije ovog kongresa
sa udesetostruenim snagama, da bi pobjeda nad neprijateljima naih
naroda i nae mlade generacije bila to bra i potpunija...51)
Jednu od naljepih estitki za borbenost mladih narataja tada je
iskazao Vrhovni komandant:
Omladina Jugoslavije je prva u Evropi, a mi se time ponosimo,
rekla osvajaima - ne!52)
Ta istina o borbi nae omladine je biia tada izreena i u pozdravu
sovjetske omladine Prvom antifaistikom kongresu omladine Jugoslavije:
... vaa je borba primjer za omladinu svih okupiranih zemalja Evrope. Ona pokazuje da je omladina sposobna s orujem u ruci da brani
svoju domovinu...53)
Radio-London je uputio, 8. 1. 1943, pozdrav engleske omladine
Kongresu.54)
U Organizacionoj rezoluciji Kongresa postavljeni su zadaci Savezu koji se odnose i na okupiranu teritoriju.55)
Na Kongresu je bilo i nekoliko Sarajlija i drugova iz okoline grada.
Od njih su izabrani u Zemaljski odbor USAOJ-a Rato Dugonji, Pero
Kosori, Mile Perkovi, Savo Prea, Betika Romano i Risto Toovi.5*)
(Iz okupiranog Sarajeva, po pismenoj izjavi tadanjeg sekretara MK
KPJ Demala Bijedia, bio je odreen za delegata na Kongres Mehmed Dini, lan MK Skoja, ali, poto je u to vrijeme obolio od tifusa,
nije otiao u Biha.) (Red.)
Naalost, usljed policijske provale koja je nanijela velike gubitke i
omladinskim kadrovima, dolo je do prekida rada tehnike (tamparije)
MK KPJ jo u decembru 1942. godine, to nas je liilo Biltena, va-

") DIOPJ, tom I (I i II kongres USAOJ), str. 20. i 21, Beograd, 1953.
") Isto, str. 20.
") Isto, str. 77.
") Isto, str. 78.
") Isto, str. 60.
Na jo okupiranim dijelovima Jugoslavije zadatak USAOJ-a jeste ujedinjavanje i okupljanje omladine, njihovo organizovanje za akcije protiv okupatora i domaih izdajnika i upoznavanje
omladine sa istinom o dogaajima u svijetu i borbama nae Narodnooslobodilake vojske.
") Isto, str. 73. i 74.

nog sredstva propagande. Usljed toga, bilo je onemogueno da ovi

krupni dogaaji, pa i objanjavanje njihovog znaaja, na prvom mjestu
zasjedanja AVNOJ-a, bre i masovnije dopru do graana. Radio-vijesti
Slobodne Jugoslavije i usmeno prenoenje tih vijesti, bili su tada gotovo jedini izvori informacija o zbivanjima u naoj zemlji. Materijali sa
slobodne teritorije stizali su u velikim razmacima i u vrlo malom broju
primjeraka. Tok 4. ofanzive onemoguio je i rad tamparije Vrhovnog
taba. Sluane su emisije i Radio-Moskve i Radio-Londona na koje su
esto bili ozlojeeni to vie i ee ne govore o NOB-i, a posebno
to uspjehe NOV pripisuju i etnicima. Na sreu ili nesreu, mi tada jo
nismo znali ta znae poruke londonskog radija etnikim koljaima o
primjeni slova Z.5"3)
Usljed ovih i drugih okolnosti i tekoa u gradu, nije se sve do
prve polovine 1944. godine sistematski pristupilo u Sarajevu realizaciji
jedne od kongresnih smjernica, koja je postavljena i u direktivnom pismu PK SKOJ-a od marta 1943. godine - da se organizacije USAOJ-a
osnivaju i na okupiranoj teritoriji.57) Ovo ne znai da u praksi nije i dalje nastavljena uspjena borba za jedinstvo i irinu omladinskog fronta.
Specifine tekoe u organizacionom smislu koje su vladale u Sarajevu, stvarale su oteane uslove da se sve direktive u punom smislu i po
formi sprovode. Nepostojanje nekih organizacionih formi u nekim periodima - ne moe se tretirati kao nepostojanje aktivnosti, to je naroito vano u okupiranom Sarajevu toga vremena. Svi podaci iz neprijateljskih izvora, brojna i gotovo stalna hapenja i progoni govore o
egzistenciji i dinaminoj aktivnosti mladih, pa bi sigurno bilo i nepravilno i nepravedno kada bi se to zanemarilo. Inae, organizacija SKOJ-a je
sve ostale zadatke koji su postavljeni u tom pismu PK SKOJ-a - teoretsko uzdizanje, obavjetajna sluba, formiranje udarnih grupa i drugo - manje-vie uspjeno sprovodila i ostvarivala i ranije.
Omladina Sarajeva se u 1943. godini s uspjehom nosila i u izvravanju drugih zadataka. Mnogi mladii koji su pozvani u domobranstvo,
spaseni su i upueni u NOVJ. Drugima je objanjavano da se prvom
prilikom prebace u partizane, to su oni i inili, utiui i na ostale da
tako postupe. Dosta je uinjeno i na raskrinkavanju neprijateljske propagande oko formiranja tzv. Hrvatske dobrovoljake 13. SS-brdske
Handar divizije, iji su komandni kadar, gotovo u cijelosti, inili Nijemci i Folksdojeri. Svakodnevno je pisalo i po itavom gradu preko
zvunika grmilo:
Hrvati Herceg-Bosne! Veliki voe Adolf Hitler i Ante Paveli pozivaju vas... da se uvrstite u redove dobrovoljakih hrvatskih SS post" ' ) Mihailovi je obilato koristio Radio London za stavljanje rodoljuba pod famozno slovo
Z. On je, kao ef svih trojki u Jugoslaviji depeama saoptavao imena koja je zatim Radio London objavljivao u emisijama na srpskohrvatskom jeziku. Lice stavljeno pod slovo Z, najblia
etnika trojka morala je to pre pronai i zaklati. (Branko Latas, Dvolini saveznik Draa Mihailovi, Politika, 1. novembar 1978.)
") DIOPJ, tom II, knjiga 1 (1943), str. 407 - 409, Beograd, 1959.

rojbi... po elji Vode njemakog naroda, vi ste odabrani i pozvani, da

prvi od negermanskih naroda budete primljeni i postrojeni u redove
najbolje vojske, u redove slavnih SS postrojbi... vi ete dobiti najbolje
njemako oruje... vae porodice, vai ukuani bit e osigurani isto
kao i svaKa porodica njemakog vojnika... po nalogu Voe njemakog
naroda - zapovjednik oruanih SS postrojbi u Hrvatskoj...8')
Profaistiki dio klera je inio basove u ovom propagandnom
horu, a solisti su bili veliki palestinski muftija Emin El Huseini, ustaki
bojnik hadi-hafiz Akif Handi, Munir ahinovi Ekremov (koji postaje
lan Poglavnikove tjelesne bojne), te pojedini vii islamski sveenici
i drugi.583) Na ovu okupatorsko-kvislinku akciju, nai omladinci su, pored
usmene rijei, rasturali i letak MK KPJ. Isto tako, uslijedila je aktivnost
antifaistike omladine i kada je u mjesecu maju iste godine zvanino
uspostavljena Omladinska sekcija Mladih muslimana, a Glavni odbor
El-Hidaje primio na znanje i odobrio sastav omladinske sekcije.59)
Tog proljea i ljeta sarajevski Novi list objavljuje da se dri hatma-dova za poginule ustae i domobrane u vratnikom Bratstvu60) i
mevludi-erif za Muslimane, pripadnike Vraje divizije, u Carevoj
damiji.61) Isti list objelodanjuje dvanaest smrtnih presuda Pokretnog
prijekog suda nad sarajevskim komunistima.62) Dva mjeseca kasnije, u
junu 1943. godine, donesene su jo dvije smrtne presude. Jedna je
nad ranijim sekretarom MK SKOJ-a, Nazifom Hadoviem.
Uprkos neprekidnom teroru, njemako-ustakoj propagandi
zduno potpomognutoj od etnitva63) i drugih neprijatelja NOP-a,
omladinski antifaistiki i oslobodilaki pokret je stalno rastao i jaao.
Tome su snano doprinijeli i ishodi presudnih bitaka u drugom svjetskom ratu na istonom i afrikom bojitu, koji su preokrenuli situaciju
u korist antihitlerovske koalicije, kao i vojno-politiki porazi okupatora
i kvislinga u 4. i 5. neprijateljskoj ofanzivi protiv NOV i POJ. lako je omladinska organizacija u gradu, kao sastavni dio NOP, doivljavala teke
udarce u provalama i drugim hapenjima, imala i povremene prekide u
organizovanom radu, kontinuitet borbe mladih nije nikada prekinut.
") Sarajevski Novi list, 10. 4 1943.
" ) Alija Aganovi, lan Ulema-medilisa u Sarajevu, u izvjetaju velikom upanu Velike
upe Vrhbosna o vojno-politikoj situaciji u istonoj Bosni, predlae (jo sredinom 1942 godine)
da se u zloglasnu Crnu legiju ukljui vei broj muslimana. (Arhiv V.l.I., br. reg. 11/2-2, k. 183)
") El-Hidaje godina VI, br. 1 0 - 1 1 , 25. 6. 1943, Sarajevo.
) Sarajevski Novi list, 30. 1. 194
") Isto, 31. 3. 1943.
") Isto, 15. 4. 1943.
") U februaru 1943. godine 2RO U Sarajevu je obavijestila RAVSIGUR u Zagrebu o etnikom letku Ko su i ta su partizanske voe, u kome se partizani prikazuju kao njemaki saveznici (Arhiv V. I. I., br. reg. 16/3-1, do 16/3-2, k. 154); zatim e etnici izdati u mjesecu avgustu iste
godine letak Poziv (Arhiv V. I. I., 8/9-1, k. 154) i poslati izvjetaj komandantu Drinskog etnikog korpusa o stanju etnike organizacije u Sarajevu (Arhiv V I I., 5/2, k. 237). Dva mjeseca
kasnije, izdaju letak Najnovija otkria o partizansko-ustakoj saradnji (Arhiv V. I. I., 1/13-1, k.
154) i uputstvo za organizaciju etnike vlasti u gradu Sarajevu po zauzimanju od etnika (Arhiv V.
I. I., 55, f. 3/1 do 55, f. 3/4, k. 176).

Uporna nastojanja i stalno poduzimane mjere, poev od reakcionarnih politiara bivih jugoslavenskih graanskih stranaka, dijela klera
svih konfesija, pa do najgrlatijih faista da omladinu upregnu u svoja
kola, ostala su bez rezultata.") Neprijateljski agenti i ideolozi su se
alili kako nemaju nikakvog uticaja na sarajevsku omladinu.") Mladi
su, mimo i protiv njihove volje i prinude, sve vie postajali najmasovnija snaga NOP-a u gradu.

") Glasnik Islamske vjerske zajednice u broju 6, lipanj 1942, Sarajevo, preporuuje upis u
Prvu pjeaku doasniku kolu u Zagrebu, jer Poglavnik i Vojskovoa ele 'da im vie mladia
muslimana Hrvata stupi u djelatnu slubu vojske'. - M. Konjevi: Neke informacije Hrvatskom
dravnom saboru o prilikama u Bosni 1942 i 1943. godine u materijalima sa naunog skupa AVNOJ i NOB u BiH, Beograd, Rad, 1974, 165.
") U izvjetaju rezervnog potporunika Todora Perovia, od 29. 9. 1943. godine, bratu
vojvodi Dobrosavu Jevdeviu, o politikom raspoloenju srpske omladine, izmeu ostalog, kae
se:
Od etnike akcije zaziru otvoreno, kritikujui prvenstveno na nepomirljivi stav prema
Partizanima s jedne strane, a toleranciju prema okupatoru s druge strane. Svi bi elili nau saradnju s Partizanima. Ovakvo gledanje na stvari dolazi kod njih otuda, to usljed straha i nemogunosti da se sastaju meusobno, ostaju pristupani jedino propagandi komunistikoj, dolazei jedino u dodir sa muslimanskim i hrvatskim elementom, koji obiluje komunistikim agitatorima...
Procjenjujui raspoloenje muslimanske omladine, Perovi nastavlja: Sva omladina i gotovo sva
inteligencija sa cjelokupnim porodicama su ili komunisti ili njihovi revnosni simpatizeri... - Arhiv
V. I. I., 32/5 - 1 do 32/5 - 2, k. 222.

HIBA ZILDI - EHAJI

ENSKA OMLADINA U BORBI 1942-1943. GODINE

Bila sam najmlaa kerka u graanskoj muslimanskoj porodici
koja se jo mnogo ranije kolovanjem enske djece poela otimati od
patrijarhalne zaostalosti i konzervativizma. Napredni pogled na svijet,
na drutveno-ekonomske i politike odnose u njemu, javljao se i u porodicama mojih roaka, i to u porodicama Maglajli, Tvrtkovi, Mrkonji, Imirija i druge. Moje dvije starije sestre uestvovale su u aktivnostima naprednih studentskih organizacija u Beogradu. U vrlo upeatljivom sjeanju mi je i dan kada je otac doao s posla i tihim, zabrinutim
glasom saoptio majci samo dvije rijei: Potpisale obadvije. Radilo
se o Treem otvorenom pismu bosanskohercegovake studentske
omladine Protiv rata! Za slobodu, demokratiju i ravnopravnost naroda! Za autonomiju Bosne i Hercegovine!, koje su, zajedno sa mnogobrojnim naprednim studentima iz Bosne i Hercegovine, potpisale i
moje sestre.
Zatim dolazi 27. mart 1941. godine i masovan izlazak sarajevske
kolske omladine na ulice. Poneseni oduevljenjem, do iznemoglosti
smo izvikivali parole. Negdje u to vrijeme poinju i moji prvi kontakti sa
naprednom omladinom, na sastancima u stanu moje kolske drugarice
i prve susjede, Radojke Janji i njenog brata Nikole, tada radnika Glavne eljeznike radionice. U njihovoj kui okupljali su se komunisti.
Stravini dogaaji koji su nastupili izbijanjem rata definitivno su
uobliili fizionomiju hiljada mladih Sarajlija, meu njima i velikog broja
enske omladine. Imala sam 16 godina i pohaala esti razred gimnazije. U gradu su prvo bile rasputene kole, a u kolske zgrade se uselila vojska.
U mom komiiluku stanovalo je dosta Jevreja. Imala sam blisku
drugaricu Reginu Finci. Majka joj je tada drala malu trafiku na uglu
Baarije. Posjeivala sam ih i gledala kako danima strepe na svaki
um, na svaki korak, u oekivanju kada e ih deportovati u koncentra-

cioni logor. Stvari su im stajale spakovane. Jednog dana su ih odveli u

sabirni logor, iz kojeg je Regina uspjela da pobjegne i da se skloni u
nau kuu. Naalost, i porod naeg nagovaranja da je sakrijemo, ona
nije imala snage da se otrgne od porodice. Ponovo je otila u logor da
podijeli sudbinu sa svojim najbliim. Taj progon jevrejskog stanovnitva i atmosfera uasa u njihovim porodicama, koju sam i neposredno
doivljavala, ostali su kao jedan od najsnanijih dojmova koje nosim iz
tog perioda.
U grad su poeli prodirati glasovi o koncentracionim logorima
Gradika i Jasenovac i deportovanju i muenju komunista i rodoljuba.
Stizale su vijesti o monstruoznim pokoljima srpskog stanovnitva po
selima, o bacanju u jame i ponore, o spaljivanju sela, a neto kasnije i
vijesti o etnikom pokolju Muslimana u krajevima prema Drini, o krvavim rijekama, spaljenim selima i gradiima, o stanovnitvu itavih naselja u bezglavom bjekstvu bez igdje iega. U grad su poeli pristizati
muhadiri - izbjeglice iz krajeva oko Foe, Rogatice, Viegrada.
Muslimanske porodice primale su izbezumljenu djecu koja su ostala
siroad. Navodim samo djelie te uasne atmosfere kako sam je ja doivjela. To je, dakle, bio faizam na djelu, u svoj svojoj svireposti i izopaenosti.
U jesen 1941. godine ponovo poinju sa radom kole. Formiraju
se nove organizacije SKOJ-a po kolama i kvartovima. Tada poinje i
moja organizovana aktivnost za NOP. Nai zadaci bili su prikupljanje
Narodne pomoi i pletenje arapa i dempera za borce u partizanskim
jedinicama. Neumorna i nenadmana u tome bila je Milka Janji, paralizovana i bolesna djevojka iz mog komiluka, kojoj mnogi neznani borac ostaje duan za tople arape, al i demper, koje je sa toliko ljubavi i odanosti plela. Zatim su slijedile akcije pisanja parola, dijeljenja letaka. Letke smo ubacivali u stanove, kole, u javne ustanove - naroito u potu, zatim u trgovine, zanatske radionice, kafane, kina, u prostorije Ustake mladei, pa i u policiju. U viespratnicama se, po pravilu, poinjalo sa ubacivanjem letaka od najvieg sprata, da bi se moglo pobjei, ako doe do nekog incidenta.
U proljee 1942. godine nastavljen je bjesomuni progon komunista. Poznata provala odvela je u zatvor mnoge lanove KPJ i SKOJ-a,
meu kojima i srednjokolke Raziju Omanovi, Belkisu Fazlagi, Narcisu emalovi, Ingu Kraljevi, Emiliju Kapri i druge.
U vrijeme provala obino smo se sklanjali na sigurnija mjesta, u
kue koje nisu kompromitovane. Moje sklonite bio je stan majine
tetke, Hajrije Henda, u Bakarevia ulici na Bistriku, divne ene, naprednih pogleda, koja je strasno eljela da doeka vrijeme kada e
Muslimanka skinuti zar i feredu. A tih crnih dana zar je posluio i meni
i mnogim ilegalnim radnicama Sarajeva da bezbjednije izvravamo
svoje zadatke. U zaru sam se kretala sve dok neposredna opasnost od
hapenja ne bi prola.

Nakon provale, mnogi partijski kadrovi su povueni na slobodnu

teritoriju. U gradu se poelo sa obnavljanjem organizacija KPJ i
SKOJ-a. Drug Demal Bijedi Crni, sekretar Mjesnog komiteta KPJ,
formira i novi Mjesni komitet SKOJ-a. Za lana tog komiteta primljena
sam ljeta 1942. godine. Sekretar Komiteta bio je Nazif Hadovi, radnik
Glavne eljeznike radionice, a ostali lanovi Ante Kuinski, Mehmed
Dini i Salih Brakovi (kasnije kooptiran).
Tog svog prijema u Mjesni komitet dugo u se sjeati. Pored radosti i ponosa zbog ukazanog mi povjerenja, doivjela sam i prvu ozbiljnu kritiku. Prilikom upoznavanja sa drugom Crnim, umjesto da se
predstavim svojim ilegalnim imenom, mahinalno sam jasno izgovorila
svoje pravo prezime. Uslijedila je otra kritika. Primila sam kritiku bez
reagovanja, ali duboko doivljeno i neprijatno.
U rasporedu obaveza, zaduena sam za rad sa srednjokolskom
omladinom. To svoje zaduenje mogla sam samo djelimino realizovati. Moj dozvoljeni radijus kretanja bio je samo meu enskom omladinom. To je i razumljivo. Stanovala sam u sredini u kojoj je, pored naprednog, bilo i dosta konzervativnog ivlja i svako sastajanje sa omladinom suprotnog pola izazivalo bi ne samo strah i otpor roditelja nego
i sumnju i podozrenje okoline.
Ustaki reim, sprovodei politiku nacionalnog ugnjetavanja, te
raspirivanja nacionalne i vjerske mrnje, podijelio je uenice enske
gimnazije u dvije kole. Prvu gimnaziju; u koju su ukljuene Hrvatice i
Muslimanke, i Drugu, u koju su ukijuene Srpkinje. Progon jevrejskog
stanovnitva potpuno je likvidirao sve uenice koje su pripadale brojnoj grupaciji Jevreja koja je ivjela u Sarajevu. U Prvoj gimnaziji formirana je i obavezna organizacija ustake omladine, zvane Ustaka mlade, radi okupljanja uenica na liniji faistike ideologije. Nasilno podvajanje omladine po nacionalnoj pripadnosti nije im dalo nikakve rezultate. Mladi su se i dalje druili jedni s drugima, okupljali na korzu, u
bioskopima, u kuama, bez obzira u koju su kolu ukljueni.
Aktivnost kolske omladine u tom periodu nije imala vrste forme
organizovanja kao po kvartovima. Koriteni su svi mogui oblici i sadraji okupljanja omladine na liniji sprovoenja stavova i zakljuaka KPJ
o radu sa omladinom. Radilo se u manjim grupama i pojedinano. Na
sastancima napredne omladine, kao prvenstven zadatak naglaavana
je potreba borbe protiv raspirivanja nacionalne i vjerske mrnje, za jedinstvo u borbi protiv okupatora i njihovih sluga. Kao posebno, u okviru politike aktivnosti na Prvoj enskoj gimnaziji isticana je potreba
borbe protiv ustake, a na Drugoj gimnaziji, protiv etnike ideologije.
Sve su te aktivnosti doprinijele da kvislinke ideologije gotovo nisu
imale nikakvog dejstva. Primjera radi, u naem razredu od oko 25 uenica, 9 drugarica bile su lanovi SKOJ-a, veina ih je prola kroz zatvore i logore, pet se borilo u partizanskim jedinicama, a tri su izgubile
ivot. Bilo je vie simpatizera, jedan je broj bio politiki nezaintereso32 - Sarajevo u revoluciji

4 9 7

van, a samo 3 - 4 uenice su bile pristae ustakog pokreta, ali nisu

uspjele ostvariti apsolutno nikakav politiki uticaj.
Neke akcije u kolama izvoene su gotovo legalno. Bilo je to, u
prvom redu, razobliavanje lai faistike propagande, zatim bojkot
akcija Ustake mladei, suprotstavljanje nekim nareenjima kolskih
vlasti (pozdravljanje faistikim pozdravom - dizanjem ruke),-ismijavanje komine terminologije i jezike reforme koju je uveo ustaki
reim, bojkot pojedinih, istina rijetkih, uenica koje su se uputale u
sentimentalne veze sa faistikim vojnicima i oficirima, itd. Nismo bili
dovoljno osposobljeni za ozbiljnije idejne polemike u nastavi, ali smo
postavljali provokativna pitanja na asovima istorije, jezika i knjievnosti, prirodnih nauka, a naroito vjeronauke. Voene su i polemike
meu uenicama oko rata i njegovog karaktera, oko agresivnog i odbrambenog rata, oko nacionalne, rasne i klasne diskriminacije i porobljavanja naroda, socijalnih nepravdi, itd.
U iskazivanju svojih revolucionarnih opredjeljenja esto smo bili i
nesmotreni, ne vodei rauna da se izlaemo opasnosti represalija.
Dovodili smo u opasnost i sebe i nae nastavnike koji su bili na strani
narodnooslobodilakog pokreta.
Svih ovih trideset tri godine nosim u sebi zahvalnost prema svojoj
nastavnici Ljerki Cvitkovi. Za kolski pismeni rad imali smo slobodnu
temu. Mladalaki poneseno, napisala sam antiratnu, temu, estoko
osuujui rat, nasilje, ubijanje, osvajanje, porobljavanje. Nestrpljivo
sam oekivala ispravak zadae, jer sam se nadala najboljoj ocjeni, a
time i privilegiji da javno proitam svoj rad pred cijelim razredom. Na
moje veliko razoarenje, ne samo da nisam dobila najbolju ocjenu
nego je moja sveska tajanstveno nestala, a moja profesorica se udila
i ljutila kako je to mogue. Kasnije mi je, naravno, nasamo, rekla da je
ona unitila moju svesku i predoila mi ta znai takva javna demonstracija u uslovima najcrnjeg faistikog terora u 1942. godini.
To su, ukratko, bili oblici i sadraji putem kojih je Komunistika
partija okupljala kolsku omladinu u pripremama za njeno ukljuivanje
u organizovani rad. Omladinkama koje su iskazivale svoju naprednu
opredijeljenost u ovakvoj vrsti aktivnosti, davani su posebni konkretni
zadaci: okupljanje graana i objanjavanje ideja i ciljeva NOP-a i KPJ;
upoznavanje graana sa zloinima okupatora i njihovih sluga, rasturanje ilegalne tampe ili razvijanje drugih oblika rada za pomo NOP-u.
Provjerene na takvim zadacima, omladinke su predlagane za prijem u
SKOJ, nakon ega je slijedio njihov aktivan i organizovan rad na podrujima gdje su stanovale.
Posebna panja posveivala se ideoloko-politikom obrazovanju. Teko je danas zamisliti koliko je napora trebalo uloiti da se, posebno u redovima enske omladine, savlada politika abeceda, da se
stvori navika javnog istupanja, makar i u uskom krugu saradnika, da se
naui itati i izmeu redova neprijateljske tampe i iz toga izvue ocjena vojno-politike situacije, da se savlada politika terminologija, itd.

Nai stariji i iskusniji drugovi su nam u tome pomagali. Najee tako

to su nas odmah gurali u vodu, a onda nam pomagali kako da isplivamo.
Sjeam se jednog od prvih sastanaka naeg komiteta, kome je
prisustvovao i sekretar Mjesnog komiteta KPJ. Nakon podnoenja izvjetaja o izvrenim zaduenjima i dogovora za naredne akcije, drug
Crni je, iznenada, pokazujui na mene, rekao: Sada e nam drugarica
iznijeti svoju ocjenu vojno-politike situacije. Bila sam zaprepatena,
gotovo paralisana, ali se nije imalo kuda. Crvenei, blijedei, preznojavajui se, izmucala sam nekoliko reenica, a sekretar je nastavio rijeima: Bilo je dobro, a sada u i ja neto dodati. Naravno, znala sam da
nije bilo dobro, jer je Crni dao kompletnu ocjenu politike situacije, a
ja sam izvukla pouku da treba vie uiti, vie misliti i vie se pripremati.
Kasnije smo dobivali neto vie literature.
U periodu djelovanja naeg Mjesnog komiteta SKOJ-a u Sarajevu, najee sam drala vezu sa aktivima i grupama srednjokolki na
Prvoj i Drugoj enskoj gimnaziji i Trgovakoj akademiji.
Najvie sam se susretala sa gimnazijalkama Radojkom Janji, Razijom Omanovi, Naijom Biser, Semhom Sadikovi, Narcisom emalovi, Eminom Hadiomerovi, Zlatom Goloevi, Fahrijom Kapetanovi, Vesnom Brki, Jelenom Zimonji, Darom Cvetanovi, Olgom Ivkovi, Mevlidom eri, Jelenom Vidovi, Belkisom Fazlagi, zatim sa
uenicama Trgovake akademije Zorom Kindibal, Ljubicom Brankovi,
Zlatom Niki, Radmilom Bokovi i Sekom Mievi. Povremeno sam
se susretala i sa Hajrom Hukovi, Olgom Brajkovi, Ksenijom Vlai,
Amilom Omanovi, Muberom Karahasanovi, Jelenom Falatar, Nadom
Gruji, Dragojlom Vukomanovi, Duankom Samardi, Emirom i Eminom Filipovi, Natalijom Dozet i drugim.
U mojim mislima, piui ovaj tekst, smjenjivali su se likovi mojih
drugarica i saradnica iz ilegalnog rada, uenica srednjih kola, lako,
naoko, sitan i obian, taj rad stvarao je junakinje o kojima jo nismo
rekli pravu rije. Rei u samo letimice o onima koje vie nisu meu
ivima: Razija Omanovi, ula u istoriju kao sinonim hrabrosti, poginula
kao lan Okrunog komiteta SKOJ-a prilikom desanta na Drvar; Semha Sadikovi, pala u ruke policije i ubijena u koncentracionom logoru;
Olga Ivkovi, tiha, skromna djevojka, strahovito muena u zatvoru, a
zatim odvedena u logor Stara Gradika i ubijena; Emin Hadiomerovi, njena, prelijepa djevojka, osuena na smrt nakon svih podnesenih patnji u muilitu i stratitu vile zloglasnog zlikovca Luburia; Ines
Samardi, objeena na Marijin-dvoru 1945. godine; Olga Radulaki,
ubijena na najzvjerskiji nain, bez suenja, u Luburievom podrumu;
Dara Cvetanovi, iz Novog Sarajeva, i pored tjelesne mane i bolesti
uvijek spremna za svaku akciju, opasnost i rizik, pala u ruke policije
1943. godine i ubijena. Slavica Kujundi, Radojka Janji, Fahrija Kapetanovi, Jelena Zimonji, Jelena Vidovi, Nadija Biser, Zora Kindibal,
Zlata Goloevi, Zlata Niki, Stana Trgovevi i druge, stupile su u
32*

499

Fotografija grupe uenica Vil razreda Prve enske gimnazije u Saraievu - pripadnica NOP-a Iz 1942. godine (donji red: Razija Omanovl prva u uglu desno. Jelena Falatar - peta s desna; srednji red: Naija Biser - druga s desna, ivka BaDi - prva s desna; gornji red: Hiba
Zildl - druga s desna)

Narodnooslobodilaku vojsku i zauzele asno mjesto u redovima boraca NOR-a. Neke drugarice su odvedene u konclogore i tamo pretrpjele strahove faistikog muenja. Medu ovima bile su i drugarice Bahra Duki, Azra Grebo, Inga Kraljevi, Narcisa emalovi i Emilija Kapri,
koje su, nakon izlaska iz logora, ponovo stupile u aktivan rad za NOP,
odnosno u partizane.
Nakon provale krajem 1942. godine, kada je uhapen sekretar
Komiteta SKOJ-a Nazif Hadovi Garo, i nakon upuivanja na slobodnu
teritoriju, u proljee 1943. godine, lanova tog komiteta Ante Kuinskog Plavog, Mehmeda Dinia Rosija i Saliha Brakovia, ostala sam
sama, kao jedini lan Komiteta. Po odlasku iz Sarajeva Demala Bijedia, za sekretara Mjesnog komiteta KPJ, u aprilu 1943. godine, doao
je Esad engi. Saradujui s njim, pomagala sam, koliko sam mogla,
konsolidaciji organizacije SKOJ-a na pojedinim podrujima grada i izvravala druge zadatke (prenoenje poruka, materijala, nalaenje stanova itd.) sve do mog hapenja poetkom septembra 1943. godine. U
zatvoru smo se nali majka Razije Omanovi, Fatima Omanovi, sa
kerkom Amilom, zatim majka Radojke Janji, Savka Janji, omladinka
Mubera Karahasanovi i drugi. Nakon kapitulacije Italije, koja nas je zatekla u zatvoru, cijela grupa je putena. Ubrzo zatim uhapen je i sekretar Mjesnog komiteta KPJ Esad engi, izdrao neuvena muenja
sve dok nije izvrena zamjena, kada je u tekom stanju prebaen u
partizane.
Poto sam ve bila zavrila gimnaziju, poetkom 1944. godine zaposlila sam se u tzv. Gradsku aprovizaciju - ured za snabdijevanje
graana namirnicama, kojim je rukovodio otac ubijene skojevke Vlaste
Bukovac. Tu je radila ilegalna organizacija, iji je zadatak bio organizovanje snabdijevanja namirnicama to veeg broja porodica iji su hranioci bili ubijeni, ili su se nalazili u partizanima, logorima, odnosno u redovima boraca NOR-a. Pored Bukovca, u tome poslu su sudjelovali ilegalci ika Glasovi, Hajra Hukovi, Borka Tupanjanin, Mevlida eri i
drugi. Sistem je, otprilike, bio, da smo, u saradnji sa nekoliko trgovaca,
pristalica NOP-a, preko kojih je vrena distribucija namirnica, te u saradnji sa magacionerom, radili dvostruke dispozicije na kojima su prikazivana razliita stanja izlaska namirnica, te je na taj nain osiguran
viak namirnica za-potrebe pokreta.
U septembru 1944. godine ponovo sam provaljena, kako se to
uobiavalo govoriti. Kada su u noi agenti doli da me hapse, uz pomo majke i nekih susjed^ uspjela sam pobjei. U zatvor su tada odvedene moja majka i sestra, gdje su maltretirane kao i mnoge druge
uhapene Sarajlije.
Javila sam se na vezu Azri Grebo, koja me smjestila u stan porodice ami, u Masarikovoj ulici. Majka Sejda i Bahra ami, aktivni
uesnik tokom cijelog rata, pruili su mi ne samo sklonite, izlaui se
i sami opasnosti od hapenja, nego i najveu ljudsku toplinu i panju
koju u doivotno pamtiti. Azra je povremeno dolazila, obuena kao

dama, u eiru sa velikim sputenifri obodom, i donosila mi opremu hlae, kaput, demper, topli ve, pribor za linu higijenu, torbu. Konano sam dobila saglasnost da izaem na osloboenu teritoriju, tj. da
krenem u partizane.
Prebaena sam, preko nae veze na llidi, u jednu bazu na Igmanu. Sarajlije su tada ve masovno izlazile u partizane. Na Bjelanici
smo se prikljuili jednom vodu Sedamnaeste krajike brigade i nastavili put preko Ivan-sedla, na teritoriju gdje je brigada boravila.

RAMIZ BILALAGI

OMLADINA VRATNIKA U BORBI

ire podruje Vratnika jedno je od najjaih predratnih i ratnih
uporita sarajevskog borbenog proletarijata i radnih ljudi. Zahvaljujui
organizovanom radu i uticaju Komunistike partije i SKOJ-a, narod i
napredna orriiadina odazvali su se masovno pozivu Komunistike partije Jugoslavije za borbu protiv okupatora i njegovih slugu.
Nastavljajui predratne tradicije i revolucionarnu aktivnost omladine Vratnika i Kovaa, poetkom ustanka 1941. godine, ovaj mali, ali
borbeni kvart Sarajeva produio je asno u davanju svog doprinosa
narodnooslobodilakoj borbi i u 1942. i 1943. godini i sve do osloboenja zemlje. Okupljali smo sve napredne i potene rodoljube i tako irili
pokret u borbi protiv okupatora. Bio je to, meutim, veoma teak period za rad, budui da su se okupatorske snage i domai izdajnici okomili na sve napredne ljude i vrili masovna hapenja i pogubljenja.
U takvoj situaciji je bilo teko obezbijediti sigurne stanove za
odravanje sastanaka, smjetaj ilegalaca, kao i prostorije za smjetaj
materijala prikupljenog u akcijama Narodne pomoi, ali i to se postizalo uz posebnu angaovanost onih koji su u drugoj polovini 1942. godine bili najodvaniji i najsmjeliji. Najee su to bili mladi radnici i srednjokolci.
U ovom periodu, posebna panja je poklonjena radu na to boljoj
informisanosti graana o ciljevima NOP-a, o situaciji na frontovima, o
uspjesima partizanskih jedinica, o zloinakim namjerama i djelima
okupatora i njegovih slugu.
Konspiracija kao jedan od osnovnih principa ilegalnog rada, pojedinani kontakti aktivista, uz obavezno ilegalno ime, sa lanovima Pokreta, a posebno vrstina i odlunost u borbi doprinijeli su da se aktivnost nastavila i pored nekoliko veih policijskih provala. Kada je dolazilo do provala, sklanjani su drugovi i drugarice koje je policija traila u

tzv. duboku ilegalnost, a im se pruala prva prilika, prebacivani su u

partizane. Poteni graani su pruali utoite progonjenim, pa ak i ranjenim drugovima.
I pored masovnih hapenja, koja su uslijedila nakon policijske
provale u partijsku i skojevsku organizaciju u martu i aprilu 1942. godine, jedan dio kadra je ostao, pa se uz podrku antifaistiki raspoloen
nih graana, mogla nastaviti organizovana borba u gradu. Pored monstruoznih muenja, nisu bili otkriveni svi aktivisti, a jedan broj drugova
i drugarica je odmah preao u duboku ilegalnost, a poslije u partizane.
Sredinom 1942. godine sastao sam se u Sarajevu sa Demalom
Bijediem Crnim, kojeg sam poznavao sa studija u Beogradu. Na prvi
susret bio je pravi susret dvojice ilegalaca i ranijih poznanika. Kasnije,
tokom ilegalnog rada, saznao sam da je Demal Bijedi Crni doao u
Sarajevo za sekretara Mjesnog komiteta KPJ.
Kratko vrijeme nakon njegovog dolaska, formiran je aktiv za podruje Vratnik-Kovai-Logavina. Aktiv su sainjavali: Bahra uki
Cica, sekretar aktiva, i lanovi: Mehmed Dini Rosi, Demal Kulenovi
Eso, amil ehi Striko i ja (zaduen za Narodnu pomo). Ovaj aktiv
djelovao je u poetku kao aktiv komunista, odnosno, aktiv onih koji su
bili lanovi KPJ ili veoma bliski Partiji.
U drugoj polovini 1942. godine, prilikom jednog susreta, Demal
Bijedi mi je saoptio da sam postao kandidat za lana KPJ. Istovremeno je formirano kvartovsko jezgro SKOJ-a, kvartovski biro sekretara SKOJ-a, na neto irem podruju od onog koji je obuhvatao partijski aktiv. U kvartovskom rukovodstvu SKOJ-a bili su: Mehmed Dini
Rosi, sekretar, Demal Kulenovi Eso, ja, Hiba Zildi Mala, a kasnije i
Asim Redepovi Volta i Muhamed abanovi aban. Povremeno su
vrene i promjene u sastavu jezgra.
Partijski aktiv djelovao je tokom druge polovine 1942. godine i
prva tri-etiri mjeseca 1943. godine. Istovremeno su formirani i skojevski aktivi i omladinske grupe za podruje Vratnika, Kovaa i Logavine.
U aktivu SKOJ-a za Vratnik bili su drugovi: Demal Kulenovi Eso,
sekretar, Ejub Pilavdi Zlatar, Sakib Musakadi, Muhamed Potogija i
Hamdo Burekovi.
U formiranom aktivu SKOJ-a za Kovae bio sam sekretar, a lanovi su bili: Izet Pai Izo (poginuo u NOV-u 1944. godine), Hamdija
Deli Bata, Kiko Karahasanovi, Mugdim Karahasanovi i Ismet Masli
Hari. Nakon kraeg vremena koje sam proveo na dunosti sekretara
skojevskog aktiva, bio sam osloboen rada u aktivu, da bih se mogao
potpuno posvetiti sloenim organizacionim zadacima oko prikupljanja
Narodne pomoi.
Prikupljanje Narodne pomoi iziskivalo je stalne kontakte sa ljudima, to je istovremeno bila i prva kunja njihove spremnosti da pomognu ili pristupe NOP-u. Nisu bili najhitniji visina novane pomoi ili
vrijednost drugih priloga, koliko naa tenja da ih veemo uz nae ideje i uz NOP.

Akcije na sakupljanju Narodne pomoi imale su veliki efekat,

kako s ciljem okupljanja oko NOP-a, tako i u istinskoj pomoi u materijalu i opremi koji su slati partizanima. Od prikupljenih priloga pomagali
smo i porodice drugova i drugarica koji su bili u partizanima, zatvorima
i koncentracionim logorima. Naroita panja poklanjana je oevima i
majkama poginulih i ubijenih drugova i drugarica. Na ovim zadacima
bili su angaovani mnogi aktivisti NOP-a.
Tokom druge polovine 1942. godine, ne znam tano ko mi je
postavio taj zadatak, trebalo je formirati, odnosno obnoviti ranije
udarne grupe, sastavljene od najpovjerljivijih omladinaca, preteno
skojevaca koji su morali biti obueni za rukovanja orujem. U jednoj
od tih grupa bili su Demo Kulenovi, Mehmed Dini, amil ehi, Ismet Masli i ja. Obuavani smo i ranije, a sada ponovo u rukovanju pitoljima i runim bombama u kui Nusreta Brklje na Vratniku, gdje se
nalazilo i oruje. U jesen i zimu 1942. obuavao nas je Ahmet Fetahagi elik. Rad u udarnoj grupi nam je jako koristio za akcije u gradu,
kao i prilikom odlaska u partizane, jer smo, takode, uili i itanje topografskih karata, orijentaciju, a pomalo i taktiku za borbe u gradu.
Pod kraj 1942. godine trebalo je prebaciti dio tehnike, vjerovatno
MK KPJ, iz Hadi-Sulejmanove ulice u ukovia ulicu (sada Veselina
Maslee broj 5), pored kue ustakog funkcionera Josipa Zubia. Radilo se o jednoj velikoj pisaoj maini i getetneru. Ovu akciju izveli su
Mehmed Dini Rosi, ja i jo neki drugovi, u toku dana, iako su u ono
doba, pod onakvim uslovima pisaa maina i getetner bili vrlo kompromitujui materijal, kao i oruje, pogotovo to je aktivnost partijske
tehnike u gradu bila vrlo intenzivna i po tome okupatoru poznata.
U to vrijeme je u Sarajevu bio koncentrisan veliki policijski i vojni
aparat u garnizonu, koji je neprijatelj pretvorio u svoju tvravu i rezervat za zloinaki lov na ljude. U ovakvim okolnostima, i pored stalnih
hapenja aktivista NOP-a, te udaljenosti jedinica NOV, u Sarajevu se na
vidan nain ispoljavalo da NOP postoji i da aktivno djeluje.
Posebno treba istai akciju koju je izvela omladina povodom 25.
godinjice oktobarske revolucije 1942. godine. Treba zamisliti okupirani grad, naikan policijom, gdje je svaki graanin na ulici iza osam sati
uvee bio sumnjiv.Odjednom, uoi 7. novembra, bukti i praska od zapaljenih vatri i eksploziva. Razdragani omladinci ili su na to da se vatre pale ne samo po periferiji nego ak i kraj policijskih stanica ili kua
u kojima su ivjeli neprijatelji., Na Vratniku je, na primjer, zapaljen plast
sijena pored same policijske ispostave. Siguran sam da je ova akcija
postigla eljeni uspjeh podizanjem morala naih graana, te unoenjem straha i panike medu neprijatelje NOP-a, te time dokazala da pokret ivi i snano djeluje.
S kraja 1942. i poetkom 1943. godine organizacija NOP-a ponovo je doivjela snaan policijski udar, koji je privremeno ili stalno izbacio iz borbenog stroja ilegalne borbe nekoliko stotina uesnika i simpatizera NOP-a.

Dio sarajevskog kvarta Vratnik - Vratnik-Mejdan

Poetkom aprila 1943. godine, prilikom posjete Sarajevu njemakog pijuna i agenta El Huseinija, radi formiranja kvislinke Handar-divizije, Mjesni komitet KPJ Sarajevo izdao je proglas koji smo rasturili po itavom gradu, a u kome je razotkrivena zloinaka namjera neprijatelja na razbuktavanju bratoubilakog rata.
Pitanju informisanosti, kako lanova KPJ, SKOJ-a, aktivista
NOP-a, kao i drugih graana, posveivana je posebna panja. Svi
materijali su proraivani na sastancima po gradu. Sjeam se, povodom
Prvog kongresa USAOJ-a, Prvog zasjedanja Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije u Bihau ili neuspjenih neprijateljskih ofanziva, uvijek se na sastancima izvjetavalo, diskutovalo, objanjavalo o sutini ovih dogaaja. Razgovarali smo o organizovanju NOV,
0 organizaciji narodne vlasti, o situaciji na naim frontovima, a posebno na istonom frontu. Ovakvo informisanje doprinijelo je da se sazna
prava istina, da se razotkrije neprijatelj, a jaa vjera i pouzdanje u NOP
1 konanu pobjedu. Ovo je imalo veoma pozitivnog odraza na politiko
raspoloenje graana, a posebno meu omladinom.
Nai aktivisti su se uspjeno infiltrirali u drutva gdje se okupljala
omladina, kao u Trezvenost, nogometni klub erzelez i druga, te
tako uticali i privukli omladinu u NOP. Jedno od vanih zaduenja bilo
je i prikupljanje podataka o licima koja su se stavila u slubu okupatora, kao i drugih koji su se, kroz saradnju sa neprijateljem i njegovim
slugama, ogrijeili o NOP. Ovi podaci koristili su se, pored ostalog, u
spreavanju pokuaja infiltriranja neprijatelja u redove NOP. Na podruju Vratnika, Kovaa i Baarije, za ove zadatke su bili zadueni
Izet Pai i Hamdija Deli.
Rad na okupljanju graana na irokoj platformi Narodnooslobodilakog fronta u preduzeima, ustanovama i kvartovima, urodio je plodom. Svakim danom front protiv okupatora i njegovih slugu bivao je
vei i masovniji, emu je doprinijelo i dobro informisanje graana, kao
i uspjesi NOB-e. Bilo je sluajeva da su pojedini graani na ovom podruju drani na linoj vezi, ne ukljuujui se u aktive, to ilustruje
da su pojedinci, s obzirom na njihov specifini poioaj, bili koriteni na
poseban nain.
Napredni omladinci, a naroito skojevci, bili su skromni, bez hvalisanja o podvizima koje su inili. Veliki broj omladinaca - aktivista i
skojevaca sa ovog podruja, otiao je u NOB. Oni su se istakli kao hrabri borci, od kojih su neki dali i svoje ivote, borei se za ideje koje su
ih vodile i tokom teke ilegalne borbe u okupiranom gradu. Neki od
njih stradali su u zatvorima i koncentracionim logorima.
Nakon aprilskih hapenja 1943. godine, zbog tadanje nemogunosti da se prebacim u partizane, povukao sam se u duboku ilegalnost
i odravao najnunije veze sa organizacijom NOP-a u gradu. Poslije
pete neprijateljske ofanzive, Jakub Vejo me povezao sa drugovima iz
ilidanske organizacije. Tim kurirskim kanalom, preko Milana Pinde,
prebacio sam se sa Midhatom Badnjeviem poetkom avgusta u NOV.

U iekivanju veza za prebacivanje u jedinice NOV-a, drugovi iz

organizacije NOP-a sa kojima sam odravao veze, donijeli su mi koncem jula jedan zguljeni plakat na kojem je bio lik druga Tita sa ucjenom na 100 hiljada rajhsmaraka u zlatu. Oko isticanja ovog famoznog
njemakog plakata na ulicama Sarajeva odigrala se interesantna pojava, pa elim da to u ovom napisu navedem. Od mojih drugova sam
istovremeno dobio sarajevski Novi list od 24. jula 1943. godine, gdje
na 3. strani u uvodniku pod naslovom Sinica, Serbenica i Kledenje,
izmeu ostalog, pie:
... Da bi se ipak nekako spasili od ove napasti, razpisali su, uviek
prema Timesovom lanku, nagradu od nita manje nego 100 hiljada
maraka onome, tko donese druga Tita iva ili mrtva. A 100 hiljada maraka, kako je poznato nije nita manje nego dva milijuna kuna. Poto
ovdje nikome nije nita poznato o toj ucjeni velevane linosti druga
Tita, to viest o tome jamano potjee ili od njega samoga ili od njegove desne ruke, idovskog strunjaka Moe Pijada.
... S ovakvim morskim glupostima se slui londonska promiba,
da bi podigla duh kod svoje kue.
Meutim, u izvjetaju Italijanskog generalnog konzulata u Sarajevu1), od 25. jula 1943. godine, o raspoloenju upravnih i vojnih organa
NDH prema Nijemcima na teritoriji BiH, pie:
Da bi sa faktima pokazao kako meu odgovornim vlastima i onim
okupatorskim njemakim nema nikakve srdane veze, prilazimo ovdje
jedan broj sarajevskog Novog lista od 23. ovog mjeseca u kome se
nadugo komentarie jedan lanak engleske novine Times, gdje se
navodi da su Nijemci odredili ucjenu od 100 hiljada maraka za Tita. itajui taj lanak, vidi se da takva jedna ucjena ne bi bila rado gledana
od Hrvata. Meutim, jasno je da Hrvati nisu nita znali o toj njemakoj
odluci koju je Times iz Londona objelodanio bar 10 dana prije. I ba
sutradan, tj. 24. tekueg mjeseca, u subotu, u hiljadama primjeraka izlijepljen je proglas o ucjeni Tita, tano onako kao to ga je Times
citirao iz Londona.
... Sigurno su ravo izgledali oni novinari iz Sarajeva, a jo gore su
ostali zapanjeni odgovorni ustaki upravljai koji zajedno sa Nijemcima
ratuju protiv famoznog Tita.
Mislim, ovdje nije potreban komentar o odnosima izmeu njemakih i talijanskih okupatora i njihovih slugu u NDH.
Aktivnost omladine Vratnika i Kovaa odvijala se sve do osloboenja zemlje, ukljuujui stalno nove borce u NOP. Omladina ovog dijela grada Sarajeva je znala gdje je njeno pravo mjesto.

') Zbornik dokumenata tom IV, knjiga 15, dokument br. 224, strana 454.

MUHAMED ABANOVI

PONOVO AKTIVIRANJE SKOJ-a NA LOGAVINI

Neto prije nego to je dolo do velike policijske provale u partijsku i skojevsku organizaciju, u proljee 1942. godine, prekinuta je
moja neposredna veza sa organizacijom NOP-a. Remzija Omanovi
Elegantni, a potom Reuf Naladi, koji su bili moja veza i upravljali
pozamanim skladitem materijala Narodne pomoi, koje se je nalazilo
u ulici Sagrdije (sada Remzije Omanovia br. 32), naglo su, prvo jedan, a zatim drugi, nestali iz Sarajeva. Tek nakon godinu i po, ponovno
smo se sreli Remzija i ja, kao politiki zatoenici, u koncentracionom
logoru u Staroj Gradici.
U ljeto 1942. godine obavijestio me Mehmed Dini Rosi da treba
da se ukljuim u rad aktiva SKOJ-a koji je djelovao na irem podruju
Logavine i da primim dunost sekretara tog aktiva. Tu sam se u aktivu
naao sa ranijim poznanicima iz rada u Skoju, Asimom Redepoviem
Voltom i Abuselamom Soom. Zatim su doli novi drugovi, erif Biser
eo, Mehmed Sadovi Uo, Muhamed Fetahagi Gimnazijalac i drugi.
To ponovno aktiviranje i ukljuivanje u organizaciju osjetio sam
kao veliko olakanje i ohrabrenje. Tako se nisam osjeao samo ja
nego i svi drugovi koji su se pribrali i ponovno ukljuili u rad poslije
aprilske provale. Poeli smo da redovno odravamo sastanke aktiva,
na kojima smo, pored dogovaranja o zadacima oko uspostavljanja veza
sa svim simpatizerima NOP:a na naem podruju i van njega, oko rasturanja Biltena i drugih propagandnih materijala, oko prikupljanja
Narodne pomoi, nalazili vremena i da zajedniki proitamo i prokomentariemo rijetke primjerke Borbe i Omladinske borbe, koji su
dospijevali sa slobodne teritorije. lanci o borbama i uspjesima partizanskih jedinica, pa ak i stihovi boraca - omladinaca, oduevljavali
su nas i budili prieljkivanja i nade da emo se i mi uskoro nai u partizanskim redovima.

S obzirom na iskustva sa policijskim provalama i gotovo stalnim

hapenjima u gradu, na gotovo svim sastancima obavezna taka dnevnog reda bili su principi konspiracije. Naroito je isticano kako se svi
moramo drati na policiji ako nas uhapse.
Pored redovnih zadataka, o ijem smo izvravanju raspravljali i
referisali na sastancima aktiva, jedan dio nas je bio izravno vezan i za
pojedine rukovodioce NOP-a u gradu. Oni su nam povjeravali izvravanje drugih, posebnih zadataka, o kojima se nije izvjetavalo na sastancima. To su ponajvie bili kurirski zadaci (provoenje pojedinih nepoznatih nam drugova s jednog kraja grada na drugi ili izvan grada, prenoenje materijala na razliita odredita, praenje kretanja pojedinih
osoba u toku dana i si.). Ponekad su odreivani drugovi za posebne
akcije. Tako su meni posebne naloge davali Mehmed Dini i Bahra
Duki. Po tim nalozima, uglavnom sam odravao kurirsku vezu sa organizacijom na llidi, provodei, meni od ranije poznatim putevima,
pojedine drugove ili parove iz grada do llide. Osim toga, praznio
sam polako skladite materijala Narodne pomoi u svome stanu. Pretean dio odjee, tofova, pribora i drugog prenio sam u kuu Mustafe
Misirlia na Alifakovcu; jednu manju biblioteku sa marksistikom literaturom prenio sam Junuzu Kamenici, itd. Sline zadatke su dobijali i
neki drugi skojevci. Sjeam se da je Boidar Bili, rukovodilac jedne
omladinske grupe iz Hadisulejmanove ulice, nabavljao lijekove, da je
Osman imi, takoe iz skojevskog aktiva, bio zaduen za nabavku
roto-papira i drugih potreptina za partijsku tehniku. Radio je kao pomonik Ahmeda Alihodia u knjiari kod vakufskog nebodera. Alihodi nije znao za to, a, u stvari, i on je bio saradnik NOP-a.
Negdje potkraj 1942. godine primio sam od Mehmeda Dinia
dunost sekretara skojevskog jezgra za kvart Vratnik - Kovai - Logavina. Kvartovsko jezgro je, u stvari, bilo svojevrsno rukovodstvo koje
je objedinjavalo rad vie skojevskih grupa koje su djelovale na podruju ovoga kvarta, bez strogo odreenih granica.
Na sastancima skojevskog jezgra i kvartovskog aktiva upoznao
sam ili ponovo sreo drugove koji su se svim svojim snagama i umijeem, u onom tekom razdoblju, dali na izvravanje zadataka ilegalne
borbe. Meu njima su moju posebnu panju i simpatije privlaile dvije
linosti: drug Crni (Demal Bijedi) i drugarica Bahra Duki. Crnog nisam otprije poznavao, niti sam znao njegovu tadanju funkciju, ali sam
mogao lako da naslutim da je jedan od najodgovornijih u NOP u Sarajevu. To se moglo zakljuiti i po ophoenju drugih prema njemu, a i po
tome to je uvijek imao glavnu rije na svim sastancima. Njegov takt u
ophoenju prema svakom od nas, njegova briga i za nae line probleme, inili su da smo ga uvijek osjeali i doivljavali, u prvom redu, kao
dobrog druga. Znali smo da ga policija intenzivno trai i da je zato jedanput obuen u krombi kaput, sa eirom od zeije dlake; drugi put
u uniformu domobranskog oficira, a trei put kao obian graanin.
Bahrinoj neiscrpnoj energiji i okretnosti mogao sam svakodnevno da

se divim, lako je bila niskog rasta i izgledala gotovo djevojica, ipak je

njen autoritet kao rukovodioca bila stvar koja se podrazumijeva sama
po sebi.
Veoma je teko rekonstruisati sastav kvartovskog aktiva, skojevskog jezgra, skojevskih aktiva i grupa i omladinskih grupa u naem
kvartu, no, pogrijeio bih prema onim kojih se pouzdano sjeam ako
to ne bih pokuao, pa makar nekima koje ne pomenem, ostao duan
izvinjenje.
Sa sastanaka kvartovskog aktiva u tom vremenu, sjeam se Bahre Duki, Mehmeda Dinia, Ramiza Bilalagia Bege, Demala Kulenovia Cvikeraa i amila ehia Strike. Tu sam susretao i Ljubicu Brankovi Plavu i Hibu Zildi Malu.
U to vrijeme lanovi skojevskog jezgra su bili erif Biser, Demal
Kulenovi, Mehmed Sadovi Uo, Muhamed Fetahagi, Asim Redepovi i ja. Neto ranije iz jezgra su otili na druge, meni nepoznate zadatke, Mehmed Dini, Ramiz Bilalagi i Hiba Zildi.
U skojevskim grupama na irem podruju Logavine od poetka
jeseni 1942. godine pa nadalje, djelovali su: Nadija Biser, Mirzija Duki,
Kristina Spasojevi, Abduselam Soo, Ivica Peri Braco, Alija Tabakovi vabo, Boidar Bili Urar, Amila Omanovi Mira, Olga Vukomanovi
Cica, Branko Peri, Zv&nko Stoi, Zvonko Vuji, Sukrija Masli, Jovo
Dursun, Mato Antunovi, Nedad Fetahagi, Mehmed Sadovi, Demal
erimagi, Osman imi, efkija Mirojevi i drugi.
Sve je to bila borbena omladina koja se nije plaila faistike sile,
ni njenih bira koji su svakodnevno prireivali hajke na sve rodoljube i
potene graane, a posebno na komuniste.Ti omladinci vie su voljeli
rtve za slobodu svoga naroda od tople postelje i mirnog sna. To se
ponovo potvrdilo u vrijeme kada je, s poetka zime 1942/43. godine,
dolo do nove velike provale ustake policije, lako nismo znali prave
dimenzije provale i njene posljedice, izvjesno je bilo da su pohapeni
mnogi drugovi saborci i da ih je policija zvjerski zlostavljala i muila.
Sluaj Ahmeda Bua i Smaje Hadimusia, koje su ustaki policajci,
razjareni njihovim herojskim dranjem, ubili i bacili kroz prozor, o
emu je vijest prodrla i u iru javnost, bili su nama primjer za ugled kako se treba boriti i drati pred neprijateljem.
Nae skojevske grupe su se poslije decembarske provale sredile
i poele su se u prikupljanju Narodne pomoi specijalizirati: jedna za
prikupljanje novca, druga za pribavljanje hrane, odjee i obue, trea
koja je, zahvaljujui vezama njenih lanova sa osobljem, a naroito sa
medicinskim sestrama iz Koevske bolnice, dobavljala vee koliine
raznog sanitetskog materijala, po emu je i nazvana zdravstvenom,
itd.
Na sastancima je razraivana i objanjavana sutina vijesti da je u
osloboenom Bihau osnovan AVNOJ, kao najvii organ NOP-a, da je
osnovana jedinstvena politika organizacija omladine - USAOJ, da je
stvorena borbena organizacija ena - AF i drugi vani dogaaji. Vije-

sti o tome i o veliini osloboene teritorije na kojoj su funkcionisali

brojni NOO, ulivali su samopouzdanje i nov osjeaj sigurnosti da su
poela nezadrivo da se ostvaruju naa najsmjelija nadanja - da e
nam zemlja biti uskoro osloboena. Tome su jo pridonijele i vijesti o
poetku kraja Hitlerovog pohoda na SSSR, to je bilo oito u ishodu
bitke za Staljingrad.
Nae raspoloenje u Sarajevu, u ono vrijeme, pokazuje i okolnost
kako smo parirali policijskim vlastima koje su likovale zbog hapenja
velikog broja pripadnika NOP-a krajem 1942. godine. Tada su ustae u
svom Novom listu izvjetavale da u Sarajevu vie ne postoji organizacija KPJ, a neposredno nakon toga su lanovi Partije i SKOJ-a, uzdu i poprijeko po gradu, rasturili letak MK KPJ kao odgovor na
tvrdnju ustake policije. tavie, jedan na skojevac uspio je ovaj letak
ubaciti u dep zimskog kaputa Franje Radoa, jednog od zloglasnih
efova UNS-e, dok je on sjedio u kafani hotela Central, a kaput mu
visio u garderobi.
Jo jedna pojedinost pokazuje da su skojevci i u to teko vrijeme
bili bodrog duha i da ih nije naputao smisao za humor. Naime, kada
se saznalo da je krajem marta 1943. godine zloglasni komandant
ustake koljake Crne legije Jure Franceti pao u ruke partizana i da
je likvidiran, neko je od naih spremno izbacio i proturio krilaticu rugalicu. Ta krilatica je naroito prokolala kada je u Katedrali drana
zadunica za Francetia i nekakav mimohod ustaa ulicama oko Katedrale, a toj sveanosti morali su da prisustvuju svi slubenici i aci.
Kada su donekle, poetkom proljea 1943. godine, jenjala hapenja zapoeta u decembru 1942. godine, konstatovali smo da ta provala
nije mnogo otetila nau omladinsku kvartovsku organizaciju. Nai napori su poslije toga bili usmjereni i na to da jo opreznije, ali uporno
povezujemo i ukljuujemo u aktivnost one pripadnike i simpatizere
NOP koji su, usljed provale, ostali nepovezani. Najvei broj tih ljudi
doekivao je nas otvorena srca. U nezaboravnom sjeanju mi je ostao
prvi susret sa Markom oriem, obuarem iz Vuka Karadia ulice, i
dvojicom drugova koji su radili s njim u radnji. Kada sam nakon dueg
uvoda saoptio Marku da u mu ja ili neko od mojih drugova ponovno donositi Biltene, na licu sam mu ugledao iskrenu radost. Odmah
su mi dali prilog za Narodnu pomo i posebno me poastili dobrom
kafom, to je u ono vrijeme bila prava rijetkost. Poslije osloboenja
sam saznao da je Marko otiao u partizane i poginuo.
Jo jedan dogaaj sam dobro upamtio po tome to je na mene i
na ostale drugove ostavio dobar utisak. Bila je to direktiva koju je prenio drug Crni. Postavljen je zadatak da se u organizacijama SKOJ-a
prie skupljanju i sistematiziranju podataka o svim narodnim neprijateljima i saradnicima okupatora. Ovo je bilo potrebno kako bi se meu
naim aktivistima znalo o narodnim neprijateljima, odnosno kako bismo se to uspjenije uvali od agenata i provokatora.

Poetkom aprila 1943. godine, NOP u Sarajevu na elu sa MK KPJ

poveo je iroku politiku akciju da se raskrinka djelatnost Nijemaca i
njihovih kolaboracionista, pomognutih od velikog jerusalemskog muftije El Huseinija, da se od Muslimana seljaka koji su u gradove izbjegli
iz krajeva gdje je sudila etnika kama, te i od drugih deklarisanih elemenata, obrazuje posebna Handar SS-divizija. Ona bi se pod parolama panislamizma borila za spas dina, u stvari, za odbranu faizma i
protiv NOV. Zato je MK KPJ izdao letak u kome je ukazano na sve neprijatelje NOP-a. U isto vrijeme data je direktiva i svim organizacijama
SKOJ-a da se i ivom rijeju, naroito medu Muslimanima, ukljue u
ovu akciju.
Ba u jeku te akcije, stiglo nam je upozorenje MK SKOJ-a na izuzetnu opasnost, jer je uhapen jedan lan nae organizacije iz Logavine, koji je po specijalnom kurirskom zadatku bio upuen u jedno selo
kod llide, preko koje je odravana, u to vrijeme, jedina veza Sarajeva
sa osloboenom teritorijom. Dan-dva kasnije, poslije tog upozorenja,
u mojoj se kui u Sagrdijama broj 32, u rano jutro, poetkom druge
polovine aprila, pojavio ovjek u domobranskoj uniformi i zatraio od
mene da ga odvedem do Cice, ne kazavi ni svoje, ni njeno ime. S obzirom da tog ovjeka nisam nikada ranije vidio, pravio sam se kao da
ne razumijem ta on hoe. Kada sam se oprezno uvjerio da on nema
sa sobom drutvo, odnosno da nije policajac, a vjerovatno ni provokator, pristao sam da krenemo, ali, svakako, uz potrebnu opreznost.
Njega sam uputio da se proee Toromanovim sokakom, koji je bio u
to doba dana gotovo pust i pogodan za bijeg, a ja sam uurbano otiao
Bahrinoj kui, drugim putem te obavijestio je o nezvanom gostu. Ona
se odmah obukla u zar i kao sluajni prolaznik uputila u Toromanov sokak, ali sa suprotne strane, iz Logavine ulice. Kada sam iza ulinog
ugla, pratei Bahrin hod, vidio da se ona diskretno pozdravila sa domobranom, ja sam isto tako diskretno nestao. (Tek poslije osloboenja saznao sam da je taj domobran bio Esad engi, koji je u Sarajevo
doao da preuzme dunost sekretara MK KPJ od Demala Bijedia, a
da je moju adresu dobio od veze na llidi.)
Nekoliko dana kasnije, sekretar MK SKOJ-a, Dini, obavijestio
me je da druga Crnog moram bezbjedno provesti, odavno mi poznatim kurirskim, zaobilaznim putem, na llidu, odnosno, da obezbijedim,
uz posebne mjere opreznosti, da Crni doe do postojeeg punkta i
kanala koji vodi za osloboenu teritoriju. Mislim da je to bio etvrtak ili
petak u posljednjoj dekadi aprila 1943. godine. Rosi i ja smo saekali
Crnog na mostu kod Vrbanje. On se dovezao biciklom, obuen u neko
dosta noeno odijelo, tako da je izgledao obino i neupadljivo. Krenuli
smo sva trojica, naoruani. Proli preko gotovo puste Grbavice, pokraj
tadanje klaonice. Tu se Crni pozdravio sa Rosijem i predao mu bicikl.
Nas dvojica smo nastavili kroz Hrasno, ispod eljeznikog mosta, preko nekih dasaka na plitkoj Miljacki, izbili na engi Vilu i llidansku cestu. Tako smo zaobili sve punktove gdje su bile vojnike i druge pre33 - Sarajevo u revoluciji

5 1 3

preke i gdje su se traile propusnice za izlazak iz grada. Sa Crnim sam

se dogovorio da ga, opreza radi, ostavim u selu Otesu u ljetnoj kui
moga djeda, a da sam odem kod Bosiljia po mogueg kurira koji e
ga odvesti sa llide na krajnji punkt. Tako je i bilo. Kroz nepuna dva
sata, poto sam u Otesu ostavio Crnog, kao svog kolskog druga, kod
nane i djeda, srdano sam se pozdravio s njim i gotovo pred samom
andarmerijskom karaulom na llidi predao ga Savki Bosilji, koja
ga je zatim odvela u Toie. Savka je inae esto, spretno, kao mljekarica, obavljala kurirske zadatke sa llide do moje kue u Sarajevu.
Po povratku u Sarajevo, doekale su me loe vijesti. Obavijeten
sam da, kao dalju mjeru opreznosti zbog nove provale koja traje ve
desetak dana i novih hapenja, treba odmah da sebi obezbijedim
noenje izvan stana u Sagrdijama, uz ugovaranje znakova opasnosti.
Drugi dan iza toga, u ponedjeljak, mislim da je to bio 24. april, kombinovana andarmerijska patrola me nekako pronala, zatekla na spavanju u djedovoj kui u Otesu i, vrsto vezanog, sprovela u ustaku policiju u gradu.
Sa jo sedamnaest uesnika NOP-a otpremljen sam 11. juna
1943. godine u koncentracioni logor u Staru Gradiku.

NADIJA BISER-TASO

AKTIVISTKINJE SKOJ-a POMAU I FORMIRANJE

ORGANIZACIJE AF
Ranije sam zapazila da su neke moje kolske drugarice aktivne u
borbi protiv nasilja i nepravde koje su donijeli okupator i njegove sluge. lako sam bila vrlo mlada, eljela sam da se aktiviram. Nisam mogla
dijeliti sudbinu sa onima koji stoje iza stranih zloina koji su se svakodnevno ponavljali. Bilo mi je veoma drago kada sam osjetila da aktivne drugarice ukazuju i meni odgovarajue povjerenje. Nisam se
plaila posljedica, iako ih, moram priznati, u cjelini nisam bila sasvim
svjesna. Znala sam da se u zemlji vodi narodnooslobodilaka borba i
da partizani postiu uspjehe. Doao je napokon i as kada se ostvarila
moja elja da se poveem sa organizacijom.
Avgusta mjeseca 1942. godine, Ramiz Bilalagi, student, povezao
me sa Bahrom Duki, radnicom, koju do tada nisam poznavala.*) Saoptila mi je da treba da doem na sastanak koji se odravao u kui Ljubice Brankovi, u tadanjoj ulici Konstantina Jeftia. Sastanku su, pored Bahre Duki, koja je njime rukovodila, prisustvovale Ljubica Brankovi, uenica Trgovake akademije, Hiba Zildi, uenica Prve enske gimnazije, i Behija Brklja, tekstilna radnica, trenutno nezaposlena.
Saopteno nam je da emo u ovom sastavu predstavljati kvartovsko rukovodstvo za rad sa enama i omladinkama na podruju od
Hajduk-Veljkove ulice do Vratnika. Ovo rukovodstvo je bilo sastavljeno
uglavnom od skojevki preko kojih je Partija ostvarivala svoj uticaj
meu enama. Zadatak je bio okupljanje to veeg broja ena i omladinki na liniji NOB-a, njihovo angaovanje na konkretnim zadacima sakupljanja odjee, sanitetskog materijala, brige za porodice uesnika
NOR-a, a, pored svega, trebalo je djelovati i na liniji bratstva i jedinst*) Ranije sam bila povezana sa Eminom Hadiomerovi Mimicom i Junuzom Kamenicom.

33*

515

va, obavjetavati aktiviste i graane o pravom stanju u zemlji, o tome

ko vodi borbu protiv faizma, ko su sluge okupatora, itd.
Kasnije, kad je u decembru 1942. godine formirana organizacija
AF kvartovsko rukovodstvo je preraslo u kvartovski odbor AF. Rad
ovog odbora bio je politiki u najirem smislu rijei. Dosta je pomagao
da ene i omladinke sa kojima se dolazilo u kontakt shvate sutinu i ciljeve NOB. Takav rad postao je vaan oslonac u politikom djelovanju
KPJ. (Bahra Duki, koja je bila na neposredni rukovodilac i lan KPJ,
radila je istovremeno i sa enama i sa SKOJ-em.)
Sjeam se da je ovim sastancima esto prisustvovao drug Crni
Bio je u domobranskoj uniformi, to mu je omoguavalo da se nesmetano kree po Sarajevu. Tek kasnije sam, u partizanima, saznala da je
to bio Demal Bijedi, tada sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo. Kad sam ga u aprilu 1943. godine srela na terenu konjikog sreza,
rekao mi je da je Bahra Duki uhapena, na najzvjerskiji nain muena
u zatvoru i da se dobro drala. Kasnije je Bahra sa jo 16 aktivista otpremljena u koncentracioni logor.
Sastanke odbora smo odravale u stanu Hibe Zildi, Ljubice
Brankovi i Behije Brklje (stanovala je na Ploama iznad same Vratnike kapije) Behiju sam srela u toku pete neprijateljske ofanzive. Bila je
u Drugoj proleterskoj brigadi zajedno sa muem Nusretom, predratnim lanom KPJ. Nisu doivjeli slobodu.
U ovaj odbor kooptirana je malo poslije Mubera Karahasanovi
Muba, uenica gimnazije. Svaki lan odbora imao je odreeno podruje djelovanja. Ja sam djelovala od Hajduk-Veljkove ulice do Sagardija.
Na tom podruju sam rukovodila i aktivom SKOJ-a, u kojem su bili omladinke Mirzija Duki i Kristina Spasojevi iz Hajduk-Veljkove ulice, te
jedna omladinka i jedan omladinac ijih se imena ne sjeam.
Sastanke smo odravali u mojoj kui, pod izgovorom da uimo.
Na njima smo itali vijesti, umnoavane na apirografu, koje smo redovno dobijali i u kojima smo obavjetavani o meunarodnoj i unutarnjoj politikoj-situaciji. Vijesti sa frontova su bile u prvom planu. U tom
periodu smo dobijali i Borbu, organ KPJ, pa iz nje itali najzanimljivije lanke. Jedan primjerak Borbe ustaki agenti su nali u mojoj kui
kad su doli da me hapse, marta 1943. godine.
lanovi aktiva su imali zadatak da o svemu informiu simpatizere
sa kojima su radili i ija su imena, prema pravilima konspiracije, samo
oni znali. Svaki lan je izvjetavao koliko je uspio da prikupi za Narodnu pomo. Prikupljani su prilozi ne samo u novcu ve i u sanitetskom
materijalu i toplim odjevnim predmetima. Tada su ene organizovano
plele vunene arape, alove, dempere. Sakupljene predmete i novac
predavala sam Bahri.
lako smo obraali posebnu panju naem ideolokom obrazovanju, sve je bilo dosta oskudno i nedovoljno. Meutim, postojala je velika elja da to vie saznamo i nauimo jer smo bili svjesni da emo
tako uspjenije obavljati zadatke koji se pred nas postavljaju. Do lite-

rature smo teko dolazili. Bilo je neto sauvanih knjiga sa socijalnom

tematikom, na primjer, Mati od Gorkog, Kako se kalio elik od
Ostrovskog i druge, pa smo ih naizmjenino itale. Moram naglasiti da
je i ovu literaturu, kao i izvornu partijsku, bilo veoma opasno posjedovati, naravno, ako bi pala u policijske ruke. Mi smo to dobro znale, pa
smo uz veliku konspiraciju itale takve knjige.
Sve ove, naizgled sitne, zadatke izvravali smo sa velikom odgovornou i ljubavlju, lako smo bili mladi (svega od 17 do 19 godina), bili
smo svjesni vremena u kome ivimo. Znali smo da je nae ukljuivanje
u ilegalni pokret, u stvari, ukljuivanje u komunistiki pokret. Imali smo
bezgranino povjerenje u Partiju, pa smo bili sigurni da nam se u
vezi (organizaciji) ne moe nita desiti. I danas kad se toga sjetim,
fascinira me ta savrena organizovanost, ta tanost u povezivanju ljudi.
Sve je unaprijed dobro isplanirano, sve je moralo funkcionisati dobro
jer je od toga zavisio itav splet dogaaja, pa esto i ljudski ivoti.
U vezi sa ovim o emu govorim, sjeam se i svog odlaska u partizane. Poetkom marta 1943. godine imala sam poslijepodnevnu nastavu (pohaala sam VIII razred gimnazije). Nisam odmah otila kui jer
sam imala sastanak sa Bahrom Duki, koja mi je, po obiaju, u etnji,
davala direktive za rad. Nedolazak na vrijeme kui, spasio me je, jer
me je ustaka policija ekala kod kue, da me hapsi. Sluajno sam
pred kuom zatekla kolskog druga mog brata erifa, Seida Softia,
koji me je upozorio da su se ustaki agenti raspitivali da li stanujem u
toj kui i da su uli u moj stan. Nije bio organizovan, ali je kao patriota
smatrao svojom dunou da me upozori na opasnost. Ovo napominjem zbog toga to ovaj postupak govori o raspoloenju naroda u Sarajevu za NOP i o osudi okupatorske vlasti, a ovakvi primjeri nisu bili rijetki.
Sklonila sam se u kuu Bahre Duki. Njena cijela porodica uestvovala je u NOP-u. Brat Mirza, predratni komunista, bio je u partizanima, sestra Mirzija, skojevka, sestra emsa, stara majka, takoer, bile
su aktivistkinje narodnooslobodilakog pokreta. U toj porodici sam
nala utoite i sigurnost u dane kada sam se skrivala od ustake policije i dok sam ekala na vezu.
Postojalo je nekoliko kanala kojima se odravala veza Sarajeva sa
osloboenom teritorijom. Ja sam jednim od tih kanala izila na osloboenu teritoriju, 3. marta 1943. godine oko 18,30 sati, preobuena u
zar (muslimansku nonju). Sa Bahrom sam preko Bjelava stigla na Marindvor, gdje je trebalo da me eka veza. Tu se tada nalazila eljeznika stanica za lokalne vozove, kada je Sarajevo sa IlidoTri povezivala
uskotrana pruga. Tano u 19 sati na eljeznikoj stanici ekala je
veza - Ljubica Petrovi, skojevka sa llide, uenica Trgovake akademije. Na ugovoreni znak, pola sam za njom i smjestila se u aki
kupe, u jedan tamni ugao. aci koji su se vraali iz kole, pjevali su i
galamili, pa je ustaka patrola samo prola kroz kupe ne zatraivi propusnice, na to je moja veza i raunala. To je bilo moje najtee i naj-

opasnije putovanje u ivotu. Po dolasku na llidu, smjestila sam se kod

Ljubice Petrovi i kod nje tu no prespavala.
Sljedeeg dana uvee prela sam u zaselak gdje je stanovala
brojna porodica Toia. Kod njih je trebalo da saekam kurire i sa njima da krenem u slobodu. Bila je hladna i vedra, sa mjeseinom martovska no. Tano u odreeno vrijeme stigli su u Toievo dvorite kuriri Grujo Sokni i Branko Klepi, naoruani, sa petokrakom na kapi. Sa
mnom je u partizane odlazio i Kota olak, skojevac iz Vojnotehnikog
zavoda. Cijela porodica nas je ispratila. Doivjeli smo ispraaj u partizane usred okupirane teritorije. Zaselak Toia, nadomak Sarajeva,
gdje se nalazila glavnina okupatorskih snaga, bio je prava partizanska
oaza.
lako je bilo vrijeme etvrte neprijateljske ofanzive, veza sa glavninom naih snaga je savreno funkcionisala i mi smo preko Sarajevskog polja, Lepenice, Kreeva, Ostroca, Prenja, Boraka (putovanje je
bilo uglavnom nou) stigli na Borako jezero, gdje se nalazila glavnina
nae Narodnooslobodilake vojske sa Vrhovnim tabom. Kuriri su se
javili Feridu engiu i ja sam rasporeena da radim na terenu Bjelimia i Glavatieva po liniji AF, zajedno sa Razijom Omanovi, mojom kolskom drugaricom, koju sam tu zatekla. Iskustvo koje sam stekla u radu u organizaciji AF u Sarajevu mnogo mi je koristilo u daljem
radu.

DEMIL KAPETANOVI

SA OMLADINOM MEJTAA I BJELAVA

U septembru 1941. godine Dervi Numi, majin brat, povezao
me sa Milanom urkoviem i Antom Kuinskim. Bio sam ukljuen u
rad organizacije SKOJ-a na Bjelavama. Radei vrlo brzo upoznao sam
se sa veim brojem lanova SKOJ-a i drugih aktivista. Pored ostalih
upoznao sam: Aliju Hubanu, Voju Briia, Miu Kostia, Nedima arca,
Milu Brkljaa, Branka Vitasa, Nenada Bokonjia, brau Klepi, Nikolu
Georgijevia, Ferdu Lenika i druge. Sve su to bili drugovi koji su proli osnovnu kolu borbenog vaspitanja u SKOJ-u. Sjeme koje je
naa partija posijala, idejno i politiki pripremajui mlade, urodilo je
plodom. Bili su to gotovo golobradi mladii, ali politiki potpuno opredijeljeni i spremni da izvre svaki zadatak u tekim uslovima ilegalnog
rada. Bili su odlini drugovi, koji su mi pomogli da se i ja brzo uklopim
u rad.
Organizacija SKOJ-a, u to vrijeme, bila je postavljena na teritorijalnom principu, odnosno, njeni lanovi bili su ukljueni u rad aktiva i
grupa prema mjestu stanovanja. Tu i tamo znam, bili su neki drugovi iz
Centra ukljueni u rad organizacije na Bjelavama i Koevu. Najprije
smo bili organizovani u grupe, poslije je vrena reorganizacija, pa su
formirani aktivi. Poetkom 1942. godine formirano je i jezgro SKOJ-a
za Bjelave: Alija Hubana, Ante Kuinski i ja. Svaki od nas je bio istovremeno i sekretar aktiva, u aktivu sa mnom bili su: Nedim arac, Milenko
ovi, Ante Odi i kasnije Branko Andri.
Na glavni zadatak je bio politiki rad. Sastojao se u objanjavanju ciljeva narodnooslobodilake borbe, karaktera faizma, u upoznavanju sa uspjesima nae vojske, u prvom redu, omladinaca. Zatim, u
odvraanju mladih od ukljuivanja u razne organizacije koje je formirao ustaki aparat. Svi smo bili zadueni za rad sa grupama ljudi. Na
sastancima se diskutovalo o rezultatima tog rada, o tome kako se koji

omladinac, najprije sitnom pomoi, pa zatim izvravanjem pojedinih

zadataka, postepeno pribliava naem pokretu, do njegovog prijema u
organizaciju SKOJ-a (Strajo Pavi, Ante Zadrovi, Boo Ljubibrati,
Branko Andri i dr.). Upravo taj rad generacija komunista meu omladinom doprinio je da razne ustake organizacije u naem gradu nikada
nisu ni stale na svoje noge. Omoguio je sve ire i masovnije pristupanje antifaistikom pokretu, u prvom redu, mladih.
U sklopu tog politikog djelovanja vreno je, uz povremene prekide, rasturanje letaka, biltena i raznih proglasa koje je umnoavala
partijska tehnika. Vanije materijale smo i kolektivno proraivali. Vaan
zadatak bio je i sakupljanje municije, bombi, pitolja, sanitetskog
materijala i odjevnih predmeta i njihovo prebacivanje. Sve to smo
skupljali od nama naklonjenih domobrana, njihovih starjeina, Ijekara i
njihove djece i imunijih ljudi. Aktivisti sa Bjelava i Koeva su prenosili
ovaj materijal na llidu, kod Riste Vidakovia, Vaka Petrovia, Save
Toia, Milana Pinde i Svetozara Jokia. Ove akcije su vrene u vie
navrata. Obavljene su pojedinano, u grupama od 2-3, pa ak 6-7 ljudi.
U njima su uestvovali: Branko Klepi, Alija Hubana, Nikola Georgijevi, Nedim arac, Mio Kosti, Ante Odi, Stanko Delijanis i Vojo Brii. Uestvovali su i jo neki drugovi ija imena, pa ak ni nadimke ne
znam. Bila su to pravila konspiracije. Ljudi su bez straha i sa oduevljenjem izvravali ove opasne zadatke. Ne znam ni za jedan sluaj, da
neko iz ma kojeg razloga nije poao na izvrenje ovakvih akcija. Izvravalo se jo mnogo zadataka, kao to su sakupljanje Narodne pomoi,
smjetaj drugova koji su ilegalno ivjeli i radili u gradu, te izrada adresara neprijatelja: ustaa, gestapovaca, policajaca i dr. Ovaj posao, za
ije izvoenje su bili zadueni svi drugovi, za odreeni broj ulica, sprovodio se drugom polovinom 1942. godine. To se radilo zato da bi aktivisti bili obavijeteni o policijskim i drugim agentima i da ih se uvaju.
Kako je vrijeme odmicalo, broj simpatizera je, svakim danom, bivao vei. Koliko je neprijatelj poveavao teror, toliko se broj ljudi koji
su izraavali sve veu spremnost da rade za NOP poveavao. Skojevce
su jo vie inspirisali i podvizi jedinica nae narodnooslobodilake
vojske. Koliko smo se puta sastajali u manjim i veim grupama, veselili
se i komentarisali te uspjehe. Svako je od nas htio poslije toga dati jo
vei doprinos da bi ti uspjesi bili to vei. alili su ljudi to i sami s
pukom u ruci nisu uestvovali u pobjedama nae vojske, ali se moralo
potivati pravilo, da se moralo ostati u gradu do krajnje kompromitacije i opasnosti od hapenja ili slanja u neprijateljsku vojsku.
Poslije ruenja pruge Sarajevo - Konjic i pobjedonosnog pokreta naih proleterskih jedinica prema zapadnoj Bosni, u julu 1942. godine, sjedio sam sa Antom Kuinskim Plavim na Olimpu - u Velikom
parku. Priali smo o toj pobjedi naih jedinica i njenom odjeku u gradu. Izloio sam mu plan koji sam smislio, da poem u Duvno, svoje
rodno mjesto, jer u i tamo biti drugovima od pomoi, a u krajnjoj liniji,
prikljuio bi se naim jedinicama. Plavi me, na njemu svojstven nain,

pogleda ispod oiju i ree - da imamo obezbijeden kanal i da se moemo i iz Sarajeva svi prebaciti u partizane, ali je odmah dodao, to mi
je odavno poznato, da se to ne moe initi bez saglasnosti, pa poto
sam jo nekompromitovan, moram jo ostati u gradu. Poslije ubjeivanja, ree mi da moram saekati dan-dva, pa u dobiti odgovor. I zaista,
sutradan mi je saoptio da mogu poi.
Odmah sam pristupio pripremama za put. Kupio sam par litara
neke hemikalije za lijeenje ovaca od valjivosti koju bih trampio za
hranu. To je bilo opravdanje, neophodno za ustake vlasti, to idem u
Duvno. Po dolasku u Duvno, odmah sam se javio Razi Numi. Ona je,
po odlasku brae u partizane, ostala u Duvnu i ilegalno radila za na
pokret. Ona me povezala sa Selimom Dizdarom, tada kandidatom za
lana KPJ. U to vrijeme u okolini Duvna nalazile su se nae proleterske
brigade, pa se oekivalo i osloboenje Duvna. Za dva-tri dana prikupili
smo podatke o neprijateljskim snagama, naoruanju i njihovom rasporedu. Poto smo sve jo jednom provjerili, krenuli smo u partizansko
selo Opleani kod Hade Duguma, koji i danas ivi u Duvnu. Tu sam se
sreo sa jo nekim drugovima ve otprije naprednim, pa smo uinili to
smo mogli radi doturanja podataka za osloboenje Duvna.
Priao sam Razi o susretu sa drugovima u Opleanima. Ona se
interesovala za svoje, a naroito za brata Kasima. Radovala se kao dijete kad sam joj priao ta sam sve uo o proleterskim jedinicama.
Poto mi je rekla da e se odmah po osloboenju Duvna prikljuiti
naim jedinicama, i ja sam htio to pod svaku cijenu da uinim. Pretpostavljao sam da u uspjeti obavijestiti drugove u Sarajevu i da e me
razumjeti. Meutim, na veliko insistiranje Raze i Selima Dizdara, ipak
sam dan uoi osloboenja poao iz Duvna ponovo u Sarajevo. U Posuju sam sreo grupu fratara i neke ustae iz Duvna za koje sam uo
da su uestvovali u pokolju Srba. Bjeali su od narodnog suda. U tom
trenutku bilo mi je teko to nisam uestvovao u borbi za Duvno. Ipak,
bio sam zadovoljan to sam koliko-toliko doprinio borbi za prvo osloboenje rodnog mjesta.
Nekako u to vrijeme, u Sarajevo je doao Demal Bijedi i odmah
se dao na posao. Odrano je pod njegovim rukovodstvom nekoliko
uih i irih sastanaka. Analiziran je rad svakog aktiva. Drug Bijedi je
naroito podvlaio pitanja odgovornosti, konspiracije, ukazujui naroito na nedavne provale i tanost u radu. U prvi plan je postavljao pitanje politikog rada u narodu i pridobijanja omladine za NOP. Mnogo
nam je govorio o liku borca i komuniste, o razvoju i perspektivama narodnooslobodilake borbe. Tih nekoliko sastanaka, tako smo mi mladi
meusobno govorili, bili su pravi kurs. Pristupilo se i reorganizaciji, pa
je sada formirano jedinstveno jezgro SKOJ-a za Bjelave i Koevo u
koje su uli: Hubana Alija, kao sekretar (tu dunost poslije kraeg vremena preuzeo je Ante Kuinski), Brii Vojo, Mio Kosti i ja. Prisustvo Demala Bijedia na par prvih sastanaka uticalo je da na rad bude
jo organizovaniji.

Rad partijske tehnike na izdavanju materijala bio je naroito redovan i uspjean. Po ve starom i omiljenom skojevskom obiaju, mi
smo ga rasturali. Taj materijal i napredna literatura su nam mnogo pomogli u radu sa simpatizerima. Naroito je dobru biblioteku knjiga
imao Vojo Brii. Iz rada partijske tehnike, u to doba, ostalo mi je u
sjeanju jedno izdanje. Bio je to proglas povodom 25-godinjice oktobarske revolucije. Sa kakvim smo samo zadovoljstvom izvrili zadatak - lijepljenje proglasa na ulazima u kue neprijatelja, ak i na zidove ispod njemake komande (aki dom u ulici Nikole Tesle). Tako
smo obiljeili taj dan i pokazali neprijatelju da, i pored njegovog terora
i divljanja, u ovom gradu ivi i djeluje narodnooslobodilaki pokret. Po
mom sjeanju, u ovoj akciji na Bjelavama su uestvovali: Alija Hubana,
Dervo Jerlagi, Milenko ovi i Ante Odi. Poslije toga, naroito korisni za politiki rad u gradu su bili bilteni izdati povodom Osnivakog
kongresa USAOJ-a i Prvog zasjedanja AVNOJ-a, koje smo proraivali i
na sastancima aktiva.
U decembru 1942. godine i januaru 1943. godine dolazi do nove
provale kada je uhapen veliki broj drugova. Situacija je nalagala veliku
opreznost u radu. Upozoreni smo da treba da se uvamo provokatora.
Mnoge veze su bile pokidane. Vie drugova se povuklo u potpunu ilegalnost. Nismo vie imali veze sa Antom Kuinskim i Alijom Hubanom.
Na rad slabi u intenzitetu, ovog puta vie nego prilikom ranijih provala. Odravamo povremene sastanke krnjeg jezgra, kod Voje Briia i
kod mene. Nalazimo se i odravamo veze sa ljudima u grupama 2-3
ovjeka. Vojo Brii, dosta bolestan, pria mi da je uo da se policija
interesuje za njega. Zato iz njegovog stana prenosimo biblioteku i
neki sanitetski materijal kod mene. Tu biblioteku sam kasnije predao
Hasanu Hadiomeroviu. Privremeno je bio obustavljen i rad partijske
tehnike. Na rad u narednih par mjeseci uglavnom se svodi na okupljanju omladine i na objanjavanju uspjeha naih jedinica, organizovanju
narodne vlasti na osloboenoj teritoriji i pobjedama Crvene armije.
Pobjeda kod Staljingrada i uspjeh saveznika u Africi do kraja se koriste
u tom radu. Na svakom koraku osjea se da ljudi uviaju la u neprijateljskoj propagandi o nepobjedivosti njemakog Rajha. Zato je i sve
vei broj pristalica narodnooslobodilakog pokreta. Meutim, neprijatelj je sve agresivniji. Vri racije, nasilno mobiliui mlade u vojsku i u
valovima sprovodi nova hapenja, krvavo se obraunavajui sa komunistima. Mehmed Lokmi, policijski agent, roen u Duvnu (odveden i
ubijen u Jasenovcu 1945. godine), ozbiljno me upozorava da treba da
se ozbiljno pripazim. Konsultujem se sa Briiem i sada sam vrlo oprezan. Spavam kod porodice Muratau, u Storiima, i kod porodice
Numi, u Zembiljovoj ulici. Idem esto kod stare veze, zatim na llidu
gdje kontaktiram sa znancima Pindama i Toiima, radi veze za prebacivanje u partizane. Poslije se povlaim u potpunu ilegalnost i uglavnom sam na imanju kod Izeta omare, u Butmiru.

u
P r t l z a n e 1942-1943. godine snimljeni kao borci IV krajike NOU brigade na Sremskom frontu (s lijeva na desno: prvi
Kemal Fazll, drugi Demil Kapetanovl, etvrti Drago obot, esti Veljko Sremevl)

Neto kasnije, drugovi Savo Toi i Milan Pindo su me prebacili

u Hrasnicu. Htjeli su me smjestiti kod naih ljudi Zaima i Hamice Dedia, ali poto im je kua bila popunjena i zauzeta, takoe od ljudi koji
su se spremali za odlazak u partizane, smjestili su me kod brae
Gloda, amila i Fadila, takode naih simpatizera. U drugoj polovini jula,
preko Mirka ojia i Glie Teanovia, prebacio sam se u Visoko-fojniki NOP odred. Sa mnom su bili sarajevski omladinci Veljko Sremevi, Fuad Numi i Boo Ljubibrati. Poslije svega nekoliko dana, na vlastiti zahtjev, otiao sam u etvrtu krajiku udarnu brigadu i rasporeen u njen etvrti bataljon.
Tokom ljeta u etvrtu i ostale brigade Pete krajike divizije, stigao je iz Sarajeva i Sarajevskog polja, organiziranim kurirskim kanalima, u veim i manjim grupama i pojedinano, veliki broj omladinaca i
omladinki.*

* Mirko Turi, partijski rukovodilac V krajike divizije iz vremena NOR-a, u svom referatu na proslavi povodom tridesetogodinjice Tree, etvrte i Desete krajike brigade u Livnu
septembra 1972. godine, izmeu ostalog, rekao je: U toku borbenih dejstava u blioj i daljoj
okolini Sarajeva, u etvrtu krajiku brigadu, kao uostalom i u druge NO brigade na ovom podruju pristizale su iz Sarajeva mnoge grupe skojevaca i naprednih omladinaca, preteno radnika i
srednjokolaca, koje su ne samo ojaale borbenu mo, nego ubrzo postajale znaajan izvor politikih, vojnih, sanitetskih i drugih kadrova u naim jedinicama.
CO A

STANKO DELYANNIS

AKTIVNOST OMLADINE KOEVA

Dvadeset sedmi mart 1941. godine smatram prelomnim datumom
u svom ivotu, kada sam na sarajevskim ulicama uestvovao u demonstracijama protiv sklapanja pakta sa silama osovine i kada sam uestvovao u manifestacijama protiv tog pakta. Bila je to reakcija slobodoljubivog petnaestogodinjeg omladinca, nevezanog uz bilo koju politiku Organizaciju. Ishod kratkotrajnog aprilskog rata uticao je na moje
brzo politiko opredljivanje, u emu su mi pomogli Slobodan Princip
Boba i Dragutin Kosovac Braco.
Ve je bilo ljeto kada sam stupio u kontakt sa Nenadom Bokonjiem Nenom i Miloradom Kostiem Miom. Prisustvujui sastancima
kojima je rukovodio Nenad i obavljajui manje zadatke, preobraavao
sam se u naprednog omladinca, pa sam u oktobru mjesecu 1941. godine primljen u SKOJ. Po kolskoj liniji bio sam povezan sa Miom Kostiem, a po teritorijalnoj uao sam u aktiv kvarta Koevo, a ne u aktiv
po mjestu stanovanja (Centar). Sekretar aktiva bio je Nenad Bokonji,
a lanovi su bili'Mio Kosti, Nedim arac Picek, Vojislav Brii Brico i
ja. Aktivnost se'odvijala po obje linije, ali je kvartovskoj davana prednost. Viu vezu drao je Nenad Bokonji sa Tomislavom Matutinoviem Vladom, ai\ sam, sticajem okolnosti, uprkos konspiraciji, vrlo
brzo i ja stupio sa njim u direktni kontakt. Organizaciona ema u to
doba, prema mom sjeanju, bila je: omladinska grupa - skojevska
grupa - skojevski aktiv - skojevsko jezgro. Skojevsko jezgro bilo je
kvartovsko rukovodstvo SKOJ-a. lan jezgra iz naeg aktiva bio je
tada samo Nenad Bokonji. U prvo vrijeme, kvartovi Koevo i Bjelave
imali su zajedniko rukovodstvo, ali se okupljanjem sve veeg broja
omladinaca kvartovske organizacije razdvajaju, pa tako i Nedim arac
odlazi iz koevskog aktiva na Bjelave. Ni taj oblik organizovanja nije
bio vjean, dolazilo je do ponovnog spajanja i razdvajanja tih organiza-

cija. U novembru mjesecu 1941. godine postavio sam prvi put pitanje
moga odlaska u partizane, ali stanovite da nekompromitirani lan
SKOJ-a mora ostati u gradu dominiralo je kroz cijeli taj period, bez obzira da li je bilo ispravno.
Rad u aktivu SKOJ-a bio je vrlo dinamian. Sastajali smo se gotovo svaki dan, bilo aktiv u cjelini, bilo samo pojedini lanovi radi obavljanja zadataka (rasturanje letaka, sakupljanje Narodne pomoi, sakupljanje i prenoenje sanitetskog materijala, oruja, odjee itd.). Odravali
smo i sastanke na kojima se vrilo teoretsko obrazovanje ili vojna obuka. Negdje na prelazu iz 1941. u 1942. godinu, povjereno mi je formiranje skojevske grupe u Koevu, koja je ubrzo prerasla u aktiv iji sam
bio sekretar. Na taj nain sam doao u kontakt sa viim vezama, od
kojih pamtim Duanku Teofanovi, Ankicu Kopi, Popaja (Vladimira
Peria Valtera), te Bedrudina Makia Mondena. U skojevskom aktivu
koji sam formirao bili su Branko Barbi Otija, Branko Mandi idi,
Srdan Barbi i Vesna Bonai, koji su ostali uz mene sve do mog odlaska u partizane 1943. godine, te Slobodan Kaut Bato i Branko Strasberger, koji su ranije otili iz Sarajeva. Pored aktiva SKOJ-a, bio sam
zaduen i za grupu omladinaca-simpatizera, koju je drao na vezi
Srdan Barbi. Grupu su sainjavali Kristina Kaluderi Beba, Mira unjar, Sonja unjar, a na mojoj linoj vezi nalazili su se jo i arko Vuievi, Melanka Dimitri Seka i Avdo Spaho. Osim novane i druge
materijalne pomoi koju su davali za NOP, neki od omladinaca uestvovali su i u pojedinim akcijama, kao Kristina Kaluderi (dijeljenje letaka) i Avdo Spaho (prenoenje vojnog i sanitetskog materijala na 11 id
u u 1942. godini). Pored lanova SKOJ-a u aktivu kojim sam rukovodio i navedenih omladinaca, poznavao sam jo neke lanove SKOJ-a iz
aktiva kojima su rukovodili Nenad Bokonji (do svog odlaska u partizane marta 1942. godine), Mio Kosti i Vojo Brii. To su bili Mladen Buji, Gina Buji, Borjana Dabi Bora, Bogdanka lli Cica, Lepa Opai,
Boo Ljubibrati i jo jedan drug kome, naalost, nisam zapamtio ime i
prezime. U povremenim zajednikim akcijama (preteno u 1942. i
1943. godini) bio sam zajedno i sa skojevcima sa Bjelava, ve pomenutim Nedimom arcem Picekom, Alijom Hubanom, Demilom Kapetanoviem i Milenkom oviem. Kristinu Kaluderi sam, prije njenog
odlaska u Srbiju, kao omladinku, povezao, radi terenske pripadnosti,
sa lanom SKOJ-a Draganom Prodanoviem Baronom, te sam i sa
njim bio u povremenoj vezi. Uporedo sa radom u kvartu, obavljale su
se u neto manjem omjeru iste akcije i u koli, pa sam tu bio u kontaktu sa Muhamedom Brkiem i Brankom Periem ankijem. Znali smo
se baviti i drugim stvarima. Tako smo, prilikom hapenja naeg profesora-komuniste, Envera Redia, Mio Kosti i ja, organizovali sa omladincima doturanje hrane i odjee u zatvor. Za dobivanje dozvole za
dotur koristili smo ak i daka koji je bio ustaa.
U prvom kvartalu 1942. godine, koja je bila izuzetno teka i opasna za ilegalni rad, dolazi i do prve velike provale. Na kvart je bio u od-

Apoteka Muhameda Dude sa spomen ploom - vaan punkt NOP-a na BJelavama

nosu na druge manje pogoen, ali je organizacija ipak bila uzdrmana.

U martu mjesecu 1942. godine Nenad Bokonji odlazi u partizane, te
ostajem sa svojim aktivom direktno vezan za Tomislava Matutinovia.
Neposredno iza toga dolazi direktiva da predem na rad u organizaciju
prema mjestu stanovanja. To mi je saopila, u prisustvu Matutinovia,
Inga Kraljevi, a neto kasnije i Nusret Prohi. Ipak, ostao sam vezan i
dalje u Koevu, jer se dolo do zakljuka da bi moje prebacivanje oslabilo postojeu organizaciju, a stvaranje novih kontakata omoguilo
dekonspiraciju. Iskoristio sam taj moment da ponovim zahtjev za odlazak u partizanske jedinice, ali sam ponovo odbijen.
Nastavio sam rad kao sekretar aktiva i postao sam lan kvartovskog jezgra iji je sekretar bio Tomislav Matutinovi. Iza lagane oseke u
radu poslije provale, dolo je do ponovne plime i nastavlja se sa intenzivnim akcijama, a materijal se prenosi na ilidanske punktove. U kasno proljee Tomislav Matutinovi odlazi u Hrvatsku, a ubrzo, negdje u
junu 1942. godine, dolazi do novih hapenja i akcije se neto smanjuju.
Ta hapenja nisu imala uticaj na aktiv kojim sam rukovodio, pa ostaje u
cjelini kakav je i bio. Sekretar jezgra postaje Vojo Brii Brico, ali nisam siguran nije li tada dolo do ponovnog spajanja organizacija
SKOJ-a Koeva i Bjelava, jer nam to nikad nije saopeno. Kao via
veza pojavljuje se Ante Kuinski, koga sam poznavao jo otprije rata iz
skautske organizacije. Bio sam od njega estoko kritikovan to sam ga
oslovio po imenu, a ne po konspirativnom nadimku - Plavi. Ja sam
tada dobio konspirativno ime Zubo, ali su me najee zvali Bepo,
iako sam to ime dobio bez veze sa konspiracijom. Plavi odrava veliki
broj proirenih teoretskih sastanaka, najee u stanu Voje Briia,
dok se sastanci mog aktiva odravaju uglavnom kod Branka Mandia.
Akcije na prenoenju vojnog i sanitetskog materijala od pojedinih
punktova u Sarajevu, preko llide, pa sve do Igmana, sve su ee. Ritam takvog rada odran je sve do pred kraj 1942. godine, te smo moj
aktiv i ja, uestvovali u gotovo svim akcijama. Na llidu smo ili vrlo esto grupno, ali sam jo ee iao sam. Osim na nepoznatim punktovima, materijal sam ostavljao nekad i u kui Hristifora Mike, Svetozara
Jokia i Riste Petrovia.
Spomenuo bih da je neto prije pojave Plavog, Mirko Trgovevi
Mio, preko Branka Mandia, zatraio povezivanje sa naom organizacijom, rekavi da je doao iz Kalinovikog NOP odreda. Uspostavili
smo kontakt sa njim, ali Brico nije htio da ga povee. Mio Trgovevi
je ubrzo iza toga otiao ponovo u partizanske jedinice, koliko znam, u
istonu Bosnu. Pominjem ovaj sluaj kao primjer velike, pa katkad i
pretjerane opreznosti radi bojazni od dekonspiracije. Neki drugovi su
stoga ostajali dugo bez veze, ali moda nas je takav stav, na kome je
naroito insistirao Brico, sauvao u mnogobrojnim provalama.
U decembru mjesecu 1942. godine, odnosno poetkom 1943. godine, dolazi do nove velike provale i osjealo se da su veze negdje popucale. Mi smo ostali neotkriveni, ali akcije su znatno smanjene, jer di-

rektive vjerovatno nisu stizale. Sa Bricom sam najee dolazio u kontakt na Olimpu (najvia kota Velikog parka), jer je postojala vjerovatnost da mu je stan pod prismotrom. Insistirao sam na poveanju broja
i oblika akcija, ne znajui pravi razlog zato se ne odvijaju vie kao ranije. Plavog vie nisam vidio, a poslije kraeg vremena se pojavljuje
kao via veza Mehmed Dini Rosi. Rad oivljava, ali nije dobio onaj intenzitet kao u 1942. godini. Opet smo esto na llidi po razliitim zadacima, a neto je intenzivniji rad i po kolskoj liniji. U nekoliko navrata
radim zajedno sa Fuadom Numiem, a u kontaktu sam sa Husnijom
Tuliem, naprednim nastavnicima Nijazom Resuloviem, Miroslavom
Stefaniem, Osmanom Peljom i tajnicom gimnazije Macom Novai.
Dolazi u zajednikim akcijama do veeg zbliavanja pripadnika mog
aktiva i ilidanskih skojevaca Vlade Kronjara, Ljube ole, Jele Vidovi,
Zlate Niki, Ljube Dursuna, Steve Dursuna i Tanje Dursun. Moja aktivnost u to doba, do septembra 1943. godine, najvie se i odvija na llidi.
Jedan dogaaj u avgustu mjesecu imao je velikog odjeka u Sarajevu, a posebno je uticao na poveanje broja aktivista u omladinskim
organizacijama. Radi se o napadu Prve krajike brigade Pete divizije
na rajlovaki aerodrom, kada je uniten gotovo sav ratni potencijal u
toj neprijateljskoj bazi. Ogromni plameni stubovi koji su osvjetljavali
bliu okolinu Sarajeva, svjedoili su o akciji jedne snane armije i, po
mom miljenju, presudnije djelovali na omasovljenje NOP-a u gradu
nego kapitulacija Italije septembra iste godine.
lako sam jo uvijek nekompromitovan, poto mi prijeti mobilizacija u domobranstvo, po trei put postavljam zahtjev za odlazak u NOV.
Ovoga puta mi je konano udovoljeno. Vrimo pripreme za odlazak i
treba da poemo zajedno Mio Kosti i ja, a iz mog aktiva i Branko
Mandi i Branko Barbi. Rukovoenje aktivom preuzima od mene
Srdan Barbi, kome kao tekom plunom bolesniku ne prijeti mobilizacija, a bojali smo se da sa svojim zdravljem ne bi podnio vojnike tegobe.
Moj odlazak je bio odlino organizovan. Krenuo sam u partizane
sa kupaim gaicama u ruci, kao da idem na kupanje, a moju linu
opremu prebacio je na llidu kod Miloa Pinde, Pero Simeunovi. Od
Miloa Pinde do zadruge Toia, gdje smo se isto vee presvukli i
krenuli dalje,, moje i druge stvari prebacila je Lela Rajkovi, uz pomo njemakog podoficira, koji se u njenoj kui nalazio na kvartiru.
Napunila je take stvarima, pokrila kupusom, a Nijemac je, kao kavalir,
takav teret odgurao do odredita. U zadnji as je dolo do nekog nesporazuma i na mjestu sastanka nisu se pojavili Mio Kosti, Branko
Barbi i Branko Mandi.
U Visoko-fojniki odred oaveo nas je Mirko Toi, a u tabu
odreda u selu Deevice primili su nas komandant Glia Jankovi i pomonik politikog komesara Danilo taka. U mojoj grupi bili su Vlado
Kronjar, Ljubo Golo, Jela Vidovi, Zlata Niki, Bosa Toi, Ljubo Petrovi, Habiba Biba Spaho, Kika Begi, Salko Hadlhasanovi, Pero Si34 - Sarajevo u revoluciji

529

meunovi, Stevo Dursun, Tanja Dursun i jo nekoliko omladinaca ijih

imena se, naalost, ne sjeam. Tada se u Deevicama nalazio i tab
etvrte krajike udarne brigade Pete krajike udarne divizije sa tabovima III i IV bataljona. Tu sam sreo, neto ranije pristigle sarajevske ilegalce, Demila Kapetanovia, Bou Ljubibratia, Veljka Sremevia,
Macu Novai, Nijaza Resulovia, Miroslava Stefania, Fuada Numia i
Husniju Tulia. Kao to se vidi, bilo je to vrijeme kada su brojni omladinci Sarajeva izlazili u partizane ovim putem i ovom vezom.
Ubrzo sam rasporeen u III bataljon IV krajike narodnooslobodilake udarne brigade Pete krajike udarne divizije (komandant bataljona Milo Baji, politiki komesar bataljona Drago Sobot), te time zavrava period mog ilegalnog rada kao sarajevskog skojevca i poinje
put u borbenim jedinicama NOV i POJ.

BORKA VOKAL

U NOVOM SARAJEVU
Hrvati, Srbi, Muslimani, komija do komije - tako sastavljeni u
Novom Sarajevu, doekali su 1941. godinu.
Do tada stanovnici, u to vrijeme ovog provincijskog naselja, dijelili
su radosti i tugu, uestvovali u pogrebima i svadbama i sa svojim sitnim zavistima i pakostima, razumijevanjima i zadjevicama vezivali kraj s
krajem.
U prvim danima ratne 1941. godine, bombardovanje grada, prijetei fijuci tuka i mesermita, olova i elika koji su odnosili, dok trepne, mile i drage - zbili su ovaj narod, zbliili ga u bijegu i strahu.
Odmah poslije okupacije, zastraujua iznenaenja potresala su
nae naselje Novo Sarajevo. Neoekivano, iz pojedinih kua, a posebno iz kua Folksdojera - izlazili su pojedinci u utim ustakim ili
crnim SS-uniformama, mladii, dojueranja djeca, u crnim kouljama
sa haknkrojcem, vani, prijetei, razmetali su se po ulicama, dok su u
ljetnoj ezi tretali zvui njemakih mareva, zapovijesti i izvjetaji s
frontova o pobjedama. Grmila je zahuktala ratna maina po Evropi, a
zvui su je donosili sa radio-aparata u svaki dom. Nije se mogao od nje
niko odbraniti. Vika vlasti i moi, prijetnji i nasilja probijala je sve zidove ovog naselja, pritisnutog mukotrpnim ivotom.
A narod, nijem i zaplaen, gleda i udi se. ta ovo bi sa nekim od
naih komija? Odakle im uniforme? Pa nismo ni znali da su ovi ustae
ili oni Foiksdojeri! Aktivno organizovana napredna omladina imala je
vie saznanja gdje su korijeni ovoj pojavi, pa ne samo da se nije mirila
sa ovim stanjem nego je produila pod rukovoenjem SKOJ-a sa pojaanim radom.
Omladinke i ene, omladinci i radnici, traili su i nalazili sve one
koji su bili nai i koji su se ispoljili u predratnim akcijama SKOJ-a. inilo se sve da se pokrene otpor, da se ulije vjera u mogue izlaze, u moguu pobjedu kroz nekompromisnu borbu s neprijateljem. U tim te34*

531

kim danima uporno smo to tvrdili i uporno htjeli. Vrlo brzo poela je i
glad u Novom Sarajevu. Jeli smo hljeb od mekinja i gledali kako hitlerovci mau buter i marmeladu. Porodice eljezniara koristile su povlaene vonje, pa su ene ili djeca odlazili preko Save da nabave koji
kilogram brana i masti. Kako je jesen odmicala, strah i neizvjesnost
su rasli. Ustae i hitlerovci sve su vie dizali glavu, oni neopredijeljeni
uvlaili su se u tiinu svojih kua. Poelo je da stie sve vie vijesti o
otporu, o miniranim vozovima, o bjekstvima komunista iz zatvora, o
partizanskim odredima. Vezu sa Partijom drala sam koncem 1941. godine preko Slobodana kaljka. Obavljali smo razne zadatke, skupljali
novanu pomo, prenosili vijesti i biltene, oruje, sanitetski materijal.
Dizali moral narodu, nevjeto, ali uporno, s mnogo vjere i optimizma.
Omladinke, koje su prisustvovale sastancima, u to vrijeme (u mojoj
kui), bile su: Nata Boi, Mica Ostojin-ircelj, Urfeta Goloevi, Emica Novosel, Gina Kreak, Cica uleti, Mira Vokal i druge. Organizatori-aktivistkinje ena Novog Sarajeva bile su: Marija Blaek, Marija
Himerlajh i druge.
Sigurno da poetak zime 1941/42. i proljee 1942. pamti Novo Sarajevo po izuzetnom pritisku i teroru. Cio grad je bio, u stvari, jedan logor. Hapenja nisu prestajala, Jevreji su masovno odvoeni, poele su
provale koje su proreivale nae redove.
Nekako u proljee, traili su mi da sakrijem jednu partizanku koja
je iz partizana bila poslata u grad. Bila je to Viktorija Baruh, mrava,
oiana, izgladnjela, s ranama na nogama. Ostala je u naoj kui 2-3
mjeseca. Prvo je bila s nama u stanu, a poslije, kad su oko kue poeli
da se vrte agenti, smjetali smo je na tavan, ispod krova. Nou bi otac
skidao crijep, peo se i nosio joj hranu. Rane su joj bile sve gore, pa
smo morali neto uiniti. Doktor, Jevrejin - Moo Alkalaj, koga nisu
odveli, uivao je poseban ugled u narodu kao humanista, dolazio je
kui da lijei moju majku, koja je 1942. godine umirala od raka. Jedina
ansa je bila da njega zamolimo da pomogne Viktoriji, lako je bilo oito
da je odmah vidio o emu se radi, nije nita pitao. Pregledao je, previo
rane i dao lijekove. Docnije, nabavili smo joj lane isprave preko Cice
uleti, obukli je i jednog dana ju je odvela Marija Himerlajh dalje. Nikada je vie nisam vidjela. Bila je draga djevojka, veoma vedra. Teka
neizvjesnost nije joj ubila optimizam. Noima smo priale o partizanima, pjevale partizanske pjesme i pjesme panskih boraca. Priala je
mnogo i o svojoj sestri koja je ostala u jedinici. Poslije rata ula sam
verziju da je, preobuena u zar, pokuala pobjei iz grada, ali da je uhvaena i odvedena u logor. Hrabro se drala, nije nikog odala, jer je i u
velikoj provali, kad sam bila u zatvoru, kada su se i mnoge sitnice saznavale, o Viktoriji niko nije rijei progovorio. Sauvala je sve one ljude
koji su je krili i pomogli joj.
to je vrijeme odmicalo i teror rastao, mrnja je postajala jaa,
otpor uporniji. Vijest o svakoj partizanskoj akciji izazivala je radost i
ponos. Sedmog novembra 1942. godine - u jeku terora proslavljali

smo na skojevskom aktivu dan oktobarske revolucije, a na Trebeviu

zaplamsale su vatre. Sarajevski skojevci su tako, u vrijeme najveeg
terora i hapenja, objavili jo jedanput svoje prisustvo u gradu i svoj
poziv na otpor. Mijenjali su se drugovi, lanovi Partije preko kojih sam
odravala vezu sa pokretom. Poslije kaljka, bio je Mladen Kneevi
Traktor, pa Demal Bijedi, pa Adem Bu. ene omladinke ukljuivale
su se u razne sredine sa enama domaicama, radnicama, odlazile
porodicama poginulih drugova ili partizana. Sjeam se da smo redovno
obilazili u Pofaliima majku pokojnog ivka Joila i sitnim panjama iskazivali joj nau brigu. Partija je od pomoi koju smo prikupljali, davala
dio kojim smo skromno pomagali porodice komunista i drugih aktivista.
Stvoren je i odbor aktivista u kome su bili Mirko Kurida, Boo
Tomi, Alfred Dezuana Bunco, ja i drugi, koji je imao zadatak da prikuplja i transportuje oruje partizanskim jedinicama, da pronalazi ljude
sposobne za borbu i da ih upuuje u partizane. Veza s Vojnotehnikim
zavodom drana je preko Franje Sesara, sa eljeznikom sekcijom za
odravanje pruge - preko Josipa Vokala, a sa Glavnom eljeznikom
radionicom - preko Dezuane. Tu se skupljao sav materijal, oruje i
sanitetski materijal i drala veza sa jedinicama.
Krajem 1942. godine, Bu me je povezao sa Nadom Vrankovi, preko koje je trebalo da ostvarimo saradnju sa partijskom elijom i aktivima Kovaia. Po zadacima koje mi je Bu prenosio, kontaktirala sam
nekoliko puta s Nadom. Sa Buem sam etajui po gradu, podnosila
izvjetaj ta smo sve preduzeli, kakvo je raspoloenje naroda u Novom
Sarajevu, kako se dre i koliko su aktivni skojevci. Djelovao mi je kao
asketa. Hramao je na jednu nogu. Sa izrazito ispoljenom jakom - eljeznom voljom, izazivao je u meni divljenje. Na jedan zakazani partijski
sastanak u Kovaiima trebalo je da odem s Buem. Na Marijin-dvoru,
poetkom decembra 1942. godine, uzalud sam ekala Adema. Nije doao. Kako je bivao veoma taan, pretpostavljala sam da se neto ozbiljno desilo. Bilo je tako. Provala poslije izdaje Nade Vrankovi proredila je nae redove. Iz Novog Sarajeva uhapene smo bile od ena Marija Himerlajh, Stana Ivi, Gina Kreak, Nata Boi i ja. I Marica .Himerlajh, Gina Kreak i Stana Ivi bile su tereene po vezama van Novog
Sarajeva.
Provale su se nizale, ali je organizacija i aktivnost u Novom Sarajevu bila neprestana. Oni aktivisti koji su ostali, preuzimali su inicijativu
i rad je tekao, padali su u zatvor, kao Emica Novosel, a drugi, sljedei,
opet nastavljali. Ma kako mi izgledala ova aktivnost nevjeta, poetnika, bez iskustva - ocjenjujui danas - ipak, mora se rei, da nijedna
akcija nije ostala bez odjeka. Iz svake rijei nicale su nove akcije, novi
otpori i iznad svega novi ljudi - nova ena - borac, ratnik, revolucionar, ilegalac, partizanka. Meutim, mnoge akcije ostale su nezabiljeene, pa samim tim i mnoge aktivistkinje - ene i omladinke.

U Belediji, u velikoj eliji, gdje nas je bilo oko 20 smjeteno, poslije perioda ispitivanja i batinjanja, nije bilo demoralizacije. Doekali
smo novu 1943. godinu u zatvoru sa revolucionarnim raspoloenjem i
internacionalom. Optimizam mladosti, vjera u otpor nisu naputali
ogromnu veinu. Bez obzira ko je kako izdrao pod batinama, elja za
otporom nije ni u jednoj bila satrta. Naprotiv, sa reetaka Beledije pjevale smo da bi nas uli radnici i egrti koji su u nekoj radionici ispred
zatvora radili. Naoj radosti nije bilo kraja kad bi poneko od njih nastavio da zvidue Crven je istok i zapad i si. Smiljale su se odbrane
pred suenje, jer jedan dio nas morao je da izae pred Pokretni prijeki
ustaki sud.
Osmi mart 1943. godine - kitica svjeih proljetnih ljubiica, modrih i jo vlanih, najljepi je poklon koji sam u mom ivotnom vijeku
dobila. Iz zatvorske muke elije poslali su nam drugovi cvijee za na
praznik. Kako su se u tome snali, moe se samo pretpostaviti.
O svakoj od ovih ena mogao bi se napisati poseban dokument,
svjedoanstvo o jednoj mladosti, o jednom djevovanju, o borbi jedne
ene, o njenom odricanju, hrabrosti, otporu, prkosu, rtvi, umiranju.
Bile smo jedinstvene. Pune razumijevanja da u tim najteim trenucima i iskuenjima pruimo jedna drugoj podrku, da stavljamo
hladne obloge na pretuene tabane, na modroplave oteknute glave od
pendreka Franje Radoa, Bage i drugih. Jedno je bilo sigurno: svaka
od ovih ena, koje su se drale pred policijom manje ili vie hrabro,
pod teretom muenja i batina, sa svakim novim jutrom, ispoljavala je
jau elju za daljom borbom, upornijom i smiljenijom. Pouene iskustvom provale, uile su kolu revolucije - kako treba djelovati prikrivenije, smiljenije i jo efikasnije.
Pojedine slike iz tih dana trebalo bi da ostanu zabiljeene. Marija
Himerlajh u lancima, mrava, blijeda, sa sijedom raupanom kosom,
poslije noi batinjanja i kljukanja solju, vie na jednog druga pred
agentima: Dokle e izmiljati!
Ili Jelena Vitas, u eliji sudskog zatvora pjeva pjesmu Jesenjina
Dovidenja drue, ujutro, kada je trebalo izai pred Pokretni ustaki
sud. Nisam tada znala da je to bio moj konani oprotaj sa Jelenom Vitas.
U elijama sudskog zatvora nale smo se sa enama iz svih krajeva grada. Profesorke, pravnice, gimnazijalke, radnice, domaice, slubenice, da bi se, poslije suenja, opet razile po zatvorima, ustakim
elijama Sarajeva, robijanicama, koncentracionim logorima, ili ponovo
na daljem ilegalnom radu ili u partizanskim jedinicama. Neke od nas
smo imale sreu da budemo putene iz zatvora. Po izlasku iz zatvora,
ponovo smo uspostavile veze sa pokretom.
Avgusta mjeseca 1943. godine preduzeta je akcija za odlazak u
partizane jedne grupe aktivista. I to je dokaz da se organizovana borba
nastavlja. Traei vezu, obilazila sam jedan broj drugarica. Tih dana
jedna grupa, Sveto uri, Gina Kreak, Mira Vokal i ja, sklonila se ile-

galno kod Jele Brkljai, tadanje slubenice Direkcije uma. Ona je

primala veliki rizik na sebe, iako je znala da iz njene kue moemo
otii samo u partizane ili u zatvor - tim prije to je policija tih dana i
noi pretresala uporno kuu Vokala traei nas. Na kraju, veza je uspostavljena preko Slavice Milievi i Esada engia, tadanjeg sekretara Mjesnog komiteta. Milena Milievi-Petrovi odravala je tada kurirske veze u samom gradu, a kuriri iz pravca Igmana ispratili su nas do
Stupa, gdje smo se krili kod Nikole Kolumbia (ake), pa sutradan nastavili put do kue Mirka Toia.
Pod samim Igmanom, jedna grupa ena iz porodice Toia, u bijelim maramama, trei je donijela veliku tepsiju pite da nas nahrani
prije dolaska ete iz Visoko-fojnikog odreda. Ko zna koliko su hrane
donijele i spremile ove ene za sve nae drugove i drugarice koji su
ovim kanalom tada odlazili u partizane.
Crvena petokraka na kapi mladog partizana, naoruanog borca,
znaila je za nas, kad smo je ugledale te noi, neizmjernu radost slobodu.
Tako smo stizali razliitim kanalima u Visoko-fojniki odred da bi
se jedan broj nas, uesnika ilegalnog rada u Sarajevu, naao u Petoj
krajikoj diviziji: Zehra Muidovi, Nijaz Resulovi, Miro tefani, Mira
Vokal, Gina Kreak, Milena Milievi-Petrovi, ja i drugi. Sve tekoe
koje je partizanski rat nosio sa sobom bile su lake od teke ilegalne
borbe u okupiranom Sarajevu.

MAHMUT SUDUKOVI

OMLADINA BISTRIKA
U podnoju Trebevia, na njegovim strmim i kamenitim padinama, tamo gdje ve poinju vrleti ove nae drage planine, razvila su se,
valjda jo u tursko vrijeme, naselja najsiromanijih stanovnika grada
Sarajeva. Proleteri, najee bez odreenog i stalnog zanimanja, sitne
zanatlije, poneki mali trgovac, piljar i tek poneki nii,slubenik, sagradie u sjeni planine naselja Hrid, Bistrik, Mahmutovac, Brijeg, Tereziju,
Brdo-damiju, irokau i druga.
Ovdje smo se mi, predratni djeaci i omladinci, rodili i stasali.
Tu smo mi, Bistriani, kako nas grad jednim imenom naziva, sticali prva
saznanja o ivotu i drutvu. U vedra zimska jutra, u sjeni planine,
drhtei oskudno odjeveni, jo kao djeaci, gledajui drugu, suncem
obasjanu stranu grada, nejasno smo nasluivali da neto nije pravo,
pravedno.
Ovdje su se zaeli u dnu naih dua i prvi protesti protiv neega
ega jo nismo bili svjesni i nadanja da emo i mi jednom jesti bijele
zemike s demom od kajsija za doruak u koli.
Na naim tijesnim, kaldrmisanim, ali istim sokacima, mi, predratni omladinci, konano smo shvatili da i nije dovoljno postavljati pitanja i protestovati, ve da neto valja initi za bolji i sretniji ivot. Nismo ni slutili da emo vrlo brzo morati od zlikovakog faizma da branimo i ono to smo do tada imali i da emo u borbi protiv najcrnjeg zla
ne samo pobijediti ve i ostvariti nae djeake elje.
Veliki broj golobradih bistrikih mladia i predivnih djevojaka,
oiju bistrijih od Bistrikog potoka i lica bjeljeg od snijega, pobjedu i
ostvarenje svojih snova nije doekalo. Izginuli su za slobodu i bolji ivot.
Veina omladine Bistrika je, i pored jake faistike propagande,
ve prije rata i sloma Kraljevine Jugoslavije, kao i nakon kapitulacije,

ostala u ubjeenju da rasulom vojske ne prestaje borba naroda za slobodu i nezavisnost. Medu omladinom su se vodile duge diskusije o
tome da li e i kada e Hitler napasti SSSR i, mogu rei, vei je dio
omladine prieljkivao ovaj napad.
Prvih mjeseci napada Hitlerove Njemake na SSSR, vidno se osjetio organizovani rad i uticaj KP i SKOJ-a meu omladinom Bistrika.
Ustanak je bio u toku, i prvi borci, stanovnici ovog kraja grada, ve su
bili u odredima. Istina, bili smo zbunjeni brzim prodorom faistikih
trupa kroz SSSR i naivno smo povlaenje ruskih vojnih jedinica upcredivali sa taktikom Kutuzova, ali ni tada, na usponu faistike moi,
nismo sumnjali u Hitlerov poraz.
U toku 1941. do aprila 1942. godine bio sam povezan neposredno
za Smaila Hadimusia, koji je, kao lan KP, ubijen u Ustakom redarstvu, poetkom decembra 1942. godine, a zatim baen s prozora
treeg sprata u dvorite policijskog zatvora. On je stanovao nekoliko
ulica dalje i znao je moje politiko ubjeenje i opredjeljenje. Ve avgusta 1941. godine dobio sam od njega zadatak da organizujem aktiv
provjerenih omladinaca-antifaista sa podruja Bistrika, Brijega, Terezije, Hrida i Mahmutovca, te da preko njih prikupljam oruje i municiju,
lijekove, novana sredstva, odjeu i obuu i da zajedniki djelujemo
meu omladinom na irenju antifaistikih ideja i popularisanju NOB-e.
Ujedno me povezao sa omladincima sa Terezije, Ibrom Adoviem i
njegovim bratom Erefom (ubijenim od ustaa 1945. godine u Sarajevu).
Kako sam ve ranije poznavao vei broj. omladinaca ovog podruja, mogao sam odmah pristupiti formiranju aktiva - ukljuivi u aktiv,
pored brae Adovia, jo i Slavka Kueru, neto kasnije Izeta ulia,
a zatim Mesuda Demidia. Duli je poginuo kao partizan pred kraj
rata, a Demidi je ubijen 1945. u Sarajevu od ustaa.
U radu aktiva, u prvo vrijeme, kontaktirao sam sa pojedincima
samo neposredno. lanovi aktiva jedan za drugog nisu znali. Takvo je
bilo uputstvo dobijeno od Smaila. Vezu sa Hadimusiem sam imao
samo ja. Kasnije sam saznao da su ovu vezu odravali i braa Adovii.
Poetkom 1942. godine, Hadimusi me povezuje i sa Junuzom
Kamenicom, sekretarom partijske organizacije na Bistriku i Babia
Bai, od koga aktiv takoe prima povremeno zadatke. U isto vrijeme
saznajem da aktivi postoje i na Hridu, irokai, Skenderiji te u cijelom
gradu.
lako je Hitlerova Njemaka, u to vrijeme, jo uvijek na vrhuncu
svoje moi, otpor okupatoru i kvislinkoj NDH graana ovog dijela grada ne samo da ne stagnira ve i dalje jaa zahvaljujui sve ivljoj aktivnosti partijske organizacije i omladine. Pomo graana NOB-i u novcu,
oruju, odjei, lijekovima znatno je vea. Vei dio graana koji su se
do tada drali manje-vie pasivno, pristupa otporu sasvim jasno opredijeljen. Sjeam se reagovanja graanina Arifa Zainovia, pekara, stanovnika Begovca, kome prilazim, nakon konsultovanja sa Hadimu-

siem, s prijedlogom da i on, kao neto imuniji graanin, priloi novac

za Narodnu pomo. Znao je stari lisac, kako smo ga zvali, sve nas
aktiviste, mada to nikad i niim nije pokazao, te je bez bojazni od provokacije, bez ijedne rijei, tako rei, na ulici, s osmijehom na licu koji
se kod njega rijetko viao, dao vei novani prilog. Racije i hapenja
graana kao da ovaj otpor jo vie podstiu. Ovim dijelom grada vie
ne patroliraju nou poslije redarstvenog sata njemake i ustake patrole, a ako se ve i pojave, onda su to itava naoruana odjeljenja
faista.
Poetkom avgusta 1942. godine upuen sam na sastanak u Ulici
Hajduk-Veljka. Bio je vedar ljetni dan, etiri sata poslije podne. Na ulazu druge ili tree zgrade s lijeve strane, na samom poetku ulice, stajao je omladinac kome sam rekao lozinku i koji me uputio na drugi
sprat. Zatekao sam vie omladinaca, meu kojima sam znao samo Mesuda Demidia, lana mog aktiva. Bio sam iznenaen, jer je ovo bilo
prvi put da se okupljamo na sastanku. Sastanak je otvorio i njime rukovodio drug Filipovi, kojeg, takoe, nisam poznavao. Sastanak je imao
radno obiljeje, ali je to bila i sveanost koju sam dugo prieljkivao. Na
sastanku mi je saopteno, kao i nekim drugim prisutnim, da sam primljen u SKOJ. Tada je utvreno da e radom omladine na Bistriku, Hridu, Begovcu, Babia Bai, Skenderiji i irokai rukovoditi jezgro
SKOJ-a, kojem e biti sekretar Kemal Fazli. Mesud Demidi je trebalo da se povee sa organizacijom SKOJ-a u Vojnotehnikom zavodu, gdje je bio zaposlen. Jedan od zakljuaka ovog sastanka je da se
sastanci grupa aktivista odravaju zajedniki, a ne da se samo kontaktira sa pojedincima kako je do tada praktikovano, te da se vie radi na
omasovljenju postojeih i formiranju novih grupa.
Kasnije sam saznao da su ovom sastanku prisustvovali jo i Kemal Bakari, ukrija Masli, Abdulah Alikavazovi i neki drugi. Od tada
pa do konca oktobra 1942. godine, jezgro SKOJ-a kojim rukovodi Fazli, ima na vezi grupu aktivista na Bistriku sa sekretarom Abdulahom
Alikavazoviem, na Hridu sa sekretarom Kemalom Bakariem, te na
Begovcu, kojom sam ja do tada rukovodio. Na irokai i Brdo-damiji
postojale su posebne grupe aktivista koje nisu bile vezane za na aktiv. Ne sjeam se ko je vodio grupe aktivista na Skenderiji i Babia Bai.
Jezgro odrava redovno radne sastanke, a povremeno i sastanke
ideolokog obrazovanja. Sastancima i dalje redovno prisustvuje i njima
rukovodi drug Filipovi ili ef, kako smo ga kasnije nazivali i za kojeg
smo tek pred kraj 1942. godine saznali da je Adem Bu, lan Mjesnog
komiteta KPJ za grad Sarajevo. Povremeno se odravaju i proireni
sastanci kojima prisustvuju i lanovi SKOJ-a sa podruja grada. Znam
da su ovim sastancima prisustvovali Jelena Vitas, tefica Belak, Mehmed Dini i drugi.
Na sastancima jezgra se pripremaju akcije, podnose izvjetaji o
izvrenju ranije donesenih zakljuaka, a na teoretskim sastancima se

itaju razni materijali, sarajevski bilteni i o njima se vodi diskusija. Povremeno se prouavaju marksistika literatura i informacije o borbi i
stanju na frontovima.
Oruje i municija se prikupljaju u znatno veim koliinama. Sada
se oruje deponuje u centralnom magazinu, u tadanjoj Karpuzovoj
ulici, kod skojevca ukrije Maslia, kome je posebno povjeren ovaj zadatak.
Jezgro formira biblioteku SKOJ-a. Knjige su najee porijeklom
iz biblioteke jevrejskog drutva Matatja, koja je djelomino spaena.
Bilteni partijske tehnike i druga literatura se preuzima kod obuara
Franje Gnjidice, u Ulici Zrinjskog broj 2, pa je u ovo vrijeme ire podruje Bistrika, tako rei, opskrbljeno biltenima i drugom literaturom.
Septembra 1942. partijska tehnika izrauje i slike (crtee) druga Tita
na apirografu, te na ovom podruju bilo je malo potenih graana kojima slika, na odreen nain, nije bila doturena. Inae, ustaka policija i
njeni dounici ne stiu izbrisati antifaistike parole ispisane po zidovima kua i ogradama.
Faistike omladinske organizacije Ustaka mlade i druge,
koje su poetkom 1942. godine na Bistriku poele da rade, razbijaju
se do temelja, tako da do konca rata gotovo nisu vie ni postojale. Zanimljivo je i jedinstveno kako je ovo uinjeno. Lino sam na sastanku
jezgra dobio zadatak da se pobrinem da se organizacije razbiju poto
nas je prije toga drug Filipovi ukorio to smo dopustili okupljanje
faistike omladine i omladine koju ova vrbuje. Nisam mogao nai
naina da ovo postignem, te sam nekoliko dana ee dolazio pred
prostorije organizacija koje su se nalazile u Ulici 6. novembra (Bistrik).
Posmatrao sam ko sve navraa u ove prostorije, te konstatovao da su
to uglavnom sinovi uglednijih graana Bistrika, sinovi trgovaca i slubenika. U prizemlju prostorija Ustake mladei bila je jedna piljarska
radnja, veoma oskudno snabdjevena sa neto suhih kruaka i povra,
uostalom kao i sve piljarske radnje u tim oskudnim ratnim godinama. U
piljarsku radnju se moglo ui i iz hodnika koji je vodio u prostorije
Ustake mladei . Pala mi je na um ideja da bi provala, obijanje ove
radnje iz hodnika, pala na lanove Ustake mladei, te da bi roditelji
lanova organizacije reagovali zabranom djeci da dolaze u ove prostorije. Nagovorio sam jednog omladinca, avanturistu, svog druga iz djetinjstva, Aliju Demidia da obije radnju dok sam ja uvao strau, to
je ovaj odmah i prihvatio. Naravno, u radnji nije bilo nita vrijedno. Sa
neto suhih kruaka u depovima izaao je iz radnje, psujui. Pria
vlasnika radnje o provali i velikoj teti brzo se pronijela Bistrikom, a
ve isti dan prostorije organizacije bile su prazne. Vjerovatno su ovu
provalu iskoristili patrioti i drugi antifaisti kao materijal protiv lopovskog odgoja u Ustakoj mladei.
Novembra 1942. godine jezgro organizuje na svom podruju
proslavu godinjice oktobarske revolucije. Preko Mjesnog komiteta
KPJ, odnosno SKOJ-a dobili smo rakete i petarde, te je na dan prosla-

ve, 7. novembra u 18 sati grad Sarajevo bio osvijetljen mnotvom raketa, a pucnjava petardi je unijela pometnju i strah medu okupatorske i
kvislinke snage od partizanskog napada. Nijedan uesnik u akciji nije
otkriven ni uhapen. Skojevci Bistrika su ovom prilikom, zaista, slavili.
Velike vatre, upaljene tano u 18 sati na Hoinu brijegu, olinoj kapi,
popovu gaju, Boguevcu, Komatinu, irokai i drugim mjestima,
prkosno su gorjele do kasno u kiovitu no i kao da su nam davale
novu snagu i elju za nove borbe i akcije u vrijeme kad je Hitler histerino najavljivao osvajanje Lenjingrada, Moskve i Staljingrada.
Istog mjeseca, Kemal Fazli, sekretar jezgra, prelazi na zadatak
kurira, ako se ne varam, Mjesnog komiteta KPJ, a rukovoenje jezgrom prenosi na mene. Meutim, odmah zatim uslijedila je decembarska policijska provala u partijsku i skojevsku organizaciju. U ovoj
provali su pohapeni i svi lanovi naeg jezgra. Na njima je provala i
zaustavljena. Niko od lanova organizacije iz grupa aktivista nije uhapen. lanovi jezgra, skojevci, dostojno su se drali pred faistikom
policijom i pored zvjerskog muenja. Kako je poricanje meusobne
veze i veze s organizacijom bilo najbolje rjeenje u ovakvoj situaciji,
tako je i postupljeno. Na eventualnu, ovakvu situaciju smo pripremani i
mnogo prije hapenja.
lanovi jezgra, Kemal Fazli i Kemal Bakari, na intervenciju nekih, vjerovatno, podmienih visokih faistikih funkcionera, puteni su
iz zatvora 1943. godine, a potom su izali u partizane. Abdulah Alikavazovi, tefica Belak, Jelena Vitas, ukrija Masli i ja predani smo Pokretnom prijekom sudu u Sarajevu, da bi zatim bili upueni u logor
Stara Gradika i Jasenovac.
U ovoj provali poginu herojskom smru i lan Mjesnog komiteta
KPJ Adem Bu. Zvjerski je muen. Nikad ga neu i ne mogu zaboraviti. Ni njega ni druge drugove. ivjee u meni dok i ja ivim. Rado u se
sjeati i njih i naih zajednikih akcija.

MUHAREM TANOVI

AKTIVNOST OMLADINE NA IROKAI I SOUKBUNARU

irokaa i Soukbunar su relativno izdvojene cjeline periferije Sarajeva i bili su preteno nastanjeni radnicima, zanatlijama i ostalim slojevima sriomanog stanovnitva. Omladina koja je tu ivjela uglavnom
je pripadala ovim socijalnim kategorijama. Na ovim podrujima su jo
otprije djelovala drutva Muslimanska itaonica Preporod i Zatitnik
prirode u kojima su radili napredni radnici, lanovi Partije i SKOJ-a.
Na ovim podrujima ivjeli su i djelovali pojedini ljudi koji su i ranije
pripadali radnikom pokretu i koji su uestvovali u raznim trajkovima i
drugim akcijama.
Na irokai, ve u proljee1942. godine, djelovali su skojevci, Sulejman Koradi Donski i ja. Kasnije su primljeni u SKOJ Esad Kaldo
Bobi i Edhem Kamberovi Edo, pa je tako formiran aktiv SKOJ-a. Jedno od sredita aktivnosti rada SKOJ-a na ovom podruju je bila i Muslimanska itaonica na irokai, dok su pojedinci i grupe omladinaca skojevaca djelovali po pojedinim mahalama (na Mejdanu, Komatinu,
Soukbunaru, Mrakui, Balibegovici, Goloderici, Brdo damiji i u drugim
ulicama). lanovi SKOJ-a iz ovog aktiva, pored djelovanja na terenu irokae i Soukbunaru, razvijali su svoju aktivnost za NOP i u kolama,
preduzeima i ustanovama u kojima su radili (u eljeznikoj radionici,
Srednjoj tehnikoj koli, gimnazijama, u drutvu Hrvatska krila aeroklub i dr.).
Pored navedenih skojevaca, nato kasnije omladinskim radom biii
su obuhvaeni jo Esad Bajraktarevi, Demal esovi, Enver Filipovi, Vahida Koradi, Halid Ljutika i Fuad Efendi.
Veza aktiva na irokai sa Mjesnim komitetom SKOJ-a odravana
je preko Mehmeda Dinia Rosija, a nju smo naizmjenino odravali
Sulejman Koradi i ja. Osim ove veze, posredstvom Rosija, ovaj aktiv
bio je povezan i sa Nazifom Hadoviem Garom, radi djelovanja grupe

skojevaca i omladinaca u eljeznikoj radionici, koja je jo prije, samoinicijativno, poduzimala neke akcije, sabotae i slino.
Rad skojevaca uglavnom je bio u irenju ideja NOP-a, obuhvata^
nju omladine podjelom i proradom propagandnog materijala, letaka,
biltena, te u irenju radio-vijesti Slobodne Jugoslavije i si. Znaajnu
ulogu za irenje ideja NOP-a imali su ranije tampani primjerci uike
Borbe, koji su predstavljali veoma veliku vrijednost meu ilegalcima
grada Sarajeva.
Rad skojevaca na irenju ideja NOP-a bio je gotovo najvaniji zadatak u ono vrijeme, jer se tako suprotstavljalo neprijateljskom uticaju
i djelovanju. Moe se slobodno rei da smo vodili borbu za svakog pojedinca, osobito ako se ima u vidu i to da u okupiranom Sarajevu stalno nije bilo hrane, odnosno namirnica i drugih ivotnih potreptina, pa
su neki neupueni mladi ljudi, pod uticajem ovakvog tekog stanja i
neprijateljske propagande, traili izlaz u odlasku u neprijateljske formacije, zatim na rad u Njemaku i slino. Zato je na rad bio usmjeren
na spreavanje ove politike okupatora.
Tokom marta - aprila 1942. godine, nastala je velika policijska
provala u sarajevsku organizaciju NOP-a. Sa naeg podruja bio je
uhapen Vehid Muminovi, te smo, zbog toga, a i inae radi opreznosti, sve sastanke SKOJ-a odravali u strogoj konspiraciji. Kontakti sa
vezama i sastanci aktiva su bili rjei, a vrijeme i mjesto sastanaka bili
su svaki put razliiti, dok su sastanci bili kratki, a ponekad su saoptenja i uputstva za rad davani i u prolazu.
I pored oteane situacije, sastanci naeg aktiva SKOJ-a odravani
su tokom cijelog ljeta 1942. godine, pa i nadalje, na njima smo proraivali materijale i dolazili do osnovnih saznanja o revoluciji i ciljevima i
idejama NOP-a. Ovim radom smo obuhvatili gotovo sve omladince koji
su bili povezani sa naim aktivom. lanovi naeg aktiva koji su radili u
Glavnoj eljeznikoj radioni, zajedno sa Nazifom Hadoviem Garom,
ukljuivali su se u akcije kvarova i sabotae na lokomotivama, postrojenjima, borbenim inskim vozilima i si. U toj grupi su bili Sulejman Koradi, Edhem Kamberovi, Avdo Sandaktarevi i drugi. Isto tako, i ja
sam, kao uenik Srednje tehnike kole, vrio uticaj na svoje drugove
u koli i okupljao omladince koji su bili antifaistiki raspoloeni (Milo
Sjekloa, Mithat Paovi, Bogdan Skopal i drugi).
Poetkom septembra 1942. godine Sulejman Koradi, Edhem
Kamberovi, Enver Filipovi i Halid Ljutika Finac otili su na izuavanje
zanata u eljezniku zanatsku kolu, pa su dobili zadatak da se ukHue u rad za NOP meu uenicima ove kole, a aktivom SKOJ-a na
irokai rukovodio sam i dalje ja. Potkraj septembra, sa naim aktivom
SKOJ-a na irokai povezana je grupa omladinaca sa Soukbunara, u
kojoj su bili amil Pando opek i Ibro Alibegovi, sa kojima je drao
vezu Halid Ljutika. Preko njih bili su povezani i drugi omladinci sa
Soukbunara.

Kua u ulici Bistrik-basamaci br. 28 u kojoj je stanovao i uhapen Nazif Hadovi, sekretar MK SKOJ-a

U oktobru 1942. godine, na aktiv je obavijestio Mehmed Dini

da se priprema proslava 25-godinjice velike Oktobarske revolucije, pa
su skojevci radili na pripremama proslave u okupiranom Sarajevu.
Tako smo dobili zadatak da u odreeni dan i vrijeme zapalimo vatru na
brdu Mrakua iznad Skenderije - 7. novembra, tano u 18 sati. Tom
prilikom su i u ostalim podrujima grada Sarajeva planule vatre - na
Budakoviima, Sedreniku, Vratniku, Grlia brdu, Bakijama, itd. U tom
prizoru za nas velianstvenom, nismo smjeli dugo uivati, jer smo morali, zbog konspiracije, hitro napustiti mjesta, ali smo ipak otili sreni i
zadovoljni to smo izvrili zadatak i to smo okupatore i domae izrode - ustae, prkosom, podsjetili na njihovu skoru propast. U tom vremenu se vodila gigantska bitka za Staljingrad, o kojoj smo stalno obavjetavani preko radija i detektorskih prijemnika koje su izraivali amil
Pando i Demal esovi, dok je vijest o tim dogaajima pripremao za
na aktiv Halid Ljutika. Porazni razvoj ove sudbonosne bitke osjeao
se na svakom koraku u okupiranom Sarajevu, iako je neprijateljska
propaganda vrila veliki pritisak svim sredstvima, ali se istina o slomu
faistikih hordi nije mogla sakriti.
Pored ovih dogaaja, Slobodna Jugoslavija i bilten MK KPJ su
razobliavali i etniku izdaju. To je umnogom doprinijelo potpunijoj i
pravilnijoj orijentaciji mnogih rodoljubivih omladinaca i patriota. Skojevci naeg aktiva su u toj situaciji stalno i u neposrednom kontaktu
objanjavali sutinu i cilj NOB-e i neminovnost kraha faizma, a time i
domaih izdajnika ustaa i etnika.
U decembru 1942. godine nastupila je nova provala ustake policije u organizaciju NOP-a i otpoela su hapenja veih razmjera, kao,
na primjer, u susjednim organizacijama SKOJ-a na Bistriku i Skenderiji. Ovom provalom, sreom nije ugroena naa skojevska organizacija,
tako da smo nastavili ilegalni rad.
U najteem periodu u okupiranom Sarajevu, narod irokae veinom je bio na strani NOP-a. lanovi SKOJ-a su zbog svog rada, iako
mladi, bili potovani i cijenjeni u svojoj sredini, tako da je bilo situacija
da su pojedini skojevci nekada i otvoreno nastupali za NOP, a to nikada nisu mogli doznati dounici Gestapoa i ustake policije.
Jedna od vrlo uspjenih formi okupljanja omladine, pa i starijih,
bili su izleti koje je na aktiv SKOJ-a esto organizirao na padine
Trebevia, iznad naih naselja, gdje smo u neposrednom kontaktu,
slobodnije i sa puno ara, objanjavali omladini ciljeve NOB-e. U ovom
periodu (poetkom 1943. godine) radom za NOP su stalno obuhvatane
i nove grupe omladinaca i pojedinaca; Suad Mrkonji, Ahmed Siro,
Dragoljub Jovanovi, Omer Hafizbegovi, Vahida Koradi, Fadila Mujki, Hidajet alki akal, Vojo Jovanovi, Rasim Muminovi, a neto
kasnije i Esad Selimovi, koji je do tada bio povezan sa aktivom
SKOJ-a na Bistriku. U tom vremenu smo na sastancima aktiva i po grupama proraivali Rezoluciju prvog zasjedanja AVNOJ-a i Prvog kongresa USAOJ-a.

Tokom etvrte neprijateljske ofanzive, u Sarajevu je bila velika

koncentracija neprijateljske vojske. Okupator je preduzimao vrlo stroge mjere kontrole kretanja, policijski as je poinjao u 21 sat, razne
patrole neprijatelja su se kretale i po zabaenijim ulicama. Sarajevo je,
u stvari, bilo tada pravi okupacioni logor, pa su i uslovi za ilegalni rad
bili vrlo teki i rizini. Vezu naeg aktiva SKOJ-a umjesto Rosija, koji je
otiao u NOV, preuzeo je Salih Brakovi Salko. Preko Salke saznajemo da provala policije nije blokirana. Letke i izvjetaje ne dobivamo
kao prije. Zadnji letak MK KPJ smo dobili u aprilu 1943. godine od Rosija, u kojem se raskrinkava zloinaka uloga palestinskog muftije u
podsticanju mobilizacije za SS-jedinice. Taj letak smo rasturili u muslimanske porodice.
U vrijeme bitke na Neretvi, Salko Brakovi nam je prenio direktivu da se intenzivnije nastavi sa kvarovima i sabotaama, posebno na
lokomotivama. Paralelno sa ovom akcijom, skojevci su unitavali neprijateljske propagandne parole, kojima su veliani njemaki Rajh i SS-jedinice, kao i parole na kojima se propagiralo osnivanje Handar
SS-divizije.
Propagandni materijal i druga obavjetenja dobivali smo u malom
broju primjeraka i sa vrlo kratkim sadrajem. Te materijale smo proraivali i davali dalje na itanje, iz ruke u ruku. Aktiv je osim propagandnog ilegalnog materijala, razraivao i naprednu literaturu, koju
smo dobivali od Alme Dini, koja je bila zaduena za nau ilegalnu
omladinsku biblioteku.
U toku pete neprijateljske ofanzive, okupatorski teror u Sarajevu
stalno se pootravao. Organizuju se racije - zapravo lov na ljude, pa
uhvaene okupator odmah otprema u komoru na Zelengoru i druga
mjesta, da po gudurama i vrletima nose hranu i municiju okupatorskim
jedinicama. Usljed ovakve situacije i pritiska ustake i njemake policije, meusobne veze lanova aktiva SKOJ-a, kao i veze sa rukovodstvom, odravaju se uz vrlo velike potekoe i rizik.
U drugoj polovini 1943. godine skojevci irokae istiu letke na
javnim mjestima, na potezu od tadanje malte na Brajkovcu, trebevikom cestom preko Soukbunara, sve do kraja Kovaia.
Neposredno poslije pete neprijateljske ofanzive, naa skojevska
organizacija pristupila je organizovanju i novih grupa antifaistike omladine na terenu irokae i Soukbunara, a za rukovodioce tih grupa bili
su odreeni pojedini skojevci jz naeg aktiva.
Negdje u avgustu 1943. godine Salko Brakovi odlazi u NOV, a
vezu sa naim aktivom SKOJ-a odrava Mesud Demidi Mecaja.
Situacija na frontovima i povoljan tok NOB-e pogoduju da se omladina sve vie i vie ukljuuje u ilegalni rad i da pomae NOP. Masovnije su rasturani leci, radio-vijesti, otkupljivano je oruje, municija i
drugo. U redovima domaih izdajnika ve se mogao jasnije naslutiti
strah, dok je pojava dezerterstva iz neprijateljskih vojnih jedinica uzimala sve vie maha.
3 6 - Sarajevo u revoluciji

5 4 5

Neposredno poslije kapitulacije Italije, odran je poseban sastanak skojevskog aktiva na irokai (na muslimanskom groblju, gdje se
sada nalazi Osnovna kola Agan Bostandi), na kome je razmatrana
nastala situacija poslije kapitulacije Italije. Mecaja nas je obavijestio da
e se preduzeti opsenije mjere reorganizacije NOP-a u Sarajevu, u
kome se pred skojevce postavljaju mnogo iri i sloeniji zadaci s obzirom na optu situaciju i sve veu masovnost obuhvata omladine i
odraslih NOP-om. Skojevci e biti rasporeivani na nove zadatke, a
predstoji i organizovanje kvartovskog jezgra SKOJ-a, koje e obuhvatiti sve skojevske aktive na podruju irokae, Bistrika, Hrida, Babia
bate i Soukbunara. Na sastanku je istaknuta potreba stroge konspiracije i da se ozbiljnije vri provjera novoprimljenih lanova, jer je postojala mogunost ubacivanja provokatora u nae organizacije. I zaista,
neposredno iza ovog sastanka, pristupilo se organizovanju kvartovskog jezgra SKOJ-a - Bistrik, u koje ulaze Mesud Demidi, Sulejman Koradi, Esad Kaldo, Hidajte alki, Demal esovi, Esad Bajraktarevi, Hikmet Misirli, Pavle Pavlin, Enver Filipovi, Vahida Koradi i ja. Sastanak ovog rukovodstva SKOJ-a odran je u kui Hasana
esovia, ispod velikog eljeznikog mosta na Bistriku.
Doznali smo preko radija Slobodna Jugoslavija da je odrano
Drugo zasjedanje AVNOJ-a i da je drug Tito proglaen za marala
Jugoslavije. Takoe smo saznali da je odrano i Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a i da e Bosna i Hercegovina postati federalna jedinica u sastavu nove federativne Jugoslavije.
Kvartovsko jezgro SKOJ-a nastavilo je sada rad sa mnogo irim
zadacima na organiziranju omladine. Daljnji tok ilegalne aktivnosti na
ovim podrujima grada bio je sve intenzivniji, iako su pojedini lanovi
SKOJ-a i iz ove skojevske organizacije odlazili u NOV, a neke je okupator uspio uhapsiti, suditi i deportovati u Jasenovac, Novu Ves i ostale logore.

MEHMED DINI

VELIKA HAPENJA KOMUNISTA I DRUGIH

PRIPADNIKA NOP-a OD PROLJEA 1942. DO LJETA
1943. GODINE
Neprestana hapenja brojnih komunista i drugih aktivista NOP-a
najbolje svjedoe o kontinuiranom i veoma snanom djelovanju NOP-a
u gradu Sarajevu. Bez obzira na sve faistike progone koji su
uvijek znaili gotovo stoprocentnu mogunost gubitka ivota, zastraivanje i smrt, nije zaustavljen proces borbe za narodno osloboenje.
Odanost pokretu i veliki patriotizam ljudi, naroito mladih, izaziva divljenje.
U ovom napisu ograniiu se na to da, na osnovi postojee dokumentacije, .registrujem i prikaem ono to je najneophodnije da italac, bar donekle, bude upoznat sa brojnou hapenja i bezobzirnim
djelovanjem faistike policije protiv NOP-a u gradu kako bi ga fiziki
unitila. Podaci koje u navesti sami za sebe mnogo govore o tome da
se u okupiranom gradu odvijala stalna, teka i ilava borba kao i na
frontu. Vrlo esto, ona je bila tea, komplikovanija i odnosila je mnogo
rtava.
U razmaku od svega sedam-osam mjeseci, po drugi put u 1942.
godini, u redove organizacija NOP-a u Sarajevu duboko je prodrla
okupatorsko-kvislinka policijska provala. I u meuvremenu je bilo estih, gotovo stalnih, hapenja aktivista i simpatizera NOP-a i svih onih
na koje se iole sumnjalo. Samo od maja do septembra iz Sarajeva je
bez suenja otpremljeno u koncentracione logore preko hiljadu ljudi.
U noi 8/9. maja, transportovano je u Jasenovac oko 550 zatvorenika.1) U Staru Gradiku i Jasenovac otjerano je 24. jula 146 zatvorenika.2) Ustaka policija je 20/21. avgusta uhapsila u Sarajevu 300 Jevreja
') Arhiv SDB RSUP SRBiH, PL - 42.
') Arhiv Vojnoistorijskog instituta (dalje: Arhiv V.l.I.), Br. reg. 17/2

35-

1, k. 172a.

547

i uputila u tzv. sabirni i radni logor Lobor-Grad.3) Nakon bjekstva Olge

Marasovi iz zatvorenikog odjeljenja bolnice, pohapeno je u gradu
nekoliko desetina pripadnika NOP-a, medu kojima 11 lanova Partije,
pa su 27/28. avgusta u koncentracioni logor upueni, osim njih, i oni
koji su se otprije nalazili u zatvoru, medu njima i Alija Hodi, lan PK
Skoja za Bosnu i Hercegovinu.4) U septembru dolazi ponovo do hapenja u konviktu Narodne uzdanice, kao i u Tvornici duhana, pa policija opet alje nekoliko desetina ljudi u logore.')
Razmjere i posljedice prve provale u 1942. godini, poznate kao
martovsko-aprilska provala, bile su izuzetno teke. Pohapeno je, prema izvjetajima zapovjednitava Ustake nadzorne slube (UNS), oko
tri stotine lanova KPJ, skojevaca i drugih aktivista i pripadnika NOP-a.")
Najvei broj organizacija NOP-a je rastrojen ili razbijen, a partijske
veze sa Mostarom, Tuzlom, Banjalukom, Zagrebom, PK KPJ i Glavnim
tabom NOPO za BiH i CK KPJ i Vrhovnim tabom bile su privremeno
prekinute. Nijedan lan Mjesnog komiteta Partije i Mjesnog komiteta
Skoja, kao i Mjesnog odbora Narodne pomoi, te Vojno-obavjetajnog
komiteta (organa PK KPJ) nije vie ostao u Sarajevu zbog hapenja ili
prebacivanja u partizane. U gradu je ostalo etrdesetak lanova Partije
i kandidata i vei broj skojevaca bez meusobne stalne i vre organizovane veze.
Uz direktnu pomo PK KPJ (upuivanjem triju grupa sa slobodne
teritorije u grad), naporima novoformiranih mjesnih komiteta Partije i
Skoja, preostalih i novoprimljenih lanova KPJ i skojevaca, a naroito
zbog irokog oslonca NOP-a u redovima patriotski raspoloenog stanovnitva, dolazi krajem ljeta i poetkom jeseni 1942. godine do konsolidacije, obnavljanja i jaanja organizacija NOP-a. Obnovljena je i
proirena organizacija Narodne pomoi, formirani odbori ena antifaistkinja, obnovljena je tehnika za umnoavanje i fina tehnika. Ponovo ojaani rad NOP-a je dobijao sve organizovanije oblike.
Pred decembarsku provalu 1942. godine, partijska organizacija
je, uprkos estim hapenjima komunista ili zbog njihovog odlaska u
NOV, narasla na blizu 70 lanova sa nekoliko elija i partijskih aktiva.
elije i aktivi postojali su u svim gradskim kvartovima i Sarajevskom
polju, u veim preduzeima i ustanovama (Glavna eljeznika radionica i Loionica, Vojnotehniki zavod (VTZ), Tvornica za opravku avions') Isto, reg. br. 41/5 - 4, k. 239; 44/2-1, k. 172a.
*) Isto, reg. br. 8/2. - 1, k. 173a.
') Od tada uhapenih u konviktu Narodne uzdanice, u konclogorima su izgubili ivote
Vehid Muminovi, Avdo Resulovi, Abdulah Selimovi, Sulejman Rizvanovi, Irtan KapeKnovi,
Sulejman Zahirovi i dr. Od 14 uhapenih uesnika NOP-a iz Tvornice duhana, ubijeni su u logorima Avdo Bai, Salem Brutus, Aziz engi, Meho ormehmedovi, Salko Kubur, Sulejman Okovi, Vejsil Oruevi, Mahmut Smaka, amil Softi, Abid Subai i Ramiz Vladovi. Izvjetaj Zatitnog redarstva UNS Sarajevo Glavnom pobonitvu Zapovjednitva UNS Zagreb od 16.9.1942. MF, k. 10, br. 437-438/1942.
') Izvjetaj Zapovjednitva UNS - III odjel upravitelju UNS Vjekoslavu Paveru - Zagreb
od 24.6.1942. Arhiv MRBiH, UNS, fasc VIII (II-27), 2127, 2129).

kih motora (AVIA), Hrutad (bivi Jugoelik), Tvornica duhana,

Dravne eljeznice, Ravnateljstvo uma, Glavna pota, aerodrom Rajlovac i neke kole). Grupe simpatizera i aktivista NOP-a su djelovale
medu Ijekarima i osobljem zdravstvenih ustanova (bolnica, dispanzera
i apoteka), medu pravnicima - advokatima i sudijama, zatim uiteljima, nastavnicima i profesorima, znatnim brojem ininjera i tehniara,
potanskim i eljeznikim osobljem, a naroito u redovima radnika u
preduzeima, zanatskim radionicama, zanatskim i trgovakim radnjama. Obnovljena organizacija Skoja, pored Mjesnog komiteta, djelovala
je sa etiri kvartovska rukovodstva, dvadeset tri teritorijalna aktiva i
grupe, pet preduzetnih, tri internatska, osam kolskih i sa znatno
veim brojem omladinskih antifaistikih grupa. U gradu je tada bilo
preko 200 skojevaca i drugih omladinaca ukljuenih u odreene organizovane oblike aktivnosti. U Sarajevskom polju i irem podruju Vogoe je djelovalo vie skojevskih aktiva i omladinskih grupa sa oko
stotinu omladinaca. U uslovima okupatorskog i ustako-policijskog i
etnikog terora i borbene aktivnosti mladih komunista i drugih pripadnika NOP-a, znatan dio ovih boraca, tokom jeseni i zime, otiao je
u partizane ili pohapen.
Postizanje ovakvih rezultata u organizaciono-politikom obnavljanju, sreivanju i jaanju organizacija NOP-a u gradu, praeno je velikim tekoama. Novi sastavi mjesnih rukovodstava NOP-a jedva da su
imali etiri-pet mjeseci od poetnih praktinih kontakata sa preostalim
lanstvom, upoznavanja sa novim ljudima i uslovima, sloenijim politikim zadacima i zahtjevima pokreta, do nastupa decembarske provale.
Proces nunog provjeravanja, povezivanja i ukljuivanja novih ljudi u
obnovljeni organizovani rad bio je mukotrpan, znatno oprezniji i fleksibilniji, budui da je policija donedavno, iz prve ruke, iz aprilske provale
i kasnijih hapenja, raspolagala raznim podacima o stanju, vezama i
metodima rada organizacija NOP-a.7)
U vrijeme kada NOP u gradu postie sve vee politike uspjehe i
izvodi brojne akcije, koncem novembra i tokom decembra dolazi do
nove policijske provale, koja e se nastaviti i u 1943. godini. Hapenja
su otpoela sa vie strana.
Prema mojim istraivanjima i saznanjima, Gestapo i UNS do proljetne provale 1942. godine, vjerovatno, nisu imali u redovima Partije,
SKOJ-a i drugih organa NOP-a u Sarajevu zavrbovane ili ubaene
(ugraene) svoje ljude, izuzev Vatroslava Vrdoljaka Vatre, koji je
imao policijske pseudonime Anto i Tite i vrio dunost kurira izmeu PK KP J za BiH i mostarske partijske organizacije.') Od toga vremena do decembarske provale iste godine, raspoloivi materijali i
uesnici NOP-a - sudionici u dogaajima upuuju na mogunosti
') Sarajevo u revoluciji, tom II, Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo, 1977, sir 662.
) Izvjetaj Glavnog pobonitva UNS-e Uredu I UNS - Zagreb od 6:3.1942, (AIHRP, Zagreb, UNS, k. 276, f. 2, dok. bb)

vee policijske infiltracije, njenih provokatora i pijuna u redove narodnooslobodilakog pokreta. Glavnog izdajnika i aktera martovsko-aprilske provale Savu Bogdanovia Brku, dotadanjeg lana MK KPJ,
ustaka policija je tajno zadrala u Sarajevu ak do 27. septembra
1942. godine i tek tada ga prebacila u UNS Zagreba na izvrenje daljnjih zadataka. Zagorka Blai Zaga, koju je sa grupom drugova uputio
PK KPJ sa slobodne teritorije u Sarajevo u julu 1942. godine na partijski rad, neto kasnije, neasno je zavrila svoj put.9) Nada Vrankovi,
sekretar partijske organizacije na podruju Kovaii - Marindvor i
lan Mjesnog odbora ena antifaistkinja, bila je, znatno prije decembarske provale zavrbovana od UNS, prilikom ranijeg hapenja, i nalazila se na direktnoj vezi Slavka timca, povjerenika UNS.10) Vatro
Vrdoljak, radei neprekidno za UNS u redovima NOP-a, avanzirao je
u 1943. godini, na preporuku Drage Jileka, i za agenta Gestapoa.11)
Realna je mogunost da je UNS, tokom prethodne velike provale i kasnijih hapenja, neke pojedince ostavila, zatim pomno pratila i stvarala razne kombinacije. Jedna od njih je bila da stvori svoj, policijski PK
KPJ.12) UNS je tokom vremena, borbom protiv NOP-a u gradu, prilino
upoznala organizacionu strukturu, metode i sadraje djelovanja partijske i skojevske organizacije, oblike i naine rada organizacije NOP-a
uope. Ona je prihvatala i koristila i iskustva i uputstva Gestapoa.13) Na
elu sarajevskog Gestapoa stajao je iskusni esesovac, turmbanfirer,
') Fond Arhiva CK KPJ 1943/35.
') Izvjetaj Kraljevskog talijanskog generalnog konzulata u Sarajevu Ministarstvu vanjskih
poslova u Rimu (Arhiv MRBiH, fasc. XI (III-23), 259, 260); Izvjetaj Komande Grupe tajne feldpolicije 510 od 27.12.1942. Komandi 718. njemake divizije. - Arhiv V.U., Njemaka arhiva (Nj. A.),
NAV-N-T-315, 2271/170-172.
") Izvjetaj UNS-e Ravnateljstvo za grad Sarajevo i Veliku upu Vrhbosnu - Zapovjedni k u UNS-e, Ured II, Zagreb. - MF, k. 10, br. 445/1943.
") Fond Arhiva CK KPJ - 1942/547.
") U Uputstvima za suzbijanje komunistikog pokreta u bivoj Jugoslaviji, koje je Miler
(Mueller), ef Gestapoa Glavnog ureda bezbjednosti Rajha, dostavio u jesen 1941. godine svojim
potinjenim institucijama, u odnosu na Jugoslaviju se kae:
Dogaaji posljednjih mjeseci pokazati su, da ustaniki pokret nije djelo pojedinaca i grupa, koje nepovezano operiu, ve da ga je organizirala Komunistika partija Jugoslavije i da ona
rukovodi gerilskim borbama, sabotaom i teroristikom djelatnou.
Dosadanje nas iskustvo ui, da se komunistiki pokret u Jugoslaviji ne moe likvidirati
samo krupnim akcijama. Stoga treba poeti s planskom gestapovskom djelatnou, s ciljem da
se obuhvati partijsko rukovodstvo i provali u pokrajinske, okrune i mjesne komitete. Na taj nain
iskidae se veze, koje postoje izmeu partizana i ilegalnih centara, i unititi izvori, iz kojih partizani stalno dobivaju novi podstrek.
Dogaaji u Jugoslaviji su simptomatine pojave, koje po svojoj formi odgovaraju direktivama izdanim na svjetskim kongresima Kominterne, a kojih se KPJ pridrava i prema kojima se ravna. Stoga je potrebno tano ispitati pokret u njegovom sadanjem organizacionom i personalnom obliku. Sasluavanjem funkcionera, upotrebom agenata i istragama, treba rasvijetliti organizacionu strukturu, partijski sastav, personalni sastav pokrajinskih, okrunih i mjesnih komiteta,
kao i veze, koje postoje izmeu ilegalnog rukovodstva KPJ i partizana. Ako su sve te pojedinosti
utvrene, i ako se moe ocijeniti, koje mjesto u organizaciji prua najprikladniji teren za napad,
primjena metoda Gestapoa obeava veliki uspjeh.
Stoga je svakako potrebno, da Gestapo izgradi na itavoj teritoriji razgranatu obavjetajnu
mreu. Meu zarobljenim partizanima i licima uhapenim zbog ilegalne djelatnosti bie izvjestan
broj takvih, koji su pogodni i koji pristaju na saradnju. Obavjetajna sredstva stoje na raspolaganju. Nije toliko vano, da nas agenti upoznaju s optim raspoloenjem, ve treba provaliti u ilegal-

dr Alfred Hajnrih (Heinrich) sve do poetka 1943. godine,14) rukovodilac Djelatne komande, tj. Einsatzkommando (EK) Sarajevo. SS-major Hajnrih je ista osoba koja je u Sarajevu, u proljee 1942. godine,
vodila razgovore sa etnikim komandantom Dobrosavom Jeveviem. 15) UNS je i sama davala posebne instrukcije za borbu protiv
NOP-a. Jedan od zahtjeva Eugena Kvaternika Dide je da treba nastojati da se pridobije za rad svaki komunista koji se u toku istrage svojim
dranjem pokae spreman na saradnju...1")
Velika decembarska provala zapoela je, zapravo, 26. novembra.
Policajci toga dana na ulici teko ranjavaju i hapse in. Mirona Jevdenia, koji je nosio punu torbu propagandnog materijala. Istoga dana
policija hapsi i njegovog brata in. Branka, koji je radio na eljeznici. O
tome se u izvjetaju upske redarstvene oblasti (u daljem tekstu
RO) kae:
Danas dne 26 ov. mj. u 9.40 sati organi ove redarstvene oblasti,
primijetili su jednog nepoznatog gospodina koji je urei kroz Skenderiju ulicu iao i nosio ispod ruke jednu veliku runu torbu. Kako je
organima bio sumnjiv koji su ga pokuali legitimirati nato je isti odbacio tanu i dao se u bijeg. Jedan redar ugrabio je tanu a drugi potrao
u potjeru za bjeguncem. Kako je bjegunac bio bri, a redaru prijetila
opasnost da e mu umai, to je redar Ivan Perkui iz svoje slubene
puke opalio na bjegunca jedan metak koji ga je pogodio u lijevo
rame. Ustanovljeno je da se isti zove Miron Jevdeni, umski inenjer,
nastanjen u ulici Soukbunar broj 41 kod Branka Jevdenia, inovnika
ravnateljstva eljeznica.
U velikoj runoj torbi bila je vea koliina komunistikih letaka,
Bilten broj 34 koji nosi datum 26. studenog 1942. godine i komunistiki
letak Tri godine rata. Jevdeni preveen je pod jakom straom u Dr.
bolnicu na lijeenje i nad njim se vodi istraga.
Sav pronaeni komunistiki materijal predat je istoga asa zatitnom redarstvu u Sarajevu koji vodi izvide sa djelatnicima ove upske
redarstvene oblasti.
Kod Jevdenia u bolnici postavljena je jaka straa.17)
Kao to je u ranijoj martovsko-aprilskoj provali, odmah sutradan,
13. 3. 1942. godine, po hapenju Arsenija Jovanovia Kigija, policijski
nu organizaciju i biti informisan o djelatnosti i planovima. Agent treba da bude tako povezan s ilegalnim pokretom, da je u stanju da o svim pojedinostima tako pravovremeno i tako iscrpno izvjetava, da se udar protivnika moe f>aralisati ili uope sprijeiti, (ef Sipo i SD, B. Nr. 2549/41
- tajno IV A L, Berlin, 22. oktobra 1941, Uputstva za suzbijanje komunistikog pokreta u bivoj
Jugoslaviji; S. Odi. Dosije bez imena, Zagreb, 1961, Naprijed, str. 40.
") Arhiv V.l.l. (Nj. A.), London 8/698-699 i London 8/697.
" Arhiv V.l.I., Nj. A. London H-5, h 300433-300434.
") Arhiv SSUP-a SFRJ, Beograd, dosije br. 58411, spis 42 - zapisnik o sasluanju Drage
Jileka, efa UNS u Sarajevu.
") Dnevno izviee RO u Sarajevu, Taj. br. 4724/42 UNS-i, Ured I - Zagreb. (Arhiv V.l.l.,
957i r ?n 3 / 9 ~ 1 ' k ' 1 5 5 ; l z v i e , a ' Komandi 718. njemake divizije. Arhiv V.l.l., Nj. A. NAV-N-T-315,

ogranieno kretanje u gradu od 8 sati navee do 7 sati ujutro, pod prijetnjom Pokretnog prijekog suda (u daljem tekstu PPS), tako je isto u
ovoj decembarskoj provali, koincidencijom ili uzrokom, kada je pronaen le policijskog konfidenta Nade Vrankovi, RO objavila naredbu:
Od dana 7. XII 1942. godine u 0 sati do ukljuno 6. I 1943. godine, obustavlja se svaki promet na svim eljeznicama... Sve do sada izdane propusnice u svrhu putovanja, stupaju bez iznimke sa 7. XII van
snage...1')
Nareeno je da popis puanstva bude zavren u Sarajevu u
roku od mjesec dana. Uvodi se kuni list. Prekriocima se prijeti
priekim sudom i upuivanjem u sabirni logor.1') Izvrene su i
promjene u sastavu PPS u Sarajevu. Mjesec decembar postao je mjesec masovne hajke i bjesomunog lova na ljude. Pretresi, legitimisanja
i hapenja se vre gotovo na svakom koraku. To se ini na ulicama i
mostovima, tramvajima i automobilima, po uionicama u kolama i spavaonicama internata; agenti raskopavaju zaveljaje i torbe po sokacima, skidaju ljudima kape, eire i fesove da se pod njima to ne krije.
Muslimankama u zaru podiu valu (veo) da utvrde da se nije mukarac
preruio u enu; pretresaju i skidaju ljude u avlijama, parkovima, na
stubitima; preturaju po stanovima, eprkaju po kanticama za hranu
radnika na ulazu i izlazu preduzea. Ovi dani strave i uasa prenose se
i na prve mjesece 1943. godine. Naredba o rigoroznom ogranienju
putovanja eljeznicom s poetka decembra, produena je i na drugu
polovinu marta, a 15. januara protegnuta je i na automobile i autobuse.
Sve ove mjere nisu bile ograniene samo na ue gradsko podruje. Ovo se vidi i iz dokumenta Zapovjednitva 5. orunike pukovnije od 5. XII 1942. godine.20)
Za prvih desetak dana mjeseca decembra uhapeno je preko 150
ljudi; lanova KPJ i kandidata, skojevaca i drugih aktivista i simpatizera
NOP, meu njima i dva lana MK KPJ, Adem Bu i Reuf Goloevi, pa
je MK KPJ bio prepolovljen. U drugoj dekadi decembra je broj uhapenih, prema policijskim zvaninim izvjetajima iznosio 130 ljudi, a
faktiki ih je bilo mnogo vie. Tada su pohapeni i gotovo svi komunisti
koji su radili u tehnici MK KPJ (Josip Sigmund, Boleslav Felar, Josip
") Sarajevski Novi list, 4.12.1942.
") Isto, 4.12.1942.
*) Naredba Zapovjednitva 5. orunike pukovnije, taj. br. 2246 od 5.12.1942. godine o
suzbijanju komunistike akcije;
U zadnje vrieme komunisti su razvili ivu akciju u Sarajevu, te akciju u okolici i susjednim
manjim mjestima tiskanjem i irenjem letaka, tzv. biltena i radio-viesti. Svakako je komunistiko
djelovanje upereno vie na rudarska sredita i mjesta gdje imade radenika.
Da bi se rad komunista sprieio i rasturai komunistikih letaka - agenti pohvatali, postaje e sve sumnjive osobe legitimirati., zapovjednici postaja osobno e svakoj u slubu polazeoj obhodnji dati potrebnu pouku... zaustavljati one nepoznate osobe koje nose vee akten-tane i rune kofere i pregledati ih... Arhiv V.M., br. reg. 48/5-1, k. 147.

Paji, Milan Hua, Jelena Vitas, Angela Ivankovi i drugi). Slino je bilo i
sa drugim organizacijama NOP-a, njihovim punktovima i aktivistima u
Sarajevu. Hapenja su doprla i do neprijateljskih vojnih jedinica i ustanova: 13. pjeake pukovnije, Druge zrane luke u Rajlovcu, Domobransko-orunikog tehnikog zavoda (ranije VTZ) i drugih. U prvih 15
dana iz VTZ je uhapeno, pored nekoliko komunista i drugih pripadnika NOP-a, i nekoliko domobrana, meu kojima i tri oficira to su itali
komunistike letke i sluali strane krugovalne postaje, te radi prodaje
naboja iz skladita komunistima.21) O ovoj masovnoj provali koja je
obuhvatila gotovo itavo Sarajevo, odmah su obavijeteni PK KPJ za
BiH i CK KPJ. Prije toga, MK KPJ je izdao letak - Obavijest broj 1 u
kojem je obavijestio aktiviste NOP-a i javnost Sarajeva zbog ega je
ubijena Nada Vrankovi.22)
O otkrivanju zamane djelatnosti organizacija NOP-a u Sarajevu,
veoma je karakteristian izvjetaj RO od 23. 12. 1942. 23 Do kraja godine lista uhapenih se, prema nepotpunim podacima, popela na preko
tri stotine. Tokom januara, februara i marta 1943. godine nastavljena
su, uz razumljivo direktan patronat i podsticaj Gestapoa, hapenja
proistekla iz decembarske provale. Razmjere hapenja teko je ustanoviti. Svi sarajevski zatvori su bili prepuni. Policija je neke uhapenike
i putala da bi ih vani pratila i opet hapsila. Ipak, broj uhapenih se vjerovatno kree izmeu izvjetaja RO i izvjetaja koje je upuivao Paolo Alberto Rossi, talijanski konzul u Sarajevu. U depei Kraljevskom
ministarstvu vanjskih poslova u Rimu, od 5.12.1942. godine, on, izmeu ostalog, javlja:
") Izvjetaj Zapovjednitva 5. orunike pukovne Glavnom stoeru domobranstva od
20.12.1942. Arhiv V.l.l., br. reg. 7/13 - 3, k. 148a.
") Izvjetaj Komande Grupe tajne feldpolicije 510. Komandi 718. njemake divizije NAV-N-T-315, 2271/170-172.
") Izvjeujem Vas savezno mojim usmenim izvjetajem o komunistikoj djelatnosti u
Sarajevu, radi ega se nalazi uhapeno ukupno 130 osoba, meu kojima imade 9 ininjera, 11
profesora, 4 pravnika i 14 maturanata, da je istraga jo u toku.
Poto se radi o jednoj ozbiljnoj protudravnoj djelatnosti, koja je utvrena priznanjem pojedinih uhapenika i velikim tvorivom, koje je kod njih pronaeno, meu kojim tvorivom nalazi se
dosta bomba, puaka, revolvera i eksploziva. Miljenja sam da bi trebalo to prije odrediti pokretni prieki sud, da izvri postupak i suenje okrivljenicima. Ovog je miljenja i njemaki general g.
Fortner, kao i Opunomoenik Ministra unutranjih poslova g Benak. Ja sam u tom smislu u tri
navrata izviestio krugovalno osobno g. dr Filipa Crvenkovia, Glavnog ravnatelja za javni red i sigurnost i molio da se zbog posebnog poloaja i prilika Sarajeva i ovog kraja to prie odredi pokretni prieki sud. Moji su izvjetaji u tom predmetu bili sliedei:
'Odkriem jake komunistike djelatnosti u Sarajevu, pohapeno vie sumnjivih osoba
medu njima nekoliko viih inovnika eljeznice, koji su vrili vane zadatke. Pronaeno mnogo
tvoriva, bombi, ekrazita, letaka, etiri moderna stroja za umnoavanje letaka, blagajna, pisaih
strojeva i krugovalnika s kojima se sluilo.
Ustanovljeno je da su isti ljudi izvrili umorstvo Nade Vrankovi. Tvrdi se da je to umorstvo
izvrio Adem Bu, koji je poinio samoobojstvo...'
'Savezno mojim krugovalnim izvieem broj Taj. 7032/42. javljam da su danas g.g. njemaki general Fortner, Opunomoenik Ministra unutarnjih poslova Benak, Zapovjednik njemakog
mjesnog zapovjednitva pukovnik Grahn i asnik njemake tajne policije pregledali pronaeno
tvorivo koje je zapljenjeno kod uhienih komunista i ostali zaprepateni ogromnim raznolikim
vanim tvorivom'... MF, k. 6, br. 579-581/1942.

... No, gospodarenje nad ivcima nije pokazano odmah poslie

kad je za osvetu nad ubojstvom jedne ene, obavjetajke ustakog redarstva, redarstvo smatralo svojom dunou upotriebiti mjere velikog
stila koje toliko uznemiruju ovo stanovnitvo i poveavaju njegovu
odvratnost prema reimu. Zaista je uhieno u noi preko 300 mukaraca i ena, osumnjienih da su sudjelovali kod ubojstva ove ene.")
Deset dana kasnije, u svom redovnom izvjetaju pod naslovom
Politika situacija, isti konzul javlja ve o gotovo dvostruko veem
broju pohapenih. Pored podataka da su pronaeni skladita oruja,
streljiva, razornog materijala i tajna tamparija u kojoj se proizvodilo
mnotvo propagandnog materijala, on iznosi:
Mora se iztai injenica da veinu uhienih sainjavaju muslimani. To je izazvalo zabrinutost sa strane nekih muslimanskih uglednih
linosti, koje su se ipak primirile zbog oevidnosti injenica i 'estitale
su redarstvu za njezino djelo'. Prema glasinama redarstveni podhvat
posljedica je posredovanja Gestapa. Uhienja iznaaju mnogo vie
nego to je priznalo redarstvo. Ima oko 500 mukaraca i ena.")
Pored podataka o hapenjima, u ovim i kasnijim izvjetajima talijanskog konzula karakteristini su njegovo navoenje i ocjene da
ustako redarstvo uznemirava stanovnitvo i time poveava njegovu
odvratnost prema reimu, kao i apostrofiranje naredbodavne uloge i
znaaja posredovanja Gestapoa u hapenjima.
etnike jedinice, a i njihova agentura u Sarajevu, poto su poodavno imali izravnu vezu sa njemakim komandama i dravnim aparatom NDH, bili su, takoe, u toku zbivanja vezanih za hapenja. To se
vidi i iz izvjetaja taba 2. etnike brigade komandantu Romanijskog
etnikog korpusa, od 14.12.1942. godine.2")
O neunitivosti NOP-a, uprkos svih progona koji su se nastavili i u
1943. godini, zanimljiva je ocjena talijanskog konzula od 4. januara
1943. godine.27)
") Arhiv MRBiH, fasc. XI (III-23), 259, 260.
") Isto, fasc. XI (III-23), 254, 255.
") Ovih dana su u Sarajevu vrena masovna hapenja, kroz nekoliko dana uhapeno je
oko 800 lica, najvie turaka, a najmanje Srba (valjda zato to ih najmanje ima) sve pod izgovorom
da su to komunisti i njihovi pomagai. Na Vratcima kod Sarajeva policija je pohvatala nekih 20
Srba, koji su navodno bili komunistiki agenti i koji su skupljali priloge za partizane. Prema neproverenim vestima odmah ih je nekoliko na licu mesta streljano, a ostali su oterani u zatvor...
- (Arhiv V.l.l., br. reg. 10/1-1 do 10/1-2, k. 176)
") Policijska reakcija protiv neprijatelja reima, koje se slubeno naziva komunistima
nastavlja se bez prekida traei nove rtve medu intelektualcima i graanstvom... no, redovi politikih protivnika skupljaju se opet poslie redarstvenih mjera s istom lakoom s kojom se skupljaju partizani iza vojnikih djelatnosti. 'Razoreni' na jednom mjestu pojave se na drugome i njihova
djelatnost postaje podzemna i nevidljiva kao rieke ponornice.
Neki dan bila je postavljena velika bomba u dvoritu velike zgrade hrvatskih astnika, koja
je trebala rasprsnuti se prilikom jedne proslave na koju su trebale doi sve gradske vojnike i
graanske vlasti. Neki misle da je ta bomba, koja je inae bila slabo sakrivena, sluila naroito
kao opravdanje mjera koje je posljednjih dana Gestapo primjenio.., Arhiv MRBiH, fasc. XI (III-23), 256, 257, 258.

Do koje su mjere u ustakom aparatu vladali strah od irine i snage NOP-a, kao i nepovjerenje i podozrivost prema ljudima u vlastitim
vojnim formacijama, pokazuje i primjer obavijesti Ureda II (ustaka
obavjetajna sluba) Povjerenitvu UNS-e u Sarajevu, od 20. januara
1943. godine:
Saznali smo da partizani pripremaju iznijeti veu koliinu oruja i
municije iz domobranskog skladita u Sarajevu, tako da bi se presvukli
u odore ustaa, domobrana i Nijemaca, navodno to e im uspjeti jer
imaju svoje ljude namjetenike u tom skladitu.
Tajno provesti izvide i stavite pod nadzor namjetenike. O svemu
najiscrpnije izvjestiti ovaj Ured.28)
I, tako, tih zimskih dana 1942. i 1943. godine, presiju ili torturu
ustako-gestapovskih muilita, danonono iznurivanje i do uasa fiziko muenje doivjelo je na desetine i stotine pripadnika NOP-a.
(Eugen Kvaternik je jo u drugoj polovini 1942. godine naredio da svakog uhvaenog komunistu treba okovati u lance, koji se ne smiju skidati ni za vrijeme sasluanja.) 2") Neki su ubijeni ili izdahnuli pod mukama ne odavi ni jedne jedine rijei, drugi su kao aveti, osakaeni ili
slomljenih kostiju, ali ne i duha, izvedeni pred PPS, trei puteni zbog
nedostatka dokaza, intervencije ili politikih kalkulacija ustakog aparata i Gestapoa pod pritiskom javnog mnjenja. Ali, bilo je i onih koji su
imali slabo dranje pod policijskom istragom. Herojska su bila dranja
pod rvnjom policijske bestijalnosti Adema Bua, Smaje Hadimusia,
Josipa Sigmunda, Agana Bostandia, Voje Prodanovia, Natalije Misovi, Remzije Omanovia, Ravijojle Savi, Muhameda Dude, Jelene
Vitas i mnogih drugih. O junakom dranju, na primjer, Adema Bua,
uhvaeni raniji povjerenik UNS30) u Sarajevu, Slavko timac31) je, na
sasluanju pred naim organima bezbjednosti u novembru 1943. godine, izjavio:
...Bu je uhapen etvrti ili peti dan poslije ubistva Nade Vrankovi kod Markala oko est sati gdje je trebao da se sastane sa Kemom
Fazliem, sekretarom kvarta Bistrik... U to vrijeme on je naiao i agenti
su ga pozvali da stane, na ta je on poeo bjeati i pucati iz pitolja.
Agenti su takoe pucali i ranili ga, a zatim uhvatili... U prvom zapisniku
rekao sam da je Adem Bu opisao Reufa Goloevia i da je ispriao
neke stvari u vezi sa ubistvom Nade Vrankovi. Meutim, tano je to
da Adem Bu nije rekao policiji ni jedne rijei, niti o sebi niti o svojim
drugovima. Za tri dana i tri noi strahovitog muenja, nismo mu uli ni
kakav mu je glas. Nemilice je batinjan po tabanima, po dlanovima, zatim mu je stavljana sol u usta, a poslije je tuen po cijelom tijelu, a kad
smo vidjeli da nema nikakvog izgleda da e da pria obuzeo nas je sve
") MF, k. 10, br. 448/1943.
") MF, k. 10. br. 429/1942.
") UNS je preformirana i preimenovana Pavelievom odlukom od 21.1.1943. - Zbornik
radova i naredaba NDH 1943, Arhiv V.l.l., Mikroteka, T-501, R-265/138-140 od 21.1.1943.
") Arhiv V.l.l., reg. br. 17/1-3, k. 457 A; MF, k. 6 br. 156-157/43.

Fotografija zgrade biveg ustakog zatvora I mulllta u emalul ulici (danas ul. aloma Albananja)

gnjev te smo rijeili ja, avor i Franjo Rado da ga ubijemo, a potom

bacimo kroz prozor.
Javnosti smo dali obavijest da je Bu pokuao bjeati kroz prozor
i da se je skrhao.")
Jedanaest mjeseci ranije, 9. decembra 1942. godine, Slavko timac je u svom Izvieu o ubijstvu Adema Bua i Smaje Hadimusia, upuenom Zapovjednitvu UNS - Ured II, Zagreb, pod brojem
1740-T-42, drukije pisao.")
Istrage i zlostavljanja ljudi trajali su danonono i sedmicama.
Poele su jo 26. novembra hapenjem Jevdenia i drugih. Naredbodavci iz Zagreba i Gestapoa su sve nestrpljiviji i nervozniji, pouruju i
zahtijevaju. UNS-a iz Sarajeva upuuje 3. januara telegram u kojem
daje obrazloenje.34)
U nastojanju da se istraga ubrza, odnosno u muenju IjOdi i iznuivanju priznanja, posebno su se isticali Milivoje Tomii, nadstojnik
politikog odjela Zatitnog redarstva, Slavko timac, povjerenik UNS,
Rudolf Sokal, ef agenata RO, Petar Petkovi, upravitelj RO, dr
Zlatko avor, upravitelj Zatitnog redarstva, Franjo Rado i Toni andor, inovnici RO, Ludvig Mahovi, inovnik obavjetajnog odsjeka
UNS, izvjestitelji politikog odjela - zastavnik Jakov Paveli, vodnici
Vahid Jakubovi i Josip Bago, te Muhamed Uianin, Nikola Franceti,
Ivica Tomi, Pako Ani, Mihovil Kovaevi i Alojz Suac. Za njima nisu
mnogo zaostajali ni drugi batinai.35) Od interesa je navesti izvode iz
") Arhiv SDB RSUP SRBiH.
" ) Isto.
Komunista Adem Bu koji je uhien na 7. prosinca, a koji je inae bio voditelj aktiva u Kovaiima i Bistriku skoio je danas kroz prozor u Zatitnom redarstvu u 10 sati ujutro. Tom prilikom zadobio je teke ozliede na lubanji i nakon nekoliko asaka preminuo je. Imenovani u momentu skakanja kroz prozor I. sprata bio je vezan. Napominjem da je isti prilikom hapenja iz samokresa pucao na izvidnike... u ulici Poglavnikovoj (vis a vis Trnice)...
Smajo Hadimusi, komunista, skoio je kroz prozor u Zatitnom redarstvu u 6 sati ujutro ... Prilikom skoka nije bio vezan. U njegovom stanu prilikom hapenja pronaena je 1 puka,
jedna kutija sa injekcijama, neto zavojnog materijala, etiri bombe i jedan pitolj.
Imenovani prilikom skoka kroz prozor zadobio je teke povrede i prema izvieu lienika
smrt ima da nastupi najdue kroz etiri sata.
Obojica uhienih skoili su kroz dvorini prozor Zatitnog redarstva.
" ) Isto.
Na krugovalni nalog br. 169 od 2. sienja ov. god. izvjeujem da je velika komunistika
istraga jo u toku i radi probitaka iste nije do sada mogla biti predana sudu ni jedna osoba. Za
106 osoba manjka navodno obtuni materijal, ali ove su povezane sa novim uhienjima, pa je njihovo prisustvo na redarstvu neophodno. Nije jo potpuno zavreno presluavanje 12 osoba koje
su uhiene tokom prole i ove noi. U ovom uredu se zbog naravi same stvari radi danju i nou.
i m iztraga bude zavrena postupit e se po nalogu.
") Ovi krvnici u UNS nisu bili poetnici u svom zanatu, ni samouci. Pored toga to su bili
instruirani od Gestapoa, meu njima je bilo davno ikolovanih u stranim obavjetajnim slubama.
Tako je, na primjer, Muhamed Uianin, izmeu dva rata, zavrio obavjetajnu kolu pri generaltabu francuskih kolonijalnih trupa u Rabatu, unaprijeen u in seranta u Legiji stranaca i za
steene zasluge u Aliru, Maroku i Siriji odlikovan Vitekim kriom stranake legije. Radio je za
francusku obavjetajnu slubu Service des Rensignement (II biro u Parizu). U 1943. godini, na
preporuku policijskog ataea pri Njemakom poslanstvu u Zagrebu SS-majora (Sturmbannfuehrer) Hansa Helma, Uianin je upuivan dva puta u Berlin na izobrazbu za specijalne zadatke na

izjava nekih advokata - branilaca o tome ta su pripadnici NOP-a sve

podnijeli i prepatili.
Dr Ante Bonjakovi: Na policiji, Goloevi je izvrgnut strahovitom muenju. Ima raznih muenja i sva ta muenja imaju svojih granica. Ali ono to je primjenjeno nad Goloeviem, mislim da iv ovjek
nije u stanju da izdri. Priao je kako su ga svezana u klupe kotrljali
niz stepenice policijske zgrade...
Dr Avdo Salihbegovi: to se tie samog procesa, mogu rei da
su ljudi uasno mueni. Jevdeni Miron, na primjer, i da nije strijeljan
umro bi kroz nekoliko dana. Priznanja koja su dobivana na policiji nisu
odgovarala istini. Ljudi su priali sve samo da se spasu muka... Na samom procesu ljudi su priali o postupku policije. To su bile jezovite i
uasne prie. I dok smo se mi zgraali, upravnik policije, koji je prisustvovao procesu, istio je nokte.")
Zanimljiva je izjava navedenog gestapovca Muhameda Uianina
o metodima muenja, koju je dao na sasluanju 13. novembra 1952.
godine.37)
Da bi postigli jo veu moru, neizvjesnost i strah koji su ve zavladali gradom, vrlo je karakteristino nastojanje njemakih okupatora,
pa se u izvjetaju Komande Grupe tajne vojne policije 510. od 27. 12.
1942. - Komandi 718. njemake divizije, Obavjetajnom odjeljenju,
kae:
... Javnim suenjem Prijekog suda trebalo bi kod stanovnitva
stvoriti utisak, ije propagandno djelovanje nije za potcjenjivanje a kojim bi se ukazalo na sve opasnosti od komunistike aktivnosti.3')
Dvadeset dana kasnije, 16. januara 1943. godine, po nalogu njemake vojne vlasti po sarajevskim ulicama je afiiran zastraujui proglas i potom objavljen u sarajevskom Novom listu.3') Istoga dana
Bliskom Istoku. U Atini je ostao do jula 1944. godine i bio ukljuen u profaistiku organizaciju
koja se borila protiv antifaistikog pokreta otpora grkog naroda. - Arhiv SDB RSUP SRBiH UNS - 1766.
) Isto.
") ...Vezali smo ljude lancima ili konopcem ispod koljena, proturei koljena izmeu ruku,
a izmeu koljena i ruku stavljalo bi se drvo, te bi se dotini hapenik objesio strmoglavice izmeu
dvije stolice ili se izvrtao na lea, te bi se po mokrim nogama tukao pendrekom ili upletenom volovskom ilom. Da ne bi vikao prilikom tue, stavljala se je krpa u usta... vreno je stezanje prstiju
klijetima i prinudno se trpala sol u usta ili stavljala na rane... tuklo se i sa vreicama napunjenim
sa pijeskom. Gola tijela su polivana vodom, a onda se tuklo pendrecima. Svako lice koje je bilo
podvrgavano ovakvom maltretiranju slalo bi se bez sumnje u logor, bez obzira na to da je priznao
djelo ili ne. Arhiv SDB RSUP SRBiH - UNS - 1766.
") Izvjetaj Komande Grupe tajne feldpolicije 510. Komandi 718. njemake pjeadijske divizije. NAV-N-T-315,2271/170-172.
") Dogaaji zadnjih tjedana prisiljavaju na ponovno proglaenje ve prie izdane odredbe...
Svatko tko uestvuje u borbi protiv njemake oruane sile i Hrvatske drave, pomae neprijatelje... ili bude zateen u posjedu oruja bez propisanog orunog lista hrvatskih vlasti, biti e
bez sudskog postupka KANJEN SMRU.
Obine koje pomau partizane i kue u kojima bude pronaeno oruje biti e unitene...
Obine koje ovaj proglas nisu izvjesile na dobro vidljivo mjesto, biti e do temelja popaljene. Arhiv V.l.l., br. reg. 11/2-1, k. 154.

prenesena je Zapovjednitvu 3. domobranskog zbora naredba komandanta 718. divizije u Sarajevu, generala Fortnera o vrenju izvrne vlasti. Prema toj naredbi, RO u Sarajevu podreena je i stavljena pod direktnu kontrolu njemake komande mjesta.40) Neposredno iza toga,
21. januara Dravno tuiteljstvo je podiglo optunicu protiv uhapenih pripadnika NOP-a.41) Da bi se dala, kakva-takva, legalna forma i
opravdali izvreni zloini i masovna hapenja pred graanima, iz mase
uhapenih je odabrano neto preko stotinu ljudi radi predaje PPS. Zatim je ovaj broj smanjen na 97, odnosno 87 optuenih. Tako su od
prvih hapenja u novembru do podizanja optunice protekla gotovo
puna dva mjeseca hajke i sadizma. Pred poetak sudskog procesa,
komandant 718. divizije i istovremeno zapovjednik njemakih eta u
istonoj Bosni uputio je 24. januara proglas, koji je izlijepljen po gradu,
povodom dostavljanja letaka komunistike stranke ili partizana
hrvatskim radnicima i namjetenicima42), a nad gradom i okolinom
bacani su iz aviona leci prijeteeg sadraja.43) Gotovo u isto vrijeme,
Novi list objavljuje noticu o umirovljenju velikog upana Ismetbega
Gavrankapetanovia na vlastitu molbu.44)
O ovom famoznom procesu iznijeu raspoloive relevantne dokumente gotovo u cijelosti, jer su tadanja masovna hapenja i brojna
grupa suenih poznati u Sarajevu kao druga velika provala faistike
policije u nae redove, koja je ostavila velike tragove i teke rane na
organizacijama NOP-a.
Glavni pretres na PPS je poeo 1. februara 1943. godine. U dokumentu br. 2 PPS, 3/43, stoji:
Zapisnik o glavnoj raspravi od 1. veljae 1943. u kaznenom predmetu Reufa Goloevia i drugova radi kaznenih djela iz paragrafa 98/1,

") Arhiv V.l.l., br. reg. 14/2-1, k. 154.

") U optunici se, izmeu ostalog, navodi: ...to su u dolje oznaeno vrijeme organizirali,
potpomagali i bili lanovi drutva koje ima za svrhu irenje komunizma, anarhizma i terorizma i
protuzakonito prigrabljivanje vlasti, pisanjem, izdavanjem, tiskanjem i raspaavanjem knjiga, novina, proglasa i letaka kojima se ide na to da se podstrekne na nasilje prema dravnim vlastima i
uope da se ugrozi javni mir ili dovede u opasnosti javni poredak. Nadalje su vrili pismenu i usmenu promibu i uvjeravali druge da treba promijeniti i politiki i drutveni poredak u dravi
zloinom, nasiljem ili ma kojom vrstom terorizma. Arhiv SDB RSUP SRBiH - Dravno tuiteljstvo, br. Pps: 3/43, Sarajevo.
") Sarajevski Novi list, 24.1.1943.
") Juer oko podne bacani su iz zrakoplova nad gradom i okolicom letci sliedeeg sadraja:
Graani!
'
Odmetnici, razbojnici i partizani razvijaju u posljednje vrieme takovu djelatnost, koja iziskuje da se odmah i radikalno nastupi protiv njih... mora se traiti, da svaki ovjek:
Ne pomae ma kojeg odmetnika, razbojnika i partizanskog bandita!
Da odaje njihova skrovita!
Da pokazuje njihova skladita oruja!
Da izrui njihov krugovalni ureaj i pribor!
Da predaje letke odmetnika, razbojnika i partizanskih bandita!
Da prijavi svakog hukaa i iritelja lanih viesti!
Da se sam mirno i pozitivno vlada! Sarajevski Novi list, 27.1.1943.
") Isto, 29.1.1943.

2 K.z., parag. 2. br. 3 zakonske odredbe o Pokretnom priekom sudu,

te parag. 1. br. 3 zakonske odredbe od 5. VII 1941. 98/3 K. z.
Prisutni:
Predsjedatelj: Franjo Hafner, vienik sudbenog stola,
I. lan - ustaa: Davorin Sankovi,
II. lan - ustaa: Ferdo Remeta,
Dravni tuitelj: Pavo Petrovi,
Branitelji: dr Jozo Sunari, dr Ambroz Drai, dr Ivan Pavii, dr
Niko Andrijaevi, Ante Bonjakovi, dr Jusuf Tanovi, dr Pavo Premui, dr Hivzija Gavrankapetanovi, Avdo Salihbegovi, Ante Jurjevi, dr
Zaim arac, Radoslav Stani, dr Ivan Subai, dr efkija Behmen.
Pokretnom priekom sudu predata su slijedea optuena lica:
1. Goloevi Reuf
35. Barbir Sreko
2. Paji Josip
36. Mirkovi Radomir
3. Bubi Mahmud
37. Krulj Ivan
4. Bandur Vidoje
38. Kamarik Franjo
5. Sesar Franjo
39. Uzunovi Esad
6. Dini Bakir
40. Vitas Branko
7. Fazli Kemal
41. Poegija Alija
8. Prodanovi Vojislav
42. Kamenica Junuz
9. Urbanovski ing Albert
43. Bakari Kemal
10. Babi Anto
44. Potiparski Svetislav
11. Richtman Cvjetko
45. Martinevi Velimir
12. Barii ing Emilijan
46. Kurida Miroslav
13. Holjac Vjekoslav
47. Tomi Boidar
14. Tei ing Dragutin
48. Telatko Marijan
15. Dapi ing Dragutin
49. Rebac emsudin
16. Sali Ahmed
50. Ani Grga
17. Lonarevi orde
51. Volf Karlo
18. Ivankovi Luka
52. Skaka Mustafa
19. Resulovi Nijaz
53. estan Mustafa
20. Hadi Jusuf
54. Miholji Savo
21. Balagija Sulejman
55. Petkovi Vojin
22. ahbegovi Muharem
56. kaljak Slobodan
23. Jevdeni ing Miron
57. teter Milan
24. Felar Boleslav
58. Erceg Borislav
25. Sigmund Josip
59. Vrakeli Milo
26. Hua ing Milan
60. Kuelj Vjeneslav
27. Kukolj Mihajlo
61. Omanovi Remzija
28. Majer Adam
62. Dugonji edomir
29. Gnjidica Franjo
63. Buli Dominik
30. Duda Muhamed
64. Sparavalo Danilo
31. Alikavazovi Abdulah
65. ii Ferid
32. Masli ukrija
66. Rami Rizo
33. Sudukovi Mahmut
67. Himerlajh Marija
34. Hadiosmanovi Nusret
68. Savi Ravijojla

69. Misovi Natalija

70. Duri Ljuba
71. Muidovi Zehra
72. Savati Olga
73. Ivankovi Angela
74. Vitas Jelena
75. Volak Ana
76. Brklja Ksenija
77. Aimovi Obrenija

78. Vokal Borka

79. Boi Natalija
80. Kreak Anelka
81. Aliefendi Emina
82. Podgornik Bogdana
83. Belak tefica
84. Dugonji Ljubica
85. Janjo Paa
86. elovin Eduard
87. Kuukali Zehra.45)

Odmah sa otpoinjanjem procesa, upravitelj Zatitnog redarstva

Zlatko avor dostavlja u Zagreb brzojav:
Savezno sa nalogom br. 1065 od 2. veljae ov. god. izvjeujem
da je danas poela rasprava protu Reufa Goioevia i drugova, da je
dravni tuitelj pustio na slobodu ukupno 11 osoba od 97 predanih
sudu. Od ovih 11 avdar Asim, Bukvi Novica, Zorjan Ivan i Dominkovi Petar, trebali su po miljenju potpisatog biti predani na suenje, ali
unato tome predlaem da ih se zbog politike smirivanja ne uhiti, nego
da ih se stavi pod strogi nadzor.4*)
Po zahtjevu Pave Petrovia, dravnog tuitelja da se po paragrafu 223 iskljui javnost u interesu javnog poredka i dravne sigurnosti,
u sudnici naikanoj ustaama naoruanim do zuba, koji su stajali pored optuenih, zatim iza advokata i po svim okovima, otpoeo je
sudski proces. Vladala je atmosfera inkvizitorskog suda na ije odluke
nema pogovora ni albi. Bio je, naime, u policijskim glavama programiran ubrzani proces sa eljenim i unaprijed pripremljenim odlukama.
Ova praksa izreiranih suenja po tzv. skraenom postupku primjenjivana je ne samo na pokretnim prijekim sudovima nego i na drugim
sudovima egzekutivnog aparata ustakog terora - izvanrednim, prijekim i velikim izvanrednim sudovima. Uporite ovakve prakse se
nalazilo u Zakonskoj odredbi za obranu naroda i drave.47) Meutim,
tok ovog procesa odvijao se veoma sporo. Optueni su poricali ono
to je UNS iznuivala u zatvorima i montirala u zapisnicama. Odbrana
se, u osnovi, drala odvano i smjelo zahtijevala oslobaajuu presudu
za optuene, lako je rasprava poela 1. februara, sud je radio jo
samo 4. februara, kada je optunica proirena na jo pet lica (Ivana
Zorjana, Asima avdara, Petra Dominkovia, Envera Hadia i Novicu
") Arhiv SDB RSUP SRBiH.
) Isto.
") Ova odredba, koju je potpisao Paveli, bila je pravni fundament kojom su regulisani samovolja i bezakonje. U prvoj taki Odredbe, doslovce stoji:
Tko bilo na koji nain povrijedi ili je povrijedio ast i ivotne interese hrvatskog naroda ili
bilo na koji nain ugrozi opstanak Nezavisne Drave Hrvatske ili dravne vlasti, pa makar djelo i
ostalo samo u pokuaju, ini se krivcem zloinstva veleizdaje. Narodne novine, Zagreb, 17.
travanj 1941.
3 6 - Sarajevo u revoluciji

5 6 1

Bukvia) i 17, 18. i 19. istoga mjeseca. Strpljenje planera procesa se

naglo topilo, naroito Nijemaca. Ministar i novoimenovani opunomoenik tzv. Hrvatske dravne vlade za velike upe Vrhbosna, Hum, Usora i
Soli, dr Pavao Canki je lino intervenisao 20. februara i ozlojeeno naredio predsjedavajuem Franji Hafneru da se prekine sa lakrdijom i do
daljnjega obustavi proces. Ovo je izazvalo ope iznenaenje. Ministar
pravosua i bogotovlja, dr Andrija Artukovi je 25. februara izdao naredbu o ukidanju Priekog suda u Sarajevu, a sutradan je izvrio i
izmjene u sastavu Pokretnog priekog suda. One glase:
Na temelju zakonske odredbe o pokretnom priekom sudu od
24. lipnja 1941. godine... razrjeujem dunosti: predsjednika Pokretnog priekog suda u Sarajevu Franju Hafnera, vienika Sudbenog stola,
a na njegovo mjesto imenujem Tomu Jurina, vienika Sudbenog stola
u Sarajevu; dravnog tuitelja kod Pokretnog priekog suda u Sarajevu
Pavla Petrovia, a na njegovo mjesto imenujem imu unjia, zamjenika dravnog tuitelja u Sarajevu; zamjenika predsjednika Pokretnog
priekog suda u Sarajevu Islama Lukaevia, kotarskog sudca, a na njegovo mjesto imenujem Pavla Petrovia, vienika Sudbenog stola u Sarajevu...4')
Uz dekrete o postavljenju, iz Zagreba je naloeno da se odmah
nastavi prekinuti proces. Konsultovanjem novog dravnog tuioca imuna unjia sa ministrom Artukoviem i drugima, optunica je brojano prepolovljena i svedena na 47 ljudi. Novi sastav PPS je, uz, takoe, nove lanove vijea - ustae presuditelje Vjekoslava Juria i
Antona Hladnika, na osnovi zahtjeva Dravnog tuiteljstva od 19.111
da se povede kazneni postupak,4') nastavio sa raspravom 22. marta i
radio gotovo neprekidno do 6. aprila. Sastav odbrane je ostao isti, izuzev dr Joze Sunaria i dr Nike Andrijaevia, koji su se navodno razboIjeli. U etvrtak, 8. aprila u 12 sati, PPS je donio presude za 47 optuenih. Na kaznu smrti strijeljanjem je osueno 12 uesnika NOP-a: Reuf
Goloevi, Josip Paji, Franjo Sesar, in. Miron Jevdeni, Boleslav FeIar, Josip Sigmund, in. Milan Hua, Boidar Tomi, Karlo Volf, Mustafa Skaka, Marija Himerlajh i Angela Ivankovi. Ostalih 35 optuenih je
osloboeno optube pred PPS, ali su svi predati RO na nadlenost,
To je znailo da e gotovo svi biti otjerani u koncentracione logore
smrti i mnogi od njih ubijeni, jer je u Zakonskoj odredbi o upuivanju
nepoudnih i pogibljenih osoba na prisilni boravak u sabirne i radne logore stajalo da proti odluci ustakog redarstva o upuivanju u sabirne i radne logore nema pravnog lieka ni tube na upravni sud.'0)
Ovom odredbom NDH je i formalno-pravno ozakonila sistem terora i
logora. U konclogore se upueni Sulejman Balagija, Sreko Barbir,
") Ministarske naredbe o ukidanju Priekog suda u Sarajevu i o osobnim promjenama Pokretnog priekog suda u Sarajevu - Sarajevski Novi list od 6.3.1943.
") Arhiv IRPS, kat. br. SP: 42.
Narodne novine, Zagreb, 26. studeni 1941.

tefica Belak, Mahmut Bubi, Bakir Dini, Franjo Gnjidica, Ivica Krulj
Junuz Kamenica, Adam Majer, ukrija Masli, Remzija Omanovi, Alija
Poegija, emsudin Rebac, Mahmut Sudukovi, Mustafa estan, Marijan Telatko i Albe Urbanovski, a ivote u logorima su izgubili Abdulah
Alikavazovi, Grga Ani, Vidoje Bandur, Muhamed Duda, Ljuba
Duri, Nusret Hadiosmanovi, Miroslav Kurida, Savo Miholji, Radomir Mirkovi, Natalija Misovi, Vojislav Petkovi, Vojislav Prodanovi,
Ravijojla Savi, Danilo Sparavalo, Eduard elovin, Milan teter i Jelena
Vitas.
Petog dana iza donesenih presuda, u ponedjeljak, 12. aprila u
22.35 sati, stigao je iz Zagreba od Ministarstva pravosua i bogotovlja, brzojav:
Kazna smrti ima se izvriti nad Reufom Goloeviem, Mironom
Jevdeniem i Josipom Sigmundom. Pomilovanje odbijeno. Franjo Sesar pomilovan i smrtna kazna pretvorena u jednu godinu teke tamnice. Boleslav Felar pomilovan na 10 godina teke tamnice. Josip Paji
pomilovan na 20 godina teke tamnice. Ing. Milan Hua pomilovan na
20 godina teke tamnice. Mustafa Skaka pomilovan na 20 godina teke
tamnice. Angela Ivankovi pomilovana na 20 godina teke tamnice,
Karlo Volf pomilovan na 10 godina teke tamnice i Marija Himerlajh pomilovana na 15 godina teke tamnice.51)
Upravitelj RO Sarajevo, nakon izvrenja zloina na stratitu Vraa, uputio je odmah, 13. aprila Ravnateljstvu za javni red i sigurnost
(Ravsigur) u Zagrebu slubenu brzojavku.51) Dva dana kasnije sarajevski Novi list je objavio pod velikim naslovom presude PPS od 8. aprila.
Pored streljanih Goloevia, Jevdenia i Sigmunda, ivote su u
ustakim tamnicama izgubili i pomilovani Boleslav Felar, Josip Paji, Milan Hua, Mustafa Skaka i Boidar Tomi.
Nacionalni sastav optuenih je ubjedljivo i tvrdokorno demantovao lai ustake propagande da se radi o srbsko-komunistikoj uroti. Od 87 protiv kojih je bila podignuta optunica, odnosno za jo 5,
na koliko je bila proirena 4. februara i dvojice ubijanih u policiji (ono
to se zna), bilo je najvie Hrvata, i to 34, Muslimani 32, Srba 26 i Slovenaca 2.1 onu masu uhapenih, pa zatim putenih, takoe su sainjavali pripadnici ovih i drugih nacionalnosti. Najvie s J bili pogoeni kadrovi u radnikim sredinama. PPS-u je predato iz VTZ 9 aktivista, iz
AVIJE 6, Glavne eljeznike radionice 8 (deveti je izgubio ivot jo u
policijskoj istrazi). U meuvremenu je iz radionice uhapeno jo 8 aktivista, od kojih e 6 biti predato PPS. Zatim iz Dravnih eljeznica 5,
Ravnateljstva uma 5, Hrutada 3, iz redova profesora 6, redova pravni-

") Arhiv SDB RSUP SRBiH.

") Danas u 6 sati i 15 minuta ujutro izvreno je strijeljanje justifikacija na smrt osuenih
komunista i to Reufa Goloevia, ing. Mirona Jevdenia i Josipa Sigmunda Arhiv SDB RSUP
SRBiH.
36*

563

Obavijest o presudi Pokretnog prijekog suda u Sarajevu velikoj grupi komunista (Sarajevski Novi list, br. 592)

ka 3, aka i studenata 7 itd. Meu optuenima je bila gotovo etvrtina

ena i sve su one bile aktivisti NOP-a.
Hapenja su se i u ovoj 1943. godini stalno nastavljala. Gestapo i
ustaka policija su i prije, pa i poslije ovog prvog javnog suenja mnogobrojnim uesnicima NOP-a, ljude slali u koncentracione logore bez
ikakvih sudova i javnih obavjetenja. Jedno od brojnih hapenja na izmaku zime, ali i izvedenih uhapenika pred PPS, je grupa uesnika
NOP-a u kojoj su svi bili iz Glavne eljeznike radionice. U Dnevnom
izvieu RO, taj. br. 48/43 od 6. marta 1943. godine, izmeu ostalog,
stoji:
U toku noi od 5. na 6. ov. mj. uhiene su u gradu Sarajevu radi
komunistike djelatnosti sliedee osobe:
1) Ing. Petar Markovi, nadstojnik IV odjela eljeznike radione,
to je skupljao novac za Narodnu pomo, prisustvovao komunistikim
sastancima i itao biltene.
2) ore Pani, elektriar eljeznike radione, davao i prikupljao
novac za Narodnu pomo.
3) Ivan tolba, bravar II odjela elj. radione, koji je imao konspirativno ime Vido, radi toga to je primao i raspaavao biltene i sabirao
novac za Narodnu pomo.
4) Nazif Hadovi, zvani Garo to je prisustvovao komunistikim sastancima, primao i raspaavao biltene.
5) Mato Padovan, radnik eljeznike radione, to je kupio i davao
novac za Narodnu pomo.
6) Duan Koji, Ijevar eljeznike radione, to je primao i raspaavao komunistike biltene, odravao komunistike sastanke i kupio novac za Narodnu pomo.
7) Pero Nikaevi, straar eljeznike radione, radi toga to je kupovao tri samokresa od komuniste Dezuane, koji se takoer nalazi u
uzama ovog Redarstva i
8) Nenad Maksimovi, bravar eljeznike radione radi vrieanja
Drave NDH. ")
Proces na PPS ovoj grupi, kojoj je prikljuen i Alfred Dezuana
Bunco, takoe radnik Glavne eljeznike radionice, uhapen jo u decembarskoj provali, trajao je svega tri dana: 10, 11. i 12. juna 1943. godine. Predsjednik vijea i dravni tuilac su ponovno bili Franjo Hafner
i imun unji. Odbranu su zastupali dr Pavo Premui, dr Zaim arac,
dr Ante Bonjakovi i dr Boro Knei u ime dra Hivzije Gavrankapetanovia.
Prema sudskom zapisniku, Prie poetka razprave, svjedok Zaim
Hadovi, otac obtuenog Nazifa Hadovia, udaren je od kapi u sudnici i umro, te se zbog toga udaljio i njegov sin Nijaz koji je pozvan danas kao svjedok.
") Arhiv V.l.l., br. reg. 9/4-1, k. 154.

Nijedan optueni na sudu nije nita priznao. Advokati - branitelji

su i ovoga puta smjelo zahtijevali oslobadajuu presudu.
U dokumentu PPS, br. 19/43 od 12. VI 1943, upuenog Ministarstvu pravosua i bogotovlja, navodi se:
Danas 16. 6. 1943. g. u 14 sati osueni su na kaznu smrti strijeljanjem:
1. Alfred Dezuana... ro. 1918, elektromehaniar Glavne elj. radione, to je u toku 1942. potpomagao komunistiko drutvo u Sarajevu prikupljanjem narodne pomoi te odravao i organizovao veze izmeu pojedinih ljudi komunistike partije ime je poinio kazneno
djelo iz paragrafa 98/2 Kz.
2. Nazif Hadovi... ro. 1921. bravar...
a) to na javni poziv vlasti nije predao vlastima jedan samokres
kal. 9 m/m sa 14 naboja, koji je pronaen prilikom uhienja u njegovoj
kui...
b) to je kod sebe u kaputu drao letak Izjava Vrh. taba NOV i
POJ, te na stolu u kui naene jedne komunistike novine Borba
od 15.2.1943. i jedna broura Iz pitanja lenjinizma od J. V. Staljina...54)
Na smrt osueni Dezuana i Hadovi, koji je do hapenja bio sekretar Mjesnog komiteta SKOJ-a, alili su se na presudu. Ministar pravosua i bogotovlja pretvorio im je smrtnu kaznu, 17. juna 1943, na 10
odina teke tamnice, u kojoj su ivote i izgubili. Ostali optueni, ivan
tolba, Duan Koji, Dorde Pani i Mato Padovan, uprkos oslobaanju
od optube pred PPS, prema ustaljenoj praksi, otjerani su u koncentracione logore.
U meuvremenu od hapenja ove grupe do njenog izvoenja
pred PPS, Ministarstvo unutarnjih poslova poslalo je iz Zagreba, 11.
marta, telegrafsko nareenje Kotarskoj oblasti u Sarajevu da se pone
primjenjivati Zakonska odredba o suzbijanju nasilnih kanjivih ina
proti dravi, pojedinim osobama ili imovini.") Po ovoj odredbi, koju
su potpisali Poglavnik NDH i trojica njegovih ministara, mogle su se itave porodice (ena, roditelji, djeca, braa i sestre), ukoliko su ivjele
u zajednikom kuanstvu sa inkriminiranim licem, upuivati u logore i
oduzeti njihova cjelokupna pokretna j nepokretna imovina u korist
NDH. Doslovno je stajalo: Proti svim odlukama donesenim prema
ovoj zakonskoj odredbi, nije doputen nikakav pravni liek, niti tuba na
upravno sredite. Na osnovi ove i ranije donesene i primjenjivane
Zakonske odredbe o postupku kod komunistikih napadaja kad se
poinitelj ne pronae54) vrena su stalna hapenja i racije po Sarajevu. Blokirani su itavi dijelovi grada i ljudi kupljeni i odvoeni sa ulica
bez ikakvih objanjenja. Jedne su upuivali u razne kvislinke formaci-

") Arhiv SDB RSUP SRBiH.

") Arhiv V.l.l., br. reg. 60/4-8, k. 154: AGS, ZP-C-243
'") Narodne novine, Zagreb, 2. listopad 1941.

je, druge u komoru, neke na prisilan rad, u koncentracione logore i

drugdje, bez suda i priziva. Bezakonje je ispoljavalo udovine oblike.
S kraja 1942. i u zimu i proljee 1943. godine, kada su ustakom
reimu - usljed sve jae snage i udaraca NOP-a - kola bespovratno
pola nizbrdo, njemaki okupator se drastinije i mnogo otvorenije
ispoljava kao naredbodavac svojoj marionetskoj tvorevini NDH i gotovo sve preuzima u svoje ruke. U sklopu reorganizacije i dogradnje njemakog okupacionog aparata, rajhsfirer SS-a i ministar unutarnjih poslova, Hajnrih Himler (Himmler) upuuje NDH SS-generala Konstantina Kamerhofera (Kammerhofer), koji uspostavlja svoj tab Opunomoenika rajhsfirera SS-a u Hrvatskoj. Uprkos suverenitetu tzv.
NDH, ova institucija opunomoenika se nije, u sutini, ni po emu
razlikovala od paralelne institucije vii SS i policijski voda u okupiranoj Srbiji. Slino tome, instituciji Zapovjednika policije bezbjednosti i
slube bezbjednosti (BdS) u Srbiji, odgovarala je za podruje NDH
novouspostavljena Djelatna grupa (Einsatzgruppe - EG), odnosno
Djelatna komanda (Einsatzkommando - EK) po veim gradovima.
Radi poduzimanja totalnih mjera da se razbije i uniti oruana oslobodilaka borba i NOP u cjelini, Hitler je uputio u Zagreb i samog Himlera. Na ovom zadatku su se angaovali i svi organi Glavnog ureda sigurnosti Rajha (RSHA), od najniih do najviih, operativni i teritorijalni organi Abvera, trupna obavjetajna odjeljenja Vermahta (I c), Tajna vojna
policija (GEF), kvislinki aparat i obavjetajni organi kolaboracionistikih formacija.
Tako Nijemci i u Sarajevu podreuju sebi gotovo sve. RO stavljaju pod svoju direktnu kontrolu. Pri svom konzulatu osnivaju ispostavu policijskog ataea na elu sa SS-kapetanom Francom Abromajtom
(Abromeit). Poinje djelovati i oblasni tab komandanta SS-a i efa policije (Polizeigebietsfuehrer) SS-pukovnika Vernera Froma, kome su
bile potinjene sve nie komande i cijeli policijski aparat. Njemaka
komanda u Sarajevu izdaje vojnim, andarmerijskim, policijskim i
upravnim vlastima NDH uputstvo o organizaciji policijske slube.") Sa
stanovita okupacionog statusa i fiktivnog suvereniteta, NDH je najhitnije ustrojavanje Njemake redarstvene organizacije (policije)") Sarajevska ispostava policijskog ataea pokrivala je pored Bosne i Hercegovine i junu Dalmaciju i stvarala svoje obavjetajne agenture gdje
god je stigla. Svoje razgranate mree u borbi protiv NOP stvarali su i
sarajevska Djelatna komanda (Einsatzkommando - EK-2) sa brojnim
oficirskim kadrom, i abverova institucija Nest,") koja je u Sarajevu
imala dva gradska biroa (Stadtbro). EK-2 je raspolagala sa svojim
podrunicama (Teilkommando - TK), prvo u svom sjeditu, u Sarajevu, zatim u Travniku, Tuzli, Viegradu, Zenici, Dubrovniku, Mostaru i
Brkom i uporitem (Sttzpunkt) u Zavidoviima. Ove i druge ek") Arhiv V.l.l., br. reg. 8/3-5, k. 157.
") Isto, br. reg. 35/6-1, k. 203.
") Nebenstelle (Nest), Arhiv V.l.l., Nj. A. k. 32 A, br. reg. 26/I.

spoziture plele su i stvarale razne mree i razliite oblike borbe protiv

NOP-a.") Samo u Sarajevu u borbi protiv NOP-a Nijemci su, ne raunajui Italijane, ustae, etnike i druge, imali 27 vojno-obavjetajnih
centara i centara obavjetajne slube SS i njemake policije.' 1 ) Sarajevo kao centar BiH u kojoj su vodene neprekidne borbe i koja je gotovo kroz itav rat imala status vojine prostorije - Operationsgebiet, bilo je od interesa i za najvie organe i vojne komande Treeg
Rajha. Za rad Slube bezbjednosti u Sarajevu se direktno interesirao i
Rajnhard Hajdrih (Heydrich),") zatim u Sarajevu, po specijalnim zadacima borave general Paul Bader (Bader),") general-pukovnik Aleksander Ler (Lohr),") general Varlimont") i mnogi drugi.
Poslije IV neprijateljske ofanzive, po prethodnom Hitlerovom usvajanju Kamerhoferovog i Himlerovog prijedloga o formiranju bosanskohercegovake SS-divizije,") u Sarajevu se razvila zagluujua propaganda Nijemaca i kvislinga na vrbovanju i pridobijanju ljudi za tu diviziju. Gotovo u isto vrijeme borave u Sarajevu palestinski muftija Emin
El Huseini"7) i papinski nuncije Markone (Marcone),") u pratnji visokih
okupatorskih i kvislinkih dravnih funkcionera i oficira. Po Himlerovoj
zamisli, ef Gestapoa Hajnrih Miler (Mller) je isplanirao i do kraja reirao Huseinijev propagandni boravak u Zagrebu, Banjaluci i Sarajevu ")
Aprilskih dana 1943. godine stigao je u Sarajevo i Esad engi koji
je poslan za sekretara MK KPJ, umjesto prethodno upuenog Dervia
Numia.70) Nakon pogibije Numia i povratka Danilovia, sekretar PK
KPJ za BiH, Iso Jovanovi, uputio je engia u Sarajevo. U tom vremenu velikih racija i hapenja, dolazi u drugoj polovini mjeseca aprila do
") Vidi emu Einsatzgruppe E Sipo i SD za podruje NDH. S. Komarica i S. Odi: Gestapo u Jugoslaviji, sv. 2, Zagreb, 1977, Biblioteka Tajne sile.
') S. Preda: UNS u borbi protiv ustanka u BiH 1941. i poetkom 1942. 1941. u istoriji naroda BiH, Sarajevo, 1973, 496.
") Arhiv V.l.l., Nj. A, London H-5 h 300468.
Hajdrih je istovremeno bio ef RSHA, ef politiko-dravne Policije sigurnosti i slube
bezbjednosti (Sipo und SD) i ef Glavnog ureda policije sigurnosti (Hauptamt Sicherheit-spolizei).
") Arhiv V.l.l., Nj. A., NAV-N-T-315, 2271/1042.
General-pukovnik Ler je bio vrhovni komandant Jugoistoka i komandant Grupe armije
E.
") Muzej revolucije BiH, UNS-a, f. VIII (II-27) 2127, 2128.
General Bader je bio opunomoeni i komandujui general za Srbiju, koji je u nekoliko navrata dolazio u Sarajevo sa cijelom svitom obavjetajnih i kontraobavjetajnih oficira i pokazivao,
pored ostalog, veliki interes i za borbu protiv NOP-a u samom gradu Sarajevu.
") Arhiv V.l.l., Nj. A., Bon 4/1018-1019,
") Arhiv V.l.l. Nj. A., K. 27-B, f. 3, dok. 21
") El - Hidaje, godina VI, br. 9, svibanj 1943, Sarajevo.
") Sarajevski Novi list, 4. svibanj 1943, Arhiv V.l.l., Nj. A. H 302565-H 302566.
") S. Komarica i S. Odi: Gestapo u Jugoslaviji, sv. 2, Zagreb, 1977. Biblioteka Tajne
sile.
") Dervi Numi je poginuo 15. marta 1943. godine, kada su njega i Ugljeu Danilovia, na
putu za Sarajevo, napali etnici kod sela Kusae na Glasincu. Danilovi, kao lan PK KPJ za BiH
je iao da zamijeni Avdu Humu u Sarajevu, koji se tu nalazio vie od pola godine, bio provaljen u
decembarskim hapenjima i ve izaao iz grada, a Numi da preuzme dunost sekretara MK Partije od Demala Bijedia

nove policijske provale u organizaciju NOP-a. Pohapeno je blizu 40

uesnika NOP-a meu njima lanova KPJ, kandidata, skojevaca i drugih omladinaca i simpatizera. Bilo je i starijih, koji su imali ve unuad.
Pohapeni su bili, uglavnom, sa ireg podruja Logavine. Tada je provaljena i 23. aprila uhapena i Bahra Duki, lan MK KPJ. Ova hapenja
su ubrzala i izmijenila planirani odlazak provaljenih drugova iz Sarajeva.
Muhamed abanovi i ja smo 23. ili 24. aprila prebacili Demala Bijedia iz grada. Naoruani, predstavljali smo mu obezbjeenje, a abanovi jo i kurira koji ga je odveo do sela Otes, a zatim do llide. Bijedi je bezbjedno stigao na na ilidanski punkt, do Bosiljia i Toia,
a abanovi, koji se morao vratiti u grad da podnese izvjetaj o ovom
prebacivanju, nakon dva dana je uhapen.
Tokom mjeseca maja i posljednji, dotadanji, lan MK KPJ Ahmed
Fetahagi elik se prebacio u partizane. Tako je Esad engi, novi sekretar MK KPJ, ostao sam bez ijednog drugog lana Komiteta. U itavom gradu je, ne raunajui Sarajevsko polje, poslije svih ovih hapenja, do kraja aprila 1943. godine ostalo svega dvadesetak meusobno
nepovezanih lanova Partije i kandidata, gotovo bez ijedne intaktno
sauvane elije, a vjerovatno i bez partijskih aktiva. Okrnjene elije u
samom gradu su ostale u VTZ i Glavnoj eljeznikoj radionici. Od
Mjesnog komiteta SKOJ-a, poslije hapenja Ante Kuinskog Plavog i
Nazifa Hadovia Gare i mog odlaska u NOV (sa elikom), preostala su
samo dva lana: Hiba Zildi i Salih Brakovi. Skojevska kvartovska
rukovodstva su, bez iznimke, bila gotovo rasturena. Nije bilo mnogo
bolje ni sa skojevskim i omladinskim aktivima i grupama, izuzev u Sarajevskom polju i u nekim dijelovima grada, te Glavnoj eljeznikoj radionici, VTZ i pojedinim kolama, odnosno internatima.
Novi sastav rukovodstva NOP-a u gradu, s obzirom na krupne
posljedice viemjesenih hapenja, zatim do kraja ugroene kurirske
kanale, a naroito situaciju od 4. pa do kraja 5. neprijateljske ofanzive,
nije imao mjesecima, skoro do jeseni 1943. godine, ni posredne veze
sa pokrajinskim i oblasnim rukovodstvima NOP-a. Tako je ovaj, uslovno reeno, najtei period okupacije u Sarajevu, od proljea 1942. godine, sa dvije masovne provale i gotovo stalnim hapenjima i ozakonjenim terorom, imao i najtee posljedice. Ipak, uprkos svim tekoama
i nedaama, NOP u gradu je, uz sve privremene oseke i oscilacije, ne
samo sauvao kontinuitet antifaistike borbe nego i stalno jaao,
primjereno razvoju oslobodilakog rata i NOP-a u itavoj Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji.

UKRIJA MASLI

SKLADITE ORUJA, MUNICIJE I DRUGOG

MATERIJALA U KARPUZOVOM SOKAKU
Pod uticajem komunista iz Jezera kod Jajca i svog oca aira,
predratnog lana KPJ, vrlo rano sam pristupio revolucionarnom omladinskom pokretu i koncem 1940. godine postao lan SKOJ-a. Krajem
1941. godine stigao sam iz Zenice sa porodicom u Sarajevo. Od moje
porodice tada u Sarajevu vie nikog nije bilo, jer su moj stric Omer i
njegova supruga Ljubica ve bili u partizanima. Kada smo se pokuali
smjestiti u striev stan, ustae su nas izbacile na ulicu.
Nazad se nije smjelo, a ovdje se bez sredstava za ivot i na cii
zimi teko moglo opstati. Mene su kao najstarije od petoro djece, neki
oevi i Omerovi drugovi, zaposlili kao fizikog radnika u Vojnoj pekari.
U ovoj pekari su radili uglavnom sarajevske zanatlije, koji su, zbog ratnih prilika i nestaice brana, bili prisiljeni da svoje samostalne pekarske radnje zatvore i da se bilo gdje zapoljavaju. Medu ovim radnicima
bilo je dosta simpatizera NOP-a, koji su bili spremni da daju Narodnu
pomo, a bilo ih je i koji su aktivno saradivali u NOP-u. Ovdje je bilo
zaposleno i nekoliko omladinaca koji su bili antifaistiki raspoloeni.
Neki od njih su kasnije primljeni u SKOJ.
Sredinom 1942. godine, jedan stariji drug povezao me sa omladinskim aktivistom Abdulahom Alikavazoviem Avdom, koji e kasnije
kao lan skojevskog kvartovskog jezgra na Bistriku biti uhapen i izveden pred Pokretni prijeki sud. Avdo mi je ve na prvom sastanku i kasnije prilikom dogovorenih susreta, govorio ire o ciljevima NOP-a, situaciji na saveznikim, a posebno na naem jugoslavenskom ratitu,
zadacima, borbi i ulozi omladine Sarajeva i drugom. Davao mi je i neke
konkretne zadatke, kao i propagandni materijal za itanje.
Krajem ljeta 1942. godine formirana je skojevska grupa, koja je
istovremeno djelovala na podruju Hajduk-Veljkove ulice i na zadacima

NOP u Vojnoj pekari. Nju su sainjavali Jovo Dursun, sekretar grupe,

Mato Antunovi i ja, sva trojica radnici Vojne pekare. Formiranju ove
grupe prisustvovali su Avdo Alikavazovi i Kemal Fazli, koji e kao sekretar skojevske organizacije na Bistriku biti uhapen u decembarskoj
provali. Na tom sastanku, Fazli nas je upoznao sa jo sloenijim zadacima koji stoje pred nama kao lanovima SKOJ-a i saoptio nam i pojedinana zaduenja. Pored zadataka na terenu, bili smo zadueni da
od mladih radnika bliskih NOP-u u Vojnoj pekari prikupljamo Narodnu
pomo, rasturamo Biltene i drugi propagandni materijal i okupljamo
svoje vrnjake na saradnju. Formirana grupa je odmah, i to vrlo uspjeno, poela organizirano djelovati.
Gotovo svi sastanci nae grupe odravali su se u stanu Jove Dursuna u Hajduk-Veljkovoj ulici broj 9 (sada br. 11). Njegov stan je bio
pogodan za to, jer je u istoj kui, na spratu vie, stanovao neki policijski agent, pa vjerovatno niko nije ni sumnjao da bi se tu mogli odravati bilo kakvi protudravni skupovi. Naim sastancima su esto prisustvovali Alikavazovi ili Fazli, koji su traili izvjetaje o radu i davali
nam i nove, odreene zadatke. Pored ovih sastanaka, u ovom stanu su
odravani i neki drugi sastanci. Ponekom sam i ja prisustvovao, ali smo
mi lanovi SKOJ-a, najee za vrijeme njihovog odravanja, obezbjeivali strau.
Sjeam se jednog sastanka u septembru 1942. godine kome je
prisustvovalo vie drugova nego to je za mene bilo uobiajeno. Pored
Avde i Kerne, bili su jo Mahmut Sudukovi Mao, Mustafa Skaka i jo
dva ili tri meni nepoznata druga. Na tom sastanku je jedan drug podue govorio o razvoju i uspjesima NOP-a u cjelini i, posebno, u Bosni i
Hercegovini, o situaciji na naem i saveznikim frontovima, o skorom
otvaranju drugog fronta, zadacima koji nas oekuju u gradu, konspiraciji i vie se ne sjeam o emu jo. Kasnije sam saznao - i s njim se
na policiji suoio - da je to bio Adem Bu, lan Mjesnog komiteta
KPJ.
Pored ovih zadataka u skojevskoj grupi, dobio sam jo jedan zadatak za koji ostali nisu znali. Vremenom e on postati najvaniji i, radi
njegove delikatne i strogo konspirativne prirode, gotovo i jedini. Alikavazovi mi je, nasamo, saoptio da e moja kua u Karpuzovom sokaku br. 17 (danas ulica Hriste Boteva) za koju je samo on znao, ubudue biti punkt u koji e se dopremati i iz njega optremati razni materijal. Rekao mi je da u ja biti magaziner, a on moja jedina veza preko koje u dobivati poruke i lozinke za preuzimanje materijala. On mi
nije tada dokraja rekao da e to najvie biti oruje i municija. Bilo je
vie drugova od kojih sam preuzimao razne materijale, ali sam tada
znao ili kasnije saznao za prava imena samo njih trojice: Mahmuta
Sudukovia, Mustafe Skake i Nusreta Hadiosmanovia. Za imena
drugih i njihove rodbine, naalost, nisam nikada doznao. Ovu tajnu je
sa sobom u grob odnio Mustafa Skaka.

Kua u Karpuzovom sokaku (danas ul. Hriste Botava 19) - ilegalno spremita oruja i municije

Tehnika komuniciranja sa materijalom je, uglavnom, izgledala

ovako: Alikavazovi, koji je stanovao na Bistriku, a radio u obuarskoj
radnji u Hajduk-Veljkovoj, obino bi, ako me ne bi naao kod kue, poruio da se naemo. Tada bi mi prenio, vrlo precizno vrijeme, u minut,
i mjesto gdje da doem i preuzmem materijal. Po mogunosti bi mi, u
grubom, opisao ovjeka, ali je zato lozinka morala uvijek biti jasna i i
nedvosmislena. Vrijeme i mjesto sastanka bi najee mijenjao. Bilo je
to uglavnom od emerline do Logavine, gdje ima dosta sokaka i bai,
ali nikada u blizini moga stana. Najvie tog materijala sam preuzeo od
Skake i kasnije sam s njim najvie kontaktirao. On mi je postao i neka
via veza, ali nikada ni on nije saznao, bar koliko ja znam, gdje stanujem, odnosno gdje je to moje skladite. Izuzetak je bio kada su se,
poslije hapenja, itale generalije na sarajevskom Pokretnom prijekom
sudu. Najvie i najee oruja, municije i drugog vojnog materijala
dobivao sam od Skake, Hadiosmanovia i Sudukovia. Obino su to
bile bombe, puana i revolverska municija, zavoji, vata, lijekovi, atorska krila i drugi materijal. Ponekada nisam ni znao ta sadre zatvoreni paketi, koji su bili razliite veliine, oblika i teine. Tako, na
primjer, mi je Skaka jedanput poruio da doem u odreeno vrijeme
na tramvajsku stanicu kod Katedrale i da preuzmem neki materijal od
druga u domobranskoj uniformi. I, tano u zakazano vrijeme, sa ugovorenom lozinkom, pridem domobranu koji je drao veliku sivu vojniku torbu. Nakon znakova raspoznavanja, poli smo u pravcu emerline, ali ne i do moga stana. Preuzeo sam tu teku torbu, koja je bila
puna paketia, puane municije. To je bio moj prvi, ali ne i posljednji
susret i preuzimanje materijala od Nusreta Hadiosmanovia, ije sam
ime saznao tek kasnije, nakon hapenja u decembarskoj provali.
Osim preuzimanja, odlazio sam i sam po materijal. To sam inio u
nekoliko navrata, odlazei kui Mahmuta Sudukovia, koji je, u to vrijeme, stanovao na Begovcu broj 6, iznad bistrike eljeznike pruge
(danas Ulica Mesuda Demidia). Prilikom njegovog hapenja, policija
je pronala osam bombi i petstotina puanih metaka, koje ili ja nisam
na vrijeme preuzeo ili on dobacio do mene. Da smo to i uinili, nita se
ne bi promijenilo na stvari, jer smo obojica isti dan uhapeni sa kompromitujuim orujem i municijom.
Do mog hapenja i provale skladita, koje se nalazilo ispod basamaka bosanske kue koje su vodile na tavan, dolo je u vrijeme kada
je u magazinu, valjda kroz itavo to vrijeme, bilo najmanje materijala.
Skaka je nekoliko puta to pruzimao i odnosio u nepoznatom pravcu.
Znao sam samo toliko da to ide partizanima, ali kako, kojim putevima i
preko koga, to mi nije bilo poznato, niti sam se interesirao. Takva su
bila pravila konspiracije. Policijski agenti su pretresom pronali u kui,
umjesto ranijih gomila paketa, svega petstotina puanih metaka, dva
vojnika odijela, dva atorska krila, paket zavoja, dvije kutije mainske
masti i jo nekih sitnica, to je Ustakoj nadzornoj slubi i Pokretnom prijekom sudu bio oit dokazni materijal protiv mene. Sreom,

niko me nije teretio, a i malo je ljudi znalo da je, tokom itave jeseni
1942. godine, pa sve do decembarske provale, kroz to skladite prolo
na desetine paketa oruja i municije, ne raunajui druge vojnike
stvari.
Ovakav moj rad trajao je sve od 8. decembra 1942. godine, kada
smo isto vee uhapeni Mao Sudukovi i ja. Od drugova s kojima
sam bio direktno povezan u radu za NOP, takode su bili uhapeni Alikavazovi, Fazli, Skaka i Hadiosmanovi. Mene je uhaspio Muhamed
Uianin sa jo dvojicom agenata. Moja majka se tome estoko usprotivila i ak Uianinu otela pitolj, ali je bila savladana snagom trojice
agenata. Pred kuom su ekala dva automobila. Odvezen sam vezanih
ruku u zloglasnu emaluu. Te stravine noi sam podvrgnut fizikim mukama. Najbrutalniji sadisti su bili Uianin, Franjo Rado i jo
neki agenti, ija imena ne znam. Suoavali su me sa Alikavazoviem i
Skakom. Mustafu su toliko tukli, da mu je od udaraca ispalo stakleno
oko. Adem Bu je bio izoblien, a glava obloena prokrvavljenom vatom i gazom. Skaka i Bu nisu ni rijei progovorili. Ni danas mi nije tano poznato kako je policija saznala za nae skladite i za moj rad. Pretpostavljam da je izdajom Nade Vrankovi dolo do lananih hapenja
medu kojima Fazlia i Alikavazovia. Znam da su u provali Bu i Skaka
imali veoma hrabro dranje i da oni to nisu uinili. Sutra ujutro, kako
sam uo, Adem je platio ivotom. Iz moje skojevske grupe, Jovo Dursun je uspio da se prebaci u partizane, a za sudbinu mladog komuniste Mate Antunovia nisam saznao.
Na suenju pred Pokretnim prijekim sudom, koje je faktiki
poelo mjeseca januara 1943. godine, kada je podignuta optunica, pa
do aprila 1943. godine, Mustafa Skaka je, sa jo jednaest uesnika
NOP, osuen na kaznu smrti strijeljanjem, z*iim je pomilovan na 20
godina teke tamnice, sproveden na robiju i tamo ubijen. Nusret
Hadiosmanovi, poto se nalazio u domobranstvu, poslije sudskog
procesa, predat je vojnim vlastima i njegov se trag potpuno izgubio.
uo sam da je strijeljan. Alikavazovi, Sudukovi i ja otpremljeni smo
nakon suenja u koncentracioni logor Staru Gradiku, a neto kasnije
u zloglasni Jasenovac (Avdo je u proboju zatoenika iz Jasenovca,
aprila 1945. godine, junaki poginuo sa mnogim drugim drugovima).
Osim nas trojice, pored strijeljanih Reufa Goloevia, Mirona Jevdenia i Josipa Sigmunda, otjerano je, tom prilikom, u koncentracione logore ili na robiju jo 36 uesnika NOP-a iz Sarajeva, od kojih mnogi
nisu doekali slobodu.
Kasnije sam saznao da su sa Nusretom Hadiosmanoviem, u
drugoj polovini 1942. godine, bili u istoj vojnoj radionici, danas Kasarna
Marala Tita, drugovi Sreko i Jure Barbir, komunisti iz Vrgorca, i da
su organizirali aktiv simpatizera NOP-a u domobranstvu. Njih trojica i
jo neki su, uz pomo naih ljudi u kasarni, iz skladita i drugih izvora
izvlaili i nabavljali znatne koliine oruja i municije. Uvjeren sam da je
i to bio jedan od izvora odakle su drugovi sa kojim sam ja bio povezan

dobivali municiju i druge materijale koji su dospijevali u moj magacin.

Sreko Barbir je, takode, uhapen u decembarskoj provali i osuen na
etiri godine robije, a Jure je uspio da pobjegne iz Sarajeva i poetkom januara 1943. godine stupi u etvrtu dalmatinsku NOU brigadu.
Takode, po rijeima Jure Barbira, danas penzionisanog pukovnika
JNA, njihova biva veza do decembarske provale bili su Franjo Sesar i
Reuf Goloevi.

ASIM LOI

PUT DVANAESTORICE
Uhapen sam 24. juna 1941. godine kao lan KPJ u Maglaju i prebaen u Sarajevo, u zatvor bivoj Pravoslavnoj bogosloviji, gdje sam
od poznatih zatekao Franju Budimira Bundija, koga sam upoznao jo
na omladinskom kursu 1940. godine u Prljanima kod Bugojna, koji je
organizovao PK SKOJ-a. Iz Bogoslovije sam prebaen u zgradu biveg
Okrunog zatvora, u kome su se ve nalazili Safet Panjeta, Salih Dini, Ferid Kuli, Branka Blaek i drugi.
U konclogor Jasenovac otpremljen sam 16. novembra 1941. godine sa preko 60 Sarajlija. Kasnije sam prebaen u konclogor Gradika.
U decembru 1942. godine upuen sam u Sarajevo i zatvoren u Belediju sa jo Sarajlija, meu kojima su bili Vid Miloevi, Alojz Rebi, Ivica Tvrtkovi, Sulejman Osmovi, Ferid Kuli, Salih Dini, Fredi Hajnrih, Toni agovec, Marija Blaek, Cilika Hajnrih, Vlado erkez i drugi.
Puteni smo kuama pod uslovom da se javljamo dva puta sedmino
u ustako redarstvo.
Nakon putanja iz Beledije na tzv. slobodu odmah sam se povezao sa drugovima Sarajlijama s kojima sam zajedno stigao iz konclogora, nastojei uspostaviti neposrednu partijsku vezu. To je bilo u vrijeme velike policijske provale u partijsku i skojevsku organizaciju grada, potkraj 1942. godine. Uprkos tome to se nisam uspio, u tim vanrednim okolnostima, ukljuiti u direktan partijski ivot u organizacionom smislu, osjetio sam po mnogim znacima da u Sarajevu djeluje
naa organizacija. To sam, u prvom redu, vidio i po aktivnosti drugova
koji su bili sa mnom u konclogoru, a koja je predstavljala kurs koji izvorno potie iz Partije. Nisam tada znao ko je od njih na direktnoj partijskoj vezi, ali sve ono to su oni radili ili to su od mene traili, bilo je na
planu akcije NOP-a. Zato sam imao u njih puno povjerenje, pa sam s
njima zajedno radio koliko sam, u tim okolnostima, mogao. Istina, za
sebe, smatrao sam da je najbolje da se to prije prebacim u partizane,

jer, u relativno zatvorenom krugu, u tadanjim sarajevskim okolnostima, nisam mogao objektivno mnogo uiniti.
Jedno popodne dode mi u radnju, gdje sam se prividno zaposlio,
Anto Miloevi i saopti da je dola veza za odlazak u partizane te da
se odmah javim Marici Uherki, na Koevo, kod njene sestre Cilike. Bilo
je to 2. marta 1943. godine. Radnja je bila vlasnitvo krojaa Smaje Karakaa i nalazila se preko puta Narodnog pozorita.
Kako je dolo do toga da mi obavijest donese Anto Miloevi, ne
znam. Stroga konspirativna pravila i duboka ilegalnost u radu organizacije, dovodili su ponekad do ovakvih obrta - to u bogatoj praksi
nae partije nije bilo nita neobino i izuzetno.
Sa Marijom Blaek, ilegalkom iz Novog Sarajeva, upoznao sam se
preko njene kerke Branke, lana srednjokolskog komiteta SKOJ-a,
koja je sa mnom bila na istom spratu u zatvoru sarajevskog Okrunog
suda. Ne jednom je Marija odnijela i moje rublje kui i oprala, a kada bi
posjetila svoju Branku, i meni bi poneto donijela, da pojedem. Branka
je bila gimnazijalka i umrla je od tifusa, kao partizanka, 1942. godine u
Srednjem.
U to vrijeme mojim kanalom su svakog petka odlazile grupe Sarajlija u partizane, pa sam vjerovatno, zbog velikog broja onih koji su
tada odlazili, propustio nekoliko odlazaka.
Kod krojaa Karakaa sa mnom su zajedno radili neki Vehbija, rodom iz Sandaka, Sarajlije Drago Nikoli i na simpatizer uenik, Muhamed Baruija Hamdo. Vehbija nije ba volio partizane, uvijek se o
njima pogrdno izraavao, stupio je, navodno, u SS-trupe i poginuo. Suprotno njemu, Drago Nikoli je otvoreno ispoljavao simpatije prema
NOP-u i Crvenoj armiji. Svaki dan on bi uzeo novine i, koliko se iz njih
moglo razaznati, glasno komentarisao pogibije Nijemaca i drugih neprijateljskih vojnika u borbi sa partizanima ili na istonom frontu. Majstor ga je stalno uutkivao i molio da to ne ini, a on bi se sve vie i
vie alio na raun okupatora.
Bilo je to, inae, vrijeme kad su Nijemcima na ruskom frontu kola
krenula nizbrdo. Januara i februara pobjede Crvene armije nad 300-hiIjaditom estom fon Paulusovom armijom kod Staljingrada dostigle su
kulminaciju. Rusi su trijumfovali, a u sarajevskoj katedrali molilo se za
spas dua poginulih Hitlerovaca u toj bici. I dok su razna vojna lica i
poneki graanin skruenog izgleda, izlazili iz Katedrale, Drago je,
pogrbljen, za malim krojakim stolom, imitirao tektanje mitraljeza.
Zauzimao je pozu kao da dvjeina rukama dri mitraljez, pokretao se lijevo pa desno, kosei neprijatelja, izgovarajui: tak - tak - tak...
Malog Dragu sam ve zamiljao kao partizana kako ia neprijatelja. Zato mu se jednom obratih: Pravi se da si za partizane, da voli
Crvenu armiju, a sjedi ovdje u Sarajevu. Zato ne ide u umu? On
se iznenadi i dosta naivno odgovori kako bi pristao na odlazak, ali da
se boji da ga etnici ne ubiju u okolici Sarajeva. Kad sam mu ponudio
da u mu sve srediti i da emo zajedno krenuti u umu, pristao je. e37 - Sarajevo u revoluciji

577

sto smo o tome razgovarali, pa se i dogovorili kako emo se obui,

utopliti i si. Drago je imao dvojicu brae u partizanima, od kojih je jedan poginuo kao borac Prve proleterske brigade.
Drukiji sam pristup, u tom pogledu, imao prema mom drugu iz
logora, mladom stolaru iz Makarske, Mati Vitasoviu, s kojim sam zajedno i stanovao. Poto smo se bolje poznavali, lake sam mu i povjerio da odlazim u partizane. Nije mnogo trebalo i dogovorili smo se da
zajedno krenemo. I njega sam povezao sa naom organizacijom.
Kad sam doao Marici Uherki, ona mi ree: Asime, ako e da
ide, hajde spremi se, Mato je ve prebaen i nalazi se na llidi. Rekla
mi je jo da na Marindvor doem u 19 sati.
Vratio sam se u radnju. Tu sam imao komad kukuruze i rijetkog
jabukovog pekmeza, to mi je poslala majka iz Maglaja. Majstoru sam
rekao da to moram odnijeti u stan, jer mi se u radnji sui. Dragi sam,
istovremeno, spustio ceduljicu sa objanjenjima gdje emo se nai.
Vrijeme je bilo suvie kratko, a dio radnje gdje su radnici radili, odvojen staklenom pregradom od dijela gdje se nalazio majstor, nije dozvoljavao da se dogovorimo detaljno pa zato na dogovor i nije bio realizovan. Poslije rata, Drago mi je rekao da je bio na licu mjesta, ali
se, eto, nismo vidjeli. Nekoliko dana iza toga, Drago je uhapen i sa jo
86 Sarajlija upuen u konclogor Dahau. Kasnije, on je ipak otiao u
partizane. U partizane je trebalo da krene i Sulejman Osmovi, ali ga
je, navodno, zadrao Ivica Tvrtkovi radi potreba NOP-a u gradu.
Dok smo ekali voz za llidu, Marica i ja smo se dogovorili o ponaanju u sluaju da nas na putu otkriju ustae ili kakva druga patrola.
Gotovo svaki odlazak iz grada ustaka policija je kontrolisala na
odreen nain. U naem sluaju, to bi bilo jo opasnije. Marica mi je
dala nekakav kaput da nosim preko ruke, a od mene je uzela paketi
sa hranom i drugom mojom partizanskom opremom. Rekla mi je, poto sam po zanimanju kroja, u sluaju da nas policija otkrije, da kaem
da nosim saiven kaput muteriji na llidu i... Voz je doao. Krenuli
smo bez ikakvih smetnji.
Sili smo s voza na ilidanskoj stanici, gdje je vladao mete, jer je
bilo mnogo putnika. Marica mi je mimikom, pokretom glave, pokazala
na jednog ovjeka kojeg sam trebao da slijedim. Uslijedio je drugarski
stisak ruke i: Sretno.... Izdvojivi se iz mase putnika, krenuo sam za
tim ovjekom. Istina, jo uvijek sa izvjesnom zebnjom i neizvjesnou,
da li je to onaj pravi. Ili smo alejom prema Vrelu Bosne. Mrak je. Nakon nekoliko desetina metara, ovjek se okrenu i, oslovivi me sa
drue, ree mi da pourim. Rije drue, za mene je istovremeno,
bila i rije ohrabrenja, sada sam znao da sam na pravom putu. Pourio
sam, sustigao ga, a on mi se predstavi sa Albanez. Ne znam kako,
valjda sam to smatrao alom, pa i ja njemu, onako mahinalno, rekoh:
Bosanac. Ubrzo zatim skrenusmo sa aleje u jednu sporednu ulicu...
U kui poznate ilidanske partizanske porodice Toia ve je bila
na okupu itava grupa. ekalo se samo na mene pa da se krene. Mom

ushienju nije bilo kraja kad sam na titovkama etvorice mladih partizanskih kurira ugledao crvene petokrake zvijezde i mainke kojima su
oni bili naoruani. Osjeao sam se kao da sam ve na slobodi. itava
grupa na mene je ostavila snaan utisak. Bilo nas je svega jedanaest.
Tu su nesvreni Ijekar Ahmet Trnovljakovi, njegova tadanja drugarica Munira, lan PK KPJ za BiH Avdo Humo, Osman Kapetanovi, po
zanimanju tehniar, mladi ovjek, obuar Meho i drugi.
Izmeu ustakih bunkera, krenuli smo ilidanskim poljem. Tiho i
neujno, gotovo na prstima. Tako je i trebalo, jer je polje bilo naikano bunkerima i ustakim straama. Kad smo izali iz opasne zone, doepasmo se druma kojim smo se kretali dalje, prema Igmanu. Ve smo
slobodno stupali i bat naeg hoda odjekivao je u tihoj i mrkloj noi.
Popeli smo se ve na Igman. Bili smo u bukovoj umi. Sjeli smo
da se prvi put odmorimo. Lie je utalo, a mi smo otvarali svoje zaveljaje i otpoeli sa veerom.
Prva no putovanja bila je dosta naporna, jer se ilo gotovo bez
predaha. Negdje pred svanue naili smo pored jedne seoske kue u
koju smo svratili na odmor. Neko od naih je zakucao na vrata, a jedan
postariji brkajlija javio se i, kad je postignut sporazum, otvorio vrata.
Bili smo ve pomalo i ozebli, pa smo se vrlo ugodno osjeali u toploj
prostoriji. Ubrzo je izala mlada ena, valjda snaha, i, trljajui snene oi
i povezujui maramom razbaruenu kosu, podrzavila drugove sa:
Dobro jutro. Iza toga je u nau prostoriju dolo i troje-etvero djece,
koju je razbudio na dosta glasni razgovor. Uslijedio je ubrzo vru aj.
Razgovor se poveo o politikoj situaciji, o stanju na istonom frontu,
uspjesima koje u borbi sa neprijateljima postiu jedinice NOV-e, itd.
Po svemu se moglo zakljuiti, to je naa kua, preko koje se i inae
odravaju partizanske veze. Kasnije sam doznao da je to porodica Samoukovi. Meu ukuanima je bio i mladi Relja, kome je moglo biti
15-16 godina. Uz razgovor, neko od naih drugova je obraivao Relju
da s nama poe u partizane. Opte raspoloenje u kui, saznanje o
opravdanosti i sigurnosti puta kojim idu KPJ i NOB, nae prebacivanje
iz Sarajeva i, na kraju, veseli i dosta bezbrini partizanski kuriri, stvorili
su veoma povoljnu atmosferu... Relja se odluio na polazak...
U kui smo veoma srdano primljeni, ali smo im ukrali jednog
lana porodice. Relja nas je ekao na izlazu iz sela, i s nama produio
dalje.
Usput, odmarajui se, priali smo razne prie i doivljaje. Bilo je i
ozbiljnih razgovora, razmjenjivani su biografski podaci. Ako je neko
bio u ustakom zatvoru, postavljana su pitanja - da li zbog legalnog ili
ilegalnog rada?!
Kurir Edo Ambrozi Aco ispriao nam je vrlo intersantnu epizodu
iz njegovog susreta s policijom u Sarajevu. Izrazito plav, obuen u njemaku uniformu, mnogo je liio na njemakog vojnika. Sarajevskim
ulicama iao je sa jednim ilegalcem, koji je na leima nosio materijal za
partizane. Zaustavio ih je policajac i pitao ta nose. Aco se brzo sna37'

579

ao. Odglumio je njemakog vojnika i rekao mu na njemakom: Das

ist mein Trger! (To je moj nosa!) Istovremeno je i ilegalac, kao da
Nijemac ne razumije na jezik, opsovao neto runo na njegov raun,
rekavi kako ga ve due vrijeme goni da nosi taj teret. Policajac je
samo mahnuo rukom, a oni su bezbjedno produili dalje.
Penjali smo se uz vrletnu Bitovnju, kroz gustu umu. Pjeaenje
je trajalo nekoliko sati i bilo vrlo naporno uz veliki uspon, prekriven dubokim snijegom. Po izlasku iz te ume, gdje se ve ukazala visoravan,
trebalo je pretrati jedan brisani prostor, jer to podruje je kontrolisao
neprijatelj. Prethodno smo se sporazumjeli da trimo na odstojanju od
po nekoliko desetina metara, kako se ne bi otkrilo nae kretanje.
Meho i ja bili smo posljednji u koloni i, kad smo izali iz ume,
nismo znali kuda da krenemo. Na lijevoj strani vidjela se uma u koju
je preko istine, trebalo pretrati. Mi smo produili suprotnim pravcem. Tragova nije bilo, jer je na visoravni duvao straan vjetar i od snijega pravio smetove, zatirao svaki ljudski trag. Lutali smo po tom silnom prostranstvu i divljini, udaljivi se od mjesta naeg izlaska, moda
oko 700 metara. Nedaleko, iz jednog sela, uli smo pucnjavu. Odluismo da se vratimo na mjesto odakle smo i krenuli, jer smo ga stalno
drali na oku - za svaki sluaj.
Ubrzo, potom, ugledali smo u daljini jednu malu taku, ije se
kretanje tek naziralo. To je bio jedan od drugova koji je poao da nas
trai. Izruili su nas, kad smo se sastali, mada je za sve bio kriv onaj iz
kolone koji je prekinuo vezu s nama.
Kretali smo se po dubokom snijegu. Paralelno sa naom stazom,
na razdaljini od oko stotinu metara, ila je i omanja kolona neprijateljskih vojnika. Ni sada ne znam kakva je to vojska bila. Pamtim samo to
da smo svi zauzeli zaklone iza velikih bukovih stabala. Mainke su, jasno, bile spremne i poneki pitolj, ali bi to, ipak, bila neravnopravna borba da je do nje dolo. Kolona je prola, mi smo ostali neprimijeeni.
Vratili smo se i uputili drugim pravcem.
Na izlasku iz ume, uli su se pucnji iz sela. Otili su kuriri i neko
od drugova da ispitaju situaciju. Pitali su: Ko je tamo? Odgovor je
glasio: Komunisti! Oito, radilo se o varki, jer je to bila neka domobranska milicija, pa smo se i odatle morali vratiti.
No se ve spustila. Naili smo na jednu razruenu kolibu. Razgrnuli smo snijeg i naloili vatru. Tu smo proboravili gotovo cijelu no,
dok su kuriri ili u izvianje situacije u jednom selu. Neki drugovi su
odmah otili sa kuririma i u selu ostali na spavanju. Vatra je teko gorjela, drva su pitala, sa golih greda sputale su se na nas kapljice
otopljenog snijega. A mi..., uureni uz vatru, ekali smo poziv za silazak u selo.
Najzad, topla soba! Kuhani krompir sa jabukovim pekmezom su
odlino prijali. Nije nam smetalo to nema kreveta. Slatko smo spavali i
dobro se odmorili. A onda...

Gornja Kruica, kod Konjica. Na poloaju neki dijelovi Desete

hercegovake udarne brigade. Topovske i minobacake granate padale su po terenu gdje se nalazila nga vojska.
Ne znam tano razmjetaj itave nae grupe. Relja, Mato i ja
upueni smo u tab Desete hercegovake brigade na raspored. Negdje na putu, sreli smo i Drugu dalmatinsku brigadu. Matina nostalgija
za rodnim krajem ovdje je dola do izraaja. Traio je dozvolu da stupi
meu Dalmatince.
Naiao je Vaso Miskin Crni, pomonik politikog komesara Desete hercegovake brigade. Nosio je malu italijansku puku. Po mom izgledu, zakljuio je da sam tek doao iz grada. Ispruio je ruku i puku
rekavi: Evo ti puka!

ESAD ENGI

PONOVO NA PARTIJSKOM RADU U SARAJEVU

Kao osnov za pisanje ovog teksta posluile su mi sopstvene zabiIjeke, nastale odmah po mom izlasku iz zatvora, poetkom 1944, zatim razgovori s pojedinim uesnicima ilegalnog rada iz ovog perioda,
te podaci iz memoarske grade i pojedinih drugih dokumenata kojima
sam, takode, provjeravao svoja sjeanja. U uslovima stroge konspiracije, u nekim aktivnostima i dogaajima uestvovao sam najneposrednije, a o nekima sam saznavao preko drugova i drugarica koje sam
drao na linoj vezi. Stoga moje sjeanje na rad aktivista na pojedinim
sektorima partijskog djelovanja, kako sam prikazao u ovom tekstu, ne
obuhvata njihovu cjelokupnu aktivnost, jer se ona nije iscrpljivala samo
kroz naznaeni vid angaovanja jer se svakodnevno deavalo uskakanje iz jednog u drugo podruje rada.
Poetkom aprila 1943. godine, sekretar Pokrajinskog komiteta
KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Iso Jovanovi saoptio mi je u selu Govzi
kod Jelea - Foa da treba ii na dunost sekretara Mjesnog komiteta Sarajevo, na kojoj sam se dunosti nalazio jedno vrijeme i 1941. godine. U to vrijeme bio sam u estoj istonobosanskoj proleterskoj brigadi. Skrenuo mi je panju da je u Sarajevu zbog nedovoljne konspiracije u radu, slabog dranja pojedinaca tokom policijskih istraga i drugih propusta, dolo do hapenja i upuivanja u koncentracione logore
velikog broja ljudi. Pritom me je naroito upozorio da treba pootriti
kriterij za prijem u Partiju i SKOJ i pojaati konspirativnost u radu. Nikog ne primaj u organizaciju dok ga na svim vatrama ne provjeri!
Ovim rijeima upozorio me na rastanku, sa njemu svojstvenom otvorenou i otrinom.
U rejonu Foe tada se nalazila glavnina snaga Vrhovnog taba
NOV i POJ, u ijem su sastavu bile esta istonobosanska i Petnaesta
majevika brigada sa kojima je bio i Pokrajinski komitet. Iso mi je, ta-

kode, rekao da mi za sada nita preciznije ne moe rei u pogledu ostvarivanja veza Mjesnog sa Pokrajinskim komitetom, ali da u o mjestu
boravka Pokrajinskog komiteta dobiti obavijest u najskorije vrijeme.
Saoptio mi je da u biti prebaen preko Igmana i llide, redovnim partijskim kanalom.
Moj pratilac bio je kurir Mato Mari, lan Partije, Hrvat, rodom iz
Kreeva, mlad ovjek, koga sam tada prvi put vidio. Poslije trodnevnog
puta, tokom kojeg smo odsjedali kod naih simpatizera, stigli smo na
Igman, a potom smo se prebacili u neposrednu blizinu llide, nadomak
kue Save Toia. Mato mi je rekao da saekam dok izvidi situaciju.
Ubrzo se vratio. Sa njim je bilo dvoje mladih ljudi, brat i sestra, Mirko i
Persa Toi. Oni su me odveli u svoju kuu. Mirko i Persa su mi rekli
da e po mene stii kurir koji e mi donijeti legitimaciju i domobransku uniformu.
Kurir po kome mi je sekeretar MK Sarajevo Demal Bijedi poslao domobransku uniformu i legitimaciju, Ivica Peri Braco, skojevac,
stigao je oko 10 sati, vozom, na llidu. Kada su ga na eljeznikoj stanici andarmi htjeli da legitimiu, on je pokuao pobjei. Za njim su
pucali. Bjeei ispred andarma, Peri se sklonio u kuu Koje Toia,
gdje ga je, prema dogovoru, ekao lan Partije ivko Bosilji. Odmah
zatim, u potrazi za Periem, u Toievu kuu upali su i andarmi. Oni
su, tom prilikom, uhapsili Ivicu Peria i uzeli paket sa uniformom i legitimacijom. Takode su uhapsili i ivka Bosiljia i izvrili pretres kue,
Peria i Bosiljia sproveli u andarmerijsku stanicu. ivko Bosilji je
je rekao da je sasvim sluajno navratio u Toievu kuu, jer mu je
Toi roak i komija, a da sa mladiem koji je bjeao ispred andarma nema nikakve veze. Na osnovu takvog iskaza, Bosilji je puten,
dok je Ivica Peri zadran. Neto docnije andarmi su uhapsili Joku
Toi i njenu snahu Maru, koje je sarajevska policija otpremila u logor
Staru Gradiku. Takode je uhapena cijela porodica Ivice Peria majka, otac Stjepan i sestra Nevenka.
Poto je sarajevski kurir pao u ruke andarma sa domobranskom
uniformom i legitimacijom, moglo se oekivati da e policija pootriti
kontrolu na pravcu Sarajevo-llida. Bio sam u nedoumici da li da se hitno vratim preko nesigurnih veza na osloboenu teritoriju, da ostanem
privremeno na llidi, ili da odmah poem u Sarajevo. Odluku je trebalo
donijeti brzo. Rijeio sam da poem u Sarajevo. Domaini su mi dali
uniformu koju su imali. To je bila domobranska uniforma - injel, akire sa uvijaima, cipele, kapa i opasa, ali nije bilo vojnike bluze.
Dali su mi domobransku legitimaciju na ime Ante Lukia. Takode su mi
dali dvije adrese: Muhameda abanovia, sekretara kvartovskog jezgra SKOJ-a, preko kojeg su povremeno upuivani ljudi na osloboenu
teritoriju, i Hibe Zildi, lana MK SKOJ-a, uenice Prve enske gimnazije. Poto je kretanje nou bilo zabranjeno i poto se pretpostavljalo da bi na vozovima poslije hapenja kurira iz Sarajeva mogla biti
pootrena kontrola, prebacivanje vozom nije dolazilo u obzir. U takvoj

situaciji smatrao sam da e biti najbolje ako krenem pjeice, sam, bez
pratioca, u sumrak, i to direktno putem llida - Sarajevo. Na tom putu
niko me nije zaustavio.
Da bih doao do stanova ije su mi adrese dali domaini na llidi,
morao bih proi gotovo kroz itav grad. To bi me izloilo opasnosti da
budem legitimisan, tim vie to je ve prolo poveerje, kada vojnici
treba da se nalaze u kasarni. Zato sam odluio da svratim u prvu meni
poznatu kuu, u Mostarskoj ulici broj 15. Tu je sa porodicom stanovao
Ivo Radoevi, vii slubenik eljeznike direkcije. Njegova kerka
Ksenija, predratna skojevka, bila je u estoj istonobosanskoj brigadi.
S obzirom na politiku orijentaciju ove porodice, raunao sam da e
me sigurno primiti. Kad sam pozvonio, na vratima se pojavila sestra
domaice, Sonja Pavlovi, uiteljica, i upitala me: Vojnie, koga traite? Rekao sam da sam zakasnio u kasarnu i molio da prenoim. Istovremeno sam pomenuo da sam Ksenijin poznanik. Poto se posavjetovala sa domaicom, pozvala me je da udem u kuu. Rekao sam im da
dolazim sa osloboene teritorije i priao im o susretima sa njihovom
kerkom i o ivotu partizana. Rano ujutro uputio sam se prema ulici u
kojoj su stanovali aktivisti ije sam adrese dobio na llidi.
Kad sam uao u dvorite porodice Zildi, pojavila se mlada djevojka. To je bila Hiba Zildi. Razgovor je bio kratak. Rekao sam da
dolazim sa osloboene teritorije i da elim da me povee sa sekretarom Mjesnog komiteta. Hiba me je odvela u stan u Logavinoj ulici broj
29. Primila nas je bljedolika djevojka, lijepih crnih oiju. I njoj sam, kao
i drugovima na llidi, rekao da se zovem Mato i da dolazim sa osloboene teritorije. Imao sam utisak da je ona ve oekivala moj dolazak. U ovoj kui, kao i u kui porodice Toi, osjeao sam se kao da
sam na djeliu slobodne teritorije. Razgovor je poeo otvoreno. Oigledno nisam bio jedini ovjek koji je ovamo doao neposredno iz partizanskih jedinica. To me je i podstaklo da se odmah zainteresujem za
adresu majke i sestara Mirze Dukia, intendanta u Prvom bataljonu este istonobosanske proleterske brigade, koji me je zamolio da njegovoj porodici javim da je iv i zdrav. Na moje pitanje - da li poznaje tu
porodicu - vidio sam da sam rekao neto to je ovu djevojku neobino uzbudilo. Bila je to Bahrija Duki, Mirzina sestra, lan Mjesnog komiteta Partije, koja je u ovoj kui ivjela zajedno sa svojom majkom i
sestrama. To je bila najdraa vijest koju je ova porodica mogla poeljeti toga jutra u okupiranom Sarajevu. Svega sat kasnije, u jednoj uliici,
na prvom spratu omanje bosanske kue, sreo sam mladog, visokog,
mravog ovjeka, nemirnih crnih oiju i kovrdave, izrazito crne kose,
kojeg sam tada prvi put vidio. To je bio Demal Bijedi. Tu sam upoznao i Mehmeda Dinia, sekretara Mjesnog komiteta SKOJ-a, koji je u
ovoj kui stanovao sa svojim roditeljima.
Demal Bijedi i Bahra Duki veoma su mi opirno govorili o tadanjim prilikama u Sarajevu i o masovnim hapenjima koja su jo uvijek trajala. Rekli su mi da se zato organizacija svela na mali broj lan-

ova Partije i SKOJ-a i da su veze meu aktivistima na raznim sektorima

partijskog rada poremeene, da za neke lanove Partije ne znaju da li
se nalaze na slobodi ili su uhapeni i da ne postoji dovoljan uvid u situaciju uopte. Takode su mi kazali da je, pod uticajem hapenja i
sudskog procesa koji se tih dana vodio pred Pokretnim prijekim sudom protiv aktivista NOP-a, zavladala psihoza bojazni, to je uinilo uslove rada sloenijim i teim. Bijedi mi je rekao da za njim, od kraja
1942. godine, traga policija koja je saznala da je on sekretar komiteta,
da raspolae njegovim linim opisom, da mora veoma esto da mijenja
stanove, da mu je kretanje gradom gotovo nemogue i da se i sam
udi kako se do sada odrao.
Tom prilikom mi je pokazao tekst letka Graanima Sarajeva!
to ga je u ime Mjesnog komiteta napisao, a u kojem se govori o
neuspjehu njemakih i italijanskih okupatora, ustaa i etnika da tokom etvrte naprijateljske ofanzive unite glavninu partizanskih snaga,
zatim razobliavaju i osuuju nastojanja palestinskog muftije El Huseinija i pojedinih reakcionarnih graanskih politiara da podstaknu formiranje 3S-jedinica, te upozoravaju Muslimani i Hrvati da ne stupaju u
ove i druge jedinice i pozivaju graane Sarajeva svih nacionalnosti da
stupaju u NOV.
Nekoliko dugih razgovora o prilikama u Sarajevu i o stanju u
kome se nalazila partijska organizacija vodili smo u kui Bijedievih
roaka, porodice Hasanbegovi, na poetku Masarikove ulice i u kui
Mare Lazi, iznad Kovaa, do samih Vratnikih vrata, u kojima je Bijedi povremeno stanovao. U ovim kuama i u kui Marka Maia upoznao me s nekim aktivistima s kojima su on i Bahra neposredno bili povezani. Tada mi je rekao da osim njega na osloboenu teritoriju treba
da idu lan Mjesnog komiteta Ahmed Fetahagi elik i sekretar Mjesnog komiteta SKOJ-a Mehmed Dini, jer im, takode, prijeti opasnost
od hapenja. Tom prilikom dogovoreno je da Demal odmah ide na osloboenu teritoriju. Od dotadanjeg komiteta u Sarajevu bi ostala jedino Bahra Duki. Meutim, dan uoi njegovog polaska uhapena je i
ona, a odmah zatim uhapene su njena majka, sestre Mirza i emsa te
emsin petogodinji sin. Zbog toga je Bijedi bio prinuen da krene
dan kasnije. Njega su otpratili Mehmed Dini i Muhamed abanovi, a
na llidi, odakle je otiao na osloboenu teritoriju, prihvatili su ga lanovi Partije Mirko i Persa Toi, kao i ivko i Savka Bosilji. Nakon dva
dana uhapen je Muhamed abanovi i brojna grupa skojevaca, iz
ega se moe zakljuiti da je Demal u posljednjem trenutku izbjegao
hapenje. Uskoro su na osloboenu teritoriju otili Ahmed Fetahagi i
Mehmed Dini.
Hapenje Bahre Duki bio je nov i potpuno neoekivan dogaaj
koji je situaciju uinio jo teom i neizvjesnijom. Ovo tim vie to je u
njenom stanu policija pronala bilten Mjesnog komiteta i letak o kome

mi je govorio Demal Bijedi.1) lako je bila podvrgnuta muenju, Bahra

se hrabro drala i niko od ljudi sa kojima je ona bila povezana nije bio
uhapen. Porodica Bahre Duki putena je iz zatvora nakon 15 dana na
osnovu intervencije uglednih graana, dok je nad Bahrom nastavljena
istraga, poslije ega je, zajedno sa esnaest uhapenih aktivista, transportovana u logor. Pred kraj rata Bahra je zamijenjena iz logora za pripadnike neprijateljskih vojnih formacija i danas ivi u Sarajevu.
Pri takvim okolnostima moj jedini oslonac bili su drugarice i drugovi koje sam tih dana upoznao, kao i jedan broj simpatizera Partije
koje sam poznavao od ranije i sa kojima sam uspostavio vezu odmah
nakon dolaska u Sarajevo.
Domobransku legitimaciju koju su mi dali drugovi na llidi, koja je
glasila na ovjeka koji je od mene bio stariji osamnaest godina, morao
sam hitno zamijeniti boljom linom ispravom da bih se mogao sigurnije kretati, lako je zadatak zbog kojeg sam doao u Sarajevo bio ilegalni
rad, moj boravak u ovom gradu nije mogao biti potpuno ilegalan, poto sam tu do rata i 1941. godine politiki djelovao i s obzirom na okolnost da se u Sarajevu nalazio veliki broj izbjeglica iz Foe i Gorada,
gdje sam, takode, dosta dugo ivio, kao i izbjeglica iz Rogatice u kojoj
sam krajem 1941. i poetkom 1942. godine vrio dunost sekretara
Okrunog komiteta KPJ za romanijski okrug i gdje sam javno istupao.
Zato je jedna moja legitimacija morala da glasi na moje pravo ime. Takode sam morao imati i legitimaciju pod drugim imenom koja bi mi
mogla posluiti ukoliko bi me policija traila pod pravim imenom.
Legitimaciju na moje ime nabavio sam preko drugova u domobranstvu, a drugu, eljezniku legitimaciju, sa potpisom direktora eljeznica, ustakog pukovnika Ante Vokia, na ime Ivan Mato, nabavila
mi je Olga Odi Zdenka, lan Partije, slubenica Direkcije eljeznica.
Ovakva eljeznika legitimacija omoguavala mi je da se, u sluaju potrebe, kreem i mimo policijskog asa.
Tada sam u Sarajevu stanovao kod sljedeih drugova i drugarica:
Mile Fatur, Stjepana Vondraka, Glie Stojkanovia, Mare Lazi, Fatime i
Esada Sijeria, Asima Njuhovia, Mare Misirli, knjievnika Emila Petrovia, Ljubice Krnjaji, Marka Maia, Ante i Vide Miloevia, Sare i
Josipa Fohta. Svi ovi stanovi su korieni i za druge potrebe partijske
organizacije.
Opta situacija koju sam zatekao u Sarajevu 1943. godine znatno
se razlikovala od one iz 1941. Naravno, vlast su i dalje drali njemaki
okupatori i ustae, i sada je bilo ljudi na koje su se oni oslanjali, i sada
je na svim vidnim mjestima stajala krupnim slovima ispisana poznata
') Povodom Bahrinog hapenja, upska redarstvena oblast u Sarajevu uputila je Glavnom
ravnateljstvu za javni red i sigurnost u Zagrebu izvjetaj, pod brojem 48/43. od 24.4.1943, u kome
se, pored ostalog, kae: Izvreno je vano politiko uhienje. Uhienica se zove Duki Bahrija,
ki Ahmetova, stara 21 godinu, rodom iz Mostara, kod koje su pronaeni komunistiki letci i bilteni iji se prijepisi ovom izvjeu i prilau. Dalja istraga je u toku, a posljedak e se pravovremeno izvjestiti. Upravitelj upske redarstvene oblasti Petkovi.

njemaka parola iz 1941. godine - Pojaaj svoj rad da skrati rat!

Situacija je bila iz osnova drugaija kako za nas tako i za okupatora i
NDH. Okupator i ustae suoeni sa snanim jaanjem politikog uticaja KPJ i NOP-a kao i velikim pobjedama NOV-a na cijelom jugoslavenskom podruju u toku prve dvije godine okupacije i ustanka, bili su prisiljeni da mijenjaju svoju politiku taktiku prvenstveno u odnosu na
srpsko stanovnitvo. Meutim, oni su istovremeno jo odlunije sprovodili masovne i bezobzirne forme borbe protiv pripadnika NOP-a u
gradovima i na drugim neosloboenim teritorijama to je ukazivalo na
nepromjenljivo zloinaki karakter njihovog sistema i njihovih konanih ciljeva. Sve je to uticalo da su se u 1943. godini graani Sarajeva u
svojoj ogromnoj veini opredjeljivali za NOP, masovno odlazili u jedinice NOV-a, sa omalovaavanjem i prezrenjem gledali na argumente
ustake i njemake propagande koja je govorila da e Nijemci dobiti
rat i u ciljevima NOP-a i saveznika vidjeli jedini put ka konanom osloboenju.
Polovinom 1943. godine u Sarajevu vie uopte nije bilo Jevreja,
koji su do septembra 1942. godine transportovani u logore. Oni su etiri vijeka svojim stvaralatvom, obiajima, kulturom i panskim jezikom unosili mnoge specifinosti u ivot grada Sarajeva. Njihova stradanja, a potom njihovo skoro potpuno fiziko unitenje, gradu su ostavili trajne drutveno-politike, ekonomske i kulturne tragove. Nacionalna struktura sarajevskog stanovnitva, takode je bila izmijenjena
ustakom politikom genocida prema Srbima - upuivanjem u logore
velikog broja pripadnika srpske nacionalnosti, fizikom likvidacijom
jednog broja vodeih predstavnika javnog, kulturnog, politikog i
vjerskog ivota meu Srbima, prelaskom brojnih srpskih porodica u
Srbiju, dolaskom porodica koje su Nijemci prognali iz Slovenije, mobilizacijom mukaraca u vojsku, odlaskom aktivista Partije, NOP-a i drugih patriota u NOV, transportovanjem u logore nekoliko hiljada Sarajlija
svih nacionalnosti zbog njihove aktivnosti za NOP, te prisustvom brojne okupacione i kvislinke vojske. Daljnje i znatno vee promjene u
sastavu stanovnitva izazvao je i dolazak nekoliko desetina hiljada izbjeglica - muhadera, gotovo iz svih krajeva Bosne i Hercegovine, a
dijelom i iz Crne Gore i Sandaka, koji su u najveem broju, bjeei
ispred etnika, potraili utoite na ovom nesigurnom i tjeskobnom
prostoru.
Izbjeglice koje su stizale u Sarajevo smjetane su u ruevne i nedovrene kuerine, u barake koje nisu bile namijenjene za stanovanje,
u naputene egrtske i ake domove, kao i u oskudne prostore privatnih kua. Veliki broj djece ovih izbjeglica smjetan je esto van Sarajeva, ime je dolazilo do odvajanja djece od roditelja. Pored sveopte nesigurnosti, nestaice i gladi, vrhunac nevolja kroz koje su prolazili
ovi stradalnici bile su epidemije raznih bolesti, o emu govore i sauvani njemaki dokumenti iz toga vremena, u kojima se kae da u siro-

tinjskim nastambama Sarajeva, meu dvadeset hiljada samih sebi preputenih izbjeglica vlada pjegavac.
Teak poloaj ovih doseljenika nisu mogli znatnije izmijeniti ni angaovanje humanitarnih organizacija, niti pomo, susretljivost i briga
velikog broja Sarajlija svih nacionalnosti. U tom haosu, sve odrasle
mukarce meu izbjeglicama koji su ispunjavali uslove za vojnu dunost, danonono su vrebale regrutne komisije. Oni su mobilisani u domobrane, miliciju, andarme, vrbovani za SS-jedinice, za istoni front
ili kao jeftina radna snaga za Njemaku. Njihovi ivoti predstavljali su
cijenu za oskudne namirnice to su ih dobivale njihove porodice da ne
bi umrle od gladi. Za sve ove patnje i stradanja kroz koja su oni prolazili, ustae i okupator su putem tampe, radija i ulinih zvunika prebacivali krivicu na partizane.
Meutim, istinu o partizanima i novoj narodnoj vlasti na osloboenoj teritoriji mnoge izbjeglice su saoptavali svuda gdje su dolazili. Njihova kazivanja predstavljala su prvorazrednu politiku informaciju i liila na stalno pokretne usmene novine. U to doba biti izbjeglica iz Foe,
Gorada, Prozora, Bihaa, Jajca, Livna ili Rogatice, Musliman, Srbin ili
Hrvat, znailo je, na neki nain, biti i politiki sumnjiv. Deavalo se da
su hapeni i veoma stari ljudi zbog toga to su sa ljubavlju i potovanjem priali svoje utiske o pravinosti i dobroti partizana.
Ovako osjetnom izmjenom nacionalne strukture, kao i drugim
promjenama u sastavu stanovnitva u odnosu na predratno stanje, Sarajevo je izgubilo dio svog identiteta i, u uslovima sveopte pometnje
koja je proisticala iz okupacije i rata, liilo na svojevrstan koncentracioni logor u kome su bili poremeeni svi vidovi normalnog ljudskog
ivljenja.
Promjene u odnosu na stanje u Sarajevu u 1941. godini, mogle su
se zapaziti u tzv. korekciji politike prema Srbima. U novinama je sada
demagoki pisalo da se puanstvu, bez obzira na vjeru, mora pruiti
potpuna zatita i objavljivane su vijesti o aktivnostima predstavnika
novoformirane hrvatske pravoslavne crkve, na ije su elo ustae
postavile ruskog emigranta, bjelogardejca, svetenika Germogena,
dok su na mjesto sarajevskog vladike Petra Zimonjia, koji je ubijen u
logoru, ustoliile svetenika Mifku, takode ruskog emigranta, bjelogardejca. Novine su istovremeno pisale o odlasku u domobrane regruta
pravoslavne vjeroispovijesti i na vidnim mjestima registrovale izbor pojedinih Srba - za vijenike sarajevske optine i njihova imenovanja u
upravna tijela nekih drugih komunalnih institucija.
Mada je ukljuivanje jednog broja pripadnika srpske nacionalnosti u komunalna tijela, a dijelom i za vijenike sarajevske optine, ostvarivano i pomou raznih vidova pritiska, ono je ipak predstavljalo kolaboraciju i podrku politici okupatora i NDH da odvrate srpske mase
od oruanog ustanka.
Desio se i sluaj da je Sarajevski list objavio i zvanino saoptenje o strijeljanjima pojedinih ustaa zbog protuzakonitih radnji.

Upadljiva razlika u pisanju ustake tampe, u poreenju s 1941. godinom, bila je i u tome to ona vie uopte nije pominjaia etnike, sa kojima je NDH zakljuila pismene sporazume radi zajednike borbe protiv NOP-a, ve iskljuivo partizane i komuniste, koje je nazivala agentima Moskve i Londona.
Ova korekcija politike NDH, koju je Paveli 1942. godine proklamovao na ustakom saboru, po nalogu Nijemaca, zbog snanog razvoja oruane borbe u kojoj su Srbi uzeli masovnog uea, kao i zbog
bojazni Nijemaca i ustaa da pristupanje srpskog stanovnitva NOV ne
poprimi jo ire razmjere, nije usporila daljnje opredjeljenje sarajevskog srpskog stanovnitva za NOP, niti je etnicima koji su drali vlast
oko Sarajeva polazilo za rukom da ostvare svoj politiki uticaj medu
srpskim stanovnitvom u gradu. Sarajevski patrioti, pripadnici srpske
nacionalnosti, znali su da je do korekcije politike prema Srbima dolo
zbog tenje ustaa i Nijemaca da odvrate srpski narod od NOP-a, a takode su znali da ustae svoju politiku genocida prema Srbima u 1941.
godini ne bi mogli da sprovode da to Nijemci nisu eljeli ili da su se
takvoj politici suprotstavili.
Upravo, u to vrijeme, u toku su bila nastojanja okupatora da se
formira 13. SS-divizija, koja su naila na sveoptu osudu pristalica
NOP-a i svih drugih patriota Sarajeva. Pri ostvarenju ovog poduhvata,
Nijemci su se posluili uticajem velikog palestinskog muftije El-Huseinija, koji je kao jedan od istaknutih vjerskih arapskih prvaka bio njemaki agent i uivao gostoprimstvo Nijemaca kao politiki emigrant u
Berlinu. U toj misiji on je u aprilu 1943. godine boravio u Zagrebu, Sarajevu i Banjaluci.
Registrujui ovaj dogaaj, tadanji Italijanski konzulat u Sarajevu
pie italijanskom Ministarstvu inostranih poslova sljedee: Velikog
muftiju je pratilo uz poasti 20 njemakih oficira. Sa njima se nalazio i
jedan major koji dobro govori turski jezik, temeljito poznaje islamske
probleme i nosi zeleni fes...2) U tekstu letka koji su ovom prilikom Nijemci izdali, a koji je bio namijenjen propagiranju formiranja 13. SS-divizije, kae se i sljedee: Sinovi BiH, Hrvati, Muslimani i katolici! Oni
koji su jo jaki i sposobni i koji hoe kao borci sudjelovati u borbi za
slobodu svoje domovine i za bolju budunost svojih sinova i potomaka, doite i uvrstite se u redove SS hrvatskih dobrovoljakih postrojbi.
Obratite se svojim vjerskim predstavnicima i opinama koje e vam
dati potrebne upute.
Hrvati Bosne i Hercegovine! Veliki voa Adolf Hitler i dr Ante Paveli pozivaju vas na odbranu vaih ognjita!3)
Tim povodom Mjesni komitet KPJ za Sarajevo izdao je letak u
kome se, pored ostalog, kae:
) Arhiv V.l.l., Mikroteka, Arhiv UDB-e Zagreb, F-18/417-418. - Izvjetaj konzula Alberta
Rosi-a (Rossi); S. Odi i S. Komarica, No i magla, Sv. 2, Zagreb, 1977.
') Sarajevski Novi list, 10. 4. 1943.

Graani Muslimani!
... Ni jedan poteni Musliman ne smije uzeti uckorski sivi fes, jer
Hitler hoe da ba preko te uckorsko-ustake SS-divizije baci vas
Muslimane u borbu za istoni front i protiv Narodnooslobodilake
vojske i da vau sudbinu vee za propalu stvar faistike Njemake...
Graani Hrvati!
Eno i vas kao i Muslimane poziva njemaki zapovjednik u ime Hitlera, da se javljate u SS odrede sa sivim fesovima, da kao povampireni
uckori povedete krvavo kolo i da se nastavi sa meusobnim klanjem i
istrebljenjem naih naroda, za raun vjekovnih dumana i pljakaa iz
Rima i Berlina. Ni jedan poteni Hrvat ne smije se nai meu tim, po
zlu uvenim razbojnicima...4)
Sveopti haos koji je tada vladao u Sarajevu dobio je jo ire
razmjere kada je nastupila peta neprijateljska ofanziva. Njen prvi uoljiv znak predstavljalo je masovno odvoenje sa ulica mlaih mukaraca, ak i djeaka, bez ikakvog objanjenja. Oni su, kako se docnije ispostavilo, korieni zajedno sa mobilisanim seoskim stanovnitvom
kao konjevodci na teko prohodnim terenima i kao fizika radna snaga
pri transportovanju hrane, vode, vojne opreme, oruja, municije, kao i
ranjenika. Kada je ofanziva uzela maha, ivot u Sarajevu bio je jo tei.
Tokom pete ofanzive u Sarajevu nije postojala jasna predstava o
razmjerama bitaka koje su vodile partizanske snage. Nita se odreenije nije moglo saznati ni od veoma rijetkih pojedinaca koji su stizali sa
tog podruja, jer su njihove informacije, po pravilu, bile nepotpune i
kontradiktorne. Jedina obavjetenja bile su emisije Slobodne Jugoslavije, iz kojih se mogla razabrati sva teina ovih borbi.
Tada se preko dnevne tampe, Radio-Sarajeva, pokretnih ulinih
zvunika, u proglasima i lecima njemakih vlasti i vlasti NDH, koji su
bacani iz aviona, neprekidno tvrdilo da se partizani na Sutjesci nalaze
pred konanim unitenjem. Meu ovim lecima bio je i letak sarajevskog episkopa Mifke, u kojem poziva pripadnike srpske nacionalnosti
da napuste partizanske jedinice. Istovremeno su kroz centar grada na
spektakularan nain provoene grupe naroito za ovu svrhu probranih
zarobljenih partizana, to je trebalo da predstavlja dokaz da su partizani poraeni, da se predaju i da oni tako izgledaju kao to su izgledali
ovi zarobljenici. Zatvor vojnikog logora i svi drugi sarajevski zatvori
bili su tada prepuni seljaka, a dijelom i zarobljenih partizana koji su dovedeni sa operativnog podruja.
Meutim, uoljivi znak da bitka na Sutjesci nije zavrena i da se
jedinice NOV i dalje bore protiv Nijemaca bile su kolone kamiona sa
njemakim i kvislinkim vojnicima i naoruanjem koje su i dalje odlazile u pravcu Sutjeske. Na ovo su ukazivala i obavjetenja Ijekara - aktivista NOP-a da u vojnu i civilne bolnice stie veliki broj ranjenih Nije") Arhiv V. I. I., k. 154 4 2 / 5 - 1 , do 42/5-3.

maca, ustaa, domobrana, kao i da je jedan broj zarobljenih ranjenih

partizana smjeten na zatvoreniko odjeljenje sarajevske bolnice u
Koevu.
Osjeanje sveopte napetosti i neizvjesnoti je iezlo im su jedinice iz sastava glavnina Vrhovnog taba probile neprijateljski obru,
prele u protivofanzivu i ponovo oslobodile vei broj gradova u istonoj Bosni. Ovaj nagli preokret je, u isto vrijeme, otkrio svu neistinitost
ustake i njemake propagande o potpunom unitenju partizana i
predstavljao moralni poraz Nijemaca i ustaa u oima sarajevskih
graana.
Na sarajevskim ulicama nou od 22. na 23. jula izlijepljeni su plakati s krupnim naslovom: Nagrada 100.000 njemakih rajhsmaraka u
zlatu. Iznad ovog naslova, na desnoj strani plakata nalazila se povea
fotografija druga Tita. Na plakatu je, pored ostalog, pisalo. Ko na toj
slici desno prikazanog komunistikog poglavicu zvanog Tito izrui njemakim vlastima ivog ili mrtvog, dobie nagradu od 100.000 rajhsmaraka (slovima stotisua rajshmaraka u zlatu). Ona mu, bio on ko mu
drago, zajamuje svaku zatitu. Osim toga jami mu njemaka oruana
sila ivot i slobodu.
Pojava imena vrhovnog partizanskog komandanta i objavljivanje
njegove fotografije putem njemakih plakata, izazvali su kod sarajevskih graana sveopte iznenaenje i uzbuenje. To je navodilo na zakljuak da linost vrhovnog komandanta predstavlja za Nijemce veliku
opasnost, kada su raspisali toliku ucjenu i kada su bili prinueni da na
ovaj nain objave i njegovu fotografiju. Uporedo sa objavljivanjem
ovog plakata, svaki organ javnog reda u Sarajevu dobio je primjerak Titove fotografije malog formata, da bi mu posluila za identifikaciju traene linosti. Ovaj plakat, koji je imao namjenu ucjene, doprinio je jo
veoj popularnosti vrhovnog komandanta NOV i POJ i narodnooslobodilakog pokreta uopte. Sarajevska partijska organizacija dala je direktivu da se pri prolazu ulicom cijepa dio plakata na kome je bio
tekst, ili da se tekst precrta, ili da se preko teksta na plakatu ispiu
krupnim slovima rijei: ivio Tito! ili ivio komandant NOV i POJ!
Desetog avgusta 1943. godine uslijedio je munjevit napad Prve
krajike brigade iz sastava Pete krajike divizije na aerodrom u Rajlovcu, kada su zapaljena i onesposobljena trideset i etiri aviona i oteena aerodromska postrojenja. Ovaj dogaaj imao je snaan politiki i
psiholoki efekat. Sve to to se desilo u Rajlovcu nalo je svog odraza
u komentaru - Kad partizani mogu doi u Rajlovac, oni mogu doi i
u samo Sarajevo.
Sveopta kretanja u korist narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije i zemalja antihitlerovske koalicije bila su veoma povoljna. To je
predstavljalo veliko ohrabrenje malobrojnoj partijskoj i skojevskoj organizaciji i svim ostalim simpatizerima u trenutku kada su ustae i Nijemci govorili i pisali da su u potpunosti unitili NOP Sarajeva. U to vrijeme Nijemci su se povlaili du cijelog istonog fronta i Afrike, a na

podruju Jugoslavije pretrpjeli su svoje najvee poraze u bitkama sa

Narodnooslobodilakom vojskom Jugoslavije tokom etvrte i pete
ofanzive. To je bio period pred kapitulaciju Italije, kao i period kada su
etnici vojniki i politiki bili poraeni, kada je izbjeglika vlada gubila
presti u zemlji i inostranstvu i kada su saveznici i zvanino priznali
NOV. Sve masovnije pristupanje u NOV simpatizera NOP-a i ostalih patriota iz neosloboenih gradova u zemlji, sve brojniji prelasci pripadnika domobranskih jedinica na stranu NOV, kao i pojedinih pripadnika
drugih kvislinkih formacija, te mobilizacija svih sposobnih za vojsku
na osloboenoj teritoriji, doveli su do formiranja novih brigada, divizija
i korpusa Naroanooslobodilake vojske. Konstituisanje ZAVNOH-a,
kao jedinog istinskog predstavnika i tumaa nacionalnih interesa
hrvatskog naroda, doprinijelo je konanoj politikoj izolaciji i razobliavanju NDH kao kvislinke tvorevine koja se jo iskljuivo odravala na vojnoj snazi Nijemaca. To je, takode, bio period pred konstituisanje i drugih predstavnikih tijela federalnih jedinica i pred drugo zasjedanje AVNOJ-a. Zbog svega toga, NOP Jugoslavije, olien u Vrhovnom
tabu i maralu Titu, te AVNOJ-u i narodnooslobodilakim odborima
kao organima narodne vlasti i Narodnooslobodilakoj vojsci, bio je odluujua snaga zemlje i jedini znaajni vojni i politiki inilac na balkanskom prostoru. Sve ove okolnosti imale su najneposredniji uticaj na
masovno opredjeljenje sarajevskog stanovnitva za NOP i na povoljnije uslove za rad partijske organizacije.
Veoma uoljive razlike izmeu 1941. i 1943. godine postojale su i
u odnosu na partijsku organizaciju. Prve godine okupacije u Sarajevu
su djelovali u svom punom sastavu Mjesni komitet Partije, Mjesni komitet SKOJ-a, Odbor Narodne pomoi, tehnika za partijsku propagandu, dosta brojne partijske i skojevske organizacije i aktivi simpatizera
Partije. Tada su preko Sarajeva odravane kurirske i druge veze s
Vrhovnim tabom, a neto docnije i veze Vrhovnog taba s pojedinim
nacionalnim rukovodstvima. Takode su preko Sarajeva odravane veze
sa tabovima odreda, oblasti i uspostavljeni kanali u vie pravaca kojima su upuivani ljudi i oprema u partizanske jedinice. Komunisti, simpatizeri Partije i drugi patrioti - antifaisti razobliavali su politiku nacionalnog podvajanja koju su sprovodili ustae i Nijemci i zalagali su se
za solidarnost i bratstvo svih graana Sarajeva, te za pruanje moralne
i materijalne pomoi ugroenom jevrejskom i srpskom stanovnitvu.
Meutim, nasuprot situaciji koja je postojala 1941, u aprilu 1943.
godine u partijskoj organizaciji osjeale su se posljedice nekoliko uzastopnih hapenja. Od decembra 1942. do proljea 1943. godine bilo je
uhapeno vie stotina pripadnika NOP-a iz svih kvartova Sarajeva.
Ustaka pclicija i Gestapo uspjeli su da zadaju teak udarac svim oblicima rada za NOP, zaveli reim nevienog terora i zastraivanja. Otkriveni su bili gotovo svi kanali kojima su upuivani ljudi i materijal za
NOV-u. Oni koji su pali u zatvor bivali su suoeni sa dilemom - priznati ili umrijeti. Mnogi su izabrali smrt, ali je policija, poslije pojedinih

sluajeva samoubistva, uvela u praksu vezanje politikih zatvorenika

za vrijeme trajanja istrage, ime su bili lieni i takve mogunosti.
Policija, da bi prikrila od javnosti nasilja koja je prilikom hapenja
u zatvorima primjenjivala i da bi sprijeila ljude koje je muila da nastave sa ilegalnim radom, ili da odu u NOV, gotovo po pravilu uhapene
aktiviste nije putala iz zatvora, ve ih je upuivala u logore ili izvodila
pred prijeki sud. Ukoliko je zbog nedostatka dokaza sud oslobaao
pojedine graane, policija ih je, u smislu uputstva Ministarstva unutranjih poslova, iz same sudnice preuzimala i upuivala u logor. U to doba
postojala je gotovo uzreica - Koga hapse, toga i mue, a koga
mue, taj mora biti poslat u logor. Upuivanje u logor, pred prijeki
sud ili eventualno putanje na slobodu pripadnika NOP-a zavisilo je od
subjektivnih, neuhvatljivih kriterija, tako da je zbog jedne te iste aktivnosti za NOP - neko poslat u logor, neko osuen na smrt, a neko na
vremensku kaznu zatvora.
Nakon zavrene istrage, ustake vlasti su poetkom 1943, na izriit zahtjev Nijemaca, formirale u Sarajevu Pokretni prijeki sud koji je
podigao optunicu protiv velikog broja uhapenih lanova Partije, lanova SKOJ-a i drugih pripadnika NOP-a. Optunica je podignuta sa ciljem da se komunisti i drugi pripadnici NOP-a osude na javnom sudskom procesu, da se igou ciljevi za koje se oni zalau, da se suzbiju
simpatije patriota za NOP i da se upozore sarajevski graani na posljedice koje ih oekuju ako budu slijedili te ciljeve. Istovremeno, ovim
sudskim postupkom Nijemci i ustae htjeli su da formom javnog suenja bar djelimino prikriju zloinaku prirodu svoga reima i svirepost
postupka nad uhapenim pripadnicima NOP-a.
Dvadeset vodeih sarajevskih advokata pokazalo je spremnost da
brani optuene, a da pritom ni na koji nain nisu dovodili u pitanje moralni i politiki presti NOP-a, to je nailo na odobravanje patriotskog
javnog mnjenja koje je, sa velikim simpatijama i brigom za optuene,
pratilo ovaj proces.
Meu advokatima koji su se neprekidno angaovali, bez ikakve
materijalne nadoknade, sa kojima je partijska organizacija jo odranije
odravala vezu, tokom procesa i nakon njegovog zavretka, bili su dr
Zaim arac, dr Ante Bonjakovi, dr Hivzija Gavrankapetariovi, te
grupa naprednih pravnika koji su se bavili advokaturom, na elu sa dr
Borom Kneiem.
Odluno dranje optuenih pred Pokretnim prijekim sudom i
uspjean nain na koji su advokati zasnovali odbranu optuenih, kao i
reagovanje javnosti, prinudili su vladu NDH da od prvobitnih 110 optuenih svede optunicu na 86 i konano na 47 graana. Poetkom aprila
je Pokretni prijeki sud izrekao presude optuenima. Dvanaest komunista osueno je na smrt, ali je devet ovih presuda preinaeno na dugogodinju robiju. Smrtna kazna izvrena je nad Reufom Goloeviem,
lanom Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo, i lanovima Partije Mironom Jeveniem i Josipom Sigmundom. Preostalih 35 optuenih Po3 8 - Sarajevo u revoluciji

5 9 3

kretni prijeki sud je oslobodio krivice, ali ih je policija iz sudnice preuzela i gotovo sve uputila u logor, gdje su veinom pobijeni.
Ovaj proces bio je prvorazredan politiki dogaaj i stalno prisutna
tema ivog interesovanja graana Sarajeva tokom svih stotinu dana
koliko je on trajao, kao i mnogo docnije. On je jo vie potkopao presti ustakog reima i samog okupatora i predstavljao podsticaj za jo
odluniju podrku sarajevskog stanovnitva NOP-u.
Rad na obnavljanju partijske organizacije
Od prvog dana mog dolaska u Sarajevo oekivao sam dogovorenu poruku od Pokrajinskog komiteta. Istovremeno sam oekivao da e
Pokrajinski komitet uputiti pomo u kadrovima, kao to je to uinio u
drugoj polovini 1942. godine, poslije poznate aprilske provale. Ovakvu
pomo oekivao sam naroito zato to sam pretpostavljao da je Demal Bijedi detaljno informisao Pokrajinski komitet o situaciji u kojoj
se nala sarajevska partijska organizacija.
Kao to je poznato, peta neprijateljska ofanziva zavrila se u junu
1943. godine. Kada su nae snage prele u protivofanzivu i kada su
zauzele mnoga mjesta u istonoj i centralnoj Bosni, oekivao sam da
e preko llide sigurno uslijediti dogovorena poruka od Pokrajinskog
komiteta. Poto od Pokrajinskog komiteta ni dalje nisu stizale vijesti,
nastojao sam da preko naih ilidanskih veza sa Fojnicom i Kreevom
dobijem obavjetenje o mjestu boravka PK KPJ za BiH. Meutim, sva
ova nastojanja ostala su bez rezultata. Tada su se lanovi Pokrajinskog
komiteta nalazili u Biru, izmeu Tuzle i Vlasenice. Kratko vrijeme nakon toga uslijedile su i vee borbe u istonoj Bosni. Pokrajinski komitet je preao na podruje Semberije. Tek u septembru 1943. godine
uspostavljena je veza sa Sarajevom, kada je stigao Vladimir Peri Valter.
Pri svim tim okolnostima nametalo se pitanje kako organizovati
rad partijske organizacije, kako obezbijediti vezu sa ljudima u organizaciji kada, osim mene, nije bilo drugih lanova komiteta. U to doba u
Sarajevu je, ne raunajui llidu i Sarajevsko polje, bilo neto preko
dvadeset lanova Partije, koji meusobno nisu bili organizaciono povezani, odnosno nisu bili direktno vezani za Mjesni komitet. Medu komunistima sa kojima sam prvih dana uspostavio vezu, i preko kojih je
teklo povezivanje sa ostalim partijcima i simpatizerima, bili su Agan
Bostandi, Cilika Hajnrih, Lepa Carki, Emilija Kapri Stijai, Olga
Odi, Zvonko Grbac, Slavojka Milievi, Mustafa Saraevi, ahin ahinpai, Mira Stanii, Selim Sudi, Milo Pindo i Ivica Tvrtkovi.
Obim i sloenost zadataka pred kojima sam se tada naao daleko
su prevazilazili snage jednog ovjeka, pa bi formiranje Mjesnog komiteta predstavljalo veliko olakanje i za mene i za samu organizaciju.
Meutim, izbor ljudi bio je u iskljuivoj nadlenosti Pokrajinskog komiteta. Pored toga, s obzirom na znaaj Sarajeva i na okolnost da sam

ostao gotovo sam, kao i situaciju u kojoj se nala partijska organizacija

poslije masovnog hapenja, nisam uopte mogao pretpostaviti da e
prekid veze sa Pokrajinskim komitetom potrajati tako dugo. Izbor ljudi
za lanove Mjesnog komiteta morao se zasnivati na svestranijoj ocjeni
njihovih cjelokupnih mogunosti, to je, u uslovima okupacije, iziskivalo vie vremena, neovisno od okolnosti to sam veinu ovih lanova
Partije poznavao iz ranijeg rada, u 1941. godini. Najzad, pri svemu
tome morao sam stalno imati u vidu da je od tadanjih lanova Partije
veina bila ranije hapena i policiji poznata, da je medu njima bilo
osam povratnika iz logora, to je suavalo mogunost njihovog politikog angaovanja, kao i okolnost da je, u to vrijeme, ukupna snaga organizacije bila svedena na minimum i da se nije smjelo nita uiniti to
bi moglo ugroziti njenu sigurnost i njen opstanak. Svi ovi razlozi onemoguili su me da formiram Mjesni komitet KPJ za Sarajevo u periodu
od kraja aprila do septembra 1943. godine. Zato se rad u tom periodu
odvijao na principu pojedinanih veza i u okviru zadataka koji su u takvim uslovima jedino bili realni i mogui.
Bio sam prinuen da se neposredno oslonim na lanove Partije,
na pojedine skojevske aktiviste, kao i na znatan broj politiki iskusnijih
vanpartijaca koji se, po svojim kvalitetima, kao i po svojoj spremnosti
da se angauju, nisu razlikovali od lanova Partije. Bez oslonca na aktiviste - vanpartijce, u uslovima kada je broj lanova Partije bio mali, ne
bi bilo mogue izvriti zadatke koji su tada stajali pred NOP-om Sarajeva. Ovi aktivisti bili su zadueni za izvravanje odreenih zadataka
koje su obavljali pored svoje tekue aktivnosti na mjestu gdje su radili
ili stanovali. Pritom sam najvei broj njih drao na linoj vezi i oni su u
osloncu na sve ostale aktiviste i simpatizere NOP-a predstavljali, u uslovnom smislu, rukovodei politiki aktiv koji je usmjeravao rad sarajevske organizacije NOP-a.
Oni su mi bili jedini oslonac u nastojanju da se prevaziu tekoe
u rukovoenju, da se prebrode posljedice masovnih hapenja, pojaa
konspiracija u radu, da se obezbijedi kontinuitet na svim sektorima
rada Partije u vrijeme kada u gradu nije bilo dovoljno iskusnih partijskih kadrova. Pri svemu tome bila je povoljna okolnost to sam znatan
broj drugova i drugarica poznavao odranije i to se izmeu nas, u uslovima svakodnevne opasnosti po ljudski ivot, zasnovao odnos iskrenog drugarstva i sudbinske povezanosti u nastojanju da izvrimo zadatak koji nam je bio zajedniki, Ni tada, ni tokom cijelog mog boravka u
Sarajevu, lanovi partijske organizacije, SKOJ-a i drugi aktivisti nisu ni
nasluivali da u Mjesnom komitetu Partije, osim mene, nema drugih lanova i da ne postoji veza sa Pokrajinskim komitetom. Meutim, niti su
oni mene o tome pitali, niti sam ja njima ma ta o tome govorio. Jednostavno, oni su se prema Partiji, koja je za njih predstavljala neosporni autoritet, odnosili sa bezrezervnim povjerenjem.
Pri obnavljanju rada partijske organizacije teite aktivnosti bilo
je usmjereno na radnike koji su tradicionalno predstavljali politiko
38*

595

uporite Partije, a koji su u uslovima okupacije bili najgrublje eksploatisani niskim zaradama i stalnim zahtjevima kvislinke drave i okupatora da se povea intenzitet rada. U to doba, meu industrijskim i zanatskim radnicima, kao i meu slubenicima, bilo je bivih lanova i
aktivista klasnog sindikalnog pokreta koji su bili spremni da se angauju u ilegalnom radu. Obnovljene su i veze sa simpatizerima Partije
meu intelektualcima raznih profesija, zatim veze sa partizanskim porodicama i porodicama uesnika NOP-a koji su se nalazili u logorima.
Veze su, isto tako, uspostavljene sa simpatizerima Partije i NOP-a
meu izbjeglicama, kao i sa onim aktivistima koji su u toku masovnih
hapenja, sticajem raznih okolnosti, izgubili vezu sa organizacijom.
Pred lanove Partije bio je postavljen zadatak da angaovanje ljudi u radu ocjenjuju i sa stanovita njihovog kandidovanja u lanstvo
Partije. Meutim, dok je za prijem u lanstvo Partije u partizanskim jedinicama najvaniji kriterij bila hrabrost u borbi, pri emu kandidatski
sta nije dugo trajao, u uslovima ilegalnog rada u gradu primjenjivao
se predratni kriterij koji je veoma teko bilo ispuniti. Prije rata je kandidatski sta trajao esto i po godinu dana i nije se uvijek zavravao
prijemom u Partiju. Pored moralnih kvaliteta, vodilo se. rauna i o politikom i idejnom nivou budueg lana Partije kojeg su drali na oku
svi komunisti partijske organizacije koja ga je kandidovala. S obzirom
na uslove okupacije i okolnost da je broj lanova Partije bio neznatan
u odnosu na broj aktivista NOP-a, da u ovom periodu nisu postojale
partijske elije, da su ljudi esto prelazili s jednog na drugi sektor
rada, padali u zatvor, odlazili u NOV i slino, ocjenjivanje rada kandidata bilo je izuzetno oteano, a samim tim i prijem u Partiju bio je usporen i gotovo onemoguen.
Rad na obnavljanju skojevske organizacije morao je, takoe, da
tee dosta usporeno, jer je organizacija tokom masovnih hapenja
pretrpjela velike gubitke. U toku aprila mjeseca 1943. godine, poto su
neki lanovi Mjesnog komiteta SKOJ-a otili u partizane, a neki bili
uhapeni, ostala je od lanova komiteta jedina Hiba Zildi. S obzirom
na to da je Hiba dosta dugo politiki radila u gradu i da je kao skojevka
imala irok krug poznanstava meu omladinom, najvei dio ovih zadataka odvijao se preko nje. Ona je na linoj vezi drala pojedine sekretare skojevskih aktiva i istaknutije skojevce, preko kojih je obnavljan i
dalje razvijan rad organizacije. Istovremeno, svi lanovi Partije imali su
zadatak da rade na obnavljanju SKOJ-a.
Uporedo s radom na obnavljanju SKOJ-a, pristupilo se obnavljanju organizacije Narodne pomoi. Ovaj rad tekao je putem politikih
aktiva i odbora Narodne pomoi i predstavljao je najmasovniji vid djelovanja za NOP. Humanitarni rad Narodne pomoi omoguavao je da
se pomogne porodicama i svim drugima koji su bili rtve okupatora i
njegovih pomagaa. Aktivnou Narodne pomoi stvarani su i materijalni i drugi uslovi za uspjeniji rad NOP-a Sarajeva i za pruanje pomoi Narodnooslobodilakoj vojsci. Na organizovanju Narodne po-

moi bili su, pored ostalih, angaovani i sljedei aktivisti: Stjepan

Vondrak, Lepa arki, Mila Fatur, Cilika Hajnrih, Azra Grebo-Dubur,
Lujza Paji, Jefimija Rihtman, Stana Aliefendi, Devahira Midi, Milica Milanovi, Nada Stojkanovi, Dara Lisac i Marija Blaek.
Na zadacima oko obnavljanja rada AF-a, pored ostalih aktivista,
veoma su mnoao doprinijele Olga Odi Zdenka, Olga Brajkovi, Rahil
Alagi, Ivanka kari, Olga Ivkovi, Suada Misirli, Vera i Persa Teofanovi, Ivanka Mai, Pepica Vondrak, adija umii-Breberijan, Ljubica Podolak i Katica Slama.
Imajui u vidu posljedice masovnih hapenja, do ega je dolazilo
zbog naruavanja konspiracije, da gotovo uopte u Sarajevu tada nije
bilo kadrova koji su imali bogatije iskustvo iz ilegalnog rada, zatim da
je opredjeljenje za NOP sarajevskih graana poprimalo ire razmjere,
koje su okupator i ustae nastojali da suzbiju pojaanom pijunaom i
svim vidovima terora, pred sve lanove Partije, SKOJ-a i druge aktiviste NOP-a postavljen je zadatak da uvaju tajnost ilegalnog rada. Ovo
je imalo prvorazredan znaaj ne samo sa stanovita sigurnosti ljudi i
organizacije ve i zbog potrebe da se kod pripadnika NOP-a i svih ostalih patriota uvrsti povjerenje u rad NOP-a. lako je i u ovom periodu
bilo hapenja, kao to je sluaj sa Olgom Ivkovi i Bahrom Duki, ona
nisu dovodila, do novih hapenja, zahvaljujui njihovom hrabrom dranju. Ovo je imalo veliki znaaj kako za lanove organizacije, tako i za
presti Partije u oima ostalih graana. Rezultati nastojanja da se pojaa konspiracija u radu mogu se uoiti iz okolnosti da pri izvravanju
veoma sloenih i obimnih zadataka oko upuivanja ljudi na osloboenu
teritoriju, nije dolo do prekida postojeih partijskih kanala za prebacivanje ljudi na osloboenu teritoriju u pravcima llida i Rajlovac, niti je
pri izvravanju ovih zadataka bilo hapenja.
S obzirom na mali broj lanova Partije i prilike u kojima se tada
nala partijska organizacija, pristupilo se uvrenju postojeih i formiranju novih politikih aktiva. Ovi aktivi razvijali su gotovo sve forme
politikog rada NOP-a i doprinosili da se njihov uticaj proiri i postepeno zahvati i one dijelove grada, preduzea i ustanove gdje je poslije
hapenja nastala osjetna politika praznina. Time su stvarani uslovi da
se vremenom na teritorijalnom i preduzetnom principu formiraju, takode, partijske i skojevske organizacije.
Uporedo s radom aktiva, na mjestima gdje druge forme rada nisu
bile jo dovoljno razvijene, praktikovano je odravanje individualnih
veza aktivista s graanima. Ovaj vid veze s ljudima primjenjivan je naroito neposredno poslije masovnih hapenja, kada je vladala psihoza
opte nesigurnosti, kao i pri odravanju veza s pojedinim linostima iz
graanskih krugova, ije je politiko angaovanje imalo iri znaaj.
Politike aktive sainjavali su lanovi Partije, lanovi SKOJ-a, simpatizeri Partije i drugi patrioti koji su se, kao i komunisti, borili protiv
okupatora i njegovih pomagaa. Aktivima su obino rukovodili lanovi
Partije. U pojedinim preduzeima i ustanovama, gdje nisu postojali ak-

tivi, djelovale su grupe simpatizera ili pojedinci, preko kojih je, putem
vijesti i u neposrednim susretima, ostvarivan politiki uticaj na
graane.
Na sastancima aktiva su postavljani zadaci i podnoeni izvjetaji o
njihovom izvrenju, govoreno o vojnoj i politikoj situaciji, o nainu
kako angaovati nove ljude u odgovarajuim vidovima ilegalne aktivnosti i drugim pitanjima.
Prema sopstvenom sjeanju i prema sjeanju pojedinih drugova i
drugarica koji su djelovali u partijskoj organizaciji, u Sarajevu su tada
postojali aktivi i grupe simpatizera sastavljenih od onih koji nisu bili
zahvaeni hapenjima, aktivi iji je rad nakon hapenja bio obnovljen,
kao i oni aktivi i grupe koji su formirani u periodu od aprila do septembra 1943. godine.
U Glavnoj eljeznikoj radionici bilo je nekoliko manjih aktiva, iji
su rad usmjeravali August Batagelj, Alojz Rebi i Ivica Tvrtkovi. Batagelj je istovremeno okupljao dosta brojnu grUpu simpatizera NOP-a iz
Slovenije. U Vojnotehnikom zavodu djelovao je aktiv simpatizera koji
je drao na vezi Alfons Peko. U eljeznikoj direkciji postojale su tri
simpatizerske grupe kojima su rukovodili Olga Odi Zdenka, Milo
Pindo i Lazo Radosavljevi. U Vojnoj odjei djelovao je aktiv kojim je
rukovodio Aziz Tafro, radnik ovog preduzea, a koji je, takode, rukovodio i aktivom obuarskih radnika u gradu. U preduzeu prerade
drveta industrijalca Rivolte djelovala su dva aktiva. Sa grupama simpatizera u tvornici Klju, Fabrici ilima, kao i tekstilnoj fabrici Merino,
odravale su vezu predratne sindikalne aktivistkinje - Milja Lonco i
Senija Pilavdi. U Tvornici duvana aktivom simpatizera rukovodili su
Mustafa Nazei i Fuad Arifhodi. Aktivom krojakih i pojedinih drugih zanatskih radnika rukovodio je Rezak Hatibovi Zao, dok je aktivom grafiara rukovodio Ilija Ramljak. Aktivom slubenika Finansijske
direkcije, u kojem su se nalazili i inovnici nekih drugih ustanova, rukovodio je Jakub Vejo, slubenik direkcije. Aktivom bankarskih slubenika rukovodio je Emil Petrovi, knjievnik. Emil Petrovi je istovremeno rukovodio grupom simpatizera iz pozorita i radio-stanice. Dosta brojnim aktivom simpatizera u kvartu Centar rukovodio je Boko
Bilbija, poslovoa obuarske radnje iji je vlasnik pred opasnou od
ustaa prebjegao u Srbiju. Pri Radnikoj komori i Uredu za osiguranje
radnika djelovao je, takoe, jedan aktiv. U to vrijeme u Sarajevu su
djelovale dvije grupe simpatizera NOP-a ruskih emigranata. Jednom
grupom rukovodila je Emina Dori, porijeklom Ruskinja, majka predratnog skojevca efika Doria, koju je drala na vezi Lepa Carki, a
drugom grupom rukovodio je Sergije Logo, geometar, slubenik,
kome je davala zadatke Emilija Kapri Stijai. Emilija Kapri, takoe, rukovodila je aktivom slubenika Zemaljskog muzeja i nekih drugih ustanova. Politikim aktivom simpatizera iz istone Bosne rukovodio je Selim Sudi. Aktivom SKOJ-a izbjeglica iz istone Bosne rukovodila je

Rabija Fejzo, skojevka iz Foe. Aktivom simpatizera iz Rogatice rukovodila je profesor Bahra ami, dok je grupom izbjeglica aktivista
NOP-a iz Gorada i ajnia rukovodila skojevka Saveta Durovi - Bibanovi.
Aktivom profesora, nastavnika i uitelja rukovodili su muzikolog i
kompozotir Cvjetko Rihtman i profesor Lijerka Cvitkovi-Babi. Za
razliku od nekih drugih aktiva iji se sastav mijenjao i koji su imali prekid u kontinuitetu rada, politiki aktiv profesora i nastavnika djelovao je
gotovo u istom sastavu tokom cijelog perioda okupacije, lanovi ovog
aktiva su svojim viegodinjim djelovanjem, kao marksistiki i demokratski opredijeljeni intelektualci, doprinijeli irenju naprednih ideja.
Zbog takvog sastava i povezanosti njegovih lanova na gotovo svim
kolama u Sarajevu i sa uglednijim intelektualcima drugih profesija,
ovaj aktiv predstavljao je veoma znaajan politiki oslonac u jaanju
uticaja NOP-a Sarajeva.
Mnogi Ijekari Sarajeva koji su djelovali u Vojnoj i civilnim bolnicama, ambulantama i drugim zdravstvenim ustanovama, bili su veoma
znaajan oslonac narodnooslobodilakog pokreta, povezujui humanistiku prirodu svoje profesije sa ciljevima NOP-a. Skoro svaki Ijekar
Sarajeva bio je aktivist ili simpatizer NOP-a, a svako bolniko odjeljenje bilo je svojevrstan politiki aktiv. Veoma znaajnu ulogu za NOP
imali su i sarajevski apotekari. Pored politike aktivnosti, uloga sarajevskih Ijekara dola je do izraaja i u pruanju pomoi zarobljenim i
ranjenim partizanima koji su ilegalno stizali sa osloboene teritorije, a
naroito za vrijeme pete ofanzive, te aktivistima koji su u ulinim sukobima s policijom bili ranjeni. Isto tako, veliku pomo pruili su sarajevski Ijekari i apotekari porodicama iji su se lanovi nalazili u NOV, u
zatvorima, logorima ili zarobljenitvu, a pojedini ilegalni radnici lijeeni
su i po vie mjeseci u sarajevskim bolnicama pod drugim imenom. Politiku i drugu aktivnost od znaaja za NOP meu Ijekarima organizovali su i podsticali aktivisti NOP-a ijekari: Blagoje Kovaevi, Hiba i
Dervi Ramadanovi, Sveto Teofanovi, Nedo Zec, Bogdan Zimonji i
drugi.
Uticaju NOP-a Sarajeva u graanskim krugovima 1943. godine
veoma je mnogo doprinio veliki broj intelektualaca sa razliitih podruja djelatnosti, pripadnika svih nacionalnosti, meu kojima treba pomenuti: dr Zaima arca, profesora Antu Babia, dr Antu Bonjakovia, dr
Boru Kneia, uitelja Hasana Ljubunia, profesora Antu Martinovia,
in. Emilijana Bariia, in.'Avdu Kadia, dr Veru najder, profesora
Huseina Brkia, dr Smiljanu Kri i profesora Edhema Miralema.
Vezu izmeu partijske organizacije, aktiva profesora, nastavnika i
uitelja, pojedinane veze sa aktivistima Ijekarima i grupom aktivista
NOP-a medu graanskim intelektualcima odravali su Agan Bostandi, Mira Stanii i ja.
lanovi Partije, SKOJ-a i ostali aktivisti koji su djelovali u preduzeima i ustanovama podsticali su i organizovali razne vidove prikrive-

ne sabotae, a naroito u onim preduzeima i ustanovama, koji su

imali neposredan ili posredan znaaj za okupatora. Ovakva aktivnost
ispoljavala se u sveoptem usporavanju rada u proizvodnim i remontnim preduzeima, u izazivanju kvarova na mainama koji su dovodili do
zastoja lananog toka proizvodnje na nain koji se nije mogao komisijski utvrditi, oteivanju alata koji se teko mogao nabaviti, prekomjernom troenju materijala i rasipanju sirovina, ugraivanju felerinih dijelova u pojedine motore, postavljanju neispravnih osovina u lokomotive
i vagone, a takode je, na inicijativu partijske organizacije, jula 1943. godine obustavljen rad u tekstilnoj tvornici Merino. Ovom akcijom rukovodila je aktivistkinja Milja Lonco.
U Gradskom uredu za snabdijevanje aktivisti NOP-a Milan Bukovac, Hajra Hukovi, ika Glasovi, Borka Turanjanin i drugi uspostavili
su uporednu evidenciju, prema kojoj je iskazivano izdavanje veih koliina hrane iz magacina nego to je stvarno injeno, sa ciljem da se,
zalihama koje su stvarane na ovaj nain pomogne porodicama uhapenih pripadnika NOP-a i drugim patriotima koji su zbog svoje politike
aktivnosti bili lieni sredstava za ivot.
Na zadacima Partije u domobranstvu radili su Zvonko Grbac, profesori ahin ahinpai Josip i Midhat Begi, kao i rezervni oficiri Ibro
Kapetanovi i Sulejman Demirovi.
Jedan broj simpatizera NOP-a politiki je djelovao u domobranskim formacijama i institucijama: Komandi grada, Aerodromu Rajlovac,
Treem zbornom podruju, Protivavionskoj odbrani, Vojnoj bolnici,
Auto-komandi, pekari i dr.
U formacijskom sastavu rajlovakog aerodroma postojao je znatan broj aktivista i simpatizera iji je rad usmjeravao Zvonko Grbac,
koji je istovremeno odravao veze i sa Visoko-fojnikim odredom. Na
ostvarivanju veza sa aktivistima u Rajlovcu radila je u gradu Slavojka
Milievi, a odravanju veza Rajlovca sa Sarajevom bio je angaovan
Mustafa Saraevi.
Aktivisti i simpatizeri Partije, kao i drugi patrioti u domobranstvu
stavljali su NOP-u na uvid vane vojne podatke koji su se odnosili na
formacijski sastav, naoruanje, lokaciju, planove moguih operativnih
poduhvata i si. U ovom periodu aktivisti domobranstva u Rajlovcu vrili
su pripreme za prelazak dva aviona NDH, marke Dornijer, na slobodnu teritoriju, to je neto kasnije i ostvareno. Pored obavjetajnih zadataka, teite aktivnosti partijske organizacije u domobranstvu bilo je
usmjereno na jaanje politikog uticaja NOP-a i na podsticaj za kolektivno pristupanje domobrana u NOV, zajedno sa naoruanjem. Zbog
takve svoje aktivnosti, pripadnici NOP-a u domobranstvu bili su izloeni stalnoj pijunai ustake i njemake tajne policije, prijetnjama izvoenja pred ratni sud i si.
Jaka je i aktivnost NOP-a u preduzeima javnog saobraaja. Okupator i ustae su nastojali da svim sredstvima suzbiju tu aktivnost, naroito na osjetljivim mjestima kao to je eljeznica, gdje su este sa-

botae ozbiljno ometale odravanje saobraaja. O tim nastojanjima

govori i proglas generala Fortnera, upuen hrvatskim radnicima i
namjetenicima: Cesto su vam dostavljani letci komunistike stranke
ili partizana, u kojima se pozivate na ruenje i oteivanje svakojakih
ureaja: eljeznica, mostova, brzoglasnih vodova, munjara itd ,5) Po
pravilu se ovakvi proglasi zavravaju prijetnjama da e oni koji se
budu bavili sabotaom... biti strijeljani.
U ovom periodu partijska organizacija veoma je mnogo uinila na
tumaenju ciljeva NOP-a i na razobliavanju politike i svakodnevnih
postupaka okupatora i organa ustake drave. Pritom su veoma znaajnu ulogu imale Vijesti i drugi propagandni materijal to ih je izdavala tehnika Mjesnog komiteta. U okviru propagandnog rada posebna
panja bila je posveena objanjavanju znaaja odlaska sarajevskih
graana u NOV, kao i ukazivanju na posljedice kojima se oni izlau
ukoliko pristupe u kvislinke i druge neprijateljske formacije, te ukoliko se odazovu pozivima za odlazak na rad u Njemaku. U toj propagandnoj aktivnosti veoma je mnogo znailo angaovanje aktivistkinja
NOP-a, naroito meu izbjeglikim porodicama.
To je bilo vrijeme kada su mnogi nazirali da e iz rata kao pobjednici izii NOP i zemlje antihitlerovske koalicije, ali i vrijeme kada je
zbog pojaanog terora ustaa i Nijemaca, ivot sarajevskih graana
postao nesnosan. U to doba sve je vei broj Sarajlija izraavao spremnost za odlazak u NOV, pa je upuivanje simaptizera NOP-a na osloboenu teritoriju bio jedan od vanih zadataka partijske organizacije.
Preko partijskih kanala pravcem Sarajevo -llida, a neto docnije
i pravcem Rajlovac-Visoko-fojniki odred, bezbjedno je otiao u
NOV veliki broj sarajevskih patriota.
Partijska tehnika
Jedan od vanih sektora partijskog rada, koji je naroito bio pogoen masovnim hapenjima, bila je partijska tehnika. Krajem 1942.
godine policija je prodrla u prostorije u kojima se nalazila tehnika
Mjesnog komiteta za umnoavanje propagandnih publikacija, zaplijenila pisae maine, getetnere za umnoavanje, pribor za umnoavanje
linih legitimacija i propusnica, zalihe hartije i drugog materijala, uhapsila lanove Partije - in. Mirona Jevdenia i Josipa Sigmunda, koji su
osueni na smrt i strijeljani. Nakon toga, kucanje i umnoavanje propagandnog materijala vreno je samo na jednoj pisaoj maini koja je
bila vlasnitvo predratnog komuniste, sarajevskog advokata dr Joe
Engla, koju je poetkom 1943. godine dala Mjesnom komitetu Englova
supruga Mira Stanii. Rad takozvane fine tehnike za izradu lanih linih dokumenata nije nastavljen, jer se pokazalo da je praktinije i sa
stanovita sigurnosti korisnika linih isprava bolje, upotrebljavati originalne legitimacije i propusnice, koje je bilo mogue, bez veeg rizika,
') Sarajevski Novi list, br. 524, od 24. 1. 1943. Proglas generala Fortnera, njemakog zapovjednika istine Bosne.

nabaviti uz pomo aktivista koji su radili u Direkciji eljeznica, domobranstvu i u Odboru za prijem i smjetaj izbjeglica.
Da bi se obnovio partijski propagandni rad, ukazivala se potreba
da se to prije uspostavi efikasnija partijska tehnika koja se ne bi selila od stana do stana, kako mi je o prilikama pod kojima je ona dotada
djelovala govorio Demal Bijedi, ve koja bi radila na jednom mjestu.
Meutim, s obzirom na znaaj ovog sektora rada i imajui u vidu skupo plaene pouke iz minule provale, bilo je neophodno novu partijsku
tehniku smjestiti na takvom mjestu i kod takve porodice iz koje niko
nije uhapen zbog rada za NOP i koja ni po kojoj osnovi nije bila sumnjiva policiji. Kua ili stan takve porodice morali su biti pogodni za
ovakvu vrstu rada. Pored toga, ta kua je morala biti na mjestu gdje
dolazak ljudi i iznoenje tampanog materijala ne bi bili upadljivi i koju
bi, u sluaju opasnosti, bilo mogue blagovremeno napustiti. Najzad,
ono to je od svega bilo najvanije, korisnici ili vlasnici takve kue ili
stana trebalo je da budu ljudi koji su nedvosmisleno dokazali svoju
odanost NOP-u i koji su bili spremni na velike rtve.
U to vrijeme u Sarajevu je bilo veoma teko nai takvu porodicu,
takvu kuu ili stan, jer, ili su ljudi bili kompromitovani, ili njihova kua
nije bila pogodna za rad tehnike, ili su susjedi date porodice bili politiki nesigurni ili sumnjivi. Negdje je u porodici bilo mnogo djece, pa je
i to predstavljalo smetnju i slino.
Pri takvim okolnostima najvie je odgovarala porodica i kua Sare
i Josipa Fohta, koju sam poznavao jo od prije rata. Foht je roen u
Zagrebu, ali je kao mlad doao u Sarajevo i radio kao prokurista firme
Montania, koja je zastupala fabriku AEG i neke druge njemake fabrike. U Fohtovoj kui se, nakon bjekstva iz zatvora, septembra 1941.
godine, jedno vrijeme krio Iso Jovanovi, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odakle je otiao na osloboenu teritoriju. Fohtovi su poslije odlaska starijih komunista, koji su sa njima bili
neposrednije povezani, ostali bez veze sa partijskom organizacijom.
Zahvaljujui toj okolnosti, oni nisu bili zahvaeni masovnim provalama
do kojih je dolazilo u periodu od 1941. do 1943. godine.
Porodica Foht stanovala je u vlastitoj kui, u adordinoj broj 41
(sada Ulica porodice Foht). Uz kuu je bilo prostrano dvorite, opasano visokim zidovima, i velika bata, koja se graniila sa susjednim batama, a u neposrednoj blizini njihove kue nalazila se mala kuica Fohtove majke, gdje je ona sama ivjela. Ulica u kojoj se nalazila kua ove
porodice bila je dosta uska, strma i krivudava i nije bila ni blizu ni daleko od centra grada.
Sara i Josip Foht imali su dva sina - Ivana, kojemu je bilo esnaest godina, i Vlatka, koji je imao trinaest godina. Sara Foht je poticala
iz stare sarajevske jevrejske porodice Ozmo. Njen brat Danijel, poznati slikar, i njena sestra Hana bili su lanovi Partije. Najvei broj lanova
ove porodice je ve krajem 1941. godine transportovan u logor, a njihov najmlai brat, Isak Simo, poginuo je 1943. godine na Sutjesci

Kua porodice Foht

Time se, praktino, izgubilo iz vida da u Sarajevu ivi posljednji lan

ove porodice, Sara Ozmo, kao supruga Josipa Fohta. Ovo je u jo
veoj mjeri bilo zamagljeno njemakim porijeklom samoga Fohta i njegovim ulanjivanjem u Kulturbund, to je uinjeno po nalogu Partije,
kako bi mogao vie koristiti NOP-u. Na taj nain bila je iskljuena svaka sumnja ustaa i okupatora u politiku lojalnost ove porodice.
Fohtove sam posjetio odmah po dolasku u Sarajevo. Iznenadio ih
je i obradovao moj dolazak. Interesovali su se za sve to se odnosilo
na borbu. Posebno su se interesovali za pojedince koji su se nalazili u
partizanskim jedinicama, a koji su dolazili u njihovu kuu prije rata i tokom 1941. godine. Fohtovi su izrazili spremnost da pomognu u svemu
to se od njih bude trailo. Predloili su mi da kod njih stanujem. Ja
sam im rekao da sam pitanje stana rijeio, ali da imam ozbiljne tekoe
pri izdavanju propagandnog materijala.
Kada sam nekoliko dana kasnije ponovo doao, zamolio sam ih
da u njihovoj kui i iz njihovu pomo organizujem partijsku tehniku.
Fohotovi su to bez rezerve prihvatili. Detaljno smo o tome razgovarali,
pri emu su mi i oni sami dali niz korisnih predloga. Nekoliko dana kasnije su nabavljene etiri pisae maine: maina koju je dao Foht, dvije
maine koje je nabavila Cilika Hajnrih, od kojih je jednu dala aktivistkinja Ivanka kari, kao i pisaa maina koju je iz svoje kue dao sarajevski trgovac Glia Stojkanovi. Tri apirografa nabavljena su preko
bibliotekara Radnike komore Mustafe Hodia i njegove ene Ruice.
Izdavanje Vijesti nije bilo suvie sloen posao, ali je zahtijevalo
veliku odgovornost, pedantnost, najveu konspirativnost. Ovaj rad sastajao se od nekoliko meusobno povezanih operacija. Trebalo je redovno i paljivo sluati i precizno biljeiti sadraj vijesti inostranih radio-stanica. Pri redigovanju i utvrivanju konanog teksta, moralo se
voditi rauna da podaci koji se u Vijestima objavljuju budu tani, aktuelni, kratki i jasno izraeni, sa naznakom izvora i datuma svake pojedine informacije. Nakon toga, Vijesti su kucane na mainu, umnoavane na apirograf i, radi lakeg dostavljanja svakoj pojedinoj organizaciji, pakovane u svitke sa potrebnim brojem primjeraka. Svaku od
ovih operacija trebalo je obaviti bez zastoja, u to kraem roku, a potom Vijesti odmah otpremiti.
Nakon obavljenog posla oko svakog pojedinog broja Vijesti,
cjelokupan korieni materijal - maine, apirografi, papiri, glicerin i
sve drugo to je pri radu upotrebljavano - ostavljan je u specijalno
pripremljen i maskiran prostor ispod stepenica koje su vodile u kuhinju. Pored ovog, postojalo je i skrovite ispod nadstrenice dvorinih
vrata. Rezerve hartije bile su skrivene na tavanu kue Fohtove majke.
Glavni izvori informacija za pisanje Vijesti bile su emisije Slobodna Jugoslavija koja je redovno javljala o uspjesima NOV i NOP-a,
kao i obavjetenja koja su o ovim uspjesima i borbi ostalih porobljenih
naroda, te uspjesima saveznika emitovale radio-stanice Moskva, London, Glas Amerike i druge, na srpskohrvatskom jeziku. U Vijestima

je redovno pisano i o znaajnijim dogaajima u samom Sarajevu i ukazivano na uzroke veoma tekih prilika u kojima su u to doba ivjeli sarajevski graani.
Vijesti su, po pravilu, izlazile dva puta nedjeljno, na nekoliko
stranica, to je zavisilo od zbivanja o kojima se pisalo, a njihov tira iznosio je, u prvo vrijeme, oko 150 primjeraka. Uporedo sa aktiviranjem i
daljim jaanjem partijske organizacije i njenog uticaja uopte, tira Vijesti je rastao, tako da je, na primjer, povodom kapitulacije Italije
tampano 500 primjeraka.
Sluanje stranih radio-stanica, biljeenje znaajnijih vijesti i njihovo svoenje na konaan tekst vrili smo, u prvo vrijeme, zajedno Foht
i ja, a kasnije je sve poslove oko izdavanja Vijesti i drugih materijala
obavljao Foht, uz pomo Hanike Finci Anike, koja je bila njihova roaka, kao i uz pomo Fohtovog starijeg sina Ivana. Pri izvlaenju Vijesti
na apirografu i pri pakovanju pomagali su Fohtova supruga i njihov
mlai sin Vlatko, koji je povremeno obavljao i pojedine kurirske zadatke po gradu. Na samom poetku rada tehnike, matrice je kucala Olga
Odi, lan Partije, u svome stanu u ukovia ulici. Meutim, poto je i
sam Foht odlino kucao na mainu i poto je Olga Odi bila angaovana na drugim zadacima, kao i zbog praktinosti i vee bezbjednosti,
Foht je preuzeo i kucanje matrica.
Sara i Josip Foht prenosili su tampane materijale u stan Stjepana
Vondraka, koji je imao krojaku radnju u svome stanu u Ulici Stake
Skenderove, u neposrednoj blizini Mejtaa, tako da Fohtova kua nije
imala nikakve veze s ljudima koji su iz Vondrakovog stana preuzimali
tampani materijal. Vondrak je 1932. godine, zbog djelovanja u osjekoj partijskoj organizaciji, bio osuen po Zakonu o zatiti drave, to
nije bilo poznato sarajevskoj policiji. U njegovoj kui su 1941. godine
povremeno odravani sastanci Mjesnog komiteta, a takoe je, jula iste
godine, poslije bjekstva iz ustakog zatvora, kod njega bio sakriven i
lijeen od povreda koje je zadobio u policiji Alija Hodi, lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a. Vondrakova supruga Pepica rodom je iz Zagorja, bila je istog politikog opredjeljenja kao i on. Vondrakovi su, kao
i Fohtovi, poslije 1941. godine i nakon odlaska vodeih komunista Sarajeva na zadatke oko organizovanja ustanka, ostali bez vre veze s
partijskom organizacijom. Sestra Stjepana Vondraka, Nada, bila je supruga Glie Stojkanovia, poznatog sarajevskog trgovca tofova, koji
je bio graanin-demokrata, pristalica NOP-a. Oni su stanovali u neposrednoj blizini Vondrakovg stana u Hadi-Sulejmanovoj ulici 15
(sada Ulica Fadila Jahia panca)6). Kada sam, nakon dolaska u Sarajevo, razgovarao sa Gliom, u iji sam stan esto dolazio do odlaska na

) Pepica Vondrak je nakon odlaska svog supruga Stjepana u NOV nastavila ilegalni rad za
NOP i 1944. godine je uhapena i odvedena u logor, gdje su je ustae ubili. Stjepan Vondrak
umro je poslije osloboenja na funkciji direktora Tvornice arapa Klju.

osloboenu teritoriju, o mogunosti da ustupi jednu sobu svoga stana

za potrebe partijske tehnike, on i njegova supruga su izrazili spremnost da svoj stan stave na korienje partijskoj organizaciji. Meutim,
do uspostavljanja partijske tehnike kod Stojkanovievih nije dolo, ali
sam s vremena na vrijeme kod njih stanovao. Iz Vondrakovog stana
gradski kuriri su odnosili tampane materijale i predavali ih aktivistima
pojedinih kvartova, za to specijalno zaduenim. Ove kurirske poslove
vrili su Selim Sudi, krojaki radnik, lan Partije, rodom iz Gorada,
koji je do rata ivio u Sarajevu i bio lan URSS-ovih sindikata, i Safeta
Kuljuh, goradanska skojevka, koja je poetkom 1943. godine, pred
opasnou da bude uhapena, dola u Sarajevo i tu politiki djelovala.
Oni su za taj posao bili veoma pogodni, jer su bili potpuno nepoznati
sarajevskoj policiji. Kurirske poslove oko dostavljanja propagandnog
materijala vrili su i skojevac Vojo Brii i aktivistkinja Libua Majer.
Pored Vijesti, u partijskoj tehnici su tampani leci povodom
zavretka pete ofanzive i osloboenja nekih gradova od strane jedinica NOV, pojedini proglasi, to su ih u to vrijeme izdali Vrhovni tab i
AVNOJ, a koje je objavila Slobodna Jugoslavija, kao i pojedini drugi
dokumenti rukovodstva NOP-a koji su imali iri politiki znaaj.
S obzirom na to da su u Sarajevu jo 1941, godine policijske vlasti
oduzele radio-aparate od velikog broja graana, zabranile sluanje
stranih radio-stanica, te da su, naroito u 1943, Nijemci i ustae preko
radio-stanica i tampe nastojali da svojim tumaenjem dogaaja prikriju sopstvene poraze u Jugoslaviji i na istonom i afrikom frontu, Vijesti i drugi materijali koje je izdavala partijska tehnika predstavljali su
borbeni glas istine o zbivanjima koja su potresala svijet i koja su se ticala svakog graanina Sarajeva.
Rad partijske tehnike u kui porodice Foht nastavljen je i poslije
moga hapenja. Tom radu poklanjao je naroitu panju i Vlado Peri
kao sekretar komiteta, koji je, zajedno sa Fohtovima i Mirom Stanii,
doprinio da se ovaj rad proiri. Sedamnaestog januara 1945. godine
policija je otkrila ilegalnu aktivnost ove porodice i uhapsila sve njene
lanove. Suprunici Sara i Josip Foht osueni su na smrt i strijeljani.
Njihov mlai sin Vlatko ubijen je u Jasenovcu, dok je stariji sin Ivan, u
toku policijske istrage, uspio da se spasi bjekstvom. Nakon toga, bio
je skrivan u stanovima aktivista Ferde uha, Predraga arabe i Ivana
Fogla, gdje su ga lijeili Ijekari, aktivisti NOP-a, od povreda koje mu je
nanijela policija. Nakon toga je prebaen na osloboenu teritoriju.
Moja partijska aktivnost u Sarajevu trajala je od polovine aprila do
19. septembra 1943. godine, kada me je uhapsila njemaka policija,
nakon ega je partijskom organizacijom Sarajeva nastavio da rukovodi
Vlado Peri Valter. Vladu Peria je dva dana prije mog hapenja sa osloboene teritorije uputio na partijski rad u Sarajevo Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odnosno Oblasni komitet KPJ za
istonu Bosnu.

U njemakom zatvoru, odnosno zatvorenikom odjeljenju sarajevske bolnice proveo sam etiri i po mjeseca, do poetka februara
1944. godine, kada je Glavni tab NOV i PO Hrvatske, po nalogu Vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Tita, a na prijedlog sekretara MK
Vlade Peria Valtera, organizovao moju razmjenu za Nijemce koje su
partizani zarobili. Razmjena je izvrena u Pisarovini kraj Zagreba.
Nakon lijeenja u Topuskom i Drvaru upuen sam na partijski rad
u Bosansku Krajinu, a potom za sekretara Okrunog komiteta Partije
za Tuzlanski okrug.

HASAN LJUBUNI

DANI NEVOLJA I PREVIRANJA

Mene je kapitulacija kraljevske Jugoslavije zatekla u Zemuniku,
12 kilometara daleko od Zadra, kao porunika mitraljeske ete 54-og
pjeadijskog puka Jadranske divizije starojugoslovenske vojske. Da
bih izbjegao predaju Nijemcima, odvojio sam se od puka i sa nekoliko
oficira preko Crnog Luga doao u Glamo. Na putu iz Glamoa, preko
Livna i Bugojna, do Sarajeva osjeala se kod ljudi velika zbunjenost i
neizvjesnost, vrlo teko su se snalazili u opem meteu kroz koji je
zemlja prolazila. U Livnu sam preko radija sluao govor zagrebakog
muftije Ismeta Muftia, koji se ukljuio u zvaninu ustaku propagandu. Govor je, u stvari, bio propagandni poziv Muslimanima da se ukljuuju u ustaki pokret. Argumentacije u govoru bile su postavke
ustake ideologije; iz govora se moglo naslutiti sve ono to e u predstojeim danima poput apokaliptikih jahaa doi u naa sela, gradove
i krajeve, to e jo jednom sablasno zamraiti i zakrvaviti dio nae
istorije.
Deveti dan iza kapitulacije stigao sam u Sarajevo, gdje me je odmah uhvatilo neko bunilo od prizora koje sam ugledao. Pred staninom zgradom vidio sam alosnu sliku - razoruani vojnici vojske stare Jugoslavije, pokorno i alosno su ekali da budu transportovani u
zarobljenitvo. Dok sam prolazio sarajevskim ulicama, sretao sam ljude nevesele, zabrinute, bez agora, samo su tutnjali njemaki tenkovi i
odzvanjali otri koraci njemakih vojnika popraeni zvonkim koranicama.
kolu kod Konaka, u kojoj sam od 1940. bio upravitelj i u kojoj
sam ostavio porodicu, zaposjeli su njemaki vojnici, a moju porodicu
su izbacili. Majku sa sestrama naao sam kod rodbine, a enu sa kerkom kod njenih roditelja. Koristio sam izvjesnu smjenu vojnih jedinica
u koli, pa sam se i ja uselio u kolu.
Prvi me je posjetio moj kolega Meho Huski, koji mi je rekao da
je u svojoj koli sklanjao neke nae kolege iz Beograda koji su se u

Sarajevu zatekli kao oficiri. Meho Huski me je nagovarao da se prijavim njemakoj komandi kao rezervni oficir, to sam ja odbio, a i njega
sam uspio da od toga odvratim. Uveden je policijski sat; ve se znalo
da nou ustae i agenti zalaze u kue osumnjienih graana i da su
neke ve pritvorili. Poeli su teror i progoni.
Mi smo se poeli nalaziti, posjeivati i sastajati. Pretresali smo situaciju; meusobno se hrabrili time da je svaka sila za vremena, da
pravda mora jedanput pobijediti i da e i Hitlerovoj sili jednom doi
kraj. Sastao sam se tih dana sa mnogim mojih znancima i prijateljima iz
graanskih redova, Srbima i Muslimanima. Interesantno je njihovo rezonovanje i zbunjenost koju su ispoljavali.
Posjetio sam u Trgovakoj komori moga dobrog prijatelja dr Voju
Besarovia sa namjerom da ga nagovorim da se ukloni iz Sarajeva, jer
ga svako dobro pozna kao sokolskog radnika. Kod Voje sam zatekao
narodne poslanike Milana Boia i Husu Kadia. Vojo Besarovi dogovarao se sa Milanom Boiem da posjete Petra Blakovia, prvog opunomoenika Ante Pavelia za vojna pitanja u Sarajevu i BiH, jer su se s
njim ranije sretali u Beogradu, u Klubu industrijalaca. I Huso Kadi i ja
savjetovali smo obojici da se sklone iz Sarajeva, jer su spadali u politiki aktivnije Srbe. Tada sam rekao Voji da ovo nije Austrija koja je vodila veleizdajnike procese, nego da je ovo krvolona faistika zvijer.
Nisu nas posluali, pa su obojica stradali. U neobjavljenom memoarskom spisu dr aira Sikiria, koji je u to vrijeme bio rektor Vie islamske erijatske kole u Sarajevu, naao sam sljedei primjer za tadanju
situaciju, koji prisjeajui se toga vremena, veli: Dana 5. maja, uoi
urdevdana, sreo me je moj davnanji kolega i prijatelj Obren Vukomanovi i pozvao me da mu sjutra doem na slavu. 6. maja, kada se
poelo smrkavati, poao sam u njegov stan, u ahinagia ulici, koja je
bila puna njemakih tenkova i vojnika. Kada sam uao u stan, doekali
su me Obren i njegova ena... kuali smo domain i ja da zaponemo
razgovor bilo o emu, ali nikako nije ilo. Najedanput sam ja iz dna
due rekao domainima koji su bili pod tekom depresijom, ba kao
da im je neko drag sada mrtav iznesen iz kue: 'uje li moj Obrene:
- Ti si kranin a ja Musliman, ali ti se kunem svim to mi je sveto, da
huka onih tenkova, koja se uje s vana, moje srce isto para kao i tvoje.
Sve ovo e kadli-tadli proi, ali e nas dotada dosta jada ubiti'. Zatim
smo sve troje zaplakali i rastali se. Bila je ovo tipina atmosfera Sarajeva na poetku rata. Osjeanje straha, nesigurnosti i saosjeanje naglo je postalo dio sarajevske svakidanjice.
Sjeam se, takoe, dogaaja koji se i danas prepriava: U haremu Begove damije priao je jedan bivi ak Ahmetu Bureku, profesoru, poznatom po brojnim aforizmima koji su se prepriavali u Sarajevu,
i upitao ga: Efendija, do kada e ovo ovako biti? Do kada e ovaj rat
trajati? Burek mu je odgovorio: Moe godinu, moe dvije pa i etiri,
ali vie ne moe. Kada mu je ak rekao da to nije dugo, on mu je
39 - Sarajevo u revoluciji

609

onda rekao: De, sinak, zatvori nos i usta, pa e vidjeti kolika je dekika (minuta).
Ratna atmosfera, u kojoj su saosjeanje i okretanje jednih prema
drugim postajali svakim danom sve potrebniji, jo snanije je ukazivala
na pravo lice zajednikog ivota Muslimana, Srba, Hrvata i Jevreja u
Sarajevu, dok su na drugoj strani izdajice, probisvijeti i zlikovci traili
puteve za ostvarivanje svojih morbidnih i kratkovidnih namisli, po
emu e ih ova zemlja zapamtiti i zato e u silnom naletu revolucije
biti dovedeni pred nepotedni sud narodne volje. Iza ulica i javnog ivota u Sarajevu, u to vrijeme deavala se jedna posebna, tiha borba
medu kulturnim i javnim radnicima Muslimanima. Iz irokog spektra
stavova i tumaenja novonastale situacije, postupno se izdvajao stav
blizak interesima naroda i, moe se rei, blizak programima KPJ. U
tom spektru bile su prisutne raznovrsne tendencije-,x>d kolaboracionistikih preko pasivistikih i neutralistikih do stavova aktivnog suprotstavljanja okupaciji i akcijama okupacionih vlasti. U dijalozima koji su
katkad bili i prave svae, po kutovima kafana, po kuama i u etnjama,
razmjenjivana su miljenja i usaglaavani stavovi.
Jednog dana dok sam jo stanovao u koli kod Konaka, zatekao
sam u stanu jednu grupu Jevreja, koje je moja ena sklonila, jer su
ustae kupile Jevreje iz njihove ulice. Jo i danas se sjeam nekih
imena: Albert i Flora Ovadija i dvije njihove keri, Donka i Perla. Nakon
nekoliko dana skrivanja, pomogao sam im da se jednim radnikim vozom prebace preko Konjica u Mostar, gdje su okolnosti za njih bile
pogodnije s obzirom da su u Mostaru bile italijanske okupacione vlasti.
Da bi manje upadali u oi na putu za Mostar, ene su bile u arovima
koje sam im pribavio. Sjeam se da sam tih dana sa Mehom Huskiem
obilazio i svog kolegu Avrama Altarca i da smo ga hrabrili i nudili mu
svoju pomo. Nismo zaboravljali ni kolege Srbe, ja sam na svoju ruku
zaposlio u prihvatilitu dvojicu Srba uitelja, Gruju Mitrovia i Stevu
Beljkaia.
Kada sam se sreo sa ahinom ahinpaiem, * negdje u ljeto
1942. poeo sam od njega dobivati Bilten i tako se konkretno povezao sa NOP-om. Bilten sam dobivao od ahina svakog etvrtka u kafani kod Volge, sve dok nije pao u ruke policije in. Jevdeni koji je
prenosio Bilten. ahin je poeo dolaziti u moju kolu i postavljati mi
izvjesne zadatke. Jedanput je ahin od mene traio da mu iz kancelarije Velike upe Vrhbosne dignem njegov slubeniki list, kako ne bi
imali njegovu fotografiju, to sam i uspio preko Strahinje Dramuia,
koji je tada radio u prosvjetnom odjeljenju Zupe. Drugi put je od mene
traio da mu popiem imena svih stanara u eljeznikom neboderu u
kojem je bilo smjeteno nekoliko njemakih policijskih ustanova. Drugi put mi je ahin doveo u kolu Avdu Humu i Demala Bijedia, da ih
* ahin ahinpai je u lo vrijeme imao specijalni zadatak da uspostavlja veze sa simpatizerima NOP-a u domobranskoj vojsci i ustanovama NDH. Sa ovakvim zadatkom upuen je u Sarajevo iz este proleterske istonobosanske NOU brigade. (Red.)

sklonim kada je za njima bila najvea potraga. Kasnije, u septembru

1943. godine, ahin me upoznao i sa Valterom, kada su njih obojica,
bosi i gologlavi, dotrali do Saburine kole iz kue amila ehia iz
Sagrdija, gdje su ih Nijemci iznenadili. Ja sam ve od januara 1942.
godine bio upravitelj kole u Saburinoj ulici.
Koncem 1941. godine, a naroito poetkom 1942. vladao je veliki
etniki progon i pokolj muslimanskog stanovnitva u istonoj Bosni,
posebno u regionu Foa - Gorade - Viegrad. to se vie poveavao teror etnika nad Muslimanima u istonoj Bosni, sve se vie poveavao i broj izbjeglica u Sarajevu. Tako je i po tome rat, sa svim svojim stravinim posljedicama, bio prisutan i u Sarajevu. Djeca bez roditelja, roditelji bez djece, starci, ranjeni i gladni, pristizali su iz opustoenih sela i gradova istone Bosne, bjeei ispred krvave zlikovake kame i ognja u kojem je cvralo ljudsko meso. U Sarajevu su traili
sklonite za ivot. Svima je bilo jasno da je svaki pasivizam izvan zahtjeva elementarne etike neljudski. Ali jo uvijek, veina graana Sarajeva nije znala ta raditi izvan angaovanja u humanitarnim akcijama oko
zbrinjavanja izbjeglica. Dobro se sjeam sluaja kada smo izili do Hurijeta, da doekamo i obidemo neke izbjeglice i kada smo prili jednom starijem seljaku Muslimanu, koji je sjedio na tri vree i kojega
smo pokuali razgovoriti i utjeiti. On nam je tada odgovorio: Ja sam
ivio dobro, imao sam tri sina, sve trojici sam kue napravio i poenio
ih. Imao sam dosta zemlje, konja, krava i volova, a sada imam samo
ove tri vree, pa ne bih alio ni njih, samo da saznam koji je pravi put
da izaemo iz ovih strahota.
kola u Saburinoj ulici do kraja rata bila je vie prihvatilite za izbjegliku djecu iz istone Bosne nego iskljuivo obrazovna ustanova.
Djeca koja su dolazila u nju kroz sve godine rata bila su prava slika ratnih uasa. Kroz ovu kolu-prihvatilite od sredine 1942. do osloboenja 1945. prolo je 1316 djece. Smjetaj, ishrana, ogrijev, odijevanje i
lijeenje i nastava bili su veoma teki problemi kroz koje su se jo drastinije iskazivale strahote rata. Prilike i u prihvatilitu bile su veoma
teke, jer se, s obzirom na nedovoljnu brigu ustakih vlasti, nisu mogli
obezbijediti ni minimalni uslovi za normalno funkcionisanje ove ustanove. Osoblje koje je radilo sa djecom svakodnevno je preko svjedoanstava koja su bila sama djeca, saznavalo nove injenice o stravinim pokoljima i unitavanju svega to se stoljeima upornim ljudskim
radom gradilo i postizalo. Meu djecom je bilo i takove koja nisu znala
ni kako im je ime, a jo vie onih koji nisu znali svoje prezime, pa i danas poslije vie od 30 godina, kako je likvidirano prihvatilite, doe mi
pojedinac koji ivi pod tuim imenom da mu kaem bilo kakovu pojedinost po kojoj bi mogao zakljuiti odakle je i kako se zove.
kola je kroz sve vrijeme rata bila i znaajno sredite ilegalnog
rada. U njoj su se pored Avde Hume i Demala Bijedia, sklanjali i porodica Mesuda Hotia - tri kerke, ena i njena sestra, zatim Esma
Donlagi, partizanka koju je bila zarobila ajnika milicija, kao i neki
39*

611

kola u Saburinoj ulici znaajan punkt NOP-a (danas O Ivan Cankar)

drugi ilegalni radnici. U koli je izvjesno vrijeme tampan bilten Nedeljne vijesti i drugi ilegalni materijal i odatle rasturan. U koli je Valter obavljao izvjesne kontakte sa ilegalcima i graanima. Za poloaj
djece Valter je pokazivao ivu brigu. Preko kole su dobivale okolne
partizanske porodice pomo u novcu, a neke i hranu i ogrijev. Pred
sam zavretak rata ustae su pokuale djecu iz prihvatilita prevesti u
Zagreb, emu smo se odluno usprotivili, u emu nam je pomoglo i
drutvo Merhamet, jer je u tom momentu uzelo prihvatilite pod
svoje pokroviteljstvo.
U Sarajevu je za vrijeme rata bilo nekoliko aktivnih muslimanskih
drutava: Merhamet, Hurijet, El Hidaja, Narodna uzdanica i
Bratstvo na Vratniku. Sva ova drutva su se bavila tekim pitanjima u
kojima su se nalazili Muslimani, a dominiralo je pitanje izbjeglica kojih
je bilo puno Sarajevo. Od svih ovih drutava, u Merhametu je bilo
najivlje, jer se u njemu okupilo najvie muslimanskih graana pridolih sa raznih strana u Sarajevo. U Merhametu su pokrenute razne akcije, naroito one oko zbrinjavanja izbjeglica i njihove djece. Merhamet je bio centar za sakupljanje materijalnih sredstava za pomaganje
izbjeglica, kao i raznih drugih akcija. El Hidaja je bila organizacija
muslimanskog sveenstva u kojoj su sastavljane prve muslimanske rezolucije kao prvo javno reagovanje protiv terora nad Muslimanima koji
su provodili ustaki reim i etnici. Bilo je to sa jedne strane, reagovanje na poloaj u koji su zapali Muslimani, a i s druge strane, izraz razoarenja nekih muslimanskih sveenika i drugih graanskih muslimanskih vrhova koji su osjetili da su ih izigrale ustae i da se tokovi
politike NDH odvijaju mimo njih i njihovih interesa.
Dvanaestog oktobra 1941. izraena je takozvana Sarajevska rezolucija u prostorijama El Hidaje, koja je upuena javnosti. U ovoj rezoluciji se kae da se osuuje ustaki sistem ubijanja, pljake, deportiranja i uope progona, kao i da se onemogui vjerska netrpeljivost.
Zatim se trai da se pozovu na odgovornost svi stvarni krivci, koji su
poinili ma kakvo nasilje i da se najstroije kazne po zakonu. Iz same
rezolucije je vidljivo da potpisnici ele da ograde muslimanski narod
od zloina koji se vre, ali se u tekstu nazivaju Hrvati - Muslimani i
stalno pozivaju na to da zakon primjenjuje samo redovna vlast i redovna vojska. To znai da se ne distanciraju od dravne vlasti NDH,
nego trae da ona izmijeni svoje postupke, naroito one koji pogaaju
muslimanski narod. Ovu rezoluciju je potpisalo 106 graana raznih
profesija, i to: preko 20 sveenika funkcionera raznih tijela vjerske zajednice, preko 20 profesora i studenata, preko 10 sudija, preko 10
trgovaca, 4 poslanika bive JMO, 5 predsjednika pomenutih muslimanskih drutava, nekoliko lijenika, vie raznih slubenika i drugih
graana. Ova rezolucija izazvala je veliku srdbu kod ustakih glaveina. Pored Sarajevske rezolucije, izale su sline rezolucije i u drugim
mjestima (Prijedorska, 23.9.1941, Mostarska, 21.10.1941, Banjaluka,

12.11.1941. Bijeijinska, 2.12.1941. i Tuzlanska, 11.12.1941.), a vjerovatno ih je bilo jo.

Muslimani u Sarajevu nisu imali jedinstven politiki stav i zato im
nije bilo ni jednako dranje za vrijeme rata. Jedan manji broj Muslimana u Sarajevu slijedio je politiku Hakije Hadia, koji je priao ustakom pokretu, pa je dranje njegovih ljudi za vrijeme rata odudaralo od
dranja veine Muslimana. Drugi su traili da vojska preuzme vlast i zavede red i zakon, jo uvijek vjerujui da e u NDH nai neko rjeenje,
a trei, oni najreakcionarniji, traili su da se Bosna i Hercegovina izdvoji iz okvira NDH i od nje stvori posebna dravna cjelina pod pokroviteljstvom Treeg Rajha. Ti, trei, su traili bosansku vojsku koja e uvati granice muslimanske Bosne. Patriotski dio Muslimana, iji broj u
ovom previranju stalno raste, sve se vie opredjeljuje za NOP naroito
mladi svijet.
Kada su etnika nasilja nad Muslimanima prevrila svaku mjeru,
onda NDH uzima kurs da pojaa muslimanske milicije, kako bi na taj
nain od nje stvorila svojevrsnu vojniku snagu i sprijeila proces prilaenja Muslimana NOP-u i partizanskim jedinicama. To je faistikoj
politici samo donekle i uspjelo. Muslimanska milicija po selima najveim dijelom bila je upoznata sa ciljevima NOP-a, jer je imala na razne
naine dodira sa partizanskim jedinicama, pa se rezervisano drala,
iako je bilo i takvih milicija i legija koje su duboko zagazile u ustake
vode. U Sarajevu i njegovoj blioj okolici formirano je 5 muslimanskih
milicija: Vratnika, sa oko 300 milicionera, u ijim redovima je imao uticaj NOP; Hrasnika, koja se branila od etnika, a i u njoj je bilo naeg
uticaja; Nahorevska, sa oko 100 miliconera, koja je bila uglavnom pod
etnikim uplivom, jer se etniki tab nalazio u blioj okolini (u Niiima); Jaredolska, sa oko 200 milicionera, koja je donekle pripadala
domobranstvu, i Kotoraka, sa 2000 milicionera, koja je, takode, bila
pod uplivom domobranstva.
Na traenje nekih muslimanskih politiara u poznatom Memorandumu Hitleru da se osnuje Bosanska straa (legija) koja e braniti granice Bosne i njen prostor sa zaviajima i porodicama, Nijemci su odgovorili sa osnivanjem 13. SS-divizije Handar. Ova SS-divizija formirana je metodom vrbovanja i prisilnog regrutovanja, dobrim dijelom od
lutajuih izbjeglica iz istone Bosne, zatim od najgoreg oloa iz ustakih i domobranskih jedinica. Bili su zavaravani obeanjima da e imati
sve beneficije njemakih vojnika i da e njihove porodice primati pomo, kako za vrijeme rata, tako i poslije rata. Osnivanju ove SS-divizije
kumovao je i veliki palestinski muftija El Huseini.
Kada su vidjeli da nita osobito nisu postigli osloncem na Muslimansku miliciju, u Sarajevu osnivaju odbor Narodnog spasa koji e
prouavati pitanje odbrane Muslimana i traiti naina kako e se Muslimani najbolje zatititi od etnika i drugih neprijatelja. Pala je tada iie-

ija ideja da bi Muslimani trebali imati svoju umu kao i partizani ako
hoe da ostanu ivi.*
Bio sam prisutan ratnim zbivanjima u Sarajevu kao ilegalni radnik
NOP-a, odravajui istodobno kontakte sa Muslimanima koji su igrali
neku ulogu u javnom ivotu a bili izvan pokreta. Iznenadilo me je ipak
kada me je jednom Muhamed ef. Panda telefonom pozvao da mu
doem u Ulema-medlis na razgovor, jer sam znao da on nije naklonjen naem pokretu. Taj njegov poziv u meni je razbudio znatielju.
Kada sam u zakazano vrijeme, doao kod Pande, tu sam zatekao: dr
Behaudina Salihagia, sudiju okrunog suda, Beira Omersoftia, sudiju, i efku Hasandedia, domobranskog potpukovnika. Sva trojica su
mi bili dobro poznati kao simpatizeri, a donekle i saradnici NOP-a, pa
sam osjetio neko olakanje. Panda nam je najprvo saoptio da se on
sprema da ide u umu i da nas moli da ga od toga ne odgovaramo, jer
nas nee posluati; ali da, ipak, eli s nama razgovarati o tekoama u
koje sve vie zapada muslimanski svijet. Ja sam mu prvi postavio pitanje o tome ta on misli o partizanima, a on mi je odgovorio: Ja, bogami, saraivati s njima. Imao sam utisak da se Panda s nekim dogovorio o tom svom koraku. Kad sam dobio takav odgovor, rekao sam
mu da treba odmah da ide, dok su ga ova trojica odgovarali da ne ide,
da nije jo vrijeme, da treba da se vidi kako e se razvijati situacija na
istonom frontu. Pomislio sam da i oni mora da imaju neke razloge za
stav da Panda ne ide u umu. Meutim, Panda je bio uporan u ideji
da ostvari svoj naum, pa ga niko nije mogao odvratiti da ne ode. Panda je otiao u umu, ali se ubrzo uvidjelo da on nije iskreno prihvatio
politiku NOP-a.
Posebno zanimljivi i ilustrativni za sarajevske ratne prilike i moje
sudjelovanje u njima su moji kontakti s Uzeiragom Hadihasanoviem,
u ljeto 1943. godine. Uzeiraga je bio poznati trgovac i politiar, vrlo uticajna linost politike Mehmeda Spahe i stalno angaovan u radu JMO
od njenog osnutka do gaenja. Kao takva linost bio je poznat i naprednim krugovima jo prije rata. Ja izravnih kontakata nisam nikada
sa njim imao. Zato sam i bio iznenaen kada sam saznao za njegovu
elju da se sa mnom sretne. Naime, u ljeto 1943. godine Uzeiraga me
je pozvao preko svoga zeta Mustafe Softia, gradonaelnika Sarajeva,
da mu doem na Hrid, jer eli sa mnom razgovarati. Odazvao sam se
pozivu i kada sam se ispeo na Hrid, naao sam Uzeiragu u njegovom
hladnjaku, usred zelenila, bio je bolestan i leao je u krevetu.
Nakon to smo se upitali za zdravlje, Uzeiraga mi se obratio:
Pozvao sam te kao starog Srbina-Gajretovca. Meni poruuju neki
* Panda je, u to vrijeme u saradnji sa Nijemcima formirao tzv. Muslimanski oslobodilaki
pokret, pa je tokom novembra izdao i lino potpisao i posebni letak pod naslovom Brao Muslimani, u kome poziva sve Muslimane da se svrstaju u vrste redove i da preuzmu vlast* Razumljivo da ove politike aspiracije muslimanske reakcije, kojoj je pripadao Panda, nisu mogle
naii na plodno tie, jer su razvojem snaga NOP-a u Bosni i Hercegovini uglavnom ve bile u narodu razgraniene pekulacije svih neprijatelja narodnooslobodilake borbe. (Red.)
* Arhiv VII, arhiva NDH, 154. k. br. 13/15-5

Srbi odozgor sa Bistrice, da bi htjeli i sa mnom da razgovaraju, pa sam

htjeo da te pitam bili htjeo i ti da prisustvuje tim razgovorima. Bio bi
ja, moj zet Softi, jedan pukovnik i, ako si voljan, i ti. Prije nego to
sam ja odgovorio, Uzeiraga je nastavio: Ako oni ne bi mogli doi ovamo, bi li ti ispred nas otiao njima na Bistricu? Kada sam mu rekao da
nanjegovo pitanje ne bih mogao odmah odgovoriti dok se ne bih posavjetovao sa svojim drutvom, on mi je na to rekao:
Neka, danum, pitaj ti svoje drutvo. Tako mi je pisao Suljo (Filipovi) iz Tuzle, da on saraduje sa partizanima, pa neka, danum, neka
nas ima i tamo i tamo. Zatim mi je nairoko obrazlagao kako ovdje
ive Srbi i Muslimani i kako hoe i jedni i drugi da ostanu ovdje. Otii
e Nijemci i ustae, a mi emo ostati, pa treba da se ve sada dogovaramo i sporazumjevamo o naem buduem zajednikom ivotu. Zatim me je zamolio da mu do petka javim da li pristajem da uestvujem
u ovim razgovorima sa Srbima sa Bistrice. Poslije toga smo se pozdravili i ja sam krenuo niz Hrid, prema ariji. Usput sam razmiljao kako
bi mogao pronai ahina, da ga upitam bi li trebalo da ja prihvatim
Uzeiraginu ponudu ili ne. Sluajno sam u Saraima susreo amila ehia, takoer saradnika pokreta, pa sam ga upitao da li bi mi mogao
rei gdje bi mogao vidjeti Kadiju (kako smo meusobno zvali ahinpaia). amil me upitao: A treba li ti? Kad sam mu rekao da mi hitno treba, ree mi da sjutra u 8 sati doem njegovoj kui koja se nalazi
visoko u Sagrijama, prema Budakoviima, i da u tu nai Kadiju. I doista sam ga tamo naao. S njime je bio i Esad engi, tadanji sekretar
Mjesnog komiteta. Ispriao sam im sve o mome jueranjem razgovoru sa Uzeiragom i zamolio da odlue da li ja ovu Uzeiraginu ponudu
da prihvatim. Obojica su mi rekli da ovu Uzeiraginu ponudu prihvatim i,
ako bude trebalo, da odem i na Bistricu, da vidim ko su ti Srbi sa Bistrice, ko za njima stoji i ta oni hoe. Svi smo pretpostavljali da se
radi o nekim namjerama etnika. U petak sam, kako smo se dogovorili,
ponovo otiao na Hrid, ali tamo nisam naao Uzeirage. Njegovi su mi
rekli da je otiao u magazu. Kada sam stigao pred magazu, susjed mi
je rekao da se kod Uzeirage nalaze ef policije, zatim pukovnik Franjo
Kneevi i jo dvije nepoznate linosti, te me je savjetovao da ne ulazim u magazu dok oni ne iziu. Saekao sam etajui kroz Sarae, dok
Uzeiraga ne ostane sam, pa sam onda uao. Uzeiraga me je doeko rijeima: Hasane, neka ona naa stvar malo tehiri (saeka). Evo, vidi,
zatvorili su neke ugledne sarajevske Srbe, pa ako ih pobiju, sve e puknuti po nama Muslimanima. Zato sam, iako bolestan, ustao i siao da
ih spaavam. Do razgovora sa Srbima s Bistrice nije nikada dolo.
Uzeiraga je umro i na njegovoj denazi pred Begovom damijom govorio je trgovac Jovo lli koga je Uzeiraga iz zatvora spasio.
Nakon Uzeiragine smrti, njegov zet Mustafa Softi me pozvao da
idemo zajedno u Nahorevo, na pregovore sa nekim etnicima. Ja sam
se opet obratio ahinpaiu i pitao ga da li treba da idem ili ne. Kada
mi je ahinpai stavio u zadatak da svakako odem, sa Softiem sam

otiao u Nahorevo. U Nahorevu nas je zaustavio straar - milicioner,

koji nas je sproveo do kue nekog Salihage. U Salihaginoj kui zatekli
smo etnikog pukovnika Borotu i nekog kapetana Damjanovia, koji
nam se predstavio kao etniki komandant srednje Bosne. U toku razgovora Softi im je obrazlagao kako su Muslimani bili privreni Srbima
i Srbiji, ali da je s uasnim etnikim pokoljima pokolebano to muslimansko raspoloenje prema Srbima, pa ako tako nastave etnici da
biju Muslimane, izgubie Muslimani svako povjerenje prema Srbima.
Ja sam im primijetio to da su u Foi ubili, meu brojnim, i dvojicu Srba
- Muslimana Omera engia, potara, i Saliha Hasia, posjednika i
banskog vijenika u bivoj Jugoslaviji.
Na to je kapetan Damjanovi odgovorio: Narod je od nas traio
da bijemo Turke (kako je on nazivao Muslimane) i mi smo morali sluati narod. Danas narod drugaije misli. On je protiv toga da se biju Turci
i kad bi ja sad zovno onog straara i rekao mu da ubije Salihagu, on bi
okrenuo puku na me. A to se tie one dvojice iz Foe, mogu vam
rei ja sam komandovao napadom na Fou, naprijed su bili Piperi, koji
nikoga nisu poznavali u Foi, pa su tako stradala i ta dvojica koje spominjete. Oni nisu trebali izlaziti na ulicu, nego su se trebali izvjesno vrijeme skloniti, pa tek se pojaviti kad Foa bude posve zauzeta.
Zatim je Damjanovi nastavio: Mene su neki dan pratila 4 milicionera u fesovima iz milicije Ismeta Popovca, iz Konjike upe do Kalinovika. Kada smo doli u Kalinovik, pitali su me kako sam smio ii sa Turcima, a ja sam im odgovorio da nema vie Turaka i da su ovo naa
braa. Zatim je Damjanovi govorio da treba sve zaboraviti i prei
preko svega to je bilo i Muslimanima govoriti da se vie nikada nee
dogoditi ono to se radilo i povratiti im povjerenje u Srbe i etnike.
Pomislio sam, vidi kakvo nam sad to bratstvo nude etniki koljai.
Kada sam ahinu, poslije dva-tri dana sve ispriao ta su nam govorili etnici Borota i Damjanovi on mi je rekao da je sjutradan, poslije nas, iao njima na razgovor jedan domobranski oficir, Slovenac, koji
ih je pitao ta e biti s Muslimanima. Oni su mu odgovorili da je s Muslimanima svreno. Kada je Slovenac napomenuo da su oni Slaveni, oni
su mu odgovorili: Sto puta da su Slaveni, neemo dumana za kunim vratima. To mi je isto potvrdio i efko Hasandedi domobranski
potpukovnik, koji mi je rekao da je to bio njegov oficir Slovenac i, ako
eli, da e mi ga dovesti.
Od jeseni 1943. godine - poslije dolaska Valtera u Sarajevo, NOP
postaje sve jai i snaniji. Ugled NOP-a u Sarajevu sve vie raste, on
biva sve prisutniji u ivotu grada i sve vie dolazi u centar panje
graana. U gradu sve vie raste broj simpatizera Pokreta; sve je vie
graana pristupalo saradnji sa NOP-om i ukljuivalo se u razne akcije.
Graani su sve vie traili i itali Bilten pokreta, pa se njegov tira
stalno poveavao. Sve vie se prikupljala pomo za nezbrinute partizanske porodice. Ideje NOP-a sve su vie zaokupljale i sarajevske
Muslimane. NOP je zbliavao graane i bio pravi neimar bratstva i dru-

garstva. Ugled NOP-a toliko je narastao, da su mu se poele obraati i

neke linosti koje su stajale na suprotnim pozicijama.
Jedanput je Mustafa Softi preko mene zatraio sastanak sa Valterom. Valter je prihvatio njegov predlog i odredio vrijeme. Sastanak je
odran kod mene, u mom stanu u Saburinoj koli. To je moglo biti
negdje u martu 1944. godine. Softi kao da je htio uspostaviti saradnju
sa NOP-om, pa je Valteru postavljao i ovakva pitanja: ta je sa privatnom svojinom; kakav e biti odnos prema vjeri i zato se u Srbiji ne
vode partizanske borbe? Valter mu je odgovorio da e privatna svojina
biti ograniena, da e vjera biti rastavljena od drave, a uostalom o
svemu tome e narod odluivati. to se tie Srbije, i tamo se vode
borbe i ne samo pukom. Zatrm je Valter traio od Softia da se angauje oko sakupljanja pomoi za nezbrinute partizanske porodice i, tom
prilikom, upitao ga: Je li sramotno da mi tu pomo dobivamo sa osloboene teritorije za sarajevsku sirotinju pokraj tolikih bogataa i trgovaca sarajevskih? Zatim je Valter traio od Softia da on u svojim
slubenim politikim izjavama daje pomirljiviji stav prema partizanima,
te da poklanja vie panje partizanima i pripadnicima NOP-a koji su u
zatvorima.
Drugi put je Softi traio preko mene sastanak sa Valterom, negdje u jesen 1944. godine, kada su saveznici bombardovali Sarajevo, pa
je najvie stradao sirotinjski kraj Mihrivode. Opet je sastanak odran
kod mene. Softi je molio Valtera da on poradi kod saveznika da se
vie ne bombarduje Sarajevo, naglaavajui mu to da je samo stradala
sirotinja. On je Valteru govorio: Ja sam doao vama, nisam otiao nikom drugom, jer vi to moete ako hoete. Bilo mi je jasno da Softi
ne nastupa samo u svoje ime, ali sam istovremeno ocijenio kako se
Valter izvanredno snaao i sveo razgovor na ono to bi se realno preko
Softia moglo postii.
Kada je u januru 1945. godine policija izvrila provalu kod porodice Foht, u adordinoj ulici, Valter je od mene zatraio da mu naem i
osiguram stan u tom dijelu grada. Kako je Ibrahim Kirli stanovao u blizini Fohtove kue, za koga sam vjerovao da bi uinio sve to bi od njega zatraio, a osim toga, tu bi Valteru bilo najsigurnije, pa sam mu se
obratio i zatraio stan za Valtera. Ibro Kirli mi je odgovorio: Hou,
kad ti kaem, eno mu soba na spratu, eno mu telefon, imam i tajni prolaz u Vuka Karadia ulicu, kuda se moe povui ako bude trebalo;
imam i revolver, braniu njegovo odstupanje. Kada sam predveer u
Vinjiku saopio Valteru, on me nekoliko puta priupita: Je li mogue
da je Kirli tako rekao?
Drugom prilikom Valter me je pitao da li poznajem Nezira kaljia
i jesam li s njim dobar. Kada sam mu odgovorio da ga dobro znam, rekao mi je da ga zamolim da nam u svojoj kui ustupi jednu prostoriju u
kojoj bi jedan na drug dva puta nedjeljno radio na nekim kartonima.
Nezir kalji je uredio da ta prostorija bude kod njegovog brata Seje

za gradom, te tako je OZN-ina kartoteka smjetena u sobi Nezirove

majke i tu se nalazila nekoliko mjeseci.
Jedno jutro u jesen 1944. godine doao mi je Valter sa jo jednim
drugom i donio jednu listu na kojoj je bilo napisano preko 20 imena
Muslimana, saradnika NOP-a, od kojih je trebalo jedan broj odabrati za
Odbor narodnooslobodilakog fronta. Na vrhu liste bilo je ime Zaima
arca za kojeg sam mu ja rekao da je on svim pametnim muslimanskim stvarima kumovao. Vlater je dalje itao imena i traio od mene
miljenje za svakog kojeg mi je proitao. Na koncu me je pohvalio da
dobro poznajem ljude u Sarajevu. I zaista, u oktobru 1944. godine dolo je do formiranja Gradskog odbora NOF-a, u kome su bili, izmeu
ostalih Zaim arac, Blagoje Kovaevi, Ante Martinovi, Boro Knei,
Valter Peri i ja.

DR BORIVOJE KNEI

NEUSPJELI POKUAJI ETNIKA DA FORMIRAJU

RAVNOGORSKU ORGANIZACIJU U SARAJEVU
Za pravilnu ocjenu situacije i prilika uopte u gradu Sarajevu za
vrijeme okupacije, pa i odnosa etnikog pokreta i Srba u Sarajevu,
neophodno je uzeti u obzir i nekoliko veoma vanih injenica koje su
imale bitnog uticaja na tu situaciju i te prilike. Sarajevo je glavni grad
Bosne i Hercegovine u kojem je bilo i sjedite zemaljskih vlasti (ustakih i okupatorskih), a sam grad je predstavljao vrlo vaan centar u vojno-politikom pogledu i sa aspekta politike okupatora u borbi protiv
narodnooslobodilakog pokreta.
Jo prije okupacije i stvaranja tzv. Nezavisne drave Hrvatske u
gradu je postojao jak napredni i antifaistiki pokret sa raznim vidovima djelovanja. Narodnooslobodilaki pokret i u Sarajevu odmah dobiva sve masovniji karakter a sam grad u odnosu na ovaj pokret imao je
poseban znaaj i kao glavni grad Bosne i Hercegovine. Preko Sarajeva
se odravaju znaajne veze izmeu rukovodstava narodnooslobodilakog pokreta u raznim podrujima Bosne i Hercegovine, kako osloboenim, tako i neosloboenim, i ono predstavlja veoma vaan kanal
za prebacivanje pojedinih rukovodilaca narodnooslobodilakog pokreta iz jednog kraja Jugoslavije u drugi. Nadalje, Sarajevo je i najvei
grad u Bosni i Hercegovini u kojem su Srbi i Muslimani bili u znatnoj
veini, a etniki pokret, kao pomaga okupatora u borbi protiv partizana i Narodnooslobodilake vojske u nekim krajevima Bosne i Hercegovine, pa i u okolini Sarajeva, postao je, zahvaljujui okupatoru, u odnosu na podruno stanovnitvo nosilac izvjesne vlasti i ovlatenja, iako
se radilo o podrujima koja su pripadala tvorevini okupatora, tzv. Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. I konano, razvoj situacije na ratitima u korist antihitlerovske koalicije, naroito na sovjetskom ratitu, bio je
znaajan inilac i od uticaja na politiku pojedinih pomagaa okupatora
pa i etnika.

Sve ovo treba imati u vidu i kada se eli dobiti to potpunija slika
nastojanja i politike etnika u odnosu na Sarajevo i razloge zato taj
pokret nije mogao tokom itave okupacije ostvariti eljeni uticaj na
srpske mase u gradu i obezbijediti njihovu saradnju i pomo.
Kao to je poznato, etniki pokret i u naim krajevima, kao dio
etnikog pokreta koji je u ljeto 1941. godine pokrenuo pukovnik bive jugoslovenske vojske Draa Mihailovi, imao izrazito nacionalistiko i velikosrpsko obiljeje, a to proizlazi iz njegove proklamovane politike i prakse neuestvovanja u borbi protiv okupatora, odnosno saradnje sa Nedievom Srbijom i njemakim okupatorom. U svjetlosti takvih
stavova ispoljila se i njegova borba protiv narodnooslobodilakog pokreta i partizanskih jedinica kroz itav period narodnooslobodilakog
rata i revolucije. Polazei od shvatanja da su za poraz jugoslovenske
vojske krivi Hrvati i Muslimani, pod parolom zatite srpskog ivlja,
povedena je beskompromisna borba, naroito u Bosni i Hercegovini,
protiv Hrvata i Muslimana, s ciljem da se krajevi u kojima su zajedno
ivjeli sa Srbima oiste od nenacionalnih elemenata u smislu Instrukcija koje je, 20. decembra 1941. godine1), Draa uputio etnikim komandantima u Crnoj Gori o ciljevima etnikog pokreta, to je stvarno
predstavljalo bratoubilaku borbu kao dragocjenu pomo okupatoru
protiv naih naroda.
Meutim, razvoj dogaaja je jasno pokazao da ovakva etnika
bratoubilaka politika nije naila na eljenu podrku irokih srpskih
masa u kojima je napredni pokret jo prije rata imao jako uporite, a
narodnooslobodilaki pokret, svojom politikom bratstva i jedinstva i
uspjesima u borbi protiv okupatora i njegovih pomagaa - ustaa i
etnika, naim narodima osvjetljavao put koji ih je jedino mogao dovesti ka pravoj slobodi i u sretniju budunost.
Kada je etniki pokret u prve dvije godine okupacije doivio poraz u svojoj politici genocida i bratoubilakog rata, odnosno kada je
njegova politika osuena na propast, nastoji da izmijeni svoju politiku i
tako ostvari saradnju i sa nesrpskim stanovnitvom, odnosno da u njegove redove mogu stupati i Muslimani i Hrvati, pa i prui dokaze da
nije protiv njih. Iz proglasa Komande operativnih jedinica Istone Bosne, Hercegovine i Boke - delegat za muslimane, od 14. septembra
1943. godine, upuenog brai Muslimanima, vidljiva je orijentacija na
formiranje muslimanskih vojnih organizacija, kao i pozivanje Muslimana
da stupaju u redove organizacije Jugoslovenske vojske u otadbini.2)
Ali i ta je politika imala sva obiljeja saradnje sa okupatorom i nepomirljive borbe protiv narodnooslobodilakog pokreta, sa konanim ciljem
stvaranja drave sa ureenjem kao u staroj Jugoslaviji, monarhije sa
') Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i Centralnoj Bosni 1941., Beograd 1973, str.
261-262.
') Arhiv CK SKOJ br. 3554/43

vladajuim krugovima koii su u aprilu 1941. godine izdali zemlju i doveli

do sramne kapitulacije i njezinog raspada.
Pronaeni dokumenti u raznim arhivima iz vremena okupacije koji
se odnose na etniki pokret, u dovoljnoj mjeri potvruju ove konstatacije o politici i ciljevima etnikog pokreta tokom okupacije, a pruaju dovoljno materijala i o razlozima zato nisu postignuti eljeni uspjesi
u provoenju svoje politike, pa i razloge o neuspjehu stvaranja eljenog uporita i obezbjeenja potrebne pomoi meu Srbima i drugim u
Sarajevu.
O etnikom pokretu i njegovoj saradnji sa okupatorom, kao i o
razlozima neprihvatanja njegove politike od srpskih masa, dovoljno je
pisano i date su ocjene zasnovane na pouzdanim dokazima. U ovom
prilogu ja u se na bazi vlastitih saznanja, kao uesnik u narodnooslobodilakom pokretu Sarajeva od poetka, a i na osnovu raspoloivih
dokumenata, ograniiti samo na neuspjele pokuaje etnikog pokreta da i meu sarajevskim Srbima formira svoju ravnogorsku organizaciju i da pridobije naklonost stanovnitva u gradu, kao i razloge njihovog neuspjeha.
Ve prve mjere ustakih vlasti - politika genocida, progona i
zloina nad Srbima, odmah u poetku uspostave tzv. Nezavisne drave
Hrvatske, i kod Srba u Sarajevu stvara osjeanje da su stavljeni van zakona i fiziki ugroeni. U takvoj situaciji izvjestan broj Srba, bez razlike
kojim su redovima i politikim strankama pripadali, izlaz iz te situacije
nalazi u bjekstvu u Srbiju, pa je odmah u poetku rata znatan broj i napustio Sarajevo. Jedna graanska grupa Srba koji su ostali u Sarajevu,
pokuava preko zvaninih krugova u Beogradu skrenuti panju njemakoj komandi kako bi intervenisala i sprijeila navedene postupke
ustakih vlasti prema Srbima, pa pojedinci ak putuju i u Beograd.3)
Uz to, pitanje pomaganja nemalog broja srpskih porodica koje su se
nale u veoma tekim materijalnim prilikama, postavilo se kao poseban
problem. Radi spreavanja velikog nezadovoljstva meu srpskim stanovnitvom zbog gladi i uopte teke situacije u kojoj se nalo, po intencijama okupatora, ustake vlasti dozvoljavaju formiranje posebnog
Odbora za pomaganje srpske sirotinje pri Srpsko-pravoslavnoj crkvenoj optini, a potrebna sredstva obezbjeivana su dobrovoljnim prilozima pojedinih Srba i privrednika, i dotacijom Srpsko-pravoslavne
crkvene optine. Na elu i Optine i Odbora nalazili su se uglavnom isti
ljudi, prije okupacije pripadnici razliitih graanskih stranaka, koji e
itavo vrijeme okupacije provesti u Sarajevu i preko kojih e i ustake
vlasti i etniki pokret, svaki sa svog aspekta, pokuati da djeluju.
Tako ve sredinom 1941. godine, dr Nikola Mandi, tadanji advokat u
Sarajevu a kasnije predsjednik ustake vlade u Zagrebu, poziva na
razgovor desetak uglednih Srba iz razliitih graanskih stranaka (dr
") Arhiv Okrunog suda u Sarajevu - Spis Suda narodne asti Federalne Bosne i Hercegovine SN broj 4/1945.

Milana Jojkia, ing. Velimira Besarovia, Gliu Stojkanovia, Vasu Ristia, Tripka Kujia i jo neke) i sugerie im da bi bilo oportuno da se
Srbi u Hrvatskoj politiki priznaju Hrvatima (ovaj razgovor je uslijedio nakon jednog njegovog sastanka sa poglavnikom Paveliem), ali u
tom nije uspio.4) U isto vrijeme, etniki pokret nastoji na razne naine
da upozna o svom postojanju i o svojim ciljevima i Srbe u Sarajevu, a s
obzirom na njihovu mnogobrojnost u gradu (u momentu okupacije
predstavljali su oko 50% stanovnitva), bilo mu je mnogo stalo da
obezbijedi njihovu saradnju i pomo. Razumljivo je da je i njemakom
okupatoru u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta bilo stalo do
toga.
Ovakve pokuaje i nastojanja etniki pokret e initi i kasnije,
tokom okupacije, a kakvi su bili rezultati toga nastojanja, najbolje ilustruje izvjetaj rez. porunika Todora Perovia, od 29. septembra
1943. godine5), upuen vojvodi Dobroslavu Jevdeviu o neuspjehu
jedne njegove misije i o situaciji uopte, u to vrijeme, u gradu Sarajevu
a cilj misije je bio da stupi u kontakt sa videnijim Srbima i ispita mogunost grupisanja, organizacije i rada, te prikupljanja materijalnih
sredstava za potrebe vojske. Perovi priznaje da je uspio da doe u
dodir samo sa par vienijih Srba (u izvjetaju navodi i njihova imena),
jer ga ostali nisu smjeli ni poznati a kamoli sa njim razgovarati. Od
onih sa kojima je razgovarao, zatraio je da odrede tri svoja neokaljana graanina koji bi bili kooptirani u Srpski nacionalni komitet u
svrhu to cjelishodnije saradnje i akcije na podruju Bosne i Hercegovine, ali da na to nisu htjeli pristati. Nije uspio ni po pitanju davanja
zajma dravi za potrebe vojske. Rezultat svih njegovih nastojanja za
upis zajma bio je takav da je samo nekoliko Srba - privrednika
obealo upisati izvjesnu sumu ovog zajma, ali da to nije nikada realizovano. to se tie opte situacije meu Srbima, u izvjetaju se, pored
ostalog, navodi da openito simpatiu sa partizanima i to stariji iz
straha i neke predostronosti, a mladi sa inteligencijom na elu, iz ubjeenja. Od etnike akcije da zaziru otvoreno, kritikujui prvenstveno na nepomirljiv stav prema partizanima s jedne strane a toleranciju prema okupatoru s druge strane i svi bi elili nau saradnju sa
partizanima. Ovo je, prema pismu posljedica neobavjetenosti o etnikoj akciji s jedne strane i komunistike propagande s druge strane. Da sa organizovanjem etnike organizacije u Sarajevu nisu uspjeli ni kasniji pokuaji, proizlazi iz jednog izvjetaja potpukovnika Gojka Borote Komandantu romanijskog korpusa, poetkom 1944. godine.') Iz toga izvjetaja se, pored ostalog, vidi da ga njegov saradnik iz
Sarajeva obavjetava o potrebi formiranja Odbora u Sarajevu od
4
) Arhiv Okrunog suda u Sarajevu - Spis Suda narodne asti Federalne Bosne i Hercegovine SNC broj 4/1945.
) Arhiv V.l.I. - etnika arhiva k. 222, 32/5-1
) Arhiv V.l.I. - etnika arhiva k. 223, 12/10

naih ljudi koji bi radio u duhu ve datih uputa, a iz izvjetaja jasno

proizlazi da se radi o etnikoj organizaciji.
Istina, iz jednog izvjetaja, br. 31. od 23. VIII 1943, Glavnom ravnateljstvu za javni red i sigurnost u Zagrebu,7) a koji alje neki Uo
560, proizlazilo bi da je neki Ljubenko Danilo obavijestio nastojnika
Dravnih eljeznica u Sarajevu, iji je on bio slubenik, o postojanju
etnike organizacije u Sarajevu, i naveo imena lanova organizacije i,
u vezi sa njegovom prijavom, u gradu su uhapena 24 lana organizacije. Interesantno je da se u izvjetaju istie da su Nijemci, u vezi sa
ovim hapenjem Srba, naroito upozorili da se bude jako oprezno prema Srbima, jer da Savo Derikonja uva njihovo desno krilo od partizana (Savo Derikonja je bio komandant etnikog odreda u Vujoj Luci
kraj Sarajeva). Meutim, nema podataka da je protiv njih voen bilo
kakav postupak niti je iz etnikih dokumenata, koji se odnose na pokuaje stvaranja organizacije, vidljivo da je takva organizacija postojala. Mnogi, koji su u toj prijavi navedeni kao lanovi organizacije i da su
uhapeni, osloboenje Sarajeva su doekali na slobodi, meu kojima i
neki koji su pripadali grupi Srba koji su se nalazili na elu Srpsko-pravoslavne crkvene optine i Odbora za pomaganje srpske sirotinje, a iz
etnikih dokumenata je vidljivo da je postojalo samo odravanje veza
izmeu pojedinih Srba u gradu i pojedinih etnikih odreda u okolini
Sarajeva. Iz citiranog izvjetaja Todora Perovia proizlazilo bi da je Dobroslav Jevevi ranije bio formirao neku organizaciju srpske omladine u gradu Sarajevu, ali u vrijeme kada je Perovi bio u Sarajevu, ve
nije postojala, objanjavajui to i time da srpska omladina openito
simpatie sa partizanima.
Karakteristian je i izvjetaj Uroa Cvijetia Komandi Drinskog
korpusa u Rudom, od 27. avgusta 1943. godine,') u kome izvjetava da
je razgovarao sa obavjetajnim oficirom G. Miljenkom, nalazei se u
ustako-domobranskom radnom puku u Sarajevu (u kome se sa
ostalim pravoslavcima nalazim silom prilika na slubi), i kako bi saznao neto detaljnije o stanju u Sarajevu. U tom izvjetaju se govori da
su u Sarajevu pohapeni neki etniki funkcioneri i da je organizacija
odsjeena, kao i to da je besmisleno govoriti o prebacivanju naih
vojnika ovamo jer jo nije doao momenat...
Kao to je poznato, pojedina etnika rukovodstva su saraivala
sa njemakim a pojedina sa italijanskim okupatorom, to je zavisilo od
toga da li se radilo o njemakoj ili italijanskoj okupacionoj zoni. Neki
pronaeni dokumenti koji se odnose na etniki pokret pokazuju da je
u odnosu na grad Sarajevo, izmeu pojedinih rukovodstava voena
borba za presti i uticaj na Srbe u gradu. Tako se u citiranom izvjetaju
potpukovnika Borote navodi da ga njegov saradnik iz Sarajeva obavjetava da se nai iz Hercegovine mijeaju u stvari Sarajeva ne pozna') Arhiv MR B-H, UNS-a, fasc. XIII, 774/745
') Arhiv V.l.l. - etnika arhiva, k. 237, 5/2

vajui ni ljude ni prilike te mogu na taj nain samo da nakode naoj

stvari (Hercegovina je bila u italijanskoj, a Sarajevo i podruje Romanijskog korpusa u njemakoj okupacionoj zoni). Ovakvo nastojanje rukovodstva etnikog pokreta u Hercegovini potvruje i injenica da je
Todor Perovi u navedenoj misiji boravio u Sarajevu kao pripadnk tog
rukovodstva i citirani izvjetaj podnio Dobroslavu Jevdeviu, jednom
od glavnih etnikih saradnika sa Talijanima u Hercegovini, iako se Sarajevo nalazilo u njemakoj okupacionoj zoni. Nema podataka kakvih
je razmjera bila ta borba za presti i uticaj, ali je nedvojbeno da je Sarajevo bilo interesna zona onog etnikog rukovodstva koje je saraivalo sa njemakim okupatorom, tavie, to rukovodstvo preko potpukovnika Borote, jo u 1943. godini donosi, oito nerealan i pretenciozan, Uput za organizaciju civilne uprave u gradu Sarajevu.*) U tom
uputu se odreeno navodi kako bi u Sarajevu bila organizovana vlast i
kakve graane u politikom pogledu treba predviati za nosioce vlasti,
ne iskljuujui ni Muslimane ni Hrvate ukoliko su imali ispravno dranje kao nacionalno svesni Jugosloveni. Tako isto treba postupiti i u
pogledu ustanova i privrednih organizacija u gradu. Sama vlast bi bila
organizovana kao u staroj Jugoslaviji, a ulaskom etnikih odreda u
Sarajevo i preuzimanjem vlasti, stupili bi na snagu svi zakoni, uredbe i
pravilnici Kraljevine Jugoslavije.
Iz svega naprijed izloenog jasno proizlazi da nastojanja etnikog pokreta, da u gradu Sarajevu formira svoju organizaciju i pridobije
Srbe za svoju politiku, nisu dala eljene rezultate. Mislim da su glavni
razlozi tog neuspjeha navedeni u izvjetaju Todora Perovia. U njemu
je dovoljno ubjedljivo data slika i ocjena situacije meu srpskim stanovnitvom Sarajeva i njihovo gledanje na sam etniki pokret i njegovu saradnju sa okupatorom. Otvoreno se priznaje ne samo da srpsko
stanovnitvo u veini openito simpatie sa partizanima nego i da
osuuju saradnju sa okupatorom i borbu protiv partizana i da ele saradnju sa partizanima. Takvo gledanje srpskog stanovnitva u Sarajevu
na etniki pokret i njegovu politiku je posljedica i saznanja i svijesti o
istorijskom znaaju ciljeva narodnooslobodilake borbe. Ovo se najbolje ogledalo u sve masovnijem ukljuivanju u narodnooslobodilaki
pokret, u ije su oruane jedinice jo u poetku podizanja ustanka
stupili i mnogi Srbi iz samog grada, meu kojima je bilo i onih koji su u
poetku okupacije pobjegli u Srbiju i kasnije se vratili u Sarajevo.
Nema sumnje da je takva politika orijentacija Srba u gradu u znatnoj
mjeri posljedica i uspjenog djelovanja jo prije okupacije naprednog
pokreta u gradu, naroito meu radnicima, omladinom i inteligencijom,
i ubjedljivog ukazivanja Komunistike partije Jugoslavije, kao organizatora narodnooslobodilakog pokreta, da jedino svenarodna borba
protiv okupatora i njegovih pomagaa i politika bratstva i jedinstva
meu naim narodima moe dovesti do sretnije i ljepe budunosti
) Arhiv CK SKJ, k. 126, 55/3-1.
40 - Sarajevo u revoluciji

625

svih. To e se najvidnije pokazati jo u 1943. godini, a pogotovo u

1944. i 1945. godini, kada e narodnooslobodilaki pokret u Sarajevu
stvoriti jake organizacije narodne vlasti, Narodnooslobodilakog fronta, Antifaistikog fronta ena, USOBiH-a i druge iz kojih e, u tom periodu, izai preko 2000 boraca u Narodnooslobodilaku vojsku i partizanske odrede Jugoslavije.

OLGA BRAJKOVI

DOPRINOS ENA NOP-u

U 1942. i 1943. GODINI
U radu sa enama na terenu i u ustanovama isticale su se mnoge
drugarice. Radom sa enama najee su rukovodile mlade djevojke.
Stalno su organizovane nove grupe i grupice, pripremane su i ukljuivane u pokret nove saradnice. Obezbjeivane su i pronalaene nove
baze - stanovi za smjetaj i sklanjanje ugroenih drugova, odravanje
sastanaka i sklanjanje raznog materijala. Naveu, npr., nekoliko takvih
baza u kojima se odvijao takav rad: kua Stane Aliefendi, Marice Sesar, Hane uki, Anke arki, Emilije Dori (majka efika Doria), Julke Klepi, Munevere Feste, Jelice Lukende, Dare Jovanovi - Drago,
Marije Coli, Dragice Lovren i drugih.
Jednog dana u drugoj polovini 1942. godine, drug Crni (Demal
Bijedi) zamolio me je da mu dam na vezu jednu pouzdanu drugaricu-aktivistkinju koja zna kucati na mainu. Ja sam ga povezala sa mladom skojevkom Olgom Odi. Ona mu je, od tada pa do njegovog odlaska u partizane, kucala vijesti-letke u jednoj sobi u ukovia ulici,
danas Ulica Veselina Maslee. U tome joj je pomagala njena majka Marija, koja i danas ivi u istom stanu. Uz tu kuu bila je njemaka komandantura. Putem Biltena i letaka (koji su tampani u naim bazama) obavjetavano je gradansfvo o pravom stanju na ratitima.
ene su plele rukavice, dempere, alove, i to sve je otpremano
naim kanalima u partizane. Osim toga, ene su od vojnikih deka ile
vindjakne i vojnike bluze, pa je i to slato u partizane. Sjeam se da su
jedanput ene na vezi Obrenije Jaki saile 30 komada vindjakni. Dobivena je i vea koliina crvene ohe, pa je reeno da e drugarice od
toga izrezivati petokrake i druge oznake za partizane, ali se od toga
odustalo i oha je naim kanalima otpremljena u partizane da je oni
40*

627

sami koriste za ono to bude trebalo. Prikupljane su i namirnice za pomo ugroenim porodicama.
Mnogo se kadilo na idejnom i politikom izgraivanju drugarica,
pa su s tim ciljem organizovane italake grupe, gdje su proraivani
razni materijali, i itane knjige. Cesto je bilo dovoljno dati nekoj potenoj i estitoj eni ili djevojci da proita neki materijal ili dobru knjigu,
pa da poslije sama trai i raspituje se postoji li kod nas kakva organizacija i moe li u nju nekako se ukljuiti i boriti protiv okupatora.
Neprijatelj, Gestapo i Ustako redarstvo neprestano su se trudili
da prodru u nae redove, to im je ponekad i uspijevalo preko nekih
provokatora ili slabia i kukavica koji bi pod batinama popustili. Tada bi
to, nekad manje - nekad vie, ozbiljno uzdrmalo nae redove, pa bi
nastala nova hapenja, muenja, ubijanja i protjerivanja u logor. Moe
se, sa sigurnou, tvrditi da to sve nije moglo zaplaiti omladinu i ene,
nego je stvaralo samo vei revolt, prkos i elju da se to vie uini, da
se neprijatelju, prije nego se padne u njegove ruke, nanese to vea
teta, a svi smo sa tim raunali da emo eventualno jednog dana i to
doiviti. Znalo se ta eka onoga ko jednom padne u ake policiji, ali
te hrabre drugarice nisu se plaile nego su izvravale sve postavljene
zadatke i uvijek im se inilo da je malo to one rade prema onima koji
se bore sa pukom u ruci. Neprestano su postavljani zahtjevi i molbe da idu u partizane, jer bez odobrenja pokreta nije se moglo ii, na
svoju ruku.
Svaka nova provala - hapenje samo bi na kratko vrijeme omelo
na rad i pokidalo veze, a onda bi poelo sve po starom, samo to smo
postajali jo iskusniji i oprezniji.
Hapenje nekih poznatih i cijenjenih drugarica djelovalo bi zauujue i iznenaujue, jer za njihov rad do tada mnoge ene nisu
znale. To bi samo popularisalo na pokret i probudilo dotle mirne i nezainteresovane drugarice. Kada su u decembru 1942. pale Zehra Muidovi i Zehra Kundurovi, dvije ugledne Muslimanke, pravnice, to je
dovelo u nae redove veliki broj Muslimanki, kako omladinki, tako i
ena. Drugarice, koje se do tada nisu bavile politikom, i kada smo im
se ranije obraali, rekle bi da to nije za njih i da im ne dolikuje, poslije
hapenja uticajnih drugarica, same su prilazile i nudile da ih angaujemo u radu. Neke su bez pogovora davale svoje stanove za nae potrebe, druge sklanjale ugroene drugove, a mlae su molile da idu u partizane. Ipak je u to vrijeme bio i dobar broj pasivnih ena. Neprijateljska propaganda se stalno sluila svim sredstvima da prikae ene komuniste kao nemoralne i bezdune osobe. Gotovo da nije bilo ustanove, preduzea, kole, mahale i ulice gdje nismo imali svoje uporite,
grupu ena ili omladinki koje su radile za pokret.
Nekoliko puta poslije masovnog hapenja muslimanske i hrvatske
omladine, neki politikanti i glaveine intervenisali su da se ta omladina
pusti sa motivacijom da je zavedena od bandita i crvene nemani.
Poznato je da je nekoliko puta u 1942. i poetkom 1943. godine pute-

no nekoliko grupa, jer sg te glaveine i ugledni ljudi tvrdili da je to nacionalna bruka, da je omladina zavedena i da e se ona poslije zatvora opametiti. im bi bili osloboeni, jedan broj bi odmah odlazio u
partizane, a drugi bi se samo bolje zakamuflirali i nastavljali sa radom
za NOP.
Nekada je bilo i uspjelih intervencija dobrih i uticajnih graana,
Ijekara, pravnika i drugih koji su se izlagali opasnosti da i sami budu
proganjani.
Omladina i ene, takode, uestvovali su u akcijama podjele letaka
po gradu, kojima se graanstvo obavjetavalo o svim dogaajima kako
na bojitu, tako i u gradu. Takve akcije stalno su se ponavljale koncem
1942. i u toku 1943. godine, i to na ovaj nain: u cijelom gradu, u isto
vrijeme - 20 sati navee, grupe skojevaca i ostalih, na odreenim
mjestima, neto prije 20 sati, dobili bi odreenu koliinu letaka, podijelili se u parove, otili u ve odreene ulice i hitro i vjeto ubacivali u
kapije, prozore, muepke, itd. Ta akcija je morala trajati vrlo kratko. To
je vailo za sve dijelove grada, poto je akcija bila jedinstvena. Poslije
zavrenog posla, brzo bi se razili kuama, jer je redarstveni sat
poinjao u 21 sat. Letke za cijeli grad dobijali smo na poseban nain,
to je uvijek bilo dobro organizovano.
esto je bila organizovana i akcija prenoenja sanitetskog i drugog materijala lokalnim vozom na llidu. U tome je uestvovao i jedan
.broj enske omladine. Taj materijal nosio se u mreama - cekerima,
preko kojih bi se prebacio kupai kostim ili vesta, tako da bi se zakamuflirao sadraj mree. Tada bi se krenulo sa Marindvora, odakle je
kretao lokalni voz za llidu. Na llidi bi se uputilo u pravcu jedne vile,
koja se nalazila u neposrednoj blizini neke vrste ustakog poljoprivrednog dobra, gdje se skupljala Ustaka mlade i radila, to im je bila
kao neka njihova obaveza. Nama je to i odgovaralo, kada smo odlazile
na takav zadatak, jer ko bi sa strane gledao, mislio bi da i mi idemo
tamo. U toj vili ostavljali bi doneseni materijal, koji su onda odnosili
nai kuriri na Igman i dalje. Znam da je to trajalo nekoliko mjeseci.
Nije bio rijedak sluaj hapenja cijelih porodica da bi se prisilio
uhapeni drug ili drugarica da govore o svom radu. Kad je uhapena
Jelena Vitas, uhapeni su i njen brat i otac, a prilikom hapenja Bahre
Duki Cice, uhapeni su i njena majka, sestra i sestrin sin, koji je imao
samo nekoliko godina. esto su uhapenike muili i tukli u prisustvu
njihovih najbliih. Julka Klepi, majka Branka i Bore Klepia (Branko
otiao 1942. i Boro 1943. godine u partizane, oba poginuli), uhapena
je sa dvije malodobne kerke kojima su usljed loih uslova i leanja na
betonu, oboljela plua.
Prilikom velikih hapenja u decembru 1942. godine, uhapen je i
veliki broj drugarica, meu kojima Marica Sesar, Jelena Vitas, Stana
Emina Aliefendi, koja je u zatvoru rodila djevojicu i zatvorenice su
joj dale ime Lejla. Treba posebno istai dranje u zatvoru Jelene Vitas.
Jelena je bila lan Partije od 1941. godine. U zatvoru su je strahovito

tukli. Ona je, pored ostalog, znala za moj novi stan, u kojem, u to isto
vrijeme, stanuje Demal Bijedi Crni, jer me je ona lino sa njim upoznala. Policija raspolae sa podacima o njenoj aktivnosti. Suoavaju je
sa nekim koji su se pod torturom pokolebali, ali Jelena se dobro dri.
U najteim trenucima, na policiji je bila suoena sa loim dranjem pojedinaca, s jedne strane, i brutalnou policije - s druge, ne znajui ni
sama dokle je mogue sve to izdrati, te pokuava samoubistvo rezanjem vena. Ipak je zakratko ostala iva, jer je kasnije otpremljena u logor Jasenovac, gdje je ubijena.
Jo u toku jeseni 1942. godine rad u enskoj organizaciji, odnosno, rad sa enama nije jenjavao, nego se nastavljao sa prilino uspjeha. Tih dana dola je Jelena Vitas i rekla mi da e se u mojoj kui odrati veoma vaan sastanak, na kome e se formirati neko rukovodstvo
ena. Sjeam se da su sa Jelenom doli Demal Bijedi i Bahra uki.
Jelena je neto kasnije dovela i Maricu Himerlajh, koja je bila zalutala.
Dola je i neka Ljubica iz Novog Sarajeva, ijeg se prezimena ne sjeam. Pored njih, sastanku je prisustvovala i Nada Vrankovi za koju se
kasnije ispostavilo da je konfident. Znam kako je ko dolazio, jer sam
uvala strau dok se nisu svi okupili. Toga dana, kako rekoh, formiran
je odbor za rad medu enama i podijeljena su zaduenja.
Jelena Vitas odreena je da radi sa enama na Bjelavama i u nekim ustanovama, Bahra Duki u Logavinoj, Sagrdrje, na podruju Baarije, Marica Himerlajh na Marijin-dvoru i dijelu Novog Sarajeva, a
meni je poslije toga reeno da radim, pored ostalog, sa grupom ena
u gornjem i donjem dijelu Koeva, kao i na Gorici. Mada sam i dotad
bila angaovana na radu u gornjem dijelu Koeva, imala sam na vezi
vei broj ena i u donjem dijelu Koeva i na Gorici.
Kada je likvidirana Nada Vrankovi, dola mi je Jelena Vitas i rekla
da je Nada konfident i da ju je Partija kaznila. Rekla mi je i to da je u
njenoj tani, prilikom likvidacije, naen spisak u kome su bila imena
oko 30 drugova i drugarica, meu kojima sam bila i ja. To je vjerovatno
ponijela da preda Slavku timcu, jednom od efova UNS-e. Nadi Vrankovi je ubrzo neprijatelj podigao spomenik od crnog mermera, a sahranjena je u arkadama gdje se sahranjuju samo poznati i priznati katolici.
Drugarice iz naeg odbora od ena na svojim podrujima formirale su i pododbore i tako se organizacija ena sve vie irila i okupljala
vei broj saradnica. Aprila mjeseca 1943. godine, poto je ve uhapeno nekoliko drugarica lanova toga odbora, odbor vie nije postojao
kao organizaciona forma sve do poetka 1945. godine. Time je rad odbora za rad sa enama bio jedno vrijeme u prekidu, ali su ene i dalje
radile za NOP.
Poetkom 1943. godine uhapena je Bahra Duki Cica, koja se
veoma dobro dri pred policijom. Bila je povezana sa velikim brojem
ena. Poznato je da je Bahra prepravila domobransku uniformu i priila
znakove na nju da bi je nosio drug Crni. Ja sam mu tada donijela slike

za lanu legitimaciju. U zatvoru je mnogo tuku i zlostavljaju. Ona, pored ostalog, zna da je Crni u mom stanu, jer mu je sama niz puta dolazila, donosei i primajui razne poruke. Kasnije je odvedena u logor
Staru Gradiku, gdje je takode zlostavljaju, jer su uz nju dole ustake
karakteristike. Zahvaljujui njenom dranju, nije dolo do novih veih
hapenja.
ene Sarajeva su tako, u tekim danima 1942. i 1943. godine, davale svoj obol narodnooslobodilakoj borbi.

VOJO TODOROVI

VELIKA AKCIJA UNITENJA AVIONA U RAJLOVCU

Nou 6/7. jula 1943. godine, poslije viednevnih borbi i nonih
mareva, kolona Prve krajike brigade sputala se junim obroncima
planine Zvijezda.
U osvit dana, na podnoju planine, umorni, gladni i prozebli, bez
ikakvih zaliha hrane, ugledali smo selo sa izdaleka uoljivim minaretom
damije. Kad smo stigli do prvih kua, naili smo na pusto selo. U
kuama sa izvaljenim prozorima i vratima nije bilo ni maeta, ni kueta,
a dvorita, sve do kunih pragova, zarasla u korov i bujnu travu za vrh
ovjeka. Bio je to zaseok Zubeta sela Ravne, iz kojeg su ljudi iselili,
spasavajui glave od etnikih pokolja.
Razmiljajui kako da nahranimo brigadu, uinilo mi se da se razdragani konji, jedui obilnu travu, od zadovoljstva smiju, a kad sam to
rekao Mlai Marinu, politikom komesaru brigade, ree da se i njemu
tako ini.
Brigada je bila na okupu. Oko jedan as popodne, kada su kuhari
poeli dijeliti rijetki, topli krob od projina brana, koji smo dobili u
susjednom selu, iznenadile su nas eksplozije mina neprijateljskih bacaa. Poeo je napad 2. bataljona 1. SS-regimente Princ Eugen divizije sa kojom smo i prethodnih dana vodili borbe. Krenuli smo odmah
u napad. Postepeno, za tri i po sata borbe, opkolili smo njemaki bataljon i sabili ga u jednu usku dolinu. Sa eksplozijom naih mina i odjecima mitraljeskih rafala, ule su se i njemake psovke, povici i rijei
ales kaput. Na poloaj bio je vrlo povoljan. Bili smo ubijeeni da se
Nijemci nee izvui. Meutim, oko pet asova popodne, tek to smo
poli u juri da likvidiramo Nijemce, iz pravca zrane luke Rajlovac
pojavile su se eskadrile neprijateljskih aviona. Nijemci, podravani
snanim bombardovanjem i mitraljeskom vatrom iz aviona, izvrili su
protivnapad na poloaje naeg 2. bataljona, probili se iz obrua i izvukli
u pravcu Varea.

Ozlojeen, krenuo sam sa poloaja 1. bataljona, prema tabu brigade.

Sjeo sam u umi da predahnem. Razmiljajui o neprijateljskim
avionima koji su nas svakodnevno traili i esto bombardovali, primijetio sam dva borca koji su sprovodili zarobljenike. U jednom od boraca
prepoznao sam etrnaestogodinjeg Dragu Talia, iz s. Piskavice, borca IV bataljona.
Od milote zvali smo ga Tale. Bio je drag, malecak, ivahan kao
igra i bistar kao vidra. I danas se sjeam kako je zimi, cupkajui nogama po snijegu da bi se zagrijao, kao i prije dolaska u brigadu, uvajui
ovce u planini, pjevao pjesmu:
Tuj su kitke, tuj su rese,
Tuj se crna zemlja trese,
Tuj je mlini u planini,
Tuj je bijela, tuj rumena,
Tuj je moja draga Nena.
Toga dana Tali je uestvovao u likvidaciji upornog otpora neprijatelja na jednom proplanku i zarobljavanju dvojice Nijemaca. Zaplijenjeni majser i parabelu predao je zamjeniku komandanta 4. bataljona,
Branku Kuni, a za hrabro dranje u borbi povjereno mu je da sprovede
zarobljene Nijemce u tab brigade.
Kad su me ugledali, zauzeli su stav mirno, pozdravili stisnutom
pesnicom i sa Smrt faizmu, a zatim je Tali raportirao da sprovodi
zarobljene Nijemce. Jedan od zarobljenih, Nijemac iz Banata, govorio
je dobro na jezik. Prije rata radio je kao kroja u oficirskoj zadruzi u
Beogradu.
Djeaka-boraca, kao to su bili Tale i njegovi drugovi ale (ali) i
Pole (Poli), bilo je dosta u brigadi, a naroito u 4. bataljonu. Oni su bili
i ponos i briga brigade. esto smo govorili i nareivali da se ne izlau
opasnostima, ali, uprkos nareenjima, oni bi se iskradali i ili sa svojim
starijim drugovima, bombaima, na izvrenje i najteih zadataka.
Tali je ponosno drao ruku na njemakom opasau, na kome je
sijala kopa sa natpisom Got mit uns.
Da li ste mnogo umorni, Taliu?
Nismo, drue Vojo! - govorio je sa ponosom, a zatim se namrtio. Komandir Koponja, koji je u asovima predaha lijepo pjevao,
igrao kolo i svirao harmoniku, ostao je bez noge i nee vie nikad zaigrati kolo kozarsko. Govorio je i o drugim ranjenim drugovima, a zatim
je izvukao cigaretu iz depa, sabio je o nokat i pripalio. Gledajui zamiljeno u dim cigarete, koji se mirno, u tiini, dizao i savijao u spiralu,
kao da se neeg dosjetio, digao je glavu i glasno razmiljajui, kao za
sebe, rekao: Da ih je nekako spaliti. Upitao sam ga na ta to misli, a
on mi ree: Eto, da nije aviona, danas bi pobili vabe. Da ih je nekako
spaliti.

Na mali bomba Tali nije u tom momentu bio svjestan da je

svom komandantu brigade dao ideju za najljepu akciju Prve krajike
brigade i jednu od najljepih za vrijeme rata.
Borba je jenjavala. U daljini su se uli jo zaostali rafali araca. Po
dolasku u tab brigade, pozvao sam Sarajliju Branka Kunu, koji je dobro poznavao Rajlovac i upitao ga kakvi su prilazi aerodromu. Oi
Brankove veselo su zaigrale i radosno je uzviknuo: Dobri su, dobri,
drue komandante!
Komesar Marin bio je oduevljen idejom o napadu na aerodrom,
ali Rajlovac je bio daleko, a nismo ni znali da li e nam se i kada pruiti
prilika da mu se pribliimo. Pred nama su bile njemake, ustake, domobranske i etnike snage, sa kojima smo svakodnevno vodili teke i
naporne borbe.
Sljedea dva dana vodili smo jo borbu sa jedinicama Princ
Eugen divizije, a 10. jula razbili smo etnike na planini emerno.
oooOooo
Polovinom jula 1943. godine naa Peta krajika udarna divizija
marevala je iz rejona evljanovii i planine Ozren ka rijeci Bosni, sa
namjerom da se prebaci na njenu lijevu obalu. esnaestog jula brigada
je predanila u umi, na Kapi (trig. 830), 3 km sjeverno od rudnika Breze. Prisustvo brigade u neposrednoj blizini rudnika alarmiralo je neprijatelja. Pojavila se prva, a za njom druge neprijateljske eskadrile. Avioni su izbacili veliki broj malih bombi protiv ivih ciljeva. Zahvaljujui rastresitom rasporedu i prirodnim zaklonima u stoljetnoj umi, poginula
su samo tri, a ranjena dva borca. Tom prilikom poginuo je zamjenik
komesara 2. bataljona, mlad, lijep kao slika i vrlo hrabar drug, Mia
Kneevi. Komandir 1. ete, 1. bataljona, Ljubomir Jajanin Bijeli, naredio je Antoniu Gojku, najboljem mitraljescu bataljona, da otvori vatru po avionima. Oboren je jedan neprijateljski avion. Eskadrile su odletjele prema Rajlovcu.
Neprijateljska avijacija nam je dozlogrdila i tu, na Kapi, u dogovoru sa komesarom Mlaom, vrsto sam odluio da iskoristimo prvu
povoljnu priliku za napad na aerodrom Rajlovac i unitenje aviona na
njemu, ako se pokae da je takav pothvat mogu i realan.
im se smrklo, brigada je krenula prema rijeci Bosni. U selu Vratnice, juno od Visokog, potraili smo Ibrahima Zeevia, zvanog Beg,
simpatizera NOP-a. Beg nas je doveo do gaza i dao korisne podatke o
snagama neprijatelja u Visokom i na eljeznikoj pruzi. Bio je to veoma
dobar drug i saradnik. Odmah sam ga povezao sa Duanom Karanom,
obavjetajcem brigade, koji je, kasnije, nekoliko puta navraao u njegovu kuu radi podataka koji su nam bili potrebni. Krajem 1943. godine ustae su upale u njegovu kuu i Zeevi je odveden u logor i ubijen.

Zbog duboke i brze vode na gazu, morali smo zategnuti elino

ue preko Bosne. Dan nas je zatekao na rijeci. Naletio je jedan avion,
kruio, osmatrao i odletio prema Rajlovcu.
Po prelazu rijeke Bosne, u prvoj kui iznad rijeke, u selu ekrii,
sreo sam Edu Ambrozia iz Sarajeva. Prije rata poznavao sam njegova
dva starija brata. Edo, naoruan majserom i pitoljem, predstavio mi
se kao komunista, terenski radnik i dobar poznavalac prilika na podruju od Sarajeva do Visokog, pa nam se stavio na raspolaganje. Odmah sam traio podatke o neprijateljskim snagama u postajama i eljeznikim stanicama na pruzi Sarajevo - Visoko, a posebno o jaini i
rasporedu neprijatelja u Visokom. Kad sam pomenuo Rajlovac, sa interesovanjem me je upitao da moda ne spremamo napad na aerodrom.
Ubijedio sam ga da to ne dolazi u obzir, jer su za to potrebne daleko
vee snage, ali da su nam potrebni tani podaci da bismo ocijenili mogunost intervencije neprijatelja iz Rajlovca ukoliko napadnemo Visoko.
Prema njegovim podacima neprijatelj je u Visokom imao oko 500
legionara, a u Rajlovcu oko 800 domobrana i ustaa i oko 500 Nijemaca.
U selu Banjer, iznad ekria, sreli smo drugove Danila taku,
Ranka Balordu, Gliu Jankovia i Akifa Saletovia, koji su sa nama krenuli za Kreevo. Po dolasku u Kreevo, u koje smo uli bez borbe 17.
jula, donesena je odluka o formiranju Visoko-fojnikog odreda, koji
je, koliko se sjeam, ubrzo brojao oko 100 boraca. Zamjenik komesara brigade, Pero Radovi, i ja prisustvovali smo formiranju taba odreda. Za komandanta odreda postavljen je Milorad Novosel, za zamjenika komandanta Trifko oki, za politikog komesara Aza Koluder,
zamjenika komesara (partijskog rukovodioca odreda) Danilo taka, intendanta Akif Saletovi, a za obavjetajca Edo Ambrozi.
Nou izmeu 18. i 19. jula brigada je slomila otpor domobrana i
ustaa i zauzela Kiseljak.
Sljedeeg dana, 20. jula, na 3. bataljon, doekavi na cijevi jedan
bataljon Princ Eugen divizije kod rijeke Lepenice, unitio je jednu
kombinovanu njemaku etu, zaplijenivi dva topa, 4 pukomitraljeza,
46 puaka i 6 automata. Na mjestu borbe ostala su 84 ubijena Nijemca,
4 je zarobljeno, a vei broj je ranjen. Vatrom puaka i mitraljeza oboren je i jedan od neprijateljskih aviona koji su podravali napad Nijemaca.
Do 24. jula jedinice brigade vrile su iz zasjede napade po neprijateljskim kolonama na cesti Sarajevo - Kiseljak, a 24. jula dva bataljona Princ Eugen divizije sa jednom etom tenkova, podrani avijacijom, napali su brigadu sa linije Kiseljak - Han-Ploa - selo Tarin i
zauzeli Kreevo. Udarom po neprijateljskim kolonama, brigada je istoga dana predvee ponovo zauzela Kreevo. Neprijatelj je imao 4 mrtva
i oko 30 ranjenih, a mi 5 mrtvih i 15 ranjenih drugova.

Vrhovni tab je 31. jula naredio naoj diviziji da organizuje i prui

prihvat jedinicama Prve proleterske divizije koje su se trebale prebaciti preko pruge Sarajevo - Mostar. Nou izmeu 3. i 4. avgusta 1943.
godine Trea i Sedma krajika brigada prebacile su se preko pruge
Mostar - Sarajevo, izmeu Ivan-sedla i Konjica, a prihvat su pruile
Deveta krajika i naa brigada.
Od 7. jula, kada je Tali rekao da bi bilo dobro zapaliti avione, do
7. avgusta, iako smo gotovo svakodnevno vodili manje ili vee borbe u
rejonu veoma osjetljivom za neprijatelja, koji je, s obzirom na blizinu
Rajlovca, obilato koristio avijaciju, rasla je elja da napadnemo aerodrom. Od prelaska brigade preko rijeke Bosne neprekidno su prikupljani podaci o jaini i rasporedu neprijateljskih snaga, organizaciji odbrane, broju i smjetaju aviona na Rajlovcu. Duan Karan i Edo Ambrozi bili su stalno na terenu izmeu Visokog i Rajlovca. Podaci su ve
bili realniji. Prema njima, u Rajlovcu je bilo 500 domobrana i ustaa i
oko 300 Nijemaca, u Visokom 500 legionara, a u postajama i eljeznikim stanicama od 40 do 160 domobrana.
Od Ambrozia smo dobili informaciju da je budnost odbrane Rajlovca najslabija od Reljeva i Lemezovog brda (k. 557) i da se avioni nalaze u hangarima. Podatke o organizaciji odbrane aerodroma nismo
imali, ali smo vjerovali da emo ih na vrijeme dobiti.
Ve koncem 1942. godine na aerodromu Rajlovac formirana je
partijska elija iji su lanovi bili: Mustafa Saraevi, sekretar elije,
Ibro Sijeri, pilot, Enver Rezakovi, pilot, Reuf Selmanagi, tehniar, i
Adem Budimli, radnik. lanovi elije bili su aktivni, prikupljali podatke
o neprijateljskim snagama i prenosili ih aktivistima NOP-a van aerodroma, ali oni nisu stizali do nas, iako je Ambrozi tvrdio da ima vezu sa
jednim drugom, domobranskim satnikom na aerodromu, i da emo ih
sigurno dobiti.
Ni tab brigade, ni divizije, ni drugovi iz taba Visoko-fojnikog
odreda, ni Okruni komitet Partije za Prozor-Konjic, koji se tada nalazio na podruju Kreeva, nisu znali za postojanje partijske elije na aerodromu. Da je postojala ta veza, lako bismo doli do potrebnih podataka, koje smo dobili tek 2 sata prije poetka napada na Rajlovac.
oooOooo
Ujutro, 7. avgusta, komesar brigade, Mlado i ja stigli smo u tab
divizije, u selo Dusine, i predloili napad na Rajlovac. Smatrali smo da
napad treba izvriti to prije i u to kraem vremenu.
Udaljenost od Kreeva, u ijem se rejonu nalazila brigada, do aerodroma, preko s. Donja Bioa, iznosila je oko 35 km (oko 25 km vazdune linije). Dvije noi i jedan dan bio je minimum potrebno vremena
za izvoenje akcije, a smatrali smo da e njen uspjeh zavisiti od manevarske sposobnosti brigade, stroge tajnosti akcije, brzine pokreta,
brzog i odlunog napada i brzog povlaenja brigade, po izvrenom zaL

datku, u rejon Kreeva, zbog mogunosti intervencije veih neprijateljskih snaga iz Sarajeva i Visokog.
Odmah po povratku u tab brigade, preduzeli smo potrebne mjere. U interesu brzine i lakoe manevra, naredili smo da se izdvoje svi
ranjeni, bolesni i iznemogli drugovi, intendantura sa svim kuhinjama,
svi minobacai i teki mitraljezi i svi konji i da se sa 4. bataljonom brigade prebace na Ina (trig. 1425).
Intendantu Duanu Jeftiu nareeno je da spremi suhu hranu za
brigadu za dva dana.
Osnovna zamisao akcije bila je: za jednu no brzo i neprimjetno
prebaciti brigadu (bez 4. bataljona) iz rejona Kreevo u rejon s. Donje
Bioe, predaniti u umi iznad sela, a sljedee noi, po prelasku rijeke
Bosne preko mosta u Reljevu, napasti aerodrom od Reljeva i Lemezovog brda. Napad na aerodrom obezbijediti od Visokog: zauzimanjem
Podlugova, ruenjem pruge i ceste i demonstrativnim napadom na Visoko, a od Sarajeva: miniranjem pruge, ruenjem ceste i postavljanjem zasjede prema Sarajevu.
Osnovni cilj akcije bio je unitenje aviona u hangarima. Borbu na
aerodromu zavriti do 2 sata po ponoi da bi se brigada do zore mogla
prebaciti preko ceste Sarajevo - Kiseljak pravcem s. Ahatovii - s.
Kakrinje - Kobilja glava - Kreevo.
Vjerovali smo u sposobnost i udarnu snagu brigade i znali da e
starjeine i borci uloiti maksimum napora u izvrenje zadatka.
Do 9. avgusta izvrene su sve pripreme. Odrani su partijski sastanci, sastanci skojevaca i etne konferencije. Stiglo je i odobrenje
taba divizije za akciju. Brigada je bila spremna za pokret.
Oko podne stigao je iz Bioe Duan Karan, obavjetajac brigade.
Poto od Ambrozia nije dobio potrebne podatke o organizaciji neprijateljske odbrane, uputio sam ga odmah, ponovo u Donju Biou, da od
Ambrozia i mjetana prikupi potrebne podatke i da ih najkasnije, sutradan, 10. avgusta, do 2 asa po podne, dostavi tabu brigade u umi
iznad s. Donje Bioe.
Pokret je trebalo izvriti tek poto padne no, jer je neprijatelj na
terenu imao dobro razvijenu mreu agenata.
Nou u pola devet, komesar brigade i ja odrali smo postrojenim
bataljonima vrlo kratke govore, u kojima smo naglasili da brigada
kree na vanu akciju i da uspjeh, u najveoj mjeri, zavisi od tajnosti i
brzine pokreta, besprijekorne marevske discipline, iznenaenja i
smjelog i odlunog napada. Naglasili smo da emo najvei dio puta
morati prei treim korakom i zahtijevali da iz stroja izau drugovi
koji se ne osjeaju dovoljno izdrljivim za predstojee napore. Nastao
je agor. Niko nije htio odustati od akcije. Borci i starjeine smatrali su
da emo napasti neprijatelja u Visokom.
Nou, oko pola deset, brigada je krenula pravcem Han-lvica, selo
Vukas i, izbjegavajui naselja, preko Crkvice, 10. avgusta, oko 4 sata
izjutra, stigla u umu iznad sela Donje Bioe (Planj). Te noi niko nije

prekidao vezu. Veliki dio puta brigada je prela treim korakom da bi

prije zore, neprimijeena, zala u umu. Za pet i po sati najbreg mara brigadi su data samo dva zastanka po 5 minuta.
Brigada je bila koncentrisana na jednom mjestu. Postavljene su
strae oko logora sa zadatkom da zadre svakog prolaznika do polaska brigade u akciju. Jednom vodu 2. bataljona nareeno je da krene
prema Visokom i proiri vijest da emo ga napasti.
Oko podne jedna naa patrola sukobila se sa ustakom milicijom.
Ubijena su dva ustaka milicionera. Jedan od poginulih bio je zloglasni
komandant ustake milicije, Uzeir Durmi, koji je 1941. godine organizovao i izvrio pokolj Srba u selima Maleii i Semizovac. Durmia je
ubio borac Stevo Karlovi, koji je oktobra 1944. godine poginuo u borbi za osloboenje Beograda, kod Avale.
Vijest o pogibiji Durmia izazvala je u narodu ovoga kraja veliku
radost. U na logor su pohrlili ljudi i ene. Nosili su peenja, pite, abrice sa sirom i kajmakom. Bilo je i suhog mesa, suduke i kolaia, a
sve brino uvijeno u bijele i pisane pekire. Narod je htio da uje i vidi
svoje partizane. Bili su to nai ljudi, ratom izmueni. Mnogi su izgubili
najblie. Partizani su ubili krvnika njihovog kraja, bio je to njihov praznik.
Primili smo ih u logor kao svoje najrodenije, odgovarali na mnoga
pitanja, alj do polaska na akciju nismo nikoga mogli pustiti iz logora.
Tajnost akcije morala se sauvati do kraja.
Duan Karan stigao je u tab brigade oko tri sata poslije podne.
Ambrozi koji je trebalo da dostavi podatke o organizaciji odbrane aerodroma, nije se ni javio. Polazei od ranije dobijenih podataka da je
budnost odbrane najslabija od Reljeva i Lemezovog brda i da se avioni, nou, nalaze u hangarima, ostali smo kod ranije odluke.
Oko etiri sata popodne, tab brigade sazvao je tabove bataljona i komande eta i saoptio im odluku i detaljno razraeni plan napada.
Tek kad su starjeine i borci saznali za napad na Rajlovac, razumjeli su emu tolika brzina i tajnost. Na licima drugova itali smo uzbuenje i radost. Posebno uzbuenje zavladalo je medu bombaima i
mitraljescima. Boris Abramovi, poznati bomba brigade, borac 1. bataljona, priao mi je i zamolio da ide sa svojim drugovima bombaima u
akciju. Nisam se sloio, jer smo ga, nekoliko dana ranije, povukli iz bataljona zbog iznurenosti - da bi se oporavio. Ali, Boris je dobro pripremio akciju, za njim je dola delegacija bombaa 1. bataljona. Morao
sam popustiti. Boris je nakrivio titovku, pljunuo u ake, protrljao dlanove i poao u bataljon.
S obzirom na duinu puta do aerodroma, koji je trebalo prei,
morali smo krenuti za vidjela. Poto se staza, kojom smo morali izvriti
pokret, na jednom mjestu toliko pribliavala cesti i.pruzi da nas je neprijatelj, na otkrivenom zemljitu, lako mogao osmotriti, svi borci bili
638

su maskirani velikim granama, pa je zbijena brigadna kolona liila na

dugu, pokretnu zelenu ivicu.
U suton, oko 8 sati, kada je elo kolone stiglo iznad Ahatovia, iznenada se suelilo sa nekoliko ustakih orunika (andarma). Orunici
su pozdravili dizanjem ruke i ustakim pozdravom Za dom, a kad su
ugledali petokrake zvijezde na naim titovkama, jedan od njih je zaprepateno bacio puku i sa ostalima dao se u bezglavo bjekstvo, pravo
prema reljevskom mostu. Bilo je jasno da e orunici prije nas stii i
alarmirati neprijatelja na mostu, kojeg smo morali iznenaditi, kako bismo na prepad ovladali mostom.
Bili smo vie nego ozlojeeni. Poslije tolikih priprema i napora itavog kolektiva, jedan nepredvidivi sluaj doveo je u pitanje itavu,
brino planiranu akciju.
Bilo je jasno da moramo to prije, uzvodno, pronai neku mogunost prelaska rijeke Bosne, da bi se izvrio napad na aerodrom. Odmah sam naredio da se pronae i dovede neki mjetanin.
Za nekoliko minuta stigao je Stevo Rau, komandant 1. bataljona,
sa jednim sredovjenim seljakom. Preivao se Koprivica. Upitao sam
ga da li mu je Rade Koprivica, napredni student, neki rod. Rekao je da
su u nekom daljem srodstvu.
Sa aerodroma koji je ve utonuo u sivilo sumraka, uo se teak
um motora. Od Koprivice smo saznali da to traktori razvoze avione po
polju i parkiraju ih pored kukuruza, na ivici aerodroma, uz Miljacku, i
da su u rovovima, u neposrednoj blizini aviona, domobrani.
Poto na karti 1:100.000, koju smo ranije detaljno prouili, nije
bio oznaen nijedan most preko rijeke Bosne u visini Rajlovca, upitao
sam Koprivicu da li postoji neki gaz preko rijeke. Odgovorio je da se
Bosna uzvodno ne moe gaziti i da nema prelaza. Uinilo mi se da nije
tako i na moje uporno insistiranje, rekao je da, istina, postoji neki troni drveni most za pjeake kod sela Butila, ali da na njemu esto bude i
straa, a da se, po prelasku Bosne, Miljacka moe pregaziti.
Iznenadan sudar sa orunikom patrolom pretvorio se u sretnu
okolnost, jer smo od Koprivice dobili dragocjene podatke.
Na Lemezovom brdu bilo je oko 400 domobrana sa dva reflektora
i protivavionskim mitraljezima. Jedan reflektor bio je postavljen izmeu hangara i kasarne. Nijemci su zaposjedali bunkere i rovove pred
hangarima, a u rovovima pored Miljacke bio je manji broj domobrana.
S obzirom na to da je glavni cilj napada bio unitenje aviona, a da
nisu bili u hangarima, ve u polju i pored Miljacke, te da je neprijateljska odbrana iz tog pravca bila najslabije organizovana i branjena, odmah sam, s nogu, za desetak minuta, izmijenio plan napada i odluio
da brigada treim korakom krene uzvodno, do sela Butila, zauzme
most, prede rijeku Bosnu, pregazi Miljacku i, po izvrenom razvoju za
borbu, krene u brz i odluan napad na aerodrom.
Prvi bataljon, pod komandom Steve Raua i komesara Pere
uria, imao je zadatak da u centru borbenog poretka brigade izvri

napad pravcem: k. 487, hangari, kasarna, eljeznika stanica Rajlovac,

Lemezovo brdo.
Zadatak 2. bataljona (bez 1. ete), pod komandom Cvije Mazalice
i politikog komesara Jusufa Imamovia, bio je da se brzim pokretom,
desnom obalom rijeke Bosne, na lijevom krilu borbenog poretka brigade, provue do eljeznike pruge i ceste, te krene u napad prema
hangarima i Lemezovom brdu.
Trei bataljon (bez 2. ete), pod komandom zamjenika komandanta bataljona Vuke Bogdana i politikog komesara Drage Dukia,
dobio je zadatak da na desnom krilu brigade razvije napad prema hangarima i kasarni.
Druga eta 3. bataljona, komandira Laze Ivania, sa Mirkom Kesiem i Duanom Karanom, sa jednom etom Visoko-fojnikog odreda dobila je ranije zadatak da osvajanjem eljeznike stanice Podlugovi, ruenjem eljeznike pruge i ceste i demonstrativnim napadom na
Visoko, obezbijedi brigadu od intervencije neprijatelja od Visokog i
Breze, a zadatak 1. ete 2. bataljona, komandira Miloa vonje i ininjerijskog voda brigade bio je da, miniranjem pruge, ruenjem ceste i
postavljanjem zasjede u visini sela Brijee, obezbijedi brigadu od intervencije neprijatelja iz Sarajeva.
Napad je trebalo poeti u pono da bi se omoguilo 2. bataljonu
da izvri obuhvatni manevar i razvije ete za napad.
Oko pola devet, brigada je, sa vodiem Koprivicom, pod okriljem
mraka, treim korakom, krenula na zadatak i za jedan sat prela rijeku Bosnu i pregazila Miljacku.
No je bila mirna. Mjesec je slabo osvjetljavao Sarajevsko polje.
Drugi bataljon, pregazivi Miljacku, u pokretu desnom obalom
Bosne, sudario se u kukuruznom polju, pored rijeke, sa kolonom od
dvadesetak domobrana. Dolo je do kratkotrajnog pukaranja. Domobrani su se, trei, povlaili, a bataljon je, budui otkriven, samoinicijativno, odmah preao u napad prema hangarima.
Tano u deset sati, kada su ete 2. bataljona izale iz kukuruza na
istinu, bile su iznenaene jakim svjetlom iz reflektora, svjetlom plamena koji je buknuo iz zapaljenih stogova sijena i snanom puanom,
mitraljeskom i vatrom protivavionskih mitraljeza iz bunkera i rovova,
pred hangarima i sa Lemezovog brda.
Bataljon je silovito krenuo u juri, ali je na potpuno ravnom, pokoenom i jako osvijetljenom zemljitu, privukavi svu neprijateljsku
vatru na sebe, bio prikovan za zemlju.
Tek to je neprijatelj otvorio vatru na 2. bataljon, 1. i 3. bataljon
brigade, dovrivi razvoj za borbu na samoj ivici kukuruznog polja,
krenuli su odmah u napad, pregazili rovove, likvidirali otpor domobrana
i produili sa izvrenjem zadatka.
Napadom 1. i 3. bataljona, stanje na sektoru 2. bataljona znatno
se poboljalo, jer je neprijatelj dobar dio vatrenih sredstava usmjerio
prema 1. bataljonu koji je juriao prema hangarima. Inae, 2. bataljon,

koji je u akciji imao najvie poginulih i ranjenih drugova, pretrpio bi

mnogo vee gubitke. Borci 1. bataljona i desnog krila 2. bataljona i pored estoke vatre, oslijepivi vatrom puaka i mitraljeza dva reflektora,
privukli su se na 50 do 150 metara bunkerima i hangarima i tukli po
grupi od 3 aviona koji su se nalazili na polju, lijevo od hangara.
Veina aviona bila je parkirana na ivici aerodroma, na pravcu napada 3. bataljona. Borci bataljona, neometani vatrom, palili su avione,
jer je neprijateljska zaprena vatra bila tako planirana, da branei prilaze avionima, tue preko aviona.
Milan obot, iz Drvara, i Radanovi Gojko, iz Vrtoa kod Bosanskog Petrovca, borci 3. ete, i Luka Jeli, iz Prekaje kod Drvara, prvi su
poeli sa paljenjem aviona. Jedni su paljeni mitraljeskim rafalima i bacanjem ofanzivnih runih bombi pod avione, a drugi paljenjem ibicama benzina koji je isticao iz rezervoara. Jedan od boraca, palei avion
ibicom, i sam je bio zahvaen plamenom, pa su drugovi morali gasiti
poar na njemu. Bilo je i aljivih zgoda. Jedan borac, podvukavi se
pod veliko krilo junkersa, zamiljajui avione mnogo manjim, jer su
mu takvi izgledali u vazduhu upitao je svog druga: Jel' to anjgar.
Izmeu pola jedan i jedan sat po ponoi, Nijemci i ustae izvrili
su jedan, a zatim i drugi protivnapad, ali su se morali povui. U odbijanju protivnapada uestvovala su sva tri bataljona brigade.
Iz 1. voda 1. ete poginuo je najbolji mitraljezac 1. bataljona, Gojko Antoni. Na Kapi kod Breze, gdje smo 16. jula vrsto odluili da
unitimo avione na Rajlovcu, pohvalili smo ga pred strojem bataljona,
jer je svojim arcem oborio jedan od aviona koji su nas bombardovali.
Te noi izvukao je iz borbe svog ranjenog druga, bombaa Borisa, vratio se svom vodu i kod bunkera poginuo. Nikad vie takvog
mitraljesca - tiho je rekao Bijeli, komandir 1. ete, a u njegovom
tvrdom oku blistale su suze. Iz 1. voda poginuo je i Beri Duan, iz Lamovite, pitomog sela Potkozarja, u kome je 21. maja 1942. godine formirana brigada.
Za vrijeme drugog neprijateljkog protivnapada, naom vatrom je
ugaen i drugi reflektor. Na aerodromu je jenjavao neprijateljski otpor.
Za sve vrijeme borbe aerodrom je bio velianstveno osvijetljen.
Iz zapaljenih aviona dizali su se i visoko se propinjali stubovi bljetavog, bjeliasto-zelenog i Ijubiasto-plavkastog plamena. Bio je to najljepi pozdrav razdraganih boraca Prve krajike svom Vrhovnom komandantu, drugu Titu, i naim drugovima, proleterima, koji su dobili
najteu bitku za vrijeme rata, bitku na Sutjesci.
Iznad Rajlovca stvorio se gust plafon dima i zaklonio mjesec. Oko
pola dva po ponoi, poto je zadatak bio izvren, naredio sam izvlaenje bataljona iz borbe. Kad je stiglo nareenje, grupa boraca 3. bataljona nije se htjela "odmah povui, dok nije zapalila jo 2 preostala aviona: jedan mitraljeskim rafalima, a drugi raketama iz signalnog pitolja.
Isti je sluaj bio i sa komandirom 1. voda 3. ete 2. bataljona, Milanom
Vidoviem, iz Baltin-Jaruga, kod Prijedora. Naredio je da se zapale jo
41 - Sarajevo u revoluciji

641

preostala tri aviona lijevo od hangara. Tek to je izdao nareenje, pao

je smrtno pogoen u glavu. Bolniarka 3. ete erifa Zjaki, iz Bihaa,
pritrala je da ga previje, dobila metak posred ela i pala pored svog
hrabrog druga, komandira.
Meu ranjenim drugovima bio je i Boris Abramovi, najbolji bomba 1. bataljona. Ranjen je kod bunkera kada je bacio i drugu bombu.
Glava mu je bila sva u krvi. Bio sam deprimiran. Pomislio sam: Gotovo
je i sa naim Borisom. Na sreu, rana nije bila teka, ali je mnogo
krvarila. Metak je samo probio lice i povrijedio jezik. Kad sam mu priao, s mukom je rekao: Nije to nita! - i jedva ispljunuo u aku
krvavi metak koji se zadrao u ustima.
Poslije tri i po sata ilave borbe, u kojoj je kolektiv brigade prevaziao sebe, zadatak je bio izvren. Na aerodromu sa kojeg su uzlijetali
neprijateljski avioni, ostale su samo olupine i njihov pepeo.
Brigada je u akciji imala 4 poginula, 6 lake i 2 tee ranjena druga.
Prva eta 2. bataljona poruila je cestu i eljezniku prugu prema
Sarajevu. Lokomotiva sa dva blindirana vagona iskliznula je iz ina. Posada blindiranog voza izala je iz vagona, razvila se prema naoj zasjedi, ali se nije mogla probiti prema Rajlovcu. Intervencija neprijatelja iz
Sarajeva bila je onemoguena. Prilikom povlaenja, eta je imala 3 ranjena borca.
I 2. eta 3. bataljona uspjeno je izvrila zadatak. Sa jednom etom Visoko-fojnikog odreda zauzela je bez borbe eljezniku stanicu Podlugovi. Domobranska posada nije dala otpor. Na poruenom dijelu eljeznike pruge prema Visokom iskliznuo je voz br. 151. Uz pomo eljezniara iz loionice, u pravcu Visokog putena je lokomotiva
br. 180, koja se zdrobila o nasukani voz, a u loioni je oteeno jo 6
lokomotiva.
Za vrijeme akcije, u eljezniku stanicu su ule tri kompozicije.
Dvije su bile pune raznog materijala, namirnica i konja za njemaku
vojsku. Oko 70 Nijemaca, koji su bili u kompozicijama, rastjerano je,
nekoliko ubijeno, a 20 ustaa, bez oruja, zarobljeno. Dio namirnica,
odjee, obue i konji podijeljeno je narodu, manji dio je izvuen za
brigadu, a ostalo je spaljeno. Jedan dio ete izvrio je demonstrativan
napad na Visoko i tako vezao neprijatelja za garnizon, a jedna eta
odreda postavila je zasjedu na cesti izmeu Visokog i Kiseljaka.
Povlaenje sa aerodroma izvreno je takvom brzinom da su 1. i 2.
bataljon ve 11. avgusta u zoru preli cestu Kiseljak - Sarajevo, kod
Kobilje glave. Noenje ranjenika nou, po strmim padinama, bilo je
veoma naporno, pa da bi se ubrzalo, angaovani su i lanovi taba brigade, polit, odjela i tabova bataljona.
Neprijatelj je iz Sarajeva prema Kiseljaku uputio 40 kamiona sa
pjeadijom i tenkove. Brzim prelaskom 1. i 2. bataljona preko ceste
Sarajevo - Kiseljak u neposrednoj blizini Sarajeva, pretekli smo neprijatelja i izigrana je njegova namjera da nas presretne.

Izvjetaj taba III bataljona I krajike NOU brigade o izvrenom napadu na aerodrom u Rajlovcu

41*

643

Trei bataljon prebacio se preko ceste Sarajevo - Kiseljak tek

uvee, 11. avgusta, kod sela Radanovii, jer je morao saekati povratak svoje 2. ete iz Podlugova, a prethodno je napao i zapalio kolonu
od 6 neprijateljskih kamiona.
Tek to su 1. i 2. bataljon preli cestu, iz grudi boraca otela se
neobuzdana, mladalaka, jedra i poletna pjesma.
Iz Butmira u pravcu Zagreba, letjela su dva neprijateljska aviona,
ostavljajui za sobom bijelu nit koja se postepeno irila. Vidi kako
bjee!, E, dobili ste po repu, pa vam se pui! dobacivali su borci.
Drugovi kao da nisu osjeali umor. udio sam se i divio ogromnoj
snazi koja lei u naim ljudima. Nad kolonom se orila pjesma Oj Kozaro, puna li si lista.
Da ih je nekako spaliti! - romorilo je u meni. Pomislih, sutra u
vidjeti Talia, e, silan je to momak.
Osamnaestog avgusta Radio-stanica Slobodna Jugoslavija objavila je sljedei izvjetaj o akciji Prve krajike brigade na aerodrom
Rajlovac: Nou od 10/11. avgusta 1943. godine, naa slavna Prva krajika brigada pod komandom V. T., poslije estokih okraja, zauzela je
jedan od najveih aerodroma u Jugoslaviji, aerodrom Rajlovac kod Sarajeva. Borci Prve krajike brigade unitili su 34 njemaka aviona, i to:
18 bombardera tipa Dornije, 4 bombardera tipa Junkers, 6 aviona
tipa Blenhajm, jedan transportni i 5 aparata raznih tipova.
Brigada je itavu no vodila borbu za Sarajevsko polje koje su Nijemci osvjetljavali reflektorima i paljenjem sijena, tako da je itavu no
bilo svijetlo kao po danu.
Pojaanja koja su poslana iz Sarajeva nisu mogla da zaustave
nae borce. Ni oklopni voz koji je naiao na minu nije. mogao da sprijei nae borce u izvrenju njihovog zadatka.
Podaci o tipovima aviona unekoliko se razlikuju od onih koje smo
dobili od dva zarobljena domobranska podoficira, pilota, koje smo predali tabu divizije.
Prema njihovoj izjavi, uniteno je 18 Dorinijera, serije A, 1
Junkers - 52, 3 Blenhajma, 2 Dornijera serije G, 5 Henela
i 5 aviona raznih tipova.
Doktor Blagoje Kovaevi iz Sarajeva, prilikom izlaska na osloboenu teritoriju, ispriao mi je da je sa aerodroma, poslije akcije, u
besvjesnom stanju prenesena u bolnicu jedna naa teko ranjena drugarica. Mislim da je to bila Aja, borac 2. bataljona, iz bihakog kraja, a
drugovi su je zvali, voljeli i zapamtili kao Haju. Ranjena prilikom
povlaenja, neprimijeena od svojih drugova, ostala je na aerodromu.
Kada je dola k svijesti, poelo je sasluanje. Na pitanje domobranskog oficira od kuda smo doli i koliko nas je bilo prkosno je odgovorila: Idi u umu pa ih pitaj!
Teko ranjena izvedena je iz bolnice i strijeljana.
Sa takvim borcima i starjeinama kakve je imala Prva krajika, bilo
je mogue izvriti uspjean napad na Rajlovac.

Vrhovni komandant, drug Tito, poslije napada na Rajlovac, preko

Slobodne Jugoslavije, odao je veliko priznanje brigadi, sljedeim rijeima:
Vrhovni tab NOV i POJ izraava svoju zahvalnost borcima, komandirima i politikim komesarima Prve krajike brigade za junatvo i
hrabro portvovanje pri izvravanju svoje borbene zadae.
*

Akcija na Rajlovac izvedena je:

- uspjenim dejstvima brigade na irokom frontu od Visokog do
Sarajeva sa relativno malim snagama (tri bataljona brigade);
- u strogoj tajnosti, uspjenim obmanjivanjem i iznenaenjem
neprijatelja;
- neprimijetnim i brzim manevrom brigade od Kreeva do aerodroma i njenim brzim povlaenjem, po izvrenoj akciji, u rejon Kreeva;
- brzom izmjenom odluke, u izmijenjenoj situaciji, na osnovu
novih podataka, dobivenih neposredno pred poetak akcije;
- nanoenjem udara na pravcu na kojem je odbrana neprijatelja
bila najslabija;
- odlunim i smjelim napadom jedinica i izvanrednim moralom
boraca i starjeina i
- samoinicijativom i snalaenjem starjeina i boraca u izvrenju
postavljenog zadatka.
Tajnost priprema i iznenaenje neprijatelja bili su najvaniji preduslov za uspjeh akcije.
Neprijatelj nije vjerovao u mogunost naeg napada iz vie razloga:
- odbrana Rajlovca bila je organizovana sistemom povezanih
bunkera, rovova, ianih i drugih prepreka u jako utvrene vorove i
zaposjednuta jakim snagama i vatrenim sredstvima, a prisustvo Nijemaca predstavljalo je poseban kvalitet utvrene odbrane aerodroma;
- snaga odbrane Rajlovca bila je veoma ojaana brojnim snagama u Visokom, a posebno u sarajevskom garnizonu, u neposrednoj
njegovoj blizini, posadama u svim postajama, eljeznikim stanicama i
taktiki vanijim zemljinim objektima, stalnim patroliranjem i intenzivnim transportom neprijateljskih jedinica i materijala na komunikacijama Sarajevo - Visoko i Sarajevo - Kiseljak;
- i zalee aerodroma, prostor izmeu komunikacija Sarajevo Visoko, Sarajevo - Kiseljak i Kiseljak - Visoko, po kojoj su slobodno
krstarile patrole orunika, domobrana i ustake milicije, smatralo se
potpuno bezbjednim.
Pored toga neprijatelj je, u nastojanju da nas izbaci iz rejona
Kreevo-Fojnica, angaovao i svoje najelitnije jedinice (dijelove Princ
Eugen, 369. i 373. njemake divizije i druge).
Bio je to gusto zaposjednut, dobro organizovan, jako utvren i in-

tenzivno kontrolisan neprijateljski osinjak u koji je trebalo ui da bi se

izvrio napad na aerodrom Rajlovac.
Tajnost akcije bila je toliko efikasna da je neprijatelj 10. avgusta,
ne znajui za pokret brigade prema Rajlovcu, traei nas, upao u
Kreevo sa pjeadijom i 7 tenkova, iako je na tom terenu imao dobro
organizovanu obavjetajnu slubu.
Ni zapovjednik Rajlovca, pukovnik Adalbert Rogulja, kada je prije
poetka napada bio obavijeten od dva mjetanina, nije vjerovao u
mogunost napada. Iznenaenje je bilo potpuno.
Unitenje aviona na aerodromu u Rajlovcu djelovalo je kao grom
iz vedra neba na njemaku i ustaku propagandu poslije pete neprijateljske ofanzive, kada je proireno da su unitene nae snage, a sa
oduevljenjem je primljeno u narodu i svim naim jedinicama.
Napad na aerodrom Rajlovac naroito reljefno istie kako se
raala, cijenila i realizovala stvaralaka inicijativa, koja je izvirala iz svijesti boraca i starjeina, osnovnih nosilaca svih naih pobjeda u
NOR-u, da se pod rukovodstvom druga Tita i nae partije bore za slobodu i nezavisnost nae zemlje.
*

Osvanuo je lijep, svje i sunan dan, 12. avgust 1943. godine. Sa

Ina sputala se duga kolona. Bio je to na, 4. bataljon sa ranjenicima i
pozadinskim dijelovima brigade. Prva krajika brigada bila je spremna
za nove borbe.
Stigao je i Tali. Vedra pogleda stao je mirno i pozdravio. U njemu
je sve treperilo. Zadovoljstvo je zrailo iz njegovog pametnog pogleda.
Sloboda narodu, drue Taliu! Na mjestu voljno! - nasmijali
smo se. Sjea li se Taliu? Dobro ti ono ree da ih je nekako spaliti!. S pukom o desno rame stao je mirno i rekao: Sada, kad
smo ih spalili, ne alim poginuti, a zatim, sa blagim prizvukom prijekora, upitaoh-Zato, drue komandante, na 4. bataljon mora uvijek da
obezbjeuje bolnicu i komoru? Umjesto odgovora, zagrlio sam
naeg bombaa. Nastala je tiina. Pogledao je u plavo nebo. Nije se
uo um aviona. Gledao je tako, zadovoljan i rekao: E, ba je lijep
ovaj dan!
Uskoro je brigada u sastavu Pete krajike divizije krenula za Srbiju, a ja na dunost u etvrtu krajiku diviziju.
Talia vie nisam vidio. Petnaestog maja 1944. godine, borac 2.
ete 4. bataljona u desetini arka Samardije, u borbi sa etnicima u
Srbiji, na padinama planine Javor, kod Sjenice, u selu Fijulje, mlad i eljan ljepeg ivota za koji se borio, poginuo je Drago Tali, ali je u
mom sjeanju ostao njegov lik: ist, svje, drag i neizbrisiv.
Misao druga Talia bila je prva iskra, koja je zapalila neprijateljske
avione.

ZVONKO GRBAC

UPORITE NOP-a
NA AERODROMU RAJLOVAC
Vazduhoplovni garnizon u Rajlovcu podigla je biva jugoslovenska vojska izmeu dva svjetska rata, u kome je postojala vazduhoplovna jedinica sa odgovarajuim letakim osobljem, strunjacima za regulisanje i odravanje cjelokupnog strojnog parka i snaga za odbranu i
opsluivanje ovog najstrunijeg i najskupljeg roda vojske. Po kapitulaciji i raspadu svih vojnih snaga kraljevske vojske, uspostavom nove
marionetske drave, tzv. NDH, za rajlovaku bivu vazduhoplovnu
bazu ustake vlasti mobiliu novo ljudstvo - oficire, podoficire, vojnike i radnike, nazvavi je Druga zrana luka Rajlovac. Cjelokupna posada bila je sastavljena od Hrvata i Muslimana, dok su ostale nacionalnosti i narodnosti bile iskljuene i nepoeljne, unato tome to je bilo
pojedinaca koji su postigli specijalnu obuenost i visoku strunost u
bivoj vazduhoplovnoj slubi. Na elo zranih snaga NDH doao je petokolona i agent Vermahta, bivi vazduhoplovni kapetan Vladimir
Kren, okorjeli faist.
Osnovni zadatak, lansiran iz ustakog rukovodstva, sastojao se u
najhitnijem osposobljavanju aerodroma, vazduhoplovne opreme i
ljudstva za ratne potrebe NDH, odnosno njemakih vazdunih snaga.
Iz okupiranih regiona raskomadane bive jugoslovenske teritorije, njemake okupacione vlasti alju u Rajlovac razni vazduhoplovni materijal, pa i zastarjele tipove aviona koji nisu njemakog porijekla. Nijemci
za svoje potrebe, zadravaju samo opremu i avione koje je Kraljevsko vazduhoplovstvo kupovalo od Treeg Rajha.
Sa doputenjem njemakih vlasti, dozvoljeno je domobranstvu da
mobilie letako osoblje, aviomehaniare, radiotelegrafiste, meteorologe i druge strunjake koji su se izobraavali u akademijama i strunim kolama biveg vojnog kompleksa. Sa raznih strana zemlje, iz

Beograda, Zemuna, Zagreba, Mostara, iz baza sa Jadrana, a dobar dio

iz Sarajeva i okolice oko samog aerodroma, ljudi su upuivani na vojnu
obavezu u Rajlovac. Mahom su to bili strunosposobni ljudi, kolovani
po akademijama i vojnim uilitima i poligonima bive jugoslavenske
vojske. Dobar dio tih strunih radnika uestvovao je u vanim predratnim akcijama KPJ, bilo na antifaistikim demonstracijama po velikim
gradovima, bilo u velikom trajku aeronautike industrije u Beogradu,
Zemunu ili Valjevu, a bilo je i takvih koji su ranije aktivno radili i u Ursovim sindikatima ili ak zatvarani od bive jugoslavenske policije. Kod
tih ljudi je postojala spremnost na saradnju sa NOP-om, bez obzira na
posljedice koje su mogle iz toga proizai. Na brzinu sakupljenom
osoblju - novim vazduhoplovcima postavljeni su za zapovjednike
provjerene ustae i faistiki orijentirani oficiri, to se smatralo dovoljnim da se obezbijede faistiki ciljevi. U vrhovnim domobranskim i
ustakim komandama, Rajlovaki garnizon smatran je za najveu i najopremljeniju vojnu formaciju, sposobnu za vodenje savremenog rata.
Ovu bazu od njenog osnutka koriste: domobranstvo, ustake formacije i pojedini zapovjednici, a, u stvari, pravi gospodar aerodroma je njemaka Luftwaffe.
Ovaj izuzetno znaajan inilac u vojnim snagama okupatora i vlasti NDH nije ostao nezapaen od rukovodstva KPJ za BiH ni trenutku
kad je dolo do tako brzog raspada vojnih snaga bive Jugoslavije, niti
u periodu kada okupator uurbano izgrauje i obnavlja vazduhoplovne
snage, a nee prestati interesovanje za ovaj garnizon sve dok ga stvarno vojniki nisu unitile jedinice NOV-a i POJ-a, sredinom 1943. godine.
U aprilskim danima 1941. godine ve je iskoriten iznenadni raspad vojske u Rajlovcu. Veliki dio svojih aktivista partijska organizacija
upuuje da prihvate vrijednu vojniku opremu koja se mogla bez velikih tekoa prenijeti, a teu da unite kako ne bi okupatoru bila od koristi. Saradujui sa pojedinim oficirima i radnicima, posebno sa ljudima
iz neposredne blizine Rajlovca, vanu vojnu opremu su prebacili mnogi graani patriote u skrivena skladita po umama, podrumima, tavanima, batama i zemunicama.
Dovitljivost nekih rodoljubivih oficira pomae i omoguava Mahmutu Buatliji Buu da se skloni nekoliko radio-stanica, od kojih i jedna velika, upotrebljavana kao vazduhoplovna. U naoruanju toga vremena ovakva stanica je imala veoma veliki znaaj. Komunisti Sarajeva
su odluili da se i u tom pogledu snabdiju savremenom opremom,
znajui da e u ilegalnom radu i u pripremi oruanog ustanka imati posebnu vrijednost.1)
Koristei svoje veze sa nekim oficirima, podoficirima i radnicima,
koji se nisu pomirili sa okupacijom zemlje, Partija je uoila vanost
') Prema nekim podacima iz 1941. godine, iz Sarajeva je javljeno da komunisti imaju mogunost da dou ak do osam radio-stanica koje su bile prikrivene u vrijeme kapitulacije vojske
stare Jugoslavije, aprila iste godine.

stvaranja uporita u ovom vanom garnizonu, to e se u daljem radu i

potvrditi. Partiji je bilo jasno da e okupator uiniti sve da postojei
vazduhoplovni aerodrom u Rajlovcu osposobi za svoje ciljeve. Zato nijednog trenutka nije bila nezainteresirana za zbivanja u garnizonu u
toku 1941. godine. Znajui kakvu e ulogu u buduim vojno-politikim
zbivanjima predstavljati aerodrom Rajlovac, ta on znai za onoga u ijim je rukama, a kakve opasnosti i tekoe e nanositi onome protiv
koga je, komunisti Sarajeva su uinili to je u njihovoj mogunosti bilo
da se takva ansa iskoristi za potrebe NOP-a. U toku priprema oruanog ustanka, dozrijevala je planska koncepcija, kojom se predvialo u
poetku organizovanje snaga NOP-a u samom garnizonu, a kasnije i
potpuno unitenje aerodroma.2)
Oruani ustanak usmjerava partijsku organizaciju i na razvijanje
specifine slube obavjetavanja o snazi i namjerama neprijatelja, pa
se izdvaja poseban kadar kao Obavjetajni komitet pri Pokrajinskom
komitetu KPJ radi obavljanja ovog vanog posla, koji e se baviti iskljuivo vezama sa oficirima na poloajima u neprijateljskim jedinicama.
Normalno je to se u prvom planu ove saradnje na izvjetavanju i pomaganju NOP-a u borbenim akcijama, zbog svog izuzetnog znaaja,
nala vazduhoplovna baza Rajlovac. Zapoeto je prikupljanje svih interesantnih obavijesti i vojnih tajni iz Druge zrane luke. U to vrijeme
aerodrom je imao izravne vojne veze sa svim njemakim pukovnijama
u Sarajevu ili na terenu, zatim sa artiljerijskim jedinicama u protuvazdunoj odbrani Sarajeva i samog Rajlovca, pa ak i u Zbornom podruju koje je predstavljalo najviu vojnu domobransku komandu na
podruju Bosne i Hercegovine. Gotovo nijedan okraj ili bitka voena
na podruju BiH izmeu partizanskih jedinica i ustako-domobranskih
bojni ili njemakih jedinica nije prolazila bez uea rajlovakih aviona.
Piloti su dobivali zadatke da vre izvianja poloaja gdje su voene bitke, vrili bombardovanja ili mitraljirali partizanske poloaje, doturali i
bacali iz vazduha municiju i hranu opkoljenim garnizonima ustaa i Nijemaca ili bacali propusnice, letke u namjeri da demoralizuju kolebIjivce i paniare u partizanskoj pozadini. U tim akcijama imali su i ozbiljnih gubitaka. Partizani su u toku 1941. godine oborili i unitili 7 aviona sa pilotima na pojedinim sektorima gdje su voene borbe. Razumljivo, piloti koji su bili naklonjeni NOP-u nisu izvravali zadatke kako su
pripremljeni nego su u samoj akciji bojkotovali efikasnost, prosipajui
bombe na prazan prostor i slino.
im je u Sarajevu formiran Obavjetajni komitet, njegov rukovodilac Branko Galeb, profesor, lan KPJ, posebnu panju posveuje ve') Stevo Vrani, partijski rukovodilac iz Zenice, jedan od istaknutih lanova KPJ, osnovao
je partijsku organizaciju u garnizonu Rajlovac juna mjeseca 1941. godine, odlukom PK KPJ za
BiH, i tu se zadrao oko 3 mjeseca. Vrativi se u Zenicu, poslije kraeg zadravanja, odlazi u Ozrenski odred, a zatim stupa na dunost sekretara OK KPJ za Trebavu. Vrani je poginuo u okolini
Han-Pijeska, u borbi sa Nijemcima kao zamjenik politikog komesara Romanijskog NOP odreda,
1944. godine.

zama sa oficirima iz.garnizona Rajlovac. S obzirom da je ova saradnja

vrlo brzo uznapredovala, broj ljudi za saradnju se poveavao, zadaci
su postajali sve sloeniji i obimniji, tako da su se morali posebno izdvajati oficiri za prikupljanje obavijesti od letaa koji su vrili sabotae
zajedno sa mehaniarima, a isto tako je trebalo posebno obuhvatiti
radnike iz radionica za popravak aviona, motora, oruja, instrumenata,
ureaja za gorivo, zatim onih na sakupljanju oruja, municije, bombi i
raznorazne vojne opreme. Proirujui ovu aktivnost na sve ljude
spremne da pomau NOP, odlueno je da se u garnizonu ostvari neto
organizovaniji rad, oslanjajui se na komuniste - lanove Partije, koji
su se dalje trebali baviti neposrednim ilegalnim zadacima i odravati
odgovarajue veze sa partijskom organizacijom u Sarajevu ili sa Obavjetajnim komitetom.
Dolaskom Steve Vrania (doao je u Rajlovac u junu 1941), partijskog radnika iz Zenice, otpoela je jaa aktivnost NOP-a u Rajlovcu.
U Rajlovcu je ve slubovao oficir jedriliar Stanko Grabri, kandidat
za lana KPJ, koji je ve znao niz ljudi spremnih za saradnju. U toku
septembra 1941. godine iz Sarajeva je upuen u Rajlovac panski borac Branko Spasi, zvani panac, lan KPJ. Njihovi blii saradnici postaju letai Enver Rezakovi, Mustafa Radasli i Vlado Jankovi.
Oruani ustanak snano se razbuktavao. Partizanske snage su
oslobodile velika podruja oko Sarajeva. Neka neprijateljska uporita
bila su tjednima opkoljena i sistematski unitavana. Uslijed tako nepovoljne vojne situacije za ustako-njemake snage, Rajlovaka komanda uvodi danonono letenje i pomaganje, prvenstveno njemakim jedinicama, a ako se stizalo i ustako-domobranskim. Stoga je bilo neophodno pronalaziti i otkrivati namjere neprijatelja koji je iz raznih pravaca pokuavao da prodre u dubinu osloboene teritorije. I pored
ovakve orijentacije Rajlovake komande, partizanske snage su 9. novembra 1941. godine napale i na sam Rajlovac, to je predstavljalo
veoma smion podvig za to vrijfeme. Ovaj napad izvrila je Vlahinjska
eta odreda Zvijezda.3)
Krajem oktobra 1941. godine u garnizonu su se nalazila 63 oficira,
75 podoficira, preko 430 vojnika, oko 35 radnika i desetak vojnih inovnika. Meu njima izdvajali su se nama odani saradnici, koji su spremno
pomagali NOP, svaki prema svojim sposobnostima i mogunostima.
Mnogi od njih u poetku se nisu poznavali. Ustaki pukovnik Adalbert
Rogulja, vrlo nehuman ovjek, revnostan u hapenju sumnjivih ljudi,
svako hapenje nastojao je prikazati Nijemcima i ustaama kao njegov
izuzetan doprinos okupaciji.
U takvoj situaciji organizacija NOP-a je za razvijanje svoga djelovanja u garnizonu bila prisiljena da iznalazi najpovoljnije oblike rada.
Ljude je trebalo uvati i pripremati da u borbi ojaaju, ali i da osjete re') Zbornik, tom IV-2, dok. br. 148.

zultate svojih opredjeljenja. Svaka pisana rije koja se u Sarajevu

tampala u ilegalnoj tehnici Mjesnog komiteta, redovno je dostavljana i
u garnizon vazduhoplovaca.
Poto se u devetom mjesecu Vrani vratio u Zenicu, sav posao
na rasturanju Biltena Mjesnog komiteta preuzeli su na sebe Branko
Spasi panac, inovnik u graevinskom odjelu, a zatim Ivan Andrijevi, tokar, iskusan ilegalni radnik, i ja, koji sam doao za skladitara iz
Slavonskog Broda, a zatim se pridruuje i Mustafa Saraevi, stolarski
radnik. Andrijevi i ja povezujemo se sa trojicom naprednih radnika
koji su doli iz Zemuna, bivih uesnika velikog trajka aeronautiara
iz 1940. godine. Mile utija, komunista, u radionici organizuje sabotae, a Franjo Voki, aviomehaniar, i Marko Matasovi prikupljaju oruje
i municiju i sakrivaju u tajno skladite.
Deurni oficiri su budno pratili ulazak i izlazak sa aerodroma, ali
nisu nikada kod ilegalaca pronali nijedan Bilten, unato vrlo estim
pretresanjima i kontrolama. Edo Ambrozi, kao ofer komandanta Rogulje, iskoristio je i ovome stavio jedan Bilten u dep injela, negdje
poetkom 1942. godine. Zato ga je Rogulja dao uhapsiti.
Vezu sa Vojno-obavjetajnim komitetom pri PK, odnosno sa
Brankom Galebom, odravao je pilot Enver Rezakovi. Tako su postojala dva pravca djelovanja iz sarajevskih organizacija prema rajlovakoj organizaciji, jedna linijom Mjesnog komiteta, a druga Vojno-obavjetajnog komiteta.
Od ilegalne organizacije za pomaganje NOP-a u Rajlovcu traeno
je oruje, municija, eksploziv, bombe, vojne sekcije, instrumenti za
navigaciju i razni drugi, za vojsku potrebni materijali. Traeni su dijelovi
radio-stanica, akumulatori, kiseline za akumulatore, kablovi, telefoni,
itd. U to vrijeme uestale su razne sabotae i kvarovi na avionima, na
motorima, instrumentima, zbog ega su avioni bili nesposobni za letenje. Aerodrom je tada raspolagao sa oko 40 aviona, meutim, letjela je
najee samo polovina. Razne komisije pokuavale su da ustanove
razloge ovih kvarova, meutim, pravi uzronici ili krivci nisu nikad otkriveni.
Karakteristian je bio sluaj kada su se oficiri Rezakovi i Jankovi dogovorili da onesposobe svoj Potez, upravo u doba voenja
borbi kod Mesia, u oktobru 1941. Pod avion su postavili elektrinu
grijalicu, otvorili slavinu za benzin, a mehaniaru naredili da ispita paljenje motora. Kod prvog okretaja potekao je benzin iz slavine i prednji
dio motora naao se u plameinu. Jankovia su uhapsili i predali ustakom glaveini Juri Francetiu. U zatvoru su ga tukli, traili da prizna sabotau i da prokae saradnike. Zapovjednik Rajlovca daje nalog oficiru
Marku upanu, strunjaku za avio-motore, da izvri super-strunu
analizu sluaja. Iz solidarnosti sa Jankoviem, upan je u pismenom
izvjetaju ovaj udes prikazao kao skriveni nedostatak na avionu, usljed
ega je dolo do poara. Proitavi ovaj izvjetaj, zapovjednik se razbjesnio i, izbezumljen, istjerao iz svoje kancelarije strunjaka za moto-

re. Ovo je pomoglo i primoralo zapovjednika da Jankovia vrati iz zatvora na njegovu letaku dunost.
U radionicama aerodroma, gdje su vrene opravke motora, letilica i instrumenata, organizacija je dobro djelovala. Uglavnom su tu radili visokostruni, veoma sposobni radnici. Rad se razvlaio, avioni su
mjesecima leali na popravci zbog najmanje sitnice, ekali jer nije bilo
rezervnih dijelova. Radnici su odbijali da ugrauju dijelove koji nisu
bili fabriki i zbog toga su se stalno prepirali sa inenjerom-kontrolorom. Tako su avioni ekali i najsitniji fabriki arafi mnogo mjeseci,
a u meuvremenu su nestajali vitalni dijelovi, i to najee oni za koje
se znalo da se u radionici ne smiju ili ne mogu izraivati. Oficiri - saradnici NOP-a najmanje su dolazili sa svojim avionima na popravak. Oni
nisu smjeli padati pod sumnju. Svi oni drugi revnosni zvani trkai na
kolajne, vrlo esto su uno i histerino protestovali kod upravnika
radionice, zbog spore opravke ili pregleda njegovog aviona.
Zbog takve prakse, ustae u radionicu alju jednog svog povjerenika koji se hvalisao da je doao iz Jasenovca. Uz njega su Nijemci
poslali svojeg specijalistu. Na sreu, ni jedan od njih nije bio strunjak,
tako da je u njihovo vrijeme izvedeno najvie sabotaa. Njihovo prisustvo nije ubrzalo polijetanje aviona. Upravo tada, u proljee 1942.
godine, podmetnute su dvije bombe u avion bombarder Caproni,
jedna u rep, a druga u krilo. Pri polijetanju, avion je teko oteen.
Naroito je bio uporan i vrlo neugodan kapetan Dvorak, grlati
ustaki provokator, robusan i okrutan ovjek. Danima je sam nadzirao
rad mehaniara, upetljavao se u najstrunija pitanja popravke, pa kada
je sve bilo dovreno, nije dozvolio probnom pilotu da ispita avion. U
oktobru 1941. godine odletio je na probu i nad Brezom mu se zapalio
motor. Iz gorueg aviona nije bilo spasa. Komisija nije mogla nita pronai. Radnici su, u svoju odbranu kazali da su upozoravali kapetana na
brzinu revizije motora i nedostatak dijelova, ali da se on nije na to obazirao. Taj sluaj prouo se u garnizonu i pretvorio u poruku za sluaj
drugih revnosnih oficira, koji bi se iz bilo kojeg razloga posluili metodama kapetana.
Mogunosti za ometanje rada, od sitnih do najkrupnijih sabotaa,
bilo je mnogo. Ustae su smatrale da je najvanije da eljezniari dopreme vagone u krug garnizona, pred skladita za istovar. Za vrijeme
istovara odgovorni oficiri su najee sjedili u oficirskoj menzi, a vojnike i skladitare ostavljali da se sami dalje brinu o prispjelim poiljkama
Za vrijeme istovara iz vagona ili kamiona, za vrijeme prenosa do skladita ili u radionicu, zatim kod samog uskladitenja, nastajala su oteenja, negdje sitna, a vrlo esto oteenja kojima nije bilo pomoi.
Nijemci su slali vagonske poiljke iz Srbije, i to najee iz Kraljeva,
Beograda ili Skoplja. Radnicima se nije trebalo nita objanjavati. Dovoljno je bilo sanduk sa instrumentima baciti iz vagona na zemlju, pa
da se svi osjetljivi dijelovi predaju samo komisiji za rashod. Uvijek se
smatralo da su oteenja nastala negdje putem. Prilikom otvaranja

jednog sanduka sa uredno sloenim i zapakovanim avionskim instrumentima irohorizont, koji je upuen iz Kraljeva, pronaeno je pismo napisano irilicom - Ovako trebaju izgledati svi ustaki avioni.
Kad su pregledani instrumenti, samo je najvitalniji dio bio udaren ekiem, tako da se bez francuske industrije irohorizontima nije moglo pomoi. Pismo, najvjerovatnije je napisao neki saradnik NOP-a u
Kraljevu, kruilo je meu ilegalcima u Rajlovcu. Nekoliko aviona je letjelo bez ispravnog instrumenta. Saradnici NOP-a u Rajlovcu su se uvjerili da nisu sami, da postoje i u Srbiji njihovi drugovi.
Proirenjem djelovanja i meu ljudima iz radio-slube, u ijem se
sastavu nalazila radionica i malo skladite dijelova, uspostavljen je
konktakt sa Jerkom Barom, slubenikom, i Sulejmanom Sariem, radio-mehaniarom iz Mostara. Sari je prepravljao radio-aparate za
sluanje radio-vijesti zabranjenih radio-stanica. Na osloboenoj teritoriji nastale su velike potrebe za rezervnim dijelovima radio-stanica, za
akumulatorima, antenama, icama, itd. Veze iz grada neprekidno su
traile pomo. Preko ove dvojice uspijevalo se nai neke traene dijelove. Od Saria je zatraeno da pronae jednu sposobnu radio-stanicu
sa veim radijusom emitovanja. On je u talijanskom konzulatu vrio
nadzor i odravanje radio-stanice, koja je sluila za vezu sa Ministarstvom inostranih poslova u Rimu. Jednog dana, u septembru 1943. godine, on je stanicu odnio na popravak i nikad je nije vratio vlasniku.4) Saradnjom sa ovom dvojicom drugova dobivene su potrebne informacije
o oficirima i podoficirima radiotelegrafistima, od kojih su neki kasnije
angaovani u Sarajevu za rad na radio-vezi sa Vrhovnim tabom, V korpusom i IV divizijom NOVJ.
Saradnicima NOP-a je bilo stalo da na svim mjestima gdje je bilo
mogue onemogue revnosne oficire u njihovom neprijateljskom djelovanju. U vrijeme etvrte neprijateljske ofanzive, u kojoj su uestvovali avioni iz Rajlovca, nastojalo se to je mogue vie onemoguavati
letenje, i to vie bombi onesposobiti. Ivan Muini, podoficir i strunjak za montau bombi, danonono je radio na ovom poslu. Nikada se
nee moi ustanoviti koliko je bombi onesposobio i koliko je ivota
tada spaeno. Prilikom utovara bombi u avion, sa jednom je nepropisno postupio, izazvao stranu eksploziju, unitio avion i jo dva otetio.
On i pilot su izgubili ivot. Uvijek je govorio: Znajte, ako mi se ikad
neto desi, jedan e avion biti manje protiv partizana.5)
Njemake divizije krajem 1942. godine na istonom frontu trpe
estoke protunapade Crvene armije i gube znatan dio svojih elitnih jedinica, naroito vazduhoplovnih. To prisiljava Vermaht da od svojih satelita zatrai vie novih svjeih snaga. Paveli daje svoj danak u ljudima. U Ministarstvu domobranstva NDH razrezuju se kvote u ljudstvu
po vojnim okruzima. Samo aerodrom u Rajlovcu trebalo je da dadne
*) Ova je radio-stanica sluila Valteru za vezu sa Vrhovnim tabom u toku 1943-1945. godine i nikad nije iznevjerila.
') Arhiv V.U. k. 154, br. 22/3-1.

120 oficira, podoficira i obinih vazduhoplovnih vojnika, pod izgovorom

da se ovi upuuju na izobrazbu u Njemaku. Nije trebalo mnogo razmiljati da se otkrije prava pozadina ove izobrazbe. Komanda aerodroma odreuje poimence oficire, podoficire i domobrane za ealon u
Njemaku. Meutim, tako veliki broj aerodrom nije mogao odvojiti da
se ozbiljno ne ugrozi bojna gotovost aerodroma. Na spisku se ipak
nalo oko 80 ljudi.
I na ovu akciju je organizacija morala odgovoriti. Zapoela je
uporna i brza obrada pojedinaca, naroito dotadanjih saradnika
NOP-a koji su bili na spisku. Osjetilo se da su se neki sa spiska, zbog
familijarnih razloga, kolebali i traili izlaz. Angaovani su vojni Ijekari, dr
Artur Horvat i dr Ivo Bakran u Sarajevu, sa kojima su postojale veze u
Vojnoj bolnici. Na specijalnim pregledima kod nekih su otkrivene
mane i bolesti zbog kojih su zadrani na lijeenju, a drugi su predlagani za otpust iz vojnog kadra. Neki su dobili premjetaj u druge vazduhoplovne centre, tako da se broj odreenih za istoni front smanjio za
preko trideset ljudi. Ovom akcijom spaeno je svih 11 aktivnih saradnika NOP-a.
Poslovi vojnog obavjetavanja nastajali su iz same prirode letake
slube. Piloti su letjeli, vrili razne akcije i priali o pojedinostima na
koje su nailazili. Mnogi su se hvalisali o uspjesima i vjetini koju su
primjenjivali na zadatku. Naravno, na te se nije moglo raunati. Iz tih
prianja mogli su se izdvojiti podaci o mjestu napada, pravcima kretanja, jedinicama koje je trebalo tititi iz vazduha, o njihovom priblinom
brojnom stanju, vrstama naoruanja, koliinama municije,, intenzitetu i
vremenskoj sposobnosti vrenja napada, te o vezama izmeu pojedinih jedinica, uspjesima, gubicima u ranjenim i mrtvim, gubicima u
oruju, municiji, itd. Svi ovi podaci su bili redovno svjei, jer se do njih
dolazilo odmah po slijetanju aviona u Rajlovac.
U svakodnevnim kontaktima sa pilotima-saradnicima, komunisti
su ih oprezno pripremali za pojedine konkretne zadatke. Zavisno od
strunosti i spremnosti oficira, traeno je da teret bombi bacaju na
prazno mjesto, da neaktivirane bombe bacaju u niskom letu na otvorene poljane. Mislilo se uvijek da neeksplodirane bombe mogu zatrebati
partizanima za razna miniranja. Bombe za ive ciljeve trebalo je bacati
u snopu neaktivirane, a mitraljesku municiju troiti - u prazno. Izviake letove trebalo je to vie frizirati da budu to manje od koristi
ili da poslue kao iznenaenje zbog preuvelianih podataka. Izvia
Jankovi, u decembru 1941. godine, podnio je izvjetaj da je ustanovio
snagu ustanika na sektoru Rogatice u jaini od jedne i po divizije, iako
je znao da ni partizani ni etnici nisu tada imali takve vojne formacije.
Ovaj podatak je nekoliko dana preznojavao glave domobranskih tablija, dok nisu ipak jednog dana od Nijemaca dobili odgovor da je ovaj divizijski podatak posljedica straha jednog vazduhoplovnog asnika. Od
pilota je pokret zahtijevao da odugovlae borbene letove, da letke unitavaju prije polijetanja, da ih bacaju upakovane i vezane kako se ne bi

rasprili pri padu na zemlju. Traeno je prilikom bacanja municije i hrane okruenim ili uklijetenim domobranskim i ustakim jedinicama, da
ne zaborave neto od toga bacati i na partizanska podruja. U poetku
su se oficiri ustruavali bacati pakete na pogrena mjesta, ali kasnije je
ta nesigurnost prevladana. Postalo je normalno da se teret izbaci,
zbog nepovoljnih uslova, i na pogreno mjesto.
Na ovim vrlo osjetljivim obavjetajnim pitanjima saradivali su Vrani, Grabri, a zatim Andrijevi, Matasovi i ja (Pero). Znao se raspored letenja pojedinih saradnika, pa su ih drugovi iekivali u povratku,
tako da je bilo puno sluajeva kada je ilegalna organizacija prije doznala o stanju na pojedinim sektorima nego rajlovaka operativna komanda.
Pored ovih podataka koje su davali piloti, u Rajlovaku komandu
slivale su se i druge vojne tajne, one koje su bile od dalekosenijeg
znaaja, kao razni vojni planovi za naredni period, zatim planovi pojedinih ofanziva razraeni na zadatke rajlovake vazduhoplovne baze, te
razna druga tajna nareenja ustaa, Nijemaca, Komande vazduhoplovstva iz Zagreba, itd. Do ovih podataka se dolazilo preko kapetana
Fomagina i Krunoslava Kuluia.
U poetku su informacije u Sarajevu dostavljane Avdi Humi, a
kasnije, kada je dolo do povezivanja Rezakovia sa Brankom Galebom, rad se neto prorijedio. Poslije prve provale u Sarajevu, sredinom
1942. godine, ove poslove je preuzeo ahin Sahinpai Josip. Meutim, i ova veza nije bila najefikasnija. Neto slino se deavalo sa doturanjem raznog oruja, municije i opreme. Sve se unosilo u strogo kontrolisano Sarajevo, da bi se opet, uz tekoe, ponovo iznosilo na okolna podruja. Na tom mukotrpnom radu padali su ljudi u zatvor i to
zbog slabe organizacije u vezama. To je prisililo rajlovaku organizaciju NOP-a da uspostavlja krae veze - na bliskom terenu, prvo preko
porodica iji su oevi i sinovi ,u partizanima, a kasnije sa terenskim radnicima, sreskim komitetima, Visoko-fojnikim odredom, tabom X divizije, itd. To jo uvijek ne znai da su veze sa Mjesnim komitetom u
Sarajevu prestale. One su jaale kad je rad MK tekao sa manje tekoa, a opadale u jeku provala i praznina koje su zbog toga nastajale.
Svaki pojaani rad ilegalaca u Sarajevu uvijek se pozitivno odraavao i
na rad organizacije NOP-a u Rajlovcu.
Spremnost pojedinih oficira iz Rajlovca da saraduju sa NOP-om
dala je mogunost da se u PK KPJ za BiH pokrene inicijativa i o eventualnom napadu na Rajlovac da bi se unitio cjelokupni avionski potencijal i naoruanje. Predviala se i mogunost za prelet na partizansku
teritoriju grupe pilota sa sposobnim avionima. Odreena su dva najbolja aviona kojima je raspolagala baza u Rajlovcu, a odreeni su i piloti
koji su dali svoj pristanak, Enver Rezakovi i Mustafa Radasli Mio, a
od izviaa Vlado Jankovi. Odlueno je da se ekipi prikljui i Stanko
Grabri. Do ovog preleta nije dolo jer je u januaru 1942. godine nepri-

Prva stranica izvjetaja Zapovjednitva zranih snaga Hrvatske od 25. 4. 1942, u kome se, Izmeu ostalog, govori o hapenjima aktivista NOP-a u Zrakoplovnoj luci Sarajevo

jatelj poduzeo drugu ofanzivu protiv partizanskih snaga, pa je ovaj poduhvat odgoen za bolje dane.
Uspostavili smo i veze sa oficirima iz III zbornog podruja. U toj
komandi slubovali su rezervni oficiri na prijemu povjerljive pote i bili
u mogunosti da, svojim vezama, provjere dobivane informacije. U
poetku je oficir Alfred Gajer poeo davati vrlo korisne odgovore, a
poto je pota dolazila u komandu tokom itavih 24 sata, on angauje i
oficire Franju Brezara i Maksa Kovaia, nae aktiviste od ranije, te se
tako obezbjeduje danonono dobijanje informacija. Oficir Mustafa
airagi vodio je nadzor nad slubom koja je kontrolisala, za potrebe
taba, sve telefonske razgovore. Njegovim informacijama jo dublje se
uspjelo ukljuiti u tajne i strogo povjerljive vojne odluke. Tako je uspjelo naem pokretu da bude neprekidno obavijeten o vanim vojnim
odlukama koje su uvane u sefu samog naelnika taba III zbornog
podruja.
Njemaka komanda je neprestano i budno pratila rad, uspjehe i
sva zbivanja u Drugoj Zranoj Luci. U namjeri da ojaa aerodrom u
toku pete neprijateljske ofanzive, odreuje da se 4 moderna bombardera DO-17 dodijele ovom aerodromu. To je znailo etverostruko poveanje ubojite spremnosti baze u odnosu na dotadanju, jer su ovi
avioni imali nosivost po 2 hiljade kilograma bombi. Istog asa kada su
avioni stigli, naa organizacija je zasjela da razmotri ovaj okupatorov
korak. Iznadeno je tada najkorisnije rjeenje. Preko tada ve provjerenih mogunosti, u tri aviona dodijeljene su kompletne posade oficira i
podoficira dotadanjih saradnika NOP-a, a samo etvorica su bili pod
uticajem komande aerodroma. Meutim, uticaj NOP-a je bio u tom periodu veoma jak. Dvije posade bile su spremne i odmah prihvatile prijedlog da prelete u partizane sa dva aviona krcata gorivom i bombama.
Ovaj prelet bombardera trebalo je po svaku cijenu organizovati,
pa se stupilo u vezu sa ahinpaiem u Sarajevu. Rajlovani su oekivali odgovor, uvjereni da e konano ispuniti svoja ranija obeanja o
prelasku dva aviona, data jo 1941. godine. Ovaj put radilo se o viestruko boljim i modernijim avionima nego to su bili stari Potezi i
Bregeji. Izmeu organizacije i oficira stalnu vezu odrava Oficir Nikola Kaledin. Cijela se akcija dri u najveoj tajnosti. Avioni su od trenutka kada je ovo odlueno bili stalno nakrcani gorivom i bombama radi
uzleta za svako vrijeme - im se veza uspostavi.
Organizacija je, drei se ranije odluke o prelasku aviona na Romaniju, smatrala da ova akcija ne smije propasti. Uspjean prelazak
aviona za ustae i Nijemce znaio bi teak udarac. Kako ahin ahinpai Josip nije odgovarao na na zahtjev, organizacija je zatraila
kontakt sa Vrhovnim tabom, preko terenskih radnika. Poslije proboja
na Sutjesci formira se Visoko-fojniki odred u kome se nalazio i Edo
Ambrozi Aco, raniji saradnik organizacije u Rajlovcu. On je usposta42 - Sarajevo u revoluciji

657

vio vezu sa Dimitrijem Kovaeviem iletom,9) od koga je dobio odobrenje za prelet aviona na Livanjsko polje, sa odreenim znacima za
prepoznavanje aviona i prihvat posade.
Njemaka komanda, preko svoje policije, posumnjala je u ponaanje nekih oficira i cijelu bombardersku skupinu DO-17 premjeta u
Mostar. Veza nije izgubljena jer Kaledin i dalje odrava vezu izmeu
oficira i organizacije u Rajlovcu. U daljnju organizaciju ukljuuje se i
oficir Ibro Sijeri, koji je konano dobio potrebne karakteristike za
uspjean prelet prvog aviona sa posadom:7) kapetan Krunoslav Kului, Demil Bukovac, Vitomir Tabakovi, Demil Kaini, Emil Putarek, Ivan Hercigonja i Josip Grgi. Drugi prelet bombardera DO-17 izvren je pod znatno teim uslovima. Nijemci zapanjeni postupkom Kuluia, nareuju da se avioni, pod straom, vrate u Rajlovac. Svim pilotima su postavljeni za nadzor njemaki policajci. No, i pored toga, pilot
Dragan Ratkovi je na silu uletio u svoj avion sa cjelokupnom posadom i bez odobrenja za let, odletio u Bari, gdje se javio vazduhoplovnoj komandi NOV-a i POJ-a.
Izmeu pojedinih slubi u bazi Rajlovca i Protuvazdune odbrane
Sarajeva sa 4 kompletne baterije topova i tekih viecjevnih mitraljeza
postojale su svakodnevne slubene veze. Tim putem se ustanovilo da
su neki oficiri i podoficiri u tim baterijama politiki na strani NOP-a, pa
se pristupilo organizovano i ovim ljudima. Ukljueni su u aktivnu saradnju oficiri Zvonko Dugonji sa Grdonja, Sulejman Demirovi sa Alipainog Mosta, lan KPJ, i Ljudevit Gerl, lan KPJ, iz baterije sa Rajlovca.
Gerl je veze odravao izravno sa Josipom.
Organizacija je mnogo panje posveivala politikom radu, propagirajui velike uspjehe partizana. U poetku se ovaj rad odvijao
uglavnom meu saradnicima, a preseljenjem Saraevia iz Sarajeva u
Rajlovac, u proljee 1942. godine, ovo djelovanje prenijelo se i na
okolna sela, na tamonje stanovnitvo. To i nije bilo teko. Piloti su
svakodnevno donosili razne obavijesti, a iz Sarajeva su stizale vijesti o
stalnom pridolasku velikog broja mrtvih i ranjenih njemakih vojnika,
ustaa i domobrana. Iz Mjesnog komiteta su pristizali bilteni kao nedjeljne novosti, a preko zabranjenih radio-stanica, koje su redovno
sluane, dobivao se pregled stanja na irokom svjetskom planu. U nedostatku dovoljnog broja Biltena, organizacija je povremeno vrila umnoavanje na pisaim strojevima ili apirografu. Meu povjerljive ljude
prenoene su informacije, nedjeljni bilteni, a naroito o razvoju snaga
na osloboenim podrujima, te raskrinkavani etniko-izdajniki zloini nad nedunim stanovnitvom i davana obavjetenja o stalnim sukobima koje su pojedine okolne partizanske jedinice imale sa etnikim
bandama.
') Dimitrije Kovaevi ile bio je u sastavu Obavjetajnog centra pri Vrhovnom tabu NOV
i POJ.
') Radi se o avionu DO-17 kojim je trebalo da preleti u Italiju Ivo Lola Ribar, a koji su njemaki avioni otkrili i pri pokuaju uzleta unitili novembra 1943. godine.

Prvi kontakti komunista iz Rajlovca u selima uspostavljeni su sa

porodicama iz kojih je bilo boraca u partizanskim jedinicama. Ljudi su
ih rado primali, povjeravali im svoje brige, s radou oekivali kada e
se opet pojaviti i ohrabriti ih. To je naroito bilo potrebno u doba kada
su i ustae i etnici atakovali na ova sela. Prije Drugog zasjedanja AVNOJ-a organizacija je imala veze sa ljudima u selima: Crnotina, Ahatovii, Reljevo, Gornja i Donja Bioa, Kadarii, Osijek, Zabre, llija, Semizovac, Podlugovi, erovanj, upa, itd. Meu mjetanima tih sela
isticali su se Svetko Dutina, Vidoje Koprivica, Trifko Makara, Joja
Doki, Bogdan Mrda, Nevenka Baji, uiteljica, Nikola Nikolajevi
Brko, Koa Nikolajevi, Branko Adi, Rafko Zidanek i njegova ena,
Simana Lonto, Nevenka ulji, uiteljica, i drugi. Posebno su se isticali radnici koji su iz tih sela svakodnevno putovali na rad u eljeznikoj radionici u Sarajevu.
Od proljea 1942. godine u garnizonu Rajlovac uspostavljena je
ustaka eta, ustrojena po uzoru na njemaku kaznenu SS-terensku
feldandarmeriju (GFP)8). Njen osnovni zadatak bio je navodno zatita
aerodroma spolja. Prikrivena tim obavezama, eta je lutala po okolnim
selima, upadala u kue, uzimala i pljakala od seljaka kokoi, ito, kukuruz, krompir, meso, masnou, upravo sve do ega se moglo doi.
Zbog toga su se ljudi branili i bunili zbog ove pljake, ali su ih zato
ustae tukli, hapsili, neke i ubijali. Zapovjednik ustaa ime Babi, Luburiev ak iz Jasenovca, zavodio je u selima strah, mnoge silom pokuavajui privoliti da postanu ustaki saradnici. etnici su se okomili
na muslimanska sela, a ustae su vrile pljaku i teror po srpskim selima. Rajlovaka organizacija NOP-a je u tim prilikama pomagala ugroenom narodu, obavjetavajui ga o namjerama i pohodima Babieve
ustake ete, upozoravajui ljude da budu na krajnjem oprezu i da se
sklanjaju. Osjeajui sve nedae rata, kod ljudi se poelo stvarati uvjerenje da je zaista jedini spas i izlaz u meusobnom zbliavanju, bez
obzira na konfesiju i nacionalnost, i prihvatanju veza sa onim snagama
koje se bore za osloboenje. I to je pomoglo da su u toku 1943. godine stvoreni uslovi da se na ovom podruju formiraju partijske organizacije uz pomo Povjerenitva OK KPJ za Sarajevo. To je dalo mogunost da se formiraju NOO koji su od tada, vezujui se sa snagama Visoko-fojnikog odreda, mogli vriti i vojniku zatitu tamonjeg ivlja,
brinuti se za ishranu vojske i veeg broja partijskih pozadinskih radnika.
Sreivanje i tehniko osposobljavanje pojedinih graevinskih objekata unutar ovih baza teklo je vrlo traljavo i sporo. Nai saradnici mogli su nekontrolisano dolaziti do municije i drugih materijala. Ilegalci su
se specijalizovali uglavnom za kragujevke. U grad su odnoeni deseci komada bombi dnevno i predavani pojedinim vezama. Bomba je bila
vrlo podesna da se sakrije negdje oko pojasa a da se ne primijeti. Nes') Geheime Feldpolizei (GFP).

rea je bila u tome to je u proljee 1943. godine prilikom racija i hapenja ilegalnih radnika u Sarajevu, policija otkrila i pronala veu koliinu bombi i oruja iz Rajlovca, zbog ega je dolo do velikog hapenja i u Rajlovcu.
Najlake se izdvajalo oruje i municija kada su dopremani u vagonskim ili kamionskim poiljkama u Rajlovac. Istovar i prenos u skladite vrili su radnici i vojnici. Na putu do skladita obino bi se zagubili dijelovi tih poiljki. Ove materijale primali su oficir Miroslav Stani i
inovnik Marko Matasovi, obojica saradnici NOP-a. Oni su u skladitu
iza jednog regala stvorili zasebno skrovite, za koje nije znao niko drugi osim njih dvojice. Odatle su se ti materijali, na razne naine, iznosili
prema prilikama i potrebama.
Svaki ulazak i izlazak iz vazduhoplovne baze kontrolisali su deurni oficiri, podoficiri i vratari. Oni su se svaki dan mijenjali po rasporedu.
Zavisno od toga koji je odreenog dana bio na slubi, odnosno od
toga da li je saradnik NOP-a ili ne, iznosile bi se i vee koliine. No, i
pored toga, ovo je bilo uvijek igra na sreu, jer su ljudi putovali jedinim
prevoznim sredstvom - eljeznicom, koja je bila stalno pod prismotrom Ustake eljeznike bojne. Mala nesmotrenost mogla je izazvati
sumnju i pretres je mogao biti koban. Ovo su razrijeili oferi kamiona
iz baze, koji su u grad za oficire prevozili ogrev, za njihovu privatnu
potrebu. Prvo bi se utovario skriveni materijal, pa na njega drva ili
ugalj.
Oficiri su vrlo lako dolazili do vojnih sekcija kojima je aerodromska letaka sluba raspolagala. Pored toga, mogli su nabaviti doglede,
busole, pitolje, municiju, kancelarijski materijal, blankete za slubena
putovanja, itd. U aerodromskoj ambulanti snabdijevali su se sanitetskim materijalom i instrumentima. Oficir Reuf Selmanagi se specijalizovao za vojne i oficirske uniforme, a naroito se bavio iznoenjem
puaka.
Dolaskom jedinica Pete krajike divizije, na ovaj teren, a posebno
po formiranju Visoko-fojnikog odreda, uspostavljena je veza sa organizacijom NOP-a u Rajlovakom garnizonu. Tada su utanaene trajne veze. Naroito je vjeto uspostavljena kurirska veza za prenos pote, oruja i vojne opreme. Ovu kurirsku vezu nakon dolaska Valtera u
Sarajevo, od septembra 1943. godine, u cijelosti je preuzeo Mjesni komitet Sarajevo. Tada se iz Sarajeva vri prebacivanje veih grupa omladinaca i omladinki u partizanske jedinice.
Rajlovani su odravali izravne kanale sa Sarajevom, eljeznicom i
cestom, preko Alipainog Mosta do tvornice Avija, na Grbavici. Isto
tako se koristio cestovni put preko Vogoe za Sarajevo. Veze sa osloboenom teritorijom su ile preko Crnotine - Ahatovia prema
Bioi, zatim preko Reljeva - u pravcu Kadaria, a eljeznicom i cestom od Rajlovca do llijaa ili Podlugova. U selima su radile prihvatne
baze za ljude i materijal u svako doba dana i noi. Sa tih sabirnih mjesta veza sa jedinicama je bila brza i u svako doba sigurna.

U proljee 1943. godine nabavili smo jedan motor, kojim se organizacija i kasnije sluila, pa je kurirska sluba za hitna i vana prebacivanja postala znatno bra i efikasnija. Tim motorom je prebaen Saa
Hornov, koji je doao u Okruni komitet Sarajevo u proljee 1944,
ispred 19 zarobljenih ruskih oficira i vojnika koji su radili u njemakoj
bolnici u Sarajevu, da pripremi odlazak ovih ljudi u partizane. Ovo prebacivanje uspjeno je obavljeno.
eljeznicom su iz Sarajeva ljude vodili i potu prenosili braa Fehim i Himzo Ali, braa Pero i Mirko Bilal, Nazif Ajdin i Branko Adi.
Na putu Sarajevo-Podlugovi, vrlo vaan prihvat u Rajlovcu nalazio se u
stanu Mustafe i Ramize Saraevi. Stan se je nalazio uz ogradu rajlovakog garnizona, to je predstavljalo vrlo sigurno i bezbjedno sastajalite odgovornih partijskih radnika iz Sarajeva i sa terena okruga. Slian takav pouzdan stan nalazio se i u llijau u bivoj koloniji neizgraene kovnice topova, u kome je stanovao Rafko Zidanek. U ove stanove
dolazili su partijski radnici iz Okrunog komiteta KPJ za Sarajevo i Vlado Peri Valter. Nekim sastancima prisustvovao sam i ja.
U proljee 1943. godine sa Prijekog suda se iz Zagreba vratio oficir Enver Rezakovi. U Rajlovcu se odmah povezao sa ilegalnom organizacijom NOP-a, a preko nje i sa MK KPJ u Sarajevu. Uspio se osloboditi zatvora i vratio se natrag u slubu u Rajlovac. On se odmah ukljuuje u razradu jedne vrlo interesantne ideje koja se, preko deurnih
oficira, stavlja i kao predlog i kao upozorenje komandantu Zrane
luke. Predloeno je komandi, poslije uestalih zranih uzbuna, da se
svi avioni sposobni za let izvuku iz hangara i rasporede rastresito po
samom uzletitu. Ovo je objasnio time to bi u jednom bombardovanju veih razmjera moglo doi do unitenja aviona u hangarima. Komandant aerodroma se saglasio bez ijednog trenutka dvoumljenja. Pojedini saradnici NOP-a lino su uestvovali u utvrivanju razmjetaja
aviona punih goriva, municije i bombi; biljeili svaku,vatrenu prepreku,
nagazne mine, ostavljene prolaze, bodljikavu icu, reflektorska gnijezda, itd. Na osnovu toga napravljena je detaljna skica novonastalog stanja na aerodromu. U stanu Mustafe Saraevia odrana su tri sastanka
na tu temu. Vano je napomenuti da su sve pripreme i podaci vreni
pod pretpostavkom da e napad uslijediti na aerodrom iz vazduha, od
saveznike avijacije, ali do toga nikad nije dolo. Meutim, napad su izvrile jedinice Prve krajike brigade u sadejstvu sa Visoko-fojnikim odredom, u noi 10/11. avgusta 1943. godine. Ono to nisu
uinili savezniki avioni, uinila je partizanska brigada u jednom munjevitom napadu. Time su Nijemci i ustaka vlast pretrpjeli vrlo teak
vojni poraz. Svi sposobni borbeni avioni spaljeni su i raskomadani, a
nijedan nije uspio uzletjeti. Ostali su letai i pomono osoblje bez onih
aviona kojima su do tada sijali smrt po raznim prostorima Bosne i Hercegovine. Aerodrom je ostao samo da slui Nijemcima da vre transport svojih ranjenika i oficira, da bi sa arhivama pred pad Sarajeva, u
panici, bjeali prema sjeveru i svojim granicama.

Na kraju elio bih da istaknem da je aktivnost NOP-a na rajlovakom aerodromu dala vrijedan doprinos borbi, koji je vidljiv i iz podataka o broju aktivista NOP-a iz tog garnizona: 14 oficira, 6 podoficira, 4
inovnika, 7 domobrana i 11 radnika raznih struka. Medu njima je bilo 5
lanova KPJ i 3 kandidata za lanove KPJ. Hapeno je zbog uea u
NOP-u 6 oficira, 2 podoficira, 6 vojnika, 2 radnika i 1 inovnik, ukupno
17 aktivista. Stupilo je u NOV i POJ 12 oficira i 7 podoficira, 3 inovnika
i 7 radnika. U jedinicama NOV i POJ-a, u raznim sukobima sa Nijemcima, ustaama, domobranima i etnicima, poginulo je pet oficira.

IVICA MILIEVI

POSLIJE DVIJE VELIKE

NEPRIJATELJSKE OFANZIVE
Zavretak petomjesenih borbi koje su vodile jedinice NOVJ sa
okupatorom i domaim izdajnicima, u okviru operacija Weis-1,
Weis-2 i Schwartz, poznatih kao etvrta i peta neprijateljska ofanziva, a posebno ukupan ishod ovih borbi, u istoriji NOB i NOP predstavljaju jedan od prelomnih momenata koji e se snano odraziti na
dalji razvoj narodnooslobodilake borbe i narodnooslobodilakog pokreta. Dalekosenost rezultata ovih dogaaja prevazilazi okvire teritorije na kojoj su se borbe odvijale. Odjek ovih borbi protegao se na sve
krajeve nae zemlje i neposredno se odrazio na opti strategijski i politiki poloaj neprijatelja u Jugoslaviji, kao i na optu poziciju NOVJ u
vojnikom pogledu i politiku poziciju NOB i NOP, a rezultati, posebno
posljednjih borbi o kojima je rije, predmet su svestranih studija i analiza. Najkrupniji rezultati su sljedei:
1. Za ove operacije neprijatelj je prikupio najjae efektive za borbu protiv naih snaga, u poreenju sa poduhvatima koje je preduzimao protiv jedinica NOV i POJ poetkom ustanka. Operacije su veoma
briljivo, svetrano i vrlo pedantno pripremane na svim komandnim nivoima. I Hitler je bio angaovan u odreenim fazama planiranja operacije, a poznato je da je on izdao nareenje za planirani poduhvat, koje
je dostavljeno u odgovarajuoj formi svim tabovima operativnih jedinica odreenih za izvoenje operacija.
Osnovni cilj operacija bio je da se definitivno likvidira ustanak u
Jugoslaviji i tako stvori slobodna pozadina, odnosno slobodan operativni prostor njemakim snagama koje su bile, dejstvom naih snaga,
toliko ugroene da je to njemakom komandovanju predstavljalo problem strategijskih razmjera, ne samo na teritoriji Jugoslavije ve i na
Balkanskom poluostrvu i na jugoistoku Evrope. Postizanjem ovog osnovnog cilja bile bi njemakom okupatoru stvorene vee mogunosti

za korienje jugoslovenskih materijalnih i ljudskih izvora za oruane

snage i ratnu privredu, to je dosada bilo onemogueno postojanjem
velike osloboene teritorije koju su drale nae snage. Za planirane
operacije Nijemci su prikupili sve snage koje su u to vrijeme mogli angaovati, ojaavi ih talijanskim, ustakim, etnikim i domobranskim
jedinicama. Tako je njemaki okupator prikupio, pripremio, razvio i
upotrijebio u etvrtoj ofanzivi oko 90000 vojnika. Ove snage bile su
podrane snanom artiljerijskom i avijacijskom vatrom.
Poto je Vrhovni tab NOV i POJ, jo prije ofanzive, planirao pohod naih jedinica u pravcu Crne Gore i Sandaka, u prvom dijelu
etvrte ofanzive neprijateljskim snagama suprostavljene su sve snage
sa teritorije Bosanske krajine, Like, Dalmacije, Korduna i Banije, da bi
docnije Vrhovni tab izdao nareenje Prvom bosanskom korpusu i
Prvom hrvatskom korpusu da ostanu na svojoj teritoriji i napadaju neprijatelja iz pozadine i sa bokova, a sa Glavnom operativnom grupom
od etiri divizije da napadaju neprijatelja razbijajui ga prema ranije
utvrenom pravcu. U sastavu Glavne operativne grupe nalazi se bolnica sa 4.000 ranjenika koji se nisu mogli ostaviti i prepustiti zvjerstvima
okupatora. Prema tome, u drugom dijelu etvrte ofanzive protiv 90000
neprijateljskih vojnika, borilo se 14500 naih boraca.
U petoj ofanzivi, poueni neuspjehom u prethodnoj, a koja je, u
stvari, produetak etvrte ofanzive, Nijemci dovlae nove jedinice i angauju 127000 vojnika protiv naih 19000 boraca. Uz ovo treba naglasiti
da je okupator koncetrisao ove snage na manjem prostoru, namjeravajui da izvri potpuno opkoljavanje na uem prostoru i po geografskom sklopu teem za nae snage. Dakle, reklo bi se da je neprijatelj
predvidio sve i preduzeo sve potrebno po kriterijima klasine strategije, ali nije mogao predvidjeti i prodrijeti u novu revolucionarnu strategiju koju je primjenjivao Vrhovni tab na elu sa Titom, a to je bilo ono
to je odluilo i tada, i ranije, i kasnije.
Uz svu pedantnost prilikom priprema i maksimalno naprezanje,
neprijatelj nije postigao cilj. Pretrpjevi neuspjeh, najprije na prostoru
Bosanske krajine i potpunim porazom u bici na Neretvi, a zatim u petoj
ofanzivi, u bici na Sutjesci, neprijatelj je obustavio operacije ne ostvarivi svoje planove. Ne samo to to nije definitivno likvidirao ustanak,
udarnost naih snaga i Vrhovni tab NOV i POJ (unitenjem Vrhovnog
taba, tj. vojnog i politikog rukovodstva NOB smatrao je da e likvidirati ustanak), neprijatelj nije uspio ni da ih onesposobi za dalje borbe,
ak ni za krae vrijeme. Vie nikada do kraja rata, do koga je ostalo jo
pune dvije godine, njemaki okupator nije uspio preduzeti vojniki poduhvat slinih razmjera protiv naih snaga.
2. Neuspjeh neprijateljskog poduhvata, koji je veoma buno propagiran kao uspjeh okupatora, pa je i u toku borbi nekoliko puta objavljivano unitenje naih snaga i likvidacija ustanka. U sutini, uspjeh
naih jedinica veoma brzo je odjeknuo irom zemlje, kao i van granica

Jugoslavije. Slom neprijateljske kampanje u etvrtoj i petoj ofanzivi, za

nas je bio snana politika, a ne manje i vojnika pobjeda.
Nakon proboja naih snaga iz obrua u kanjonu Sutjeske, neprijatelj je obustavio planirane operacije, a nae snage razvile su iroku
ofanzivu u istonoj Bosni. U tom naletu, za veoma kratko vrijeme, jedinice iz sastava Glavne operativne grupe oslobodile su itav prostor
junog dijela istone Bosne, izmeu Tuzle i Sarajeva, i sve gradove na
tom prostoru: Vlasenicu, Han-Pijesak, Srebrenicu, Kladanj, Olovo, Bratunac, Zvornik, te izbile do Tuzle i Doboja.
3. U toku borbi u ove dvije ofanzive, koje su trajale pet mjeseci
pod veoma tekim uslovima, uz brojnu i tehniku nadmonost neprijatelja, u oskudici u sredstvima za ivot i borbu, sa velikim brojem ranjenika i bolesnika u borbenom stroju, nai borci su ispoljili nevjerovatnu
hrabrost, odlunost, upornost i samoprijegor. O tome je drug Tito u
biltenu Vrhovnog taba, broj 2 9 - 3 1 za juni-avgust 1943. godine, napisao: Besprimjerno herojstvo naih boraca i snalaljivost komandnog
kadra savladali su skoro nemogue zapreke. Peta neprijateljska ofanziva i njen krah digao je pred itavim svijetom ugled nae slavne Narodnooslobodilake vojske na visok stepen... I dalje, u istom lanku,
govorei o etvrtoj ofanzivi, drug Tito nastavlja: Planovi Vrhovnog taba bili su ostvareni. etvrta ofanziva je propala. Opkoljavanje nae slobodne teritorije i unitavanje naih snaga nije uspjelo, zahvaljujui
kontramanevru nae udasne grupe kod Neretve i Gornjeg Vakufa. Ranjenici su spaseni. Draa Mihailovi je bio likvidiran ba u onim krajevima gdje je bio najjae zasio. Otada on vie ne predstavlja nita u vojnikom pogledu, a politiki se potpuno raskrinkao.
4. Na uspjeh odjeknuo je i van granica nae zemlje. Istina o
naoj borbi snanije se probijala u inostranstvu, to je uslovilo simpatije, ugled i priznanje od svih slobodoljubivih snaga, prije svega, u zemljama antifaistike koalicije, koje e ubudue nau borbu i na pokret
tretirati kao znaajan inilac saveznikih snaga u borbi protiv faizma,
kako u vojnikom pogledu tako i u politikom.
U izvjetaju na Drugom zasjedanju AVNOJ-a, drug Tito je, govorei o rezultatima 4. i 5. neprijateljske ofanzive, izmeu ostalog, rekao:
...prvi put su saveznici poeli priznavati Narodnooslobodilaku vojsku
time to su poslali u Vrhovni tab Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije svoju vojnu misiju.
5. Po svojoj dalekosenQsti, na uspjeh u ovim dvjema ofanzivama bio je takvog dometa da se razdoblje u kome su se odvijale ove
ofanzive, a posebno ono nakon zavretka ovih operacija, moe smatrati jednim od prelomnih u vojnikom i politikom pogledu.
Na politiki uticaj na veliki dio masa bio je neosporan, odluujui
i prije 4. i 5. ofanzive. Poslije njih nastaje intenzivno diferenciranje u
onom dijelu masa koji je jo imao iluzije o okupatoru i kvislinzima, na
one koji prestaju vjerovati okupatoru, kolebaju se ili prilaze na stranu
NOP i na one koji i dalje ostaju upregnuti u kola okupatora. Drug Tito u

Prva strana Biltena V NOV i POJ sa lankom Vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita pod naslovom Peta neprijateljska ofanzlva

izvjetaju na Drugom zasjedanju AVNOJ-a, ovako je ocijenio politiki

odjek naih uspjeha u ovim slavnim bitkama: Vjera u blisku pobjedu i
konano osloboenje naih naroda ispod okupatorskog jarma zahvata
sve ire slojeve naroda Jugoslavije, to se izraava u masovnom prilivu
novih boraca u nau Narodnooslobodilaku vojsku, to se izraava u
pristupanju naoj narodnooslobodilakoj borbi mnogih istaknutih politikih, kulturnih i javnih radnika u svim zemljama Jugoslavije.
6. I najzad, veoma znaajno, treba rei da su nae jedinice na Neretvi u toku 4. ofanzive, vodile najhumaniju bitku za ranjenike u istoriji.
Mjesec dana vodile su se borbe za spaavanje 4000 ranjenika, koje bi
neprijatelj zvjerski poubijao da su mu pali aka. U tim borbama drug
Tito, kao vrhovni komandant, ispoljio je takve kvalitete vojskovoe i
stratega kojima e obogatiti riznicu revolucionarne strategije. Manevar
koji je Tito izveo na Neretvi i Sutjesci uao je u mnoge vojne udbenike, a te bitke izuavaju se u mnogim vojnim kolama. U vojnu literaturu ule su kao genijalan uzor uspjenog suprotstavljanja brojno i tehniki nadmonijem neprijatelju, to e docnije posluiti mnogim narodima i revolucionarnim pokretima u borbi za nacionalno osloboenje.
Krah neprijateljskog poduhvata u 4. i 5. ofanzivi i uspjeh naih
snaga snano je odjeknuo u cijeloj naoj zemlji i bio podsticaj za dalji
razmah oslobodilake borbe. Naime, pobjede u ovim borbama bile su
uspjesi svih naih jedinica irom zemlje, poto su u njima uestvovale i
jedinice NOV i organizovane snage na prostorima gdje nisu voene
bitke. Drug Tito je 7. februara 1943. godine u biltenu Vrhovnog taba
izdao sljedeu zapovijest: Usljed velike ofanzive koju su zapoeli ujedinjeni neprijatelji - Nijemci, Talijani, ustae i etnici Drae Mihailovia, na nau osloboenu teritoriju u Bosni i Lici, nareujem svim partizanskim odredima i brigadama u Slavoniji, Sloveniji, Crnoj Gori, Hercegovini i istonoj Bosni da smjesta preduzmu pojaane napade protiv
oslabljenih garnizona neprijatelja, da smjesta preduzmu unitavanje
eljeznikih pruga, razne vrste transporta, vojnih skladita, saobraajnih puteva i veza, kao i svih vojnih objekata. Okupatori su dovukli sa
sviju strana Jugoslavije vojsku protiv osloboene teritorije i ovo treba
da iskoriste svi nai naoruani odredi protiv okupatora i njegovih slugu. Nae jedinice to izvravaju. V. Dedijer je u Dnevniku, 21. 3. 1943.
godine citirao depeu iz Krajine: Oslobodili smo Drvar, Petrovac,
Grahovo, Dobrljin. Steemo obru oko Glamoa, Livna, Sanskog Mosta i Bihaa. Javite da li vam je, potrebna naa intervencija radi rastereenja. A, iza pete ofanzive, Dedijer pie: Sarajevo je opkoljeno sa
svih strana, jer su Trea i Sedma krajika brigada pokidale prugu Sarajevo - Viegrad, a most kod Jablanice jo nije opravljen tako da ni pruga Sarajevo - Mostar ne radi. I tu emo prugu ponovo ruiti. Na taj
nain od veeras e biti preseena veza Bosne sa severom, vani elezniki vor, Sarajevo, izolovan. Istovremeno je i rudarskom bazenu u
Bosni zadat teak udarac, - Kakanj, tuzlanski reviri. (Dnevnik, knj. II,
str. 322)

Nae jedinice u Slavoniji osnovna dejstva usmjerile su na prugu

Zagreb - Beograd koja uglavnom nou ne radi. Danju neprijatelj popravlja ono to su nae jedinice poruile, tako da ova pruga vie ne
radi nego to radi.
U neposrednim borbama u toku etvrte ofanzive uestvovali su,
pored I i II proleterske brigade, jedinice NOVJ iz Bosne, Hercegovine,
Crne Gore, Sandaka, Dalmacije, Like, Korduna i Banije. U petoj ofanzivi, u okviru Glavne operativne grupe Vrhovnog taba, uestvovalo je
16 brigada, od kojih 5 iz Bosne i Hercegovine (6. istinobosanska, 15.
majevika, 10. hercegovaka, 3. i 7. krajika). U ovim tekim borbama,
koje su u istoriji NOB bile od presudnog znaaja, izginuo je veliki broj
boraca. Gotovo sve brigade su iz tih borbi izale prepolovljene. Medu
poginulim naao se veliki broj boraca iz Sarajeva i okoline. Naveu
kao primjer samo imena poginulih narodnih heroja iz sarajevskog podruja u ove dvije velike bitke: Miljenko Cvitkovi (panski borac),
Branko urbat Bane, Avdo Hodi Hoda, Boria Kovaevi, Marko
Eimovi, Karlo Batko, Aleksa Bojovi Brko, Hamid Beirevi, Duan
Paji Dai, erif Lojo i Milan arac. Kako nije zadatak ovog mog napisa da iznesem sva imena poginulih Sarajlija, istaknutih boraca i poznatih aktivista - revolucionara kojih je bilo vie desetina, duan sam da
bar u ovakvom globalnom vidu to naglasim da bih istakao da je i grad
Sarajevo u ove dvije velike istorijske bitke dalo brojne rtve. Gotovo
svi oni su bili komunisti, lanovi Partije i SKOJ-a.
Svakako da su se pobjede NOV i POJ u 4. i 5. ofanzivi najprije i
najneposrednije odrazile u onim predjelima gdje su operacije izvoene. Proboj naih snaga iz obrua na Sutjesci izvren je na prostoru
istone Bosne. Ponovo je osloboena sva teritorija izmeu Tuzle i Sarajeva. Stvorena je kompaktna slobodna teritorija, koja e, uz krae
prekide, ostati do kraja rata pod naom kontrolom i stalno se proirivati. Nakon godinu dana, na prilazima Sarajeva ponovo su nae snage,
a blia okolina grada u rukama je naih jedinica. Tako su se jo jednom
u potpunosti ostvarile zamisli i naredbe druga Tita sa svim elementima
karakteristinim za vodenje operacija Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije.
Neprijatelj je iznenaen. Njegov neuspjeh je potpun, ve lii na
nemo. Treba istai da je upravo zbog znaaja Sarajeva i njegove okoline, neprijatelj u toku 1942. godine svestranim akcijama: vojnim, politikim, obavjetajnim i policijskim, nastojao ga uiniti bezbjednim prostorom, u emu je dobrim dijelom uspio, ali samo privremeno. U toku
1942. godine, usljed mjera neprijatelja, u Sarajevu i okolini nastupila je
relativna oseka ustanka. U gradu je pod strahovitim policijskim terorom stradao veliki broj graana - pripadnika NOP-a i simpatizera, te
znatan broj lanova Partije i SKOJ-a. Partijska organizacija u gradu bila
je prisiljena da se povue u veu ilegalnost kako bi se prilagodila no-

.vim uslovima, sredila i osvjeila svoje redove i pripremila za rad u izmijenjenim uslovima.
Mada je, u cjelini, situacija bila teka, u Sarajevu NOP nije uniten. Rukovodstvo Partije i partijska organizacija u gradu nisu prestali
postojati, djelovati i rukovoditi svim akcijama, zahvaljujui vrstini organizacije, tradiciji i uticaju koji je Partija zadobila u predratnom razdoblju, a posebno u periodu od okupacije, poetka ustanka i njegovog
razvoja - do proljea 1942. godine. Naime, do tog vremena Sarajevo
je bilo jedno od najjaih uporita Partije i NOP-a.
Oslobaanjem velikog dijela istone Bosne i sarajevske oblasti
poslije pete neprijateljske ofanzive, stvoreni su uslovi za pojaanu aktivnost u gradu. Partija postepeno ali vidljivo razvija djelatnost na
okupljanju simpatizera i organizovanom djelovanju na mobilizaciji boraca i njihovom upuivanju u nae jedinice preko veza koje smo nazivali kanali i koji su ponovo aktivirani, a neki nikad nisu ni prestali postojati. Organizovano se prikuplja materijal kao pomo naim jedinicama. Naroito se ine napori, i to uspjeni, na razvijanju politike aktivnosti. Broj aktivnih simpatizera se poveava, ak ih nije teko nai.
Poto je dolo do potpune kompromitacije svih domaih izdajnika i
padanja u vodu svih njihovih obeanja, i kolebljivi ili do tada neopredijeljeni poinju se opredjeljivati za NOP. Graani Sarajeva otvoreno se
suprotstavljaju nasilnoj mobilizaciji u neprijateljske formacije i sve
ee odlaze u partizane.
Veoma snaan zamah borbi naih jedinica u istonoj Bosni, o kojima Mjesni komitet Partije u Sarajevu, putem biltena, obavjetava stanovnitvo, snano podstie akcije u gradu i mobilie, posebno omladinu za akcije i borbu. Zahvaljujui ponovo uspostavljenim brojnim vezama grada sa naim jedinicama i rukovodstvima na slobodnoj teritoriji, u Sarajevo su stigle vijesti o toku borbi u petoj ofanzivi, o hrabrosti i
visokom moralu naih boraca, o neuspjehu neprijatelja i o porazu domaih kvislinga. Neposredniji dodir gradske partijske organizacije sa
naim jedinicama, olakava i omoguava konkretnu i iroku politiku
aktivnost u gradu. Poto je ta aktivnost ubjedljiva, nailazi na punu podrku stanovnitva.
Veze izmeu Sarajeva i slobodne teritorije su vre i intenzivnije
to omoguava koordinaciju akcija, iru, plodotvorniju i konkretniju
aktivnost. U sarajevskoj oblasti se formiraju novi odredi: Visoko-fojniki i Jahorinski i obnavlja se Romanijski odred. Uporedo sa tim, oivljavaju odbori narodne vlasti. Partijska organizacija u gradu razvija iroku aktivnost na prikupljanju podataka o stanju i namjerama neprijateljskih jedinica i o svemu obavjetava jedinice i rukovodstva na slobodnoj teritoriji. Partija uspijeva stvoriti mreu saradnika u neprijateljskim vojnim formacijama, naroito meu domobranskim vojnicima i oficirima, koji masovno prihvataju saradnju sa NOP-om Preko ove mree
prikuplja se sanitetski i borbeni materijal.

Okupator oigledno ima sve manje oslonca, etnici su vojniki i

politiki poraz zapoeli porazom u bici na Maleevcima i Majevici krajem 1942. godine, da bi poslije bitke na Neretvi prestali predstavljati
ozbiljnu vojniku i politiku snagu. Dvadesetog juna 1943. godine nae
jedinice likvidirale su etnike grupe u borbi na Obiju, koje su bile pod
komandom etnika Miloa Pantia i muslimanskog izdajnika, majora
Fehima Musakadia. Panti je komandovao jednom kolonom etnika u
bici na Neretvi. To su u stvari, bili razbijeni ostaci koji su pokuali nekako se odrati poslije poraza na Neretvi i kod Kalinovika. Sprega Pantia i Musakadia rjeito govori o nastojanju svih snaga u borbi protiv
NOP-a, ali isto tako govori i o njihovoj nemoi - pa se udruuju bez
obzira na ideoloka opredjeljenja.
U noi izmeu 10. i 11. avgusta 1943. godine jedinice Prve krajike brigade izvrile su napad na aerodrom i vazduhoplovni garnizon u
Rajlovcu i tom prilikom unitile i onesposobile 34 aviona. Istovremeno
dijelovi Prve krajike brigade i Visoko-fojnikog odreda, koji su
obezbjeivali napad iz pravca Visokog, likvidirali su posadu u eljeznikoj stanici Podlugovi, gdje su unitili 6 lokomotiva i 70 vagona i izbacili
sa kolosijeka njemaki oklopni voz. Uspjeno izvedena akcija imala je
snaan vojni i politiki efekat, jer je uslijedila poslije pete ofanzive, kad
je neprijatelj i dalje uporno irio vijesti o unitenju jedinica NOV i POJ.
Znaaj ove akcije je vei kada se zna da je u Rajlovcu u proljee 1943.
godine bilo komandno mjesto njemake avijacije za podruje Srbije i
NDH, a za vrijeme pete ofanzive letake jedinice u Rajlovcu bile su
ojaane sa dvije avio-grupe. Napad na Rajlovac izvren je dijelom i uz
pomo organizacije na terenu i naih saradnika u garnizonu.
Ova uspjela akcija snano je odjeknula u Sarajevu i okolini. Neprijatelj je zaprepaten. Osjea se demoralizacija u njegovim redovima i
osjeaj nemoi da bilo ta ozbiljnije uini kako bi zaustavio narastanje
otpora okupatoru koji se ispoljava u veoma raznovrsnim oblicima.
Sarajevo ponovo postaje snano uporite Partije u kojem se odvija aktivnost intenzitetom koji neprijatelja ogorava i dovodi u sve bezizgledniju situaciju. Borbe u okolini Sarajeva, povezane sa irim podrujem istone Bosne, poprimaju iroke razmjere. Narodnooslobodilaka borba se rasplamsava, narodnooslobodilaki pokret iri i svakim
danom dobija sve vei razmah. U partizane pristiu novi borci od kojih
se formiraju nove brigade i divizije. Drugog jula 1943. godine formira
se Sedamnaesta udarna divizija. Ve 21. septembra formira se esnaesta muslimanska brigada, a 10. oktobra Osamnaesta hrvatska brigada.
Istog dana, tj. 10. oktobra formira se Dvadesetsedma divizija. Uz ovo
treba naglasiti da je 2. oktobra osloboena Tuzla, to je imalo veliki
vojni i politiki znaaj za dalji razvoj NOB-e i NOP-a i uslovilo novi priliv
boraca. Likvidacijom etnika na Crvenim stijenama, sva Romanija je u
naim rukama, a kompaktna slobodna teritorija stvorena je u istonoj

Bosni. Okupator dri samo jo Sarajevo, ali i na prilazima Sarajevu su

nae jedinice.
Kapitulacija Italije izbacila je iz faistikog stroja jednog partnera.
Obaveze Italije preuzimaju na sebe Nijemci. Time je opti poloaj njemakog okupatora znatno oslabljen. Oslabljene snage mora razvlaiti
da bi, koliko-toliko, popunio garnizone koje su do tada drali Talijani.
Nesigurnost u i oko Sarajeva posebno mu zadaje brige, jer taj prostor
smatra izuzetno znaajnim. Naime, preko Sarajeva vode komunikacije
na sjever, posebno znaajne za povlaenje snaga sa juga Balkana, o
emu njemaka vrhovna komanda ve razmilja. Naime, na istonom
frontu Nijemci su u odstupanju pred velikom ofanzivom Crvene armije.
Poetkom septembra saveznike trupe ve su se iskrcale na talijansko tie.
Da bi otklonio opasnost koju mu predstavljaju nae snage, koje
stalno ugroavaju komunikacije Sarajevo - Viegrad i Sarajevo Brod, neprijatelj pravi ispade iz garnizona sa ogranienim ciljem i zadovoljava se samo djeliminim odravanjem saobraaja na ovim komunikacijama. Komuniciranje obavlja samo danju, i to uz veliko obezbjedenje transporta, to mu jo vie slabi snage namijenjene za vodenje borbe. No, pored svih napora, komunikacije su u stalnom prekidu
na pojedinim sektorima zahvaljujui naim snagama. Uestale su
diverzije na prugama, na signalnim ureajima, staninim postrojenjima
kao rezultat organizovanih akcija radnika na eljeznici. Da bi zaplaio
stanovnitvo u Sarajevu, neprijatelj vri najbezobzirniju odmazdu, ali
rezultati su samo djelimini. Prisilna mobilizacija u borbene i radne jedinice samo je sporadian uspjeh.
Dakle, period nakon etvrte i pete ofanzive predstavlja razdoblje
ponovne plime ustanka u Sarajevu i okolini. Ali ovaj put razvoj NOP-a
bie sa mnogo iskustava i pouka steenih u ranijem periodu, a to znai
i sa vie uspjeha. Partija, njena rukovodstva i lanstvo, prolazei kroz
surovu kolu oruane borbe i kroz razna iskuenja, umjeli su iz svega
izvui prave pouke. U razdoblju poslije dvije ofanzive zadobijena je konana prevaga. Politiki i vojniki poraeni su domai izdajnici i vie ne
predstavljaju neku znaajnu snagu. Okupator, nakon neuspjeha u pomenuta dva velika poduhvata, doivljava nove udarce u oruanoj borbi,
a u Sarajevu sve njegove mjere praene su aktivnim i pasivnim otporom, pa sve vie se ograniava, uz velike napore, da se odri u, za njega, znaajnim garnizonima i da obezbjeuje komunikacije.
Ponovni razmah borbe i'NOP-a u Sarajevu i njegovoj okolini bio
je omoguen zbog toga to je partijska organizacija u Sarajevu uspjela
odrati kontinuitet djelovanja u svim situacijama, pa i u onim koje su
bile krizne. To je Partija uspijevala zahvaljujui izvrsnoj organizovanosti, velikoj privrenosti, politikoj svijesti, odanosti, samoprijegoru,
portvovanju i vjernosti svoga lanstva, lanova SKOJ-a, aktivista i
simpatizera NOP-a, svima koji su se nesebino rtvovali. Rukovodstva
Partije umjela su se u svakoj situaciji prilagoditi uslovima, jer im je stal-

no bila jasna politika i vojna situacija revolucije, jer je postojalo jedinstvo misli i akcije. Organizovano djelovanje Partije u duhu ove strategije nije nikada prekidano.
Upravo zbog toga, poetkom 1943. godine, a naroito poslije 4. i
5. ofanzive, Partija je mogla intenzivirati aktivhost na svim poljima djelovanja. U Sarajevu je sve vrijeme, uz krai prekid, postojao i, saobrazno uslovima, radio Mjesni komitet KPJ.
Kakav je teror neprijatelj provodio u Sarajevu, najbolje znaju oni
koji su preivljavali divljatva ustakih i policijskih organa koji su iz Sarajeva u logore poslali preko 10000 graana i veinu ih umorili. Uprkos
toj strahovladi koju su sprovodili Nijemci, ustae, policija, u Sarajevu je
Partija imala svoju organizaciju i iroku mreu saradnika i simpatizera,
preko kojih je vodila iroku politiku akciju. Organizovanim djelovanjem Partija je irila ideje NOP-a, vrila mobilizaciju boraca, prikupljala
i odailjala oruje, hranu i sanitetski materijal na slobodnu teritoriju. U
Sarajevo su dolazili kuriri sa slobodne teritorije iz okoline Sarajeva i iz
drugih krajeva zemlje. U Sarajevo su dolazili partijski kadrovi i preko
Sarajeva i partijskih veza ili dalje, i to uvijek bezbjedno i bez pogibeljnih posljedica. Za vrijeme etvrte neprijateljske ofanzive iz Sarajeva je
izila grupa aktivista i dola kod jedinica Prve proleterske brigade na
Ivan-sedlo.
U Sarajevo su iz jedinica dolazili kadrovi na rad u gradsku partijsku organizaciju, a iz Sarajeva odlazili po raznim zadacima. Brojne akcije, koje se ovdje ne mogu nabrojati, jer svrha napisa nije takva, mogle
su biti izvedene zahvaljujui irokoj i organizovanoj aktivnosti Partije,
koja je zasluna za uspjeno djelovanje NOP-a.

AHMET DONLAGI

U VRIJEME KAPITULACIJE ITALIJE

Ostvarenim rezultatima u prve dvije godine narodnooslobodilakog rata i pobjedama u prvoj polovini 1943. godine, Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ) su se afirmisali kao prvorazredni vojno-politiki faktor u Jugoslaviji i na Balkanu.
Poetkom jula 1943. saveznika Vrhovna komanda za Sredozemlje
uputila je poruku Vrhovnom tabu NOV i POJ u kojoj je estitala pobjede u nedavnim bitkama i istakla da e borba NOV i POJ ...u narednim mjesecima biti vanija nego ikada po optu .stvar antifaistike
kampanje...1) Ta poruka je dola u vrijeme kada su armije zapadnih
saveznika zavravale posljednje pripreme za invaziju Italije. Ve 10. jula
one su se iskrcale na Siciliji, a petnaest dana kasnije pala je Musolinijeva vlada. Bilo je sasvim izvjesno da e faistika Italija uskoro ispasti iz
rata. U takvoj situaciji jo vie je porastao znaaj NOV i POJ, koja je u
julu 1943. godine imala sedamnaest divizija i veliki broj samostalnih
brigada, bataljona i partizanskih odreda. Drei prostrane teritorije u
zaleu jadranske obale i kontroliui ili ugroavajui komunikacije koje
povezuju dolinu Save sa Jadranskim i Egejskim morem, ona je mogla
bitno uticati na slom osovinske odbrane na Balkanu u sluaju iskrcavanja saveznika. Njene operativne mogunosti bile su jo uveane realnim izgledima da ona, u momentu kapitulacije, razorua dio italijanskih
snaga koje su se nalazile u dijelu Jugoslavije koje je okupirala Italija
(dio Slovenije, Hrvatske, Hercegovina, Crna Gora, dio Kosova i Makedonije). Tada su se u tim krajevima nalazili 5, 11. i 18. korpus 2. italijanske armije, 6. i 14. korpus 9. armije i tri divizije iz sastava 8. armije,
') F. V. Dikin, Bojovna planina, Beograd, 1973; Vinston eril, Drugi svjetski rat, sv. V; Slobodan Neovi, Inostranstvo i nova Jugoslavija 1941-1945, Beograd - Ljubljana 1964; Zbornik
dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda (Zbornik), tom II, knj. 10, dok. br. 32 Kratak osvrt Vrhovnog taba NOV i POJ na tok i rezultate Pete neprijateljske ofanzive i protivofanzive jedinica Glavne operativne grupe Vrhovnog taba, str 52-55.
43 - Sarajevo u revoluciji

673

kao i manje jedinice italijanskog vazduhoplovstva i ratne mornarice.

Plijenjenjem naoruanja, naroito teeg, i municije od tih italijanskih
snaga, jedinice NOV i POJ mogle su znatno da uveaju svoju udarnu
sposobnost.
Oekujui komplikovanje situacije u Italiji i na Balkanu, Hitler je
26. jula 1943. godine izdao direktivu za odbranu Balkana. Stoga je u avgustu u Beograd prebaen tab Grupe armija F, kome su potinjene
sve njemake snage u Grkoj i Jugoslaviji, bugarski 1. okupacioni korpus i 5. armija u Srbiji i Makedoniji i kvislinke formacije u Jugoslaviji.
U isto vrijeme je u Jugoslaviju prebaen i tab njemake 2. oklopne
armije (koji se smjestio u Vrnjakoj Banji). Pod njegovu komandu stavljeni su njemaki 3. SS-korpus, 15. i 21. brdski, 69. rezervni, a od polovine septembra i 5. SS-brdski armijski korpus.U avgustu su Nijemci
dio divizija iz tih korpusa primakli blie jadranskoj obali, da bi mogli to
lake razoruati italijanske trupe, koje su se tamo prikupljale, i posjesti
vanije luke u sluaju kapitulacije Italije.
Slamanjem krupnih njemako-italijanskih ofanzivnih operacija
(Vajs I i II, tfajs-Mostar, varc i dr.) i brojnih okupatorskih i kvislinkih
poduhvata, kao i odsudnim porazom etnika Drae Mihailovia u bici
na Neretvi, NOV i POJ u prvoj polovini 1943. godine je odrala i uvrstila strategijsku inicijativu u svojim rukama. Poslije tih pobjeda, intenzitet i obim borbi protiv okupatora i kvislinga stalno je rastao u svim krajevima Jugoslavije i slivao se u jednu zamanu ofanzivu. Da bi se to
bolje iskoristila oekivana kapitaulacija Italije, ijem porazu je najvei
doprinos dala NOVJ (jer su se brojno najjae italijanske kopnene snage u drugom svjetskom ratu borile protiv NOV i POJ),a) Vrhovni komandant, Josip Broz Tito, usmjerio je, u ljeto 1943. godine, dejstvo jedinica NOV i POJ u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i u Crnoj
Gori ka jadranskoj obali i na komunikacije koje povezuju Jadransko
more sa njegovim zaleem. Istovremeno su se Centralni komitet KPJ,
Vrhovni tab i Predsjednitvo AVNOJ-a prebacili, krajem jula, iz istone Bosne ka Bosanskoj krajini, da se nau blie sreditu nastupajuih
dogaaja. Sve te mjere su u vojnom pogledu znaile rasplamsavanje
ofanzive NOV i POJ, koja e svoju kulminaciju dostii upravo u vrijeme
kapitulacije Italije i trajati sve do kraja jeseni 1943. godine.
Sredinom jula 1943. godine na teritoriji Bosne i Hercegovine
dejstvovalo je devet divizija,3) jedna brigada i brojni partizanski odredi.
Vrhovni komandant je, poetkom avgusta, uputio 7. banijsku diviziju u
Hrvatsku, 2. proleterskoj diviziji naredio (8. avgusta) da se prebaci u
Crnu Goru i Sandak, a 1. i 2. bosanskom korpusu (u ijem su sastavu
') Pred poetak ofanzive i pobjede britanskih grupa kod El Alamejna i iskrcavanja amerikih i britanskih trupa u Africi, i u poetku ofanzive Crvene armije, sve u novembru 1942. godine,
faistika Italija je od svojih kopnenih snaga imala 18 divizija u Jugoslaviji, 7 u Africi i 9 divizija na
istonom frontu.
') To su bile: 1. i 2. proleterska, 4, 5, 10. i 11. krajika, 7. banijska, 16. vojvoanska i 27.
istonobosanska divizija.

bile 4, 5, 10, 11. i 17. divizija) postavio je zadatak (10. avgusta) da pojaaju napade na komunikacijama, produe razbijanje i unitavanje
etnikih jedinica, mobiliu nove borce i stvaraju nove partizanske jedinice.
Snage NOV i POJ u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni (1. proleterska, 4, 5, 10. i 11. krajika divizija) zauzele su u toku avgusta vie od
deset neprijateljskih garnizona i proirile slobodnu teritoriju koja se
protezala od rijeke Bosne, na istoku, do Une, na zapadu. Neprijatelj je
odrao rejon Banjaluke i koridore uz komunikacije koji su ga povezivali s Bosanskom Gradikom i Prijedorom; zatim, uske trake doline Une
(koju su vie kontrolisale snage NOV i POJ nego to ju je koristio neprijatelj) i Lave, do iznad Travnika. U isto vrijeme su snage NOV i POJ
(2. proleterska, 16. vojvoanska i 17. istonobosanska divizija) ovladale znatnim dijelom istone Bosne. Neprijatelj je u toj oblasti drao iri
rejon Sarajeva, industrijske centre i komunikacije u dolini Bosne, eljezniku prugu od Sarajeva do Viegrada i sueni prostor oko Tuzle. U
Hercegovini se sama 10. hercegovaka brigada, poslije proboja sa
Sutjeske, tokom ljeta, uspjeno nosila sa mnogo nadmonijim neprijateljskim snagama, jaala svoje redove i bila oslonac i podrka organizacijama NOP u njihovom radu.
U avgustu 1943. godine je oko dvije treine teritorije Bosne i Hercegovine bilo osloboeno. U to vrijeme dolo je, uporedo s vojnim
uspjesima, do organizacionog uvrivanja i jo efikasnijeg djelovanja
organizacija NOP. Formirano je vie okrunih rukovodstava (partijskih,
omladinskih, AF-a), konstituisano nekoliko okrunih narodnooslobodilakih odbora i zapoete su pripreme za izbore i konstituisanje
oblasnih narodnooslobodilakih odbora. Takoe, obrazovano je vie
partizanskih jedinica (odreda i bataljona).
Poto se vie nije uspjeno mogao odupirati ofanzivnim poduhvatima jedinica NOV i POJ u Bosni i Hercegovini, neprijatelj je glavne napore usmjerio na to da u svojim rukama odri veze izmeu doline Save
i Jadrana, dolinama Une i dalje, preko Knina, za ibenik i Split, te Bosne i Neretve. Rijeio je da uporno brani ta dva komunikacijska pravca,
gradove na njima i glavne centre u Bosni i Hercegovini (Sarajevo, Banjaluku, Mostar i Tuzlu). Za neprijatelja je, u to vrijeme, od posebnog
znaaja bio rejon Sarajeva, jer je njegovim dranjem osiguravao vezu
sa srednjim i junim Jadranom, obezbjeivao rad eljezara u Zenici i
Vareu i srednjobosanskih rudnika uglja (Breza, Kakanj i Zenica) i
imao vrlo povoljnu operativnu osnovicu za poduhvate protiv jedinica
NOV i POJ u Bosni i Hercegovini. Zbog toga se, u to vrijeme, u Sarajevu stalno nalazio tab najmanje jedne njemake divizije.4)
U ljeto 1943. godine su i etnike jedinice inile velike napore da
se oporave od pretrpljenih poraza. Oslanjajui se na njemake trupe i
ustako-domobranske formacije, preostale etnike jedinice su po') Zbornik, tom II, knj. 10. dok, br. 50, 67, 126 i 140
43-

675

kuavale, naroito tamo gdje su se donekle oporavile od poraza, da

koliko-toliko ojaaju i srede svoje redove. etnici u Jugoslaviji su se
nadali da bi u vrijeme i poslije kapitulacije Italije moglo doi do iskrcavanja saveznika na jadranskoj obali i da bi oni tada - naputajui svoje dotadanje saveznike: njemake, ustake, domobranske i druge
kvislinke trupe i prelazei na stranu angloamerikih divizija - mogli
zaustaviti i sprijeiti revolucionarni preobraaj u Jugoslaviji.
Oekujui skoru kapitulaciju Italije, Vrhovni komandant NOV i
POJ je, krajem avgusta, naredio da se popune jedinice Prve proleterske divizije (borcima iz 2. bosanskog korpusa); 2. bosanskom korpusu
je postavio zadatak da nastavi dejstva na komunikacijama i ienje teritorije od ostataka etnikih jedinica; 1. bosanskom korpusu je naredio da produi unitavanje etnika i domobranskih uporita na svom
operativnom podruju. Istovremeno je pourio 2. proletersku diviziju
da se to prije prebaci ka Crnoj Gori i Sandaku. Imajui u vidu veliki
vojni i politiki znaaj regiona Sarajeva, Josip Broz Tito je, 30. avgusta,
ukazao 1. bosanskom korpusu na potrebu obuhvatanja Sarajeva sa
sjeverne strane i unitenja etnika na podruju Romanije. Neto kasnije (10. septembra) naredio je i tabu novoformiranog 2. udarnog korpusa (2. proleterska i 3. udarna divizija) da, pored ostalog, formira jednu udarnu grupu koja e s juga sadejstvovati s 1. bosanskim korpusom u borbama oko Sarajeva. Sve je govorilo da su Vrhovni tab i drug
Tito imali u planu i osloboenje Sarajeva, to je bilo realno s obzirom
na snagu, spremnost i odlunost jedinica NOVJ koje su u to vrijeme
operisale oko Sarajeva. To bi, sigurno, bilo od velikog znaaja za daljnje rasplamsavanje NOB-e i revolucije uopte u zemlji, a posebno u
Bosni i Hercegovini i samom Sarajevu. Razumljivo, do toga nije dolo,
jer su Vrhovni tab i drug Tito, s obzirom na optu situaciju u zemlji i
na svjetskim ratitima, svoje vojnostrateke i politike planove morali
usmjeravati u pravcima koji su u tom trenutku imali prednost za optu
stvar NOB-e i revolucije.*)
') Zbornik, tom II, knj. 10, dok. br 103, 104, 106, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 125, 126,
133, 137, 140, 144. i 164; tom IV, knj. 16, dok. br. 102. i 110; tom IV, knj. 17, dok. br. 16. i 29. - U
tim dokumentima, koje je V NOV i POJ upuivao korpusima, divizijama i pojedinim brigadama
NOVJ, vidi se kompletna situacija na jugoslovenskom ratitu u drugoj polovini 1943. godine, zatim dejstva i raspored snaga NOV i POJ i njihovi blii i daljnji zadaci; raspored neprijateljskih snaga, stanje na komunikacijama, namjere neprijateljskih snaga, poloaj pojedinih neprijateljskih
garnizona, rasulo i predaja domobranskih formacija i slino. U mnogim od tih dokumenata vidi se
i znaaj Sarajeva i okoline u irim planovima Vrhovnog taba, kao i znaaj sarajevskog regiona za
njemakog okupatora. Zbog toga su snage NOVJ imale nareenje da Sarajevo dre u obruu,
dok je, s druge strane, njemaki okupator, zbog znaaja Sarajeva za njegove vojnostrateke i
vojnoprivredne planove, stalno u gradu drao ojaani garnizon, na elu sa tabom korpusa ili taba bar jedne divizije. Najee je u ovo vrijeme u Sarajevu bilo sjedite tabova Petog SS-korpusa, Sedme SS-divizije Princ Eugen i 369. pjeadijske divizije (Zbornik, tom XII, knj. 3, dok. br.
104, 108, 135, 155, 173, 178. i 179).
Naroito iz nekih njemakih dokumenata je vidljivo da su snage NOVJ imale namjeru da
napadnu neprijatelja u Sarajevu i oslobode ovaj grad. Tako, u dnevnom izvjetaju Komande XV
brdskog armijskog korpusa - obavetajno odelenje, upuenog Komandi 2. oklopne armije, od
15. X 1943 godine, izmeu ostalog, navodi se da je Sarajevo ugroeno. (Arhiv V.l.I., NjA, mikrote-

Kada je kapitulirala Italija (8. septembra 1943) jedinice NOV i POJ

su zajedno s narodom, predvoenim organizacijama NOP, razoruale
glavninu osam italijanskih divizija i manje dijelove drugih osam divizija i
tri brigade, dok su vei dijelovi dviju italijanskih divizija preli na stranu
NOV i POJ. Za nekoliko dana gotovo cio obalski pojas Jadrana, od
Trsta do Ulcinja, bio je osloboen. Istovremeno su i njemake trupe sa
ustakim, domobranskim i etnikim formacijama nastojale da razoruaju italijanske snage u Jugoslaviji i da posjednu glavne luke na Jadranu. Na cijelom tom prostranom podruju dolo je do estokih borbi. U
takvoj situaciji je Vrhovni komandant, sredinom septembra, uputio iz
Bosanske krajine, prvo, 1. proletersku, a poslije nje i 4. krajiku diviziju
u Dalmaciju, da pomognu tamonjim snagama NOV i POJ u borbama
protiv neprijatelja koji je nastupao prema osloboenom Splitu. U isto
vrijeme je naredio 2. udarnom korpusu da prenese svoja dejstva sa
podruja gornje Drine ka Crnoj Gori i Sandaku, a dijelom snaga i ka
Hercegovini, radi razoruavanja italijanskih jedinica.
U Bosni i Hercegovini su jedinice NOV i POJ u vrijeme kapitulacije Italije pojaale napade na komunikacije, neprijateljske garnizone i
na etnike. U toku septembra je osloboeno trinaest gradova i varoica (Glamo, Foa, Gorade, ajnie, Kalinovik, Gacko, Modria, Oraje, Bosanski amac, Graanica, Vlasenica, Bijeljina i Zvornik). U domobranskim i etnikim jedinicama dolo je do snanijeg kolebanja i previranja. Pod udarima snaga NOV i POJ i pod uticajem sve nepovoljnije
situacije za okupatora i domae izdajnike, u ljeto 1943. godine bilo je
vie sluajeva predaje domobranskih i etnikih jedinica i masovnijeg
prelaska vojnika iz tih neprijateljevih formacija na stranu NOV i POJ.
Poto su Nijemci morali usmjeriti svoje glavne snage prema jadranskoj obali, 1. i 2. bosanski korpus (oni su poetkom oktobra preimenovani u 3. i 5. udarni korpus NOVJ) i 1. proleterska divizija (koja se
povratila iz Dalmacije) u Bosni, i ojaana 10. hercegovaka brigada u
Hercegovini, preduzeli su u oktobru, s velikim uspjesima, ofanzivna
dejstva. U borbama od 29. septembra do 9. oktobra su jedinice 3. korpusa (17. divizija i 2. krajika brigada) u sadejstvu sa dijelovima 16. vojvoanske divizije, koja je, takoe, bila pod komandom 3. korpusa, 2.
oktobra oslobodile Tuzlu, savladavi jake neprijateljske snage. Po ostvarenim vojnim rezultatima i poiitikom znaaju bila je to jedna od najkrupnijih pobjeda NOV i POJ u jesen 1943. godine. Tuzla i Split su, u to
vrijeme, bila dva najvea osloboena grada u zemlji. Sem Tuzle, u oktobru je u Bosni i Hercegovini osloboeno osamnaest gradova i vaka, NAV = N-T-314, R-560/135-136). Ili, u dodatku dnevnom izvjetaju Petog SS brdskog korpusa
- operativno odelenje, upuenog 2. oklopnoj armiji, od 26. X 1943. godine, iznose se podaci o
snagama NOVJ i njihovoj jaini i prikupljanju u rejonu Sarajeva u cilju napada na Sarajevo. (Isto,
mikroteka, NAV-N-T-313, R-208/7469862). A u dopuni dnevnog izvjetaja iste vojne komande od
26. X 1943. godine, otvoreno se kae da se koncentracija partizanskih snaga u rejonu Sarajeva
vri s ciljem da izvre napad na Sarajevo. (Isto, mikroteka, NAV-N-T-313, R-208/7469835).

te knjige depea taba II proleterske divizije - Izvod Iz telegrama Vrhovnog komandanta druga
Tita od 10. IX 1943. god. u kome nareuje orijentaciju ka Sarajevu

roica (Livno, Duvno, Kupres, Bilea, Prozor, Posuje, Bosanska Dubica, Ljubija, Gacko, Vare, Sanski Most, Rogatica, Ljubinje, Rudo, Viegrad i Sokolac) i uz to izvreni su napadi na tri jaka neprijateljska garnizona (Zenica, Travnik i Brko).
Krajem oktobra i poetkom novembra 1943. godine vie od tri
etvrtine teritorije Bosne i Hercegovine bilo je osloboeno. Jake snage NOV i POJ (17. i 27. divizija 3. korpusa i 10. divizija 5. korpusa)
obuhvatile su rejon Sarajeva sa istoka, juga i zapada i na pojedinim
sektorima zauzele spoljnu odbranu grada. Istovremeno su snage 1.
proleterskog i 5. korpusa pojaavale pritisak na neprijatelja u dolinama
Bosne i Une da bi za sebe to jae vezale neprijateljske snage i sprijeile im manevrisanje u vrijeme kad su Nijemci ulagali velike napore
da ovladaju jadranskom obalom i bolje osiguraju ili povrate vane centre u unutranjosti. Zbog toga je u novembru dolo do estokih borbi
u svim dijelovima Bosne i Hercegovine. U njima su jedinice NOV i POJ
odrale inicijativu u svojim rukama sve do poetka njemakih zimskih
operacija u Jugoslaviji 1943/1944. godine, koje su, ustvari, bile neuspio
pokuaj da se eliminiu ili umanje rezultati ofanzive NOV i POJ u vrijeme kapitulacije Italije.
Kapitulacija Italije uzdrmala je osione snage sila osovine. Nestao
je sa poprita borbe jedan od tri partnera koji su prijetili osvajanjem
svijeta. Bio je to poetak kraja. Uzdrmane su i domae kvislinke snage u ijim redovima nastaje nesigurnost, kolebanje i strah od odgovornosti pred sudom volje naroda. U okupiranim gradovima, nai aktivisti,
pored terora, lake uspostavljaju veze sa nekim oficirima ili funkcionerima upanienog aparata okupatorske i vlasti tzv. NDH.
U periodu septembar - novembar 1943. godine u Bosni i Hercegovini formirano je devet novih brigada i dvije nove (27. i 29) divizije
NOVJ, popunjene su sve jedinice koje su se borile na bosanskohercegovakom tlu, uvrstile se vojnopozadinske organizacije i jedinice.
Time je prostor Bosne i Hercegovine, zbog svoga centralnog poloaja
u Jugoslaviji, postajao jo snaniji i znaajniji strategijski oslonac Narodnooslobodilakoj vojsci u narednim borbama za osloboenje Jugoslavije.
Uporna i dosljedna borba KPJ za bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti Jugoslavije doivljavala je u ljeto i jesen 1943. godine u svim
krajevima Bosne i Hercegovine punu afirmaciju i donosila velike politike i moralne rezultate. Sve ire mase muslimanskog i hrvatskog stanovnitva aktivno se ukljuuju u borbu protiv okupatora i domaih izdajnika. I pored ilavih otpora reakcionarnih snaga, politika zajednitva
naroda Bosne i Hercegovine postajala je jednom od najznaajnijih tekovina rata i revolucije. Sve je to uticalo i doprinosilo da se povea priliv boraca Srba, Muslimana i Hrvata u jedinice NOV i POJ i da se u
istonoj Bosni formiraju 16. muslimanska i 18. hrvatska brigada.
Povezano sa vojnim i politikim uspjesima tekao je proces uvrivanja i dogradnje sistema narodne vlasti. U oktobru i novembru su

obrazovani oblasni narodnooslobodilaki odbori. Time su bile privedene kraju pripreme da se u Mrkonji-Gradu, 26. novembra 1943. godine, Bosna i Hercegovina konstituie kao zajednica i drava zbratimljenih Srba, Muslimana i Hrvata, i kao dio nove dravne zajednice ravnopravnih jugoslovenskih naroda i narodnosti.

MIRKO TOI

PARTIJSKI RAD U SELIMA ISPOD IGMANA I NA ILIDI

U 1 9 4 2 - 1 9 4 3 . GODINI
Rukovodstvo Igmanske partizanske ete, a zatim Igmanskog partizanskog bataljona, odravalo je stalnu kurirsku vezu sa Mjesnim komitetom KPJ u Sarajevu, kao i sa tabom Kalinovikog partizanskog
odreda sa sjeditem u Trnovu.
Poetkom maja 1942. godine jake neprijateljske snage, sastavljene uglavnom od italijanskih okupatora, napale su Igmanski partizanski
bataljon koji je bio u sastavu Kalinovikog partizanskog odreda, te, uz
viednevne ogorene borbe, primorale partizane da napuste osloboenu teritoriju.
Koncem maja 1942. godine tab Kalinovikog NOP odreda i dio
OK KPJ Kalinovik-Foa sa gotovo cjelokupnim rukovodstvom bataljona i eta i jednim brojem boraca vratio se na Igman. Ova partizanska
grupacija boravila je na Igmanu sve do jula 1942. godine, kada se prebacila u pravcu Prozora, u sastav proleterskih brigada. Dok je boravila
na Igmanu, razvila je ivu politiku i vojniku aktivnost. Nastavljeno je
odravanje veza sa MK KPJ Sarajevo i aktivistima u selima ispod Igmana i llide. U vie navrata vrila je napad na neprijateljske objekte, a
naroito na eljezniku prugu Sarajevo - Mostar.
Pri polasku sa Igmana, lanovi OK KPJ za Kalinovik i Fou u dogovoru sa politikim komesarom Kalinovikog NOP odreda Boriom
Kovaeviem, donijeli su odluku da se formiraju partijske elije na teritoriji Sarajevskog polja od drugova koji ostaju na terenu. Za izvrenje
ovog zadatka bio je zaduen Danilo taka koji je, u to vrijeme, bio lan
OK KPJ Foa - Kalinovik. Od ovih drugova formirane su tri elije KPJ:
u selu Bare - Milan Stanii, Risto Vidakovi i ja; na llidi - Milan
Pindo, Marica Uherka i Gojko Bojani i u selu Plandite - ivko Bosilji, Nedeljko Pejui, Janko Bogdanovi iz Osijeka i Drago Sokni.

Fotografija sa sastanka omladinskog aktiva u selu Glavogodine (llida) 1943. godine

Partijskim radom rukovodio je biro koji su sainjavali sekretari elija a

sekretar biroa sam bio ja. Biro se povezao sa MK KPJ Sarajevo. Na
glavni zadatak bio je rad meu tamonjim stanovnitvom za NOP i odravanje stalne veze sa slobodnom teritorijom i partizanskim jedinicama.
U junu 1942. godine, dok su boravili lanovi OK KPJ Foa - Kalinovik na Igmanu, putem ilidanskog kanala - veze, dolazili su na razgovor komunisti iz Sarajeva, Nikola Tvrtkovi i drugi. Razgovori su
voeni uglavnom sa drugovima Karlom Batkom, Boriom Kovaeviem
i Feridom engiem.
Posebna veza sa Sarajevom odravana je od mjeseca jula preko
Reufa Goloevia i sa lanom Pokrajinskog komiteta KP za Bosnu i
Hercegovinu, Avdom Humom, koji se tada nalazio u Sarajevu.
Da bi uspjeno izvravala postavljene zadatke, organizacija se
morala uvrstiti i svoju djelatnost proiriti. Kod svih simpatizera NOP-a
trebalo je sprovesti iroku agitaciju i suprotstaviti se, u to vrijeme, jakom etnikom i drugim neprijateljskim uticajima. Za tu svrhu na terenu je organizovano rasturanje letaka, a iz Sarajeva su dostavljani bilteni, broure i leci kojim je stanovnitvo obavjetavano o borbama partizana, uspjesima Crvene armije i saveznika, a raskrinkavani su neprijatelji i njihovi pomagai. Na jednom od sastanaka biroa odlueno je da
se u lanstvo KPJ prime najbolji aktivisti. U drugoj polovini 1942. i
poetkom 1943. godine primljeni su Bosiljka Toi, domaica iz sela
Bare, Persa Toi, domaica iz sela Bare, Savka Bosilji, uenica iz
sela Vrutaka, Ljubica Petrovi, uenica iz llide, Savo Toi, zemljoradnik iz sela Bare, Nikola Kolumbi aka, radnik sa Stupa, Doro Pindo,
zemljoradnik iz llide, i Nedeljko Toi, slubenik iz sela Bare.
U ovom periodu partijska organizacija posvetila je posebnu panju radu sa omladinom koja je bila vaan inilac u radu za NOP. Partijska organizacija aktivirala je sve ranije izabrane povjerenike - kasnije
odbornike po selima, kao i neke aktiviste koji su se isticali svojim radom i opredijeljenou za NOP. Ono to treba naglasiti za ove dane,
jeste injenica da su gotovo svi raniji odbornici ostali dosljedni na liniji
NOP-a i bili spremni da rade i pod novim, tekim okolnostima, i ne
samo oni nego i jedan znatan broj novih aktivista koji su prihvatali zadatke i revnosno ih izvravali. Bili su to najveim dijelom zemljoradnici
ili radnici koji su radili na eljeznici ili u drugim preduzeima. To su bili
ovi aktivisti: u Sokolovi-koloniji - Ognjen Guzina i porodica amije
Sokolovia; u Glavogodini - Milan Ninkovi, Rajko Ninkovi, Mahmut
Memi, Sulejman Tutun, Meho Botulja i Nazif Hodi; u Stojevcu Aleksa ilj i Mladen i Stevo ovi; u selu Bare - Joka Stanii, Milica,
Milka i Jelka Toi i Kojo Toi; u Vrutcima - Kojo i Janko Bosilji i
Mirko Krajinik; u llidi - Jelenka Pindo, Lohija Mali, Franjo Kete i
Miladin Peji; u selu Osijeku - Glia Teanovi i Tomo Moevi; u
selu Vrelo Bosne - Stania Kuljanin i Jovo taka; u Vojkoviima Vojno

Avlija, Vaso Sikima i porodica Jocovia; u Karaliima - Mirko Moevi, u selu Mladice - Risto Maunaga i Ante Razdri sa Stupa.
Partijske organizacije vodile su borbu za pridobijanje svakog ovjeka za NOP. Bila je iva politika aktivnost, otiman je svaki mogui
ovjek ispod neprijateljskog uticaja. Takav rad ubrzo je dao vidne rezultate, pa je u selima ispod Igmana naa organizacija djelovala gotovo
kao na slobodnoj teritoriji.
Pored veze sa MK KPJ Sarajevo, partijska organizacija llide u
drugoj polovini 1942. godine organizuje i uspostavlja kurirsku vezu sa
osloboenom teritorijom i operativnim partizanskim jedinicama. Tim
kanalom, u prvo vrijeme, prebacivani su sa kuririma pojedini kompromitovani aktivisti iz grada Sarajeva. Pored toga, noena je i pota MK
KPJ Sarajevo na slobodnu teritoriju, te sanitetski materijal i drugo. Za
taj posao partijska organizacija llide imala je svoje veoma pouzdane
kurire.
Kurirsku vezu sa MK KPJ Sarajevo, pored ivka Bosiljia, obavljali su i uenici Savka Bosilji, Ljubica Petrovi i Branko Klepi, radnik Glavne eljeznike radionice Milo Toi, ugostitelj Nikola Kolumbi aka i slubenik Lohija Mali. Od llide do slobodne teritorije kurirsku dunost najee su obavljali: Mato Mari, rodom iz Kreeva,
najamni radnik, Grujo Sokni, iz Plandita, Uro Bosilji, Milan Krajinik, Danilo Bosilji i Bogdan Bosilji, iz Vrutaka, Savo Stanii, Mirko
Toi, iz Bara, Stevo ovi, iz Stojevca, Risto Vidakovi, iz Baeva, i
drugi. Kuriri od llide do osloboene teritorije morali su dobro poznavati put. Prelazili su preko komunikacija koje je neprijatelj obezbjedivao. Preko tih prepreka prelazili bi nou, a danju preko uma, vrleti i
bespua. Ovi kuriri bili su dobro naoruani. esto su nailazili na neprijateljske zasjede, pa su bili prisiljeni da se probijaju orujem i tite.
Slobodna teritorija i partizanske jedinice do kojih su nai kuriri morali
dolaziti nalazili su se prilino udaljeni, a najee na teritorijama dananjih optina: Visoko, Fojnica, Kiseljak, Kreevo, Busovaa, Gornji Vakuf, Prozor, Konjic, Trnovo i Kalinovik. Vie puta dolazilo je do oruanog sukoba izmeu etnika i ilegalaca, i to najee u selima Vruci,
Glavogodina, Stojevac, Bare i Baevo. U ovim sukobima etnici bi bili
redovito natjerani u bjekstvo, dok ilegalci nisu imali gubitaka. Uslovi
rada aktivista NOP-a bili su veoma teki. Osim etnika, iz Igmana, sa
llide i iz Sarajeva vrebali su Nijemci, ustae, Gestapo i UNS.
U hajci na nae ljude etnici su u jesen 1942. godine u selu Osijek
pokuali uhvatiti aktivistu Miu Jokanovia. Tom prilikom Jokanovi je
slomio nogu. Pod zatitom mraka, uspio se sakriti. Tako nepokretnog
aktivisti su ga ilegalno prebacili u selo Bare, a odatle na Igman, pa se
nekoliko mjeseci o njemu brinuo Savo Toi. Neposredno poslije toga,
ilegalci sa llide izvrili su napad na etniki logor na Igmanu. Tom prilikom etniki bataljon (njih 60) je rastjeran, zgrada u kojoj su stanovali spaljena, a uniten sav ostali materijal koji se tu zatekao.

krajem decembra 1942. godine, igmanski etnici uspjeli su da

uhvate dvojicu istaknutih aktivista - omladinaca iz sela Plandita: Dragu Soknia i Milenka Miku Ljuboju, odveli ih na Igman, zlostavljali i
zvjerski ubili. Poznato je da su se pred streljanje ova dva omladinca junaki drala. Kada su im etnici rekli da e ih streljati, oni su uzviknuli:
Streljajte! I vas e nai drugovi!
Pored ove dvojice drugova, u to vrijeme su etnici sa Igmana uhvatili omladinku iz Blauja, Boicu Popovi, i streljali, pa zvjerski ubili
aktivistu Vasu Sikimu, iz Vojkovia, kao i Mirka Moevia, iz Karalia.
Mnogi aktivisti, ilegalni radnici i partijski rukovodioci proli su kanalom Sarajevo - llida - slobodna teritorija, i obratno. Spomenuu
samo one koji su mi ostali u sjeanju. Prilikom prelaska proleterskih
brigada preko Igmana i Bjelanice, sekretara CK SKOJ-a, Ivu Lolu Ribara, sa Igmana je doveo Danilo taka do aktiviste Mirka Krajinika, u
selo Vrutke. Tu je Lola prenoio, a ujutro ga je Mirko Krajinik odveo
na llidu, izvadio mu voznu kartu i smjestio ga u lokalni voz za Sarajevo. Tih dana Danilo taka vodio je sa Igmana do sela Bare i Demala
Bijedia, koji je upuen na partijski rad u Sarajevo. Demu je Danilo
povezao sa Savom Toiem, a ovaj ga je doveo do Gojka Bojania, koji
ga je prebacio u Sarajevo. Poetkom 1943. godine, putem veze iz Sarajeva, u selo Bare doao je Nikola Prodanovi. Prodanovia smo zadrali u selu Bare nekoliko dana, a zatim su ga nai kuriri preveli na teritoriju gdje su se nalazile operativne partizanske jedinice.
Februara ili marta 1943. godine doao je u selo Bare politiki radnik sa terena Trnovo Tomo Meo. Partijska organizacija sela Bare brinula se o njemu oko petnaestak dana. Uglavnom, boravio je, skriven,
kod Save Toia i Milorada Kapora, a zatim su ga kuriri preveli do naih
operativnih jedinica, koje su se, u to vrijeme, nalazile negdje oko Prozora. Poetkom 1943. godine, usljed policijske provale u nau organizaciju u Sarajevu, izvjestan broj drugova trebalo je prebaciti na slobodnu teritoriju. Meu prvima, u martu 1943. godine, bila je Nada Biser, skojevka iz Sarajeva. Nai kuriri Grujo Sokni i Branko Klepi,
onako krhku i njenu, preko planina, uspjeno su preveli do Borakog
jezera, gdje su se nalazile nae jedinice. Usljed neprestanih borbi,
Grujo i Branko nisu se mogli vratiti nazad, pa su produili sa partizanskim jedinicama prema Crnoj Gori.
Branko Klepi je neto kasnije u petoj neprijateljskoj ofanzivi poginuo na Sutjesci. Grujo Sokni, marta 1943. godine, obavio je delikatnu kurirsku dunost po zadatku Vrhovnog taba NOV i POJ. Vrhovni
itab je, u to vrijeme, vrio razmjenu zarobljenih Nijemaca za zarobljene partizane ili uhapene komuniste u zatvorima i koncentracionim logorima. Vladimir Velebit i Grujo Sokni krenuli su u grupi zajedno sa
jednim njemakim oficirom i jo jednim civilom, kojeg su Nijemci vodili
kao tumaa, u pravcu Srednjeg, gdje se nalazila esta proleterska
istonobosanska brigada. Pretpostavljalo se da ova brigada ima zarobljenih Nijemaca. Meutim, Velebit je istovremeno nosio i vanu usme-

nu poruku druga Tita za ovu brigadu. Prema tom nareenju, esta proleterska istonobosanska brigada je trebalo da forsira Drinu izmeu
Ustiprae i Viegrada i da izbije na ajnie.1)
Ova neobina grupa partizana i Nijemaca, poto je prola kroz
Sarajevo, uspostavila je vezu sa brigadom 1. aprila 1943. godine na podruju Srednjeg. Razmjene zarobljenika nije bilo, ali je vana poruka
Vrhovnog komandanta uspjeno prenesena. Isto tako, poetkom marta 1943. godine, prebaena je i grupa partijskih aktivista sa Avdom Humom, lanom Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH. Njih je ivko Bosilji iz Sarajeva prebacio u selo Bare, u kuu Save Toia. Humo je bio
u uniformi domobranskog natporunika. Kad je uao u sobu u kojoj je
bilo nekoliko dobro naoruanih ilegalaca koji su sluali radio Slobodnu Jugoslaviju, odmah je dao primjedbu da su veoma neoprezni s obzirom da se na udaljenosti od jednog kilometra, na llidi, nalazi jak njemaki garnizon. Mi smo ga ubjeivali da se nalazi na potpuno bezbjednom mjestu jer se svaki stanovnik sela, od djeteta do staraca i starica,
nalazi na strai, te o eventualnoj opasnosti na vrijeme emo biti obavijeteni. Kada se malo odmorio i uvjerio da je na bezbjednom mjestu,
rekao je Drugovi! Ovo je kod vas prava slobodna teritorija!
Drugom polovinom aprila 1943. godine Demal Bijedi Crni morao je napustiti Sarajevo i prebaciti se na osloboenu teritoriju. Sarajevski kurir i ilegalac, Muhamed abanovi, doveo ga je do Savke Bosilji, a Savka ga je preko Perse Toi provela do Igmana, gdje smo
se mi nalazili sa kuririma. Iste veeri Demala Bijedia su kuriri odveli
na slobodnu teritoriju.
U proljee 1943. godine za sekretara partijskog biroa llida izabran je ivko Bosilji. U to vrijeme ivio je legalno, pa je mogao lake
da obilazi i usmjerava rad partijskih organizacija.
Za novog sekretara Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo dolazi Esad
engi Mato. Sa slobodne teritorije u selo Bare doao je sa kuririma.
Esad je u selu Bare dan-dva morao saekati kurira iz Sarajeva koji je
trebalo da donese uniformu domobranskog oficira. Uniformu je donio
sarajevski kurir Ivica Peri. Meutim, njega su pratili andari, a da on to
nije primijetio, i kada je u selu Bare uao u kuu Koje Toia, gdje ga
je saekao ivko Bosilji, andarmi su upali u kuu, uhapsili ivka i
Peria, a uniformu zaplijenili. Potom su ih odveli u andarmerijsku stanicu. ivka je tada pustio komandir stanice Stjepan Ozimica, jer je slagao, rekao je drugo ime, a Peri je zadran, jer su mu, prilikom pretresa, u depu nali neki ilegalni materijal. Tada su uhapene Joka i Mara
Toi, koje su osuene i otjerane u zloglasni koncentracioni logor Jasenovac. im je ivko izaao iz andarmerijske kasarne, odmah
je doao do mene i engia. Nabavljena je nova uniforma, pa je Esad
engi isto vee prebaen u Sarajevo.
') Rudi Petovar, esta proleterska istonobosanska brigada. Vojnoistorijski institut, Beograd, 1951, str. 152.

686

'Poslije pete neprijateljske ofanzive, juna 1943. godine, na teren

llide doli su iscrpljeni, gotovo iznemogli, drugovi Danilo taka, Bojo
Bogdan Bosilji, Uro Bosilji, Risto Vidakovi i drugi. Ovi drugovi
odmah su se povezali sa partijskom organizacijom, pa se odmah osjetio pojaan politiki i partijski rad u selima oko llide.
Jedan dio iznemoglih i ranjenih partizana, poslije pete neprijateljske ofanzive, koji su se prebacivali preko Igmana za centralnu Bosnu, u grupama i pojedinano, doekivali su igmanski etnici te ih razoruavali i zarobljavali. Mnoge od njih su i pobili. Prema procjeni i na osnovu prikupljenih podataka, etnici su na Igmanu ubili oko 70 iznemoglih i ranjenih partizana.
Partijska organizacija llide punom mjerom se angaovala oko
prihvatanja i prebacivanja iscrpljenih boraca do osloboene teritorije.
Na teren Igmana dola je i grupa partizana, njih petnaestak sa Petrom
Booviem i Vojinom Popoviem. U grupi su se nalazili i Savo Golubovi Golub i Marko Aleksi. Njih je iz Obija na Igman doveo Petar Govedarica Bugar, ilegalni radnik iz Obija kod Kalinovika. Ovi drugovi trebali
su se prebaciti u centralnu Bosnu - ili su za Vrhovni tab. Njima je
partijska organizacija sa llide pruila svesrdnu pomo, kako u vezi
ishrane, tako i obavjetenja, te putem veze i kurira prevedeni su do
oblinje partizanske jedinice.
Jedan od zadataka partijske organizacije llide bio je i djelovanje
meu muslimanskim stanovnitvom u selima ispod Igmana. Tako je na
aktivista Gojko Bojani, preko omladinke Almase Sokolovi, zakazao
sastanak sa uglednim i istaknutim domainom Zaimom Dediem iz
sela Hrasnice. Jula 1943. godine u selu Sokolovi-kolonija odran je
sastanak sa Dediem, kojem su prisustvovali ivko i Bogdan Bojo Bosilji i Savo Toi. Tako smo od tada, preko Zaima Dedia, pokrenuli
rad u Hrasnici. Ubrzo poslije toga Zaim je uveo u rad Muniba Dedia,
Mehu Dedia, Fadila Glou, Muliju Glou i mnoge druge. Neto kasnije
od tih i drugih je formiran aktiv. Od tada pa do kraja rata, ovaj aktiv
stalno se proirivao novim ljudima, a preko njega uspostavljen je kanal
sa osloboenom teritorijom iza Bjelanice, a gdje je djelovao Konjiki
partizanski odred.
Koncem jula 1943. godine nai ilegalci sa Igmana zarobili su etniku patrolu - kurire, u selu Stojevac. Izmeu ostale pote, kod
ovih etnikih kurira pronali smo i jedno pismo koje je uputila etnika via komanda, adresirano na doktora Hamdiju Karamehmedovia,
biveg jugosiovenskog senatora, koji je ivio u svojoj vili u selu Stojevac. U pismu su ga pozivali da izae u etnike i da bude predstavnik
Muslimana u etnikoj vrhovnoj komandi. To je bilo neposredno poslije likvidakcije etnikog taba u kom se nalazio Musakadi, kao predstavnik Muslimana. Poznavajui doktora Karamehmedovia kao potenog i dobrog ovjeka, posjetili smo ga jedne veeri i predoili mu to
pismo. Kad je proitao pismo, nasmijao se i ironino rekao: Nali su
damiju gdje e klanjati.

Kada je u ljeto 1943. godine formiran Visoko-fojniki NOP

odred, mjesna organizacija llide morala je pojaati svoj rad. Veza sa
Mjesnim komitetom Sarajevo bila je ea, a i sa Visoko-fojnikim
odredom. Skoro svake sedmice, a prema potrebi i ee, dolazili su
kuriri iz odreda. Stoga ilegalci llide na Igmanu formiraju oruanu grupu koju su sainjavali: Bojo Bosilji, Mirko Toi, ivko Bosilji,
Uro Bosilji, Savo Stanii i Milan Krajinik. U to vrijeme ilegalnim
kanalom Sarajevo - llida - Igman - Visoko-fojniki odred prebaeno je na stotine ilegalaca i rodoljuba iz Sarajeva na slobodnu teritoriju. Pored toga iz Sarajeva su prenesene vee koliine raznog
materijala, kao sanitetskog, odjee, obue, municije i drugog. Ovi drugovi sa svim ostalim aktivistima iz sela ispod Igmana i llide izvravali
su besprijekorno sve zadatke. Bilo je dobro organizovano prihvatanje,
smjetaj i ishrana ljudi koji su prebacivani iz Sarajeva u partizane, dobro je funkcionisala kurirska sluba, a posebno prihvatanje, smjetaj i
ishrana kurira Visoko-fojnikog odreda.
U jesen 1943. godine uspostavljen je jo jedan kanal, preko sela
Osijek sa Visoko-fojnikim odredom. Ovu vezu odrava Mirko oji.
Poslije formiranja Visoko-fojnikog NOP odreda, dobar dio aktivista - lanova Partije i omladinaca stupio je u redove tog odreda.
Medu prvima bili su Bosa, Persa, Lenka i Jelka Toi, te Danilo Bosilji, Stevo ovi, Pero Razdri i drugi. Jedne veeri u septembru
1943. godine, grupa srednjokolske omladine iz Sarajeva i llide sa gitarom, u dugakoj koloni, krenula je sa Igmana u Visoko-fojniki
odred. Meu njima su bili: Vlado Kronjar, Stanko Delijanis, Jela Vidovi, Zlata Niki, Ljubica olo, Mira Kuki, Ljubica Petrovi, Habiba
Biba Spaho i drugi.
Ilegalni radnici sa teritorije llide, koji su bili ukljueni u .ebacivanje drugova iz Sarajeva preko llide, imali su pune ruke posla, jer su
sada grupe ljudi koji su ili na slobodnu teritoriju bile sve ee i brojnije.
Jedan meu vanijim zadacima partijske organizacije, bio je prodiranje i djelovanje meu vojnicima neprijateljskih jedinica. Partijska
organizacija llide i na tom planu poluila je vidne rezultate, to se vidi
iz sljedeeg primjera. Malu kafanicu na llidi drao je Nedeljko Pejui,
lan KPJ. U nju su se navraali, izmeu ostalih, i pripadnici Vraje divizije, iji su dijelovi bili stacionirani na llidi. Tu se Nedeljko povezao
sa nekoliko pripadnika ove divizije, koji su rodom bili mahom iz Slavonije i Hrvatskog zagorja. Oni su izraavali elju za povezivanje i saradnju sa NOP-om. Kada ih je dovoljno provjerio, Nedeljko je predloio da
se sa njima uspostavi veza i da se eventualno prebace u partizane.
Poetkom avgusta 1943. godine, omladinka Dragica Toi primila je na
vezu dvojicu vojnika u njemakim uniformama i dovela ih na zakazani
sastanak. Pored mene, ovom sastanku prisustvovali su jo drugovi
Bojo, ivko i Uro Bosilji.Od ove dvojice vojnika zatraeno je da prikupljaju oruje, municiju, odjeu i daju potrebna obavjetenja. Tako se

ubrzo broj spremnih da sarauju sa nama ili da preu u partizane popeo na preko 20. Za sedam dana svi su se izredali, tj. dolazili bi k nama
u posjetu, donijeli bi na sebi duplu uniformu, jednu bi kod nas ostavljali, a u drugoj bi se vraali u jedinicu. Donijeli bi pune depove municije,
bombi i pitolja. Za uzvrat, dobijali bi na propagandni materijal. Bili su
to uglavnom seljaci koji su nasilno mobilisani ili dovedeni iz domobranskih jedinica u ovu SS-jedinicu. Napokon, kroz izvjesno vrijeme,
predloili su da na llidu doe jedna partizanska jedinica i da u zakazano vrijeme izvri demonstrativni prepad. Oni bi, pritom, sami likvidirali
njemakp oficire, te onesposobili topovsku bateriju, a bateriju tekih
bacaa natovarili bi na konje i skupa sa veinom ljudstva njihove jedinice krenuli u partizane. Nakon dueg oklijevanja, septembra 1943. godine donesena je odluka da se ova akcija izvede, jer je ocijenjeno da
je realna i mogua. Na osnovu te odluke, sainjen je plan u tabu
etvrte krajike brigade. etvrta brigada na elu sa komandantom i
politikim komesarom, sa dva bataljona koje su vodili nai aktivisti
Bojo Bogdan Bosilji i Uro Bosilji, imala je zadatak da izvri napad
na puk Vraje divizije, stacioniran na llidi. Druga dva bataljona iste
brigade dobili su zadatke, i to, jedan da dri zasjedu na Kobiljai, a
drugi da prekine eljezniku prugu Sarajevo - Mostar, izmeu eljeznikih stanica Blauj - Hadii. Visoko-fojniki odred predvoen komandantom Gliom Jankoviem i zamjenikom politikog komesara
Danilom takom, trebao je da likvidira neprijateljsku topovsku bateriju
na Vrelu Bosne. ivko Bosilji i Mirko Toi sa aktivistima iz Vraje
divizije trebalo je da na zakazanom mjestu saekaju partizane koji e
izvriti napad na llidu.
Dogovor je bio da se demonstrativni napad izvri u 23 sata nou.
Meutim, partizani su zakasnili. Zakanjenje od dva sata bilo je dovoljno da akcija ne bude u potpunosti sprovedena. Naime, te noi dijelovi
Vraje divizije imali su pokret u pono. Meutim, i pored toga, nekoliko partizana, uz pomo vojnika iz Vraje divizije, razoruali su strae kod topova. Jedna grupa partizana upala je u hotel Bosnu, gdje
su bili smjeteni pripadnici Vraje divizije i izmijeala se sa njima. Situacija nije bila nimalo povoljna. Partizani su se povukli, a sa njima su
krenuli i onih dvadeset vojnika koji su bili sa nama na vezi. Jedng su
njemaki oficiri uspjeli uhvatiti i odmah su ga strijeljali. Ostali su stupili
u partizane. Veina njih bili su dobri borci, a mnogima su povjereni i
komandni poloaji, odnosno postali su vodnici, komandiri odjeljenja,
itd. Sjeam se imena samo jednog, zvao se Mato Peji, rodom iz
Gornjeg Hasia kod Bosanskog amca.2)
') O napadu naih jedinica na llidu i prelaenju pripadnika 369. legionarske Vraje divizije u NOV, svjedoe, pored ostalog, i dva njemaka dokumenta. Tako u dnevnim izvjetajima za
3. oktobar 1943 godine Komanda 15. armijskog korpusa obavjetava Komandu 2. oklopne armije
o napadu partizana na llidu i prebjegavanju vojnika iz 369. divizije pri prepadu ustanika na llidu. (NAV-N-T-314, 554/993-4; NAV-N-T-313, F-195/7455786-9)

44 - Sarajevo u revoluciji

689

Izvjetaj V krajike NOU divizije I bosanskog korpusa Vrhovnom tabu NOV I POJ od 9. X 1943.
godine o akcijama na llidi I druga mjesta u blioj okolini Sarajeva

Novembra 1943. godine, po odluci Okrunog povjerenstva KPJ za

Sarajevo, povueni su sa terena llide u sastav Visoko-fojnikog
odreda Bojo Bosilji, Mirko Toi, ivko Bosilji, Uro Bosilji i
drugi. Za rukovodioca partijske organizacije na terenu llida odreen
je Risto Vidakovi, zemljoradnik iz sela Baeva. Po odlasku navedenih
drugova u odred, partijska organizacija na llidi nastavila je rad nesmanjenim tempom. U to vrijeme ojaao je i Visoko-fojniki odred i njegov uticaj osjeao se u velikoj mjeri meu stanovnitvom sela Sarajevskog polja.
Odlaskom ove grupe ilegalaca u Visoko-fojniki odred, kanal za
slobodnu teritoriju nije prestao da radi. Na njihova mjesta doli su novi
ljudi, aktivnost se jo vie pojaavala, jer je sve vie ljudi iz Sarajeva i
okoline odlazilo u partizanske jedinice.

44"

691

AHMED TAFRO

O AKTIVNOSTI NOP-a U VISOKOM

I MOM RADU NA USPOSTAVLJANJU VEZA
PARTIJSKE ORGANIZACIJE
SARAJEVA SA DRUGIM GRADOVIMA
Nije mi namjera da piem o svim akcijama, aktivistima, uspjesima
i neuspjesima iz rada organizacije NOP-a i MK KPJ u Visokom poetkom 1942. godine, lako je rad u Visokom bio plodan i stalno u ii dogaaja, elim da ukaem na stalnu vezu u radu organizacije NOP-a u
Visokom i na saradnju aktivista Visokog sa OK Zvijezda i organizacijom KP u Sarajevu. Za razumijevanje te saradnje potrebno je znati i
uslove pod kojima su radili aktivisti u Visokom, jer su dogaaji koji su
se zbivali koncem 1941. do maja 1942. godine znaili veliki preokret u
radu aktivista.
Rad lanova KPJ, okupljenih oko MK u Visokom, 1941. i poetkom 1942. godine, bivao je, iz dana u dan, sveobuhvatniji, a uticaj KPJ
u narodu sve znaajniji. Povezanost sa radom NOP-a u Sarajevu i stalna veza sa odredom Zvijezda, gdje je ve djelovala i Visoka eta,
kao i stalna veza Visokog sa okolnim selima, traile su svakodnevnu
aktivnost, a ujedno i potrebu za poveanjem broja lanova KP i okupljanje svih naprednih snaga, posebno omladine. Normalno je da se i
MK morao popunjavati jer su, odlaskom drugarice Vjere Kuec u partizane i Mehe Due na rad u Brezu, ostali samo sekretar Meho Patak i
Himzo Salihbegovi. Tada su lanovi MK postali Ismet Terzimehi i
Slavko Bunjievi.
Pored redovnih obavjetajnih veza sa odredom Zvijezda i uspjenog djelovanja kurirskog kanala za prebacivanje drugova i materijala iz Sarajeva i Visokog na Okruglicu, redovno je prikupljan sanitetski i
kancelarijski materijal, municija i ostala oprema. Kanal, koji je iao preko Emina Zeevia na varokoj malti, cijelo vrijeme je ostao neotkri-

ven i funkcionisao je sve dok je djelovao odred Zvijezda. Meho Patak, a i neki drugi lanovi MK i saradnici NOP-a redovno i vrlo esto su
odlazili na Okruglicu i poslije prenosili direktive kako i ta treba raditi i
odreivali prioritete u zadacima. I u samom Visokom je bila intenzivna
politika aktivnost. Svakodnevnim djelovanjem, kroz razne forme (drutvo Trezvenost, sportska drutva, muslimanska itaonica i individualni kontakt sa pojedincima) nastojalo se raskrinkati akcije ustaa i
domae reakcije, kako na vojnom, tako i na politikom polju.
Neuspjehom ustaa u Visokom bili su nezadovoljni rukovodioci
ustake upe iz Travnika, pa je i smijenjen Franjo Majeti, ustaki logornik u Visokom. Za novog logornika postavljen je ustaa Hazim atri, iz Banjaluke, koji je bio na slubi u Travniku, u ustakom rukovodstvu upe Lava i Gla. Po dolasku u Visoko, atri je priao organizovanju jedinica ustake omladine po kolama, zatim njenom mobilizovanju u ustake vojne jedinice. Hapsi Srbe i Jevreje i deportuje, dijelom u logore, gdje je veina pobijena, dijelom u Srbiju.
NOP je na primjerima hapenja itavih srpskih i jevrejskih porodica raskrinkavao ustaki pokret, posebno logornika atria, kao linost
koja je poslata u Visoko da brutalnim ustakim postupcima zavada ljude i izaziva mrnju i sukobe izmeu Srba i Muslimana i Hrvata.
Poto su propala nastojanja atria da mobilie omladinu u
ustae, on u Visoko dovodi Juru Francetia, zapovjednika Crne legije,
da dri govore graanima i seljacima, pozivajui omladinu u redove
Crne legije, uz obeanje velikih beneficija onima koji pristupe u jedinice te legije.
Poziv Francetia doivio je neuspjeh. Kontraakcijom NOP-a i ubjedljivim antifaistikim argumentima odziv omladine je izostao. Kada
je i ustaama bilo oigledno da im je akcija propala, oni prisilno mobiliu 11 omladinaca koji su ve imali poziv za domobrane. Aktivisti
NOP-a su jednog po jednog omladinca ubjeivali da napuste ustaku
vojsku, tako da je njih 6, u roku od dva mjeseca, pobjeglo iz ustakih
formacija.
Rad sa omladinom bio je i dalje jedan od primarnih zadataka Partije u Visokom. Rezultat toga je da nikada nije, prema ustakim zamislima, zaivio pokret ustake mladei i od vremena do vremena sve bi
se zavrilo na prigodnim okupljanjima omladine, uglavnom one koja je
morala doi na takve prigode, kao to su aci kola i si. Ali poslije toga
se nastavljalo po starom, tj. bez ikakvog organizovanog okupljanja.
Sav omladinski i sportski ivot odvijao se kroz rad Trezvenosti i
sportskih drutava u kojima je Partija imala veliki uticaj.
Partija je, nita manje, bila aktivna i na idejnom i teoretskom uzdizanju, kako samih lanova, tako i aktivista. Odravani su teoretski sastanci, i to najee u stanu Mehe Patka ili u krojakoj radnji iji su
vlasnici bili Muhamed Tafro i Himzo Salihbegovi. MK je redovno dobivao biltene Vrhovnog taba i sve tampane materijale iz odreda Zvi-

jezda. Ovi materijali su umnoavani u naoj tehnici i dijeljeni u gradu i

okolnim selima.
Aktivnost MK nije bila usmjerena samo ria veze sa odredom i Visokom etom, nego i na svakodnevnom odravanju veza sa okolnim
selima. Posebno intenzivne veze bile su sa mokronokim podrujem,
gdje su djelovali Duan ulum i Hasib Alibegovi (obojica su kasnije
poginuli u Bosanskoj krajini). Duan ulum je ponekad prisustvovao i
teoretskim sastancima. Poslije paljenja optinske zgrade u Kralupima,
koju su 5.9.1941. godine zapalili borci Visoke ete, Meho Patak je i
dalje obilazio sela tog kraja i odravao veze sa aktivistima. Na vezama
sa pojedinim selima radili su i drugi aktivisti, posebno Zahid Bukurevi
(koga sam, inae, prilikom izrade ovog mog priloga u svemu konsultovao). Nezaboravan je ranac Mehe Patka, koji je stalno nosio na leima.
Bio je pun kukuruznog brana, jer ako bi ga zaustavila kontrola, on bi
se pravdao da je u selo iao traiti brano.
I sva druga nastojanja i akcije ustakog logora naili su na kontraakcije NOP-a u Visokom i doveli do potpune kompromitacije atria, koji je poslije javnog sukoba sa Majetiem nestao iz Visokog. Visoko je ostalo bez ustakog logornika i bez ustakog logora. Takvo
stanje potrajalo je sve do poetka marta 1942. godine.
Za razumijevanje dogaaja u Visokom, koji e uslijediti u aprilu
1942. godine, tj. dovesti do hapenja 39 lanova KPJ, skojevaca, aktivista i simpatizera, vano je istai jo neke injenice bez kojih se ne
mogu shvatiti uslovi pod kojim je MK KPJ Visoko nastavio rad u situaciji potpune kompromitacije i paralisanja ustakog pokreta. Naime, pored organizovane borbe protiv ustake vlasti i poretka u Visokom, Partija se borila i protiv jo jednog, vjerovatno jedinstvenog, neprijatelja u
Bosni i Hercegovini. Istina, to je bila mala, ali vrlo uporna i politiki
mona i uticajna grupa, okupljena oko povjerenitva Hrvatske nacionalsocijalistike stranke rada (HNSSR). Ovo povjerenitvo, okupljeno
oko Hamde Sire, bilo je aktivno i u svakoj prilici trailo spregu sa
ustaama, kada je bila u pitanju borba protiv ljudi koji su se opirali politici okupatora i ustaa. Ova grupa je direktno saraivala i sa njemakim
vojnim jedinicama u Visokom, a stalno je bila u vezi sa Gestapoom.
U arhivu RSUP-a SRBiH u Sarajevu, pod brojem GSP 0015, nalazi
se dosije sa izvodom iz rekonstrukcije njemake obavjetajne slube
u BiH. U ovom izvodu se konstatuje da je Hamdo Siro bio pripadanik
Gestapoa, a u dosijeu se nalazi i originalni Upisni list sa Sirinim potpisom. Ovaj list je i ovjeren peatima i evidentiran u ustakom taboru
Visoko pod brojem 10, a u ustakom logoru pod brojem 39. Vlastorunim potpisom ovih lista, Hamdo Siro, 10.8.1944. godine, stupa u
ustaku organizaciju i u taci IV/a, na pitanje: bio lan stranke? odgovara: Hrv. Nacional, soc. stranke rada od 2.1.1941. do 12.7.1941.
Ovo povjerenitvo HNSSR je okupilo desetak ljudi organizovanih
u tzv. borbeni odred, koji se nije ustruavao i oruano istupati ako je
to situacija zahtijevala. U pomenutom dosijeu, doslovno stoji da je

Grupa aktivista iz Visokog 1941. godine

Hamdo Siro organizovao grupu omladinaca po uzoru na njemake

faistike organizacije. Veina pripadnika ove organizacije je poznata,
i sada se, sa sigurnou, moe konstatovati da to nisu bili omladinci
nego sve stariji ljudi, trgovci, obrtnici i industrijalci. Oni su propagirali
iste nacistike ideje, bazirane na hitlerovskim, i radili na tome da se i
u NDH zavede poredak kakav je u nacistikoj Njemakoj.
Radi lakeg razumijevanja sprege ustaa i nacionalsocijalista u Visokom, ovdje treba istai injenicu da su Paveli i njemaki poslanik u
Zagrebu Kae (Kasche), uspjeli razbiti namjere aktiviranja HNSSR koju
je predvodio Slavko Govedi. Govedi je, sa efom EK Zagreb, Beisnerom, nastojao da se kroz ovu stranku jo vie uvrsti uticaj Njemake na politiku NDH i njeno izvlaenje ispod uticaja Italije, kojoj je
Paveli prije aprilskih dogaaja vie bio sklon. Paveli je ove namjere
stranke proglasio za pu protiv NDH i njega lino i onemoguio dalji
rad te stranke. Njeni pripadnici su se djelimino ukljuili u ustako-domobranske jedinice ili su emigrirali van NDH. To se desilo i u Visokom,
pa e se u daljem izlaganju vidjeti ustae i borbeni odred na zajednikim akcijama, a sve, razumljivo, prvenstveno protiv narodnooslobodilakog pokreta.
Takva je bila aktivnost Partije u Visokom i takva politika situacija
u vrijeme partijskog savjetovanja u Ivaniima, januara 1942. godine.
Sekretara MK Mehu Patka pozvao je OK KPJ u Srednje poslije savjetovanja. On je poslije lanove Partije i iskusnije aktiviste i skojevce
upoznao sa zakljucima tog savjetovanja, iz kojih je trebalo izvui
nove zadatke i sadraje rada kao obavezu za aktiviste u Visokom.
MK u Visokom tada insistira na tri stvari:
- na pojaanom slanju pomoi u materijalu odredu Zvijezda;
- na odlasku u partizane svih aktivista i rodoljuba koji nisu neophodni za rad u Visokom i koji su ugroeni ili bi mogli biti ugroeni od
ustakih vlasti i okupatora, kao Srbi ili kao simpatizeri NOP-a, ili su,
pak, pozvani u domobranstvo;
- na pojaanoj aktivnosti na irenju i brojanom jaanju organizacije NOP-a i na jo veoj aktivnosti u radu sa omladinom.
Sve snage su angaovane na realizaciji ovih zadataka. Pojedini lanovi MK dre na vezi grupe aktivista i svi imaju tana uputstva o tome
ta treba da rade. Propagandna i izdavaka djelatnost se pojaala, a
pojaana je i veza sa selima, posebno srpskim, jer se ve osjealo
jae djelovanje proetnikih elemenata.
Poinju prva, tadanja, odlaenja u partizane. Odlazi Mehmed
Skopljak, jedan od najaktivnijih i rukovodilac SKOJ-a. Vre se intenzivne pripreme za odlazak vee grupe u odred Zvijezda, na Okruglicu.
Osjea se ivost na svakom koraku. Konspiracija je na visini, ali i neprijatelj ne miruje. Nakon velikih provala u Sarajevu, u proljee 1942. godine, neprijatelj je usmjerio svoju aktivnost protiv organizacije NOP-a
u Visokom. Tih dana iz Travnika dolazi u Visoko ustaki stoernik Paradik. U maloj sali Sokolskog doma okuplja pedesetak ljudi. Prijeti i

ubjeduje kako je neodrivo da Visoko bude bez logornika i organizovanog ustakog logora. Iznosi i stav da logornik mora biti Musliman, i
to domai ovjek. U grupi prisutnih je i nekoliko naih aktivista, a i lan
MK KPJ, Ismet Terzimehi. Paradik insistira da se neko od prisutnih
prihvati dunosti logornika jer on nee otii iz Visokog bez tog imenovanja. Ponovo prijeti, poslae avione da sravne Visoko ako se i dalje
bude odupiralo ustakoj vlasti. U takvoj, vrlo munoj situaciji, prisutni
nacionalsocijalisti istupaju sa predlogom da novi logornik bude Hamdo
Siro. Tada smo reagovali, ukazujui na to da je malo prisutnih graana da bi se o tome znaajnom pitanju donosili predloi i zakljuci. Ismet Terzimehi istupa s objanjenjem da bi se imenovanje Hamde Sire u jednom licu objedinili i ustaka vlast i nacionalsocijalistike ideje
kojih se oni nisu odrekli iako su izgubili stranku.
Zahvaljujui okolnosti da je Paradik bio kao ustaki emigrant u
Italiji, da je znao talijanski i pripadao proitalijanskoj struji, nije simpatisao pronjemaku struju u ustakom pokretu. Stoga nije simpatisao ni
nacionalsocijaliste, na to mu je na zgodan nain ukazano kada je bila
rije o Hamdi Siri. Ovom sastanku prisustvovao je student Enver Ahi
koji je znao neto govoriti talijanski. Uspio je na tom jeziku ubijediti
Paradika i plasirati predlog Terzimehia da se tu no ne imenuje logornik i da e se u idua tri dana dati novi predlog. Kako je ova namjera ustaa, i to sada na viem nivou, doivjela neuspjeh, suoili smo se
sa dvije stvari. Prvo, iz Travnika nam je javljeno da ustaki stoer ima
vrlo loe miljenje o Visokom i da razmatra mjere kojim treba razbiti
otpor ustakom pokretu. Drugo, sada je i grupa nacionalsocijalista doivjela svoj javni poraz i trebalo je oekivati jo veu spregu njih i
ustaa u borbi protiv NOP-a. Za logornika je imenovan student Ismet
Hadiomerovi. Pristao je da u kancelariji logornika radi Raid Abdovi
kao volonter, koji je imao zadatak da nas izvjetava o svemu vanom
to se moe saznati iz pote logora, kao i o sastancima koji se budu
odravali u logoru. Tadudin Ahi je bio zaduen da se stalno kree u
drutvu novog logornika i na njega utie da ne bi previe zaglibio u
ustake vode, jer je bio poznat kao slavoljubiv, ali i vrlo plaljiv i povodljiv ovjek. Tako je Partija imala uvida u namjere ustaa, ali su i dalje nacionalsocijalisti bili aktivni i traili veze sa Ustakom nadzornom
slubom u Sarajevu.
MK se sada bacio na intenziviranje izvrenja svojih zadataka. U
februaru 1942. godine odlaze.u partizane Himzo Salihbegovi, Muhamed Tafro i Fehim Zeevi, a u MK ulaze Zahid Bukurevi i Marko alica.
U martu odlazi u odred Zvijezda grupa od 31 ovjeka: Jovo
Bjelo, radnik, Vojo Bjelo, radnik, Ljubinka Bunjievi, uenica, Ljubo
Bunjievi, radnik, Niko Bunjievi, obrtnik, Rua Bunjievi, domaica, Slavko Bunjievi, radnik, Ljubo Dabi, student, Zora Dragutinovi,
uenica, Isak Ekenazi, kroja, Boro Popovi, student, Lazar Gavri,
zemljoradnik, Spasenija Gavri, domaica, Ahmed Halilovi, radnik, Ri-

sto lli, obrtnik, Gojko Kokoru, radnik, Ugljea Kokoru, radnik, Aco
Mojsilovi, uenik, Sofija Mojsilovi, uenica, Dorde Mili, potar, Mix
roslav Popi, student, tefan Rajber, student, Boo Samardi, radnik,
Milka Samardi, domaica, Stoja Samardi, domaica, Ljubica SkopIjak, domaica, Pana Skopljak, domaica, Rizo Tahmiija, uenik, Mirko Vlaisavljevi, student, Halim Zeevi, uenik i ivojin alica, student.
Sada je ve postala alarmantna situacija za ustaku vlast i nacionalsocijaliste. Iz malog mjesta, u tako kratkom vremenu, odlazak tako
velike grupe ljudi u partizane nije mogao ostati neprimijeen. U neprijateljskim redovima uzbuna. Kroz prepisku ustakog logora saznajemo
da su ustaki stoer u Travniku i UNS u Sarajevu ve upoznati sa situacijom u Visokom i o ozbiljnoj organizaciji otpora postojeem reimu.
Dolazi do direktnog povezivanja nacionalsocijalista i UNS-e u Sarajevu
i traenja da se uhapse svi oni za koje se sumnja da saraduju sa NOP-om. U arhivu RSUP-a SRBiH pod brojem UNS 1766, nalazi se dosije o
svim sasluanjima uhapenih a koje je sasluavao pripadnik UNS-e
Muhamed Uianin, rodom iz Visokog. Ovaj unsovac je uestvovao u
svim hapenjima koja su proizala iz provala u Sarajevu. U dosijeu je
vidljivo da je UNS-a ve tada znala za organizovani rad Partije u Visokom. Sprega nacionalsocijalista i UNS-e, kojom se aktivirala grupa oko
Hamde Sire, dovela je do akcije hapenja u aprilu 1942. godine.
U ranije pomenutom dosijeu iz arhive RSUP-a SRBiH, pod br.
GSP 0015, stoji da je Hamdo Siro: 1942. g. uestvovao u hapenju
komunista, simpatizera NOP-a, koji su nakon toga internirani u logor.
Tako je polovinom aprila 1942. u Visoko doao odred detektiva upskog redarstva iz Sarajeva na elu sa Gosp. Radoem i dana 16. i 17.
travnja ov. god. izvrio hapenje slijedeih lica iz Visokog.1)
Tih dana je u Visokom uhapeno 35 lica, a naknadno u Sarajevu
su uhapena jo 4 lica koja su pridodata visokoj grupi, 39 ukupno
uhapenih: Vahid Bukurevi, radnik, Zahid Bukurevi, radnik, Avdo aki, radnik, Meho aki, radnik, Ramiz Dalahmetovi, radnik, Meho
Dudo, radnik, Lazar Filipovi, uitelj, Nikola Grgi, uenik, Fehim
Hadiibrahimovi, uenik, Ismet Hadiomerovi, radnik, Vejsil Hadiomerovi, uenik, Alija Hakirevi, radnik, ing. Avdo Hakirevi, agronom, Alija Hasanbegovi, slubenik, Mustafa Hebib, radnik, Izudin
Huski, trgovaki pomonik, Esad Isi, uenik, Mahmut Karalija, radnik, Alija Kilali-Handi, radnik, Slavko Kokoru, ugostitelj, Milo Mandi, uenik, Draginja Manojlovi, radnica, Miladin Manojlovi, radnik,
Milena Metli-Dabi, domaica, Zaim Muzaferija, uenik, Mustafa
Oru, trgovac, Meho Patak, radnik, Munib Pinjagi, radnik, Simo Popi,
uenik, Vitomir Radi, uenik, Halid Siro, radnik, Ahmed Skopljak,
radnik, Sulejman Skopljak, radnik, Anelija erbi-Toi, uenica, Ah') "Citat iz izvjetaja, pod VT. br. 32/42, kojim 28. IV 1942. godine ustaki logor izvjetava
ustaki stoer Lava i Gla o hapenju u Visokom.

med Tafro, uenik, Nedib Tafro, obrtnik, Neet Tafro, radnik, Jusuf
Vojnikovi, student i Rajko alica, uenik.
Istraga nad uhapenim je vrena u redarstvu u Sarajevu sve do
prvih dana maja, kada je od 39 uhapenih - 17 otputeno a 22 odvedeno u logore Jasenovac, Gradika, Zemun i u Norveku, a od njih 12
su ubijeni, a ostali su se poslije rata vratili u Visoko.
Ovim hapenjem ustae i nacionalsocijalisti su smatrali da su livkdirali partijsku organizaciju i NOP u Visokom. Istina, nestalo je neumornog sekretara MK Mehe Patka, nisu vie u Visokom uporni Zahid
Bukurevi i konspirativni i mirni Ramiz Dalahmetovi. Ipak, ostao je jedan broj lanova Partije, SKOJ-a i aktivista NOP-a koji nastavljaju sa
radom i ire svoj uticaj na omladinu i ponovo se okupljaju. Ismet Terzimehi postaje sekretar MK i oko njega se odvija sav organizovani rad
na otporu okupatoru, ustaama i nacionalsocijalistima. Eref Vraali,
dr Mario Romano, Hasan ahinovi, Alija Hakirevi, Jusuf Vojnikovi,
Ahmed Tafro, Vejsil Hadiomerovi, Emin Zeevi, ukrija aki, Ismet Dudo i Zikrija eo, kao i mnogi drugi, ponovo su se organizovali
da bi se nastavilo tamo gdje su prethodnici prekinuli. Radilo se na organizacionom uvrivanju i oporavljanju od udara nanijetih hapenjima. Traile su se nove forme povezanosti sa ostalim podrujima, jer
vie nije bilo odreda Zvijezda, odnosno na Okruglici su bili etnici.
Ismet Terzimehi i ja, svaki na svoj nain, povezujemo se sa Sarajevom i preko Agana Bostandia uspostavljamo kontakte sa sarajevskom organizacijom, a time doprinosimo da se veza izmeu organizacija NOP-a Sarajevo i Visoko ne prekine.
Kada sam u maju 1942. godine puten iz zatvora u Sarajevu, vratio sam se u Visoko i nastavio pohaanje gimnazije do svretka kolske godine, 6. juna. Preko raspusta povukao sa sam se u Sarajevo i ivio kod brata gdje sam ostao do kraja avgusta 1942. godine. Tu sam se
kretao u krugu svoje porodice i nekih bliih poznanika, nastojei da
stupim u vezu sa ljudima koji su saraivali i radili za pokret i koji bi me
ponovo mogli ukljuiti u aktivan rad NOP-a. Jednog ljetnog dana, te
godine, na Obali sam susreo i razgovarao sa Nadom Kapetanovi. Sa
njom je bila i neka drugarica koju nisam poznavao. Nadu sam poznavao iz Visokog. Bila je rodom iz apljine. U Visokom joj je ivjela sestra, udata za uitelja Repca, te im je Nada svake godine dolazila u goste. Nada mi je rekla da su me ona i njena drugarica ve ranije vidjele,
isto tako na Obali, prije desetak dana, i da od tada svakodnevno izlaze
ne bi li me ponovo vidjele, jer njena drugarica eli da me upozna. To je
bila Safija Bostandi, sestra Agana Bostandia, koji je tada bio jedan
od organizatora djelovanja partijske organizacije u Sarajevu.
U etnji Obalom, Safija mi je rekla da joj je Nada ispriala o
naem hapenju u Visokom i da je plaui gledala kako nas vezane
vode za Sarajevo. Eto, zbog toga je eljela da me upozna. Kako nisam
dobro poznavao Nadu, a jo manje Safiju, bio sam rezervisan prema

ovoj prii. Na njihovo insistiranje, pristao sam da se ponovo vidimo i

proetamo.
U to vrijeme, u Sarajevu je bio zaveden policijski as odnosno
bilo je zabranjeno kretati se ulicama poslije 22 sata. Jedne noi smo
etali i ja sam ih otpratio do kue gdje je stanovala Safija u Stolakoj
ulici (sada ulica Agana Bostandia), iznad Skenderije. Priali smo
pred vratima. Insistirale su da uemo u stan kako bi mi pokazale neke
fotografije i da neto popijemo. U prii, pribliio se i policijski as, a ja
sam morao ii na Toku, iznad Bistrika, gdje sam stanovao. Kasnije mi
je Safija priznala da su eljele da zakasnim, da bih kod njih noio, jer
su se tako dogovorile sa Aganom. Tako bi me on, kao sluajno, sreo i
iz razgovora saznao koliko sam jo vezan za NOP, da li sam se pokolebao ili, eventualno, potpuno pasivizirao.
Agan je stigao kui odmah nakon 22 sata i mi smo se upoznali.
Odveo me u drugu sobu i odmah mi rekao da zna sve ono to je Nada
ispriala Safiji i da zna kako su se Visoani drali u zatvoru. Otvoreno
me pitao da li sam se pokolebao i da li mislim i dalje radrti za NOP,
poto bi on elio da ponovo uspostavi veze u Visokom. Nastojalo se u
Visokom oivjeti rad na okupljanju rodoljuba, a naroito omladine.
Ukazivao mi je da gubitak jednih ne treba da pokoleba druge, da su
rtve neminovne i da se bez njih ne moe, bez obzira koliko su teke.
0 sebi mi nije rekao nita. Nije mi rekao u ime koga razgovara, niti za
koga radi. U tom razgovoru bio sam dosta rezervisan i nepovjerljiv.
Sumnjao sam u njegovu iskrenost i pretpostavljao sam da bi mogao
biti neki provokator. Nita mu nisam obeao, nita nisam komentarisao, bio sam ozbiljan i nisam odavao utisak povrnosti i lakomislenosti.
Moji komentari su se kretali u okviru optih teza kako je sada teko raditi i opredjeljivati se, jer na svakom koraku vlada neizvjesnost i nepovjerenje meu ljudima. Mislim da sam ostavio dosta prostora za budue razgovore, jer niti sam ta odbijao niti negirao. Ovaj razgovor nije
dugo trajao, ali je dovoljno bilo kasno da bi bilo bezopasno ii kui.
Ipak, namjeravao sam se sporednim ulicama, preko irokae, prebaciti
do Toke. Agan me upozorio da je tu no pojaana kontrola na ulicama
1 da postoji opasnost da naletim na patrolu. Traio je da kod njih
noim, s tim to mi je napomenuo da u sluaju neke kontrole kaem
da se zabavljam sa Nadom i da sam iz Visokog, te da se sutra vraam
nazad. Odluio sam da ostanem, tim prije to mi ni brat te noi nije bio
u Sarajevu, te ga moj izostanak nije mogao zabrinuti i eventualno ponukati da me trai. Ujutro sam prvi ustao i otiao, ne pozdravivi se ni
sa kime. Ne znam zato sam tako postupio, ali sam bio pod dojmom
Aganovih pitanja, a oprez mi je nalagao da sa rezervom prihvatam ono
to mi nepoznati ljudi govore.
Sa Nadom i Safijom se nisam vidio cijeli mjesec, jer sam namjerno izbjegavao da hodam Obalom, ali do susreta je dolo na drugom
mjestu, sasvim sluajno, pod posebnim okolnostima. Bilo je to u blizini
bolrtice na Koevu. Prolazei ispred bolnice, ugledao sam pogrebnu

povorku u ijoj su pratnji bili: Nada, Safija, Agan i Rebac, uitelj iz Visokog. Nada je bila u crnini. Kada me Agan vidio, dao mi je znak da se
prikljuim povorci. Rekao mi je da je umrla Nadina sestra, koja je leala u bolnici i zbog koje je ona i bila u Sarajevu. Poslije sahrane, zajedno smo otili Aganovoj kui jer je tamo bila i Nadina porodica iz apljine, koju sam tada upoznao. Safija je nala momenat da mi kae da me
Agan zove u drugu sobu i da eli sa mnom razgovarati. Razgovarali
smo o svemu i svaemu, ali o radu za NOP najmanje, gotovo nikako.
Kada smo se rastajali, zamolio me da, ako idem u Visoko, to sam
namjeravao, jer se bliio poetak kolske godine, naem sudiju Ismeta
Terzimehia i da ga pozdravim, jer mu je on poznanik. To sam obeao
i uinio, jer sam Ismeta poznavao, a znao sam da je bio aktivni saradnik NOP-a u Visokom. Ismet mi je tom prilikom rekao da zna za moj raniji razgovor sa Aganom, da se nita ne plaim, da je Agan poten ovjek i da slobodno prihvatim to od mene trai. Kasnije, poslije rata,
shvatio sam da je Agan tada radio na ponovnom uspostavljanju redovnih veza Partije, poslije velike provale u aprilu 1942. godine. Bio je saradnik Avde Hume, lana PK KPJ za BiH, i drugih aktivista koji su ilegalno radili u Sarajevu.
Tako sam postao kurir partijske organizacije u Sarajevu. Sa Aganom sam, ubrzo iza toga, dogovorio lozinku. Kada mi Agan napie dopisnu kartu i ponudi nekakvu robu na prodaju, sa molbom da mu javim
ukoliko me ta roba ne interesuje, jer on ima i drugog kupca, npr. iz
Tuzle. To je znailo da moram otii kod kotarskog predstojnika (sreski
naelnik) Forstingera u Visokom i kazati mu da trebam propusnicu za
Tuzlu, naglasivi da vai samo propusnica koju on lino dadne. Sve to
je znailo da e mi Forstinger* dati propusnicu i da se moram to prije
javiti Aganu. Od tada sam primao odreene kurirske i druge zadatke
od Agana, radi partijskih veza Sarajeva sa Mostarom i Tuzlom.
Moj prvi zadatak je bio krajem septembra 1942. godine, i to odlazak u Tuzlu. Sa Aganom sam se naao u auli Glavne pote u Sarajevu.
Rekao mi je da treba odmah, prvim vozom, da otputujem u Tuzlu da
odnesem potu. Dao mi je pismo, a ostalo je trebalo biti u koferu koji
u kasnije dobiti. Za pismo mi je rekao da ni po koju cijenu ne smije
pasti neprijatelju u ruke, pa ako me i uhapse, pismo moram pojesti ili
spaliti. Preko Baarije me je odveo do Skaljia ulice (sada ulica Zije
Dizdarevia). Tu sam u jednoj kui dobio kofer i krenuo nazad niz ulicu
Miloa Obilia, gdje me ponovo susreo Agan i dao mi dalja uputstva.
Traio je da nastojim prvi doi u vagon i da pregledam ta se nalazi u
koferu, kako bi, pri eventualnoj kontroli, znao ta je u njemu, odnosno
da ne bih svojim neznanjem izazvao sumnju. Uinio sam sve kako [e
rekao i ustanovio da se u koferu nalaze dva srolana omota i jedna kona aktovka, pidama i stvari za linu higijenu. Putovao sam I razredom i
mjesta su bila relativno komotna. Sjeo sam pored vrata, odluivi da
* Dr Hinko (Red.)

aktovku stavim pored sebe na sjedite i prekrijem mantilom. Rolne

sam stavio ispod koulje, pritegao kaiem, i odluio da do Doboja ne
ustajem sa mjesta. Sve vie putnika je stizalo i kupe se brzo punio. Dijagonalno od mene sjeo je jedan ovjek, koji mi je iz vienja bio poznat. Bio je u drutvu jedne ene i dva mukarca. Zapitkivali su me gdje
putujem i nudili me da jedem i pijem sa njima. Putovali su do Zagreba.
Uzeo sam novine, ali nisam itao, nego sam razmiljao o svom zadatku
i ponavljao u sebi sve ono to mi je reeno. Agan mi je rekao da je moj
zadatak vrlo znaajan. Prvi uspostavljam kurirsku vezu izmeu Sarajeva i Tuzle koja je prekinuta zbog velikih hapenja u oba grada i pua
koji su etnici izvrili na Romaniji i Okruglici. Upozorio me da se ne
trebam bojati za vezu jer je prije mene iao ovjek u njemakoj uniformi, on je uspostavio kanal.* Trebalo je u Tuzli da odem pred Gimnaziju i
krenem lijevo do Rondoa. S lijeve strane Rondoa nalazi se stara bosanska kua na sprat sa velikom drvenom ogradom na kojoj je ispisano veliko slovo V - znak pobjede (Viktorija), kojim su Nijemci i ustae
davali do znanja da je pobjeda na njihovoj strani. Eto, iza te ograde je
kua u kojoj je trebalo da traim druga Mehu. To je bio Meho Huki,
tada lan SKOJ-a, danas penzionisani oficir JNA, ivi u aku, Radie
Potia br. 5. O njegovom lanstvu u SKOJ-u i organizovanom radu za
NOP priao mi je drug Vehid Delibegovi Roki, koji sada ivi u Sarajevu, a tada je bio lan MK KPJ u Tuzli. Reeno mi je da je Meho srednje
visine, smee kose i da ne ulazim u kuu prije 14 sati jer se Meho tada
vraa sa posla. Kada naem Mehu, treba da mu kaem lozinku: Imam
20 kg pravog konog ona. Ako mi odgovori: Interesuje me, ali
samo da mi pokloni - znai to je prava veza. Sve sam to u sebi ponavljao, razmiljajui ta da uradim ako mi taj ovjek ne odgovori na
lozinku. Kako u se spasiti? Da bjeim? Gdje u se skloniti i sakriti
kada Tuzlu ne poznajem? Tamo nemam nikakvih roaka ni prijatelja.
Sva ta razmiljanja su me dosta uznemirila. To mi je bio prvi kurirski
zadatak, a imao sam 20 godina. U zatvoru sam vidio i uo ta se radi sa
zatvorenicima i na kakve se muke stavljaju da im iznude priznanje. Sjetio sam se muenja Mehe Patka, Mehe Dude, Zahida i Vahida Bukurevia, Mahmuta Karalije, Izudina Huskia i Miladina Manojlovia i svih
onih ije sam krike i jauke uo dok sam bio u sarajevskom zatvoru.
Pred oima su mi i muenja moga brata Muhameda, koji je u maju
1942. godine odveden u Jasenovac i ubijen, a koji je prije toga proao
svu torturu UNS-inog muenja.
Voz je bio pun naroda, vojske - ustaa i njemakih vojnika koji
su bili u posebnim vagonima. Kada smo proli Kakanj, naila je kontrola, dva orunika i jedan bez uniforme. Uli su u na kupe, moj poznanik im je rekao da je kod nas sve u redu i ponudio ih jo jelom i
piem. Odmah se vidjelo da poznaje kontrolora koji je bio bez uniforme. Popivi malo, napustili su kupe bez kontrole nas, ostalih putnika.
* Bio je to Ramiz Soo, danas Ijekar u Sarajevu (Red.)

Tako sam, sav sretan, mislio da u do Doboja biti miran, a u vozu za

Tuzlu ta mi bude. Meutim, negdje oko Maglaja, u hodniku je nastala
strka orunika, ustaa i nekih ljudi bez uniforme. Osjetili smo da neto
nije u redu i moj poznanik je izaao na hodnik. Razgovarao je sa nekim ljudima i vratio se rekavi da se vri pretres cijelog voza, jer su u
vagonu do nas pronali ovjeka u oficirskoj domobranskoj uniformi sa
paklenom mainom, kojeg su predali Nijemcima u vozu. Za mene su
nastali teki momenti. Pismo, za koje mi je Agan rekao da ga pojedem
u sluaju opasnosti, bilo je u depu za cigarete. Uznemiren i u nedoumici izaao sam u hodnik i stao pored otvorenog prozora. U glavi su mi
se vrzmale razne misli i kombinacije. Od ideje da sve stvari pobacam
kroz prozor do namjere da sam iskoim iz voza koji je u pokretu. Vidio
sam da ve ulaze u prvi kupe vagona i vre pretres. Strah mi se uvlaio
u kosti. Volja da se izvri zadatak i saznanje da sam ja taj koji e omoguiti uspostavljanje prekinute veze izmeu Tuzle i Sarajeva, neutralisali su malo taj strah. Razmiljao sam da li da odmah unitim pismo i
izbacim rolne i tanu kroz prozor. Prelomio sam se kada sam vidio
kontrolu dva kupea ispred naeg. Umjesto straha, u meni se javio mladalaki prkos i odlunost da izdrim dokraja. Vratio sam se na svoje
mjesto. Ali, bez iznenadne sree i sluajnosti, nita mi ne bi pomoglo.
Naime, ponovo je na scenu stupio moj poznanik iz kupea. U momentu kada su dvojica ustaa i jedan kontrolor bez uniforme otvorili
vrata, hodnikom je proao kontrolor koji je ranije ulazio i razgovarao
sa mojim poznanikom. Zastao je i rekao ustaama da je u naem kupeu sve u redu, da su oni ranije izvrili pregled. Namignuo nam je i,
proao. Kasnije je pred Dobojem uao u na kupe i iz razgovora koji je
vodio sa mojim poznanikom,2) saznao sam da nisu nali nita novog i
da je onaj domobran i dalje kod Nijemaca, da nee nita da kae, a ima
potpuno ispravne dokumente domobranskog oficira. Eto, tako sam
stigao do Doboja. U vozu za Tuzlu nije bilo problema, osim rutinskih
kontrola karata i propusnica.
U Tuzlu sam stigao oko 10 sati. Kofer sam ostavio u garderobi, a
sa tanom sam iao kroz Tuzlu traei Gimnaziju. Vidio sam kuu sa
velikim slovom V na ogradi, ali sam morao priekati na ugovoreno vrijeme. U dvorite sam uao poslije 14 sati. Iz kue mi se javila starija
ena u muslimanskoj nonji. Pitao sam je da li je Meho kod kue. Odgovorila mi je da jo nije doao, da treba svaki as da stigne i da je
najbolje da se popnem na sprat i da ga tu saekam, to sam i uinio.
Poslije 15 sati na dvorina vrata je uao ovjek niskog rasta, izrazito
crne kose. Pomislio sam da to nije ovjek kojeg traim jer opis nije
odgovarao. Meutim, ona ena je rekla: Meho, gore te eka nekakav
mladi. On se odmah popeo uz stepenice i, kada me ugledao, upitao
') Poslije rata sam meu zatvorenicima jednog kazneno-popravnog doma vidio svog poznanika iz voza. Izdravao je kaznu jer je bio aktivan slubenik sarajevske policije i za taj rad
osuen je na vremensku kaznu.

da li njega ekam. Prolazile su beskrajno duge sekunde. Kolebao sam

se, ne usuujui se da progovorim. Vidio je da sam zbunjen, pa pokuava da se osmijehne, da neto kae. Iz mene tada, kao rafal, provali
lozinka: Imam 20 kg pravog konog ona. Jeste li muterija? On me
pogleda, nasmija se i odgovori: Interesuje me, ali samo da mi pokloni. Odgovor je dobar, veza je uspostavljena. Ostala je samo dilema
oko opisa. Kada sam mu predao materijal rekao mi je da sam imao
sreu jer je lozinku nauio danas i da je tek jutros saznao da ovih dana
treba da doe kurir iz Sarajeva. Kada sam mu napomenuo moju dilemu
oko opisa linosti, objasnio je da je drug koji mu je dao lozinku, dao
njegov opis onome koji je uspostavljao kanal, te da je na toj relaciji
dolo do greke.. Dogovorili smo se da ostanem u Mehinoj kui i da
oko 19 sati doem pred bioskop, gdje e me saekati sa kartom. U
sali e mi rei ta moram dalje raditi i da li imam neto da nosim nazad.
Tako je i bilo. U loi smo bili sami, predao mi je pismo i kroz smijeh napomenuo da u Sarajevu dam njegov pravi opis. Kada smo izali, ja sam
ga slijedio do eljeznike stanice. Tu smo se pozdravili, diskretnim klimanjem glave, bez stiska ruku i elje za sretan put. Do Sarajeva sam
doao bez problema, naao sam se sa Aganom. Kada sam mu ispriao
ta sam sve doivio, odgovorio je: Zar su ga uhvatili? Bio je to hrabar
i odan ovjek mislei na onog ovjeka u domobranskoj uniformi, koji
je uhapen u vozu kod Maglaja. Na rastanku mi je rekao da uskoro
mogu oekivati novi zadatak.
Od Agana, poslije toga, dobio sam pismo kojim mi je javio da ima
neto porculana za prodaju, ali da ima i muteriju u Mostaru. Odmah
sam otiao kod predstojnika Forstingera da traim propusnicu za Mostar. Zgodan iica, omalen, vedra duha. im sam uao u sobu, skoio
je iza stola i pozdravio se sa mnom, govorei kroz alu da ja mnogo
putujem i trgujem. Kada mi je predao propusnicu, napomenuo mi je da
se uvam jer sam mlad i ivot mi tek predstoji.
Sa Aganom sam se sastao u slastiarni Kod Trnke. Rekao mi je
da otputujem u Mostar. U Mostaru treba da ekam u restoranu eljeznike stanice do 14 sati i da na stolu drim sarajevske novine sa olovkom preko njih. Ako mi niko ne pristupi do 15 sati, treba da odem pred
hotel Neretvu, u ulicu koja od Mostara vodi prema apljini, te potraim
radnju na kojoj pie Cipelarska radnja kod Sule. Kako u restoran nije
niko stigao, morao sam traiti radnju. Tamo sam naao jednog ovjeka
malog rasta, iscrpljenog izgleda. Pitao sam ga da li je on majstor Sula i
na njegov potvrdan odgovor, rekao mu lozinku. elim najnoviji model
cipela, ali od prave koe. To je bio Sula Huseinagi, zvani Model,
nosilac je Spomenice 1941. godine, sreo sam se s njim nekoliko puta i
poslije rata. Hama Grebo, tadanji lan MK KPJ u Mostaru, rekao mi je
da je Sula pripadao organizovanom pokretu i da je njegova radnja bila
kurirski punkt u Mostaru.
On se mahinalno, nekoliko puta osvrnuo oko sebe i gledajui
kroz staklena vrata, odgovorio: Najnoviji model imam, ali koe nema.

Obradovao sam se, odgovor je bio pravi. U taj momenat su na vrata

ula dva ovjeka. Vidjelo se da su to radnici koji rade u radnji, jer su
odmah otili za radni sto. Sule je nastavio razgovor kao da se nita nije
desilo, objanjavajui da mi ne moenapraviti cipele jer nema koe, te
pravdajui se kako je zbog toga teko raditi. Napomenuo je kako danas mnoge muterije same donose kou, sugeriui mi da i sam tako
uradim ako idem u Sarajevo, jer se tamo moe nai koa. Osjetio sam
vjetu igru ilegalnog radnika, koji me je svojim govorom navodio da se
ukljuim u takav nain razgovora, dajui mi pri tome znak na dva pridola radnika. Oigledno sam ga svojim boravkom u radnji doveo u
nezgodnu situaciju. Prisjetio sam se Aganove napomene da je ovo
druga, rezervna veza i bilo mi je jasno da on nije bio pripremljen za
ovu situaciju. Rekao sam mu da imam roaka u Visokom i da u lako
nabaviti kou, a da njega drim za rije da e mi napraviti cipele. Traio
sam da mi uzme mjeru za cipele, a ja u mu poslati kou ili u je sam
donijeti. Iskoristio je moje pominjanje Visokog, pa je pitao da li mogu
nabaviti vie koe i predloio da odemo do oblinje kafane, neto popijemo i o tome porazgovaramo. Divio sam se kako je brzo i vjeto iskoristio taj razlog da odemo iz radnje i nastavimo razgovor sami. Dao
sam mu pismo, a on mi je objasnio kako ne voli u radnji razgovarati sa
nepoznatim ljudima i kako sam trebao doi ranije, dok nisu bili radnici
u radnji. Dogovorili smo se da e on doi na eljezniku stanicu i donijeti potu ako je bude, a ako ne doe, to e znaiti da pote nema i da
se mogu vratiti u Sarajevo. Nismo jo ni zavrili na razgovor, kada u
kafanu uleti jedan ovjek i ree da je po ulicama racija i da su ve u
ovoj ulici. Sule me, na brzinu, upita imam li legitimaciju i propusnicu, te
ree vodei me nazad u radnju, da, ako bude potrebno, kaem kako
sam doao iz Visokog i da mu pokuavam prodati neto koe. Kada
smo uli^u radnju, rekao je onoj dvojici da je racija. Jedan radnik se digao i otiao, dok je drugi ostao na radnom mjestu. Sule je stajao pored
vrata i kada je vidio policiju da ulazi u kafanu u kojoj smo mi maloas
sjedili, traio je od mene da skinem jednu cipelu. Poeo je oko nje
neto raditi, toboe kao da je popravlja. Na vratima se pojavi jedan
ovjek u civilu i sa vrata upita da li je sve u redu. Sule ree da je sve u
redu, da ima muteriju kojoj popravlja cipele i da je iz Visokog, te da
se dogovaramo o kupovini koe. ovjek me samo pogleda i ode dalje,
a Sule ree da je najbolje da idem na stanicu i ekam voz jer je bolje
da kao putnik tamo budem, nego da me nau na ulici, poto imam legitimaciju drugog grada. Do dolaska voza Sula, a ni niko drugi, nije se
pojavio na stanici, pa sam se bez ikakvog pisma vratio u Sarajevo.
Moj trei kurirski zadatak nije bio tako uzbudljiv kao dva prethodna, ali ga rado navodim kako bih prikazao dokle su sve dosezale veze
sarajevskih ilegalaca i gdje se sve moralo ii da bi obavijetenost Partije bila sveobuhvatna i iroka.
Negdje pred kraj zime, poetkom 1943. godine, dobio sam pismo
od Agana. Pisao mi je da u Zemunu ima poiljku opanarskih eksera,
45 - Sarajevo u revoluciji

705

pa ako me interesuje, mogli bi direktno biti isporueni u Visoko. To je

znailo da moram traiti propusnicu za Zemun. Ali kako? Kotarski
predstojnik u Visokom sada je bio Marko aki. Kako doi do propusnice? Kako ii na tako dalek put? Moram izmisliti neki razlog i zbog
kole i zbog propusnice. Predloio sam brai da idem u Osijek i da
tamo pokuam nabaviti neto robe za njih. To je znailo da moram traiti propusnicu i za Zemun i za Osijek. U nedoumici, sjetim se da
odem do Terzimehia i zamolim ga da mi pomogne oko dobivanja propusnice. On je sudija i aki e mu vie vjerovati nego meni. Napomenuo sam mu da je moram brzo dobiti, jer najkasnije u etvrtak moram
putovati. Izraunao sam da bih tako izostajanje iz kole sveo na najmanju mjeru, a za subotu i ponedjeljak bih naao Ijekarsko opravdanje. I
stvarno, Terzimehi mi je obezbijedio propusnicu i u petak poslije
podne ve sam bio sa Aganom. Zadatak je glasio: Odmah otputovati
u Zemun i u Ulici Toin bunar, nai kuu eljezniara Steve.3) Pri
tome mi je rekao trocifreni broj kue. Stevi treba da predam potu
koja nije bila velika i to prije da se vratim natrag. Poto ja do tada nisam putovao dalje od Tuzle i Mostara, te tako nisam ni vidio voz vei i
bri od ire, Agan mi je dao dosta detaljna uputstva kako da izvrim
prelaz u Slavonskom Brodu. Imao sam onaj isti kofer sa linim stvarima koji sam nosio i u Tuzlu.
U Zemun sam stigao u subotu predvee. Razmiljajui u vozu o
svom zadatku, doao sam do zakljuka da mi je Agan dao pogrean
broj kue. Naime zapamtio sam onaj trocifreni broj, ali mi nikako nije
bilo jasno kakva mora izgledati ulica koja ima toliko kua. Nisam mogao ni pretpostaviti koliki i kakvi su orovi to se proteu u nedogled,
sa puno malih individualnih kua. Raspitivao sam se gdje je Ulica Toin
bunar i poao u potragu za brojem. Opet nova dilema i strah. Ulice su
bile pune ustaa i naoruanih kulturbundovaca koji su preuzeli upravnu vlast. Kako su na Savi i Dunavu bile granice tzv. NDH, Nedieve
Srbije i Vojvodine, to je bilo i razumljivo to je koncentracija naoruanih vojnika bila vea od one na koju sam ja navikao i koju sam viao u
Visokom i Sarajevu. Tada mi je sve to bilo nejasno i nepoznato i u meni
je samo pobuivalo potrebu vee opreznosti. Bojao sam se da u prevelikim raspitivanjem izazvati sumnju. Konano sam, ve po mraku, naao ulicu, ali na moju nesreu, bio sam na njenom poetku. to sam
dalje iao bilo je sve manje svjetla, pa se nisu vidjeli brojevi na kuama. Poto sam na pravoj, parnoj strani, poeo sam brojati kue. Nije
bilo dvorita iz kojeg nije zalajao neki ljut pas. Bojao sam se da u pogrijeiti broj, pa ta u ako me napadne neki od tih pasa? ta u rei
3
) Ja ni sada ne znam ko je bio taj Steva, niti sam ga vie ikada vidio. Kada sam prije desetak godina ivio u Beogradu, iz znatielje sam iao u Ulicu Toin bunar, kako se i sada ona zove.
Zbog velike izgradnje u Zemunu i Novom Beogradu i ruenja stare eljeznike stanice u Zemunu, uopte nisam mogao prepoznati dio ulice gdje sam bio niti sam se mogao raspitati da li neko
zna tog ovjeka.

koga traim? Nelogino mi je bilo da kaem da traim Stevu eljezniara.

Kau, da u muci svata pada napamet, a i srea se poigrava sa
mladim neiskusnim kurirom. Po mom brojanju, ve sam preao na trocifreni broj. Prolo je 20 sati, a ja ne znam da li i kada poinje policijski
as. Mnogo toga nepoznatog, a ja sam bio gladan, umoran i mokrih
nogu od blatnjave ulice. E, tada dolazi kurirska srea. Upravo tada iz
jedne kue izala je ena, kreui se u mom pravcu. Sustignem je i zamolim za pomo. Ispriam joj da sam izbjeglica iz Bosne, da traim
ujaka Stevu, eljezniara. Kaem da su mi rekli da stanuje tu negdje,
ali da ne znam koja je to kua, pa ni ujaka ne poznajem jer ga do tada
nisam vidio. Bojim se policijskog asa i molim je da mi pomogne, a sve
to prilino moleivo i snishodljivo. ena me stalno prekidala traei
dopunska objanjenja, te odakle sam iz Bosne, te kako prije nisam vidio ujaka, itd. Poinjem da sumnjam. Nije mi bliska enska radoznalost, a jo manje manir ovdanjih ena da neto raspituju, samo da divane. Tako mi sve okolo kao kia oko Kragujevca, dok mi, na kraju,
ena ne ree da poznaje Stevu, da je kod kue, ako nije u slubi, da
ima enu i da sami ive u kui. Pokaza mi kuu i, pozdravljajui se,
produi dalje. Zakucao sam na prozor kroz koji se vidjela diskretna
svjetlost. Povikao sam: Otvori, Stevo, ide ti roak iz Bosne, mislei
kako je pametno da me uje i ona ena, kako bih time odagnao eventualnu njenu sumnju u moju priu. Stevo je izaao i rekao kako on
nema roaka u Bosni, a ja mu odmah izrecitovah lozinku: Trgovac
sam, nudim ugalj i to najmanje 100 tona. Stevo je zastao, eretski me
pogledao i odgovorio: Uglja ne trebamo jer je zima prola. Bio je to
ispravan odgovor, a to je znailo da je to bio Stevo, te mi se tako svali
tovar briga sa ramena. Dao sam mu pismo. Stevo mi je pripremio jedan leaj u sobi i rekao eni da mi da neto da pojedem, pa da legnem. Ujutru, kada pode na posao, ja u zajedno sa njim. Tako je i bilo.
uo sam iz moje sobe da se neto dogovara sa enom i da je izaao.
Kada se vratio, gdje je iao, sa kim se sastajao, nisam znao, niti me je
to interesovalo. Danas kada se toga prisjeam, moja razmiljanja
kreu se u pravcu Aganovog nastojanja da uspostavi vezu sa beogradskom organizacijom, to je jedino na ovaj nain i moglo da se uini. Da li je ova moja pretpostavka tana, vjerovatno e se istraivanjem
i to ustanoviti. Moj zadatak je bio izvren i meni je ostalo samo da se
prvim vozom vratim nazad. Ujutro smo rano krenuli prema eljeznikoj
stanici, Stevo mi je dao pismo da ponesem u Sarajevo. Usput sam mu
ispriao ta sam sve lagao onoj eni. Smijao se i rekao da e danas
pola ulice znati da mu je doao roak iz Bosne. Morae se vratiti kui
kako bi se dogovorio sa enom da kau da su tu no poslali roaka
preko Save u Srbiju.
Na stanici sam odluio da idem u Osijek kako bih iskoristio propusnicu. elio sam da se naem sa poslovnim prijateljem moje brae
kako bih imao svjedoka da sam tamo bio, te tako stvorio sebi neki alibi.
707
45"

Pored ovih kurirskih zadataka, Agan je, prilikom naih susreta,

uvijek traio od mene da mu priam o stanju u Visokom, o reagovanju
naroda na pojedine akcije okupatorske i ustake vlasti i moja zapaanja o politikoj situaciji i reakcije graanstva na dogaaje na frontovima Evrope, oko hapenja u Sarajevu i Visokom i akciji etnika na razbijanju NOP-a.
Kratko bih rekao ta se dogodilo sa mojim saradnicima iz ova tri
kurirska zadatka. Kotarski predstojnik Forstinger je iz Visokog premjeten u Zenicu na istu dunost. Tamo je pred sam kraj rata uhapen i
odveden u Jasenovac, odakle se nije ni vratio. Ustae su uhapsile i Ismeta Terzimehia iz Visokog i posljednjim transportom odveli ga prema Jasenovcu, gdje je i likvidiran. Marko aki je radio za NOP i 1944.
godine izaao je na osloboenu teritoriju.
Pored ovoga, jednom prilikom je Agan zahtijevao da nabavim dva
radio-aparata, jer su, u to vrijeme, svi vlasnici radio-aparate morali blokirati tako da su se mogle sluati samo odreene stanice. Taj zadatak
sam uspjeno izvrio i jedan aparat sam, novcem koji mi je dao Agan,
kupio u Visokom, a drugi u Zenici. Da bih iz Zenice donio radio-aparat
i izbjegao eventualno oduzimanje na stanici u Sarajevu, morao sam
obui ustaku uniformu. Kada sam u toj uniformi banuo u Aganovu
kancelariju, kod njega se nalazio neki ovjek kojeg nisam poznavao.
Bio je mnogo iznenaen kada je vidio da sam u uniformi i da Aganu
nosim povei paket, traei od njega da razgovaramo nasamo jer pred
nepoznatim ovjekom nisam htio da mu predam aparat. Agan nam je
obojici rekao da se ne bojimo i ne ustruavamo jedan drugoga, a nepoznati je odmah otiao odnosei i radio-aparat. Kasnije sam saznao
da je to bio Osman Kapetanovi, lan KPJ.
Uskoro zatim, na jednom sastanku sa Aganom i Osmanom, traeno je od mene da prekinem kolovanje u gimnaziji i da se zaposlim u
Zenici i da tamo radim na ponovnom organizovanju SKOJ-a jer je u
aprilskom hapenju 1942. godine i u Zenici pohapen cijeli aktiv saradnika i organizatora NOP-a. Nakon viednevnog razmiljanja, odluio
sam da prihvatim ovaj zadatak i podnio sam molbu za zaposlenje u direkciji Rudnika u Zenici. Nisam primljen i tako nisam otiao u Zenicu,
pa sam nastavio saradnju iz Visokog.
Agana Bostandia sam jo jednom, i to posljednji put, sreo u
junu 1943. godine, kada je Peta krajika divizija bila oko Visokog i Kaknja. Susreli smo se na ulici u Visokom i, na moje veliko iznenaenje,
rekao mi da upravo mene trai. Objasnio mi je da se hitno mora uspostaviti veza sa jedinicama Pete divizije radi uspostavljanja kanala. Traio je da ja to pokuam organizovati. Nisam mu mogao nita obeati,
rekao sam da u pokuati i razmotriti kako je to mogue uiniti. Traio
je, ako mogu, da mu to isti dan javim kod Terzimehia, gdje e me ekati, a ako ne, da mu se to javi u Sarajevo. Na rastanku mi je rekao da
ga veza kroz tri dana ne interesira. U dogovoru sa ukrijom akiem i
Ismetom Dudom, angaovali smo Emina Zeevia da izvri taj zadatak.

Dio Vlsoko-fojnikog NOP odreda u oktobru 1943. godine na planini Ina

Obeao je da e tu no otii prema Radovlju i Kondilu i pokuati uspostaviti vezu. On je to uspjeno obavio, pa je ve sutradan, preko
Terzimehia, javljeno Aganu da je veza uspostavljena, a time je i moj
zadatak izvren.
Emin Zeevi i ukrija aki postali su borci Pete divizije i poginuli. Ubrzo iza toga, i ja sam otiao u Visoko-fojniki NOP odred, koji
je tih dana i formiran, a koji je bio sainjen od ljudi iz naih krajeva s
ciljem da se mobilizira to vie novih boraca za NOV.
U zimu 1943/44. godine, susreo sam u tabu Odreda Vladimira
Peria Valtera i on mi je rekao da je Agan uhapen i ubijen u sarajevskom zatvoru.

NIKOLA KOVAEVI

RAZVOJ NARODNOOSLOBODILAKOG POKRETA NA

PODRUJIMA OPTINA FOJNICA, KREEVO I
KISELJAK I FORMIRANJE PARTIJSKOG
POVJERENITVA ZA OKRUG SARAJEVO
Petog novembra 1943. godine, na inicijativu Centralnog komiteta
KPJ1) formirano je Okruno povjerenitvo KPJ za okrug sarajevski,
koje je kasnije preraslo u Okruni komitet KPJ za okrug Sarajevo.
Povjerenitvo je djelovalo na podruju dananjih optina Fojnica,
Kreevo, Kiseljak, Visoko, Vare, Breza, Kakanj, Busovaa, llida i Vogoa. U Okruno povjerenitvo KPJ uli su drugovi: Enver Lakii
Beg, sekretar i Ratko Baji, Danilo taka, Smajo Manduka i Anelko
Tvrtkovi, lanovi.
Kada se imaju u vidu politike i vojne komponente NOP-a na podruju optina Fojnica - Kreevo, a donekle i Kiseljak, moe se rei
da je njegov razvoj, u to vrijeme, dostigao potpuniji i organizovaniji vid.
Tada ve djeluju narodnooslobodilaki odbori u svim selima optina
Fojnica i Kreevo i u selima na podruju Brestovska, Brnjaka, Zabra
optine Kiseljak i optinski narodnooslobodilaki odbor u Fojnici. Fojnica i Kreevo imaju komande mjesta. Jedinice Desete divizije dre itavo podruje izuzev Kiseljaka i njegove najue okoline. U to vrijeme,
ve je formiran i djeluje Visoko-fojniki odred. U neprijateljskoj dokumentaciji iz tog vremena postoji izvjetaj u kojem se govori da se na
optine Fojnicu i Kreevo vie ne moe raunati i da u njima preovladava uticaj Narodnooslobodilake vojske.2) Takvom razvoju narodnooslobodilakog pokreta u ovom kraju, prethodio je od 1941. godine
') Arhiv RPB br. reg. 1943/274
') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 18, dok. br. 212.

do novembra 1943. godine niz dogaaja koji su se neposredno odraavali na njegov razvoj.
Narodnooslobodilaki pokret na podruju sadanjih optina Fojnica, Kreevo i Kiseljak, dobio je ire i organizovanije dimenzije polovinom 1943. godine. Posebni politiki i vojni uslovi uticali su na dosta
sporo i teko irenje NOP-a na ovom podruju.
U vrijeme donoenja odluke CK KPJ o podizanju ustanka jula
1941, ni u jednoj od ovih optina nije postojala partijska organizacija. U
Fojnici je postojala grupa skojevaca i naprednih omladinaca. Meu naprednim omladincima isticali su se lanovi SKOJ-a Zijo Dizdarevi, Nijaz Dizdarevi i Read Dizdarevi, zatim Nusret Dizdarevi, Asim ohadi, a od starijih, Riko Vriko, veinom aka sarajevskih kola, iji
je rad bio vie vezan za aktivnost Partije i SKOJ-a u Sarajevu. U Kreevu je pod vodstvom Anelka Tvrtkovia, lana KPJ, djelovao partijski
aktiv, formiran 1939. godine. lanovi aktiva bili su: Ivica obe, Stanko
imunovi, Neno Tvrtkovi, Boro Bokovi i Mile Tvrtkovi. U selu Dusini bilo je nekoliko naprednih omladinaca. Medu omladincima u selu
Dusini bili su Milenko i Nikola Kovaevi. U Kiseljaku, u to vrijeme, nije
bilo aktivista KPJ. Uticaj ovih snaga bio je nedovoljan da bi se 1941.
godine moglo bitnije uticati na stvaranje i okupljanje pristalica borbe
protiv okupatora i domaih izdajnika. Tokom 1941. godine ionako mali
neposredni uticaj KPJ u ovom kraju je oslabio, jer je jedan broj omladinaca iz Fojnice odlazio u Sarajevo, a odatle neki od njih u partizanske odrede. Tako, Zijo Dizdarevi biva uhapen novembra 1941. godine
u Sarajevu i odveden u logor Jasenovac, gdje je i ubijen 1942. godine.
Nijaz Dizdarevi, po izlasku iz zatvora, preko Sarajeva, odlazi u partizanske jedinice. Isto tako, odlaskom Anelka Tvrtkovia u Semizovaku etu na Paljevo, aktiv u Kreevu ostao je bez redovne veze sa KPJ,
iako je ovaj aktiv odravao vezu sa Semizovakom etom do novembra 1941. godine. To pokazuje da je na ovom podruju bila minimalna
ili je prestala organizovana i sa KPJ povezana aktivnost na razvoju
NOP-a. Takvo stanje trajalo je sve do jula 1942. godine.
Od 1941. godine do jula 1942. godine u ovom kraju bio je jak vojno-politiki uticaj okupatora i njegovih kvislinga. U Kiseljaku je stacioniran garnizon njemake vojske, dok u optinama postoji optinska
vlast NDH, a u Fojnici kotarska vlast za sve optine. U optinama su
formirani ustaki tabori, oko kojih su se okupile grupe ustakih ideologa i ustake strae. Karakteristino je da formirani ustaki centri u
ovim optinama nisu okupili velik broj aktivnih pristalica ni kao ideologa, ni u oruanim formacijama. Formiranje ustakih tabora u optinama i ustakog logora u Kiseljaku ilo je dosta sporo, tako da su oni
zvanino formirani poetkom 1942. godine. Od ovih ustakih grupa,
najaktivnija je bila grupa ustaa u Fojnici.3) Ova grupa ini sve da likvi') U grupi ustakih rukovodilaca u Fojnici isticali su se: Andrija Donli, Marko asni i Berta
Pekarek, folksdojeri, Franjo i Ivica Kalamut, Franjo arar, Jozo Mandi, Marko Kneevi, Franco
Ostoji, Branko llii i neki drugi.

Prva strana izvjetaja Partijskog povjerenstva za okrug Sarajevo upuenog CK KPJ sa potpisom sekretara Envera Lakiia Bega iz novembra 1943. godine

dira napredne omladince u Fojnici. Tako 1941. godine hapsi Nijaza Dizdarevia, Demu Rezakovia, a u avgustu 1942. godine grupu omladinaca u kojoj su bili Seid Huzbai, Fadil Salihagi, Demal Salihagi,
Hasan ahbegovi, Ismet ohai i Leopold Izrael.
lako je, na prvi pogled, izgledalo da je veina stanovnitva 1941.
godine davala podrku vlasti tzv. NDH, to, u sutini, nije odgovaralo
stvarnom stanju. Dublje ispitivanje i analiziranje politikog stanja u to
vrijeme, sigurno bi pokazalo razlike u toj podrci. Ovdje se moe rei,
da je hrvatsko stanovnitvo ovih optina, u to vrijeme, masovno ivjelo
u zabludi da je NDH hrvatska drava. No, ako se ima u vidu naprijed
istaknuta injenica da oko ustakih tabora u Fojnici, Kreevu i Kiseljaku nisu okupljene velike ni ideoloke ni oruane snage, kao i to da se
manji broj ljudi opredjeljivao za ustake jedinice, kako iz centara, tako
i iz sela ovih optina, moglo bi se rei, da je i meu hrvatskim stanovnitvom postojala izvjesna rezerva prema ustakom pokretu. Sami
zloini ustaa, za koje se meu stanovnitvom znalo, ubrzali su diferencijaciju i meu hrvatskim stanovnitvom ovih optina, koja je ila od
rezerve prema ustatvu do ograde od ustatva i njegovih nedjela. I
medu pripadnicima katolikog klera, koji je u ovim krajevima imao veliki uticaj u narodu, bilo je diferenciranja i razliitog opredjeljenja, to
e se u narednim godinama rata i otvoreno pokazati.
Meu muslimanskim stanovnitvom masovnog oduevljenja za
NDH sigurno nije bilo. Odnos lojalnosti prema NDH muslimanskog
stanovnitva bio je ispunjen i kolebanjima i rezervama prema NDH.
Zbog toga ustake vlasti ine posebne napore da nau i privuku
predstavnike Muslimana u organe vlasti. Karakteristian primjer za
to je sluaj prilikom imenovanja ustakog tabornika u Fojnici, kao i
podupana Velike upe u Travniku. U oba ova sluaja, muslimansko
stanovnitvo je vjerovalo da e ih oni vie tititi od ustakih vlasti i terora nego to e ih oni stvarno predstavljati.
Vojno-politika dominacija okupatora i njegovih pomagaa na podruju ovih optina 1941. i 1942. godine, iako je preovladavala, nailazila
je na odreen otpor. To pokazuju hapenja u Fojnici, a i druga hapenja mnogih antifaistiki opredijeljenih ljudi. Naime, na podruju ovih
optina postojao je, pored ve navedenih omladinskih grupa, jedan
broj starijih i uglednih graana,4) koji su svoju antifaistiku opredijeljenost otvoreno ispoljavali odmah po okupaciji nae zemlje. Mora se
istai, da je Riko Vriko i njegova porodica u saradnji sa braom Dizdarevi od okupacije izrazio punu spremnost da prihvati i pomae svaku antifaistiku aktivnost koja se preduzimala. Otpor ovih ljudi imao
je velikog znaaja za razotkrivanje lai koje su irili okupator i domai
izdajnici. Meu ovim ljudima je najvei broj onih koji su bili lanovi KPJ
4
) Meu ovim graanima bili su Jozo, Marko i Ilija (Milko), Trograni, Ahmet Rezakovi,
Ferid Huzbai, Meho Salihagi, Marijan Dragievi u Fojnici, Niko Ban u Kreevu, Tadija Vidovi,
Jovo Kovaevi na podruju sela Dusine, kao i drugi.

1919. godine. Na ovom podruju 1919. godine bilo je 156 lanova KPJ,
koji su svojim radom obezbijedili pobjedu ure Dakovia kao kandidata KPJ na tadanjim izborima, sa velikom veinom glasova. Mada se u
razdoblju od 1920. do 1941. godine nisu aktivirali kao komunisti, sigurno da je njihova nekadanja pripadnost KPJ najvie uticala na njihovo
antifaistiko opredjeljenje i razumijevanje novonastale situacije i pozitivno ponaanje.
Mada je ovo podruje do polovine 1942. godine, tako rei, bilo
izoiovano od oruane borbe protiv okupatora i bez organizovane veze
sa partizanima, uticaj oruanog otpora prema okupatoru u naoj zemlji
i ciljevi narodnooslobodilake borbe koje je postavila KPJ imali su velikog uticaja na mijenjanje odnosa stanovnitva prema okupatoru i domaim izdajnicima. Bez obzira na vrlo snanu i dobro sraunatu propagandu okupatora i domaih izdajnika medu stanovnitvom ovih optina, alternative izmeu izdajnike uloge ustaa i etnika i njihovih zloina i oslobodilake borbe, bratstva i jedinstva koje nose partizanske jedinice pod vodstvom KPJ postaju sve prisutnije. U to vrijeme, nije dolazilo do snanijih opredjeljenja za aktivnu borbu protiv okupatora i
domaih izdajnika, ali je sve vei broj onih koji bjee iz neprijateljskih
oruanih jedinica i povlae se iz aktivne borbe protiv NOV i partizanskih jedinica. Sigurno je da je i zbog velikog uticaja klera meu stanovnitvom ovog kraja, antikomunistika propaganda imala negativan uticaj na odnos stanovnitva prema NOB-i. Isto tako, reakcionaran uticaj
HSS parole o podrci NDH ili kasnije o ekanju uz negativno dranje
velikog broja voa HSS, uticali su na pasivnost i sporije sazrijevanje
opredjeljenja hrvatskog stanovnitva prema NOB-i.
Prvi vrlo znaajan prelomni momenat za razvoj narodnooslobodilakog pokreta na ovom podruju nastao je dolaskom proleterskih jedinica, juna mjeseca 1942. godine. Naime, jedinice Druge proleterske i
etvrte crnogorske brigade, na svom putu za Krajinu, izbile su na podruje Lepenice, a potom 6. jula 1942. godine zauzele Kreevo. Poslije
toga, 19. septembra 1942. godine, dva bataljona Pete crnogorske i
jedna eta Desete hercegovake brigade zauzeli su Fojnicu. To je bio
prvi neposredan dodir stanovnitva optina Kiseljak, Kreevo i Fojnica
sa jedinicama Narodnooslobodilake vojske. To je imalo viestruk znaaj za razvoj NOP-a na ovom podruju.
Prvo, ove jedinice vodile su teke oruane borbe sa neprijateljskim snagama, posebno u Lepenici i Zabru. U tim borbama dola je do
izraaja borbena snaga, sigurnost i organizovanost ovih jedinica. Na
svom putu i u toku boravka na podruju ovih optina, ove jedinice nisu
preduzele nijednu represivnu mjeru prema stanovnitvu. Organizovano je prikupljana hrana za ove jedinice, pri emu je potivana i tiena
imovina stanovnitva. To je pokazalo visoku svijest i moral ovih jedinica. Sve je to ostavilo dubok i vrlo pozitivan dojam o partizanskim jedinicama meu stanovnitvom.

Zapravo, na najoigledniji nain, razgoliena je neprijateljska propaganda o partizanskim jedinicama kao slabim i neorganizovanim
bandama, o partizanima kao bezbonicima koji ne potuju nikakve
moralne norme i tako dalje. Talas istine o partizanskim jedinicama sa
podruja kuda su one prole i gdje su boravile brzo se proirivao na
itavo podruje ovih optina.
Drugo, osloboenjem Kreeva i Fojnice, u ovim optinama razbijeni su centri ustako-okupatorske vlasti, tako da se ona nikada vie
nije mogla potpuno obnoviti i stabilizirati. Nosioci te vlasti prebjegli su
u Kiseljak, a to se nastavljalo tokom itavog rata. Od tada Kiseljak
postaje centar okupatorsko-kvislinke vlasti na ovom podruju. Takvu
nezahvalnu ulogu, ne toliko voljom stanovnitva, Kiseljak je zadrao do
kraja rata. Naime, zbog vanosti puta Sarajevo-Zenica-Kiseljak, i kiseIjaka optina, koja se protee uzdu ovog puta, za okupatora je bila
od izuzetnog stratekog znaaja. Zato je jak njemaki garnizon u Kiseljaku predstavljao utoite svim izdajnicima i sa optina Kreevo i
Fojnica koji su se pred jedinicama Narodnooslobodilake vojske povlaili u Kiseljak, tokom cijelog rata.
Tree, prelaskom proleterskih jedinica i Vrhovnog taba u Bosansku krajinu, podruje Fojnice, Kreeva i Kiseljaka dobiva vei znaaj za povezivanje jedinica NOV zapadne i istone Bosne, a posebno
za povezivanje NOP-a u Sarajevu sa Vrhovnim tabom i Centralnim komitetom KPJ.
Sve te okolnosti omoguile su i zahtijevale odlunije i organizovanije okupljanje svih pristalica NOP-a na ovom podruju i njihovo povezivanje sa rukovodstvima KPJ.
Period od jula 1942. do juna 1943. godine protekao je u okupljanju i organizovanju svih pristalica NOP-a na ovom podruju i njihovom
angaovanju na irenju narodnooslobodilakog pokreta i pomaganju
NOB-e.
Odmah po osloboenju Kreeva nastavio je sa radom partijski aktiv u Kreevu. Neposrednu partijsku vezu sa ovim aktivom odravali su
Anelko Tvrtkovi i Aco Babi, koji su zbog toga ostali sa Mostarskim
bataljonom na planini Bitovnji iznad Kreeva.
U avgustu su isti drugovi formirali partijski aktiv u selu Dusini
kome se pored naprijed navedenih omladinaca iz Dusine, prikljuio i
Eref Kulain iz Kreeva. Preko ovog aktiva uspostavljena je veza sa
omladincima u Fojnici, pa je takoe, formiran partijski aktiv u koji su
uli Ismet ohadi, Read Dizdarevi i Seid Huzbai. Od tada rad partijskih aktiva odvija se po direktivama KPJ, koje najee prenosi Anelko Tvrtkovi, a potom i Muharem Nuhefendi. Ovi aktivi ubrzo su
okupili dosta irok krug saradnika NOP-a. Tako u Kreevu aktivnu saradnju prua porodica Nike Bana, Mihovil Kristi i vie radnika iz kovake zadruge u Kreevu, kao i dva andarmerijska narednika iz andarmerije u Kreevu. Ovaj aktiv uspostavio je vezu sa Kiseljakom, gdje
je aktivnoj saradnji pristupilo nekoliko mjetana. U Fojnici je krug saL

radnika i meu omladinom i meu starijim ljudima daleko iri. Atmosfera ireg pozitivnog opredjeljivanja prema NOP-u bila je uoljiva ve
po dolasku jedinica Pete crnogorske brigade u Fojnicu. O tome u
svom izvjetaju, od 21.9.1942, Sava Kovaevi, pored ostalog, kae:
Nakon ulaska u Fojnicu odran je zbor koji je bio posjeen velikim
brojem naroda koji je nae borce doekao sa raspoloenjem i oduevljenjem.5)
Aktiv u selu Dusini formirao je u septembru 1942. godine ilegalni
narodnooslobodilaki odbor u koji su uli Dervi Salinovi, Sulejman
Fejzi i Ibrahim Fejzi, te okupio grupu od 15 omladinaca.
Svi ovi aktivi bili su meusobno povezani, to je omoguavalo
stalno funkcionisanje veze izmeu aktiva i lanova KPJ na slobodnoj
teritoriji, zaduenih za njihov rad. Ovakva povezanost aktiva omoguila
je stvaranje kanala za povezivanje sa Sarajevom, Kiseljakom, Visokim,
Zenicom i Busovaom. Tako je preko aktiva u Dusini, Kreevu i partijske veze na llidi uspostavljen jedan od znaajnih kanala za povezivanje
narodnooslobodilakog pokreta u Sarajevu sa Vrhovnim tabom i partijskim rukovodstvima na slobodnoj teritoriji.
Pored toga to se ovim kanalom prenosila pota sa slobodne teritorije u Sarajevo i iz Sarajeva pota i drugi materijal za slobodnu teritoriju, ove veze sluile su i kuririma Vrhovnog taba. Meu kuririma
Vrhovnog taba vrlo esto su bili Grujo Sokni sa llide i Mato Mari iz
sela Polja kod Kreeva.
Oigledno je da se ve koncem 1942. godine i u prvoj polovini
1943. godine situacija, iako postepeno, sigurno i na ovom podruju mijenja u korist irenja NOP-a i slabi otrica vlasti NDH. Na to utie blizina jedinica NOV i snanija orijentacija KPJ na organizovanje i jaanje
NOP-a na ovom podruju.
Od proljea 1943. godine organizovanje partijskog rada i narodnooslobodilakog pokreta odvija se pod neposrednim rukovodstvom
Okrunog komiteta KPJ Prozor-Rama. U to vrijeme meni je poznato
da su lanovi OK KPJ Prozor-Rama sa kojima sam kontaktirao bili
Meho Piroli, Anelko Tvrtkovi i Razija Ljubuni.
Kvalitetan prelom za ukljuivanje stanovnitva ovog kraja u NOP
nastaje dolaskom jedinica Pete krajike divizije na ovo podruje. Ove
jedinice oslobodile su 17. juna 1943. godine Fojnicu i Kreevo, a svojim dejstvom pokrile su cijelu optinu Fojnicu i Kreevo i veliki dio
optine Kiseljak. Politiki radnici divizije uz saradnju sa Okrunim komitetom KPJ Prozor-Rama i' lanovima partijskih aktiva pristupili su,
pored svakodnevnog politikog rada, formiranju svih organa narodnooslobodilake vlasti. I posljednji ostaci vlasti NDH u Fojnici i Kreevu definitivno su razbijeni. Formirani su narodnooslobodilaki odbori u
svim selima optina Fojnica i Kreevo i velikom broju sela kiseljake
optine. Formiran je optinski narodnooslobodilaki odbor u Fojnici
') Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 7, dok. 52

koji je djelovao na podruju Fojnice i Kreeva. U oktobru mjesecu

1943. godine formiran je narodni sud za ove optine. U Fojnici i Kreevu formirane su komande mjesta. Optine Fojnica i Kreevo time se
potpuno povezuju sa slobodnom teritorijom i takvo stanje, uz krae
prekide, ostaje do konca rata. U to vrijeme i u samom Kiseljaku iri se
krug saradnika NOP-a. Osloboenjem Fojnice, premjeteno je kotarsko predstojnitvo iz Fojnice u Kiseljak. Tom prilikom jedan broj slubenika, pored onih koji su imali razloga da bjee pred jedinicama NOV,
otiao je u Kiseljak i jedan broj naih simpatizera da radi, ostavljajui
porodice u Fojnici. Zahvaljujui umjenosti Ahmeda Huzbaia i Raifa
Dizdarevia, koji su, pored ostalog, radili na uspostavljanju veze sa Kiseljakom, veina od njih je pruala korisnu pomo NOB-i.
Pored formiranja narodnooslobodilake vlasti, od juna mjeseca
Okruni komitet KPJ i tab Pete divizije vre pripreme za formiranje
partizanskog odreda na ovom podruju. Okruni komitet KPJ Prozor-Rama dao je direktivu u junu mjesecu 1943. godine da se lanovi partijskih aktiva i drugi omladinci pripreme radi formiranja partizanske jedinice. Svi lanovi partijskih aktiva u Fojnici, Kreevu i Dusini u junu
mjesecu legalizovali su svoju aktivnost, saraujui sa politikim radnicima Pete krajike divizije i lanovima Okrunog komiteta KPJ Prozor-Rama na organizovanju NOP-a. Prije odlaska u NOV drugova iz partijskog aktiva u Fojnici, formiran je novi partijski aktiv. Od tih omladinaca 8. avgusta uli su u sastav partizanske ete u Kreevu: Milenko Kovaevi, komandir, Seid Huzbai, politiki komesar, Nikola Kovaevi,
zamjenik politikog komesara, Read Dizdarevi, Ivica Mominovi, Ismet ohadi, Duko Vriko, Sakib Softi, Salko Beba, Neno Tvrtkovi,
Mile Tvrtkovi, Ivica Bodnaruk, Vinko Vidovi, Nikola Kalajdija i Boro
Bokovi. tab Pete krajike divizije, poslije svestranih priprema, odluio je da se u novi odred ukljui grupa boraca Milorada Novosela, u
ijem sastavu je bilo najvie ljudstva sa visokog podruja. Po mom
sjeanju, tab odreda formiran je 26/27. jula 1943. godine, iako je odluka o tome donesena desetak dana ranije. U tab odreda imenovani
su: Milorad Novosel, komandant, Aza Koluder, komesar, Trifko Doki,
zamjenik komandanta, Danilo taka, zamjenik politikog komesara,
Edo Ambrozi, obavjetajac, i Akif Saletovi, intendant. Mora se istai
da konsolidacija odreda nije ila lako ni jednostavno, te da je trajala
sve do mjeseca septembra. Po formiranju odreda, pokazalo se da grupa Milorada Novosela, koja je tada inila glavninu odreda, po svom sastavu i politikoj zrelosti najveeg broja boraca ne moe sainjavati
jezgro partizanskog odreda. U odredu su po njegovom formiranju bila
svega 4 lana KPJ, a sam Milorad, kao komandant odreda, nije pokazivao razumijevanje za ulogu KPJ u odredu. U odred tada nije ula formirana eta u Kreevu u kojoj je ve bila formirana organizacija KPJ.
Naime, u toku formiranja odreda na jednoj konferenciji ete dola je
direktiva Okrunog komiteta KPJ da dio pripadnika ove ete, meu
kojima i lanovi KPJ i partijskih aktiva, idu u Petu krajiku diviziju. Ne-

koliko omladinaca koji nisu prihvatili direktivu za odlazak u diviziju, a

traili su da ostanu u odredu, puteno je kuama. Odlaskom u Prvu
krajiku brigadu lanova KPJ Milenka i Nikole Kovaevia, lanova partijskog aktiva Reada Dizdarevia i Mile Tvrtkovia, u odredu je iz ove
ete ostao lan KPJ Seid Huzbai. Analiza stanja u novoformiranom
odredu zahtijevala je njegovu reorganizaciju i kadrovsko jaanje. Zbog
toga je donesena odluka da Milorad Novosel sa veinom svojih boraca
pree u Petu diviziju, a odred je popunjen veim brojem drugova sa
podruja Visoko, Vogoa, llida, koji su doli na ovo podruje poslije
proboja pete neprijateljske ofanzive Za komandanta odreda je imenovan Glia Jankovi.
Na zahtjev partijskog rukovodstva, u odred su vraeni: Nikola Kovaevi i Read Dizdarevi iz Prve krajike brigade, dok je Milenko Kovaevi ostao, jer u vrijeme odluke taba divizije da se navedeni drugovi vrate u odred, nije bio u blizini. Izmjenom sastava i rukovodstva
odreda i po borbenom iskustvu i politikoj zrelosti, odred je postao
spreman za izvravanje politikih i vojnih obaveza.
Govoriti o razvoju NOP-a na podruju na kome je ovaj odred djelovao, bez uloge samog odreda, gotovo je nemogue. Prisustvo odreda na podruju biveg sreza Fojnica (Kreevo, Kiseljak, Fojnica i Busovaa) i sreza Visoko, i to od Visokog do Sarajeva i od Visokog do
Lave, imalo je veliki politiki znaaj s obzirom da je sastav odreda bio
preteno sa tog podruja. Uticaj i ugled rukovodstva odreda i velike
veine boraca imao je veliki znaaj za onemoguavanje dejstva ustako-etnikih snaga na ovom podruju.
Dejstvo odreda, pored ostalog, imalo je poseban znaaj za ire
otvaranje veza Sarajeva sa slobodnom teritorijom. Jedinice odreda neposredno su se povezivale sa llidom, okolinom Rajlovca, mjestima na
pruzi Sarajevo-Visoko, tako da su partijskim i omladinskim kanalima
stvorene vrlo velike mogunosti za povezivanje NOP-a u Sarajevu sa
slobodnom teritorijom. Pored specijalnih zadataka koje je obavljao
odred, posredstvom njegovih jedinica blizu tri hiljade ljudi izalo je iz
Sarajeva, Rajlovca, llijaa, Breze, Podlugova, Kaknja u jedinice Narodnooslobodilake vojske do kraja 1944. godine.
Povoljan razvoj narodnooslobodilakog pokreta na ovom podruju od juna od konca novembra 1943. godine zahtijevao je jo neposrednije njegovo razvijanje i voenje. Stoga se poetkom septembra
1943. godine pristupa formiranju Sreskog komiteta KPJ za Fojnicu. U
Sreskom komitetu bili su Demil arac, sekretar, a lanovi Aza Koluder, Mirko Koprivica i, neto kasnije, Josip imunovi Braco i Bosa
Toi. Sreski komitet za Fojnicu djelovao je do januara 1944. godine. U
meuvremenu zarobljen je lan ovog komiteta Aza Koluder. Djelovanje ovog komiteta protezalo se na podruje Fojnice, Kreeva, Kiseljaka i Busovae.
Na ovom podruju, u ovom vremenu, pristupa se formiranju omladinske organizacije. Tako je 23. jula 1943. godine formiran i prvi od-

Iz Izvjetaja upske redarstvene oblasti u Travniku o situaciji na podruju kotarskih oblasti Visoko, Zenica, Fojnica, Travnik, epe i Zavidovii od 31. X 1943. godine

bor omladine u Fojnici. Rukovodilac toga odbora omladine bio je Fadil

Salihagi. Formirani su, zatim, i Optinski komitet i Okruni komitet
SKOJ-a.
U julu mjesecu takode se pristupilo formiranju odbora NOF-a i
AF-a. Prvi odbor AF-a formiran je u Fojnici, a prva predsjednica odbora AF-a u Fojnici bila je Bibijana Kaloera Nonkovi.
Oko partijskih rukovodstava, u omladinskim organizacijama, narodnooslobodilakim odborima, odborima NOF-a i AF-a okupljen je
vrlo irok krug aktivista. Pored toga, za politiki rad na ovom podruju
angaovan je vei broj partijsko-politikih radnika. Jedan broj njih
upuen je, po zadatku Partije i SKOJ-a, na ovaj teren sa slobodne teritorije, iz Sarajeva, llide i sa visokog podruja.
Neprijateljske snage inile su sve da onemogue razvoj narodnooslobodilakog pokreta na ovom podruju. Fojnica i Kreevo i Visoko-fojniki odred postaju od veeg interesa za neprijateljsku obavjetajnu slubu. Stoga se ine vrlo esti pokuaji ubacivanja oprobanih
agenata u Fojnicu i u odred. Pored slanja obavjetenja od interesa za
okupatora, prema priznanjima otkrivenih agenata, oni su imali zadatak
da iz Fojnice ili odreda otkrivaju organizaciju NOP-a u Sarajevu, a posebno da otkriju Vladimira Peria Valtera. Oito je danas kada se gledaju izvjetaji neprijateljskih snaga iz tog vremena, da je na ovom podruju ostala i odravana jaka mrea neprijateljskih saradnika. Svaki
pokret jedinica NOV, podaci o njihovoj snazi vrlo brzo su dostavljani
neprijatelju. Znalo se za aktiviste NOP-a u mjestima i selima. Taktika
neprijateljskih snaga koju je vrlo smiljeno razraivao i sprovodio tadanji kotarski predstojnik u Kiseljaku, Viliam Majncl, sastojala se u zastraivanju stanovnitva i pokuajima njegovog okretanja protiv jedinica NOV. esti su bili upadi neprijateljskih oruanih snaga u Fojnicu i
Kreevo i na podruja ovih optina. Ovi upadi najee su bili praeni
hapenjima i represalijama. Neprijatelj je koristio posebne jedinice, takozvane trupove, koje su imale zadatak da likvidiraju partijsko-politike radnike i druge aktiviste NOP-a. Posebne napore je inio da se u
pojedinim selima, posebno u vrijeme odsustva jedinica NOV, pod parolom uvanja kua i imovine, formira ustaka milicija. To je imalo vie
uspjeha u selima oko ceste Sarajevo-Zenica, kao, na primjer, na podruju Lepenice i Brestovska, dok su pokuaji formiranja milicije u
Gojeviima i Crniima i Fojnici brzo osujeeni.
Vojno-politika aktivnost od juna do konca novembra 1943. godine dovela je do vrlo znaajnih promjena u odnosu stanovnitva ovog
kraja prema NOP-u. Pored odlaska jednog broja aktivista u NOV, velik
broj predstavnika sela i naselja ukljuen je u narodnooslobodilake
odbore, u odbore NOF-a, u omladinske organizacije i organizacije
AF-a. Veina stanovnitva prihvatila je saradnju sa NOP-om i pruala
veliku materijalnu pomo NOB-i. Tada se i jedan broj bivih funkcionera HSS-a sa ovog podruja aktivno opredjeljuje za NOP, to se pozitivno odraava na odnos hrvatskog stanovnitva prema NOP-u. Meu nji46 - Sarajevo u revoluciji

721

ma bili su vrlo aktivni: Niko Tolo iz itova, Jozo Miha iz Fojnice, Jozo
Marjanovi iz Gromiljaka kod Kiseljaka i neki drugi.
Dalji razvoj narodnooslobodilakog pokreta na ovom podruju
nastavljen je kontinuirano do konanog osloboenja nae zemlje.

HAJRA MARJANOVI

TEKI USLOVI SNABDIJEVANJA GRAANA

Uslovi, pod kojima su graani Sarajeva ivjeli i snabdijevali se najnunijim ivotnim namirnicama, odjeom i obuom, ogrevom i lijekovima, zasluuje da se obradi i posebnom strunom studijom. Moje kazivanje je po sjeanju i jednim dijelom osvjeeno dokumentima, iz Istorijskog arhiva grada Sarajeva.
elim da itaocima predoim moja vienja ratne svakodnevnice u
okupiranom Sarajevu, koja je bila sastavni dio uslova pod kojima se
odvijala i ilegalna borba NOP-a.
Kapitulantski reim bive Jugoslavije, pred rat preorijentacijom
svoje ekonomske politike, sve je podreivao interesima nacistiko-faistike privrede koja se spremala za rat i velikim pritiscima nastojala da dobije jugoslovensko ito, sirovine i druge proizvode pod jeftinim
cijenama i povoljnim uslovima. Takva politika vodila je osiromaenju
nae zemlje, nestaici tih proizvoda i velikom poskupljenju, a sve je
uglavnom padalo na teret radnika, seljaka i gradske sirotinje. Sve do
okupacije zemlje, aprila 1941. godine, to stanje se pogoravalo, da bi
se ulaskom okupatora u zemlju zaotrilo do haotine situacije i nepodnoljivog ratnog zla. Narodu su najdirektnije i najuoljivije predstavljeni okupator i njegove ustake sluge u punoj dnevnoj svjetlosti! novi
poredak onakav kakav je on i bio - sve to je u sebi nosio i ta je nagovjetavao za budunost. To je bio izraz ekonomske krize u koju su
zapale imperijalistike osvajake sile, to je, opet, svoje korijene i uzroke imalo u dubokoj krizi dravnog kapitalizma, a izlazi iz te krize njemako-talijanski faisti vidjeli su jedino u osvajanju tuih trita i potinjavanju drugih zemalja najgrubljom silom.
Najvei broj graana Sarajeva doekao je rat neobavijeten i nepripremljen. Mali je broj onih koji su, kao spekulanti i odnaroeni ljudi,
sakrili namirnice. Radni ljudi i sirotinja nisu ni mogli odvojiti od svoje
mizerne zarade za zalihe.

Njemake trupe su ispraznile ono to se zateklo u sarajevskim

magazinima i otpremile u Njemaku. U gradu je ostalo svega nekoliko
vagona ita pri Gradskoj optini, koje je odmah i podijeljeno. To je bio
potez kojim su ustaki organi, u tom trenutku, htjeli pred graanstvom
da se pokau kao dobroinitelji.
Prvi dani poslije okupacije bili su slika svega onog to se dogodilo i to e se dogaati za svo vrijeme rata - samo to je iz godine u
godinu bivalo gore i tee.
Poeli su vanredno teki dani Sarajeva. Pored svih nedaa koje
nosi ivot u okupiranom gradu, pun neizvjesnosti, stradanja i smrti, pustoila je i glad. Te teke dane dijelili su graani Sarajeva sa hiljadama i
hiljadama izbjeglica - muhadera za skoro sve etiri godine rata.
Ve u oktobru 1941. radnje su bile zapeaene, izvren popis,
pokupljeno najvrednije i poela prodaja na specijalne doznake i uz izjave koju su morali dati svi koji su eljeli da dobiju doznaku.
Odmah se razbuktao i verc. Sve to nije bilo mogue nabaviti u
redovnoj prodaji, moglo se nai po vercu. Cijene namirnica su strahovito skakale. Za jedan mjesec od kapitulacije cijene namirnicama
porasle su za deset puta. Uzeu jedan primjer, maslo i mast za est
mjeseci poskupili su sa 30 na 500 kuna. Cijena e ii tako vratolomno
da e kilogram masla u 1943. godini biti koliko i jedna mjesena zarada.
Gradska optina je maksimirala cijene u nekoliko navrata, javno
objavljivala i predviala kazne za prekritelje. To je bilo prazno slovo
na papiru. Poslije takve objave, samo su se sakrile namirnice, mada bi i
dalje bile prodavane. Nabavka hrane vercom bila je jedina mogunost
da se do njih doe.
Dvadeset estog septembra 1941. godine izaao je i Zakon,1) kojim e se kazniti smru onaj koji nabija cijene, nabavlja namirnice, prodaje, spekulie, a potpisao ga je Paveli. Taj zakon nije imao nikakvog
znaaja, niti je po toj osnovi izvrena ijedna takva kazna. verceri, ratni
bogatai bili su udrueni sa najveim dostojanstvenicima civilne i
vojne vlasti. Za njih su radili, pa su, prema tome, bili i obezbijeeni.
Ponekad se deavalo da se neki sitni trgovac stokom kazni novanom kaznom, i to zato to je kupio nekog brava, zaklao i prodao.
Veliki nabijai cijena i ratni bogatai nisu progonjeni. O njima e se pobrinuti narod tek poslije osloboenja i izvesti ih pred sud nacionalne
asti.
Pritisnuti glau, bolestima (u 1942. i 1943. godini harali su pjegavi
i trbuni tifus i dizenterija), graani su sve svoje prodavali da bi odrali
goli ivot. U poetku su to bile stvari bez kojih se moglo: nakit, runi
radovi, a kasnije i posteljina, pa i najnunija odjea. Dok u radnjama
nije bilo niega, na pijacama veoma malo i veoma skupo, po vercu je
') Zakonska odredba o proirenju nadlenosti prijekog i pokretnog prijekog suda donesena je 22. 9. 1941, a objavljena 26. i 27. 9. u sarajevskom Novom listu.

bilo i brana, i eera, i masnoe, voa i povra. Nalazile su se te namirnice samo za jedan sloj, onih, koji su mogli da se obogate u ratu, za
povjerenike jevrejskih i srpskih radnji, za funkcionere ustake vlasti,
za porodice nekih oficira i podoficira tzv. NDH.
Radila je poneka ainica i slastiarna. Cijene u njima bile su visoke, jer su i zanatlije namirnice nabavljali po vercu.
Cijene namirnica podizali su oni koji su mogli da kupuju. Za njih
kuna nije bila nita - mogli su plaati koliko se trai samo da dodu do
namirnica koje su eljeli. Oni su i na taj nain oteavali ionako teak ivot pod okupacijom.
Ostali narod je gladovao. Umiralo se od gladi. Posebno je bilo
teko djeci izbjeglica, koja su bila bez hrane i bez krova. Smjeteni u
barakama na Alipainom Mostu esto su preko noi, po najveoj zimi,
izbacivani iz njih, da bi se u njih smjestili vojnici.
Umjetnici svih oblasti ostali su duni graanima Sarajeva da i svojim nainom zabiljee muke i stradanja graana. Istinite su prie o djeci koja gladna satima stoje skrivena po batama sarajevskih trgovaca,
da bi vidjela kako pojedinci hrane make hljebom umoenim u saft.
Ili pogibija nekoliko djece na Vratniku, meu kojima je bio i moj brat
od osam godina, koja su poudno gledala narande, iji ukus im je bio
nepoznat. Tako su bili zaneseni ljepotom i izgledom narandi da nisu
obratili panju na tektanje mitraljeza pijanog ustakog avijatiara, koji
je iz dokonosti napravio izlet iznad Vratnika, pa tako ubio dvanaest
ljudi, medu kojima i ovu djecu. Oni koji su ivjeli u Sarajevu nikada
nee zaboraviti oi zabrinutih majki, koje praznih cekera tre ne bi li
ta nabavile za gladnu djecu, niti osuena prsa majki koje nemaju ime
podojiti dijete. Teko je zaboraviti stare, bolesne, koji se poslije pjegavca jedva vuku, a moraju da jedu hljeb od mekinja i zobi.
Ratni uslovi i tekoe oko ishrane u Sarajevu, tjerali su graane
da se hrane i proizvodima koji se u normalnim uslovima ne smatraju
namirnicama. ene su se izvjetile u spravljanju jela bez masnoa, bez
brana, bez mesa i jaja. Koriteni su samoniklo bilje, divlji plodovi, zob
koja je bila gorka i bodljikava, te mekinje koje su bile kisele i drvenkaste.
Uz ostale naine na koje se narod dovijao da bi nabavio namirnice, poduzimana su i putovanja u itorodne krajeve. Ilo se samo sa
specijalnim dozvolama, koje su u poetku mogli dobiti muhaderi, a
kasnije su se poele nabavljati uz mito. Cijena dozvole ovisila je od
tekoa u kojima se grad nalazio - kada su tekoe oko snabdijevanja bile vee, dozvole su bile skuplje. U narodu, ovo odlaenje radi nabavke hrane, nazivano je ironino odlaskom u promibu.
Pruga je esto bila u prekidu, pa se hrana nosila na sebi, vukla u
vreama. Ginulo se na tom putu za hranu, ali se ilo.
Oni koji nisu mogli doi do propusnica, ili su ilegalno. Meutim,
postojala je zabrana Velike upe Vrhbosne, kojom se zabranjivalo kretanje oko pruge na razdaljini od 300 metara. Ostala teritorija je bila ta-

kode pod straom, tako da je odlazak bio skopan sa najveim opasnostima.

Tekoe su bile jae ispoljene i zbog toga to je grad, koji nije
imao okolinu koja ga je mogla snabdijevati, bio pun njemakih, ustakih i domobranskih vojnika. Ta vojska iako se snabdijevala iz posebnih
izvora, uvijek kad joj je to bilo potrebno, podmirivala je svoje potrebe
i iz dijela namirnica namijenjenih graanima. Od kontingenta koji bi doao, prvo bi uzeli koliko je njima trebalo, a onda ostatak prepustili Sarajlijama.
Pored toga, sve radnje i kue su mogli u svako doba pretresti i
uzeti to im je trebalo. Pod firmom oduzimanja za potrebe gospodarske ponove, u poetku se upadalo u kue Jevreja i Srba, a kasnije
i svih ostalih. Osladila im se pljaka. Nekoliko puta bile su izdane objave da se zabranjuje naoruanim vojnicima ulazak u kue bez posebne dozvole. To nije imalo nikakvog znaaja, jer se od graana niko nije
usuivao da prijavi lice koje je upalo na taj nain u kuu zbog svemoi
naoruanog njemakog, ustakog ili domobranskog vojnika, kao i policajaca i agenata.
Na svim prilazima gradu bile su postavljene strae. Deavalo se
da oduzmu i 2-3 kilograma brana, koja su obino ene nastojale prenijeti, u krajnjoj nudi i potrebi, da bi prehranile bar na jedan dan djecu.
Njemaki vojnici su specijalno pljakali stoku seljacima i u tome
su imali pravo prvenstva u odnosu na ustae i domobrane.
lako kuna nije vrijedila nita, ipak se bez nje nije moglo ivjeti,
pogotovo onaj dio graana koji nije imao ta da proda i ta da zamijeni
za hranu (3000 kuna bila je plata 1942. godine, a 500 kuna jedan kg
masla i 280 kuna 1 kg brana). Veliki dio graana bio je bez posla,
mnoge porodice bez hranitelja. Kuna iako bezvrijedna, bez nje se nije
moglo ivjeti u gradu u kome se moralo sve plaati. (Poznato je da je
kuna bila papir kao sredstvo plaanja u okviru NDH, a van tih okvira
nije uopte tretirana kao plateno sredstvo).
Za sve vrijeme rata u Sarajevu je radio Gradski aprovizacioni
ured, odnosno Gradski obskrbni ured koji je trebalo da snabdijeva
graane hranom i ogrevom.
To snabdijevanje je vreno u poetku preko Zagreba. Naime, u
okviru Ministarstva narodnog gospodarstva u Zagrebu se rasporeivala hrana. Stizala je neredovno i obino u manjim koliinama od odobrenih. Znajui ta to znai za grad, ustae i njihovi civilni funkcioneri
stalno alju Zagrebu uspaniene izvjetaje o stanju u Sarajevu. U jednom se, izmeu ostalog, kae i to ta bi bilo u Zagrebu da se tako
neredovno snabdijeva i da se o njemu ne vodi rauna kao o Sarajevu!
Pri tome naglaavaju da se komunistika propaganda sve vie iri, a
time postaje razumljiva za ire slojeve.

Veoma je karakteristino pismo gradonaelnika Mustafe Softia

- njemakom zapovjedniku, od 23. novembra 1943. godine, u kome
se povodom aprovizacije kae sljedee:
23.XI. je, a nije podijeljeno nita. Isto je bilo i prolog mjeseca.
Odobreno je bilo 50 kg krompira, a stiglo je 6 kg. O mesu, masnoama, obui, odjei, ogrijevu i da se ne govori. 1 kg brana je 200 kuna, a
1 kg masti 2.400 kuna. Gradski obskrbni ured je ironija svog vlastitog
imena, a da o sebi i ne govorim. Podijeljene su izkaznice za hranu,
brano, mast, ulje, obuu a tih artikala uopte nema. Cijeli grad dobija
godinje 3.000 doznaka za obuu i po 11 kg kukuruza.')
Ova ustanova je kasnije poela sa vlastitim otkupom, ali ta mogunost je bila sve manja irenjem osloboene teritorije. Veoma su
esti bili i prekidi pruge na liniji Sarajevo - Brod, tako da je bilo onemogueno snabdijevanje. Bilo je sluajeva da bombe saveznikih
aviona pogaaju vagone u kojima je bila hrana. Iz same okolice Sarajeva nije moglo nita da se nabavlja, jer je veoma malo zemlje obraivano u toku rata. Sve to se nalo kod seljaka sluilo je za njihovu potrebu, ili je bilo predmet pljake ustake i njemake vojske. Hrana je nabavljana po visokim cijenama, a po jo viim prodavana. Tako je 1 kg
ita u Posavini iznosio 280, a prodavao se u Sarajevu po 380 kuna u
1943. godini.
Kada je 14. decembra 1942. godine Gradski aprovizacioni ured
objavio da e podijeliti 3/4 kg narodnog brana, 1/4 kg kukuruza po
osobi za mjesec dana, tada je kroz narod prostrujalo da je Nikola, zvani teki radnik, poznati sarajevski eret, samo izvrgavao ruglu ovu
famoznu gibiru koju je okupator namijenio graanima.
U ovim uslovima, porodicama drugova koji su bili u NOV, u ilegalstvu, logorima, zatvorima, bilo je jo tee. Veina nije imala sredstava za ivot, a nije se mogla ni zaposliti. Meutim, nisu ostavljeni sami
sebi. Oni su bili stalna briga organizacija KPJ i SKOJ-a i drugih organa
pokreta koji su djelovali u Sarajevu u ilegalnim uslovima. Sve ove organizacije i organi NOP-a, pored drugih politikih zadataka, vodili su i
stalnu brigu za ugroene porodice naih aktivista. Radili su i na tome
da iz Sarajeva alju odreene potreptine za partizanske jedinice u
okolini grada.
Prikupljanje novca, hrane i odjee vreno je na dobrovoljnoj osnovi, bez spiskova, bez potvrda, ali u toku rata nije bilo sluajeva pronevjere prikupljenih priloga. Hrana koja je prikupljena bila je predata,
iako je i onaj koji je tu hranu nosio bio gladan. Nisu bili odreeni iznosi
novca, niti koliina namirnica, ali svako je davao ono to moe, smatrajui to za svoju obavezu prema borcima i slobodi.
Davanje priloga za partizane podlijegalo je najstroijoj kazni okupatorskog reima. Ne jednom su bile izlijepljene plakate sa prijetnja') Istorijski arhiv, Sarajevo, Zbirka poklona i otkupa, br. 985.

ma: Bie kanjen smru onaj koji daje priloge nepoznatim licima, ili
na bilo koji nain pomae odmetnike!
Graani su to znali, ali su znali i to da se borci pod najteim uslovima bore i ginu. Hiljade i hiljade graana je zato davalo pomo.
I dok su na jednoj strani hiljade ruku s potovanjem i ponosom
davale prilog za potrebe narodnooslobodilakog pokreta, bijedno su
izgledali pozivi i apeli as Ustakog zdruga, as nekog drugog, da se
prikuplja vuna i odjea za potrebe ustake vojske. Odreivani su sabirni centri, a u tome je angairana Ustaka mlade. Narod je u najveem
broju bio gluh i slijep na te vapaje.
Pored dobrovoljnih priloga koje je narod davao za NOP, prikupljanih na opisani nain, do novca, namirnica, sanitetskog materijala i
odjee dolazilo se i preko ustanova koje su mogle to da prue, a u kojima je organizacija NOP-a imala svoj uticaj. Tako je bilo i sa Aprovizacionim, odnosno Obskrbnim uredom u Sarajevu. Iz njegovih magazina
hranili su se i oni koji nisu mogli imati iskaznice za hranu, jer se nisu
mogli niti smjeli prijaviti pod vlastitim imenom.
Bilo je vie oblika, kojima su se organizirale aktivnosti za potrebe
NOP-a u Gradskom aprovizacionom uredu, koji nije znaio mnogo za
graane grada, ali je ipak bio jedina ustanova koja se bavila snabdijevanjem grada.
U periodu u kome sam radila u ovoj ustanovi kao daktilograf, bila
sam ukljuena u grupu koja je imala specijalan i konkretan zadatak od
Mjesnog komiteta KPJ Sarajeva. On se sastojao u obavjetavanju o
snabdjevenosti grada, o hrani koja treba da stigne za Sarajevo (mjesto
odakle dolazi, vrijeme polaska i dolaska u Sarajevo), nainu transportovanja. Izlaui se velikom riziku dolazili smo do tih podataka i obavjetavali - ja lino - Hamdu Misirlia, Ramiza Bilalagia, Olgu Odi,
Aniku Duri Tanju, a kasnije i Olgu Brajkovi, naravno, uvijek jedno
od ovih - zavisno od funkcije koju su obavljali i ko je od njih bio na
vezi.
Isto tako, uspjela sam izraditi i klju od ladice tajnika Aprovizacionog ureda, koji ie bio glavni uvar peata kojim su ovjeravane iskaznice za hranu. Ulazila sam u sobu tajnika u vrijeme za koje sam nalazila
da je najpogodnije, ponekad sam znala sakrivena prespavati u prostorijama ove ustanove da bi u najzgodnije vrijeme izala, uzela tambilj i
ovjerila iskaznice. Za sve vrijeme, koliko je trajao ovaj zadatak, uspijevala sam ga obavljati.
Tako otambiljane iskaznice ispisivali smo izmiljenim imenima i
uvodili u spiskove. Nas nekoliko zaduenih za ovaj zadatak (Milena
Mitrovi, uhvaena na ovom zadatku i ubijena u Jasenovcu 1944. godine, nije otkrila ovu vezu), Borka Tupaji, Mara Samardi, Hiba Zildi-ehaji) podizale smo namirnice kod jednog broja trgovaca kod kojih
se to moglo initi. Neki od ovih trgovaca bili su angaovani u pokretu,
a druge smo potkupljivali tako to smo i njima ostavljali jedan broj tih
iskaznica.

Kada smo primijetili da policijski agenti prevru kartoteku

Aprovizacije i da se njome slue, po direktivi smo, u toku jednog dana,
povadili kartice svih porodica pripadnika NOP-a (porodica iji su lanovi u NOB-i). Svim ovim porodicama smo u najkraem roku izdali iskaznice pod drugim imenima. Tako smo i tada uspjeli otkloniti opasnost da se otkrije naa aktivnost.
Eto, tako su velike tekoe u kojima je grad svakodnevno osvitao
bile crna slika okupiranog Sarajeva, u kojem se stenjalo, gladovalo,
umiralo, ali i borilo. Borba protiv tih nevolja hrabrila je i otvarala vidike
ka slobodi.

RADIVOJ PAPI

FAISTIKA PROPAGANDA PROTIV NOP-a

Objektivno i istorijski odmjereno posmatranje faistike propagande uopte, a posebno protiv narodnooslobodilakog pokreta, kao
svoju prvu pretpostavku mora uzeti u obzir izvore i korijene u faistikoj teoriji, u faizmu kao politikoj i socijalnoj pojavi kapitalizma u
.najsurovijem obliku.
Zapravo, prije svega, moramo se podsjetiti u najkraem na sutinu
faizma kao istorijskog fenomena. Faizam je, prije svega, politika i
socijalna pojava kapitalistikog drutva, i prema tome istorijska kategorija, naveo je Veselin Maslea, u svom radu Socijalni i ekonomski
uslovi njemakog i italijanskog faizma, jo 1934. godine. Dakle, to je,
istorijski odreeno, ideoloko-politiki pokret i sistem vladavine kojem
je smisao i cilj spasavanje i uvrenje kapitalizma na posljednjoj, imperijalistikoj etapi njegovog*razvitka, kada je ugroen naglom plimom
radnikog revolucionarnog pokreta. Najneposrednija mu je oznaka surova, teroristika, najee zvjerski-neljudska, likvidacija graanskih
sloboda (posebno za radniku klasu), uz istovremeni idejno-politiki
monopol i agresivnu spoljnu politiku sa pripremom ratova. Ideoloku
osnovu sainjavaju nastojanja da se stvori masovna baza, uzdizanjem
mranih nacionalistikih, vjerskih i drugih sila i predrasuda, te niskih
instinkata u rang novih istina, kao to su - rasizam, antisemitizam,
kult autoriteta nasilja, pljakakog rata, mrnje, rasne degradacije, do
istrebljenja cijelih naroda i tekovina ljudske kulture i civilizacije.
Zbog toga mu udarnu snagu ine, po pravilu, deklasirani drutveni olo, pustolovi i poluinteligentni i idejno dezorijantisani politiki kolebljivi elementi, odnosno pripadnici takozvane srednje klase ili, po
kvalifikaciji Borisa Ziherla - pobunjeni malograani. U svakoj zemlji
faizam je poprimio forme u skladu sa njenim nacionalno-istorijskim
okolnostima i tradicijama, u pravilu, svaki put sa najreakcionarnijim,
ali i sa njenim trenutnim politikim i ekonomskim stanjem.

Najjai i najizrazitiji predstavnik faizma, svakako, bio je njemaki

ili Hitlerov nacionalsocijalizam. Zapravo, u toj formi se potueni njemaki imperijalizam u I svjetskom ratu spremao i mobiiisao za II svjetski rat, pa je uoi tog rata okupio druge faistike zemlje i pokrete,
uobliavajui se u najveu opasnost za svijet.
Slavljenjem vojnog ideala i osvete u razoruanoj Njemakoj, Hitler je dao oduka najdubljem razoarenju njemakog imperijalizma razoarenju zbog neuspjeha u I svjetskom ratu, hvatajui korijen u
svim slojevima njemake nacije koji su u nacionalsocijalizmu vidjeli
ansu za revan i politiku mo. Njegovi jurinici u smeim kouljama i
elitne crne koulje poistovjeivali su se sa vojnom kastom i sa vojnom moi, ali su, u isto vrijeme, zavisili potpuno od Hitlera koji im je
po tome postao neophodan kao voa i simbol.
Hitler je perfidno i demagoki stvorio utisak da predstavlja svaku
pojedinu od nekoliko razliitih tenji rastresenog, uzdrmanog i politiki dezorganizovanog njemakog drutva. Redovna vojska, Reichswehr, podupirala ga je zbog njegovog isticanja vojske i namjere da
ponovo naorua njemaki Rajh. Industrijalci su mu davali podrku kao
bedemu protiv sindikalne organizacije, revolucionarne misli i revolucionarne klasne borbe koju su kategorisali kao komunistiku opasnost. Oni su se osjeali ugroeni prisutnou boljevike Rusije na
istoku. ak i oni koji su se suprotstavljali njegovim idejama i metodama, pozdravljali su njegova nastojanja za ponovno jaanje njemakog
nacionalizma, odnosno Hitlerovo odbijanje Versajskog ugovora, njegovu viziju velike Njemake i njegovo obnavljanje zahtjeva za Lebensraumom (ivotnim prostorom). Svaka drutvena grupacija ili klasa
smatrala je da on govori za nju.
U ostvarenju furioznih i dokraja reakcionarnih ideja i koncepata
nacionalsocijalizma, veliku ulogu imala je propaganda, odnosno njen
hitlerovski protagonist, kreator i izvrilac, Josef Gebels. Polazei od
Hitlerove teze, odnosno neskrivenog iznoenja tehnike velike lai,
Gebels je razradio koncept o unitenju kritikog reagovanja i upotrebi
masovnih medija propagande za stvaranje eljene akcije. Bila je to
propaganda u ijoj osnovi su leali akcija i metod zastraivanja, grubog
potiranja i negiranja svih vrijednosti osim onih koje su donosili novo
vrijeme nacistikog vladanja, propagandne sile, surovosti i ideje o
njemakom (nordijskom) natovjeku i njegovoj predodredenosti da
vlada svijetom, a da mu svi ostali slue kao robovi. U tom pogledu, veliki znaaj imala su polazita'sadrana u Hitlerovoj knjizi Majn Kampf.
Jedan od bitnih elemenata odgovora na pitanje, - kako je bilo
mogue da jedan veliki i civilizovani narod podlegne takvom nasilnikom reimu i toliko godina mu ak oduevljeno slui? - svakako je
sadran i u funkciji arogantne i dobro organizovane propagande.
To sve nije liilo na nacionalnu i politiku organizaciju nego na nasilnike oruane grupe i jurine odrede koji su se najbrutalnijim
sredstvima, orujem, ubistvima i drugim raznim oblicima terora, kao

avanturisti, domogli vlasti. Rasplamsavajui najnie strasti, prezentovali su nacizam kao tobonju ideologiju koja je unijela najvee mranjatvo koje je istorija ?apamtila.
U vrijeme panskog graanskog rata izraen je porast agresivnog
pritiska faistikih sila i najavljena tendencija neprestanog eskalativnog
trenda. To je imalo znaajne reperkusije i na unutranji razvoj i spoljnu
politiku Kraljevine Jugoslavije. Vlada Milana Stojadinovia je u faistikom konceptu i metodama nala izlaz iz sve dublje unutranje politike krize, a u vezama sa faistikim silama i elemenat stabilizacije svog
reima. Dolazi do novih trgovinskih aranmana sa Njemakom, do velikog porasta plasmana njemakog kapitala u jugoslovensku privredu i
do ubrzanog kidanja dotadanjih prijateljskih veza i saveza Jugoslavije
sa zemljama saveznicima iz I svjetskog rata, kao i obezvreivanja odbrambenih paktova na Balkanu i u srednjoj Evropi. Stojadinovieva vlada jaa veze i sa faistikom Italijom, a sa Hitlerovim eksponentom na
Balkanu - Bugarskom cara Borisa Koburga, potpisuje pakt o vjeitom prijateljstvu (januara 1937). U ovo vrijeme vlada Milana Stojadinovia pokuava da sprovede i odredbe takozvanog Konkordata, prema kojima bi Vatikan i katolika crkva u Jugoslaviji dobili povlaeni
poloaj. Faistika propaganda u Jugoslaviji, u to vrijeme, dobiva i legalnu podrku iz samog vrha vlasti.
Stojadinovieva vlada meu prvima je prihvatila i politiku nemijeanja u graanski rat u paniji, bila blagonaklona prema onim snagama koje su pruale moralnu i materijalnu podrku frankistikim kontrarevolucionarima, neumoljivo spreavala propagandu u korist panske Republike, progonila i hapsila Jugoslovene koji su se javljali u dobrovoljce za pomo Republici ili na bilo koji nain izraavali simpatije
prema borbi panskog naroda protiv faizma.
Istovremeno, bilo je to doba uvrivanja, konsolidacije i snaenja uloge i uticaja Komunistike partije Jugoslavije koja je od dolaska
Josipa Broza Tita na elo odluujue upozoravala na opasnost od faistike agresije i dodvoravanja vladajuih reima i graanskih partija
faistikim silnicima u kojima su vidjeli jedinu odbranu svojih interesa,
zapravo odbranu klasnih pozicija. Brojne snane akcije na narodnofrontovskoj platformi koje je vodila KPJ, meu kojima pokret pod parolom Za mir, hljeb i slobodu, protiv reakcionarne politike reima, za
demokratizaciju zemlje i odbranu njene nacionalne nezavisnosti, imale
su snanog odjeka u radnikim masama, medu naprednim intelektualcima i estitim rodoljubima u itavoj zemlji.
U predratnim danima je Sarajevo bilo vrlo znaajan, sloen i brojnim elementima izukrtan centar i sredite sukobljavanja najreakcionarnijih stremljenja i propagandnih aktivnosti faistike i profaistike
pete kolone i naprednih, slobodumnih i realnih pozicija demokratskih snaga i ideolokih antifaistikih opredjeljenja pred veliki sudar
faizma i slobodoumnog svijeta.

Organizovanje Partije i SKOJ-a, porast njenog uticaja, aki i radniki trajkovi, sve vea komunikacija partijskih listova, broura i naprednih knjiga, rad i djelovanje u sportskim drutvima, neposredna i
sve ea borba protiv reakcionarnih organizacija i pokreta koji su nastajali kao ogranci profaistikih ili faistikih kretanja, usljed straha od
demokratskih i progresivnih stremljenja i orijentacija u drutvu, koje je
inicirala i programski usmjeravala KPJ, bile su bitne oznake bitke naprednih snaga Sarajeva.
U Sarajevu se ilegalna i vremenom sve javnija akcija faistikih i
profaistikih snaga ispoljavala kroz perfidno i vjeto djelovanje frankovaca i katolikog klera, ogranaka Ljotievog Zbora, naroito preko lista Svoj svome, beogradskog lista Vreme, kao i nekih radikalnih fanatinih struja u islamskoj vjerskoj organizaciji, pod vidom panislamizma, koji je u svojoj kuhinji irila nacistika propaganda. U tom pogledu posebnu ulogu imaju propagandni potezi preko klerikalnih listova, ali odbljesci faistikog propagandnog djelovanja nisu izostajali ni u
redovnoj dnevnoj i periodinoj tampi.
Za to vrijeme, u kome je sve glasnija faistika propaganda i njena furiozna tehnika lai i kojoj je glavno oruje faistika tampa,
Skender Kulenovi pie u Putokazu (broj 3-4, 1937): Pisanje faistike tampe ostae historijski primjer jednog sistematskog izmiljanja, iskrivljavanja i prebojavanja dogaaja. Faistika tampa krivo izvjetava o toku borbe, ona panjolske dogaaje prikazuje kao borbu izmeu nacionalizma i boljevizma, dok se u stvari u paniji brani demokracija od faizma, dok se panjolski narod brani od navale generala
koji ga kose uz pomo marokanskih plaenika, talijanskih i njemakih
vojnika i topova.
Ocjenjujui jo blie uticaj faistike propagande na sadrinu i
orijentaciju nae reakcionarne tampe, Hasan Kiki, pod pseudonimom Alija Korjeni, u Koprivnici (broj 2-3, 1937) pie: Iz naih
dnevnih novina saznajemo da se radi o revoluciji (rije je o paniji, pr.
a.). Nekakav general Franko digao revoluciju. Prilino udnovato. General i revolucija. Kad piu da su negdje seljaci podigli revoluciju ili kad
to uine radnici, hajde de, ovjeku je nekako samo od sebe razumljivo
- ali da generali diu revoluciju? Onda po naim novinama pie o toj
revoluciji jo kojeta. Pie da general ima pravo, pa onda da narod
panjolski hoe da zavede nekakvu diktaturu, pa da hoe da porui to
je lijepo i sve to vrijedi u paniji i tako dalje (...). Moe li ovjek onda
povjerovati u to kad neke nae novine piu, da panjolski narod hoe
da porui sve to je lijepo i to vrijedi u njegovoj vlastitoj zemlji? Moe
li se povjerovati pak u to, da vee pravo ima jedna aka generala nego
cio panjolski narod od 23 i po miliona dua? Jasno da ne moe?
Zbog toga je danas, sa postojee istorijske distance, u valorizaciji jo znaajnijih akcija CK KPJ, koji je, ve na elu sa Josipom Brozom
Titom, insistirao na kritici inostrane i domae faistike i klerikalne
tampe, koja je lano prikazivala i porijeklo i razvoj i smisao dogaaja u

paniji, smatrajui to jednim od primarnih partijskih zadataka. U brojnim porukama CK KPJ naglaava se neophodnost opovrgavanja profaistikog pisanja Hrvatske strae, Slovenca i drugih reakcionarnih listova, meu koje, svakako, treba svrstati i sarajevski Katoliki
tjednik biskupa aria, osvjedoenog faiste. Angaujte Krleu ili
nekog ko je dobar polemiar, navodi se u jednom partijskom dokumentu iz tog vremena, da pregleda tu tampu od 1935, ta je pisalo o
paniji, o Hil Roblesovoj vladi, da uporedi to sa dananjim pisanjem, da
se citatima dokae kako kau, kako si skau u usta, kako dogaaji
opovrgavaju njihove perspektive i ocene.
U jugoslovenskim razmjerama, sa ovim oznakama univerzalnog
znaaja, sarajevska intelektualna ljevica, okupljena, prije svega, oko
asopisa Pregled i Brazda, dala je vanredne dijagnoze faizma,
njegove dramatske opasnosti za slobodu i demokratiju, upozoravajui
prvenstveno na zlo faistike propagande, industrije lai.
A snaga uticaja Komunistike partije Jugoslavije, u to vrijeme,
bila je izraena i u istom i dosljednom opredjeljivanju vodeih sarajevskih ali i bosanskohercegovakih intelektualaca za marksistike i
revolucionarne pozicije, potvrene, pored ostalog, i u odbijanju da se
solidariu sa jednom naredbom ministra prosvjete, popa Antona Koroca, koja je bila profaistiki obojena, uperena protiv komunista i
podravala socijalno-politiki defetizam.
Pod uticajem antifaistikog kursa Partije, dr Jovan Kri i drugi u
Sarajevu, okupljeni oko Pregleda, konstituiu Sarajevsku knjievnu
republiku kroz koju se pledira za identitet kulture sa novim, naprednim i revolucionarnim borakim tenjama protiv faizma, njegove propagande i lai. Jo 1933. godine Kri pie u Pregledu: U zemlji
koja je dala Marksa i stvorila radniki pokret danas je protiv Marksa
ustao Hitler. Nacionalni ovinizam ustao je protiv ideje internacionalne
solidarnosti i saradnje. Slabii opet dezertiraju s marksistikog fronta i
prilaze novoj orijentaciji, tj. orijentaciji prema onom ko ima vlast u rukama. Hitlerove pobede zabrinule su ceo svet, jer je u njima opasnost
jednog novog velikog klanja.1)
Uskoro, na Krieve stavove nadovezae se dr Marcel najder
esejom Ratni Weltanschaung hitlerizma, koji po svestranosti i dubini
kritikog prilaza neosporno spada medu prvorazredne naune filozofske kritike faizma i rasistike ideologije kod nas, pa mu u ovoj
vrsti literature - kako naglaava dr Franc Cengle - pripada jedno od
prvih mjesta i po znaaju i po vremenu nastanka. Pojam rase je u
slubi hitlerizma izgubio svako razumsko znaenje, postao je neki politiki a priori i prestao da bude nauni pojam...2)
Dr Marcel najder zakljuuje da je osnovni smisao hitlerizma
spasavanje staroga svijeta i borba protiv istorijskih zakona svjetskog
') Pregled, sv. 115-116/1933, str. 390.
') Franc Cengle: Marksizam i antifaizam, Osloboenje 1972, str. 33

razvoja. Upravo po tome, ovaj najderov esej spada u izvanrednu antipropagandu hitlerizma, u onu borbenu marksistiku i antifaistiku
literaturu, koja je u nas mnogo doprinijela pojmovnom raiavanju
odnosa hitlerizma i marksizma, kao i hitlerizma i ostalih politikih, ideolokih i drugih partija, koncepcija i grupacija, koje su se ak kolebale
izmeu faizma i komunizma, nacionalsocijalizma i marksizma, radnike klase i elita.
U plejadi sarajevskih i bosanskohercegovakih antifaista, a naroito komunista intelektualaca i teoretiara, koji su svojom saradnjom
i stavovima u Pregledu mnogo doprinijeli za njegovo puno angaovano progresivno usmjeravanje, istie se dr Branko Buji, vrlo esto
potpisivan kao Branko Sedmak. Upravo u svojim radovima o faistikoj
propagandi,3) on je zavidnim autoritetom komuniste, naunog radnika
i analitiara-ekonomiste, stvaralaki doprinosio utvrivanju istine o izvorima cjelokupne faistike agresije. Povodom Bujievog razmatranja
problema rata i mira u aspektu faistike opasnosti, profesor Drago
Krndija je istakao na veliki znaaj njegovog djela.4) To je bilo doba u
kome su komunisti Sarajeva i BiH ve vodili neposrednu revolucionarnu bitku protiv faizma, praktino i teorijski.
Rad, napore i uticaj sarajevske i bosanskohercegovake inteligencije na razbijanju faistike propagande, njenih ciljeva i njenog situiranja u odreene krugove, prije svega, klerikalne, pokazuje i alarmiranje Katolikog tjednika u Sarajevu - da su na radnitvo i na
kolsku omladinu koncentrirani uglavnom najvei napori komunistike
propagande. Katoliki tjednik pie sredinom tridesetih godina:
Komunizam je danas kod nas od svih ideolokih pokreta daleko najjai po sredstvima svoje propagande. On je gospodar na literarnom
tritu; inspirator najveeg broja popularnih i beletristikih edicija;
njegov duh suvereno vlada u raznim izdavakim i nakladnim poduzeima, on je tutor nad toliko knjievnih asopisa, velikih [ malih.5)
alopojke Katolikog tjednika znae samo jedno - da se reakcionarna faistika propaganda lomila o inicijative i akcije Komunistike partije, koja je bila svjesna sudbonosnih dana to su dolazili, velike
uloge propagandnih medija u predstojeem sudaru ideja i snaga napretka i nazatka.
A napore je valjalo utoliko vie ulagati u tom pravcu, to je u Sarajevu postojao bastion klerikalno-faistikog, petokolonakog, frankovako-ustakog djelovanja, najopasniji i najradikalniji od svih drugih
klerikalno-reakcionarnih strlija. Njegov stub bio je nadbiskup ari,
glavni urednik zatucanih i fanatinih katolikih tjednika Vrhbosna i
Katoliki tjednik.
') Branko Buji: Faistika propaganda, Knjievni savremenik, br. 11/1936, Spomenica
palih pisaca, Sarajevo, 1952.
4
) Drago Krndija: Branko Buji (Branko Sedmak), Predgovor knjizi Teorije krize Branka
Bujia, Sarajevo 1958.
- Branko Buji Svjetsko trite, Pregled, sv. 157/1937
5
Katoliki tjednik, br. 14/1936, str 4 - Komunizam u koli.

Biskup ari u godinama pred rat razvija u Sarajevu akcije na takozvanoj K.A. (Katolikoj akciji), reakcionarnom i profaistikom pokretu Pape Pija XI, organizuje i priprema kriare za odsudni as,
optuuje rodoljubive i politici neprijemive, estite katolike svetenike, franjevce i druge, sainjava indeks naprednih knjiga koje vjerouitelji zabranjuju za itanje na asovima vjeronauke u osnovnim i srednjim kolama, otvoreno agituje za ustaki pokret i pie pjesme medu
kojim jednu u kojoj glorifikuje Franca Ferdinanda. Svoj atestat faiste i
naciste potvrdio je i na jednom katolikom kongresu za njemake manjine u Padebornu u Njemakoj,
Sramni i kratkotrajni aprilski rat, Sarajevo je doekalo u situaciji
razvijenog antifaistikog fronta, izraenog u irokom dijapazonu idejnog i akcionog negiranja faizma. Svakako, u tom frontu okosnicu je
inila radnika klasa i njena avangarda Komunistika partija, koja je
bila ojaana, organizovana i spremna za predstojee istorijske zadatke. Isto tako bio je vrlo irok krug rodoljuba i demokratski nastrojenih
ljudi koji su kao jedino mogui odnos prema faizmu vidjeli u borbi za
njegovo unitenje, u svjetskim, evropskim i domaim razmjerama.
Na drugoj strani, postojala je izrazita osnova opredijeljenosti za
faistiku ideologiju, a posebno za njeno prihvatanje u uslovima okupacije zemlje od nacionalsocijalistike Njemake i Musolinijeve Italije,
prije svega, kroz ustaki pokret i uspostavljanje takozvane Nezavisne
Drave Hrvatske. Nepobitno je, kako je, uostalom, utvrdio i Viktor Novak u svom poznatom djelu Magnum crimen, da je u Sarajevu faistiki, odnosno ustaki bastion, u prvom redu, predstavljala i nosila katolika crkva na elu sa biskupom ariem,') a da su iz ostalih redova
nacionalnosti i konfesija pripadnici ili trabanti ustakog pokreta bili
usputni oajnici, deklasirani elementi, nezajaljivi karijeristi ili zatucani
vjerski fanatici, ali u razmjerama koje se ne mogu porediti sa onim u
akciji katolikog sarajevskog klera.7)
Faistika propaganda svojom industrijom lai, u svjetskim
razmjerama, u izvjesnom smislu, polazila je od odreenih teorijskih
postavki, crpei u idejnom pogledu ono to joj je konveniralo od pojedinih filozofa, a u akcionom smislu Hitlerov pamflet Majn Kampf. Uvijala je koliko-toliko u metafizine i filozofine oblande svoje najhitnije
karakteristike: demagogiju, antisemitizam, pseudosocijalizam kroz nacionalsocijalizam, pompezno velianje natovjeka arijevske krvi, vodu
voljom Provienja, raspirivanje najniih poriva i negativnih strasti radi
ostvarivanja svojih ciljeva. Negirala je tekovine ljudske civilizacije i kulture, besmisleno povezivala meunarodnu plutokratiju i komunizam,
teoretiui o nekakvom judeokomunizmu. U vrijeme nacistike vojne agresije, poev od 1939. godine, odnosno od napada na Poljsku i
') Vrhbosna. 1941, br. 4-5, str. 106-107.
') Dokumenti o protivnarodnom radu i zloinima jednog dijela katolikog klera, Zagreb
1946. str. 395-397.

poetka li svjetskog rata, stvorila je posebnu tehniku obmana o situacijama na frontovima, mistificirajui blickrig, nepobjedivost njemakog oruja i njemakog Obermenscha.
Meutim, ustaka propaganda, ma koliko da je vukla korijene iz
nacistike propagande i njihove rasistike teorije, sve do besmislica o
Hrvatima kao jednom gotskom plemenu, bila je obiljeena primitivistikim konstrukcijama, surovou mrnje, ispoljavanjem vlasti i sile,
bestijalnim i genocidnim zloinima i terorom, svoenjem sitniarskih
rauna iz istorije svojstvenom pobunjenom malograaninu i osornom, brutalnom identifikacijom svog, ustakog pokreta sa pravovjernou katolike crkve, obraunu sa otpadnitvom koje se, prije svega, odnosilo na pravoslavlje i jevrejstvo.
U tom smislu je od prvih dana uspostavljanja ustake vlasti pod
skutima nacistikih osvajaa poela da divlja i ustaka propaganda, odnosno promidba. Bilo je to, u osnovi, trojako propagandno djelovanje:
- Ono koje je mehaniki prihvatalo koncept nacistike mainerije lai, poev od rasistike teorije, arijevskog glorifikovanja do mistificiranja snage i nepobjedivosti njemakog oruja i sila osovine, naroito u informacijama u listovima, a kad je rije o Sarajevu, prije svega, u
Sarajevskom novom listu, koji je tada u Sarajevu bio primarno
sredstvo ustake javne propagande.
- Perfidno i osiono velianje ustake vlasti i nove Nezavisne
Drave Hrvatske kroz postupke i zakonske odredbe poniavanja i maltretiranja Srba, Jevreja, i, u prvo vrijeme, Cigana (noenje utih traka
za Jevreje, donoenje propisa o otputanju iz dravne slube, vrijeanje i falsifikovanje istorijskih injenica o Srbima i Jevrejima) radi
obezvreivanja ovih naroda i, u osnovi, stavljanja Hrvata u poloaj pripadnika vie rase.
Vrhunac ovog pravca ultrareakcionarnog rasistikog djelovanja i
zastraujue faistike propagande bili su zakonski pogromako-genocidni akti preneseni iz nacistikog zakonodavstva, koji su se odnosili na Jevreje i Cigane (Indidi). Jo u junu 1941. godine, ustaka vlast i
administracija u Sarajevu objavljuje u svom zvaninom glasilu -Zakonsku odredbu o zatiti narodne i arijske kulture hrvatskog naroda,
kojom se Jevrejima zabranjuje ma kakvo stvaralako uee i prisustvo u knjievnosti, novinarstvu, likovnoj i glazbenoj umjetnosti, urbanizmu, teatru i filmu, Zakonsku odredbu o obaveznoj prijavi imetka
idova i idovskih poduzea/Zakonsku odredbu o spreavanju prikrivanja idovskog imetka, Provedbenu naredbu zakonske odredbe
o obaveznoj prijavi imetka idova i idovskih^ poduzea, Naredbu o
promjeni idovskih prezimena i oznaavanja idova i idovskih tvrtka
i, najzad, Naredbu o ustrojstvu i djelokrugu rada Rasnog politikog
povjerenitva, i Naredbu o utvrivanju rasne pripadnosti dravnih i
samoupravnih slubenika i vritelja slobodnih akademskih zvanja, kojom se propisivalo, pod prijetnjom najteih kazni, davanje izjava o ras47 - Sarajevo u revoluciji

737

noj pripadnosti predaka i obavezivalo na izvoenje rauna o prisustvu

nearijevske krvi, u treinama, etvrtinama i osminama.8)
- Rafiniranom propagandom u ve pomenutim katolikim tjednicima sarajevske nadbiskupije, pokuavalo se dati trajniji i uvjerljiviji, sa
vie intelektualne namjere, ideoloki postament NDH. Prelistavajui
te listove, moe se uoiti grevita, neogranienom mrnjom iskazivana
ideoloko-klerikalna borba sa komunizmom, ali i za to vrijeme - na
zastario i prevazien nain. U najvie sluajeva, to su bivale prljavtine,
klevete, podvaljivanja i lai o Sovjetskom Savezu, o borbi i ivotu partizana, o amoralizaciji porodice i svih etikih principa graanskog drutva. Za to su se posebno brinuli ustaki intelektualci - klerikalci, koji
su esto bili moralni zaetnici svih krvavih i inkvizitorskih metoda na
kojima je NDH-vlast pokuavala da uspostavi svoj autoritet i uvrsti pozicije.
Za faistiku propagandu i rad protiv NOP-a posebnu ulogu je
odigrao sarajevski upnik Boidar Bralo, koji je, u stilu i konceptu
ustakog pokreta u cjelini, vrio konkretnu propagandu protiv
NOP-a, sa noem u ruci i faistikim programatskim naelima na jeziku, zloupotrebljavajui vjeru i pretvarajui se od kanonika u zloinca.
Ovu idejno-propagandistiku misao ustake teodicije, kojom se postanak i egzistencija boja povezuje sa postankom i egzistencijom NDH,
ustaka klika je primila i saglasila se sa njom. Sumanutost i apsurdnost
ovih ideja sasvim je na liniji i onih visokih crkvenih velikodostojnika koji
su ih vidjeli u ustakoj, emigrantskoj i misiji Ante Pavelia.
Na tim se fanatino klerikalnim i faistikim konceptima, u stvari,
zasnivala propaganda ustakog pokreta kao verzija nacistike propagande. To je bila i njena osnova u borbi protiv NOP-a, zapravo, osnova
svih sadrajnih koncepata ustakih listova, pa, razumljivo, i onih koji su
izlazili u Sarajevu. Svemu tome treba dodati i vrlo uoljivu dozu njihovog euforinog oduevljenja. Otuda i arievo pjesnikovanje, kao i
pjesnikovanje Boidara Brale. ari odmah po dolasku ustaa u Sarajevo pie u Sarajevskom novom listu sonet posveen poglavniku, a
o Boiu 1941. godine odu poglavniku. Pjesmu objavljuje gotovo sva
ustaka tampa u Zagrebu i Sarajevu. Kao posebno propagandno
sredstvo recitovana je u kolama i na zagrebakom krugovalu (radiju). Ova oda, u stvari, izraava osnovne teze ustake misli, zasnovane na bojem provienju i Hrvatima. Ali, po svojim umjetnikim i
estetsko-poetskim elementima, ona ne samo da je bezvrijedna nego
sama-sebe dezavuie glupostima i bizarnostima.
Uzimajui u obzir istorijsku injenicu da je ustaki pokret bio bez
podrke naroda, da je u drutvenom i socijalnom pogledu bio potpuno
otuen od stvarnih odnosa u drutvu i zasnivao se izriito na ekstremistiko-ovinistikim i teroristiko-represivnim metodama, razumljivo
je to je katolika crkva priskoila, zapravo njen najreakcionarniji dio,
) Slubeni list Povjerenstva za BiH, NDH br. 14, od 11. lipnja 1941. str. 9. i 10.

da dopuni vapijue praznine, posebno u propagandnom pogledu, jer

je svaki in i svaka ustaka akcija bila samoubistvena antipropaganda.
Reakcionarni kler, nadriknjievnici i druga piskarala pokuavali su
da daju idejne i politiko-propagandne elemente mutnoj ustakoj programskoj platformi, koja nije mogla da dosegne ak ni okvire i sadraje nacistike drutveno-socijalne lakrdije, pretvorene u torturu i militaristiku eksploataciju. Ustaki prvaci Ante Paveli, Mile Budak, Mladen
Lorkovi i drugi, nisu mogli dalje u svojoj programatorskoj nemoi od
Boga i bojeg provienja, pa su svi njihovi istupi proeti tim opijumskim propagandnim djelovanjem, dopunjavani ovjetalim elementima faistike propagande. Zbog toga se i potvrdilo da su frankovluk i
klerikalizam rodili ustatvo i da su se zajedniki trudili, da se odre na
ivotu pune etiri godine strahovite okupacije. U mnogim saznanjima o
ustatvu esto se ne moe razlikovati to je ustako, to je klerikalno,
to je zloinako, a to je blasfemino to je klerofaistiko, a to je
katoliko.')
Stepinev Hrvatski glas i ariev Katoliki tjednik ispovijedaju svoja ustaka, faistika i ovinistika euforina raspoloenja bez
ikakvih rezervi, jer, kako navode, u novoj Evropi koja pod genijalnim
vodstvom Hitlera proivljava svoju katarzu, u kojoj se rue oltari sa
zlatnim telcima, doivjela je i Hrvatska, obnovljena i oprana muenikim rtvama, svoju katarzu.10)
Tako su se rimska kurija, Hitler, Musolini, Paveli, Stepinac, Budak i K.A. (Katolika akcija) nali na jednom te istom i zajednikom
poslu kao obnovitelji preporoene i od pravoslavlja osloboene
Hrvatske.
Propagandu ustakog i faistikog karaktera u Sarajevu nosili su
dnevni listovi Pota (od kraja aprila do sredine maja 1941), zatim
Sarajevski list (od 19. aprila do 19. maja 1941), a naroito Sarajevski
novi list (od 19. maja 1941.). Pored ve navedenih, u toku okupacije
izlazili su klerofaistiki i klerikalni listovi Napredak, Vrti - mjesenik za katoliku dobru djecu, Vrela i prinosi, Vjesnik zavjetne
misli sv. Josipa u Sarajevu, Hrvatska svijest (prije rata, Muslimanska svijest), Glasnici - svetog Ante Padovanskog i Presvetog srca
Isusova, Glas omladine sv. Ante, Glasnik islamske vjerske zajednice, Novi behar, Djeiji behar, Osvit i jo neki.
Razumljivo je da su jedni manje, a drugi vie izraavali svoje radosti i podrku NDH, ali kako je vrijeme okupacije prolazilo i narastao narodnooslobodilaki pokret, rpijenjao se i sadraj njihove propagande,
njihovog odnosa prema revoluciji pred kojom svi nisu mogli ostati slijepi.
U poetku su veliali istotu katolike NDH, sa braom Muslimanima (uz teoretska nagvadanja o njihovom hrvatskom porijeklu),
) Viktor Novak: Magnum crimen, poglavlje XVIII, str. 807-820
'") Vitkor Novak: Magnum crimen, poglavlje XVIII, str. 807-820.

47*

739

zatim teoretisali o gotskom porijeklu Hrvata, na to je estiti i i revoltirani pjesnik Vladimir Nazor iz partizana odgovorio poznatom pjesmom Uz marala Tita i stihom: Rod prastari mi smo, at' Goti mi nismo, slovenstva smo drevnog est.
U poetku, narodnooslobodilaki ustanak se kvalifikuje u dnevnoj
tampi, u Sarajevskom novom listu, analogno naredbama njemakih
i ustakih komandi, kao djelovanje buntovnika i etnika, da bi se vrlo
brzo prelo na termine komunistike bande, idovsko-boljevike
plaenike, bezumnike, zavedene zloince, dopunjeno arsenalom
Gebelsove propagandne maine o meunarodnoj masoneriji, uticaju
idova, sprezi plutokratije i boljevizma, i si.
Meutim, propaganda protiv narodnog ustanka i narodnooslobodilakog pokreta vrena je i posredno, velianjem njemakih ratnih
uspjeha, kao i uspjeha sila osovine. Te lai je Partija u Sarajevu razbijala efikasno izdavanjem informacija, tampe, letaka i biltena u vlastitoj
tehnici, tako da su vrlo brzo graani znali injenice o njemako-ustakim laima i konstruisanju vijesti sa frontova.
Tako je sva ustaka tampa, znajui da je egzistencija NDH vezana za postojanje sila osovine veliala poetne uspjehe vojnih snaga
sila osovine. ak su preuveliavane i tvorevine Gebelsqve propagandne maine i oblikovane najdrastinije i najaiarmantnije. Sva ustaka
tampa, iz istih izvora kao i Sarajevski novi list, donosi napise o uspjesima nacista u Africi i Siriji, o velikim gubicima Engleza na moru i
vazduhu. Njemako bombardovanje engleskih luka i velikih gradova
nagovjetava se kao uvod u invaziju ostrva, a englesko bombardovanje
njemake industrije kao beznaajno i potpuno promaeno.
Ustaku tampu je posebno uljala mogunost da Amerika ue u
rat, pa se to nadomjeta poplavama napisa protiv Jevreja i njihovog
uticaja u amerikoj ekonomici, njihovog vladanja kapitalom, te se neprestano naglaava kako Jevreji ele da ameriki narod gurnu u propast. U Sarajevskom novom listu, u godini 1941. ima i ovakvih naslova: etrdeset i pet miliona Amerikanaca gladuje, Ako SAD uu u rat
- 500 japanskih ratnih brodova i 4000 aeroplana stoje spremni u odbrani osovine.
Kad je Hitlerova Njemaka napala Sovjetski Savez, 22. juna 1941.
propaganda faista dobiva nove smjerove i oblike. Razumljivo, prije
svega, na prvim stranama je potencirana la kako je Sovjetski Savez
neosnovano napao Njemaku.
Od tada, prve stranice Sarajevskog novog lista zauzimaju vijesti
0 njemakom blickrigu u Rusiji, o munjevitim uspjesima na istonom frontu, o brzim i nesalomljivim prodorima Vermahta u srce Rusije
1 podvlai se da je rat protiv boljevike Rusije sigurno najpopularniji
rat koji je nacionalsocijalistiki Rajh mogao poduzeti.
Da bi potkrijepili sopstvene elje i uvjerili itaoce u tezu nacistike propagande da je rat protiv Sovjetskog Saveza jedan munjeviti rat,
koji e trajati najvie tri mjeseca, ustaki listovi i sami donose blic vi-

jesti o krahu boljevizma. Tvrdi se, recimo, da je za prvih petnaestak

dana rata uniteno toliko sovjetskih tenkova i aviona koliko ih Sovjetski
Savez u to vrijeme nije ni imao, a broj zarobljenih sovjetskih vojnika
penjao se na devet miliona! Osmog jula 1941, Sarajevski novi list
pie - prema njemakim agencijskim izvorima - da njemaki avioni
bez prestanka bombarduju Moskvu, da su u Moskvi obustavljeni svi
javni radovi - i da je poelo naputanje Moskve i Lenjingrada.
U konstruisanju lai i obmana, ustaka propaganda padala je u
apsurde, koji su bili providni i najneupuenijem ovjeku. Jedna od takvih senzacionalnih tvorevina u tampi, vjerovatno pozajmljena od Gebelsove propagandne maine za potrebe njemakog klajnbirgera,
opsjednutog nacizmom, bila je i vijest da su Staljin, Molotov i Voroilov zatraili prolaznu vizu kroz Iran, jer kane otputovati u Indiju ili Egipat. Do kraja 1941. godine vijesti o skorom padu Moskve sve su
ee i sve apsurdnije. I upravo kad su snage Crvene armije poele da
biju jednu od presudnih bitaka ne samo za odbranu Moskve nego i za
odluujui preokret na istonom frontu, po sarajevskim ulicama izlijepljeni su plakati s velikim slovom V, poetnim slovom latinske rijei
Viktorija (pobjeda) - to je trebalo da se vrlo brzo dogodi - padom
Moskve. U tom znaku prireeno je ak i slavlje u gradu, rasturane vijesti o padu Moskve, ali ubrzo najavljena pobjeda pretvorila se u poraz
pred Moskvom, u poetak slamanja nacizma. Razumljivo je da je faistika propaganda neuspjeh pred Moskvom pravdala taktikim potezima, novim unitavanjem snage neprijatelja i slinim. Ali, u to je
malo ko mogao da vjeruje.
Rasplamsavanje narodnog ustanka donosi i sve vie pogibija faistikih zloinaca, koje ne moe da sakrije ni ustaka propaganda. Prilikom pompeznih sahrana izginulih Nijemaca i ustaa u borbi, tampa
tokom ljeta i jeseni 1941. godine sve glasnije ispoljava genocidne teze
i rasistiki bijes usmjeren, prije svega, protiv Srba (velikosrpska tiranija) i protiv Jevreja. Razumljivo je da ustaka tampa za ustanak i
rasplamsavanje oslobodilakih bitki, za otpor, diverzije i sabotae pod
rukovodstvom Komunistike partije, krivi samo Srbe i Jevreje, jer je,
prema njenom miljenju, za to lake i popularnije bilo okriviti graane
drugog reda, koji su bili van zakona, nego komuniste u ijim je redovima bilo i Muslimana i Hrvata i iji antifaistiki ciljevi i borba pogoduju interesima cijelog naroda.
I dok poetkom ustanka .ustaka tampa u Sarajevu izvjetava o
ustanikim borbama, o akcijama komunista u Sarajevu, diverzijama i
sabotaama, svakako na svoj nain (recimo u eljeznikoj loionici),
sve popraeno saoptenjima o represalijama i izvrenim strijeljanjima,
razumljivo Srba i idova, uvajui se striktno ma kakvog oznaavanja
organizovanog ustanikog pokreta, otpora okupaciji, agresiji, genocidnim zloinima i rasistikim divljanjima, kasnije se sadrina i stil ovog
propagandnog djelovanja mijenja. Oznaavajui ustanike borbe kao
banditizam i bezumnike postupke pojedinaca i grupa, tampa se

sve manje uputa u konkretnija izvjetavanja i priklanja se openitijim

izlivima bijesa, zastraivanja i omalovaavanja. Tako, ve u Sarajevskom novom listu, od 7. avgusta 1941. godine, jasno se uoava promjena propagandnog kursa, jer se u uvodniku pie: Uspjeh hrvatskog
naroda i njegovog Poglavnika ne ostavlja neprijatelje hrvatskog naroda
ravnodunima, to nam je shvatljivo i jasno. Ali da oni i pored sve oiglednosti, da su sami pali u onu jamu, koju su kopali za pokop hrvatskog naroda, ine i dalje takva djela i poduzimaju takve akcije da bi
nau revoluciju produili, kako bi time onemoguili ili barem usporili
konsolidaciju ustake Hrvatske, to ne moemo ni s njihovog stanovita
razumjeti. Jer, kad je hrvatski narod uspio onako brzo obraunati s divizijama i armijama, jasno je valjda za svakoga, da e on znati obraunati i s razbijenim bandama i mranim tipovima...
Na njihovu alost, to obraunavanje s razbijenim bandama koje
su stale na put konsolidaciji ustake Hrvatske ne samo da nije bilo
brzo nego se pretvorilo u dugotrajno poraavanje i agoniju, i ustaa i
njihovih nacistikih gospodara.
Krajem 1941. godine u Sarajevu se osniva posebni promidbeni
ured kao nekakvo vlastito i originalno rjeenje za ustaku propagandu. Meutim, njegovo djelovanje nije imalo gotovo nikakvog efekta,
razbijalo se o istinu razvoja narodnooslobodilakog pokreta i okupljanja svih estitih i rodoljubivih snaga, pripadnika svih naroda i narodnosti oko njega kao jedine istorijske izvjesnosti za budunost. Razumljivo je da je ovu injenicu ustaka propaganda preutkivala i tokom itave 1942. i 1943. godine neprestano baratala sa terminima komunistikih bandi, ostataka razbijenih bandi, zavedenih pojedinaca i grupa i slinim. Ustaku promidbu graani Sarajeva najveim dijelom
nisu prihvatali i, sa sigurnou se moe tvrditi, nije imala na iroke
mase ni efikasnost, niti dublji odraz. Naprotiv, narod je sam pojam
promidbe izvrgao ruglu, a samu rije promidba oznaavao kao
pojam verca i crhe berze ili odlaska u ravniarske krajeve Bosne, Slavonije i Srema radi kupovine ita, jer je Sarajevu vrlo esto prijetila
potpuna glad zbog nestaice ivotnih namirnica.
Vojni uspjesi NOP-a, revolucionarne tekovine - bratstvo i jedinstvo, istinske nacionalne slobode i ravnopravnost graanskih prava
- i uopte fundamentiranje novog vremena i novog drutva kroz NOR
i narodnu revoluciju pod rukovodstvom KPJ i druga Tita, ili su preutkivani, ili svoeni u pojedinim uvodniarskim istupima u dnevnoj i periodinoj tampi Sarajeva, na boljeviku infiltraciju, perfidnu komunistiku propagandu, bezumlje zavedenih, opasnost od anarhije i bezvlaa. Potezani su argumenti i teze iz nacistikih arsenala
predratnih pamfleta o bauku boljevizma, koji donosi razaranje porodice, slobodnu ljubav - sestre sa bratom, ruenje bogomolja,
itd.
Glasnije i alarmantnije ustaka tampa i faistika propaganda
djeluje u periodima oseka narodnooslobodilake borbe ili u sluajevi742

ma veih zahvata policije protiv organizacije narodnooslobodilakog

pokreta u Sarajevu i veim gradovima, koji su esto bili praktino
okrueni osloboenom teritorijom i jedinicama NOVJ. Tada se po ko
zna koji put ponavljaju i provlae vijesti i teze o konanom slomu
bandita (recimo, poslije bitke na Sutjesci, naslovi preko cijele strane
Sarajevskog novog lista - KONAAN SLOM BANDITA NA DRINI),
o unitavanju posljednjih ostataka komunistikih bandi. Istovremeno, faistika propagnda protiv NOP-a ima svoju znaajnu oblast u informatici sa istonog fronta, kao i sa bojita na kojima su djelovali saveznici. to je nacistika vojna sila doivljavala vie neuspjeha, poinjui svoje nepovratno povlaenje sa okupiranih teritorija SSSR-a, to
su saveznici u sjevernoj Africi, odnosno na Dalekom istoku biljeili vie
uspjeha, time je vie faistika propaganda i kroz ustake novine lansirala lai i izmiljotine o taktikim operacijama Vermahta, o unitavanju
ive sile protivnika, o unitenim, zarobljenim i onesposobljenim tenkovima, avionima i oruju, gotovo u astronomskim ciframa. Meutim, bilo
je to stanje jedne nemone propagande i informatike, koja je, zbog
odsustva realnih i istinskih injenica, predstavljala duhovno nasilje nad
ljudskom svijeu i preobraala se u svoju suprotnost. Nacistiko-faistika i ustaka propaganda postajala je sopstvena antipropaganda,
posebno zbog sve veih uspjeha NOP-a, vee komunikacije informacija i spoznaje, o njegovim istinskim ciljevima, kao i zbog sve oevidnijih
uspjeha saveznika na svim bojitima. Patriotsko stanovnitvo Sarajeva
je, meutim, vrlo brzo prozrelo sutinu te propagande i lanih informacija i nauilo da ita izmeu redova, tj. izvlailo prave zakljuke i ocjene o stvarnom stanju na frontovima. Kada se danas itaju originalni
tajni i strogo tajni izvjetaji raznih institucija okupatora i ustanova
NDH (vojne komande, obavjetajnih slubi, konzularnih predstavnitava, raznih policijskih i redarstvenih organa), vidi se da oni pruaju sasvim obrnutu sliku stanja o poloaju i situaciji okupatora i kvislinga od
onog stanja koje se u tampi prikazivalo. Najilustrativniji primjer je pojava njemakog plakata sa ucjenom Josipa Broza Tita, vrhovnog komandanta NOV I POJ, na 100000 raj hs ma raka u zlatu, koji se u Sarajevu pojavio 24. jula 1943. godine i graanima predoio snagu NOP-a i
neuspjehe neprijatelja da uniti njegovo rukovodstvo i vrhovnog komandanta.
Ustaka vlast u Sarajevu, u toku 1942. i 1943. godine, opredjeljuje
se za jedan naoko suptilniji vid propagandnog djelovanja i nastupanja,
lako je ustaka policija, a posebno njena specijalizovana sluba za
borbu protiv komunista - Ustaka nadzorna sluba (UNS) - razvila
stravine akcije i metode varvarskog iznudavanja priznanja od pripadnika NOP-a, a naroito komunista, kad bi joj dopali aka, ustaka vlast
je kompromitovana izvrenim masovnim zloinima i krajnjim ovinizmom, a donekle pod pritiskom svojih okupatorskih gospodara, kao i iz
propagandnih razloga, poela da improvizira zakonitost, pa su poslije odreenih akcija ili veih prodora i provala u organizacije NOP-a

aranirani i sudski procesi, sa prividnom zakonskom procedurom,

tuiteljem, advokatima, svjedocima, itd. (sluaj velike provale u jesen
1942. i prvih mjeseci 1943. godine). Razumljivo je da je to bio paravan
za zloine i da je najvei broj suenih i osuenih, neovisno od vrsta
kazni i njihovog vremenskog odreivanja, doekala ustaka kama,
stravini jasenovaki ili starogradiki logor, ili, jednostavno, maltretiranje i tortura do smrti u sarajevskim zatvorima.
Posebna sfera djelovanja faistike propagande odnosila se, u
ovo vrijeme okupacije Sarajeva, i na kulturni i umjetniki ivot. Nastalo
je doba najcrnjeg srednjevjekovnog destruktivizma i anateme svega
progresivnog, slobodoljubivog i humanog, po gebelsovsko-rozenbergovskim receptima. Po uzoru na srednjovjekovni indeks - spisak zabranjenih knjiga (indeks librorum prohibitorum), koji je uveo papa
Pavle IV, tvorac rimske univerzalne inkvizicije (1542), a kao metod ponovo oivio faizam u Italiji i nacizam u Njemakoj stravinim lomaama knjiga naprednih pisaca i naunika, i ustaka vlast je u Sarajevu kao
i u itavoj.NDH sprovodila indeksnu rezolutnost prema knjizi, dopunjujui faistike indekse svojim, ultranacionalistikim i, u osnovi, primitivistikim shvatanjima vrijednosti knjiga i pojedinih pisaca. Razumljivo
je da su, prije svega, na udaru bili pisci srpskog i jevrejskog porijekla,
da se to provuklo u kole, ukoliko su radile. Ali, zato su pisci bez vrijednosti i nacionalistika i klerikalna piskarala dobili anse, da se u
inae tanunoj izdavakoj djelatnosti i na repertoaru teatra pojavljuju
pisci ovinisti i klerikalni fanatici (A. Nametak, A. Muradbegovi, M. Budak i drugi). Raznorazne spomenice i odgojiteljne itanke u duhu no-*
vog poretka, odnosno najcrnje reakcionarne misli i fanatizovano uvanje nazadnog i vremenom prevazienog, kao i neuki i priglupi politiki pamfleti, karakteriu izdavanje knjige tog doba. Pomenuemo
samo neke naslove: Hrvatsko Sarajevo poruuje prijateljima i neprijateljima, Hrvatska Bosna - Prie za djecu (A. Kristi), Kako je a.s.
Pejgamber unitio idove u Arabiji (Essad Bey), Kratka risala o
vjersko-moralnom odgoju Muslimana, Krv je progovorila - Rasprave i lanci o podrijetlu i ivotu Hrvata islamske vjere, Povijest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine, Tuna povijest Hercegove zemlje
(B. Popovi), Nekoliko opasnih drutvenih bolesti kod nas (I. Trebinjac), Sudbina islama u boljevikoj Rusiji (Munir ahinovi Ekremov), itd.
Ovu kulturnu atmosferu i drutvenu situaciju, razumljivo je da
su dopunjavali repertoari u bioskopskim dvoranama, kao i programi na
krugovalnoj sarajevskoj postaji. Njemaki filmovi, operetsko-vodviljskog karaktera, italijanski bezvrijedni sentimentalni filmovi, ratni
urnali i vagnerovska muzika, imaju za cilj da istaknu grandioznost njemake vojne sile i faistikih partnera, da djeluju zastraujue i obezvrijede nezadrivu snagu narodnooslobodilakog pokreta, kao dio velike antihitlerovske koalicije koja je lomila faizam.

Posmatrajui aktivnost faistike propagande na podruju grada

Sarajeva i njegove okoline, neophodno je ukazati i na specifini oblik
etnike propagande koja se odvija u posebnim okolnostima u gradu
za razliku od oblika te propagande koja se odvija na teritoriji sarajevske oblasti, gdje se ta propaganda odvija otvoreno, surovo i predstavlja
u redovima srpskog i drugog stanovnitva opasan faktor razbijanja
ustanikih redova i bratstva i jedinstva. I ova propaganda, koja predstavlja produetak kapitulantske i izdajnike linije vladajuih snaga velikosrpske buroazije u predratnim danima, dobiva specifine forme i
oblike, a po sadraju je perfidna i smiljena politika njemako-talijanskih okupatora sa kojima etnici odreuju pravac i sadraj. U konsekvenciji njihov cilj i idejni sadraj bio je razbiti narodnooslobodilaki pokret
i jedinstvo ustanikih snaga. U tom pogledu, oni imaju i posebnu funkciju u slubi okupatora.
U samom gradu Sarajevu oni u toku rata nisu uspjeli da uspostave neku jau etniku organizaciju, odnosno, organizaciju ravnogorskog pokreta, kako su oni svoj pokret nazivali. Razbijene snage velikosrpske reimske predratne politike i graanskih stranaka u vrijeme
kapitulacije Kraljevine Jugoslavije nisu se, za odreeno vrijeme, sredile i organizaciono ispoljile. Nosioci te politike jednim dijelom su prebjegli u Nedievu Srbiju, a jednim dijelom su likvidirani u prvim mjesecima okupacije, kada je ustaki reim frontalno udario protiv srpskog
naroda. Inae, kompromitirani profaistikom politikom iz predratnih
godina u irim slojevima radnika, omladine i inteligencije, oni su ve
davno izgubili iru podrku naroda. U toj injenici da su izgubili drutveni oslonac, naroito meu mladom generacijom, treba vidjeti osnovni razlog njihove nemoi da obezbijede kakve-takve politike snage u
toku rata. Uticaj NOP-a medu graanima Sarajeva bio je dominantan, a
iz mnogih dokumenata se vidi i etnika nemo da se u bilo kakvoj
formi vidnije ispoljavaju. Razumljivo je da je ustaki reim, zadojen ovinistikom mrnjom protiv srpskog naroda, nastojao i u godinama
kada je otvoreno iao u akciju sa etnicima protiv NOP-a i pruao im
pomo, da se suprotstavlja manifestacijama na kojima se ispoljava velikosrpsko nacionalno osjeanje. U svemu ovome i jeste specifinost
politikih odnosa u kojima se nalazilo etnitvo u Sarajevu, jer su, na
jednoj strani, preko okupatorskih snaga ujedinjavani protiv komunistike opasnosti i za potrebe okupatora, a na drugoj strani su obostrano noeni ovinistikom mrnjom i antagonizmom, to su etnici
naroito ispoljavali u vidu tendencije za istrebljenjem muslimanskog
naroda. U svjetlosti ovakvih injenica treba posmatrati i oblike etnike propagande koja se, kao i drugi oblici faistike propagande, kao
bumerang redovno vraala protiv njih samih.
to se tie djelovanja ove propagande u samom Sarajevu i njegovoj regiji, ona je vrena usmenim putem i podsticanjem konfesionalnih
i nacionalistikih osjeanja na tradicionalnim osnovama meu srpskim
ivljem. U poetku ustanka, u samom gradu Sarajevu, ali i na oslo-

bodenoj teritoriji, gdje su se vodile ustanike borbe, javna etnika

propaganda bila je prikrivena i zakamuflirana, da bi se vidno izrazila tek
kada su etnici poeli otvoreno da napadaju partizanske borce, jasno
se deklariui protiv otvorene borbe sa okupatorom, pod parolom o
ekanju pogodnog trenutka.
etnicima je uspjelo da dobro smiljenom agitacijom i potajnim
djelovanjem unutar naih jedinica oko Sarajeva, kao i meu stanovnitvom srpske nacionalnosti, pokolebaju jedan dio naih boraca u naim
jedinicama. Mora se konstatovati da su u redovima partizanskih boraca
nali odreen broj pojedinaca, meu kojima su njihove parole o
srpstvu, o kralju i otadbini bile prijemive i naoko prihvatljive. Ovo se
naroito odnosi na onaj dio seoskih masa koje su stupile u partizanske
jedinice, a u svijesti su noene naslagama nacional-ovinistikih idejnih i propagandnih motiva velikosrpske buroazije.
U tom slijedu dogaaja u sarajevskoj regiji, ve krajem 1941. i
poetkom 1942. godine etniki komandant istone Bosne Jezdimir
Dangi u vie proglasa propisuje upute za etniku borbu i nagovjetava sankcije protiv srpskih izroda, mislei na partizane, da bi u
naredbi od 10. aprila 1942. godine nareivao borbu i propagandu protiv komunista... bez obzira na brojno stanje i poloaj u kom se nalaze.
U tom smislu karakteristini su i dokumenti kao to su Instrukcija taba komande etnikih odreda jugoslovenske vojske, od 20. decembra
1941. godine, o taktici etnika u borbi protiv komunista. Kao cilj borbe
navodi se stvaranje Velike Jugoslavije sa Velikom Srbijom, ienje
drave od nacionalnih manjina i ienje Srbije, Crne Gore i Bosne od
Muslimana i Hrvata.11) Ili drugi dokumenat - Ugovor izmeu Jezdimira
Dangia i generala Paula Badera iz januara 1942. godine, sastavljen u
17 taaka - o zajednikoj borbi protiv komunista u Istonobosanskoj zoni.12)
Narod se nije dao prevariti. Sve oevidnija izdajnika politika etnika, svedena na iekivanje pogodnog trenutka, i sve prozirnija saradnja sa okupatorom nisu se mogli zamaskirati nikakvom propagandom, prijetnjama ili obeanjima, pogotovo kad bi se etnici zvjerski
bacali na istrebljenje partizanskih rukovodilaca i osvjedoenih boraca
za slobodu.
Meutim, pobjedonosni razmah narodnooslobodilake borbe i
socijalistike revolucije, koju je narod prihvatao kao svoju jedino izvjesnu budunost, upuivao je etniku propagandu i na povezivanje sa
odreenim snagama diskreditovanih muslimanskih graanskih krugova. Odboru za propagandu pri takozvanom Nacionalnom komitetu u
tabu Drae Mihailovia posebno je bilo stalo da pokua prezentirati
ire koncepte svojih vienja budue Jugoslavije na starim drutveno") Arhiv V.M., k. 78, reg. br. 39/9-2.
") S. Komarica i S. Odi Gestapo u Jugoslaviji, sv. II, str. 137.

-ekonomskim i monarhistikim osnovama, odnosno da se suprotstavi

istorijskim odlukama AVNOJ-a i neodoljivoj plimi stvaranja narodne
vlasti u okvirima narodnooslobodilakog rata i revolucije. U drugoj polovini i pri kraju 1943. godine, kao i poetkom 1944. godine, u Sarajevu
i njegovoj blioj i iroj okolini pojavljuje se nekoliko propagandnih proglasa u vidu letaka kojim se Jugoslovenska vojska u otadbini
obraa Muslimanima. Jedan od tih letaka (od 14. septembra 1943. godine) sadri posebni pokuaj sa propagandnim efektom. Potpisan je
od nekakvog fiktivnog taba muslimanske vojne organizacije pri komandi operativnih jedinica istone Bosne, Hercegovine i Boke. Pad
faistike Italije, iskrcavanje saveznikih trupa i otvaranje drugog fronta antifaistike koalicije u Evropi, podgrijao je nade etnikog pokreta u pomo i podrku reakcionarnih krugova sa Zapada i spasavanje
buroaskog i monarhistikog sistema vladavine. U pojedinim propagandnim istupima uoljivi su pokuaji da se prikrije pogromako-ovinistiki karakter etnikog pokreta, da se etniki zloini nad nevinim
muslimanskim i hrvatskim ivljem i patriotima svih nacionalnosti zabaure i prebace na teren sitnih zadjevica i posljedica rovarenja ustaa
1 pojedinaca medu Muslimanima koji su prili Paveliu zbog apetita na
unosne poloaje.
U ovoj fazi etnike agitacije i perfidne propagande vrlo su karakteristini sljedei dokumenti: 15. januara 1943. godine major Ostoji daje uputstvo komandantu romanijskog etnikog korpusa Miloradu Momiloviu o propagandi prema Muslimanima, gdje pie: Razvijte to jau propagandu prema 7 i 8 (Muslimani i domobrani - Red.) u
cilju privlaenja i korienja. Obeavajte to god hoete, a poslije
emo uraditi kako treba. Glavno ih je privui i pridobiti za borbu protiv
2 (partizani - Red.) ili da bar ne pridu njima.13) Draa Mihailovi u depei upuenoj, 9. novembra 1943. godine Nikoli Kalabiu komandantu
Gorske garde Nj. V. Kralja Petra II nareuje: Produite rad, dozvoljavam sve mogue prevare, samo pametno i bez kompromitovanja.14)
Velikosrpske
nacionalno-ovinistike tendencije,
neutoljiva
mrnja prema novim socijalnim i revolucionarnim promjenama i drutvenom preobraaju, koji je nastupao afirmacijom i potvrdom na borbenom djelu Komunistike partije Jugoslavije na elu sa drugom Titom, u
uslovima najteih iskuenja i spremnost na najvee rtve u ime istinskog dobra i budunosti naroda, bili su toliko vidljivi da se etnika propaganda protiv NOP-a nepovratno obezvreivala pri svakom novom
pokuaju, iskazujui uvijek pad u duboko blato najsramnije izdaje, saradnje sa okupatorom i slugama faista.
Bilo je to doba kada su faistiki okupatori i njihove primitivne i
priglupe ustake i etnike sluge pokuavali silom da zaustave toak
") Arhiv V.l.l , k. 231, reg. br. 1/2.
'*) Arhiv SSUP, D - 30 - 444.

istorije, da stvore - kako veli Krlea - novo srednjevjekovlje, negaciju kulturnih vrijednosti, prodor barbarske magije, vladavinu
gorile, diktaturu gluposti, smrt misli i morala. U tom je moda najsuptilnije izraena i misao o krajnjem otuenju, genocidno-barbarskoj
sutini faistike propagande, pa i njenog usmjeravanja protiv NOP-a,
odnosno i protiv NOP-a u Sarajevu.
Talas i poplavu faistikog propagandnog divljanja Sarajevo je
doekalo spremno inicijativom, akcijama i koherentnom funkcijom
okupljanja svih naprednih, rodoljubivih i dobronamjernih snaga jo prije rata; potvrdilo tu spremnost u toku rata, jer su samo otpadnici, slaboumni fanatici i reakcionari najvieg kova privezali svoje amce uz
brod faizma, uz bujicu propagandnih lai koje su same sebe pobijale.
Ilegalna tampa Sarajeva - bilteni, proglasi, leci i tampa koja je
dolazila sa osloboene teritorije, snano i nezadrivo je krila put istini
i bila jedan od monih faktora obezvreivanja lai faistike propagande, ali i pobjede narodne socijalistike revolucije.

O LIKOVIMA
ZASLUNIH
REVOLUCIONARA
SARAJEVA

UGLJEA DANILOVI

BORIA KOVAEVI EPAN

Rodio se 8. septembra 1908. godine u maloj bosanskoj varoici
Duvnu, gdje je zavrio osnovnu kolu 1920. godine.
Iste godine se
upisao u realnu gimnaziju u Sarajevu, tada zvanu Velika realka. Gimnaziju je redovno pohaao sve do zavretka VI razreda, 1926. godine,
kada je prekinuo pohaanje gimnazije i upisao se u Vojnu akademiju u
Beogradu.
Ne postoje nikakve Borine izjave o tome zato je otiao u Vojnu
akademiju, te se o tom moe suditi samo na osnovu kazivanja Borinog
brata Vlajka i nekih drugih okolnosti. Sasvim je sigurno da su po srijedi
bili, u prvom redu, materijalni razlozi, tj. materijalne tekoe vezane za
redovno kolovanje. Borini roditelji bili su srednjeg imovnog stanja, a
imali su sedmoro djece. Svoj djeci trebalo je obezbijediti kolovanje.
Istina, u vrijeme kada je pohaao gimnaziju u Sarajevu, Boro je ivio u
internatu Prosvjete, to se plaalo, a samo mjesto u internatu teko
se dobijalo. Iz tih razloga roditeljima je bilo teko obezbjeivati materijalna sredstva za Borino kolovanje, utoliko vie to je i drugi sin ve
bio na kolovanju. Akademija je, u tome pogledu, nudila povoljnije uslove. kolovanje je bilo besplatno, a uz to zaposlenje budueg oficira
bilo je zagarantovano. Sve ovo motivisalo je roditelje da upute Boru
u Vojnu akademiju. Meutim, on nije volio vojni poziv i zato je ostao u
Akademiji samo nekoliko mjeseci, najvie do kraja kolske godine.
Svako ko je poznavao Boru, njegove karakterne crte i line sklonosti, lako e zakljuiti da je vojni poziv, u tadanjoj kraljevskoj vojsci,
bilo ono to je njemu najmanje odgovaralo. Naputanje Akademije,
prema sjeanju Vlajka, odigralo se na sljedei nain. Rekao je roditelji-

') O datumu Borina roenja postoje razni podaci. Tako u Zborniku Narodni heroji Jugoslavije (izdanje 1975) stoji kao datum roenja 2. decembar 1908; u Enciklopediji Jugoslavije navodi se samo decembar 1908. Prema sjeanju brata Vlajka i sestara Duanke, Zore i Danice, to bi
trebalo da bude 23. septembar. U kolskom dnevniku II muke gimnazije stoji datum 8 septembar. Mislim da je ovaj datum najtaniji jer ga je mogao dati sam Boro.

ma da on ne moe ostati u Akademiji jer ne eli to zanimanje. Objanjavao je to rijeima: Tamo amaraju regrute, a ja to neu i ne mogu.
Meutim, naputanje Akademije nije bilo sasvim jednostavno. Trebalo
je, prije svega, podmiriti trokove boravka u Akademiji, to je bio nepredvieni materijalni izdatak za roditelje, a naputanje Akademije nije
bilo prijatno roditeljima i iz drugih razloga. Oficirski poziv, u to vrijeme,
u srpskoj sredini nije bio samo cijenjen i dobro plaen nego i izraz patriotizma. Za uglednu srpsku porodicu Kovaevia nije bilo ugodno da
im sin napusti Akademiju i oni su tu Borinu odluku preko volje prihvatili. Naputanje Akademije znailo je ist gubitak od jedne godine u redovnom kolovanju. Materijalno optereenje porodice, roditeljsko
neslaganje sa njegovim postupkom, kao i uzaludno izgubljena godina i
prekid redovnog kolovanja, sve to skupa Bori, sigurno, nije bilo prijatno, pa ako se on na to ipak odluio, znai da su za tu odluku postojali
dublji motivi i razlozi. Pri tome treba znati da je Boro bio veoma paljiv
sin i nije elio da povrijedi ili optereti svoje roditelje. Za ovakvu odluku
bili su presudni njegovi unutarnji otpori prema neljudskim odnosima u
bivoj jugoslovenskoj vojsci, a humanost i dobrota su jedna od glavnih
obiljeja njegovog karaktera. Tada je imao ve punih osamnaest godina, formiran kao linost, sposoban da samostalno rezonuje i procjenjuje.
Godine 1927. Boro nastavlja kolovanje u istoj gimnaziji u Sarajevu, zavrava osmi razred gimnazije i 31. maja 1929. poloio je veliku
maturu.
Nema konkretnijih podataka o Borinom uenju u gimnaziji, o njegovim sklonostima i interesima koje je pokazivao kao ak. Meutim,
po sklonostima koje je ispoljio ve-na prvoj godini studija, na Filozofskom fakultetu u Beogradu, moe se i' o tome neto zakljuivati. Odmah se prikljuio naprednoj grupi studenata koji su se bavili literaturom sa naprednih, marksistikih pozicija, to je bilo rezultat njegovog
interesa i opredjeljenja. Grupa se bavila pisanjem, vodila diskusije i
zauzimala progresivne stavove o knjievnosti i njenom mjestu u drutvu, istupala protiv konzervativnih i reakcionarnih stavova buroaske inteligencije, naroito u oblasti pisanja, ali i u kulturi uopte. Na osnovu
ovoga moglo bi se pretpostaviti da se ve u gimnaziji interesovao za
literaturu i drutvene nauke, da je ve kao srednjokolac stekao
odreeni nivo literarne naobrazbe. Naputanje Vojne akademije i brzo
ukljuivanje u redove naprednih studenata govori da se on ve u srednjoj koli idejno i politiki opredijelio.
Radi punijeg osvjetljavanja Borinog svestranog i bogatog lika, ini
mi se da je potrebno neto kazati i o njegovoj porodici i uslovima u
kojima je proveo prve godine ivota.
Porodica Bore Kovaevia vodi porijeklo iz Crne Gore, odakle se,
za vrijeme turske vladavine, doselio njegov djed. Borin otac imao je
osnovnokolsko obrazovanje, bavio se trgovinom u Duvnu, a posjedovao je i neto zemlje. Pripadao je onoj generaciji stanovnika naih ma-

lih palanki koja se tek formirala kao graanska klasa, ali je jo uvijek
bila pupanom vrpcom vezana za selo.
Otac Borin nije bio apolitian i nezainteresiran ovjek. Bio je aktivni uesnik nacionalnorevolucionarnog pokreta protiv bive Austrougarske i kao takav suen na veleizdajnikom procesu u Banjoj Luci
na 17 godina robije. Kaznu je izdravao u Zenici sve do propasti austrijske carevine. Interesantno je da se on, poslije stvaranja Jugoslavije,
nije naao meu onim pripadnicima toga pokreta koji su znali da dobro
unove tu svoju predratnu politiku aktivnost, niti je postao zarobljenik nacionalnog ovinizma, to se dogodilo veem broju njegovih nekadanjih istomiljenika. Simo je ostao u svome Duvnu, da ivi od svoje male trgovine. Politiki se opredijelio za Demokratsku stranku (Ljube Davidovia), a jednom prilikom bio je i kandidat te stranke na poslanikim izborima. O moralnom i politikom liku ovoga ovjeka najbolje govori injenica da je kao Srbin uivao dobar ugled meu hrvatskim
seljacima, i to u vremenu kada su nacionalni odnosi u ovom kraju bili
dosta zatrovani. No, i pored svega toga, Simo je zajedno sa sinom Savom bio medu prvim rtvama ustakog divljanja. Politika aktivnost i
demokratska opredijeljenost oca sigurno se doimala i pozitivno uticala
na formiranje Borina karaktera. Borina majka je umrla 1931. godine, u
45. godini ivota. Po sjeanju Vlajka, Boro je u svemu bio najvie slian
majci.
Porodica Kovaevia, kao i veina starih porodica tih malih mjesta, bila je patrijarhalna i nosila je obiljeja nerazvijene sredine, ali osnovne njene karakteristike su bile: potenje, radinost, skromnost i dobar odnos sa okolinom. Te sredine nisu jo bile zahvaene razarajuim
kapitalistikim moralom koji su karakterisali gramzljivost, bezobzirnost, sklonost gospodstvu i nasilju. Moralna shvatanja porodice mislim, imala su izvjesnog uticaja na formiranje karaktera djece iz tih sredina i na njihove odnose sa ljudima.
Duvno i njegova okolina bili su izrazito nerazvijeno podruje.
Krajnje zaostala poljoprivreda, u kojoj je dominiralo ekstenzivno stoarstvo, uz nepostojanje druge vrste privredne aktivnosti, nije obezbjedivala ni minimalne uslove za egzistenciju stalno rastueg stanovnitva. Duvanjski kraj, kao i vei dio Bosne i Hercegovine, bio je izvorite jeftine radne snage, primorane da trai hljeba van svoga kraja i da
esto radi za minimalnu nadnicu. Bijeda je bila glavno obiljeje tadanjeg bosanskohercegovakog sela. Sem toga, Duvno je bilo kraj sa
pretenim brojem hrvatskog stanovnitva koje je imalo razvijen nacionalni osjeaj i koje se osjealo neravnopravnim pod vladavinom velikosrpskog reima. Nad tim stanovnitvom su andarmi, inovnici i
panduri esto vrili otvoreni teror. To je imalo za posljedicu u osnovi
poremeene i zatrovane meunacionalne odnose. Bijeda, nacionalna
neravnopravnost, politiki nemoral i korumpiranost buroaske vlasti
bile su prisutne i vidljive na svakom koraku. Takvi drutveni odnosi bili
su neprihvatljivi za human karakter i pronicljivi duh Boriin, te to ga je
48 - Sarajevo u revoluciji

753

motivisalo da svoj ivotni put usmjeri u pravcu borbe za bolje i plemenitije ljudske odnose. esto je Boro govorio svojim drugovima o tim
svojim mladalakim razmiljanjima i rasuivanjima. Boro je pripadao
onoj kategoriji ljudi kod kojih politiko opredjeljenje nije bilo rezultat
itanja napredne literature i linog nepodnoljivog poloaja u drutvu,
nego je bilo rezultat posmatranja drutvenih odnosa i procesa u sredinama u kojima je ivio. Ti odnosi i procesi, drutveni i politiki, traili
su svoja objanjenja i odgovore, to inteligentan ovjek nije mogao
obii. Docnije, upoznavanje sa marksizmom, sa klasnom borbom proletarijata, sa borbom svih demokratskih snaga protiv diktature velikosrpske buroazije dalo je tome, neposredno steenom politikom
opredjeljenju, vrstinu i jasan cilj.
Na Filozofski fakultet Beogradskog univerziteta Boro se upisao u
jesen 1929. godine, na grupu srpskohrvatski jezik i jugoslovenska knjievnost. Otpoetka se ozbiljno odnosio prema studiju, ali se nije zadovoljavao samo sluanjem univerzitetskih predavanja, nego je intenzivno radio na svome linom obrazovanju. Ubrzo je u studentskoj sredini bio zapaen po svome znanju, kulturi i naprednom opredjeljenju.
Vrijeme u kome se Boro naao na Univerzitetu bilo je burno i
komplikovano. To je bila godina zavoenja estojanuarske diktature,
koja je ukinula ustav, politike i graanske slobode graana, zabranila
politike partije i udruenja i svaku drugu politiku aktivnost. Praktino, bila je obustavljena i svaka sindikalna aktivnost, zavedena rigorozna cenzura tampe, zabranjeni javni skupovi i drugo. Diktatura je bila
pokuaj velikosrpske buroazije i monarhije da se silom i otvorenim
terorom nametne i ouva politiki monopol u dravi, ono to nije uspijevala da obezbijedi zloupotrebom okrnjenog i bijednog parlamentarnog sistema. Diktatura je istovremeno oznaavala slabost i nesposobnost graanskih demokratskih partija da se izbore za demokratski poredak u zemlji, u kome bi bila zagarantovana ravnopravnost nacija i demokratske politike slobode. Otrica diktature bila je, prije svega,
usmjerena_protiv Komunistike partije i naprednih i progresivnih ljudi
uopte, ali su zabranjene i graanske politike stranke. Takav kurs nosilaca diktature bio je posljedica ocjene da e oni u komunistima nai
svog najveeg protivnika. Obraun sa komunistima bio je brutalan i
krvav. Veliki broj komunista bio je uhapen, veina ilegalnih organizacija razbijena, a nemilosrdna su bila muenja komunista u zatvorima.
Niz istaknutih partijskih rukovodilaca bio je muki ubijen. Takav zvjerski postupak reima bio je sraunat na to da fiziki likvidira komuniste
i da ulije strah i svim drugim opozicionim elementima. Partijska organizacija na Univerzitetu bila je takoe razbijena. Jedan broj starijih studenata - komunista, koji su ostali na slobodi, povukao se u pasivnost.
Meutim, oekivanja nosilaca diktature da e njihov reim mase
prihvatiti ako ne milom, a ono silom, ubrzo su se pokazala nerealnim.
Otpor je ispoijen odmah nakon njenog zavoenja. U poetku je dominirao pasivan odnos u irim masama, ali ubrzo su se poeli otvoreno

izraavati nezadovoljstvo i otpor, najprije u redovima omladine, u radnikoj klasi i dijelom na selu. Studentskoj omladini toga doba pripada
ast da je prva javno manifestovala otpor diktatorskom reimu. Demonstracijama na univerzitetima, u studentskim domovima i na ulicama, krajem 1931. godine, studenti su otvoreno i otro istupili protiv reima. Nemiri su izbili u svim studentskim centrima u zemlji, ali su bili
najotriji u Beogradu.
ivio sam tada u Beogradu i mogu da govorim kao oevidac. Studentske demonstracije izbile su povodom parlamentarnih izbora koje
je sprovodila vlada generala ivkovia u novembru 1931. godine. Ti izbori su bili unaprijed pripremljeni tako da bi se izigrala narodna volja.
Demonstracije su otpoele u okviru samog univerziteta, a poslije se
prenijele u studentske domove i na ulice. U ulinim demonstracijama
uestvovale su velike mase studenata. Studenti su uzvikivali antireimske parole, drali govore, nosili transparente i pri tome smjelo juriali i probijali andarmske kordone. Demonstracije su se odvijale u
samom centru grada, u glavnim ulicama, a esto dopirale i do samog
kraljevskog dvora. Reim se nije usuivao da naredi masovni pokolj, ali
je u pojedinim momentima izvoena i vojska na ulice. Studenti su vjeto izbjegavali sukobe sa vojskom. Demonstracije su izbijale neoekivano i na mahove. Poslije kratkog zatija, one su se ponavljale. Reimu
nisu pomogla hapenja i premlaivanja studenata, jer su se na mjesto
uhapenih pojavljivali novi organizatori i pokretai. Osnovno je to to
su iroke mase graana Beograda izraavale otvorene simpatije prema
studentima. O tome se govorilo na ulici, u kafanama, u kuama. Jednom rijeju, itav grad ivio je pod snanim dojmom tih zbivanja. O
studentskim nemirima u studentskim cerTtrima brzo se proirio glas po
itavoj zemlji, a o tome je iroko pisala i strana tampa. Nosioci diktature - kralj, dvorska kamarila i vrhovi velikosrpske buroazije bili su
zbunjeni i uplaeni neoekivanom otrinom otpora, pa su pokuali, pored terora, i nekim manevrima preko univerzitetskih vlasti umiriti studente. Meutim, u tome su malo uspijevali, jer je i veina profesora intimno simpatisala borbu i zahtjeve studenata. Ovim studentskim demonstracijama i njihovim odjekom u masama raskrinkan je pokuaj reima da reiranim izborima dobije nekakvu potvrdu za svoje postojanje. Neposredni cilj demonstracija - raskrinkati izreirane izbore.
Ovo sjeanje na studentske borbe toga vremena iznosim zato
to je i Boria njihov neposredni uesnik, pripremao ih i bio jedan od
organizatora. Studentske demonstracije i cjelokupan otpor pokrenula
je i organizovala grupa studenata marksista, zajedno sa predstavnicima drugih politikih grupa. U toj grupi nalazio se i Boro, pa kao stariji
student imao je aktivnu ulogu. U ovo vrijeme, kraj 1931. i poetak
1932. godine, na Univerzitetu nije bilo partijske i skojevske organizacije, jer su provalom 1929. godine bile potpuno razbijene. Napredni studenti, koji u se smatrali marksistima, okupljali su se u grupe i kruoke
po pojedinim fakultetima, na bazi linog poznanstva i politike i idejne
48*

755

opredijeljenosti. Te grupe i kruoci organizovani su na inicijativu pojedinaca ranijih lanova Partije i SKOJ-a, i predstavljali su poetak obnavljanja partijske i skojevske organizacije. Pored grupa na fakultetima, postojala je i jedna centralna grupa, kao neko rukovodstvo za itav univerzitet, ali sve to nije bilo vre povezano i organizovano.
Grupe su djelovale vie samoinicijativno, na jednoj borbenoj i progresivnoj liniji. Neki od organizatora ovih marksistikih grupa traili su
veze sa Partijom, ali, usljed toga to se partijska organizacija u Beogradu jo nije bila oporavila od provale 1929. godine, jedino to su
uspijevali bilo je to da se poveu sa pojedincima koji su se nekada nalazili u partijskom rukovodstvu. Tako je u poetku i za krae vrijeme
dolo do veze sa ljudima Sime Markovia, ranijeg sekretara Partije i
predstavnika desne frakcije. Simo je radi frakcionakog rada bio iskljuen iz Partije, ali je i dalje djelovao i povezivao se sa pojedincima.
Poetkom 1932. godine studentsko rukovodstvo uspostavilo je
vezu sa Vesom Masleom, koji je u to vrijeme bio povjerenik Centralnog komiteta i nalazio se u Beogradu. Kada je obnovljena partijska organizacija u gradu, uspostavljena je i redovna partijska veza.
Ove grupe i kruoci marksista bili su brojni i djelovali su vrlo aktivno. Bavili su se idejnom i politikom propagandom, irenjem marksistikih pogleda, raskrinkavanjem reima diktature, borbom protiv konzervativnih i reakcionarnih stavova profesora i si. Njihova aktivnost se
naroito osjeala na seminarima i drugim skupovima studenata gdje se
vodila vatrena i temperamentna diskusija i debata. Naroito su bili ivi
dueli sa pristalicama graanske ideologije. Tako se izgraivao lik marksista-propagandista koji su bili rado sluani i cijenjeni u studentskoj
sredini. Grupe su vodile akcije za obnavljanje studentskih udruenja i
za osvajanje uprava tih udruenja. To je injeno radi voenja organizovane idejne i politike borbe. U centralnoj grupi KOSTUFRE2) bili su:
Jovan Marinovi, Radovan Vukovi, Boro Kovaevi, Venijamin Marinkovi, Vidak Markovi i neki drugi. Veina njih e poslije igrati vidnu
ulogu u obnavljanju Partije i SKOJ-a na Univerzitetu i ire. O Borinom
linom radu i zaduenjima u to vrijeme nema dovoljno podataka, ali se
zna da je on bio veoma aktivan. Bio je organizator na svom fakultetu,
ali je djelovao i meu drugim studentima na idejnom planu, na organizovanju studenata u pisanju i dijeljenju letaka i si. U proljee 1932. godine Boria je bio uhapen (zajedno sa Dilasom) kao jedan od organizatora studentskih demonstracija, ali je poslije krae istrage, puten iz
zatvora, zbog nedostatka dokaza. Poslije izlaska iz zatvora Boria nastavlja sa aktivnim radom na Univerzitetu.
Za period 1933-1936. nisam naao podatke o Borinim konkretnim zaduenjima, ali se zna da je pored aktivnosti na Univerzitetu, bio
angaovan i van njega. O tome sasvim jasno govori i njegovo hapenje
u vezi sa provalom u Beogradu 1936. godine. To je bila provala u
*) KOSTUFRA - komunistika studentska frakcija.

Oblasnom (Pokrajinskom) komitetu KPJ za Srbiju i gradsku partijsku

organizaciju u Beogradu. U septembru 1936. Boria je uhapen u Prilepu, gdje se tada nalazio, pa je sproveden u Beograd. Sud za zatitu
drave ga je optuio da je bio lan Oblasnog komiteta, ali je presudom
od 25. septembra 1937. osloboen zbog nedostatka dokaza. Pod istragom je bio vie mjeseci. Sada se zna samo to da je Boriu Oblasni
(Pokrajinski) komitet zaduio po liniji agitaciono-propagandnog rada.
O ovoj borbenoj i revolucionarnoj generaciji studenata komunista, organizatoru i vodeoj snazi otpora diktaturi meu studentima,
kojoj je pripadao i Boro, moe se izrei i mnogo pohvala i epiteta. Ta
generacija je bila noena idealima slobode, socijalne pravde i humanizma; bila je za revolucionarno mijenjanje buroaskog poretka; iznad
svega, odlikovala se velikom hrabrou i bila spremna da podnese sve
rtve za svoje ideale, lako bez veeg vlastitog politikog iskustva i u
poetku bez neposredne veze sa partijskim rukovodstvom, ona je djelovala na liniji Partije i pri tome ispoljila veliku politiku zrelost i umjenost. To se vidi u politikoj irini koju je pokazivala u taktu i saradnji sa
drugim opozicionim politikim grupama studenata, po njenim politikim zahtjevima i parolama, u traenju kontakata sa naprednijim profesorima i si. Iznoeni su oni politiki zahtjevi na kojima se mogla mobilizirati pretena veina studenata, sve ono to je meu njima bilo poteno i demokratsko, to je bilo spremno da se politiki angauje. To govori da je ve ova generacija komunista bila u velikoj mjeri osloboena
od greaka sektatva kojim su bile optereene ranije generacije. Mada
je jedno vrijeme bila vezana za ljude S. Markovia, to nije ostavilo nikakvo frakcionako uporite medu njima.
Studenti komunisti, pa i drugi, koji su se nalazili na elu pokreta
bili su sposobni organizatori, odlikovali se jasnoom pogleda i ubjedljivom rijeju koja je mogla da pokree iroke redove omladine. Oni su
znali da pronalaze i koriste forme borbe koje su najvie odgovarale datoj situaciji. Uoavali, cijenili i koristili su politiku diferencijaciju u redovima profesora, a teili da ostvare veze i sa opozicionim politiarima. Njih nisu kolebale andarmske bajonete na ulici i muenje u policijskom zatvoru, nisu ih zaustavljali oportunistiki i kukaviki pozivi pojedinaca da odustanu od borbe. Oni su bili zastupnici takvog borbenog morala mlade generacije u kome se strah i kukaviluk pred klasnim
neprijateljem smatra nedostojnim i sramnim, a hrabro i junako dranje isticano je kao najvii moralni kvalitet. Ova generacija studenata revolucionara prokrila je put i zaorala prve brazde studentskom pokretu koji e u iduim godinama predstavljati jedno od najbrojnijih
uporita Partije protiv reima velikosrpske buroazije. Naravno, ni ona
nije bila bez svojih nedostataka i slabosti. Slabosti su se ogledale u
tome to je sam pokret bio suvie politiziran a nedovoljno organizovan
u irem smislu, preko studentskih udruenja i na slian nain. Nije bio
dovoljno angaovan na ivotnim problemima samih studenata, nego se

bavio samo politikim ciljevima i zadacima. Bilo je i drugih slabosti, no,

ovo nije prilika da se o tome ire govori.
Ja sam se sa Borom upoznao 1935. godine. Nismo tada radili zajedno u ilegalnoj organizaciji, ve smo se upoznali kao Bosanci. Ja
sam partijski radio na Univerzitetu, a Boro je ve bio otiao sa Univerziteta i bio angaovan na radu u Pokrajinskom komitetu Srbije. Znam
da je radio meu naprednim intelektualcima i bio angaovan na radu sa
radnicima u partijskim elijama. Meu nama, mlaim studentima, Boro
je bio cijenjen kao dobar drug, uzdignut marksista i dobar partijac.
Nije se isticao kao govornik, niti je volio da tako istupa, ali je zato u debatama i diskusijama bio vrlo aktivan i temeljit. Znao je lijepo da pie i
saradivao je u naprednim listovima. Svoje literarne kvalitete potvrdio je
i u prevodu Maksima Gorkog Klim Samgin. Naalost, ni danas ne raspolaemo njegovim tekstovima, iako sigurno znamo da je saradivao u
Studentu i drugim naprednim asopisima. Bio je u grupama intelektualaca koji su se bavili tom djelatnou na liniji Partije.
I danas se sjeam Borina lika iz tih studentskih dana. Bio je lijepo
razvijen, visok, snaan, lijepih crta lica. Uvijek je bio vedar i raspoloen, u razgovoru prijazan i neposredan. Iz njega je zaista izbijalo lijepo
i plemenito, to je rijeima teko opisati. Obua i odjea koje je nosio
esto nisu odgovarali njegovoj pojavi i njegovim godinama. Oblaio se
veoma skromno, da ne kaem siromano. Meutim, to kao da ga se
nije mnogo ticalo. Nije namjerno zaputao svoj spoljni izgled kako bi
se i na taj nain poistovjetio sa proleterima, ali nije se ni posebno
oko toga trudio. Njega su tada, a i docnije, zaokupljale druge misli i
ideje, prije svega, revolucionarni rad, uenje marksizma, a vjerovatno
je imao i literarnih pretenzija, pa mu je, izgleda, nedostajalo vremena i
za te obine stvari. Za itavo vrijeme studija Boro se sam izdravao,
davao je acima lekcije, prodavao knjige, raznosio mlijeko i tako
obezbjedivao minimum sredstava potrebnih za ivot. Osnovno mu je
bilo da obezbijedi minimum egzistencije - sobu gdje e prespavati i
neto za skromnu ishranu u studentskoj menzi ili najjeftinijim narodnim kuhinjama kakvih je tada u Beogradu bilo mnogo i u kojima su se
prehranjivali ljudi sa minimalnim prihodima. Borina skromnost u svakom drugom pogledu bila je ve poslovina u sredini u kojoj je ivio.
Skromnost, nenametljivost, ozbiljnost i ljudska toplina bile su osobine
karakteristine za Boru da ih svi oni koji su ga poznavali iz studentskih
dana, iz ilegalnog partijskog rada, iz partizana, pri sjeanju na njega,
istiu uvijek u prvi plan.
Boriin politiki rad i angaman uvijek su dolazili na prvo mjesto,
ali se on ni prema studijama nije odnosio neozbiljno. Nastojao je da
ispite polae, makar i sa zakanjenjem, ali solidno pripremljen, jer je
znao da se i prema tome kakav si student sticao ili gubio ugled u studentskoj sredini. Boro je i u ovom pogledu bio primjer; studije je zavrio u relativno redovnom roku. Diplomirao je u 1935. ili poetkom

1936. godine i iste godine otiao na dosluenje kadrovskog vojnog

roka.
Poslije odsluenja vojske, Boro se vratio u Beograd, a zatim, sigurno, uz saglasnost partijske organizacije, otiao za suplenta gimnazije u Prilep. U Prilepu se nije zadrao ni punu kolsku godinu jer je
uhapen zbog provale u Beogradu.
im je doao u Prilep, Boro je poeo sa politikim radom. O tom
radu pie njegov tadanji poznanik i saradnik, drug Ljuben Lape, danas
profesor Univerziteta u Skoplju3).
') Dolazak Bore Kovaevia 1937 za suplenta gimnazije u Prilepu poklapa se sa pojaanom poiitikom i kulturno-prosvetnom aktivnou naprednih snaga u Prilepu. Tih godina su zavravale ili zavrile prve brojnije generacije diplomiranih studenata Prilepa na fakultetima bive
Jugoslavije koje, zadojene slobodarskim idejama na beogradskim i drugim fakultetima, nisu podnosile nacionalni i socijalni pritisak nenarodnih reima. Veina od njih je morala da eka po tri do
etiri godine na zaposlenje posle diplomiranja.
Prilep, grad najvee duvanske proizvodnje u Jugoslaviji, bio je izloen najnemilosrdnijoj
eksploataciji od biveg reima, jer je monopolom duvana u Prilepu direktno rukovodila drava.
Nije bilo kue u gradu, bilo zanatlije ili sitnog trgovca, pa ak i sitnih dravnih inovnika, koji nisu
osetili na svojim leima grubu eksploataciju rada duvanskih proizvoaa. Otuda je i Prilep, izmeu ostalog, bio na elu mnogih akcija protivu reima bive Jugoslavije, koje je vodila njegova
radnika klasa uz pomo narodne inteligencije.
Doavi u ovakvu sredinu, Kovaevi je ne samo shvatio ljude i prilike, nego je za svog
kratkog nastavnikovanja pokuao da pomogne sredini u kojoj se kretao.
Borin dolazak u Prilep mi je najavio njegov nekadanji drug sa studija, prof. orde Lopii,
premeten uoi dolaska Kovaevia iz Prilepa u Vranje. U jednom pismu iz Vranja Lopii me je
molio da pronaem dobar stan za Kovaevia u Prilepu, preporuujui mi ga kao progresivnog
oveka. Ja sam ispunio molbu Lopiia, smestivi Kovaevia u kuu estitog graanina Jordana
ekovskog, kome su dva sina uila u gimnaziji. Kovaevi nije ostao u Prilepu ni punu kolsku
godinu Bio je provaljen iz Beograda, uhapen, odveden u Beograd i tamo suen po Zakonu o
zatiti drave. Po prianju oevidaca prilikom hapenja i pretresa u njegovom stanu, Kovaevi je
bio sasvim spokojan.
Kovaevi je za vreme svog kratkog boravka u Prilepu ostavio trajne uspomene ne samo
kod svojih aka nego i kod progresivnih studenata i prosvetnih radnika sa kojima se druio. Konkretno njemu pripada velika zasluga to je dao inicijativu za formiranje jednog marksistikog kruoka, doneo svoju sopstvenu knjigu za prouavanje na tom kruoku i pokazao metod kako se
najlake savlauje materijal koji se imao prouavati. Ta knjiga je bila Udbenik politike ekonomije od Segala Nas petoro (Vera Bearoska, Dime Adimitreski, Todorka Orovanec svi studenti osim mene, koji sam bio diplomirao pre godinu dana, i Bore Kovaevia), pod maskom da
poseujemo bolesnu studentkinju od tuberkuloze, Veru Bearosku, u njenom stanu, poeli smo
se skupljati jednom nedeljno i prouavati poglavlja iz ovog veoma dobrog udbenika to nam ga
je Kovaevi dao na raspolaganje. Tek to smo dve lekcije prouili, kad iznenada nastupi hapenje Kovaevia i njegovo odvoenje u Beograd. Inicijativa koju je dao Kovaevi za rad u ovom
kruoku nije propala Posle kratkog prekida usled bojazni da ne budemo sluajno provaljeni, kruok je poeo ponovo da radi, uvean sa jo 10 novih lanova, sada pod mojim rukovodstvom,
sluei se Kovaevievom metodom i njegovom knjigom Segala, koja ostade kod nas posle njegovog hapenja.
Bora Kovaevi je uinio jo jednu .korisnu uslugu nama. On nam je dao adresu i povezao
nas je sa ondanjim sekretarom Mirovnog odbora za Jugoslaviju, Milovanom Matiem, preko kojega smo poeli dobivati i literaturu o paniji i slati dobrovoljne priloge za panske borce.
Toplinom svojih rei i neprinuenom neposrednou, Bora Kovaevi je privlaio svakoga
sa kojim je dolazio u kontakt. Osobito su ga prilepski aci mnogo voleli i cenili kao svog starijeg
druga. Njih je on uvek branio na nastavnikim savetima od napada reakcionarnih i ovinistikih
profesora. Svojim acima on je preporuivao progresivnu literaturu Nolitovih izdanja, kao i prevedena marksistika dela i- redovno proveravao kako shvataju proitane knjige. Sin stanodavca
ekovskog, Borivoje ekovski i danas se sea kako je kao ak V razreda ondanje Prilepske
gimnazije dobio na poklon od Kovaevia Anti-Diring od Engelsa, pokraj drugih knjiga koje mu je
preporuivao i stalno podsticao da ih ita, a posle itanja da diskutuje o njima sa Kovaeviem.
Prilikom mojih poseta, u njegovom stanu imao sam mogunosti da i sam prelistam u njegovoj biblioteci Klima Samgina od M. Gorkog i druge knjige na ruskom jeziku.

Poslije izlaska iz istranog zatvora, Boro 1938. i prvu polovinu

1939. godine provodi na partijskom radu u Beogradu, kao instruktor
Gradskog komiteta. U ovom periodu jedno vrijeme boravio je i u Sarajevu, gdje je bio zaposlen u Vidovievoj privatnoj gimnaziji. To je trajalo kratko, jer mu policija nije dala mira. Otputen je iz te kole i protjeran iz Sarajeva. Boro je u nekoliko navrata straarno sproveden u
Duvno. Ti prinudni boravci u Duvnu trajali su nekada i po vie mjeseci,
uz obavezno javljanje policiji. No, i za vrijeme progonstva Boro se nije
pasivizirao. Odravao je veze sa drugovima u Sarajevu ili Beogradu. U
tome mu je pomogao i brat Vlajko, koji je po zadatku dolazio u Sarajevo, prenosei poruke i materijale za Boru ili od njega.
U jesen 1939. godine Boru je Centralni komitet uputio iz Beograda na partijski rad u Bosnu, u Sarajevo, na dunost lana Pokrajinskog
komiteta KP za Bosnu i Hercegovinu. Ovdje je morao ivjeti ilegalno,
jer je postojala odluka o njegovom progonstvu iz Sarajeva. Pa i poslije,
kada je ta odluka bila ukinuta, Boro se morao sklanjati od policije jer je
bio poznat kao komunista. Prilikom jednog prinudnog boravka u Duvnu, obavijeten je da moe biti uhapen, pa je zajedno sa Derviem
Numiem, kriom, napustio Duvno i pjeke, preko planine Ljubue i
Prozora, prebacio se u Sarajevo. Ova stalna protjerivanja u Duvno neugodno su djelovala na porodicu, ali ga to nije demoralisalo niti ma ta
mijenjalo u njegovom nainu rada. On je to smatrao sastavnim dijelom
revolucionarne borbe.
Kao lan Pokrajinskog komiteta za BiH, radio je na obnavljanju i
izgradnji partijske organizacije u Sarajevu, Zenici i drugim mjestima.
Najvie je bio angaovan na teoretskoj i politikoj izgradnji grupa radnika koji su pripremani za prijem u Partiju. lanovi Partije iz Vojnotehnikog zavoda i eljeznike radionice u Sarajevu i drugi, koji su preivjeli rat, i danas se sjeaju druga Borie, koji im je, na pristupaan i
razumljiv nain, tumaio osnove marksizma i upuivao ih u politiki
rad, a poslije primao u Partiju.
U Pokrajinskom komitetu Boro se optim i marksistikim obrazovanjem isticao izmeu svih lanova. Referati, proglasi, leci, lanci u ilegalnoj tampi najvie potiu iz njegovog pera. Na V pokrajinskoj partijskoj konferenciji 1940. godine Boro je podnio politiki referat. U ilegalnom partijskom listu Glas radnika i seljaka Boro je bio urednik i
glavni redaktor.
Naroito je znaajan njegov rad, u to vrijeme, bio medu intelektualcima u gradu. Poznato je da su tada u irokim redovima inteligencije
bila velika previranja. Politika zbivanja u zemlji i svijetu u godinama
1939-1941. sve su vie pokazivala potpuni krah i besperspektivnost
graanske ideologije i politike. Ljudi koji su o svemu tome razmiljali
Tih i dubok mislilac, on se svojom reju i delom kao i svojom krupnom sugestivnom figurom spontano nametao svom sagovorniku, osvajajui ga za uvek. Taj i takav lik Bore Kovaevia
mi uvek stoji pred oima kad pomislim na njega

poeli su da trae nove puteve i oslonce. Poeli su ire da usvajaju

marksistiki pogled na svijet. Pri tome su jo uvijek nosili sa sobom
ostatke starih idealistikih shvatanja. Sa tim ljudima koji su iskreno i
poteno prilazili radnikom pokretu, usvajali njegovu ideologiju i
stremljenja, trebalo je voditi duge rasprave i diskusije, ukazivati im na
eventualne zablude i nedosljednosti. U tome je trebalo imati solidno
znanje, intelektualne sposobnosti, a iznad svega dovoljno takta i razumijevanja. Boro je posjedovao takve sposobnosti i kvalitete i zato se
na tome zadatku afirmisao i znatno doprinio da se ta strujanja u redovima inteligencije usmjere u pozitivnom pravcu.
Graane, a naroito inteligenciju, zbunjivali su mnogi dogaaji.
Naroito ih je zbunjivalo ono to se deavalo u SSSR-u i njegova tadanja spoljna politika. To se odnosilo, prije svega, na tzv. istke, tj.
masovna suenja i strijeljanja najistaknutijih linosti SSSR-a koje je
vrio Staljin u 1938. godini. Zatim, tu dolazi rat SSSR-a sa Finskom, zajedno sa Nijemcima rasparavaju i prisvajaju dijelove Poljske poslije
napada Njemake na ovu zemlju. Posebnu zabunu unijelo je zakljuivanje pakta o nenapadanju izmeu SSSR-a i Hitlerove Njemake. Ono
to je bilo najgore, zajedno sa osudom i kritikom tih pojava, irila se
sumnja u komunizam u cjelini.
Nije bilo lako davati objanjenja na pitanja koja su nam ljudi postavljali, kako intelektualci, tako i ire mase potenih graana. Antikomunistika propaganda, kroz tampu i na druge naine, bila se tada rasplamsala do najvieg stepena. Mi, komunisti, teite nae idejne i politike akcije postavili smo na tekua zbivanja u zemlji i u svijetu. U
zemlji se vodila politika bitka izmeu nabujalog opozicionog pokreta i
nosilaca faistike kapitulantske politike. Poslije izbora 1938. godine,
dolo je do poznatog sporazuma Cvetkovi - Maek, to je za demokratske snage u zemlji predstavljalo novu opasnost - stvaranje reakcionarnog saveza velikosrpske i velikohrvatske buroazije protiv demokratizacije zemlje. Kurs toga reakcionarnog saveza bila je profaistika unutarnja i spoljna politika. Sve ovo govori da su pred Partijom
stajali veoma krupni i odgovorni zadaci, prije svega, na planu politike i
idejne borbe. Na spoljnjem planu sve je bila aktuelnija borba protiv narastajue faistike opasnosti i rasplamsavanja novog svjetskog rata,
koji je ve bio otpoeo. U politiku i idejnu borbu u ovom periodu
ubacivali smo sve nae politike snage. U toj intenzivnoj idejnoj borbi
Boria je imao istaknuto mjesto.
Poznato je da je tada Partija vodila politiku raspravu sa nekim
grupama intelektualaca okupljenih oko asopisa Peat i drugih, oko
njihovih neprihvatljivih i politiki tetnih stavova. Takva rasprava se vodila veoma intenzivno i u Sarajevu, jer se i ovdje jedna grupa intelektualaca nala na toj, pogrenoj liniji. To su mahom bili poteni i progresivni ljudi, ali su bili zbunjeni pomenutim dogaajima, a najvie Staljinovim zloinima u SSSR-u i nerazumljivim spoljnopolitikim potezima.
Trebalo je itave dane i noi voditi beskonane diskusije sa ovim dru-

govima. U svemu ovom je najvie angaovan Boro i bio je nazamjenIjiv, jer se njegova smirena i argumentovana diskusija najvie cijenila.
U ovom vremenu Partija se bila mnogo angaovala na stvaranju,
oivljavanju i djelovanju raznih drutava, kulturnih, umjetnikih, stalekih, strunih i si., odnosno borila se za progresivan kurs tih organizacija. Boro je i po svom linom interesu, a i po partijskom zadatku bio
veoma angaovan na tom planu. Pri tome je koristio svoje ire veze i
poznanstva, ali je najee djelovao preko lanova Partije i simpatizera, usmjeravajui ih u tome poslu.
Boro je, po svojim linim sklonostima, ivo pratio sve tokove literarnog i umjetnikog ivota u Sarajevu i u zemlji. Bio je povezan sa
knjievnim kritiarima, slikarima. Uvijek kad mu je vrijeme dozvoljavalo, nalazio se sa njima i vodio rasprave o pitanjima umjetnosti i uopte
o onome to se tada deavalo u kulturi. Ti kontakti sa ljudima od pera i
kiice bili su za njega prijatni, a za Partiju i revolucionarnu borbu veoma korisni. Boro je tu djelovao kao kulturni i politiki radnik i kao predstavnik Partije, dajui sugestije, ideje i prijedloge za orijentaciju i angaovanje ljudi, asopisa.
Meutim, Borina glavna preokupacija, u datim okolnostima, nisu
bila pitanja iz oblasti kulture i umjetnosti, nego prije svega, politika
pitanja i rad Partije u cjelini. U partijskim organizacijama radilo se tada
ivo i intenzivno. Mi smo morali nado.,"aditi izgubljeno vrijeme na obnavljanju i konsolidaciji partijske organizacije u Bosni i Hercegovini.
Tekua politika zbivanja i nove situacije traili su hitno i odgovarajue
djelovanje komunista. Meutim, itav partijski kadar bio je podmlaen
pa mu je najvie nedostajalo teoretsko znanje. Zato se problemu politikog i teoretskog uzdizanja poklanjala izuzetna panja. Teoretski rad
vrio se u samim organizacijama i van njih, u italakim grupama i
drugim oblicima. Pokrajinski komitet poklanjao je ovom radu posebnu
panju.
U kolektivnom radu Pokrajinskog komiteta Boro je djelovao veoma pozitivno. Koristio se svojim znanjem, bogatim politikim iskustvom i konstruktivnim odnosom. Kada se sa neijim stavom, miljenjem
nije slagao, umio je to mirno iznijeti i obrazloiti. Ne sjeam se da je
ikada u tim raspravama padao u vatru ili unosio nervozu. Meutim,
kada se sukobljavao sa idejnim protivnicima, oportunistima i kritizerima i slinim, umio bi da bukne, da pocrveni i iz tog smirenog ovjeka
potekla bi bujica rijei i argumenata. Ali, i u tim otrim duelima, nije se
nikada sluio nedolinim izrazima i uvijek je potovao dostojanstvo
ovjeka
Mi smo se tada susretali sa materijalnim potekoama. Grupa
partijskih radnika, profesionalnih revolucionara, medu kojima je bio i
Boro, bila je potpuno angaovana na politikom radu, pa nisu mogli da
imaju neko redovno zanimanje. ivjelo se od sredstava koje je organizacija davala, a najvie od toga da se svako snalazio kako zna i umije,
oslanjajui se na drugove i prijatelje Pomo koju su primali partijski
L

radnici iz partijske kase nije mogla da podmiri ni najminimalnije potrebe - za plaanje stana i hrane. Boro je svojim linim kvalifikacijama i
sposobnostima bio u stanju da obezbijedi vlastitu egzistenciju na pristojnom nivou. Istina, nije mogao da dobije posao kao profesor, zato
to je bio poznat kao komunista, ali je mogao da radi kao knjievni kritiar, prevodilac i si. Meutim, nije se mogao time profesionalno baviti
jer bi ga to ometalo u partijskom radu. Bavio se pisanjem i prevoenjem samo uzgredno, a prije svega, onim to je nalagala politika potreba. Smatrao je da se revolucionar mora mnogo ega odrei da bi
svoj osnovni zadatak izvrio.
Radei zajedno u Pokrajinskom komitetu sa Borom, mnogo sam
ga bolje upoznao i s njim se zbliio. To nije bilo teko jer je on bio takva priroda. Panjom, drugarstvom i neposrednou plijenio je ljude.
Nije pravio razlike u godinama, nivou znanja i iskustva. Rekao bih da
je, u sutini, bio jedna suptilna i umjetnika priroda, sa bogatim unutranjim ivotom, i kao da mu je politiki rad, kome se svojski predavao, bio samo privremeno zanimanje, dok bude potrebno. Mnogo je
itao. Bio je od one vrste intelektualaca koji o stvarima produbljeno
razmiljaju i znaju da izvlae ire zakljuke. Nije bio sklon frazerstvu,
brzopletostima i improvizacijama, to se esto sretalo medu inteligencijom. Boro bi se sigurno razvio u istaknutog marksistikog teoritiara
da su mu to uslovi dozvoljavali. Vjerujem da je naa velika greka, Borinih drugova i saboraca, to tu njegovu sposobnost nismo dovoljno
cijenili i vie koristili, oslobaajui ga od sitnijih politikih i organizacionih poslova, odnosno, vie ga orijentisali u tome pravcu Meutim,
tome je doprinijela i njegova pretjerana skromnost, rekao bih, gotovo
mana, da je svoje vlastite intelektualne sposobnosti potcjenjivao i nije
ih u punoj mjeri koristio.
Zbog mog odlaska u vojsku, od jeseni 1940. do proljea 1941
godine, sa Borom nisam zajedno radio. Sreli smo se ponovo u Sarajevu, tek poslije aprilske katastrofe Ni Boro nije proveo to itavo vrijeme u Sarajevu. U Brkom je radio kao profesor u Trgovakoj koli Bio
je i dalje lan Pokrajinskog komiteta. Ne znam zato je on otiao na taj
posao, kada je bio neophodno potreban u Sarajevu Pretpostavljam da
su na to uticale dvije okolnosti. To je bio jedan od naina njegove legalizacije, jer ga je policija, kao nezaposlenog, mogla svakog momenta
protjerati iz Sarajeva. Drugi razlog, vjerovatno, leao je u njegovoj elji
da vlastitom zaradom utedi Partiji i ona minimalna sredstva koja je
dobijao za ivot. On je, razumije se, i u Brkom produio sa svojom
partijskom aktivnou, te kao lan Pokrajinskog komiteta pomagao
partijsku organizaciju u Brkom, Tuzli i drugim okolnim mjestima. U
Brkom je Boru zatekla i okupacija. O tom vremenu i njegovom boravku u Brkom lijepo govori, u svojim sjeanjima u asopisu Duvanjski
dani kulture, Borina koleginica, idejni istomiljenik jo iz studentskih
dana, profesor Kaa Kocjani. Drugarica Kocjani je bila uesnik

studentskog pokreta 1931-1932; docnije je postala lan Partije, uesnik NOP od 1941. godine.4)
Poslije dolaska Nijemaca, drugarica Kocjani je zajedno sa Borom napustila Brko i otila u svoj rodni kraj, dok je Boro ostao jo
neko vrijeme, a kada mu je zaprijetila opasnost da moe biti uhapen,
preao na partijski rad u Sarajevo.
U maju 1941, poslije svih ratnih peripetija i zbivanja, u okupiranom
Sarajevu se ponovo okupio Pokrajinski komitet u svom starom sastavu. Bio je tu i Boro. Poslovi koji su pred Partijom tada stajali, bili su
vei i odgovorniji nego ikada ranije. Radilo se na pripremi oruanog
ustanka i organizovanja svakodnevnog otpora okupatoru i kvislinkoj
ustakoj vlasti. Radilo se danonono. Pisani su leci, proglasi, odravani
sastanci sa ljudima, vodila se borba protiv malodunosti i kapitulantskog duha. Sve to moralo se raditi u uslovima ustakog i gestapovskog
terora i prijetnji. Pored politikih zadataka, Boro je tada bio zaduen i
organizacijom Fine tehnike, tj. rukovoenje grupom drugova koji su
radili na falsifikovanju legitimacija, propusnica i si., to je bio veoma
odgovoran i osjetljiv posao.
Na sjednici Pokrajinskog komiteta 13. jula, na kojoj je donijeta
odluka o organizaciji ustanka u BiH, odlueno je da Boro ostane u Sarajevu, te da on, sekretar Pokrajinskog komiteta Iso Jovanovi i delegat Centralnog komiteta Svetozar Vukmanovi ine ue tijelo PK-a
') 1939-1940 - ja sam puvuena iz Makedonije - sa ostalim Hrvatima u Savsku banovinu
- u Brko. U pravom momentu, jer su me poslije govora na zboru za pravo glasa ena u Bitolju
- trebali uhapsiti.
Malo poslije, valjda u oktobru 1939. godine* na istu kolu - doao je i Boro. kola mu je
bila kamuflaa - on je odmah poeo s ilegalnim partijskim radom. Mislim da je radio na organiziranju i sreivanju partijske i skojevske organizacije. Nismo o tom govorili - ali ja sam to vidjela
- jer sam se u Makedoniji nauila ilegalnom radu, gdje se sa Makedoncima nismo smjeli druiti.
Za iroke skoro masovne sastanke, tzv. sijela - znala sam jer me na njih vodio i ponekom bi
rekao, da sam radnica, krojaica. Na tim sastancima govorilo se o nadiranju faizma, o situaciji u
Evropi i kod nas, o nunoj pripremi i meusobnoj pomoi. Sjeam se takvo jedno sijelo - uz
kafu bilo je u sijenju 1941, na sam dan Lenjinove smrti. Boro je govorio o ivotu Lenjina i njegovoj borbi i uasima faizma koji prijeti i naoj zemlji. Mislim da je to bilo u kui nekog Lukia. Bilo
je dosta mladih ljudi i ena i starijih. Sjeam se jednog druga bez prstiju. Imena nisam znala ni ja
njima ni oni meni.
Iz Brkog je Boro esto putovao u Tuzlu, a mislim i u Sarajevo. Ja bih u koli rekla da je
bolestan Sastajao se sa Cvijetinom Mijatoviem, kojeg sam znala sa Univerziteta, i nekim drugim
ljudima koje nisam znala.
Kad bi naao slobodna vremena - radili smo na prevodu nekog ruskog djela Vozmutitelj
akokojavija - (ini mi se od Solovjeva ili slino ime). Prevedeno je sve osim naslova (jedna odlina vedra stvar: kritika drutva i ljudi kroz huncitarije Nasradin Hode). Rekao mi je da to sauvam - i kad sam otputovala iz Brkog, ponijela sam to u Sinj, a majka je to sauvala u nekom
zidu meu njivama. 1945. ili 1946. poslala sam i originalni tekst i prevod direktoru Kulture u Beograd. Nikad nita o tom nije javljeno ni izdato. Od ustaa se sauvalo, premda je sva kua bila sto
puta tumbe.
Boro je za 27. mart organizirao masovne demonstracije u Brkom: rijeka ljudi je tekla ulicom - udila sam se. koliko ih je u tako malom mjestu. Mislim, da se ve radilo na prikupljanju
oruja i pripremama za odbranu.

* To moe biti samo 1940 godina, a ne 1939. jer je u 1939 on tek doao u Sarajevo iz Beograda (Prim.
U. D.)

koje e rukovoditi cjelokupn<?m vojnom i politikom aktivnou. U

septembru mjesecu Boro je izaao iz Sarajeva na Romaniju i tu djelovao kao lan PK-a. Poslije je otiao na dunost politikog komesara
Kalinovikog odreda. Ne znam pouzdano zato je Boro tamo upuen.
Tada sam se nalazio u Hercegovini i nisam bio u toku svega to se radilo u centru. Vjerovatno je razlog njegovog odlaska bio u tome to je
stanje na tom terenu bilo teko. U svakom sluaju, to je bilo protivno
pomenutoj odluci Pokrajinskog komiteta. Ovo utoliko prije to je hapenjem sekretara Pokrajinskog komiteta i odlaskom svih lanova na
teren Pokrajinski komitet bio, u sutini, organizaciono nepovezan.
Zatekao sam Boru u novembru mjesecu u Trnovu na dunosti
politikog komesara Kalinovikog odreda. Obojica smo se obradovali
tome susretu. Sada smo bili u partizanskim uniformama, oduevljeni i
razdragani ve postignutim rezultatima u ustanku. Nismo imali dovoljno vremena da o svemu priamo, da obnovimo sve ono to se proteklih mjeseci odigravalo. Njega je iznad svega interesovalo stanje u
Hercegovini, a mene stanje u istonoj Bosni. Boro je itavo vrijeme
bio veseo i raspoloen. Imao sam osjeaj da se tu, u radu sa partizanskom vojskom i neposredno sa narodom, osjeao kao u svome pravom
elementu, daleko bolje nego u skuenim uslovima ilegalnog ivota i
rada. Drugi i zadnji put smo se sreli na Romaniji, u januaru 1942. godine.
Boriin doprinos, ili doprinos komesara epana, razvoju ustanka
na terenu Kalinovikog partizanskog odreda i ire, na drinskom podruju, veoma je veliki. On je tu u punoj mjeri iskoristio svoje bogato
politiko iskustvo i organizatorske sposobnosti. Uslovi rada u ovom
kraju nisu bili laki. Izuzev jednog manjeg broja sela koja su gravitirala
Sarajevu (Kasindo i okolina), na ovom irem podruju nije bilo tradicije
u partijskom radu ni partijskog uticaja za vrijeme stare Jugoslavije.
Srpsko i muslimansko stanovnitvo, u pretenom broju nepismeno,
bilo je pod politikim uticajem reakcionarnih graanskih partija, koje
su svoju politiku dobrim dijelom provodile na nacionalizmu, ovinizmu
i vjerskoj zatucanosti. Stoga nije bilo lako i jednostavno politiki osvjeivati i pokrenuti u zajedniku borbu ljude koji su decenijama i vijekovima zavadani i trovani nepovjerenjem. Ovo je bilo utoliko tee to
su ustaka propaganda i zloini jo vie te odnose zaotrili. Trebalo
je mnogo strpljivog i upornog rada da se stvori meusobno povjerenje
i shvati zajedniki cilj narodnooslobodilake borbe. Domaeg partijskog kadra bilo je veoma malo, samo u par sela, pa je itav politiki rad
pao na partijske radnike iz grada, a trebalo je vremena da ljudi te kadrove upoznaju i steknu u njih povjerenje. Trebalo je istovremeno
rjeavati tri veoma znaajna i teka zadatka, pokrenuti to prije mase u
borbu, obezbijediti da ustanak dobije pravilan politiki smjer, tj. da se
ne pretvori u pokret samo srpskih masa, i paralelno s tim stvarati partijske organizacije koje e obezbijediti realizovanje takve politike.

Borino prisustvo, njegov lini rad, saradnja i pomo mlaim kadrovima bili su veoma znaajni u ovim prvim danima ustanka, to je
omoguavalo da se ovi politiki zadaci sa uspjehom obavljaju.
Zajedno sa ostalim drugovima Boro je dobro ocijenio politiku situaciju na ovom podruju i shvatio da budunost ustanka u ovom kraju, u prvom redu, zavisi od pravilne politike u meunacionalnim odnosima, od meusobnog povjerenja i saradnje Srba i Muslimana i da ovinistiki elementi i sa jedne i sa druge strane predstavljaju glavnu
smetnju i opasnost. Ustanak je poetku zahvatio samo srpska sela, a
ustae su naoruavale pojedina muslimanska sela i nastojale da ih pokrenu protiv ustanika. Politiki i vojni kadrovi shvatili su opasnost koja
je prijetila s te strane, pa su se angaovali u punoj mjeri da onemogue takve namjere neprijatelja. Proglasima, pismima, linim kontaktima i razgovorima, preko veza i poznanstva s domaim ljudima vodila
se veoma intenzivna borba da se objasni pravi cilj i karakter narodnooslobodilake borbe, kao i stvarne namjere okupatora, kvislinga i
ovinistikih elemenata. Istovremeno se djelovalo i medu seoskim stanovnitvom i meu borcima. Rezultat takvog rada je veoma mali broj
incidenata na toj liniji, iako je bilo stalnih pokuaja etnikih i ustakih
elemenata da te sukobe isprovociraju. U dva maha 1941. godine proao sam preko osloboenog i neosloboenog terena ovoga odreda,
kroz srpska i muslimanska sela, i stekao utisak da su meusobni odnosi bili dosta dobri, iako nepovjerenje nije bilo potpuno prebroeno.
Da bi se uvrstilo povjerenje muslimanskog stanovnitva u NOB, i ovdje se radilo na stvaranju posebnih muslimanskih eta (Miljevina, Jele), ali se u tome nije u potpunosti uspjelo.
Boria je doao u kalinoviki kraj izmeu 1. i 5. oktobra 1941. godine. Situacija u novoformiranom odredu nije bila najbolja. Odred jo
nije bio prebrodio ni poetne tekoe, pa i tada je bio zahvaen jednom manjom krizom, kao posljedicom neuspjelog napada na Kalinovik, kada su pale velike rtve, meu njima Miladin Radojevi, komandant odreda Dolo je do demoralizacije medu borcima i prijetilo ozbiljnim posljedicama. Boriino prisustvo ba u takvom momentu, doprinijelo je da se te tekoe relativno brzo prebrode.
Pred drugovima u tabu odreda stajali su brojni zadaci i poslovi.
Trebalo je organizovati sam tab, organizovati slubu snabdijevanja
vojske, organizovati veze sa Glavnim tabom i Pokrajinskim komitetom, kao i sa partijskom organizacijom u Sarajevu, te narodnu vlast u
osloboenim selima. Prije svega, trebalo je planirati i izvoditi takve vojne operacije koje e neprijatelju nanositi udarce i kojim e se iriti
baza ustanka, a politiki rad trebalo je u cjelini organizovati. Najvei
dio ovih poslova padao je na Boriu
Sem ostalog, i na ovom terenu stalno je bio prisutan problem etnika izdaja etniki elementi su i ovdje, kao i u drugim dijelovima
istone Bosne, vodili petokolonaku, razbijaku i izdajniku politiku.
Stvarali su svoje vojne jedinice i pokuavali da, po svaku cijenu, one-

mogue stvaranje partizanske vojske. Naroitu tetu nanosili su propovijedanjem mrnje i vrenjem zloina nad muslimanskim stanovnitvom Otvorena etnika izdaja posebno je dola do izraaja u toku II
neprijateljske ofanzive kada su etnici odbili da se bore protiv okupatorskih i ustakih formacija.
U ovom zimskom periodu tab odreda pristupio je i stvaranju
udarnih bataljona, kao vieg stepena organizacije partizanske vojske.
Za politiki rad u ovim udarnim bataljonima i u dobrovoljakoj vojsci
najveu odgovornost imali su politiki komesari i partijske organizacije. Boro je, svojim ueem na politikim sastancima i savjetovanjima,
mnogo uticao na organizovanje i usmjeravanje ovog posla
O Borinom politikom radu u tom vremenu najvie znaju drugovi
koji su bili borci i rukovodioci ovog odreda. Svi istiu njegovu veliku
aktivnost i pomo koju su od njega dobijali. Naveu neke karakteristike njegovog rada koje najbolje govore o Bori kao politikom radnfku
Ne elim nita da uveliavam niti umanjujem, govorim ono u to sam
duboko uvjeren i osvjedoen. Bori je uvijek bio stran metod rada putem pisanih direktiva, pa je izbjegavao to uvijek kad je mogao. Teio je
neposrednim kontaktima sa ljudima. Takav je bio u vrijeme kada je radio kao partijski i politiki radnik u Sarajevu prije rata. Takav je ostao i
u ratu. Neprekidno je obilazio ete, odlazio u sela, ostvarivao to ire
veze sa ljudima, te to objanjava njegovu iroku afirmaciju i popularnost meu ljudima toga kraja. Na ljude je djelovao svojom pojavom, ali
najvie time to je o svim pitanjima sudio ozbiljno i promiljeno. Mislim
da je to jedna od bitnih karakteristika njegovog rada.
Vojni i politiki kadrovi odnosili su se prema Bori sa dunim potovanjem, kao prema starijem drugu, istovremeno su ga cijenili i voljeli. On to nikada nije zloupotrijebio i prema svima se odnosio kao sebi
ravnim. Svojim radom i odnosom uspostavio je harmoniju u tabu
odreda, razvijao inicijativu svojih saradnika, a prema svojim i njihovim
postupcima odnosio se kritiki. Nije bio zlopamtilo jer je volio ljude
Nastojao je da sa Pokrajinskim komitetom i Glavnim tabom ima to
vre veze i prema odlukama tih organa odnosio se disciplinovano.
Ali, kad je cijenio da prilike zahtijevaju neto drugo, inio je to samostalno i bio uvijek spreman da snosi odgovornost. Prelaskom Centralnog komiteta i Vrhovnog taba u Fou, on je sa tim rukovodeim organima NOB-e uspostavio direktne veze i to mu je mnogo pomagalo u
zauzimanju stavova i donoenju odluka Na njegov rad nikada nije bilo
ozbiljnih prigovora niti negativnih ocjena. Skroman u svakom pogledu,
to nikada nije isticao, vlastitim primjerom je uticao i na ponaanje
drugih. Znao je uspostaviti takvu podjelu rada da svako odgovara za
svoj posao, ali je istovremeno vodio rauna da se ne razbije jedinstvo
u odluivanju i komandovanju. Naravno, u radu je bilo i nesporazuma,
nejednakih procjena, propusta i greaka - to je sve u datim okolnostima razumljivo. No, osnovno je bilo to to se svemu prilazilo principijelno, razumno i smireno, bez nervoze i linih razmirica
^

'^

'

"

767
" '

Izvjetaj taba Kalinovikog NOP odreda Glavnom itabu NOP I DO BIH od 28.111942. god. o
odranoj konferenciji politikih komesara u odredu sa potpisom politikog komesara odreda
Borlie Kovaevia Sepana.

Mislim da o liku, pogledima, jednostavnosti i samokritinosti druga Bore dosta reljefno govore dva njegova izvjetaja iz 1942. godine.
Naalost, iza Bore ostalo je malo pisanih dokumenata. Iz nekih sauvanih dokumenata vidljivo je da je Boria kreativno djelovao, pokretao inicijativu i davao predloge za organizaciono i vojno-politiko jaanje Kalinovikog odreda.5)
U proljetnim mjesecima 1942. godine, Kalinoviki odred je kontrolisao veliku slobodnu teritoriju koja je poinjala ispred vrata Sarajeva i inila dio prostrane slobodne teritorije u istonoj Bosni, gdje su se
nalazile glavnina Narodnooslobodilake vojske i Vrhovni tab. Na toj
teritoriji su funkcionisali organi narodne vlasti i razvijao se iv politiki i
drutveni ivot. No, kada je poela III neprijateljska ofanziva, Kalinoviki odred se naao u tekoj situaciji. Nalazio se na jednom od glavnih
pravaca neprijateljskog udara. Hrabro se borio i podnio velike rtve.
Nije bilo moguno zadrati nadmone neprijateljske snage i odred je
morao da manevrie i izbjegava frontalne borbe. Prisustvom veoma
brojnih neprijateljskih snaga i djelovanjem proetnikih petokolonakih elemenata dolo je do znatnijeg osipanja boraca, naroito iz jedinica Dobrovoljake vojske, koje jo nisu bile uvrene. Pri svemu tome
odred se odrao kao cjelina, to je velika zasluga partijske organizacije i lino Bore.
Poslije odlaska grupe proleterskih brigada na elu sa Vrhovnim
tabom u zapadnu Bosnu, Kalinoviki odred je ostao na svom terenu i
drao vezu sa Petom crnogorskom brigadom i Hercegovakim odredom koji su ostali sa Centralnom bolnicom na Zelengori. Poslije odlaska ovih jedinica, i sam Kalinoviki odred bio je primoran da napusti
svoj teren i krene u sastav glavnina. Sa odredom je otiao i Boria. Odmah po svom dolasku u zapadnu Bosnu, Boria je rasporeen na teren Duvno - Livno kao instruktor Centralnog komiteta Cijenei njegov dotadanji rad, Centralni komitet mu je povjerio ovu odgovornu
dunost. O razlozima njegovog upuivanja na taj teren govori se u pismu Centralog komiteta, upuenom Pokrajinskom komitetu za Dalmaciju od 25. avgusta 1942. godine. Pismo je napisano da bi se razjasnio
nesporazum do kojeg je dolo zbog Boriinog rasporeda. U pismu se,
izmeu ostalog, kae:
... U predelu oko Duvna partijska organizacija skoro ne postoji i
uopte politiko-propagandni rad je nikakav. S druge strane i politiki
rad u vojnim jedinicama je sasvim slab. Verovatno je ova druga injenica bila povod da tab IV Operativne zone stane na gledite da druga
Boru treba postaviti za politikog komesara bataljona. Meutim to je
gledite pogreno i ujedno nemogue, s obzirom da smo mi vodili
rauna ba o tamonjim prilikama i potrebama i zato poverili drugu
Bori dunost partijskog instruktora, tako da e on moi da obuhvati i
') Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br 86, str. 253.
Zbornik, tom IV, knj. 3, dok. br. 122, str. 352.

49 - Sarajevo u revoluciji

769

rad na terenu i rad po vojnim jedinicama. Mogli smo ga i mi postaviti

na rad kao politikog komesara, ali time bismo ograniili njegov rad
samo i jedino na optepolitiki rad u bataljonu i donekle na terenu,
dok mi moramo u prvom redu stvoriti, ojaati i uvrstiti rad partijskih
organizacija, od kojih i zavisi pravilan politiki rad i u vojsci i na terenu i
ima se garancija da e i narodnooslobodilaka borba biti pravilno
shvaena i vodena sa uspehom do kraja.
Drug Bora kao partijski instruktor radie i sa politikim komesarima u bataljonu i etama, dok kao politkom bataljona ne bi mogao vriti
i funkciju partijskog instruktora.
Nema tanih podataka kada je i zato Boria povuen sa toga
posla i rasporeen za rukovodioca Politodjela Desete hercegovake
brigade. Ima samo jedna napomena u pismu Vrhovnog taba od 21. februara 1943. godine, u kome se govori o toku operacija na prostoru
Prozor - Jablanica - Konjic, da se drug Boria Kovaevi povue iz
Brigade i ostavi za rad na terenu. To to je on, ipak, ostavljen na dunosti u vojsci, moe se tumaiti time to su se nae jedinice kretale u
pravcu terena na kome je Boria ranije radio i to se cijenilo da je on
tamo potreban.
On je sa Desetom hercegovakom brigadom proao petu neprijateljsku ofanzivu, ali se u to vrijeme nismo nikako sreli. Neprekidno je
radio u jedinicama i u toj tekoj situaciji. Poginuo je poslije proboja
posljednjeg neprijateljskog obrua, 13. juna 1943. godine kod Miljevine, od avionske bombe. Borina smrt duboko je potresla sve nas, njegove drugove, i sve borce koji su ga poznavali. Tek tada smo u punoj
mjeri osjetili ta smo Borinom smru izgubili. Poginuo je u 35. godini
ivota, u punom zamahu svog intelektualnog i politikog razvitka.
U novom, nastupajuem periodu narodnooslobodilake borbe,
kada su se na vojnom i politikom polju pred Partiju postavili novi zadaci, zadaci politikog i dravnog uobliavanja novog, socijalistikog
drutva - osjetio se u punoj mjeri nedostatak takvih ljudi kakvi su bili
Veselin Maslea, Boria Kovaevi i drugi. Boro je bio biran za lana
AVNOJ-a na I zasjedanju u Bihau, u novembru 1942. godine. Za narodnog heroja je proglaen 22. jula 1949. godine, a njegove kosti prenesene su u Sarajevo.
Ne moe se rijeima dati puni i iv lik njegove bogate i svestrane
linosti, ali to je jedino to danas moemo uiniti. Bez svake je sumnje
da je Boria Kovaevi trajno obiljeio svoje mjesto u generaciji revolucionara koja se borila portvovano i nesebino za bolji ivot i slobodu svoga naroda, za osloboenje radnike klase i radnih ljudi od kapitalistike eksploatacije. A legende i prie o komesaru epanu jo
e dugo ivjeti.

RATO DUGONJI

MILJENKO CVITKOVI
Roen u Sarajevu 1914. godine, student prava, hrvatske nacionalnosti. Boravio je i borio se za ideale socijalizma u raznim krajevima u Sarajevu, paniji, francuskim koncentracionim logorima, a zatim u
mnogim krajevima Bosne i Hercegovine uoi ustanka i u toku narodnooslobodilake borbe. Poginuo na Sutjesci juna 1943. godine u 29.
godini ivota. ivot kratak po trajanju ali intenzivan i bogat po tome to
je preivio revolucionar, komunista Miljenko Cvitkovi.
Miljenka sam upoznao 1932. godine. Na poetku kolske godine,
u sedmi razred Druge muke gimnazije doao je novi uenik, preao
je iz Prve muke gimnazije. Ponavljao je razred. Kao ponovac, po godinama i po kolskom znanju bio je ispred ostalih uenika. Sve nas je
vie zainteresovao nego obian ponavlja i odmah je osvojio simpatije
kada smo saznali da razred ponavlja zbog predmeta filozofije, odnosno, zbog sukoba sa profesorom filozofije. U vrijeme monarhistike
diktature filozofija je bila potpuno sporedan predmet. Mislim da u istoriji svih sarajevskih srednjih kola niko nije ponavljao razred zbog tog
predmeta. Filozofija kao predmet iz tog doba nema nikakve veze sa
sadanjom nastavom filozofije; uslovno reeno, vie je liio na vjeronauku. To je predmet kojim je kola u vrijeme estojanuarske diKtature samo pokuavala da ukalupi mozgove uenika u emu konzervativnog miljenja o drutvu u kome se ivjelo, kao nepromjenjivom i
neizmjenjivom. Na Prvoj gimnaziji taj predmet je predavao jedan od
najreakcionarnijih profesora na svim sarajevskim srednjim kolama,
koji nije bio omraen samo zbog svojih konzervativnih shvatanja nego
i zbog denunciranja. Napredni profesori su, izgleda, sa razlogom sumnjali da potkazuje policiji ne samo napredne dake nego i svoje kolege,
profesore. Imao je knjievnih pretenzija i kasnije, mislim da je to bilo
1935. godine, prilikom premijere neke njegove drame, studenti i aci
su organizovali u Narodnom pozoritu demonstracije i obasuli ga jajima na otvorenoj sceni. Sa takvim se reakcionarom Miljenko zavadio i
to platio izgubljenom godinom kolovanja.
49-

771

Malo je uestvovao u naim akim nestalucima, nekako je bio

previe ozbiljan, ali se nikada nije desolidarisao ni sa jednom akcijom i
bez prigovora je snosio posljedice, odnosno kazne, kada su bile kolektivne. esto je iznenaivao i uenike i profesore kada je otvoreno
iznosio svoje stavove o nekim drutvenim ili kolskim pitanjima, koji se
nisu slagali sa zvaninom interpretacijom kole. Od toga se nikada nije
ustruavao, bez obzira na ukore koje je esto dobijao. Lik takvog MiIjenka, koji je uvijek u raznoraznim ivotnim situacijama otvoreno iznosio svoja miljenja i poglede, bez obzira na posljedice, ostao je uvijek
prisutan u sjeanjima njegovih drugova. Tu karakternu crtu Miljenko je
zadrao i kada je postao komunista. Uvijek je vrlo otvoreno i uporno
branio svoje poglede i miljenja, ali se ne sjeam nijednog sluaja da
nije potovao miljenja i stavove koje bi veina zauzela i disciplinovano
je snosio eventualne posljedice svoje otvorenosti i upornosti u kasnijim vrlo sloenim okolnostima, koje su, prije svega, zahtijevale disciplinu i jedinstvo u akciji.
Prijateljstvo iz razreda prenijelo se i van kole. Miljenko je stanovao u Frankopanskoj ulici (dananja ulica Matije Gupca), u najbliem
susjedstvu osnovne kole koja danas nosi njegovo ime. Roditelji sa
kerima Ljerkom i Brankom ivjeli su na prvom spratu dok su on i njegova braa - mladi Mirko i stariji Mladen - imali u potkrovlju dvije zasebne sobe. Tu se veoma esto okupljalo i ako i studentsko drutvo. Mnogo se razgovaralo o raznim pitanjima koja su tada interesovala
omladinu. Najei posjetioci - studenti, sjeam se, bili su Pavle Goranin, Erih Ko, Borko Drakovi, Ratko Kneevi, Aco Trumi, Duko
Troli i Pavle Fukarek. Nije to bila nikakva zatvorena organizacija nego
okupljanje omladine da bi se potpuno slobodno razmijenile misli u
demokratskoj atmosferi, koju su naroito podsticali stariji studenti, od
kojih su neki ve tada bili komunisti. To je bilo mogue jedino u takvoj
atmosferi u kakvoj je ivjela Cvitkovieva porodica - otac Dane, Lianin, Srbin, i majka Natalija, Hrvatica, koje su njihova djeca veoma voljela, posebno majku. Njih su Mladenovi, Miljenkovi i Mirkovi drugovi cijenili jer su svojoj djeci ostavljali slobodu da se drue s kim oni hoe. Ne
treba zaboraviti da su u to doba bile jako izraene, u sarajevskom drutvu i druenju, ne samo klasne ve i staleke razlike. Njegovi roditelji
nikada nisu ometali nae razgovore iako su se neprestano brinuli, jer
su nasluivali da se na tim skupovima govori i o nekim zabranjenim
stvarima.
U to vrijeme monarhistike diktature progonilo se za svaku slobodniju rije, za svaku pozitivnu rije izgovorenu u prilog jedine socijalistike zemlje - Sovjetskog Saveza prijetio je zatvor, a pojmovi kao
komunizam, socijalizam, pa i demokratija bili su diskriminisani. Uenicima je strogo zabranjeno da se bave politikom, a te teme ipak su bile
stalno prisutne u naim razgovorima. Naravno, pored uobiajenih mladalakih razgovora o koli, pozoritu, sportu, djevojkama itd... komentarisao se svaki vaan dogaaj u svijetu i u nas, kritikovane su mjere

koje je centralistika Jevtieva vlada poduzimala da uvrsti diktaturu i

koja je guila svojim terorom prava naroda i svaku naprednu misao u
zemlji. U tom krugu pojavile su se i marksistike knjige, razmjenjivane
su i bile predmet rasprava. Meni su u sjeanju ostale naroito rasprave
o Anti-Diringu i Porijeklu porodice, privatne svojine i drave od,
Engelsa, a sigurno je bilo i drugih. Tako su polako i neosjetno i neki
dai iz Miljenkovog razreda ulazili u svijet politike.
Miljenko je bio osrednji ak. Neke predmete je volio, a neke je
uio tek toliko da proe. Bio je znatieljnog duha i kada bi se za neku
istorijsku, filozofsku ili drutvenu temu zainteresovao, itao je mnogo
vie nego to mu je bilo potrebno za ocjenu, pa je mnoge stvari znao
bolje od ostalih uenika, ak i od nekih profesora. Uio je brzo i lako.
Jednom se desilo da smo obojica podobro zaostali u fizici za koju on
nije mnogo mario. Uili smo zajedno, pa je on veoma brzo savladao
veliko gradivo koje se nije moglo nabubati nego nauiti sa razumijevanjem.
Naroito je volio strane jezike i srpskohrvatski, odnosno knjievnost, vjerovatno zato to je mnogo itao i na naem i na francuskom
jeziku. Lektor za francuski jezik bio je neki Rene Peletije koga aci nikako nisu trpjeli zbog njegovog izgleda i arogantnog ponaanja, a bio
je simpatizer ognjenih krstova, profaistike organizacije u Francuskoj. Na njegovim asovima vladao je veliki nered, toliki da se pretvarao
u opstrukciju asa. Miljenko je bio protiv galame radi galame i stalno
se zalagao da se organizujemo tako da onemoguimo lektora da iri
svoje politike ideje, ali da ga iskoristimo za uenje francuskog jezika
koji e nam svima biti potreban. Nije htio da uestvuje u raznim sitnim
smicalicama koje su aci pravili ovom nesimpatinom lektoru nego je
uio francuski, a im mu se ukazala prilika, diskutovao je sa Peletijeom
o demokratiji i otvoreno ismijavao njegove politike ideje.
U njegovom shvatanju ivota i drutva nije bilo nita anarhino.
Rano je prihvatio marksizam kao pogled na svijet i budue drutvo za
koje se treba izboriti. Ali on nije trpio dogme, kao ni stroge besmislene prinude i zabrane koje je nametala kola i koje su sputavale njegovu slobodu. Uio je zato da zna, ali je odbacivao ono to je smatrao da
mu je nepotrebno, kao, na primjer, vjeronauku. Svjesno, ali bez ikakve
poze, krio je pravila kolskog reda. Izlazio je poslije osam asova
uvee iako je bilo zabranjeno, iao po kafanama, uestvovao kao ak
na studentskim manifestacijama, izbjegavao je svaku javnu manifestaciju koju je reim organizovao.'kao, na primjer, odlazak u crkvu koji je
bio obavezan svake nedjelje; izlazio je sa djevojkama, iako je i to bilo
zabranjeno itd., itd. Puio je prekomjerno mada je to bilo strogo zabranjeno. To mu je bila jedna od mana koju je zadrao do kraja ivota.
Postajao je nervozan i razdraljiv kad nije imao duvana. Nije mu teko
bilo da pree kilometre i kilometre ako je oekivao da e moi da zapali. Jednom se desilo da nemamo cigareta i prokrstarili smo itav
grad kako bismo nekog pronali da posudimo novac ili cigarete. Svra-

tili smo i kod Ismeta Mujezinovia, mladog ali ve tada poznatog slikara, koji bi ponekad prodao neku sliku i domogao se novca. Ismet je
spavao, kraj postelje bila je kutija drine od 100 komada. Miljenko nije
dao da probudimo Ismeta nego smo sjeli, priali, a on je halapljivo
puio. Kada se Ismet probudio, ugledao nas je i pitao koliko smo ve
tu. Rekli smo - oko pola sata. Pogledao je u pepeljaru i zaprepastio
se kada je vidio koliko je cigareta za to vrijeme popueno. I danas se
Ismet sjea toga kada se povede razgovor o Miljenku.
Jednom prilikom puio je na ulici. Bio je upravo na zavretku osmog razreda. Naiao je jedan stari profesor za koga se znalo da je
veoma poten, ali strog u potovanju kolskog reda. Miljenko je na
brzinu stavio aku s cigaretom u dep. Stari profesor Vujii zaustavio
nas je i poeo sa nama da pria. Poslije nekoliko minuta je rekao: E,
sada zbogom, mislim da vam je dovoljna kazna to ste isprili prste.
Miljenko se nasmijao, izvadio iz depa ugaenu cigaretu i odgovorio:
Evo, nadam se da ete odrati rije i da nam je dovoljna kazna to
smo morali da ugasimo cigaretu. Profesor se nasmijao i, naravno, od
prijave nije bilo nita.
Tako je Miljenko provodio svoje gimnazijske dane i razvijao se
kao ovjek sa veoma izraenom individualnou. Bio je omiljen kao
prijatelj i dobar drug koji je uvijek znao ta hoe. Nije se niim naroito isticao. Nije bio posebno dobar uenik, nije bio ni dobar sportista,
nije pripadao zlatnoj mladei koja je nalazila smisao samo u lagodnom ivotu, lumperajkama itd. Od sportova se bavio skijanjem, ali je
vie skijao radi drutva, radi izleta. Rijetko je iao na utakmice iako su
se njegovi dobri drugovi i brat Mirko aktivno bavili fudbalom. Iznad
svega volio je etnje u drutvu, razgovore, itanje. Bio je jedan od
obinih mladia koga je tadanji drutveni sistem pritiskao kao mora
svojim nepravdama, tabuima, dogmama, naredbama, kaznama i u koli
i van kole. Od nezadovoljnika drutvenim i politikim sistemom, on je,
relativno bre od ostalih, prerastao u revolucionara koji je taj svijet elio da promijeni. Ve u akim danima unosio je u razred marksistike
knjige koje su njegovim drugovima otvarale oi. Prva knjiga socijalistikog sadraja, koje se sjeam da je kruila u VII razredu, bila je
Umovanje zdravog razuma Vase Pelagia. Donio je Miljenko tu knjigu i ona je odigrala veliku ulogu medu tadanjom generacijom uenika
u razbijanju patrijarhalne svijesti i ematizma u miljenju. Naravno,
okupljanje jednomiljenika nije se zadralo samo na temama o kojima
se u toj knjizi raspravljalo. Tako je sazrijevao Miljenko kao revolucionar
koji je traio puteve za borbu protiv nepravdi kapitalistikog sistema.
Poslije zavrene mature, u jesen 1934. godine, upisao se na Pravni fakultet u Beogradu. Meutim, kao i veina sarajevskih studenata
koji su studirali pravo, vie je boravio u Sarajevu nego u Beogradu.
Boravak u Beogradu koristio je da se povee sa studentskim pokretom koji je, u to vrijeme, ve poeo da jaa na Beogradskom univerzitetu.

I u Sarajevu, pod uticajem razvoja dogadaja u svijetu i u zemlji,

deavaju se mnoge promjene. Sve jae se osjea antifaistiki duh i
protivreimska akcija demokratskih snaga. Reim svim silama nastoji
da onemogui najdosljedniju demokratsku snagu - Komunistiku
partiju, duu tog pokreta, i dolazi do velike policijske provale u partijsku organizaciju, koja je zahvatila gotovo sve komuniste i mnoge simpatizere. Dodue, policija je razbila sarajevsku partijsku organizaciju
pohapsivi gotovo sve lanove Komunistike partije, ali nije mogla da
uniti ideje za koje su se komunisti borili i one produuju da ive u
mnogim sredinama i organizacijama. Miljenko se odmah ukljuio u
Udruenje sarajevskih studenata i bio je aktivan u svim akcijama. Naroito se istakao u borbi protiv pokuaja frankovaca i drugih nacionalista da proire svoj uticaj na Udruenje sarajevskih studenata i onemogue da se ono afirmie kao antifaistika organizacija. Mislim da je
jedno vrijeme bio i blagajnik Udruenja. Uvijek je nalazio naina da jedan dio novca od priredbi, usmenih novina, zabava i slinog odvoji za
Crvenu pomo. Pored toga, rasturao je naprednu tampu - NIN, radnike novine i omladinske i druge napredne listove i knjige. Jedanput
se desilo da se rauni nisu slagali, Miljenko je bio oajan jer je razlika
bila znatno vea od njegovog siromanog studentskog deparca. Ni
od koga nije htio da pozajmljuje novac - odluio se da rasproda staretinarima svoje line stvari. Ali nikada nije htio prodati knjigu. Tako su
otile i njegove gojzerice staretinaru Davku, lako je rado iao na izlete,
Odnosno na skijanje, prije se liio gojzerica nego neke knjige, mada bi
mu to bilo jednostavnije.
U to vrijeme, negdje 1935. i 1936. godine, Miljenko se, pored rada
u Studentskom udruenju, povezao i sa naprednim grupama sarajevskih srednjokolaca organizovanih na Prvoj i Drugoj gimnaziji, Tehnikoj koli, enskoj gimnaziji itd. Odlazio je na njihove sastanke, uestvovao u diskusijama o proitanim knjigama i akcijama koje su preduzimane u srednjim kolama. Pomagao je da to ne budu samo diskusije o
knjievnosti, umjetnosti itd., nego da budu povezane sa aktuelnim politikim kretanjima i kolskim problemima. Isto tako, povezao se i sa
omladinom eljeznike zanatske kole pri Glavnoj eljeznikoj radionici. lako tada nije bilo organizovane partijske organizacije zbog velike
policijske provale, Miljenko je to radio u dogovoru sa drugovima studentima kojima je vjerovao (Pavle Goranin i drugi), te bio jedan od
onih studenata koji su nastavljali politiku akciju. Naravno, pri tome su
mu mnogo pomagala iskustva koja je sticao u studentskom pokretu, a
sve ove grupe su se kasnije pretvorile u skojevske aktive, a mnogi pojedinci postali su lanovi Partije im je dolo do obnavljanja partijskog
rada.
Godine 1936. poeo je panski graanski rat i velika borba demokratskih snaga u paniji protiv faistike Frankove soldateske, izdano
pomagane od faistikih drava - Njemake i Italije. To je u Evropi
bio prvi oruani otpor faizmu i imao je veliki uticaj na sve napredne

ljude i pokrete u svijetu. Zapadne demokratije svojim parolama o nemijeanju olakale su Italiji i Njemakoj njihovo angaovanje, gotovo
otvoreno pomaganje panskih faista - finansijski, materijalno, orujem i dr. S druge strane, svi istinski demokratski pokreti, vodili su akciju za pomo panskoj demokratiji svim sredstvima, pa i slanjem dobrovoljaca u paniju. KPJ bila je na elu te borbe u naoj zemlji i mobilisala je narod i sve napredne snage za pomo panskoj Republici i
njenoj borbi protiv internacionalnog faizma. Ta pomo nije bila samo
politika nego se ogledala, pored ostalog, i u odlasku dobrovoljaca.
Kako je poznato, drug Tito je bio na elu te akcije. Naravno, u to doba
bilo je onima koji su bili poznati po svojim naprednim demokratskim, a
pogotovo komunistikim opredjeljenjima teko otii u inostranstvo a
kamoli u paniju zbog stava monarhistikog reima u Jugoslaviji, koji
je bio protiv svake manifestacije u korist panske Republike.
Sjeam se jedne pomalo komine situacije iz tog doba vezane za
Miljenka. Miljenko je preko veze iz Beograda dobio letak pod naslovom Spasimo ivot Adolfa Muka. Adolf Muk je bio lan Centralnog
komiteta, uhapen kada je pripremao neki brod sa dobrovoljcima za
paniju. Prilikom dijeljenja tog letka u Sarajevu, uhapen je u eljeznikoj radionici jedan dak Zanatske kole. Izvukao je dobre batine u
policiji, a poto je ostao pri tvrdnji da je letak naao negdje na tarabama, puten je. Nekoliko mjeseci poslije toga dobili smo Proleter u
kome je pisalo o izdajnikom dranju Adolfa Muka na policiji. Dugo
vremena nismo smjeli tom ueniku da damo u ruke Proleter kako ne
bi vidio da je uzalud dobio batine.
Meutim, za Miljenkov temperament nije bilo dovoljno da samo iz
daljine - lecima, prikupljanjem pomoi i slinim - pomae borbu
panskog naroda. Gorio je od elje da ide da se bori sa orujem u ruci
protiv faizma. Jednog dana 1937. godine (pretpostavljam da je te godine bio primljen u Beogradu u Partiju) doao je iz Beograda i najbliim drugovima jednostavno najavio: Gotovo je, uredio sam stvar,
idem u paniju. Preko veza koje je imao u Beogradu, a bio je u rodbinskim odnosima i sa porodicom Ribar, pronaao je nain kako da se
prebaci u paniju. Od roditelja je dobio novac da ode na svjetsku izlobu u Pariz sa Putnikovom ekskurzijom. U Parizu se odmah povezao sa naim partijskim funkcionerima koji.su organizovali prebacivanje u paniju. Miljenko je u paniji mnogo toga proivio, ali ipak, kada
se vratio, najrade je priao o tom odlasku, prelasku panske granice i
pjeaenju preko Pirineja. Pjeaili su 14 sati. Cipele su mu se raspale
i jedan od vodia mu je dao rezervnu obuu koju je imao i koju je u
svojim pripovijedanjima o paniji esto spominjao - espadrile, platnene cipele sa onom od konoplje. Te espadrile ponavljale su se u gotovo svakoj njegovoj prii o borbama, o marevima po uarenom tlu
panije, pa su za nas koji smo ga sluali postale simbol najbolje obue
na svijetu i, maltene, simbol panije i panskog naroda.

Poslije kratkog boravka i obuke u Albaseti, bazi internacionalnih

brigada, upuen je u bataljon Dimitrov i bio ranjen na Aragonu kod
Marele. To je bio ujedno i prvi njegov boravak u bolnici. Ponovo se
vraa iz bolnice u bataljon Dimitrov koji je tada bio u Estramaduri.
Bataljon je odmah upuen na front kod Aragona da pomogne zaustavljanju Frankove ofanzive. Poslije est dana borbi, u juriu, prilikom osvajanja jedne uke, ponovo je ranjen od rune bombe, jer se borba
vodila prsa u prsa. Po drugi put Miljenko odlazi u bolnicu u Alikante.
Poto je ofanziva generala Franka postigla cilj da se preko Aragona probije na more i razdijeli republikanski teritorij na dva dijela, bolnica je evakuisana u Kataloniju. Poslije dvadesetak dana Miljenko je
upuen u Les Planes gdje je trebalo da se osnuje novi bataljon. Unaprijeen je u in narednika, odlikovan i ubrzo upuen u bataljon Divisionario, formiran od internacionalaca koji su uspjeli da predu na katalonsku stranu. Dodijeljen je u etu kojoj je komandir bio Kota Nad i
odreen za komandira odjeljenja. Bataljon je bio prebaen na Ebro,
gdje se borio sve do avgusta 1938. godine. U kontraofanzivi koju su
republikanske snage preduzele, Miljenko je ponovo ranjen i pretrpio
je nervni ok. Po trei put odlazi u bolnicu gdje ga je zatekao dekret
Negrina, predsjednika republikanske vlade, kojim se demobiliu i povlae internacionalci (26. septembra 1938. godine).
Za sve ovo vrijeme Miljenko se borio za paniju i stvar panskog
naroda ne samo orujem u ruci nego i pisanom rijeju, stalno aljui
pisma i razne materijale o pravednoj borbi panskog naroda. Njegovo
srce je ostalo u Sarajevu i poslao je mnogo poruka i pisama drugovima
koji su ostali u zemlji i koji su se borili za iste ideje i ideale kao i on. Pisao je lako i brzo kao da je htio u jednom dahu da kae svu istinu o
borbi i patnjama panskog naroda, koji se i sam, u to vrijeme, odupirao najezdi faizma. Vrlo malo je pisao o sebi i linom ueu u borbama, o ranjavanjima itd., ali mnogo o tome ta je vidio i saznao sa stalnim upozorenjem da se faizam nee zaustaviti na paniji. Nikada nije
bio sekta, ali je u paniji shvatio potrebu najireg okupljanja u borbi
protiv faistike reakcije. Njegovo ogorenje naroito je bilo izraeno
kada je govorio o dvolinosti i pokvarenosti reima zapadnih demokratija koje su, pod izlikom nemijeanja, stvarno olakale intervenciju njemakih i italijanskih faistikih trupa u borbi protiv panske Republike.
Duboko i svim srcem alio je panski narod, ali nikada nije bio
demoralisan porazima koje su panci doivjeli. O najteim situacijama
pisao je sa lakim i jedva primjetnim humorom. Njegova pisma itana su
meu omladinom i svako je pismo bilo podsticaj za pomo paniji,
borbi koja se u njoj vodila i prieljkivanju dana kada e takva borba poeti i kod nas. Velika je teta to su kasnije mnoga od tih pisama u ratnom vihoru unitena ili zagubljena. Iz njegovih pisama vidjelo se da je
ojaao ne samo fiziki, jer je bio njenog izgleda i zdravlja, nego i svestrano sazrio - politiki, kulturno.

U zadnjem asu panske drame, kada su faisti probili front i

poeli da nadiru prema Barseloni, u vrijeme kada je pobjeda faista
bila izvjesna i bila samo pitanje dana, dakle, u vrijeme kada nije bila na
vidiku pobjeda nego siguran poraz, Miljenko ponovo pokazuje nesalomljivost duha, nepokolebljivu vjeru u humanistike ideale za koje se
bori i linu hrabrost, lako jo nedovoljno izlijeen, zajedno sa mnogim
internacionalcima, ponovo se javlja kao dobrovoljac i ponovo stupa u
borbu, ali sada za zatitu civilnog stanovnitva. Borci internacionalnih
brigada mogli su se nesmetano povui u Francusku, nikakvih obaveza
nisu imali prema panskoj republikanskoj vladi koja ih je ve prije demobilisala, ali ostali su da tite evakuaciju golorukih graana koji su bili
izloeni strahovitim faistikim represalijama i tek poto je evakuacija
civila zavrena, oni su u stroju preli francusku granicu. Tu ih odmah
francuska demokratija upuuje u koncentracioni logor u St. Cyprien,
smjetaju ih na prazan prostor ograen bodljikavom icom i tek poslije
nekoliko dana daju im daske da sagrade barake, odnosno zatvore.
Poslije dva mjeseca Miljenko je upuen u logor Girs.
Nastao je teak period Miljenkovog ivota - boravak u koncentracionom logoru francuske demokratije. U logoru je proveo 14 mjeseci. Mlad ovjek je svoju 25-tu godinu, koja je trebalo da bude jedna
od najljepih godina njegovog ivota, proveo u blatu, iza bodljikavih
ica, okruen francuskim vojnicima - Senegalcima, za iju se slobodu, pored ostalog, borio i koji su znali od francuskih rijei da kau
samo: allez, allez, reculez! (odbij!) - kada bi se samo pribliili icama.
Boravak u logoru ojaao je njegov karakter. Miljenka, kao i sve interbrigadiste, vie od gorine poraza pekli su postupci francuskih vlasti i
vlade zemlje koja se na rijeima proglaavala demokratskom, a stvarno je olakala prodiranje faizma u paniju, nastavljajui to postupcima prema ljudima koji su se borili za slobodu i demokratiju panskog i
svih drugih naroda.
U jednom od prvih pisama iz logora, koje pie roditeljima, izraava ta svoja raspoloenja: Ja sam doao ovamo iz panije 10. februara
1939. godine tako da sutra mogu da slavim mjesec dana boravka u logoru. Ovdje ba nije ni dobro, ni loe, najgore je to, pored ostalog,
ovjek nema ni slobodu, no ovako u zajednici sve to prolazi u radu,
uenju, priredbama i u prilino dobrom raspoloenju. Najtee nam je
to sa panijom, koju je izdala svjetska demokracija, tako loe ide.
Tako rado bi joj pritekli u pomo, no to bi mogli da uinimo nas 5 hiljada ljudi kada nema hrane, municije, oruja itd. Mnogi nisu razumjeli
ili nisu htjeli da razumiju da je trebalo pomoi jedan narod koji se borio
protiv upadaa, protiv internacionalnog faizma. Nisu htjeli da vide da
ovdje nije bilo nikakvog komunizma, ni anarhizma, nego samo demokracija, demokracija za sve, za desne kao i za lijeve: za anarhiste kao i
za katolike. Nije je bilo za faiste, jer oni ju nisu ni htjeli. Da, ide polako: ehoslovaka, Austrija, panija, kolonije, a zatim Maarska, Jugoslavija, Rumunija itd. itd.... Javite mi kako je tamo, naroito to se

tie mog povratka. Nemojte, molim vas, da traite od mene moda

kakva pokajanja ili ta slino to bi oni mogli da trae kao uslov za povratak. Jedino to mogu da izjavim je, da sva iskustva koja sam stekao
ovdje stavljam na raspoloenje u sluaju napada ma koje strane zemlje
na nau.1)
Kasnije, kada je vidio da je zbog njegovog otvorenog pisanja
poela da izostaje pota, i pisma koja je on slao i koja su njemu slali
drugi, u pisanju je postao oprezniji, ali uvijek dosljedan sebi i idealima
za koje se borio, lako su uslovi u logoru bili loi i sve se vie pogoravali, iako je to bilo vrijeme provedeno u svojevrsnom zatvoru, iako ih je
vlada vlastite zemlje iz koje su ponikli i za koju su se, u krajnjoj liniji,
borili, napustila onemoguujui im povratak kui, Miljenko nijednog
momenta nije klonuo duhom. Stalno je uio, pratio razvoj dogaaja u
svijetu i u zemlji, inio bezbroj pokuaja da izae iz logora i da se ponovo bori. Sve to je radio imalo je neku svrhu, povezanu sa nastavkom borbe. Uio je jezike - francuski, italijanski, panski, njemaki
- kao i u koli. U jednom pismu to i kae: Danas ne znam da rasporedim radi koga e mi biti potrebno da znam jezike ili radi saveznika ili
radi neprijatelja. Trai knjige da bi mogao uiti, odnosno polagati ispite na Pravnom fakultetu kada izae iz logora, pa u jednom pismu bratu
pie: ... i tada bih nastojao da to prije zavrim studije, jer je ipak vano da malogradani ne ukazuju na nas (misli komuniste - primjedba R.
D.) kao na neke propale studente.
Srce mu je uvijek bilo podijeljeno izmeu panije gdje se borio i
Sarajeva gdje je arko elio da se bori i vrlo je esto pominjao zadovoljstvo koje ga podrava u tekim logorskim uslovima to saznaje da
je u Jugoslaviji, a posebno u njegovom Sarajevu, ve narastao jak antifaistiki pokret, ijem je stvaranju i on doprinosio. Taj pokret, odnosno borbu nije osjeao bezlino, nego je i dalje bio tijesno povezan sa
poznatim drugovima i drugaricama, koje hrabri, podstie savjetima sa
mnogo obzira kako im ne bi nakodio ako pismo sluajno padne u policijske ruke. Zbog jednog njegovog pisma koje je dolo policiji u
ruke, djevojka koju je veoma volio bila je izbaena iz kole, pa su i ona
i njeni roditelji morali otii iz Sarajeva.
U jednom pismu pie: U ovom pismu Ti aljem i dvije slike iz
kampa kraj dva spomenika kojih je kamp pun - prvi predstavlja jedinstvo komunista i socijalista (rad jednog Italijana), a drugi je strijeljanje (rad jednog Bugara). Nadam se da e me poznati na slikama, nisam se mnogo promijenio, ha? Sa mnom su na slici tri panca; jedan
je bio instrukor za Ujedinjenu socijal. omladinu za jednu armiju, drugi
je bio komandant bataljona, a trei kapetan. Moda e da Te zaudi da
su tako mladi ljudi imali takve poloaje, ali treba da zna da je ba omladina bila najbolji na elemenat i ba ona je ostala do kraja vjerna svo') Kopije svih Miljenkovih pisama iz logora nalaze se u Arhivu grada Sarajeva, a originali - pisma
pisana Miljenkovom rukom, nalaze se kod njegove sestre Ljerke Babi, koja ivi u Sarajevu.

Dio pisma koje je Mlljenko Cvltkovl uputio porodici u Sarajevo iz logora Girs 27.11 1939
godine.

jim idealima i nastavlja borbu i danas sa svom estinom i jo sa veom

voljom i elanom nego ikad prije. Izdaja, prevara, maltretiranja ovdje u
Francuskoj nisu mogli da utiu na moral ove, danas najrevolucionarnije
omladine Evrope. Ti mladi panci koji su sa 16, 17. i 18. godina otili od
svojih majki i sestara i uzeli puke u ruke da osiguraju sebi i omladini
cijelog svijeta jedan ivot dostojan ovjeka, naili su ovdje, poslije izdaje starih degenerisanih tipova kojima je glavna stvar bila da im je
puna trbuina, na postupak kakav se ne primjenjuje ni prema najgrubljim zloincima.
Zato nije ni udo to su njegova pisma itana medu omladinom u
Sarajevu i to su doprinosila njenoj borbenosti kao i najbolje knjige.
Nijedno pismo nije shvaeno kao privatno, ilo je iz ruke u ruku, itano
na sastancima, izazivalo ive diskusije i podsticalo na dalje antifaistike akcije.
U Miljenkovim pismima iz logora, naroito brai, sestrama i roditeljima, osjeala se sva tananost njegovih linih osjeanja, ali uvijek su
ta osjeanja izvirala iz ideja i ideala za koje se borio i, u stvari, ukazivala na to da su te dvije stvari u njemu bile neodvojive.
U jednom pismu starijem bratu govori: Ne treba, mislim, ni da Ti
govorim, koliko mi je ao mame, koja se toliko brine za mene i mislim
da zna i sam da bih sve uinio samo da mogu tome da pomognem, ali
i Ti sam vidi kakva je situacija: izgubili smo u paniji, front je razbijen i mi se nalazimo u odstupanju a oni... oni iskoriuju priliku da bi
unitili to vie. I meni je nemogue da uinim ma ta da olakam moje
stanje a time smanjim i mami brigu. Ta ja sam samo jedan u toj velikoj
vojsci koja se bori da olaka ljudima ivot i da majkama da priliku da
budu sretne gledajui svoju djecu zadovoljnu. Mama, moda, nikad
nee znati i razumjeti da je ba ona, koja me je uputila ovim putem, da
ba zbog nje, zbog vas, zbog nas sviju treba da ostanem na ovom
putu i ba zato ne mogu da popravim moje stanje. (Misli na pokajnicu
koju je jugoslovenski reim traio kao uslov za povratak panskih dobrovoljaca u zemlju - R. D.) ...Nije mi teka ni ica, koja nas okruava, ni prljavtina u kojoj se nalazimo; ni blato, kia, hladnoa, glad, ni
uope nita ovdje - sve podnosim kao da sam od elika, ali mi je
uasno teko kada mi mama napie da joj je teko, da je plakala radi
mene i da je ,tako rado kod kue sama sa svojim brigama'. Tada zaista
bih mogao sve da uinim pa i nemogue, ali samo ne neto nepoteno, jer bi to vrijealo mamu.'..
Na kraju tih dirljivih rijei upuenih bratu, kae: Nikada nisam bio
tako otvoren pred Tobom, moda opet neu biti tako skoro, ali danas
mi je stalo da umiri mamu. Gledaj, kad to ve nije drugaije mogue,
da ju to vie uvjeri da sam dobro i da ne mora nita da se brine, jer
se zaista dobro osjeam i moda bi najbolje bilo kada bi me mama
mogla da vidi pa da se sama uvjeri. Uvjeren sam da e da uini sve
mogue...

Miljenko nije bio asketa. Nije to bio ni kao dak, ni kao student, a
ni kasnije. ivio je intenzivno ak u poneemu i neumjereno - mnogo
je puio, pio je velike koliine kate, nije se ustezao da popije, volio je
drutvo, zabave, dobro je plesao, volio je da izae u kafane. Najmilije
mu je bilo da sa bliskim drugovima sjedne u krmu Kod malog Joze
u Nemanjinoj ulici i da do kasnih jutarnjih sati razglaba o raznim temama. Takvom ovjeku koncentracioni logor, koji ga je sapeo u bodljikave ice, naroito je teko padao.
U jednom pismu on pie: Ti zna koliko se svi volimo, a daljina, i
samo to da sam se nalazio vie puta u takvim situacijama gdje sam sa
svim raistio i sebi sam govorio: ,e, odavde se ne izlazi', poveava jo
vie tu elju za novim ivotom, jer se upravo osjeamo ili bolje reeno
osjeali bi se kao nanovo roeni kada bi se opet nali medu svijetom i
medu vama. Zna da se to na svima opaa, a naroito ta elja za ivotom: okupati se, obui ist ve i odijelo, najesti se, lei u ist krevet, a
sve mirie po istoi i jo k tome ispeglano, a nigdje te ne grize ni jedna va. Smijeno mi je kada pomislim da moda i ne zna kako izgleda
u, jer sam je i ja prvi put u paniji vidio. Kada govorim o tome, odmah
pone da me svrbi i odluujem sutra moram ve da perem. Da, a da i
ne govorim o djevojci, umalo pa sam zaboravio. Zna da nam djevojke
izgledaju kao neto to je nekada davno bilo, pa se sada jo samo
pria kao o neem vrlo lijepom, no ega jo samo u basnama ima, ali,
ne moemo da gledamo slike lijepih ena koje se pojavljuju u novinama, odmah nam se muti u glavi, grlo nam se stee, poinjemo teko
da gutamo kao da nas je neko stegao, pritisnuo i tada osjetimo bodljikave ice oko sebe, na sebi, postajemo nervozni i neraspoloeni, razdraljivi, bacamo novine, no brzo se smirujemo, sve prelazi u vic, alu,
a djevojke... pa te nisu za nas. I u ovom pismu nalazi se refren koji
ponavlja u svim pismima iz logora: Teko je - i nije teko. Teko je
jer baraka prokinjava, a nije teko jer prokinjava svega na tri mjesta,
a poto nas je malo, moemo skloniti krevete tamo gdje ne prokinjava; ne moemo van barake jer su nam cipele propale, a blato je do koljena, a nije teko jer se moe zavui u krevet i itati, itd. itd.
itav ivot o kome je sanjao stajao je otvoren pred njim, nadohvat ruke, samo ako bi ispunio uslov koji je policija traila - da napie
pokajnicu to je otiao u paniju, ali to je bilo ono jedino to je on sam
mislio da ne moe uiniti, da je nepoteno i da bi se odrekao samog
sebe i svojih ideala ako bi se u njegovom ivotu pojavio taj komad papira.
Bratu pie sa ogorenjem o jednom njihovom bliskom roaku
koji mu je to predloio: On mi je u jednom pismu kao malo predbacio
i kao da je htio da kae da treba da se smatram prevarenim to sam
doao u paniju. Smijeno i nerazumljivo odakle mu takvo miljenje.
Ja ne da neu, nego i ne mogu da vjerujem da je to zaista njegovo
miljenje; ne mogu da vjerujem da bi htio da, valjda, danas poslije svega ovoga kada sam ve stotinu puta gledao smrt pred sobom i kada

me ba ta misao da sam na pravom putu uvijek podrala i kada sam

poslije svih dugih mareva, borbi i nespavanja, mislio da bih dao pola
svijeta samo za pola sata sna i kada od umora nisam mogao skoro nita, nisam ni vidio ni uo do rijei .pokret', dizao bih se i iao kao u bunilu imajui pred sobom Vas i mislei da treba da se ide naprijed; oni
ne smiju nikad da uju neto loe o meni, radi njih treba da se izdri i
neizdrivo, a sada bi valjda neko htio da mi predbaci kako sam bio
mlad i nisam znao ta radim i kako sam bio prevaren. Molim te da mu
Ti razjasni im bude imao prilike, da ni u kom sluaju, pa makar skapavao od gladi, neu pristati ni na kakve pogodbe uz cijenu pokajanja,
itd. Jest, bio sam u paniji, borio sam se i na to mi nitko nita ne moe
da kae, a sada da to odriem ni na kraj pameti mi nije.
Miljenko je izaao iz logora u aprilu mjesecu 1940. godine. Doao
je u atmosferu ve razbuktalog revolucionarnog pokreta u Sarajevu i
ne ekajui da se najede i ispava i ostvari sve ono to je sanjao u dugim logorskim noima, odmah se punom parom ukljuuje u partijski
rad. Sam je elio da se ukljui u organizovanje omladinskog pokreta
- u rad sa omladinom, kako se tada to govorilo i ukljuen je u Pokrajinski komitet SKOJ-a za BiH. Nije mu trebalo nikakvo prilagodavanje.
Imao je mnogo poznanstava jo iz vremena prije odlaska u paniju, a
po priama o njemu, pismima i ostalim materijalima koje je slao, bio je
veoma poznat i popularan medu sarajevskim komunistima, a naroito
omladinom. Po godinama je bio mlad, ali je bio pun znanja i iskustva
ne samo iz knjiga nego i iz oruane borbe, a i pun elana koji nisu mogli
okrnjiti ni dugi mjeseci zatoenitva. Ponovo je poela da se po sarajevskim ulicama i stanovima uurbano kree njegova malo pogrbljena
figura sa vjeitim naoarima. Izgledalo je kao da nikada nema dovoljno
vremena za sebe, pa ni za svoje roditelje. Njegova dobra majka ponovo je poela da brine nove brige i iekuje svako vee kada e se Miljenko vratiti kui i da li e se uopte vratiti.
Njegovo djelovanje u Pokrajinskom komitetu SKOJ-a ostavilo je
dubokog traga, posebno u Sarajevu, jer mu je bilo oteano putovanje
u unutranjost. Ugledom panskog borca i iskustvom mnogo je uinio
da se medu omladinom bre prevladava sektatvo u stvaranju antifaistikog omladinskog pokreta.
Naravno, policija ga je drala vrlo budno na oku kao panca, ali je
on vjeto izbjegavao sve zamke koje su mu bile postavljene. Ipak, jednu nije htio da izbjegne. Kada su u januaru 1941. godine radnice iz fabrike Klju demonstrirale pred zgradom Banovine (dananja zgrada
Predsjednitva Republike) i policija u jednom momentu uspjela na konjima da potisne okupljene ene i ostale radnike koji su se organizovano pridruili demonstrantima u sporedne ulice i u mali park, Miljenko
je, iako mu je Mjesni komitet KP zabranio da uestvuje u demonstracijama, jer je bio kompromitovan, u magnovenju donio odluku da prekri tu direktivu. Okupio je grupu omladinaca na raskru izmeu Velikog i Malog parka, iza lea policije. Poeli su da izbacuju parole i de-

monstranti su se ponovo okupili oko njih i produili da demonstriraju,

u sve veem broju, kroz itav grad, sve do Baarije. Policija je bila
nemona. Ali, Miljenko je uhapen i estoko pretuen u policiji, optuen kao kolovoa demonstracija i kanjen zatvorom. Kada je izaao iz
zatvora, kritikovan je to je prekrio direktivu.
Za vrijeme bombardovanja Sarajeva u estoaprilskom ratu saznao je od nekog da se negdje oko Bjelava nalazi poznati agent Kosmajac. Odmah je otrao kui, dohvatio revolver i sa jednom grupom omladinaca, uprkos avionskim bombama koje su izruivane na Sarajevo,
iao od kue do kue, pregledao kune ulaze, protivavionska sklonita
i lokale, traei Kosmajca. elio je da iskoristi guvu i da se obrauna
sa njim, jer je to bio uveni agent - batina komunista, koji je, zbog
naraslog revolucionarnog pokreta u Sarajevu, naroito upuen u na
grad sa jo nekim agentima iz uprave Specijalne policije u Beogradu.
Nije naao Kosmajca, ali je naknadno pretrpio kritiku to je htio samovoljno da otpone oruani obraun.
Ulazak Nijemaca u Sarajevo i stvaranje tzv. Nezavisne Drave
Hrvatske, Miljenka su podstakli na jo veu aktivnost. Ulazak okupatora ga je ivo, politiki ali i emotivno, podsjetio na dane koje je ve jednom doivio u paniji, na neprijatelja sa kojim se ve jednom borio sa
orujem u rukama, na faistiki reim ije je strahote doivio probijajui se kroz Kataloniju i titei civilno stanovnitvo. Osjetio je da je doao momenat kada, zbog njegovih iskustava, na njemu lee i vee odgovornosti za adekvatno reagovanje omladinske organizacije na okupaciju. Ne radi se o politikom reagovanju, u emu su svi bili potpuno
jedinstveni, nego o procjenama kako se treba organizovati pred novim
neprijateljima, kako treba gledati na promjene koje e neminovno nastupiti u ivotu. Do tada je za komuniste hapenje znailo hoe li dobiti vie ili manje batina u policiji, hoe li due ili krae vrijeme ostati u
zatvoru, a sada je za komuniste jedina posljedica koju su mogli oekivati u sluaju hapenja bila - gubljenje ivota. U tom pogledu je Miljenko bio neumoran u razbijanju svake iluzije kod drugova sa kojima
je radio da se mogu provui izmeu kinih kapi. Sigurno je da je takvim zaotravanjem pitanja i organizacije i konspiracije, naroito u skojevskoj organizaciji gdje je i radio, spasio mnoge ivote. Svi oni koji su
imali iluzije da e, bilo zbog drutvenog poloaja njihovih roditelja, bilo
zbog nacionalnosti, bilo zbog sporosti u reagovanju novih policijskih
vlasti, ivjeti bar jedno vrijeme na stari nain i u toj nemilosrdnoj borbi
koja je ve poela, stradali su. Medu njima je bilo, iako veoma malo i
dobrih komunista koji su odvedeni u logore i ubijeni.
Miljenko se odmah povukao u najstroiju ilegalnost, to je zahtijevao i od ostalih ma ime kompromitovanih drugova sa kojima je saradivao, a istovremeno je razvio veliku aktivnost na politikoj mobilnosti omladinskih organizacija u okupljanju i pokretanju najirih slojeva i
srpske i hrvatske i muslimanske i jevrejske omladine protiv okupatorskog i kvislinkog reima. Uvijek je bio pun ideja u rjeavanju novih za-

Fotografija Mlljenka Cvltkovla Iz lane legitimacije kojom se koristio 1941. godine.

50 - Sarajevo u revoluciji

dataka koji su se postavljali u sakupljanju oruja, u traenju naina da

se ne samo politiki nego i vojno priprema omladina za oruani
obraun. Njegova odlunost da iv nee pasti u ruke faista jako je
djelovala, odnosno njegova odlunost koju je ispoljio u paniji i u logoru da se bori protiv faizma, a za slobodu, nezavisnost i novi svijet,
da se nikada ne odrekne ideje koja ga je vodila i hrabrila u najteim danima, sada se u praksi ispoljava u njegovom ivotu i radu u okupiranom Sarajevu.
Poetkom ustanka, jula 1941. godine, Pokrajinski komitet Partije
ga upuuje u Bosansku krajinu da uestvuje u organizovanju ustanka
Otiao je snabdjeven lanom legitimacijom koja mu je, uz njegove
sposobnosti ilegalnog radnika i hrabrost, omoguila slobodnije kretanje i u Banjaluci i u okolini. Legitimacija je glasila na ime nekog Nijemca koji se bavi ispitivanjem prirode. Tako se bio uivio u ulogu botaniara da su ga seljaci po selima u kojima se kretao nazvali Zmijar.2)
Miljenko provodi vei dio jula u Banjoj Luci i njenoj okolini na pripremi ustanka, formiranju sreskih tabova, uestvuje na sastancima
partijskih organizacija. Meutim, iako ti poslovi pored politikog, imaju
sada naglaen vojni karakter, jer se Krajina nalazi neposredno pred
ustankom, ne zaboravlja ni rad sa omladinom. Uvijek kad mu se prui
prilika odrava posebne omladinske sastanke, organizuje aktive
SKOJ-a. Ali, u toj ulozi nije bio dugo i odmah postaje borac prvog
odreda koji je organizovan na Starevici kod Banje Luke u julskim danima. Uskoro u itavoj Krajini planuo je ustanak. Poslije zauzimanja
Drvara, odmah je palo Grahovo, poele su borbe oko Bosanskog Petrovca, Bihaa, Mrkonjia, Jajca, Prijedora, Bosanskog Novog itd. Tada
je stvoren Oblasni tab svih krajikih ustanikih jedinica u kome je Miljenko bio imenovan za zamjenika komandanta taba. Komandant je
bio njegov bliski prijatelj i saborac iz panije Danko Mitrov. Ostvarena
je, prije nego to se i on nadao, njegova poruka, koju je on stalno ponavljao, da ne eli da daje nikakvu pokajnicu to je iao u paniju,
nego da moe samo da obea da e sve svoje znanje i iskustvo koje je
tamo stekao staviti u slubu svog naroda.
Miljenko nije bio, kako se to kae, roeni vojnik, a pogotovo ne
vojnik od zanata, ali on je to postao kroz revolucionarnu borbu. Niko,
ko ga je poznavao iz akih i studentskih dana, nije mogao da ga zamisli kao vojnika. Bio je dosta njene fizike konstitucije. U slobodnim
asovima razonodu nije traio u fizikom vjebanju nego u itanju,
*) SREDNJA BOSNA U NOB- - lanci i sjeanja, Vojnoizdavaki zavod Beograd, 1976. i
V. Butozan: Prva partizanska bolnica, knj. I, str. 627-628;
Banjaluku sam napustio u prvoj polovini jula 1941. godine: Fadil Sai, s kojim sam se
bio povezao, amcem me je prebacio na desnu obalu Vrbasa, gdje me je prihvatila majka Duanke Kovaevi i odvela do ispod ehitluka.
... Do logora je izlazio i Miljenko Cvitkovi Zmijar, ali nije ostajao, ve se vraao u Banjaluku. On je k nama u Banjaluku doao iz Prijedora, na javku Safetu Fejziu sekretaru inovnike
menze Kretanje po terenu opravdavao je izuavanjem zmija i po tome je dobio nadimak..

razgovorima i dobrom drutvu. Bio je veoma demokratski nastrojen,

vie sklon zajednikom raspravljanju nego presijecanju stvari, a pogotovo ne komandovanju. Po prirodi je bio masovik koji je vrlo brzo uspostavljao kontakte sa ljudima i ivom rijeju znao je da ubijedi i povede ljude. Te sklonosti nikada nije izgubio, ali panija i borba u paniji
razvile su u njemu i druge kvalitete borca i vojnika. Dodue, on je vei
dio vremena u ratu u paniji proveo u stroju kao borac, ali je ipak, i pored estih odvajanja iz vojnih jedinica zbog ranjavanja, bio imenovan
za komandira voda. Sada je kao lan taba morao da iskae osobine
ne samo borca koji juria sa pukom u ruci nego i organizatora i vojnog i politikog rukovodioca, naroito na poetku ustanka, kada jo
nije bila jasna ni ujednaena koncepcija vojne organizacije. Kod mnogih ustanikih odreda nije bila dovoljno prisutna svijest o potrebi jedinstva komandovanja radi zajednikog vodenja vojnih operacija, pogotovo irih razmjera Iznad svega se nametala potreba rada na politikoj mobilizaciji za ustanak, na ovladavanju narodnooslobodilake platforme u svim jedinicama i narodu. Sve su to bili hitni i neodloni zadaci
koji su se postavljali pred Oblasni komitet Komunistike partije za Krajinu i pred vojno rukovodstvo iji je lan i Miljenko Cvitkovi. Uestvujui neposredno u borbama i organizujui ire vojne operacije, veoma
brzo se osposobljavao za vojnog rukovodioca i to ba profila koji je
odgovarao karakteru naeg optenarodnog ustanka. Danas Miljenkov
lik i njegovu aktivnost najbolje i najobjektivnije mogu da osvijetle njegovi vojno-politiki izvjetaji viim rukovodstvima iz tog doba, kada je
Oblasni tab zajedniki obilazio Mrkonji, Glamo, Prekaju, Drvar itd.
Vojne i politike tekoe, koje su relativno malobrojni komunisti imali
da savladaju i da ustanak upute zaista irokim narodnooslobodilakim
tokom, bile su ogromne.3)
") ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOODILAKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA, Vojnoistorijski institut JNA, Beograd 1952, tom IV, knjiga 1, dokument
broj 222, str 489 i 490:
... U Prekaji se ve osjea blizina Drvara u kojemu se nalazi Stab bos. (ansko-) like brigade. Prekaja se nalazi 16 kil. (ometara) pred Drvarom i na takvom poloaju da je stvarno pretstraa
Drvara. Tu je borbenost ve daleko vea, a i politiki nivo samih ljudi; tu su drugovi spremni da
idu u borbu, ma na koji front, da brane steenu slobodu i da pomognu drugima da se oslobode
Prekajani su prilino popularni i poznaju ih sa drugih frontova, iz borbi gdje su priticali u pomo.
Iza Prekaje stigli smo u Drvar, tu kulu osloboenih krajeva ovog dijela Bosne Relativho "veliki
uspjesi i napori Drvara stvorili su itave legende o njemu. Borbenost, zgodan poloaj, tehnike
mogunosti i relativno veliki broj kadrova uslovili su da Drvar postane centar osloboenih krajeva
u tom dijelu Bosne, kao i vodi borbe za osloboenje u svojoj okolini...
... Pomo koju je Drvar-davao svakome tko se na njega obratio u tom materijalu dovela je
pod uticaj Drvara i trupe koje po geografskom poloaju ne bi ni u kom sluaju gravitirale prema
njemu Zato i imamo razliku izmeu dananje sfere uticaja Drvara, tj. te Bos. -like brigade, i plana koji nam je poslao tab NOPO za BiH. Naravno da ne moemo da previdimo ogroman organizatorski rad koji je uinio sam tab brigade
Jedna od najozbiljnijih greaka je nepostojanje politikog komesara Brigade, iako su isti
postojali u bataljonima i etama pod nazivom politiki sekretar Naravno da je ta greka odmah
ispravljena i bez sumnje da e rezultati toga vrlo brzo da se osjete, naroito u trupama u kojima
je na uticaj bio SKoro nikakav, kao, naprimjer, na glamokom frontu i na grahovskom frontu
Centralizovanje i plansko postavljanje (zadatka) u svim trupama Drvarske brigade bilo je neophodno. Naroitih skretanja ulijevo nije bilo, osim u nekoliko sluajeva. I te greke mislimo (da
se) vie nee ponavljati, jer su prodiskutovane i ispravljene
50"

787

U svakom izvjetaju vide se nastojanja Oblasnog taba, i lino MiIjenkova, da se postigne politiko jedinstvo svih naih naroda u borbi
protiv okupatora i ustaa i ostalih izdajnika. Nema ni jednog jedinog
izvjetaja u kome se govori o uvrenju jedinica a da se na prvom
mjestu ne postavlja organizovanost i odgovornost Partije i potreba da
se u svakoj eti, bataljonu, odredu itd. uspostavi i oivi funkcija politikog komesara, kao i o mjerama koje su poduzete Odmah nakon
prvog osoboenja Mrkonji-Grada, izvjetava o Urou Drenoviu kao
sposobnom vojnom komandantu, ali i da je nesiguran politiki i povezan sa proetnikim elementima u gradu, to se moe loe zavriti ako
to prije ne doe politiki komesar odreda, lako su to izvjetaji iz avgusta 1941. godine, znai iz dana poetka ustanka, oni ve razmatraju
najvanija krupna, kapitalna pitanja daljeg razvoja ustanka, kao, na
primjer potrebu to breg prelaska sa frontalnog na partizanski nain
ratovanja, itd. Ve u tim danima u izvjetaju Oblasnog taba sa pomenutog puta, koji je Miljenko napisao i potpisao, date su ne samo veoma pozitivne ocjene visoke politike svijesti naroda iz drvarskog kraja i
Prekaje nego i vojnih jedinica kao jedinica odlunih boraca, spremnih
da pou u pomo svakom kraju u naoj zemlji jer su svjesni da se sloboda ne moe zadobiti i ouvati samo borbom oko kunog praga Budunost je pokazala da je ta ocjena bila tana i te su jedinice dale prve
borce za samostalne pokretne bataljone i krajike brigade koje su
pronijele slavu Krajine irom nae zemlje.
Miljenko je potpuno shvatio liniju Partije da rat. vojniki ne moemo dobiti ako ga ne dobijemo i politiki, ako sve nae narode ne ujedinimo i okrenemo protiv okupatora. On je tu liniju dosljedno, uporno i
sa svom odlunou sprovodio. U istom izvjetaju govori kako je
Oblasni tab na svom putu do Drvara sprovodio 30 zarobljenih domobrana i jednog oficira i kako ih je titio od proetnikih elemenata koji
su htjeli da ih pokolju. Sasvim uzgredno kae, kako su morali i puke
da pokau da bi odbili nasrtljivce. A takva odlunost je bila neophodno
potrebna naroito u prvim danima ustanka, poslije strahovitih zloina
utaa i "Nijemaca nad srpskim narodom, za koje su proetniki elementi okrivljavali itav muslimanski i hrvatski narod i govorili da je
ustanak rat protiv Turaka i hukali na meusobno nacionalno istrebIjenje.
Ali, bez obzira na visoke i vrlo odgovorne funkcije koje je vrio,
Miljenko se nije izmijenio, ostale su nepromijenjene osnovne line
Cilavni nedostatak sa vojnike take gledita je nepartizanski nain borbe, protivno onome
to napominje tab bos.-li. brigade tj. utvrene frontovske borbe. Jo uvijek snage koje se nalaze na frontovima oko Drvara nisu toliko snane da bi mogle da izdre jedan organizovan frontal.ni napad, pogotovo kada su te linije, iako stalne, neutvrene. Nisu se vrile akcije u dubinu, niti
su se stvarali pokretni partizanski odredi koji bi mogli da se bacaju u zalede neprijatelju i time
onemoguuju opipavanje stvarne odbranbene linije...
ZA TAB NAR. OSL. PART. ODR.
ZA BOS. KRAJINU
Miljenko

osobine. Ostao je i dalje u biti skojevac kome je najdrae bilo da sjedne uz vatru i da sa borcima odmah uspostavi bliski kontakt kroz priu,
zadirkivanje, pjesmu.
U svojim uspomenama mnogi borci tako ga se najee i najradije sjeaju. Polaganje partizanske zakletve koju su polagali pred Oblasnim tabom, a koju je itao Miljenko, ostavilo je i do danas nezaboravan utisak na one koji su u tom sveanom inu uestvovali.
Mi, narodni partizani Jugoslavije, latili smo se oruja za nemilosrdnu borbu protiv krvolonih neprijatelja koji porobie nau zemlju i
istrebljuju nae narode. U ime slobode i pravde naeg naroda, zaklinjemo se da emo disciplinovano, uporno i neustraivo, ne tedei
svoje krvi i svoje ivote, voditi borbu do potpunog unitenja faistikog osvajaa i svih narodnih izdajnika.
Miljenko je tu zakletvu itao vidno uzbuen, tako da je svaki borac shvatio da on zakletvu ita kao odluku koju je on za sebe ve davno donio, uestvujui u panskom ratu i ostajui njoj dosljedan, i sretan to moe da je primjenjuje u borbi za slobodu svog naroda.
U oktobru mjesecu 1941. godine grupa vojnih i politikih rukovodilaca iz Krajine pozvana je na savjetovanje na Romaniju. Miljenko je
zajedno sa Kostom Nadom i jo nekim drugovima krenuo na Romaniju, preko planina, preko osloboene i neosloboene teritorije.
Tu, u selima Romanije i Zvijezde, bili smo neprekidno vie dana
zajedno i siti se napriali. Poto je to bio prvi susret u narodnooslobodilakoj borbi nakon julskog rastanka u Sarajevu, razgovorima nije
bilo kraja. On se vratio oduevljen Krajinom, oruanom borbom u njoj,
politikom svijeu i junatvom naroda, naroito u nekim krajevima
kroz koje je proao. Za ta tri-etiri mjeseca kao da se promijenio,
postao ozbiljniji, sazrio, vie zaokupljen irim politikim pitanjima nego
linim. Razumljivo, mnogo smo razgovarali o Sarajevu i prilikama u njemu, o omladinskoj organizaciji za koju smo obojica bili jako vezani, o
naim porodicama koje smo ostavili, o poznatim drugovima od kojih
su neki ostali u Sarajevu itd., ali u svakom razgovoru kao da je nastojao da svoja intimna osjeanja i brige potisne u pozadinu i sakrije, kao
da je htio da se zatiti od svega to bi ga u tom surovom vremenu moglo da raznjei i skrene njegove misli od izvravanja njegovih obaveza.
Miljenko je u to doba bio zaljubljen u jednu simpatinu srednjokolku i izuzetno popularnu meu svim tadanjim skojevcima srednjih
kola. Uvijek vedra, vesela, ivahna i spremna da se prihvati ma kakvog
zadatka koji joj se povjeri, i to tako jednostavno kao da nije ozbiljno
shvatala opasnost. uli smo da je uhapena. Nismo znali za njenu dalju
sudbinu, a Miljenko se bojao da, zbog svoje naivnosti, sama sebi ne
otea poloaj i da se ne desi ono najgore. Duboko i njeno ju je volio i
kao da je sam sebe okrivljavao za njenu sudbinu. To ga je jako muilo.
Mnogo se interesovao za razvoj omladinske organizacije, o njenim planovima i buduem organizovanju, ali kada sam ga upitao, poto
je elio da ostane u blizini Sarajeva i da se ne vraa u Krajinu, da li eli

da se vrati u PK SKOJ-a, on je odbio i zamolio me da ne pokreem to

pitanje. Shvatao je da je njegova dunost kao panskog borca, s obzirom na njegova vojnika iskustva, da bude u vojnim jedinicama.
Poslije savjetovanja, panci Kota Nad i Miljenko zadrani su u
istonoj Bosni, Kota je rasporeen u jedinice na teritoriji oko viegradske pruge, a Miljenko na podruja koja su gravitirala pruzi Sarajevo - Brod. Poslije kraeg zadravanja na teritoriji odreda Zvijezda,
poslan je na teritoriju zenikih partizanskih jedinica i Ozrenskog odreda koji je operisao oko Doboja. U dva navrata iao je do Ozrena, zadravajui se neto due oko Zenice, odnosno juno od Zavidovia, u
misiji da obavi odreene zadatke oko prikupljanja jedinica za formiranje Tree bosanskohercegovake proleterske brigade (kasnije formirana kao esta proleterska narodnooslobodilaka udarna istonobosanska brigada) ili sa drugim zaduenjima. U to vrijeme, poetkom
1942. godine, u tim krajevima bile su velike potrebe za politikim kadrovima sa irim politikim i vojnikim iskustvom i zbog narastanja
broja partizanskih jedinica i zbog politikih previranja. Miljenko je bio
odreivan za politikog komesara Ozrenskog odreda, Zenikog bataljona, Zenikog odreda itd, i na takvim funkcijama zadravao se dok
druge potrebe nisu zahtijevale novo pomjeranje.
Miljenko je boravio u istonoj Bosni u najteim momentima, u
predveerje druge ofanzive i za vrijeme najteih napada njemakih
okupatora. Sastavni dio njemakih priprema za tu ofanzivu bilo je i pojaano mobilisanje etnika protiv partizanskih snaga. Partizani sada
nisu imali protiv sebe samo jake njemake i ustake jedinice nego i
novog, mnogo opasnijeg neprijatelja koji je podmuklo djelovao unutar
nekih partizanskih jedinica, to se esto pretvaralo u iznenadne pueve u kojima su izginuli mnogi veoma dobri borci. Kada se uz to jo
kae da je zima bila veoma teka i surova sa ogromnim snijegom kroz
koji se jedino moglo ii prtinom, onda se vidi kako su bili teki uslovi
borbe. Miljenka ni u tim momentima nije naputala njegova vedrina, ivahnost, optimizam, pa i njemu svojstven humor.
U januaru 1942. godine nalazi se na Ozrenu, gdje je trebalo, pored ostalog, da radi na prikupljanju boraca i organizaciji jedinica koje
bi ule u pomenutu istonobosansku proletersku brigadu. Bio je postavljen za politikog komesara Ozrenskog NOP odreda, poto je tih
dana poginuo dotadanji komesar Pero Doki.4) Doao je u izuzetno
") ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBODILAKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA, Vojnoistorijski institut JNA, Beograd/1952, Tom IV, knjiga 3, dokument
broj 85, str. 251:
to se tie odreda ozrenskog, nema se nikakve vijesti o situaciji tamo. Jedino znam da
se Zeniki bataljon pomjerio prema Zavidoviima i da je u saradnji sa Ozrenskim odredom vodio
borbe oko Zavidovia. U nareenju koje sam im uputio zajedno sa svim materijalima od vas, ja
sam im naredio da uzmu za polit, komesara druga Cvitkovia i to privremeno, dok ja ne doem
tamo. Ovo sam uinio ^ t o to drugoga tamo nema, poto je poginuo Pero Doki.
TEMPO

teku situaciju, upravo kada su Nijemci pripremali veliku ofanzivu na

Ozrenski odred koji je vodio svakodnevne borbe, oteavajui saobraaj na pruzi Brod - Sarajevo i Tuzla - Doboj. Vrlina i sposobnost MiIjenkova da uoava vane politike momente za dalji razvoj borbe vidi
se iz njegovog izvjetaja koji je poslao Operativnom tabu za istonu
Bosnu, kao politiki komesar odreda, o stanju ustanka na Trebavi i u
Posavini na koje je podruje Ozrenski odred irio svoje operacije.5)
Ali, ve sredinom februara, mora da krene, nazad, prema Romaniji, zajedno sa borcima koji su odredeni za proletersku brigadu iz Ozrenskog odreda ") Teko se rastaje s tim krajem i tim borbenim odredom
koji je izdrao gotovo vojniki neoteen teku njemaku ofanzivu, ali
u kome malobrojni komunisti ostaju u jo teem poloaju zbog pojaanog rovarenja etnika i odlaska jednog broja najboljih boraca i komunista. Kada su ve krenuli, on se ponovo vraa i jo jednom se poz*) ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBODILAKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA Vojnoistorijski institut JNA, Beograd, 1952; Tom IV, knjiga 4, dokument
broj 46, str. 134, i 138.
Br. 46
IZVJETAJ POLITIKOG KOMESARA OZRENSKOG NOP ODREDA OD 3. APRILA 1942 GOD.
OPERATIVNOM TABU ZA ISTONU BOSNU O STANJU U POSAVINI
Poloaj, dne 3. aprila 1942. god.
OPERATIVNOM TABU ZA ISTONU BOSNU
Poloaj
IZVJETAJ O POSAVINI
... Stanovnitvo u Posavini uglavnom je raspoloeno prema nama, pa se ak deavaju i
sluajevi gdje seljaci sami hoe da alju delegacije sa zahtjevom, da se smijeni Soji sa mjesta
komandanta Trebavskog odreda.
Odlazak Cvijetina Todia, kao i 120 naoruanih ljudi sa 7 pukomitraljeza i 2 teka mitraljeza u Posavinu, kao i vezivanje Majevikog etnikog odreda sa Trebavskim etnikim odredom,
bez sumnje znai opasnost za nas partizane. Vjerovatno da e u Posavini da uslijedi i sastanak i
vezivanje sa etnicima iz Srbije, pa i sa Stevanom Botiem, to e jo vie ugroziti nae perspektive na dobavu ita za Bosnu.
") TODOR VUJASINOVI: Ozrenski partizanski odred, Svjetlost, Sarajevo, 1950, str.
312/313:
... Na savjetovanju, koje smo odrali na Brezicima, ozbiljno smo pretresli situaciju. Sloili
smo se da bi u tom asu bilo i suvie riskantno zapoeti raiavanje i obraunavanje uz pomo
domaih ljudi bez obzira na to koliko su nam veim delom odani i spremni da izvre nae naredbe. Reili smo da Murat to pre krene do Glavnog taba i tamo obavesti o svemu to se zbiva
kod nas, i istovremeno zatrai od Glavnog taba da, po mogunosti, uputi to pre jedan deo Brigade koji bi nam pomogao da to bre raistimo i obraunamo sa izvesnim elementima o kojima
nije bilo sumnje da su nam neprijatelji.
... S Muratom su krenuli svi Husinjani, neto domaih ljudi sa Ozrena, medu kojima i Nikola
Orlovi, a od istaknutih drugova Josip'Jovanovi, braa Belagi, Veljko Voki, Milo Popovi,
ika Nikola Grulovi, Miljenko Cvitkovi, Stevo Vrani, uglavnom vei deo lanova Partije sa teritorije Ozrenskog odreda.
Ne znam, nemam pregled situacije uopte, ali ini mi se da dogadaji u Posavini jo vie
zahtijevaju to hitnije rjeenje pitanja Ozrena, kao i Posavine. Prema podacima koje posjedujem,
stanje jo uvijek povoljno za nas u Posavini nee dugo trajati i treba to hitnije da se to rijei.
Podatke za ovaj izvjetaj sakupio sam od Toe, Nikole Kostia i Dorda Simia.
Dorde Simi napustio je Posavinu po Toinom pozivu.
Drugarski vas pozdravlja sa
SMRT FAIZMU - SLOBODA NARODU
Miljenko

dravlja sa komandantom odreda Toom Vujasinoviem i kae mu u

ali. Sluaj, Too, od sada jedi trenje i ljive samo sa kopicama da
moemo da ti naemo grob kada se vratimo sa brigadom na Ozren.
Poslije kratkog boravka u Srednjem, ponovo odlazi u zeniki kraj.
Poetkom 1942. godine u zenikom kraju ustanak je poprimao sve ire
i organizovanije razmjere. Proirene su i uvrene postojee ete,
formiran bataljon koji je bio u sastavu odreda Zvijezda, ali ni organizovanje bataljona nije moglo da zadovolji operativne potrebe, pa se
neto kasnije pristupilo organizovanju posebnog odreda. Miljenko je
svoje vojnike i politike sposobnosti usmjerio na politiko-organizacioni rad u tom kraju koji je naseljavalo srpsko i muslimansko stanovnitvo. Vrio je funkcije komesara bataljona, a kasnije i komesara
odreda. Svojim znanjem pomagao je i partijskom organizovanju na terenu, odnosno na osloboenoj teritoriji oko stvaranja nove narodne
vlasti. Uspijevao je svuda da stigne - i u sela gdje je formirao narodne
odbore i meu borce koje je svojom ivom rijeju podsticao na vojno i
politiko organizovanje. Poto je bataljon u to vrijeme vrio veoma este napade na prugu izmeu Zenice i Maglaja, Miljenko je, kad god bi
se naao u nekoj eti, neposredno uestvovao i u borbenoj akciji, i to
ne samo kao organizator nego i kao uesnik u borbi. Svi preivjeli drugovi ivo ga se sjeaju po njegovim osobinama masovika koji ni u jednom momentu nije mirovao uvijek je bio u veoma tijesnom kontaktu,
bilo sa borcima, bilo sa narodom u osloboenoj pozadini. I njegovo
stalno insistiranje na politici bratstva i zajednikoj borbi bilo je i te
kako potrebno i neophodno, jer su odjeci etnikog rovarenja, dodue ne sasvim direktno, zahvatili i te krajeve. Poetkom januara kao
prethodnica njemako-ustake ofanzive, dolinom Krivaje spustio se
vei broj etnika pod vodstvom zloglasnog vojvode Raia, tzv. Cerska brigada, koja je doprla gotovo do Zavidovia. Umjesto da ratuju
protiv ustaa i Nijemaca, oni su se okomili na neduna muslimanska
sela prema Konjuhu i Banoviima, izvrili strane zloine, a zatim se
povukli ponovo prema Srbiji, ali je ovinistiki otrov ostavio svoje tragove.
U aprilu mjesecu prvi proleterski bataljon, sa kojim je bio i komandant Glavnog taba za Bosnu i Hercegovinu - Tempo, preao je
na Ozren s ciljem da politiki i vojniki raisti s etnicima. Sa njima je
iao i Miljenko kao dobar poznavalac i zenikog i ozrenskog kraja.7)

') ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBODILACKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA, Vojnoistorljski institut JNA, Beograd, 1952, Tom IV, knjiga 4, dokumenat
broj 47, str 139:
Danas polazim sa Prvim bosanskim bataljonom na put. Osiguran je itav put i obezbijedena je ishrana bataljona do samog Ozrena. Zeniki bataljon, odnosno drug Miljenko Cvitkovi
izvrio je sve te pripreme onako kako je bilo postavljeno. Ovdje je ve izala patrola sa zamjenikom komandanta Zenikog bataljona u susret nama
4 aprila 1942 god. Okruglica
TEMPO

Jedna od prvih akcija koju je proleterski bataljon preduzeo prelazei

Krivaju, bila je hvatanje jednog komandanta bataljona koji je bio zakamuflirani etnik. Nekoliko dana prije dolaska bataljona, on je prevario,
na spavanju razoruao i zatim ubio neke partizanske kurire koji su sa
Romanije bili upueni na Ozren. To je izvrio krijui i od svojih boraca,
oslanjajui se samo na nekoliko njemu odanih zlikovaca. Jedna grupa
na elu sa Miljenkom smjelo je upala usred tog bataljona, u kojem su
se ve osjeala i proetnika raspoloenja,") uhvatila komandanta i odvela da mu se sudi.
Bataljon se tek bio smjestio, a ve je nakon dva-tri dana bio izloen vjerolomnom i iznenadnom napadu koji su organizovale neke etnike voe, do tada prikriveni kao partizanski borci. Napad je bio odbijen, ali je poginuo jedan broj boraca proleterskog bataljona. Po Tempovom nareenju, bataljon se sutradan, preko Krivaje, urno vratio u
zeniki kraj. Izgleda, da se tada Miljenko jako zamjerio Tempu, jer je
bio u grupi drugova koji su na savjetovanju zastupali miljenje da bataljon treba da ostane nekoliko dana na Ozrenu i potpuno uniti tu etniku grupu, koja je bila razbijena ve prilikom odbijanja napada ")
Svrha ovog napisa nije da raspravlja ko je tada bio u pravu - ili
oni drugovi koji su ocjenjivali da su etnici ve vojniki razbijeni i da ih
treba dotui i sauvati Ozren kao partizanski kraj, ili oni koji su zastupali miljenje da se bataljon ne smije izlagati neizvjesnim bitkama radi
projektovanog formiranja tree brigade. Meutim, Tempo to nije zaboravljao. Oni koji su na savjetovanju zastupali drugaije stavove, a meu
njima je bio i Miljenko, pali su u nemilost i sve dok Tempo nije otiao
iz istone Bosne trpjeli su posljedice njegove iskljuivosti i krutosti.
) TODOR VUJASINOVlC Ozrenski partizanski odred, Svjetlost, Sarajevo, 1950, str. 356:
... Poto su dve ete Udarnog bataljona ve bile spremne za pokret, nismp imali vremena
da se dalje bavimo dananjom krivajskom akcijom i mi smo krenuli prema Panjiku. Milenko Cvitkovi ostao je sa jednom etom u Maliima, da tu saeka povratak Bogdana Joviia i da ga
uhapsi, zatim da krene u Karai i tamo uhvati Kru Petrievia, a onda preko Bukovice da dode
na Brezike
Kreui se u dugoj koloni mi smo sa one dve ete obili odredske poloaje prema Turiji i
poto smo se malo odmorili na Panjiku, produili smo prema Brezicima, gdje smo stigli gotovo u
isto vreme kad i ona eta sa Miljenkom Cvitkoviem. Miljenko je doterao vezane Bogdana Joviia i Kru.
) TODOR VUJASINOVlC Ozrenski partizanski odred, Svjetlost, Sarajevo, 1950, str.
366/367:
... Drug Tempo odrao je savetovanje sa drugovima iz taba Udarnog bataljona na kome je
donesena odluka da Udarni bataljon jo istog dana napusti Ozren i pree u Zeniki kraj Tempo i
drugovi smatrali su da bi gonjenje Cvijetfnovo znailo uputanje u borbu na dui rok.
... Ja sam u celoj ovoj stvari imao drugo miljenje i nastojao sam da ga branim Pokuao
sam da uverim druga Tempa da bi ipak trebalo da se s Bataljonom zadrimo jo neko vreme na
Ozrenu Smatrao sam da Cvijetin nije naroito jak i da bismo, ako odmah preduzmemo gonjenje,
u mnogome mogli da izmenimo stanje u nau korist. Moje miljenje i uverenje bilo je da je glavnina Odreda na naoj strani i da je potrebno prikupiti i organizovati bar one najpouzdanije ljude
Usled toga to smo se bavili drugim poslovima, mi tih dana ustvari nismo ni stigli da agitujemo i
mobiliemo za Brigadu Predloio sam drugu Tempu da me - ako oni ne mogu da ostanu jo
koji dan - ostave sa nekoliko ljudi ili moda ak i samog, da pokuam da koliko toliko odrim
Odred, a ako ne uspem, ja uvek imam vremena da za njima krenem. Tempo nije hteo na to da
pristane.

I u zenikom kraju uskoro je dolo do etnikog pua Goluba

Mitrovia, na slian nain kao i na Ozrenu, iznenada i zavjereniki organizovanog, u kome su poginuli i ranjeni neki partizani, medu kojima i
Vladimir Peri Valter. Ali, gotovo istovremeno, u zeniki kraj prispio je i
Drugi udarni bataljon predviene tree proleterske brigade, sastavljen
veinom od Majeviana, tako da je zaustavljeno dalje jaanje etnikih
jedinica Od boraca sa Ozrena i iz zenikog kraja formirani su novi bataljoni i stvorena je grupa udarnih bataljona kao jedinstvena formacija,
a proglaenje brigade odgoeno je za kasnije. U stvari, to je bila kadrovska formacija u kojoj su i sa kojom su bili najistaknutiji komunisti,
ukljuujui i lanove Pokrajinskog komiteta, okrunih i optinskih komiteta i vojni i partijski rukovodioci iz odreda, bataljona i eta sa Romanije, Ozrena, Zvijezde, iz Zenice itd. Velika je odgovornost bila donijeti odluku u kom pravcu i na kom prostoru e operisati grupa bataljona u kojoj su bili najbolji borci, najbolji politiki kadrovi istone Bosne. Odluka je donesena da ta grupa bataljona ne prelazi u Krajinu, gdje
su se, u to vrijeme, nalazile veoma snane partizanske jedinice, nego
da ostane u istonoj Bosni i krene prema ekoviima gdje se nalazio
samo dobro organizovan Biranski NOP odred.
Po dolasku grupe bataljona u ekovie, Miljenko je preivio moda najtee momente u svom ivotu. Zbog intriga jednog zamjenika komesara bataljona koji je uspio da zavara komandanta Glavnog taba,
jedna grupa rukovodeih drugova, meu kojima su bili Pavle Goranin,
Miljenko Cvitkovi, Mladen Kneevi, Boro Pockov i jo neki drugi, optuena je za destruktivno djelovanje, anarhizam, grupaenje itd. i partijski kritikovana, a neki i kanjeni. Ti drugovi, veinom stari komunisti,
teko su podnijeli to to se povjerovalo intrigantu poznatom po spletkama jo iz panije, a ne njima. *) Boro Pockov, koji se tada nalazio u
eti zajedno sa Miljenkom, sjea se da je Miljenko bio veoma deprimiran i kao da je htio svojom ludom hrabrou dakazati nepravednost
optubi. U jednoj od akcija este brigade, u napadu na Vlasenicu, tako
je ludo nasrnuo na bunker da ga je samo najsrenija sluajnost sauvala da ne bude pogoen. U nekoliko skokova dotrao je do bunkera,
zgrabio uarenu cijev mitraljeza i oteo ga od ustae, nemonog ma ta
da uini.
Slino su se ponaali Pavle Goranin i drugi. Meutim, sve je to,
sreom, brzo prolo, odnosno, veoma brzo se pokazalo da su optube
vjeto konstruisane lai, izmiljene od jednog demoralisanog panca,
koji je uskoro prebjegao etnicima i time pokazao da je oklevetao hrabre borce i rukovodioce koji su uvijek bili i ostali odani svojim komunistikim idealima. Tu epizodu brzo su zaboravili i zatakali i oni koji su
donosili brzoplete zakljuke i odluke o ljudima, koje, sreom, nisu
imale nepopravljive posljedice.
*) Boro Pockov uzalud se upinjao da dokae Tempu da je Zlatko. tako se zvao taj panac
i u paniji bio degradiran za konjovodca zbog slinog spletkarenja

Miljenko je brzo postao stari Miljenko. Neto malo nervozniji i povueniji u sebe. Ponovo se njegova, malo pogurena figura nalazila na
elu kolone, sa njegovim naoarima oivienim debelim crnim okvirima
i vezanim icom, utljiv i zamiljen i kao odsutan u maru, ali hitar da
upotrijebi odmah oruje ako zatreba i da izda brze i neopozive komande u sluaju okraja. Dalje se njegov ivot stopio sa estom istonobosanskom proleterskom brigadom, sa njenim borbama, njenim marevima, sa drugarstvom, vedrinom i optimizmom koji su u njoj vladali.
Njegove ale i brze reakcije na peckanje drugih pamte se i danas kao
anegdote. esto je iznenaivao neim novim, neuobiajenim svoje
bliske drugove. 10 )
Borci su imali veliko povjerenje u njega, njegovu brzu snalaljivost, u njegove komande, jer je, pored ostalog, u svakoj akciji ispoljavao i linu hrabrost. Imali su razumijevanja i na to kada zagalami, jer su
znali da je nagao i da e se brzo ohladiti i uvijek objasniti ta je ko pogrijeio, a i priznati sam greku. Imali su povjerenja u njegovu domiljatost, inicijativnost kojim je rjeavao sloene situacije.
Poslije prelaska este istonobosanske brigade u Srem, svim borcima ostao je u sjeanju napad na Vrbanju usred dana. U sremskoj
') ISTONA BOSNA U NOB 1941 - 1 9 4 5 , Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1971, Dane
Olbina: Prve stranice partizanskog dnevnika, knjiga 1, st. 808, 809. i 810:
... Vee je. Svi smo na okupu. Na prostrtom sijenu, prekriveni atorskim krilima lee: politiki komesar bataljona Mirko Filipovi, komandant Veljko Luki Kurjak, lanovi taba Miljenko
Cvitkovi, Veso Radoji, kuriri Mio i Pero, a posebno, dalje od njih, bataljonski referent saniteta
Ankica Albahari.
... Veeras smo svi bili naroito raspoloeni. To raspoloenje stvorile su Vesine nezgode i
iznenaenja koja mu je priredio Miljenko. Danas, kada se vratio iz ete, Miljenko nije imao duvana
a, im mu se to desi, on je neraspoloen, jer je strastven pua i teko podnosi oskudicu. Traio
ga je od nas, ali ga nismo ni mi imali. On je jedno vrijeme sjedio na tronocu, poguren, podboivi glavu rukama, laktom oslonjen na koljena i gledao preda se Izgledalo je kao da nikog od nas
ne primjeuje. Odjenom je ustao i poeo da se okree kao da trai neto. Pogled mu se zaustavio na Vesinom ruksaku, o kome se u naem bataljonu rado govori.
... Miljenko je sada odrijeio ruksak i istresao iz njega svu Vesinu rezervu. U njoj je bilo i
ono to je Miljenko traio - cigare. Uzeo je nekoliko, a ostalo je vratio u ruksak. Kada se Veso
poslijepodne vratio iz taba brigade i uao kod nas u sobu, priao je ruksaku, odrijeio ga i poeo neto vaditi iz depa da bi poveao rezervu. Kada je primijetio da nije sve onako sloeno
kao to je bilo, pogledao nas je ispod oka i neto progundao za sebe. Drali smo se kao da nita
nismo primijetili i zatraili da nam pria novosti koje je uo u ekoviima Kao i obino, smijeei
se, uz ive pokrete ruku, ispriao nam je da ga je danas, kada je iao sa intendantima ostalih bataljona u nabavku hrane, kod Drinjae, iznenadio njemaki avion roda ili, kako ga mi nazivamo,
pijun. Letio je nisko i poplaio konje, ali nije mitraljirao ni bacao bombe. Kada je ovo ispriao,
izgledalo je da nema vie o emu da govori, ali je Miljenko elio da on poto-poto nastavi i upitao
ga:
- ta si ti Kukice jo radio u ekoviima? - gledajui ga pri tome ozbiljno, preko
svojih naoara, oivienih tankom srebrnatom icom.
Veso se uozbilji, pogleda lijevo i desno, pa kada ugleda Miu kurira, priprijeti mu svojim
slomljenim kaiprstom:
Dau ja tebi, ro malena, a ti, cvikerau, - okreui se Miljenku ree - nee dobiti
od mene vie nikada duvana. Baciu ruksak, neka ga davo nosi.
Vesi je, naime, ovih dana pisala ena iz Tuzle. Kada je itao pismo, Mio Pejnovi, na bataljonski kurir, sa kojim se Veso rado alio, provirio mu je preko ramena i vidio naslov Dragi moj
Kuko. To je veeras, na Vesino iznenaenje, iskoristio Miljenko da bi zametnuo alu.
Veso se smrknuo, a Miljenko, oponaajui enu, pokuavao ga zagrliti, tepajui mu: Kuko
moj, Kukice. Kurjak se trese od smijeha. Smijemo se i mi ostali. Konano popusti Veso, nasmija
se i on.

ravnici, gdje je najvia taka bio zvonik crkve na kome se nalazio njemaki mitraljez i sa kojeg se moglo vidjeti na kilometre daleko, trebalo
se neopaeno privui selu. On je skupio seoska kola natovarena kukuruzovinom i u njih i iza njih sakrio etu i neopaeno uao usred sela.
Ustae je tako iznenadio da ih je kupio iza stolova pred kafanom, gdje
su upravo pijuckali vino.
Bio je disciplinovan vojnik, ali i samostalan. Jednom prilikom dok
je esta brigada boravila u Sremu, iako mu je zadatak bio da obezbjeuje savsku obalu, kada je uo pucnjavu iz pravca gdje se nalazila
glavnina brigade, po jaini vatre ocijenio je ozbiljnost ovog napada, samoinicijativno je pokrenuo svoju etu i udario Nijemcima sa leda i
mnogo doprinio njemakom porazu u tom velikom sukobu u sremskoj
ravnici kod mjesta zvanog Dvorac, u blizini sela Jamene. 11 )
Kao komandant bataljona Prve (XV) majevike brigade uestvovao je u borbama na Sutjesci. Borci njegove brigade i on lino pokazali su veliku hrabrost i sposobnost u borbama sa Nijemcima u toku itave pete ofanzive. I u tim borbama Miljenko je iskazao svoju dovitljivost
kao komandant. Uoivi na jednom poloaju svjetlosne znakove koje
su Nijemci davali avijaciji za bombardovanje naih poloaja, naveo je
raketama njemaku avijaciju da bombarduje sopstvene poloaje, tako
da su tuke itav teret bombi izruile na vlastite vojnike. 1 ') Bio je ranjen u jednom juriu bataljona kod Popova mosta, a umro na Vuevu,
gdje su ga drugovi iznijeli, na rukama 1. juna 1943.
Tako se zavrio kratak ivot Miljenka Cvitkovia koji je proglaen
za narodnog heroja zbog svoje hrabrosti i odanosti Komunistikoj partiji od najranije mladosti do smrti.
U svom kratkom ivotu, ma gdje se nalazio, Miljenko je ispoljavao
uporan, iv i nemiran duh. Na svakom poslu koji je radio, uvijek je imao
mnogo ideja i odlunosti da ih brani i sprovodi, ali nije bio jednostran,
neprijemiv za razloge drugih, iako je u diskusiji, u odbrani svojih ar") ISTONA BOSNA U NOB 1941 - 1 9 4 5 , Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1971, Boro
Pockov (Mirko Juki): panski borci u partizanskim jedinicama istone Bosne, knjiga 1, str.
324.
Naroito je bilo dragocjeno iskustvo bivih dobrovoljaca panske republikanske armije,
prilikom napada na naseljena mjesta i utvrene neprijateljske garnizone. Poznat je sluaj napada
6. istonobosanske brigade na ustaki garnizon u Vrbanji (Slavonija), koji je -izvren u po bijela
dana. Tada su na predlog Miljenka Cvitkovia natovarena kola sa kukuruzovinom iza kojih su se
kretali borci, tako da su partizani neopaeno uli usred sela i u potpunosti iznenadili ustaku posadu.
Samo nekoliko dana kasnije, Miljenko je sa svojom etom izveo novi podvig, udarivi u
lea Nijemcima koji su se na Filipovom drumu sukobili sa 6. istonobosanskom brigadom i Frukogorskim partizanskim odredom i time doveo Nijemce u vrlo teak poloaj.
") MONI FINCI: NA SUTJESCI, Veselin Maslea, Sarajevo, 1961, str. 78:
Od ranog jutra 24. maja pa sve do ponoi nizali su se uporni jurii jedinica NOV. Neprijateljske artiljerija izbacuje toga dana preko 700 granata i rapnela, a minobacai uopte ne prestaju s vatrom. U optem meteu vjeto prevarene signalnim raketama od komandanta Prvog majevikog bataljona, tuke tuku svoje vlastite trupe ispod Vijenca.

gumenata, bio jako uporan i nije lako od njih odustajao. Bio je divan
drug za saradnju. U njega je ovjek bio siguran da nijednoj odluci zajedniki donesenoj nee pristupiti povrno i ablonski. Bio je nepopustljiv i nesalomljiv u dosljednosti na putu koji je odabrao - borbi za
bolji svijet, za socijalizam. Takav je bio u najranijoj mladosti, takav je
ostao do smrti.

DANE OLBINA

VLADIMIR PERI VALTER

Revolucionar i borac, Vladimir Vlado Peri Valter, sekretar partijske organizacije Sarajeva od septembra 1943. do 5. aprila 1945. godine,
roden je u Prijepolju 28. decembra 1919. godine, kao najstarije dijete
gostioniara Miloa Peria i Labue, rod. Bogdanovi. Ve 1928. godine Milo je umro, a ni Labuda nije bila dobrog zdravlja. Nekoliko godina kasnije, teko je oboljela i umrla 1939.godine. Osim Vlade, roditelji
su imali jo jednog sina i dvije keri. Poslije oeve smrti, brigu oko podizanja djece, pored majke, vodila je i njena rodbina, koja ih je izdano
materijalno pomagala.1)
Vlado je zavrio niu gimnaziju u Prijepolju, a dalje kolovanje nastavio je u Trgovakoj akademiji u Novom Sadu, zatim u Dravnoj trgovakoj akademiji u Beogradu, koju je zavrio u kolskoj 1937/38. godini. Ve 20. septembra 1938. zaposlio se kao slubenik u Dravnoj hipotekarnoj banci u Beogradu.2) Istovremeno je poeo da studira na
Komercijalnoj visokoj koli u Beogradu, ali studije nije zavrio zbog
nastalih dogaaja u 1941. godini.
Za Vladino revolucionarno idejno-politiko opredjeljenje bilo je
presudno kolovanje u Beogradu. U Trgovakoj akademiji pristupio je
revolucionarnom omladinskom pokretu i bio je medu najnaprednijim
acima te kole. U tim godinama, u Trgovakoj akademiji, kao to je to
bilo i u mnogim drugim kolama, napredna omladina se okupljala u
razne ake druine i organizacije. Zainteresovan za sva pitanja ivota
omladine, jedan od najboljih aka kole, sa veim znanjem i irim pogledima od veine svojih drugova, Vlado se lako ukljuio u te organizacije i u njima je uspjeno djelovao. Svojim linim vrlinama i velikom aktivnou stvorio je sebi ugled meu drugovima i nastavnicima. Tako je
' ) A u t o r u s u o p o r o d i c i p o d a t k e d a l e N a d a B o g d a n o v i i Milica R a k i , r o e n a P e r i , B e o -

grad
') Slubeniki dosije Vladimir M. Peri, Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond Dravne hipotekarne banke Beograd

bio, na primjer, predsjednik literarne druine Napredak, a za svoje

pismene radove dobio je i nekoliko nagrada u koli 3 ). Prema sjeanju
njegovih drugova i nastavnika, ve tada je bio ozbiljan i savjestan ovjek.
Zapoljavanjem u Dravnoj hipotekarnoj banci u Beogradu i dopunskom zaradom - honorarnog nastavnika pri Strunoj produnoj
koli na Savincu - bio je u stanju da materijalno pomae brata i sestre. Istovremeno je time htio da se odui i rodbini, koja je, takode, i
njega mnogo pomogla u kolovanju. Rad u banci i intenzivna politika
djelatnost nisu ga ometali da redovno upisuje semestre i da polae
ispite sa prosjeno visokim ocjenama. Umio je da koristi raspoloivo
slobodno vrijeme i da se stalno obrazuje. Tu naviku stekao je jo u nioj gimnaziji, kada je vei dio slobodnog vremena provodio u itanju
knjiga iz raznih oblasti, a posebno u Trgovakoj akademiji, kada je, pored beletristike, mnogo itao i marksistiku literaturu.
U banci se Vlado ukljuio u rad sindikalne organizacije SBOTI. a
na Komercijalnoj koli u studentsku organizaciju. Obje su bile pod
snanim idejno-politikim uticajem Komunistike partije Jugoslavije, a
i sam je, u jednoj i u drugoj organizaciji, bio vrlo aktivan na sprovodenju linije KPJ. Zbog takve aktivnosti i linih kvaliteta, prema izjavi Ljube Arsova, sekretara prve partijske elije u Dravnoj hipotekarnoj
banci u Beogradu, formirane u septembru 1940. Vlado je primljen u lanstvo KPJ u oktobru ili poetkom novembra te godine. Vladina aktivnost u SBOTI-u bila je zapaena i od klasnog neprijatelja. Beogradskoj policiji je bilo jasno da su akcije SBOTI-a za povienje plata bankovnih slubenika, u 1939 i 1940. godini u Beogradu, pokrenuli i vodili
komunisti. Zbog toga je zatraila od Centralne direkcije Dravne hipotekarne banke u Beogradu da, po kratkom postupku, premjesti iz
Beograda u unutranjost zemlje (Valjevo, abac, Sarajevo i dr.) najaktivnije lanove podrunice SBOTI-a zaposlene u banci. Vladi Periu je
Centralna direkcija izdala rjeenje o premjetaju u Sarajevo. 3. januara
1941. godine, sljedeeg dana je ve bio razrijeen dunosti u Beogradu, a 10. januara poeo je da radi u Filijali hipotekarne banke u Sarajevu.4)
Vlado je politiki djelovao i u Prijepolju za vrijeme kolskog raspusta i uvijek kad bi tamo navraao. Kao mjetanin, poznavao je drutvene i ekonomske prilike i ljude u tom gradu, pa mu nije bilo teko
da bude u toku tamonjih politikih zbivanja. Zahvaljujui svojim linim
osobinama, posebno drueljubivosti i sposobnosti da se svojim dranjem prilagodi sredini i da pride ljudima, a naroito mladim, bio je cijenjen i u svom rodnom mjestu. Stoga je bilo i prirodno da uestvuje u
radu omladinskih organizacija, sportskih i kulturno-prosvjetnih druta) Spomenica Prve ekonomske kole Vladimir Peri Valter, Beograd 1891 - 1 9 7 1 , str. 64,
Beograd, 1971.
4
) Slubeniki dosije Vladimir M. Peri', Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond Dravne hipote
karne banke Beograd.

va, a to je, ujedno, bila prilika da djeluje i sa pozicija nae partije. Kao
komunista, nije zaboravljao da to treba i da to moe initi, svuda gdje
se nade, pa i u svom rodnom mjestu. U kulturno-prosvjetnom drutvu
Gajret u Prijepolju bio je inicijator formiranja italake grupe na ijim su se sastancima proraivale razne zabranjene broure, leci i knjige.
Svojom politikom aktivnou je doprinio i razvoju naprednog
omladinskog pokreta u Prijepolju.
U Sarajevu se Vlado odmah povezao sa partijskom organizacijom
i bio ukljuen u partijsku eliju u kojoj su bili preteno bankovni slubenici.5) Kratko vrijeme nakon toga rukovodio je partijskim aktivom
bankovnih slubenika. 6 ) Ali ve 24. juna 1941. godine prestao je da radi
u Filijali hipotekarne banke u Sarajevu, poto je stavljen na raspolaganje Centrali u Beogradu, kamo nije otiao.7) Neto kasnije postaje profesionalni partijski radnik. Prima i uspjeno izvrava razne partijske zadatke. To je bilo onih dana kada se partijska organizacija prilagoavala
novonastalim, jo teim, uslovima djelovanja zbog pojaanog nasilja
okupatora i njegovih slugu. Uporedo sa tim, trebalo je traiti zamjenu
lanovima Partije koji su otili iz Sarajeva, bili uhapeni ili su se morali
sklanjati ispred policije jer su bili poznati faistima iz sukoba prije rata.
Trebalo je uspostavljati ratom prekinute veze medu lanstvom, a posebno sa patriotski raspoloenim graanima iz svih drutvenih slojeva i
nastojati da te veze budu to vre i mnogobrojnije. To su bili dani u
kojima su lanovi Partije bili izloeni i velikim fizikim i psihikim naporima. Morali su, tako rei, bez predaha izvravati zadatke, a istovremeno djelovati tako da to ne zapaze neprijateljski dounici i saradnici. U
tim okolnostima Vlado je upoznavao Sarajevo. Stvarao je nova poznanstva i provjeravao ljude I u novoj sredini njegove osobine skromnost, nenametljivost, blagost, spremnost da drugim pomogne,
da razumije ljude, da svojim primjerom podstakne i ohrabri - doprinijele su da bude cijenjen, omiljen i rado priman. Takav je bio u periodu
pred ustanak. Tako o njemu govore lanovi Partijske elije u Skenderiji, iji je sekretar bio do kraja jula 1941. godine. Takav je ostao i u sjeanjima lanova Partije i drugih pripadnika NOP-a i u daljim ratnim godinama. Brzo je uoavao osobine ljudi i njihova raspoloenja. Sve ovo
je uticalo da mu Partija povjerava odgovornije i sloenije zadatke. U
julu 1941. godine kooptiran je za lana MK KPJ8) u Sarajevu i lana
Mjesnog odbora Narodne pomoi, da bi ve u oktobru rukovodio tim
odborom.
Vladu sam prvi put vidio u mjesecu avgustu 1941. godine, na sastanku Mjesnog komiteta Partije. Kako su se lanovi MK skoro sva*) Sarajevo u revoluciji, tom I, str. 4 5 6 - 4 5 9 , Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1976.
") Iz izjave Zehre Muidovi povodom velikih hapenja, decembar 1942 - april 1943 godine, Istorijski arhiv Sarajevo.
') Slubeniki dosije Vladimir M Peri, Arhiv Jugoslavije, Beograd.
) Sarajevo u revoluciji, tom II, str 457 - 5 1 4 , Istorijski arhiv Sarajevo, Sarajevo 1977.

kodnevno sastajali, u nekom stanu ili na ulici, da bi se dogovarali o

poslu ili da bi razmijenili podatke o najvanijim i najinteresantnijim zbivanjima u gradu, tako sam i ja s Vladom kontaktirao skoro svakodnevno. Bila je to prilika da ga bolje upoznam. To je trajalo sve do njegovog
odlaska na slobodnu teritoriju, u martu 1942. godine. Tada je imao nadimke Petrukin, Ivica i Popaj, i po njima poznat u pojedinim
kvartovima grada.
Prvo kao lan, a zatim kao rukovodilac Mjesnog odbora narodne
pomoi, veoma je uspjeno obavljao te dunosti. Vrlo brzo je uoio od
kolikog je znaaja, za uspjeno voenje oruane borbe, pomo grada
partizanskim odredima, slobodnoj teritoriji i porodicama iji su hranioci otili u oruanu borbu, ili su bili ubijeni, ili otjerani u koncentracione
logore. Bio je izuzetno dovitljiv,9) smion, hladnokrvan, brzo je uoavao
opasnost, pa je u tekim situacijama lako nalazio izlaz. Te njegove
osobine su svakodnevno dolazile do izraaja u mirnodopskim uslovima, a naroito u ratnim godinama. Put prikupljanja pomoi u novcu,
namirnicama, odjei i obui, oruju, municiji, vojnoj opremi, do trenutka kada je to trebalo predati onim kojima je bilo namijenjeno u gradu
ili transportovati u partizanske odrede - bio je dug, sloen i rizian.
Trebalo je za to stvarati spremita, izmiljati naine prenoenja kroz
grad i prebacivati na slobodnu teritoriju. Dovoljna je bila mala neopreznost, pa da se neprijatelju da povod za pretres stanova, hapenje i
maltretiranje. Svi oni koji su bili ukljueni u rad Narodne pomoi, morali su se truditi da se ti zadaci obavljaju sa velikom opreznou i odgovornou. Ti aktivisti su bili izloeni raznim opasnostima i rizicima.
Razumije se da je lan Mjesnog komiteta, koji je bio odgovoran za taj
sektor rada, uspijevao uz. velike napore obezbijediti da se prikupljanje
i raspodjela Narodne pomoi odvijaju bez zastoja. Pored te dunosti u
Odboru Narodne pomoi, Vlado je, kao lan Komiteta, primao i druge
zadatke; prihvatanje pojedinih partijskih i drugih funkcionera pokreta
koji su preko Sarajeva putovali u razne dijelove zemlje, obilazak partijskih elija i pomaganje da se bolje snau u radu, zatim prihvatanje i
upuivanje kurira koji su dolazili ili odlazili u partizanske odrede, itd. Za
vrijeme ovog njegovog partijskog rada u okupiranom Sarajevu do marta 1942. godine, bio je zapaeni rukovodilac NOP-a u veem dijelu grada.
Kada je Vlado, po odluci Pokrajinskog komiteta izaao na slobodnu teritoriju, bilo je predvieno da bude rasporeen u Okruni komitet
KPJ za Zenicu, ali je to poremetio razvoj dogaaja, tako da je 24. aprila
1942. godine primio dunost partijskog rukovodioca (zamjenika politikog komesara) Treeg udarnog bataljona, koji je uao u sastav Grupe udarnih bataljona, kasnije este proleterske istonobosanske bri) U knjizi Istona Bosna u NOB-i Nisim Albahari govori o njemu kao veoma dosjetljivom i
snalaljivom ovjeku, koji je, nalazei se sa narodom u okolini Sarajeva prilikom bombardovanja
grada, prestraio i onemoguio frankovce da ire paniku. Istona Bosna u NOB-u 1941 -1945,
knj. I str. 44, Beograd, 1971.
51 - Sarajevo u revoluciji

801

Vladimir Peri Valter, poslije ranjavanja u etnikom puu, na konju, maja 1942. godine u
Zenikom kraju.

gade. U tom istom bataljonu, u noi 6/7. maja 1942. godine u selu Bijela Voda, jedan komandir ete, u dogovoru s neprijateljem, sa tri ete
tog bataljona, napao je tab bataljona i etu koja je ostala vjerna
NOB-i. Vlado je tada bio ranjen u grudi, ali ga etnici nisu ubili. Ti neprijatelji pobili su jedan broj boraca koje su uspjeli razoruati, zatim
neke ranjene i bolesne, a ostale su pustili jer su se prepali partizanskih
snaga koje su sa Romanije stigle u zeniki kraj.' 0 ) Vlado, iako teko ranjen, hrabro se drao, nazivajui etnike izdajnikom bandom, traei
da mu vrate sat i novac koji su mu uzeli. (To je bio partijski novac.) Junaki je podnio bolove, izdrao dugo kretanje preko vrletnih predjela
tog dijela istone Bosne, zatim preko neprohodnog Konjuha, pa sve
do ekovia.
U estoj proleterskoj brigadi ostao je na istoj dunosti do oktobra 1942. godine. Tada ga je Pokrajinski komitet uputio sa Majevice za
partijskog instruktora u okupiranu Tuzlu,11) gdje je ostao do kraja jula
1943. godine, kada je, po odluci PK, izaao na slobodnu teritoriju na
Majevici. Dok je bio na zadatku u Tuzli, imao je nadimak Braco. Due
vremena je stanovao u stanu Dese Jovanovi, a zatim kod nekih porodica u kvartu Tuanj. Zahvaljujui svom iskustvu i odlunosti, pruio je
znaajnu pomo partijskoj i skojevskoj organizaciji Tuzle u prevazilaenju slabosti koje su kod njih postojale, kao i jaanju partijske i skojevske organizacije u ovom rudarskom bazenu. Istovremeno, uspostavljao je i odravao neke veze i sa Sarajevom, kao i sa Graanicom i
drugim mjestima. 12 ) I u Tuzli su dole do izraaja njegove poznate vrline. Bio je vrlo paljiv i strpljiv sa ljudima, ali i odluan u sprovodenju
postavljenih zadataka. Svi koji su tada s njim radili u Tuzli, imaju najljepe uspomene o njemu. Uvjeren sam da e u ocjeni aktivnosti tuzlanske partijske organizacije u tom vremenu biti posebno osvijetljen i Vladin doprinos.
U aprilu 1943. godine, odlukom PK, Vlado je kooptiran za lana
Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu.13) Po izlasku iz Tuzle, zadrao se na Majevici do poetka septembra 1943. godine, kada ga je PK
uputio na partijski rad u Sarajevo.14)
Na putu za Sarajevo, krae vrijeme se zadrao u Tuzli kako bi
posvravao neke zadatke i pribavio dokumenta za putovanje. Osmog
septembra 1943. godine, kada je kapitulirala Italija, jo je bio u Tuzli i
stanovao u stanu Vladislava Kereca, efa kontrole mjera. im je pribavio dokumenta, krenuo je na zadatak.15) U Sarajevo je stigao sredinom
'*) Borbeni put este proleterske brigade, str. 1 5 - 5 8 , Odbor za proslavu 30. godinjice
Brigade i Novinsko, radiodifuzno i propagandno preduzee Naa rije, Zenica, 1977.
") Istona Bosna u NOB-i knj. I, str. 7 7 5 - 7 7 9 , Beograd, 1971.
") Valter (Vladimir Peri) pismo Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu, od 16. juna
1943. Arhiv CK SKBiH.
'") Pismo Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, od 14. aprila 1943. godine, Oblasnom komitetu KPJ za istonu Bosnu, Arhiv CK SKBiH.
") Zbornik NOR-a, tom IX, knj. 4, dok br. 29, str. 148-159. i dok. br. 70, str. 3 5 5 - 3 6 2 .
") Autoru podatke dala Neda Kerec-Vilovi, Beograd.

51*

803

septembra. 16 ) Od tada je u ilegalstvu radio pod nadimkom Valter. Do

dolaska na partijski rad u Sarajevo, Vlado je kroz borbu izrastao u pravog revolucionara. Svestranije i dublje je upoznao istorijska nasljea i
sloenost meunacionalnih odnosa u BiH, uestvovao je u radu partijske organizacije u vojnim jedinicama, na slobodnoj teritoriji i u neprijateljskoj pozadini. Upoznao je tekoe, nevolje i previranja meu
srpskim, muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom, te je dublje pronikao od kolikog je znaaja politika povezanost u borbi sela i grada za
pobjedu revolucije. Osvjedoio se u praksi na brojnim primjerima
kako treba potivati specifinosti i prilike u raznim sredinama, pa da se
ljudi dovedu na pozicije NOP-a, ali da istovremeno treba biti odluan i
istrajan na tome krivudavom i trnovitom putu koji vodi do pobjede. Sve
je to uticalo na njegovo uvjerenje da e na novom partijskom zadatku,
u okupiranom Sarajevu, uspjeti. Bilo mu je jasno, kada je kretao u Sarajevo, ta ga tamo oekuje, jer je i partijska organizacija Sarajeva u to
vrijeme bila veoma oslabljena policijskim provalama, hapenjima i odlaskom mnogih lanova Partije u NOV. Bili su pohapeni i maltretirani
brojni pripadnici NOP-a i drugi graani na koje se oslanjala Partija. U
gradu je vladala atmosfera straha od hapenja, ubijanja, koncentracionih logora i raznih drugih zlostavljanja. Uprkos takvim okolnostima, u
gradu je ve bilo jasno svakom ko je pratio zbivanja na bojitima da e
faisti izgubiti rat i da su snage narodnooslobodilakog pokreta postale odluujui inilac na naem bojitu. I jedno i drugo je jasno govorilo o pobjedonosnom ishodu NOB-e, to je ohrabrivalo i podsticalo da
sve vie graana prilazi narodnooslobodilakom pokretu.
Poslije kapitulacije Italije, a naroito poslije II zasjedanja AVNOJ-a, trebalo je intenzivno politiki djelovati u redovima gradskog
stanovnitva i nastojati da to vei broj ljudi, sposobnih za oruje, stupa u redove NOV; da se iz gradova i dalje materijalno pomae oruana
borba i da se u njima stvaraju organi nove vlasti i politikih organizacija. Sve se ovo naroito odnosilo na Sarajevo, gdje su se tada nalazile
velike okupatorske snage kao i one njegovih saradnika i odatle djelovale protiv NOP-a. U Sarajevu su se pripremali i razraivali razni neprijateljski planovi, a posebno domaih izdajnika i svih koji su na razne
naine kalkulisali i nastojali da se pripreme za ouvanje svojih pozicija
u predstojeim dogaajima. S toga Sarajevo nije bilo samo poprite
politike borbe protiv kontrarevolucionarnih snaga okupatora i domae reakcije nego je bilo i veoma znaajno mjesto za pribavljanje informacija o neprijateljskim planovima i akcijama, kao i o drugim zbivanjima od interesa za NOP.
Sve ovo je opredjeljivalo pravce djelovanja partijske organizacije i
NOP-a u cjelini u Sarajevu. Kasniji dogaaji i postignuti rezultati u bor-

") Valter (Vladimir Peri) Izvjetaj Centralnom komitetu KPJ, od 17. oktobra 1943, Arhiv
CK SKBiH.

Odlomci iz izvjetaja Vladimira Perla Valtera CK KPJ po dolasku u Sarajevo od 17. X 1943.
godine. Podvlaenja u tekstu, kao I primjedbu da je vidio ovaj Izvjetaj, uinio je drug Tito.

bi partijske organizacije i NOP-a Sarajeva potvrdili su da je PK KPJ za

BiH izabrao za sekretara linost doraslu tim zadacima.
Kao iskusni partijski radnik, Vlado je nastojao da to prije sredi
partijsku organizaciju i da povee i organizuje pripadnike NOP-a. Jedna od prvih mjera bila je aktivizacija preostalih lanova Partije i formiranje partijskih elija primanjem u lanstvo aktivista ve provjerenih
kroz borbu u ilegalnim uslovima. U sklopu tih nastojanja, formirao je i
Mjesno povjerenstvo KPJ za Sarajevo, u koje je ukljuio najbolje lanove Partije zateene u gradu. Pred Povjerenstvo i lanove Partije odmah je vrlo realno postavio konkretne zadatke, nastojei da se izvri
ono to je u tim uslovima bilo najcjelishodnije i najvanije.
Uporedo sa tim mjerama, priao je uvrivanju novih kanala i
veza sa slobodnom teritorijom, partijskim rukovodstvima u sarajevskom regionu, sa Oblasnim komitetom KPJ za istonu Bosnu, Pokrajinskim i Centralnim komitetom KPJ, zatim sa tabovima partizanskih
odreda i jedinica NOV, koji su izvodili operacije blie Sarajevu.
Vlado je, u prvim mjesecima nakon dolaska u Sarajevo, nastojao
da stigne svuda, teei da to temeljitije upozna prilike u gradu i pripadnike narodnooslobodilakog pokreta, da procijeni njihove mogunosti i da jae podstakne ljude na borbu. Brzo je uoavao ta je mogue uiniti u pojedinim sredinama i kako da se koriste sposobnosti i
veze patriotski raspoloenih graana. Posebnu panju je posvetio prodiranju uticaja NOP-a u neprijateljske vojne formacije i institucije, nastojei da u njima stvori uporite koje e koristiti i u obavjetajne
svrhe, za kurirske zadatke, za snabdijevanje jedinica NOV orujem, sanitetskim materijalom i vojnom opremom, kao i za druge potrebe.
Tu njegovu aktivnost, kao i sreivanje i rast organizacije NOP-a,
mogue je pratiti iz dokumenata koja su ostala ouvana, kao dragocjena istorijska graa, u Vojnoistorijskom institutu, Arhivu CK SKBiH, Arhivu CK SKJ. U tim dokumentima Vlado je obavjetavao CK KPJ, PK,
oblasne i okrune komitete o stanju organizacije, o namjerama neprijatelja, o prilikama u gradu, o mjerama koje e Organizacija preduzeti,
traio savjete i miljenja, itd. Iz svega se moe vidjeti njegovo nastojanje da se razbije svaka zaaurenost organizacija NOP-a u gradu i da
one djeluju povezano i u sklopu optih planova i koncepcija NOB-e u
tom vremenu.
Za takvo djelovanje partijske organizacije i NOP-a u Sarajevu bile
su zainteresovane i partijske organizacije u okolnim mjestima, partizanski odredi, operativne jedinice, a posebno Vrhovni tab NOVJ i CK
KPJ. Zato je zajednika tenja bila da se stvore i osiguraju sa gradom
veze koje e doprinijeti da Sarajevo narodnooslobodilakoj borbi da
to vei doprinos. U stvaranju tih i takvih veza Vlado je pokazao veliku
inicijativu, upornost i snalaljivost. Nastojao je da se u svim pravcima
obezbijedi vie paralelnih veza. Ako bi jedna zatajila, ostajale su druge.
Istovremeno je teio da se veze odravaju i najsavremenijim sredstvima - radio-stanicama. Samo su se preko njih mogla, obostrano, pre-

nositi blagovremeno obavjetenja i poruke, jer su i sa malim zakanjenjima gubili u mnogo emu svoju vrijednost. Zahvaljujui Vladinoj
upornosti, sve organizacione, tehnike i druge potekoe bile su savladane, pa je uspostavljena radio-veza s Vrhovnim tabom, CK KPJ i
tabovima korpusa i nekih divizija. I tu je uspostavljena dvostruka
veza. Radio-stanice su bile tako smjetene da ih je neprijatelj mogao
teko otkriti.
Vlado je jedno vrijeme i sam bio ifrant. Depee, i izvjetaje CK
KPJ, PK KPJ za BiH, Oblasnom komitetu kao i partijskim rukovodstvima na sarajevskoj regiji sastavljao je sam. Za obavljanje svih tih poslova, u ilegalnim uslovima, bila je potrebna izuzetna radna sposobnost i
energija. Kada se danas itaju njegove depee i izvjetaji, onda se i iz
njih vidi njegova zrelost i osobine sposobnog revolucionara. Bio je kao
stvoren za partijski rad i borbu u ilegalnim uslovima. To je proizlazilo
ne samo iz njegovog dotadanjeg revolucionarnog iskustva nego i iz
line sklonosti, veoma razvijenog osjeanja da ocijeni ta treba initi i
da uoi slabosti neprijatelja, to je veoma vjeto umio da koristi.
I pored pisanih kontakata, Vlado je znao ta znae neposredni
razgovori i dogovori sa predstavnicima Centralnog, Pokrajinskog,
oblasnih komiteta i drugih partijskih tijela i vojnih tabova. Nalazio je
naina da esto, u raznim neprijateljskim oficirskim uniformama, sa
njihovim ispravama i vozilima, ode do slobodne teritorije, da podnese
izvjetaj i da se dogovori o daljim zadacima. Na taj nain se blie i ire
upoznavao sa procjenom situacije u zemlji, perspektivama borbe i dugoronim zadacima. Sve je to bilo od posebnog znaaja i koristi za
preduzimljivu i samostalnu linost kakva je bio Vlado. Traio je savjete,
provjeravajui tako i sebe i vlastite ocjene. U partijsku organizaciju
unio je nov stil rukovoenja. Umjesto da iz sigurnog sklonita, preko
nekoliko sar^dnika, rukovodi partijskom organizacijom, on je to zamijenio brojnim neposrednim kontaktima sa partijskim lanstvom i drugim pripadnicima NOP-a. Na taj nain mogao je da dobije obavjetenja
neposredno i da na osnovu toga usmjerava ljude i da im prua pomo.
To je, pored ostalog, doprinijelo da se brzo izmijeni i stanje u organizaciji i povea njen uticaj u Sarajevu.
Vlado je uoavao raspoloenje stanovnitva Sarajeva, razna kolebanja i strahovanja, kao i tenje da se iznae i izie na pravi put. I on
se, u toj sredini, dobro snaao. Stalno i iroko se povezivao s ljudima,
direktno ili preko organizacije, i uporno se borio za bratstvo graana
Sarajeva, ukazujui da je svima koji se nisu ogrijeili o NOB, mjesto u
NOP-u i u borbi za osloboenje. Aktivnost NOP-a trebalo je usmjeriti
na to da se onemogui neprijateljska vlast i da grad dadne to vei
obol pobjedi nad neprijateljem. Kako su mjeseci prolazili, tako je organizacija NOP-a u gradu rasla kao i njen uticaj, da bi u drugoj polovini
1944. godine NOP imao uvid i uticaj u svim sredinama, pa i u neprijateljskim ustanovama.

Vlado je umio da se prilagodi ljudima. Kao sekretar Komiteta,

svjestan je bio da uspjeh pokreta zavisi od doprinosa njegovih brojnih
pripadnika iz svih drutvenih slojeva. Znao je da pokrene mlade, da
pronae sadraje rada koji su omladinu pribliavali ciljevima NOP-a.
Znalaki je radio i sa starijim, zrelim i iskusnim ljudima. O njemu kao
partijskom rukovodiocu veoma su pohvalno govorili ugledni javni radnici, pravnici, Ijekari, prosvjetni radnici i drugi ljudi sa kojima je dolazio
u dodir. Svi oni istiu da je bio ubjedljiv u argumentovanju, da je dobro
poznavao vojno-politiku situaciju i da je sa lakoom mnoge od njih
ukljuio u rad organa Partije, NOF, NOO grada Sarajeva i u druge poslove pokreta. Isto tako, sa uspjehom je radio na stvaranju organizacije
Antifaistikog fronta ena, to je, takoer, doprinijelo da organizacija
NOP-a u Sarajevu obuhvati najire patriotski raspoloeno stanovnitvo
i da time bude jo snanija i sposobnija u izvravanju svojih tadanjih
zadataka.
Vlado se veoma mnogo brinuo o ljudima, a naroito o onim sa kojima je neposredno radio u pokretu. Moe se to zakljuiti ne samo po
njegovom velikom zalaganju i aktivnosti u organizaciji Narodne pomoi
nego i po brizi za one koji su pali u ruke neprijateljske policije, ustaa i
Gestapoa, ili koji su bili otjerani u koncentracione logore. To se vidi i iz
njegovog pisma od 23. maja 1944, upuenog Centralnom komitetu
KPJ, u kome pokree inicijativu za zamjenu 11 aktivista drugova i drugarica iz Sarajeva koji su se nalazili u konclogorima Stara Gradika i
Jasenovac, za neprijateljske zarobljenike. Zalagao se da se izvri slina razmjena za ranijeg sekretara partijske organizacije Esada engia.
Za itavo vrijeme rada i borbe u Sarajevu, do svoje tragine pogibije, Vlado je prednjaio linim primjerom. Poznato je da se izlagao
raznim opasnostima i rizicima. Pojavljivao se iznenadno i pred istaknutim neprijateljskim funkcionerima, govorei im ko je, koga predstavlja i
ta od njih trai. Kada je izlazio na slobodnu teritoriju, izlagao se raznim opasnostima. Planirao je i nekoliko uspjelih akcija obavjetajne i
druge prirode. Vlado je bio ovjek velike moralne snage i stalno spreman na podvige. Neko je u narodnooslobodilakoj borbi zbog jednog
podviga slavljen kao junak, a za Vladu su vezani mnogobrojni podvizi i
to od velikog znaaja za optu stvar. Moe se rei, gotovo da su svi
njegovi poduhvati bili uspjeni i za divljenje. Pojedincima je ponekad
izgledalo da je sklon avanturama. Posmatrai su mogli da dobiju takav
dojam, ako nisu shvatili da podvizi i hrabri postupci razbijaju strah i umalost i da mobiliu druge na borbu. Mnogi su i na ustanak, NOP i revoluciju smatrali avanturom, a ivot je pokazao suprotno.
Naa narodnooslobodilaka borba i revolucija su omoguile da iz
redova naih naroda i narodnosti dou do izraaja daroviti, hrabri mladi
ljudi, kao organizatori ustanka, politiki i vojni rukovodioci, organizatori NOP-a. Oni su na svojim pleima nosili teret revolucije i za nju ginuli.
Takav daroviti mladi ovjek bio je i Vlado Peri. Bio je kooptiran u MK
KPJ u Sarajevu kada jo nije imao ni pune 22 godine. Vlado je, prije

svega, bio hrabar i talentovan partijski radnik. O njemu se u kazivanjima onih, koji su s njim radili posljednjih godina u Sarajevu, u literaturi i
filmu, govori gotovo iskljuivo kao izvrsnom obavjetajcu, od kojeg je.
zaista, NOV dobivala dragocjene podatke. To je neosporno. Meutim,
ta njegova obavjetajna djelatnost je bila samo jedan oblik partijskog
rada, koji je, zbog njene prirode, morao on, gotovo sam, lino obavljati. Ta djelatnost se zasnivala na veoma irokoj i sveobuhvatnoj organizaciji NOP-a sa velikim uvidom u sve ono to se deavalo u gradu. Kao
rezultat rada organizacije NOP-a, hiljade Sarajlija, u tom vremenu, stupile su u nae redove. Grad je dao i znaajnu materijalnu i drugu pomo za potrebe NOB-e. Ljudi su preko Vlade upoznali organizovanost,
odlunost i snagu naeg pokreta. Treba proitati Vladina pisma, pa da
se vidi sa koliko je upornosti nastojao i ubjedivao operativne jedinice
da priu blie gradu, kako bi se olakao masovniji odlazak ljudi iz grada u nau vojsku.
Vlado je pripadao mlaoj generaciji, roenoj u prvoj godini poslije
zavretka prvog svjetskog rata. On je s tom generacijom rastao i, kao
hiljade njegovih vrnjaka, borio se da Jugoslavija postane drukija, da
u njoj ne bude nacionalne neravnopravnosti i socijalne eksploatacije.
Brojne pripadnike te i drugih generacija krasio je, u tom nastojanju,
borbeni ar i zanos. Vlado je, iako veoma mlad, bio olienje nae partije u gradu, njene postojanosti i odlunosti da borbu dovede do pobjede.
Kako su se u 1945. godini pribliavale snage NOVJ Sarajevu, njemaki okupatori i njihovi saradnici - ustae i etnici - bili su sve bjenji i nemilosrdniji. Znali su da je rat izgubljen, ali su nastojali da iza
sebe ostave to veu pusto, kako bi se zemlja nala u to teim prilikama usljed neimatine, gladi i razaranja. U okviru tih i takvih priprema,
neprijatelj je namjeravao da, prilikom povlaenja iz Sarajeva, uniti
najvrednije i najvanije ureaje: u Elektrinoj centrali, Glavnoj poti,
Fabrici duvana, Glavnoj eljeznikoj radionici, Vojnotehnikom zavodu
i da porui velike eljeznike mostove. Upoznata sa svim tim neprijateljskim namjerama i pripremama, partijska organizacija grada, zajedno sa ostalim pripadnicima NOP-a, pripremila se da u tome onemogui
neprijatelje, u emu je i uspjela. U tim presudnim asovima, kada su
jedinice NOV gotovo ovladale gradom, Vlado je smatrao svojom dunou da bude sa oruanim grupama - radnicima i omladinom koje su spreavale neprijatelja da minira objekte. Iz iskustava je znao
da prisustvo rukovodioca u bdrbi podstie i ohrabruje ljude. U noi izmeu 5. i 6. aprila, kada se neprijatelj ve povlaio, Vlado je idui od
Elektrine centrale u Fabriku duvana, da bi tamo uestvovao u gaenju
zapaljenih skladita duvana, negdje u blizini Brankove ulice, bio raznesen granatom. Borbene grupe su izvrile zadatak, a time je ispunjeno i
obeanje koje je Vlado dao Partiji.
Od poetka ustanka do Vladine pogibije proteklo je punih 46 mjeseci, a on je u okupiranom Sarajevu i Tuzli proveo na partijskim zadaci-

ma 37 mjeseci. Dakle, vie od 3 godine. To su bile tri godine surovih i

iscrpljujuih uslova ilegalne borbe, ali i dugotrajnog samopotvrdivanja
ljudskih vrijednosti ovog komuniste. Vladina aktivnost je dopirala u sve
dijelove Sarajeva, te je doprinijela da se njegovo prisustvo osjeti u gradu, Rodoljubivo stanovnitvo grada znalo je da se on nalazi tu, medu
njima, i to ih je bodrilo. Meutim, i okupator, i njegove sluge osjetili su
to isto, pa su nastojali da uine sve to im je bilo u moi da Vladu uhvate i da ga onemogue, ali u tome nisu uspjeli. Masovna podrka stanovnitva narodnooslobodilakom pokretu omoguila je da bude blagovremeno obavijeten o namjerama neprijatelja, o hapenjima, o
dranju uhapenih pred neprijateljem i da, prema tome, ocijeni ta treba initi kako bi se izbjegle neprijateljske zamke. Ali i Vladina sposobnost da blagovremeno sam ocijeni odakle prijeti opasnost, ono je to,
takoe, objanjava kako je uspio da se tako dugo odri na zadacima u
tekim uslovima rada u okupiranim gradovima.
Vlado je odlikovan Ordenom narodnog heroja 22. jula 1949. godine. Tim ordenom odlikuju se najhrabriji meu hrabrim, a takav je i bio
Vladimir Vlado Peri Valter. Nalazio se u gradu kada su okupatorske
trupe ulazile, a nije imao sree da vidi slobodno Sarajevo i da sa svojim
drugovima i graanima podijeli radosti pobjede. Brojni graani Sarajeva, koji su u toku rata uli i znali mnogo o tom neustraivom ovjeku,
nisu imali prilike da ga poblie upoznaju. Pripadnicima NOP-a i drugim
ljudima iz Sarajeva ostalo je da prepriavaju i opisuju podvige tog mladoga ovjeka. Preko 15000 Sarajlija 10. aprila 1945. godine prisustvovalo je sahrani Valterovih posmrtnih ostataka, odajui mu i na taj nain
dunu potu i zahvalnost.
Valter ne moe biti zaboravljen. U rodnom Prijepolju, Beogradu i
Sarajevu posebno se uva uspomena na Vladu. Podignute su mu spomen-biste, a njegovim imenom nazvane su neke radne organizacije,
kole, ulice i drutvene organizacije. U Sarajevu, nizvodno od novog
mosta Skenderije, na desnoj obali Miljacke, pred zgradom koja je pripadala Elektrinoj centrali, postavljena je bista Vladimira Peria Valtera. To je nedaleko od mjesta njegove pogibije, a danas jednog od najivljih saobraajnih vorova grada. Bista predstavlja Vladu u zimskom
kaputu sa podignutom kragnom, kao da se elio zatititi od zime i neijih nepoeljnih pogleda. Na tom mjestu je skoro uvijek buno. Tutnje
automobilski motori, tramvajski tokovi, ure i u prolazu se dovikuju
stotine prolaznika. I sve se to deava u blizini Vladine biste, koji kao da
je i dalje na strai, ali sada posmatra nove narataje kako prolaze i raduju se ivotu, upravo tu, gdje je njegov ivot prestao.
Kada prolazim mimo ovog skromnog spomenika, ili pored grobnice narodnih heroja u Velikom parku, gde se nalaze i Vladini posmrtni
ostaci, pred oima mi iskrsne njegov lik, ozbiljan, blijedo i mravo lice,
isturene one jabuice, stisnute tanke usne i blage tamnosmede oi.
Zimi je gotovo uvijek, kao i na ovoj bisti, imao podignutu kragnu zimskog kaputa. Tako ga je nosio uoi i poslije Nove 1942. godine, koju

smo doekali zajedno sa Olgom Marasovi, u stanu Ivice Krulja, u

Gornjoj Breki 28, sastavljajui proglas Mjesnog komiteta KPJ graanima Sarajeva. Pred kraj 1941. godine, osjetili smo potrebu da se Komitet, na taj nain, poetkom Nove godine, obrati graanima. Nije mi bilo
poznato da li je o tome postojao neki dogovor sa drugovima iz Pokrajinskog komiteta, ali znam da je Vlado bio uporan da ovog puta letak
napiemo sami. Tako smo i postupili. Zadatak je bio povjeren Vladi i
Olgi. Trebalo je da to uine uoi Nove godine, da bi ga Partijska tehnika to prije odtampala i rasturila po gradu, pa su i mene pozvali da im
se prikljuim.
Poslije veere njih dvoje su prili poslu. Pisali su, brisali, dotjerivali i itali ono to su napisali. To su radili u manjoj sobi, u koju sam i ja
koji put zavirio da bih ocijenio kada e zavriti posao. Vlado nije znao
za umor i nastojao je da se te noi izvri zadatak. Kada je letak bio napisan, tada su predahnuli. Nastao je spontan razgovor i ak ala na
raun onog to smo doivjeli u godini koja je prola. Svanjivalo je jutro, poinjao je prvi dan Nove godine. Morali smo to prije otii iz tog
stana da ne budemo primijeeni. Padao je gust snijeg, pa je vidljivost
bila slaba. Nas troje smo se uzeli ispod ruku i spustili se kliui se niz
Bjelave. Silazili smo dolje, u centar grada, koji se budio, u kome emo
se i mi uskoro razii svako na svoju stranu, sa novim obavezama, na
nove zadatke. Sustizali smo prolaznike, veinom radnike koji su urili
na posao. Oni nisu mogli pretpostaviti da se tu, meu njima nalaze lanovi Mjesnog komiteta Komunistike partije koji su noas napisali letak, o kome e uskoro da bruji u Sarajevu. Lijepa je bila ta Nova godina, moda najljepa u naoj mladosti. O tome to e nam ta godina
donijeti, nismo razgovarali, ali, prema nama bila je nemilosrdna: Olga
e biti uhapena i muena, a Vlado i ja ranjeni. Nismo doekali da se
poslije pobjede naemo sa Vladom i da bar jo jednom zajedno siemo niz Bjelave.
Vladimira Vladu Peria Valtera prihvatilo je Sarajevo kao svog borca i graanina. On je postao pojam i legenda borbe Sarajeva u revoluciji.

akademik PAVLE FUKAREK - SAVO PREDA

SLAVIA VAJNER IA*

Jednom smrtniku nije lako postati legenda, dakle, linost koja izraava odreeni dio historije naroda u periodu revolucionarne borbe
radnike klase. Ta linost, prije svega, morala je prisvojiti sve plemenito i revolucionarno to odraava osnovna stremljenja cijelog radnog
naroda i njegove avangarde i biti spremna da se bori za realizaciju tih
tenji svim svojim umnim i fizikim snagama, ne prezajui ni od kakvih
opasnosti, pa ni od svjesnog rtvovanja ivota. Takva linost u sazrelim
uslovima konanog obrauna sa zaostalou postaje olienje brojnih
progresivnih pogleda koji su stvarali te zrele uslove za konani
obraun. I zato je u njoj, u toj legendarnoj linosti, utkano sve ono to
je kao najplemenitije i najhumanije dolo do izraaja u stvaranju boljih
odnosa meu ljudima.
Jednim kratkim prikazom ivota i rada Slavie Vajnera ie pokuaemo da osvijetlimo njegov revolucionarni put - od prve mladosti
do junake smrti na Romaniji - kao jedan logian niz u sazrijevanju i
opredjeljenju za humane i progresivne ideale ovjeanstva koji su ga
vodili i doveli do legendarne historijske linosti.
Slavia Vajner se rodio 27. juna 1903. godine u Novom Vinodolu,
naprednom i pitomom mjestu Hrvatskog primorja. Otac Duan, umarski inenjer, i majka Slavica, roena Jei, koji su imali jo etvero djece - Jelenu, Vlatku, Blanku i eljka,1) bili su esto zbog potrebe
dravne slube premjetani po raznim mjestima irom Hrvatske. Tako
je Slavia ve u svom prvom djetinjstvu upoznao ljude i krajeve Like,
Banije, Zagorja i Podravine. Tako je osnovnu (puku) kolu zavrio u
historijskom gradu Iloku na Dunavu. U poetku prvog svjetskog rata,
1914. godine, nalazimo ga u Bjelovaru, u prvom razredu tamonje
" Dio rada poslije oznake na strani 823 napisao je Savo Prea
') Tragajui za Slaviom, ustae su 1941. godine pronali i uhapsili i njegova brata eljka
koga su, nakon dugotrajnih muka u Jasenovcu, prebacili u Liku. gdje su ga bacili u jamu Jadovno.
Vidi govor Ivana Ania, predsjednika Udruenja SUBNOR-a u Novom Vinodolskom povodom otkria spomenika Slavii Vajrieru ii u Novom Vinodolskom, 15. marta 1979. godine.

Kraljevske realne gimnazije u kojoj, kao dobar dak, zavrava sedmi

razred polovinom 1920. godine. Pod uticajem oktobarske revolucije, a
moda jo vie, revolucije u susjednoj Maarskoj, aci gimnazije u
Bjelovaru pokreu 1921. godine trajk zbog uskraivanja slobodnog
kretanja i drugih ogranienja koja su, iz straha od revolucionarnih kretanja, nametnule kolske vlasti u tadanjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Slavia je stavljen u red onih koji su organizirali ovaj trajk te
je iskljuen iz kole bez prava na dalje redovno kolovanje. Zbog toga
osmi razred gimnazije sprema kao privatni uenik i polae ga u Realnoj gimnaziji u Koprivnici, a tu pristupa i ispitu zrelosti - maturi, kada
je proglaen jednoglasno zrelim za polaenje viih tehnikih nauka,
kako to stoji u originalu njegove maturalne svjedodbe. 2 )
Slavia se upisuje na Zagrebako sveuilite, gdje mu je na tada
njem Graevno-ininjerskom odjelu Tehnikog fakulteta, 16. januara
1928. godine, izdata diploma graevinskog ininjera.
Za vrijeme studija na Zagrebakom sveuilitu bio je izabran za
predsjednika Udruenja studenata Tehnikog fakulteta u kojem se
svesrdno borio za objedinjavanje svih studenata na tada postojeim
jugoslovenskim tehnikim fakultetima u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani.
Na liniji progresivnog jugoslavenstva, Slavia se ve tada svesredno zalagao za bratstvo i jedinstvo naroda meu buduom tehnikom inteligencijom. Znaajno je za ovo udruenje da se ono borilo protiv dovoenja na rukovodee poloaje stranih strunjaka koji su mogli da
djeluju u pravcu dovoenja jugoslovenske privrede u ovisnost od stranog kapitala i drugih uticaja.
U decembru 1926. godine uestvovao je na skuptini Saveza
strunih udruenja studenata jugoslovenskih tehnikih fakulteta u
Ljubljani. Na ovoj skuptini je doao do izraaja sukob izmeu shvatanja onih koji su stajali na pozicijama o apolitinosti studentskih udruenja i onih koji su bili za njihovo jasnije opredjeljivanje za naprednu
politiku i kulturnu sadrinu u radu i akcijama. Iz sauvanog pisma,
upuenog, 12. decembra 1926. godine buduoj svojoj drugarici Slavi,
saznajemo da je Slavia bio toliko zadovoljan uspjehom prve redovne
skuptine ovog Saveza, koji je, kako sam kae, da se ne hvali, gotovo njegovo djelo. Iz toga dragocjenog pisma saznajemo i to da je
poetak raspravljanja o organizaciji i zadacima Udruenja na ovoj skuptini, pokazao da delegati pojedinih drutava sasvim krivo shvaaju
zadatak i cilj Saveza, tako da je Slavia ve pomiljao da je sve uzaludno. Meutim, zahvaljujui i njemu, rasprava se brzo okrenula u drugom pravcu i obuhvatila ono to je ve tada mnogim naprednim mladim intelektualcima lealo na srcu, a to je bilo - bratstvo i jedinstvo
naih naroda i slobodna zemlja.
') Vladimir Blakovi: Cia na maturi, Vijesnik, Zagreb, 21. 1. 1952; Pedeset godina
gimnazije u Koprivnici, kolske novine VII, br. 1, Zagreb 30. 3. 1956; V. vec: Prva matura
1921, Glas Podravine, Koprivnica, 29. 10. 1966.

On u tom pismu pie i ovo:

... No to smo dublje ulazili u diskusiju bivala je sve stvarnija i itavu je Skuptinu pomalo obuzimao onaj pravi duh, koji je potreban i
koji se je svakako oekivao tako da je moralan uspjeh Skuptine bio
neopisiv, i to se osobito videlo u vee na drugarskom sastanku... Bilo
nas je na tom sastanku oko 80, iz svih krajeva nae drave... Svi smo
bili jednoduni. Pokazalo se da mladi narataj koji je tek na pragu ivota
sasvim drukije shvaa nae jedinstvo drave, nego li ga nai stari provode u praksi. Videlo se, da e mlada generacija poi sasvim drugim
putevima.
Neposredno nakon zavrenih studija, Slavia odlazi na odsluenje
vojnog roka. Kao ininjer graevinarstva, on slui u ratnoj mornarici u
Tivtu svoj skraeni aki rok od 22. januara do 22. decembra 1928.
godine. U bukvici (vojnoj knjiici) mu stoji da je u vojnoj slubi bio
vrlo dobar, miran i pouzdan, te osposobljen za podnarednika aka
tehniara. Kasnije, poslije brojnih vojnih vjebi, priznat mu je in ininjerskog potporunika.
Nakon odsluenja vojnog roka, u januaru 1929. godine stupa u
dravnu slubu kao ugovorni (kontraktualni) slubenik u svojstvu
ininjera u Higijenskom zavodu u Zagrebu. U septembru iste godine
stupa u brak sa svojom studentskom ljubavlju, Slavom Ivanevi, profesoricom istorije.
U Zagrebu, u Higijenskom zavodu Slavia stupa u neposredniji
kontakt sa KPJ. U ovoj ustanovi postojala je ve tada jaka elija partijske organizacije 3 ) u kojoj je sekretar bio dr Milo Aranicki i lanovi dr
Hrvoje Ivekovi, dr Pavle Gregori Pajo, ing. Jovan Dugoevi i drugi,
sve poznati revolucionari i aktivni uesnici u NOR-u. Slavia je tu bio
aktivan, a uestvuje u glavnoj aktivnosti grupe i njihovih simpatizera
koja se oitovala u prikupljanju Crvene pomoi, u irenju ilegalnog
partijskog materijala, u sakrivanju i davanju smjetaja istaknutim partijskim linostima na prolazu ili za vrijeme boravka u Zagrebu...4) Treba istaknuti da je medu simpatizerima Partije bio i direktor Higijenskog zavoda u Zagrebu, dr Berislav Bori, kasnije, zbog svoje progresivne orijentacije, postao rtva ustakog antikomunistikog terora.
U decembru 1929. godine Slavia dobiva dekret o premjetaju
u Banjuluku, sa obrazloenjem - da pomogne u razvoju tek osnovanog Higijenskog zavoda Vrbaske banovine. Stupio je na dunost 24.
januara 1930. godine. U isto vrijeme dolazi do provale policije u partijsku organizaciju Higijenskog zavoda u Zagrebu. U toj provali, kada su u
toku februara mjeseca 1930. godine u dva navrata vrena hapenja komunista iz zagrebakog Higijenskog zavoda, zagrebaka policija hapsi
') Mladen Ivekovi: Hrvatska lijeva inteligencija od 1918-1945, knjiga I, Naprijed, Zagreb, 1970. str. 275. Milo Aranicki: Higijenski zavod u Zagrebu - Crvena opasnost, Zbornik
seanja aktivista jugoslavenskog revolucionarnog radnikog pokreta 1917 T- 1929, knjiga I, Kultura, Beograd
') Mladen Ivekovi - isto kao i pod prethodnom oznakom 3, strana 276.

i Slaviu, optuujui ga za aktivnost na irenju komunistike propagande. Tada se, 17. februara 1930. godine, ustrojava i policijski karton sa
podacima i fotografijom ininjera Slavie Vajnera kao linosti koja je
bila aktivna u irenju komunistikih ideja.
U Banjaluci Slavia nalazi novu revolucionarnu sredinu, iza koje
stoji organizacija KPJ i u koju se on, sa ve svojim potvrenim naprednim i humanim opredjeljenjima i borbenim sklonostima, vrlo brzo povezuje i aktivira punim srcem i razumom. Povezuje se sa ve tada poznatim borcima protiv estojanuarske monarhistike diktature, dr Mladenom Stojanoviem, Safetom Krupiem, Vaom Butozanom, Jovanom Doreviem i drugima. Uestvuje u osnivanju i postaje stalni saradnik progresivnog Kluba akademiara Banjaluke (KAB).5)
U aktivnosti KAB-a oituje se naroito jak uticaj na napredno i
borbeno opredjeljivanje studentske omladine i na njihovo povezivanje
sa radnikom i seoskom omladinom. Kroz struna i nauna predavanja, proeta naprednim revolucionarnim duhom, jednako kao i neposrednim djelovanjem, vodi se tu borba na otimanju svakog mladog intelektualca od pogubnog uticaja reakcionarnog nacionalizma i faizma,
kojim je tada bila proeta zvanina politika predratne Jugoslavije. Tu
se nalazi i Slavia koji svojim javnim predavanjima, aktivirajui ostvarivanja saradnje studentske i seoske omladine, na svoj neodoljivi nain,
ve iskusnog marksiste, uestvuje u jaanju naprednog omladinskog i
radnikog pokreta.
U sjeanjima Milorada Gajia nalazimo sljedee podatke o tome:
Jedna od prvih akcija KAB-a, u ljeto iste godine po osnivanju,
bila je i anketa kojoj je bio cilj socioloko-ekonomsko istraivanje krajikog sela. Organizovana je prva dobrovoljna radna akcija u selu ardaanima nedaleko Klanica. Tu su studenti kopali higijenske bunare,
Ijekari pregledavali seljake... U ovoj radnoj koloni studenata bili su i
in. Slavia Vajner i dr Danica Perovi. Akcija je nailazila na izuzetan
prijem kod seljaka, bila je izvanredno dobro pogoena forma za rad i
uticaj Partije na selu...8)
U Banjaluci su roeni Slaviini sinovi: Dobria, 2. marta 1931, i Neboja, 28 maja 1934. To njemu namee nove obaveze koje proistiu iz
potreba o njezi i odgoju djece, ali to Slavii ne predstavlja razlog da
mijenja svoju revolucionarnu aktivnost na drutvenom planu. On sa
jednakim interesovanjem i nesmanjenim entuzijazmom izvrava sve
zadatke kojima ga zaduuju u okviru KAB-a.
Policija je u Banjaluci 1936. godine izvrila provalu u partijsku organizaciju. I ovoga puta, kao to je bio sluaj ranije, 1930. godine u Zagrebu, i u Higijenskom zavodu u Banjaluci policija otkriva komunisti') Duanka Kovaevi: Iz rada organizacije KPJ u Banjaluci od 1935-1941 godine.
Zbornik Banjaluka u novijoj istoriji, 1878 -1945, Banjaluka, 1976, strana 466.
) Milorad Gaji: Partijska organizacija Banjaluke od 1929. do 1935. godine, Zbornik Banjaluka u novijoj istoriji, 1878 - 1945, strana 436.

S "

B16

k a r t 0 n S,8V,4e V a i n e f a 0tV0re

" d

8 t r 8 n e ZB

9fbake policije nakon hapenja 1930

ke aktiviste. U ovom zavodu ne djeluje samo Slavia Vajner nego i dr

Milo Aranicki, dr Vaso Butozan, Mira Mileti-Vinterhalter i dr.7) I Slavia Vajner je tako postao ponovno nepoudan vlastima zbog aktivnosti na razvijanju komunistike propagande, pa je sredinom 1936. godine premjeten u Higijenski zavod u Sarajevu. Ipak je ostao na slobodi, jer policija nije raspolagala vrstim dokazima kojim bi opravdala
njegovo hapenje. Kako se moe vidjeti iz dokumenta, Slavia Vajner,
pored ostalog, premjeten je iz Banjaluke i na osnovu zahtjeva tadanjeg direktora Higijenskog zavoda koji je bio na liniji monarhistike i
velikosrpske orijentacije.
Stigavi 1936. godine u Sarajevo, Slavii nije trebalo mnogo da se
i ovdje brzo povee sa progresivnim intelektualcima i komunistima.
Svojevrsnim drueljubljem i neposrednou ubrzo tu stie brojne prijatelje. Njegova izuzetna linost, iroke kulture i visokog struno-teh-J
nikog znanja, postaje vrlo brzo pokreta brojnih naprednih akcija u
gradu.
U 1938. godini izabran je za tajnika sarajevske Sekcije Udruenja
jugoslovenskih ininjera i arhitekata (UJIA) i na tom mjestu, od tada pa
kroz niz godina, sve do faistike okupacije Jugoslavije i odlaska na
osloboenu teritoriju, odvija se njegova iroka i plodna aktivnost.
Sauvani zapisnici sjednica Upravnog odbora ove sekcije pruaju
dokumentarni materijal koji osvjetljava svestranu linost Slavie kao
borca za nove socijalno-politike i strune sadraje u radu samog
udruenja. On postaje pokretaka snaga u borbi protiv tradicionalno
ogranienog i samo na strune probleme usmjerenog Udruenja i
pretvara ga postepeno u jaku socijalno-ekonomsku i drutveno-politiku organizaciju, koja prerasta podruje tehnikog i strunog interesovanja. On povezuje Udruenje sa ostalim strunim i drugim, drutvima u Sarajevu, a posebno sa profesorskim udruenjem, u kojem su
aktivni, po idejama njemu poznati i bliski, profesori Jovan Kri, Marcel
najder, Stjepan Tomi, Kalmi Baruh i drugi. Uporedo sa njima, povezuje se i sa naprednim studentskim pokretom te nastupa na javnim
Usmenim novinama i predavanjima koja postaju trn u oku sarajevske
reakcije i vrlo brzo ih zabranjuje Uprava policije.
Treba, nadalje, spomenuti Slaviino nastojanje da Udruenje ininjera i arhitekata stupi u saradnju i pomogne osnivanje i rad zadruge
Samopomo, koju su osnovali napredni sarajevski studenti, zatim
njegovu podrku organizovanoj akciji protiv skupoe, koja je nala
odraza i u posebnom odboru Udruenja za borbu protiv pekulacije i
povienja cijena graevinskog materijala, irina kojom se u borbenim
akcijama oko prava ininjera i arhitekata odlikovalo Udruenje, u'kojem je bio dua Slavia Vajner, izazvalo je i nastojanje drugih strunih i
') Detaljnije podatke o tome razdoblju vidi u lanku: Milan Vukmanovi, Partijska i skojevska organizacija Banjaluke na udaru reima 1935-1936. godine. Zbornik: Banjaluka u novijoj
istoriji 1878-1945.
52 - Sarajevo u revoluciji

817

profesionalnih udruenja u gradu Sarajevu, kao, na primjer, Udruenja

zanatlija i Udruenja tehniara, da se u akcijama poveu i zajedniki
nastupaju.
Vrlo je karakteristino i, za Slaviinu politiku akciju i taktiku u Sarajevskoj sekciji UJIA, njegov postupak prilikom hapenja ininjera hernije Fuada Midia, zaposlenog u Tvornici ilima. Ing. Fuada Midia8)
poetkom mjeseca aprila 1940. godine uhapsila je sarajevska policija
pod optubom da je saradnik komunistikog pokreta. On je u to vrijeme bio i lan Upravnog odbora Udruenja, pa je Slavia tu okolnost iskoristio i sproveo akciju da se uhapeni drug spasava iz zatvora Beledija i od policijske torture.
U knjizi sjednikih zapisnika Upravnog odbora UJIA nalazimo zabiljeene podatke o tom sluaju iz kojih se vidi da je spiritus movens
ove akcije bio Slavia Vajner.8)
Jo u 1938. godini vraaju se u Sarajevo sa Univerziteta u F^agu i
sa kolovanja u Parizu brojni napredni tehniki strunjaci i kulturni
radnici, kojima su nenarodni reimi onemoguavali ili oteavali studiranje u zemlji. Njihovo prisustvo u gradu osjea se i u nizu akcija strunog i kulturno-prosvjetnog karaktera kao to su osnivanje i iroka aktivnost umjetnike grupe Collegium artisticum 10 ). O naprednoj umjetnikoj grupi Collegium artisticum napisao je dr Oskar Danon vrlo
nadahnut lanak u kojem je plastino odslikao stremljenja studentske
omladine i mladih intelektualaca u Sarajevu. U ovom lanku on spominje i Slaviu kao javnog radnika, aktivno ukljuenog u napredni pokret.
I zaista, na inicijativu Slavie, Collegium artisticum krajem 1940. godine se sastajao i vrio uvjebavanje svog umjetnikog programa u

) Inenjer hernije Fuad Midi bio je 1941. godine lan Osnovne partijske organizacije u
sarajevskoj Tvornici ilima. Nisim Albahari: Od aprilskog rata do ustanka, Edicija Sarajevo u revoluciji, tom II, Sarajevo 1977, str. 63. Poginuo je 6. aprila 1945. godine prilikom odbrane Glavne
pote od neprijateljske soldateske koja je u bjekstvu naputala Sarajevo.
') Tako u zapisniku sa sjednice Upravnog odbora dd 16>. 4. 1940. godine stoji:
Kol. Midi je uhapen i potrebno je da se informiemo za njega preko poznanstava. Kol.
Popara (tadanji predsjednik Upravnog odbora, napomena P. F.) e otii i informisati se.
U zapisniku sjednice od 30. 4. 1940. stoji:
Za kol. Midia se informisalo. Kol. Midi alje dopis koji ita kol. Vajner.. (Dopis, naalost, nije sauvan. Napomena P. F.)
U zapisniku sa sjednice od 13. 8. 1940. stoji:
Kol. Stipeti predlae da se uputi apel gosp. Banu po predmetu otputanja iz slube kol.
Midia, te da se zamoli da se ta odluka povue.
U zapisniku od 20. 8. 1940. stoji:
Da se namjeravana intervencija i apel na gosp Bana odgodi do konanog rjeenja sudske istrage o sluaju kol. Midia. Za posjetu kol. Midiu odreeni su kol. Jai i amanek.
U zapisniku sjednice od 27. 8. 1940. stoji:
Kolegu Midia e u subotu posjetiti kol. Vajner.
U zapisniku sjednice od 10. 9. 1940 stoji:
Kol. Vajner referie o kol. Midiu, osloboen je i rehabilitovan. Potrebno je preduzeti
korake kod nadlenih vlasti da se kol. Midi vrati u Banovinsku slubu.
'") Dr Oskar Danon: Fonetikom Collegium artisticum Zbornik sjeanja aktivista revolucionarnog radnikog pokreta 1935-1941. godine etrdeset godina, knjiga III, Kultura, Beograd, 1960.

prostorijama Udruenja ininjera i arhitekata, kada drugi nisu smjeli

ustupiti svoje prostorije bojei se policijskih represalija.
U svestranom radu na okupljanju naprednih tehnikih i drugih
strunjaka u Sarajevu, Slavia je stekao vie iskrenih prijatelja i saradnika i sa nekima od njih je odravao ne samo strune nego i neposredne, vrlo prisne drugarske veze, i ne samo sa tehnikim strunjacima
nego i sa mnogim drugim naprednim intelektualcima koji su ga poznavali kao borbenog marksistu i kao takvog cijenili i potovali, lako je na
mnoge svoje poznanike djelovao kao ozbiljan i odmjeren ovjek, Slavia je bio vrlo otvorene i vesele naravi. Nije mu bilo teko da se prikljui i uestvuje u pjesmi, ali i u drugom veselju.
U zajednikim etnjama na cjelodnevnim izletima u okolicu Sarajeva ili prilikom duih strunih ekskurzija, Slavia je koristio svaku priliku da u razgovorima sa drugovima upozna i saslua njihove nevolje i
dileme, te da svojim velikim otvorenim srcem i optimistikim vizionarskim uvjerenjem kae u pravo vrijeme prave rijei. Tako je on stvarao
iri krug svojih iskrenih prijatelja, od kojih su mnogi kasnije bili njegovi
saborci u NOR-u.
Moda treba istaknuti da je on bio i organizovani lovac, ali ne onaj
koji lovi zbog trofeja, nego onaj koji kao ljubitelj prirode odlazi u okolicu Sarajeva da bi naao odmor i nesmetano razgovarao sa prijateljima
koji su ga pratili.
Jedan od najintimnijih prijatelja bio mu je ing. Julije Stipeti sa
kojim je dugi niz godina saradivao u Upravnom odboru Sarajevske
sekcije i kasnije drutva jugoslovenskih ininjera. Ing. Stipeti u sporazumu sa Slaviom se prihvatio lanstva u urednitvu novog asopisa
Ininjer, kroz koji je trebalo odluno mijenjati politika opredjeljenja
i stavove tehnike inteligencije u ve izraenom narastanju faistikih i
protunarodnih stremljenja.
Medu njegovim prijateljima i saradnicima treba spomenuti jo i ininjere Veljka Vukovia, Jahijela Fincija, Emerika Bluma, Emanuela amaneka, Muhameda Kadia, Slavka Suvajdia, Aleksandra Trumia,
uicu Saloma, Radu Kneevia i mnoge druge koji su mu bili na svoj
nain iskreni prijatelji i saradnici.
Mladim ininjerima, koji su u predratnim godinama zavravali studije i stupali u praksu, Slavia Vajner bio je uzor kako nesebino se
treba zalagati i predano boriti ne samo za strune nego i za iroke i
svijetle drutveno-politike ciljeve u budunosti.
Kada su me, Pavla Fukareka, premjestili iz Sarajeva po kazni na
slubu u Nevesinje, u februaru 1941. godine, Slavia mi je dao adrese i
upute za povezivanje sa drugovima ing. Fazlijom Alikalfiem i ing. edomirom Milieviem u Mostaru. Iz toga se vidi da je Slavia imao iroke veze i poznanstva sa naprednim intelektualcima na cijelom podruju Bosne i Hercegovine.
Medu povratnicima sa studija u Pragu nalazio se i ing. Vaso Todorovi, vrstan strunjak i projektant, od ranije poznati napredni intelek52*

819

tualac, te kao takav nije mogao nai nikakvo zaposlenje. Njega je Slavia privremeno uposlio u Higijenski zavod i zajedno s njim projektovao itav niz znaajnih vodoopskrbnih i sanitarnotehnikih objekata,
koji su bili predvideni da se izgrade na podruju tadanje Drinske banovine. Medu ostalim, oni su zajedno projektirali i izgradili novu zgradu
Higijenskog zavoda, koja je poslije osloboenja postala prvo krilo novog Medicinskog fakulteta u Sarajevu. Isto tako iz njihove strune saradnje proizaao je projekat vodovoda za naselje llija u kojemu je ve
prije rata bila predviena izgradnja eljezare.
Poznato je, nadalje, da je Slavia kasnije, u januaru 1941. godine,
podrao i inicijativu naprednih sarajevskih slikara i kroz akcije Upravnog odbora drutva ininjera omoguio im izlobu njihovih slika, iako
je Uprava policije pokuala sprijeiti ovu likovnu manifestaciju. Na ovoj
izlobi izlagali su svoje radove: Danijel Ozmo, Ismet Mujezinovi, Vojo
Dimitrijevi, Roman Petrovi i Mica Todorovi.
Da bismo, koliko je to mogue u ovom prilogu, osvijetlili cjelovitost linosti Slavie Vajnera, treba posebno naglasiti da je on, iako dokraja angaovan na politikom i drutvenom organizovanom radu, koristio i znanje izuzetno visokoobrazovanog tehnikog specijaliste za sanitarnu tehniku i vodoopskrbu, te je ostvario i iza sebe ostavio niz vrlo
znaajnih i visokoocijenjenih sanitarnotehnikih projekata, od kojih si
neki bili izvoeni i na irem podruju Romanije.
Meu najznaajnijim aktivnostima Sarajevske sekcije Udruenja
jugoslovenskih ininjera i arhitekata bilo je uestvovanje u stvaranju
jedinstvenog Saveza ininjerskih drutava Kraljevine Jugoslavije. Ovaj
jedinstveni savez odrao je svoju Glavnu skuptinu u Skoplju 5. maja
1940. godine. Nema nikakve sumnje da je u izradi rezolucije bio Slavia jedan od glavnih nosilaca posla, jer je poznato da je on, kao tajnik
Sarajevske sekcije, vrio pripreme za ovu skuptinu i moe se zakljuiti na osnovu otvorenosti i kritinosti da je to njegov stil: Ininjeri
upozoravali su godinama na tetne posljedice koje moraju slijediti politikoj i privrednoj anarhiji i slaboj jednostranoj primjeni Zakona. Nastavljajui u tom stilu dalje, u rezoluciji se istie potreba borbe protiv
skupoe kroz kontrolu cijena, vezivanjem svih nadnica i plata na index
trokova ivota, zatim borba za ukidanje diskriminacije u zvanjima ininjera - nadniara i dnevniara, i drugim nevoljama ininjera kao javnih i privatnih slubenika koji se nalaze u nepodnoljivoj ekonomskoj
bijedi i tetnoj neopravdanoj zapostavljenosti od strane nadlenih i
merodavnih. Nadalje, u ovoj rezoluciji stoji i ovo: Da se seljaku omogui koritenje tekovina savremene tehnike i podizanje ivotnog standarda pravinom nagradom za njegov trud. Tako, sastavljajui ovu rezoluciju, Slavia je hrabro i otvoreno napao nazadnu ekonomsko-drutvenu politiku predratne Kraljevine Jugoslavije, udarajui kritikom
tamo gdje je ta politika izazivala negodovanja i otpor.

Iz sauvane dokumentacije se vidi da je Sarajevska sekcija, odnosno Drutvo ininjera i arhitekata odigralo veoma vanu ulogu i na
ovoj skuptini Slavia je bio centralna linost.
Slavia je medu ostalim bio i inspirator borbe protiv razbijake
reakcionarno-ovinistike akcije koja je u predratnim godinama nastojala da od ininjera, privlaei ih u nacionalno obojena hrvatska ili
srpska drutva, stvori reimske ljude. Takva akcija sprovoena je naroito kroz postojei Klub umara Udruenja u Sarajevu. Uspjeh u
toj borbi oitovao se u tome da je rukovodstvo Kluba umara preuzela grupa naprednih lanova, medu kojima se nalazio istaknuti komunista, inenjer Veljko Vukovi.
Takvim svojim beskompromisnim stavom i naprednim idejama,
Slavia nije sticao samo prijatelje i saradnike nego i lukave neprijatelje
medu reakcionarima koji su mu nastojali nakoditi u svakoj prilici. To
potvruje i sljedei sluaj.
U odsutnosti Slavie - koji je u to vrijeme bio slubenim poslovima u Beogradu - odrana je 3. marta 1940. godine Skuptina Sekcije
Sarajevo UJIA (koja je bila i prva skuptina samog drutva jugoslovenskih ininjera ukljuena u zajedniki savez). Na ovoj skuptini pokuali su reakcionarno i ovinistiki orijentisani lanovi Sekcije da onemogue njegov ponovni izbor za tajnika. Ostavljajui po strani linost
koja je bila eksponent ove nazadnjake grupe, vidi se iz skuptinskog
zapisnika da je traeno da se za prvog tajnika postavi na mjesto kol.
Vajnera jedan drugi lan ranijeg odbora. Meutim, ovom predlogu
oduprla se veina prisutnih pa je predsjedavajui istakao da je stvar
nezgodno predloena, te da je kol. Vajner nenadoknadiv i vri sekretarsku funkciju ve godinama vrlo savjesno, i da bi ga bilo teko zameniti, a da ne bude na tetu normalnog funkcionisanja drutva. Vajner
je ponovo izabran za tajnika.
Slavia je krajem 1940. godine bio i inicijator izdavanja monografije Bosna i Hercegovina u ogledalu ininjera, u kojoj je trebalo da
uestvuju istaknuti napredni lanovi Drutva ininjera i arhitekata. Prvo
je zamiljeno da se monografija tampa u strunom glasilu Ininjer,
ali je to nailo na finansijske potekoe, pa je konano materijal, struni lanci o problemima privrede i razvoja Bosne i Hercegovine, objavljen u jednom broju beogradskog lista Narodno blagostanje.
Zadnji dani koje je Slavia proveo u Sarajevu prije odlaska na Romaniju ispunjeni su intenzivnim radom u organizaciji Drutva ininjera,
to se vidi iz sauvanih zapisnika sa sjednica i nekih njegovih biljeki.")
Treba naroito istaknuti da Slavia pored svoje iroke aktivnosti
na drutvenom i struno-tehnikom planu, vri i odgovorne partijske
zadatke. On je jo ranije naroito mnogo uinio na prikupljanju Crvene pomoi, odnosno, na prikupljanju materijalne pomoi za pansk
i

") Vidi zapisnike sa sjednica Upravnog odbora Udruenja od 25. 2, 4. 3, 18. 3, 10. 6. i 17. 6.
1941. godine.

borce, koji su tada bili internirani u koncentracionim logorima Francuske. On je ak na jednoj sjednici Upravnog odbora Udruenja o
tome i potrebi prikupljanja pomoi za panske borce govorio otvoreno
i bez ograde. 12 ) To je bilo u skladu sa zahtjevima interniranih panskih
boraca na liniji KPJ, to se moe zakljuiti iz pisama koje upuuje porodici 1940. godine panski borac Elijas Engel Ilija.13)
Prema kazivanju Emerika Bluma, u 1940. godini, kao izaslanik CK
KPJ, u Sarajevo dolazi Krsto Popivoda sa zadatkom da se u partijskim
organizacijama izvre svestrane pripreme za odbranu od preteeg
nasrtaja faizma i reakcije. Meu ostalim zadacima, postavljeno je i
ire ukljuivanje u Partiju provjerenih intelektualaca, a posebno
rezervnih oficira, ije je vojno znanje trebalo prenositi na omladinu i u
njoj jaati svijest o potrebi oruane borbe protiv neprijateljskih nasrtaja na nau zemlju. Tom sastanku prisustvovao je i Slavia. To pokazuje
da je on ve tada bio lan Partije, ali, prema saznanjima, nije bio ukljuen u neku od postojeih organizacija, nego se nalazio na tzv. linoj
vezi sa PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. injenica da se 27. i 28. jula
1940. godine, u njegovom stanu u Odobainoj ulici, odravala Peta pokrajinska konferencija KPJ za Bosnu i Hercegovinu takoe to potvruje.14)
Sa Slaviom Vajnerom je Partija raunala za rad na najozbiljnijim i
najteim zadacima. Kao sposobnog i uglednog intelektualca i aktivistu
angaira ga na zadacima koji su u te dane, u pripremi ustanka, bili od
najveeg znaaja. Sa njim sada posebno odravaju pojedinane veze
Hasan Brki i pojedini lanovi Pokrajinskog komiteta. Kada je odreen
za jednog od organizatora ustanka na Romaniji, onda su svakako bili
presudni njegovi lini i revolucionarni kvaliteti.
Poslije kapitulacije Jugoslavije, u Sarajevo su stigle motorizovane
jedinice njemakog okupatora koje su spremno doekali petokolonai
i faistiki nastrojeni graani. Formirala se ustaka vlast koja je zapoela hapsiti komuniste i njihove simpatizere, koje je kao takve u
spiskovima vodila kraljevska sarajevska policija. O partijskoj aktivnosti Slavie, koju i sada nepokolebljivo nastavlja, govori i detalj da se
poetkom 1941. godine, svakog dana u 8 sati, na uglu kod Malog parka, sastajao sa Dragutinom Kosovcem i predavao mu kovertu sa pribiljekom koje su dalje uvrtavane u vijesti tampane u Partijskoj
tehnici u Sarajevu. To je bilo vano sredstvo informacija o zbivanjima u

") U sauvanoj knjizi zapisnika Upravnog odbora sarajevskog Drutva jugoslovenskih ininjera pie da na sjednici 11.6. 1941. godine: Kol. Vajner referie o potrebi potpore naim dobrovoljcima u panskom grad. ratu koji se nalaze u opoj nemilosti na pansko-francuskoj granici, pa je zakljueno:
da se prikljuimo potpori i da se napie pismo ministarstvima i francuskom poslanstvu.
") Pismo Elijasa Engela Ilije. Arhiv SKBiH, Fond Kraljevske banske uprave Drinske banovine, PNDZ, Protokol od 1940. god.
") Prema izjavi koju je dao Iso Jovanovi, sekretar PK KPJ za BiH, Slavia Vajner je primljen u sarajevsku partijsku organizaciju koncem 1939. godine.

svijetu, jer su ustake vlasti oduzele ili zapeatile sve privatne radio-aparate Jevrejima, Srbima i ostalim sumnjivim graanima u Sarajevu.15)
Iz sjeanja Slaviine supruge Slave saznajemo da su njih dvoje
zajedno sa Olgom Humo i Veljkom Vukoviem bili 22. juna 1941. godine na izletu na Trebeviu. Kada su se u predveerje vratili kui u Odobainoj ulici, saznali su od Slaviine majke, koja ih je ekala, da su Slaviu toga dana traili agenti ustakog redarstva. To je bila pravovremena opomena, nakon koje se Slavia odmah sklonio u stan svog prijatelja ininjera Mate Bajlonija. U ovom stanu skrivao se sve do svog odlaska na Romaniju.
Iz ovog ilegalnog stana napisao je 24. juna 1941. godine opirno
pismo - upueno meni i mojoj supruzi u Nevesinje, u kojem je meu
ostalim, parafrazirajui haranje gripe, i to tee forme tako da je mnogo ljudi ak i u bolnici, aludirao na teror ustaa i okupatora, odnosno
na hapenja komunista i njihovih simpatizera u Sarajevu, te predvidio
mogunost i svoga hapenja komplikacijom sa zubima, koja bi ga
mogla takoer odvesti u bolnicu. Iz toga to pie da mu to ne bi bilo
nimalo prijatno sada u sezoni najveeg rada, moe se zakljuiti da se
ve tada pripremao za odlazak u borbu.
Iz svog ilegalnog skrovita, prema odluci Partije, Slavia Vajner,
zajedno sa Hasanom Brkiem, Slobodanom Principom i Oskarom Danonom, krenuo je 16. jula 1941. godine na Romaniju. 1 ')
*

Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, na sjednici 13.

jula 1941. godine, donio je odluku za otpoinjanje oruane borbe protiv okupatora i ustaa. Na toj sjednici odlueno je da se u sarajevskoj
oblasti formira poseban tab na elu sa komandantom Slobodanom
Principom Seljom i politikim komesarom Hasanom Brkiem, dotadanjim lanovima Okrunog komiteta KPJ za sarajevski okrug. Stav je
bio da se ne eka i da se odmah krene u organizaciju punih oruanih
jedinica. Odlueno je da se kadrovi odmah poalju na teren.
Mjesni komitet KPJ za Sarajevo izdvojio je jedan broj iskusnih
komunista, kao i onih koji imaju vojno obrazovanje i stavio ih na raspolaganje tabu sarajevske oblasti. Za Romaniju su, pored drugih,
odreeni: Pavle Goranin, Slavia Vajner i Oskar Danon. Slavii Vajneru
je saoptio odluku za odlazak na Romaniju Hasan Brki, sekretar
Okrunog komiteta KPJ za Sarajevo, dao mu uputstvo za pripremu i
zakazao sastanak za 16. juli. Izali su automobilom prema brdima iznad
Sarajeva, do kafane Pod hrastovima. Slobodan Princip je u kolima
podijelio pitolje i bombe zamotane u hartiju. Tako je prva grupa Sarajlija krenula na Romaniju u partizane.
') Dragutin Kosovac: -Vijesti u izdanju MK Skoja, Edicija Sarajevo u revoluciji, knj. II,
Sarajevo, 1977, str. 154.
") Dr Oskar Danon: Sa Seljom, Acom i iom prema Romaniji, Edicija Sarajevo u revoluciji, tom II, Sarajevo, 1977, str. 3 3 9 - 3 4 3 .

Zavrni dio pisma Slavlia Vajnera Pavlu Fukareku od 24. Juna 1941. godine u kome Izmeu ostalog u aluzijama govori o progonima
komunista I situaciji u Sarajevu.

Poslije nekoliko prepreka na izlasku iz grada, mala partizanska

kolona stigla je na Crepoljsko, gdje su im se pridruili Avdo Hodi
Hoda i Branko Milutinovic. I oni su istu vee izali iz grada. Slobodan
je napisao kratak izvjetaj i poslao ga po kuriru Hodi u Sarajevo.
Poslije napornog pjeaenja, grupa je dola na Romaniju, na mjesto Luevik, kod kue brae Borovana. Javili su se Anelku Borovaninu, lanu KPJ. Predanili su u umi i Anelko im je donio hranu i vodu.
Navee su se prebacili u Borovac kod kue Mirka Borovanina, sekretara partijske elije na Glasincu.
Drugu no doao je Pavle Goranin, preobuen u glasinako odijelo. On je ranije izaao iz Sarajeva i skrivao se kod lanova Partije i
simpatizera u ekoviima i Sokoloviima. Odmah su odrali sastanak
kome su, pored Sarajlija, prisustvovali Mirko Borovanin i nekoliko lanova Partije. Na tom sastanku ih je Slobodan upoznao sa vojnom organizacijom, rasporedom i zaduenjem kadrova. U sarajevskoj oblasti
predvieno je da se u tim danima formiraju tri partizanske ete: Semizovaka, Trebevika i Romanijska. Za komandira Romanijske et6
imenovan je Slavia Vajner, a za politikog komesara Pavle Goranin.
Tako je na ovom sastanku Slavia Vajner otpoeo svoje ustanike
dane kao vojni starjeina na Romanijskom podruju. Prema ranijem
dogovoru s drugovima, on je uzeo nadimak ia, pod kojim e postati
popularan i slavan heroj Romanije.
Dogovoreno je da se odmah pozovu svi komunisti sa Glasnica na
sastanak na kojem e se upoznati sa direktivama Pokrajinskog komiteta o otpoinjanju oruane borbe. Sastanak je odran 21. jula 1941.
godine u umi Krnijevac kod Borovca. U dokumentima se pominje kao
Partijsko savjetovanje i znaajno je za ustanak na Romaniji.17)
Hasan je u svojstvu politikog komesara taba sarajevske oblasti
rukovodio sastankom. Upoznao je komuniste sa odlukom Centralnog
komiteta KPJ za otpoinjanje oruane borbe. Dao je kratku analizu politike situacije u svijetu i zemlji, namjere i planove okupatora. Pozvao
je komuniste da i na ovom podruju preuzmu na sebe veliku odgovornost, da na elu borbe primjerom dokau snagu antifaistikog pokreta.
Hasan je, nadalje, upoznao komuniste da se na Romaniji formira
eta koja e imati naziv Romanijska partizanska eta. Komandir je
ia, politiki komesar Pavle Goranin Ilija, zamjenici komandira Danilo
Doki, Oskar Danon Jovo i lan taba Mihajlo Obrenovi. Svi prisutni
komunisti sa zadovoljstvom su primili sastav rukovodstva. Na zavretku govorio je i ia, veoma uzbuen. Prema mom sjeanju, on je, izmeu ostalog, rekao:
Pred mene su stavljeni teki i sloeni zadaci. Molio bih vas, drugovi, da mi pomognete i ukaete na sve moje propuste. Sve zadatke

") Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1, dok. 2

koje mi postavlja Partija, izvriu savjesno. Imam neto vojnog obrazovanja, jer sam rezervni oficir, pa u nastojati da ga koristim u predstojeim borbama. Ali, kao vojni starjeina, traim od boraca disciplinu i
bezpogovorno izvravanje svih zadataka...
Na prvom sastanku taba Romanijske partizanske ete odlueno
je da se pozovu svi komunisti, kandidati i skojevci, kao i svi simpatizeri, rodoljubi i antifaisti na oruanu borbu. Zakazan je opti zbor 28.
jula na vrhu Romanije, na avevom polju (Varage).
Poslije sastanka u Krnijevcu, eta se prebacila u centar Glasinca,
u enkovie, gdje je odreen privremeni boravak. Odran je zajedniki
sastanak tabova sarajevske oblasti i Romanijske ete i odlueno je da
se, u prvo vrijeme, zajedno kreu i rukovode akcijama. Formirano je i
zajedniko privremeno rukovodstvo KOR (koordinaciono rukovodstvo).
Izdato je nareenje da svi dobrovoljci dou na zborno mjesto sa
orujem. Postojali su podaci da se u romanijskim selima nalazi dosta
skrivenog oruja, mitraljeza, puaka i bombi, koje je ostalo od bive
jugoslovenske vojske, pa se postavilo kao glavni zadatak prikupljanje
tog oruja. Naroito je bio veliki problem nabavka eksploziva za diverzantske akcije na pruzi i cestama. Stoga je ia iao prema Palama,
sastao se sa Milanom Simoviem i dao mu zadatak da nabavi eksploziv.
ia je obukao glasinaku narodnu nonju: pelengae od grubog
sukna, na nogama vezane arape i opanke sa kaiima, koparan sa ohanim demadanom, bijelu koulju irokih rukava a na glavi crnu jagnjeu ubaru. Visokom, pravom, vitkom kao jela, lijepo je pristajalo
glasinako odijelo.
U tabu su voene duge diskusije o svakoj prispjeloj informaciji.
ia je bio analitian, svaki podatak ili vijest nastojao je da to bolje
rasvijetli, zapitkivao je za sve, iao u detalje, provjeravao i uzimao razne pretpostavke. Tek poslije svestrane diskusije, pa i razmiljanja, davao je svoj predlog, jasno i precizno. Biljeio je u svoju svesku podatke i zaduenja.
Nou 28. jula pristizale su grupe boraca na zakazano zborite na
Varagama. Ali, tu no bilo je loe vrijeme, kia sa grmljavinom sruila
se na Romaniju, pa mnogi nisu mogli stii. Naredne noi dolo je jo
nekoliko grupa, ali ni tada nisu doli svi pozvani. Okupilo se oko 60
partizana. Kako je koja grupa pristizala, javljali su se komandiru ii.
Svi su bili sveano odjeveni. ia se pozdravio sa svakim borcem, rukovao i zapitkivao ko je i odakle i ta je donio od oruja. Naredio je
svome zamjeniku Jovi da saini spisak boraca. Jovo je raskrilio svesku
na panju, borci su stajali u koloni i upisivali se u Romanijsku partizansku etu. Ubrzo su od toga ina glasinaki momci i djevojke ispjevali
borbenu pjesmu:
Romanijo visokoga visa,
Gdje no ia vojnike popisa.

Sve vojnike mlade partizane,

to svoj narod od ustaa brane...
tab je odluio da eta izvede prvu akciju na sjedite ustakog
tabora u Han-Kramu i andarmerijsku stanicu u ljebovima. Ali, kada je
eta prila u blizinu Han-Krama, dobili su obavjetenje da su pristigla
vea ustaka pojaanja, pa je ia izmijenio plan, odustao je od napada na ustaki tabor, ali je u noi 30/31. jula 1941. godine izvedena partizanska akcija na kasarnu u ljebovima i ustaku optinu u Sokoloviima. Partizani su pod neposrednom iinom komandom napali stanicu,
ubacili bombe i otvorili puanu paljbu, ali nisu uspjeli zauzeti kasarnu,
jer je to bila stara austrougarska postaja, prava tvrava. ia je naredio povlaenje u zoru. Druga grupa je zauzela ustaku optinu u Sokoloviima, zaplijenila nekoliko puaka, raznog kancelarijskog materijala i
unitila arhivu. U isto vrijeme, jedna grupa partizana posjekla je stubove preko Romanije i prekinula telefonske linije Sarajevo-Beograd.
Poslije akcije eta je boravila na brdu Kopitu, tab i partijska organizacija odrali su sastanak, analizirali uspjehe i propuste i dugo diskutovali o prvoj partizanskoj akciji. Neki drugovi su bili miljenja da se
andarmerijska stanica mogla zauzeti i kritikovali su iu to je naredio povlaenje. ia je rekao, da juri nije dozvolio, jer bi prilikom razbijanja vrata imali rtve, a prve rtve su teke. I sam napad je uspjeh,
iako stanica nije zauzeta. andarme treba na busiji saekati kada izau
iz kasarne.
Prva partizanska akcija, iako skromna, imala je veliki odjek u selima Glasinca i cijele Romanije. Poeli su masovno pristizati dobrovoljci.
U prvo vrijeme nisu mogli svi biti primljeni, pa je ia naredio da se
bespukari vrate u sela i organizuju seoske strae.
ia je osjeao potrebu da sa narodom vie i ee kontaktira.
Odrao je sastanak sa veom grupom domaina iz Glasinca i Sokolovia, pozvao ih da se ukljue u narodnooslobodilaku borbu. Ljudi,
preplaeni ustakim terorom, utrkivali su se sa pitanjima, traili su objanjenje o partizanima, o borbi koju vode i perspektivi ustanka. Sluali
su ga sa velikom panjom, nastojali su da zapamte svaku njegovu rije, jer je to bilo pitanje opstanka. ia je ve u prvim susretima poeo da osvaja ljude.
Prvih dana avgusta eta se prebacila preko Glasinakog polja u
blizinu Prae jer su bile u planu akcije na pruzi Sarajevo-Viegrad. U
umi Barice kod Mioia izvrena je reorganizacija ete. Formirano je
est odreda koji su dobili svoje sektore, rasporeene na cijelom romanijskom podruju koje se prostire od Sarajeva do Drine i obuhvata
nekoliko srezova i optina. Odreeni su komandiri i politiki komesari,
pa su ia i Ilija sa njima odrali sastanak i dali im precizna uputstva.
Idue noi svi su odredi poli na svoja odredita.
ia je smjestio svoj tab na vrhu Romanije, u kui Anelka Borovanina na Luevniku. Okolo je gusta uma borova i omorika, koja
se prostire istono prema Glasincu i zapadno prema Sarajevu. Dolazili

su kuriri iz svih krajeva sa izvjetajima o partizanskim akcijama. Za

prvih deset dana Romanijska eta je izvrila postavljene zadatke, to
je ia napisao u svom izvjetaju tabu sarajevske oblasti, 6. 8. 1941.
godine 1 *). Ve poetkom avgusta poele su otre borbe na svim sektorima, postavljene su busije neprijateljskim patrolama i kolonama, napadana su uporita i andarmerijske stanice, razrueni su i zasjeeni
putevi, potrgane telefonske linije, eljeznika pruga onesposobljena
za saobraaj, redale su se uspjene akcije i diverzije, ustanak je imao
puni zamah. Sam izvjetaj pokazuje iinu sposobnost i zrelost da sa
mnogo razumijevanja i snalaljivosti radi ono to treba raditi u prvoj
fazi razvoja ustanka. Vidljivo je da je u njegovoj linosti sretno uinjen
izbor vojnog starjeine, ali istovremeno je vidljivo i to da on kao iskusan komunista i politiki radnik odmjerava svaki svoj potez, koji su
oduevljavali i borce i narod.
Ustae su bile nemone da same ugue ustanak pa su zatraile
pomo od njemakih jedinica u Sarajevu. Trinaestog avgusta krenula
je njemaka i ustaka kolona sa topovima i tenkovima da raisti put
preko Romanije. ia je sa svojim partizanima saekao neprijatelja na
Crvenim stijenama. Vodena je otra borba cijeli dan. To je bila prva
borba sa Nijemcima na Romaniji. Partizani su razbili njemaku i ustaku kolonu, zarobili nekoliko neprijateljskih vojnika, zaplijenii, oruje i
municiju i zapalili nekoliko njemakih kamiona. Nijemci i ustae su se
povukli u Mokro, postavili su topove i gruvali brzom paljbom po romanijskim stijenama.
Ustanak na Romaniji, u avgustu, imao je veliki uspon. Formirane
su brojne partizanske ete. tab sarajevske oblasti izdao je nareenje
da se formira bataljon. Partizanski bataljon Romanija formiran je 19.
avgusta 1941. godine u blizini Crvenih stijena. Imenovan je tab bataljona: komandant Slavia Vajner ia, politiki komesar Pavle Goranin
Ilija, zamjenik komandanta Oskar Danon Jovo i naelnik taba Rade
Hamovi. Prilikom formiranja, bataljon je imao est eta: Mokranjsku,
Romanijsku, Glasinaku, Kopitsku, Praansku i Sjemeku etu. Komandiri i politiki komesari su bili istaknuti partizani koji su pokazali
hrabrost u prvim akcijama. Koncem avgusta i poetkom septembra
formirano je jo nekoliko eta koje su ule u sastav bataljona: Guevska, Seljanska, Meika, Devetaka, Mrkaljska, Kneinska, Drapnika,
Bjelogoraka, ipska i Crepoljska. Pored ovih eta, postojalo je i nekoliko samostalnih vodova i desetina. ia je prisustvovao formiranju
gotovo svih eta, imenovao komandni kadar, izdavao nareenja i
uputstva za rad i akcije.
Romanijski bataljon, isti dan kada je formiran - 19. avgusta vodio
je otru borbu sa njemakom kolonom na Ravnoj Romaniji, kod kole.
Nijemci su se zabarikadirali u koli i davali ilav otpor. ia je ubacio
nekoliko desetina u borbu i naredio juri. Poslije vieasovne borbe,
') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1. dok. 2

zauzeta je kola, ubijena su 22 Nijemca, a partizani su imali etiri mrtva

i sedam ranjenih boraca. Zaplijenjeno je oruje i oprema. Ova borba i
pobjeda imala je veliki moralni efekat u ustanikim redovima i narodu
Romanije. 1 ')
iina popularnost naglo je poela da raste. U prvo vrijeme tu popularnost stvarali su njegovi borci, naroito kuriri. Kod taba na
Luevniku uvijek je boravilo nekoliko kurira, odabranih glasinakih momaka, koji su znali sve staze i bogaze Romanije i planina do Drine.
Kada je elio da se odmori, ia je sjedio sa kuririma, razgovarao o
svemu, zapitikivao ih o ljudima koje susreu, obiajima i putevima. Kuriri su uvijek donosili novosti ne samo iz partizanskih eta ve i iz sela
kuda prolaze. Ali, isto tako, kuriri su pronosili slavu ie Romanijskog i
njegovih komandira. Narod se mnogo interesovao ko su partizanske
voe, ko je ia, ko je Ilija, ta su to partizani i zato se oni bore? Kuriri su bili vrsni agitatori narodnooslobodilake borbe, donosili su i u
sela najnovije vijesti, priali o ii", o njegovoj hrabrosti i dobroti, o
skromnosti i izgledu.
Ve prvih dana poeli su da pristiu ranjenici, pa se pred tab bataljona postavio hitan zadatak - formiranje partizanske bolnice. ia
je u svojim izvjetajima Oblasnom tabu i pismima Mjesnom komitetu
u Sarajevo traio Ijekare, sanitetsko osoblje, opremu za bolnicu i sanitetski materijal. Prvi od strunih kadrova iz Sarajeva predvienih za
partizanske bolnice je stigao na Romaniju Enver Lakii Beg, student
medicine, a ubrzo je Mjesni komitet poslao grupu drugarica koje su
zavrile sanitetski kurs. Formirana je bolnica u Bijelim vodama. ia je
esto dolazio u bolnicu, dugo sjedio sa ranjenicima i razgovarao o njihovim porodicama, o selu i imanju, o njihovim etama. Posveivao je
brigu svakom ranjeniku.
Na sektoru Glasinca ia je okupio nekoliko eta za napad na
ustaki garnizon u Sokocu. Pripreme su vrene u Jankovia gaju.
Predvee je ia pozvao komandire na rub ume i izvrio raspored.
Danilo Doki sa Glasinakom etom napadao je pored sokolake
crkve, desno su Kopitska i Devetaka eta, u zasjedi prema Koutici je
Svetozar Kosori sa dijelovima Mrkaljske ete, a Romanijska eta napadala je od Baltia niz Sokolac. ia je poao sa Romanijskom etom
u streljakom stroju.
Glasinac je bio cio na nogama, jer se pronijela vijest da ia napada na Sokolac, pa niko nije spavao, svi su izali na brda i sluali.
Pred zoru zaparala je raketa nebom u vrhu Sokoca, to je ia dao
znak za napad. Odmah osue vatrom teki mitraljezi, puana paljba,
pa bombe. Udaranje zvona na sokolakoj crkvi odlijee preko Glasinca, daleko se u noi uje.
Ustae i andarmi utvrdili su se u nekoliko kua i davali ilav otpor. ia je pozvao dobrovoljce koji e ubaciti bombe u andarmerij') Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1, dok. 28

sku kasarnu. Naredio je Ivici Viralu da ih titi sa svojim pukomitraljezom arcem. Bombai su ubacili bombe, ali je tom prilikom poginulo
nekoliko boraca, medu kojima i Mladen Vukovi, mladi komunista, sin
poznatog revolucionara Gojka Vukovia iz Mostara, koji je doao na
Romaniju samo prije nekoliko dana iz Zenice.
Borba je u svanue prekinuta, predali su se domobrani i andarmi, a nekoliko ustaa je poginulo. Zaplijenjeno je dosta oruja i municije. ia i Ilija su radili na formiranju Narodnog suda koji je javno sudio zarobljenim domobranima i andarmima. Svi su osloboeni i puteni kuama.
Sokolac je osloboen 26. avgusta 1941. godine. To je bila velika i
znaajna pobjeda romanijskih partizana.
Odmah, im je borba prestala, narod je dolazio sa sviju strana u
osloboeni Sokolac. ene su nosile u tepsijama na glavi pripremljenu
hranu za partizane. Odran je narodni zbor na kome su govorili ia,
Grujo Novakovi i Danilo Doki. U cijelom Glasincu nastupilo je narodno veselje, slavila se pobjeda.
Ubrzo poslije osloboenja Sokoca, poto su prethodno ustae i
domobrani razbijeni i protjerani iz Vlasenice i Srebrenice, stvorena je
velika slobodna teritorija. Blokirani su ustaki i domobranski garnizoni
u Rogatici, Viegradu i Kneini.
Najee su borbe voene na Romanijskim stijenama, iznad Mokrog. ia je posvetio veliku panju ovim poloajima, nazvao je Crvene
stijene u svojim izvjetajima Kapija Romanije . Svci tab smjestio je u
blizini stijena na Redunjaku, u kuu Ilije Simovica esto je sjedio na
Crvenim stijenama i s dvogledom osmatrao Mokro, pa dalje - prema
Sarajevu. Neprijateljske kolone mogle su se daleko zapaziti na bijeloj
cesti. Jednom prilikom pratio je kolonu automobila i kamiona koja se
kretala prema Romaniji. ia je uzeo puku od svoga pratioca Duana
Furtule, nianio na 1500 metara, kamion se prevrnuo pored ceste, ofer poginuo, a ranjen je domobranski major engi. Partizani su gledali ovaj podvig, pa su se ubrzo pronijele vijesti o ii kao izvanrednom
strijelcu.
Crveni barjak na Crvenim stijenama, koji je postao simbol romanijskih partizana, podignut je tih avgustovskih dana. Kod ie na Stijene dola su dvojica boraca iz Mokranjske ete, Risto Duki i Ilija Obradovi, drali su veliki crveni al koji nose Romanijci zamotan kao almu oko glave i zamolili da im dozvoli da taj al razviju na najvei bor na
vrhu Stjena: neka se vije crveni barjak, da se zna da je Romanija
naa.
ia se nasmija^ i odobrio. Ubrzo se zaleprao crveni barjak na
vrhu Crvenih stijena. Predvee se stiavala borba i prikupljale ete na
boravite iza Stijena. Oko vatre sjedili su borci raznih doba, brkajlije i
tek stasali mladii. Risto Duki poeo je pjesmu gromkim glasom koji
se razlijee medu romanijskim jelama:

Na vrh gore Romanije,

Crveni se barjak vije.
Razvili ga mladi momci,
druga Cie dobrovoljci.
I na njemu dva tri znaka,
Srp i eki, petokraka...
Tako je nastala pjesma o Romaniji koju su pjevali svi partizani irom Jugoslavije.
ia je volio da, poslije borbe, sjedi pored vatre u umi ili nekoj
kolibi i pjeva sa borcima. esto je sa Oskarom i Pavlom pjevao revolucionarne pjesme koje su pjevane u ilegali i prilikom radnikih i omladinskih demonstracija. Te pjesme su ubrzo postale i pjesme partizanske.
Romanijci su pjevali najvie svoje pjesme u horu, otegnute melodije, sjetne. Pjevaju ih da se daleko uju, kao da dozivaju jedan drugoga i oslukuju u planini eho svoga glasa. Borci su pjevali u svako doba,
u pokretu, na bivaku, pa i kada su polazili u napad. Pjevao je cio narod.
Tih dana Romanijom su pjesme odjekivale, snano i prkosno. Nicale su
nove borbene pjesme u kojima su opjevani ia, njegovi komandiri i
hrabri partizani.
Ve u prvim danima ustanka, iina popularnost daleko se pronijela. Stvarana je legenda o ii Romanijskom u osloboenim krajevima
istone Bosne i zapadne Srbije, pa i na okupiranoj teritoriji u Sarajevu i
drugim gradovima. ia je sa svojim partizanima zasjekao puteve preko Romanije i saekuje njemake i ustake kolone...
Prvi kurir sa Romanije u osloboeno Uice bio je Grujo Borovanin. U svojim sjeanjima zapisao je da je predao potu drugu Titu, koji
ga je pitao o romanijskim partizanima, o ii - kako izgleda, kakav je
borac, kako postupa sa svojim vojnicima, zato ga toliko partizani vole,
i da li je u narodu popularan.
Romanija je bogata legendarnim junacima iz prolosti, koji su
simbol borbe protiv tuina. ia je od ranije poznavao te ljude, znao je
da ustanici ele svoga vou prema legendarnim junacima, neustraivog i vjetog komandanta, dobrog i pravednog starjeinu, pa je nastojao da ne iznevjeri njihova oekivanja.
ia se drao u hodu i pokretu dostojanstveno. Duguljasto lice
obraslo je kestenjastom bradom, a preko usana oputeni brkovi, uredno potkresani, tanak i prav nos, razmaknute obrve i visoko elo, ispod
kojeg su, mirno, vedrim pogledom, gledale kestenjaste oi. Bio je u
najboljoj snazi, trideset i osam godina. Kada je osloboen Sokolac,
ii su skrojili odijelo od crno obojenog sukna, pa je zamijenio giasinaku nonju koju je imao od prvih dana ustanka. Na glavi je imao romanijsku ubaru sa velikom petokrakom zvijezdom.
ia je imao konu torbu od koje se nije odvajao. Imao je i fotografski aparat Lajku, snimao je borce, koione u pokretu, svoje sa-

radnike i razne ljude u susretima. elio je da ostanu dokumenti o tom

vremenu i ljudima. Dao je da mu se razviju filmovi, ali nije izraivao slike. Govorio je: Kada oslobodimo Sarajevo, tada u izraditi sve slike...
iino pravo ime ostalo je nepoznato u narodu sve do njegove
smrti. Oko njegovog imena se tajanstveno aputalo i nagaalo, pa je
jo vie ta tajanstvenost stvarala legendu oko ovoga junaka. Ljudi su o
komandantu ii govorili sa neizmjernim povjerenjem i potovanjem.
Koncem avgusta 1941. godine u iin tab na Luevniku dole su
etnike starjeine, prvo Aim Babi, a kasnije majori Jezdimir Dangi
i Boko Todorovi sa grupom oficira. Na sastancima sa etnikim starjeinama ia je bio uzdran i dostojanstven, otar u diskusiji, ali metodian u izlaganju. Uvijek je koristio podatke i argumente iz raznih
izvjetaja i prepiski.
Poslije sporazuma u Drinjai, Dangi je uputio na Romaniju nekoliko svojih eta. Bile su rasporeene na Crvenim stijenama, ali su prilikom manjih borbi naputale poloaje i ostavljale partizanske ete u
tekoj situaciji. ia je pisao etnikim komandama i starjeinama o
nedisciplini i kukaviluku u njihovim jedinicama i zahtijevao izmjenu, u
protivnom - naredie da napuste Romaniju. Dangiev zamjenik major
Boko Todorovi doao je na Romaniju, lukavo se prilijepio za iu i
nastojao da to vie bude u njegovoj blizini. Prema ii je javno izraavao potovanje i priznanje, a u ustanikim jedinicama se prikazao kao
blizak iin saradnik, jer je iin autoritet bio veliki. Na taj nain elio
je da stekne u ustanikim redovima to jai uticaj.
Njemake i ustake vojne komande dugo vremena nisu znale ko
su partizanske voe na Romaniji. U Sarajevu i u drugim neprijateljskim
garnizonima, a naroito meu domobranima, prialo se o ii i njegovim partizanima sa strahopotovanjem. Njemake i ustake obavjetajne slube su prikupljale podatke preko ubaenih agenata i etnika. Iz
dokumenata se vidi da su pretpostavljali da je ia komandant svih
partizana u Bosni. Prve podatke o ii i partizanskim starjeinama na
Romaniji dali su njemakoj obavjetajnoj slubi Dangi i njegovi obavjetajni oficiri. U Dangievom dosjeu, koji je vodio Beogradski gestapo (BdS), stoji zapisano da se pod imenom Cia krije Slavia Vajnert,
inenjer iz Sarajeva.20)
Interesantno je ovdje napomenuti da su ustae i due vremena
poslije iine pogibije nastojale da utvrde ko je taj popularni voa komunista u istonoj Bosni. Iz jednog dokumenta UNS-e iz Zagreba' 1 ),
vidi se da ustae u novembru 1942. godine nastoje da utvrde to vie
podataka o Slavii Vajneru, pa od upskog ravnateljstva UNS-e iz Banjaluke trae da se saslua uhapena partizanka Marija Lovrenak,
koja je bila predratni aktivista revolucionarnog pokreta, a u vrijeme
") Arhiv RSUP Srbije, fond BdS, dosje majora Dangia, br. 300.
") Arhiv V. I. I, arhiva NDH, MF, k. 10, 425, 426, 427/1942.

okupacije uiteljica u Rogatici, i da se od nje sazna sve to zna o Vajneru, kojeg poznaje jo iz studentskih dana. Istovremeno oni navode
da u Zagrebu nemaju nikakvih podataka o Slavii Vajneru. Tako su neprijatelji uspostavljali dosije o Cii, jer je ustanak rastao, a ime iino
je postalo legenda koja izraava snagu ustanka i borbu za slobodu.
Petog oktobra 1941. godine formiran je, u duhu zakljuaka Savjetovanja Vrhovnog taba NOPOJ u Stolicama, a po odluci Glavnog taba
za Bosnu i Hercegovinu, Romanijski partizanski odred. Komandant
ovog odreda postaje Slavia Vajner ia, a politiki komesar Pavle Goranin Ilija. Pod komandom ie sada se nalazi oko 3000 boraca, svrstanih u vie bataljona i eta koje pronose slavu borbe, a posebno i samog ie koji vodi borce iz pobjedu u pobjedu. ia je tab odreda
premjestio sa Luevnika na Podromaniju, ali se on u tabu manje
zadravao poto je stalno bio u pokretu, obilazio ete i bataljone i neposredno rukovodio operacijama.
Ustaka i domobranska komanda u Sarajevu pokuala je nekoliko
puta da razbije ustanike na Romaniji, pa poto im nije uspjelo, primijenili su pozicioni karakter ratovanja i utvrdili se u nekoliko garnizona.
Drug Tito je kritikovao takvo partizansko ratovanje, pa je naredio da se
Rogatica odmah zauzme ili da se odustane od dalje opsade. Poslije sastanka u Stolicama, Seljo je doao na Romaniju, upoznao iu sa nareenjem Vrhovnog komandanta, pa su njih dvojica poli na rogatiki
front, izvrili pripreme i neposredno rukovodili jedinicama u napadu.
Rogatica je osloboena 24. oktobra 1941. godine. To je bio veliki uspjeh Romanijskog partizanskog odreda. Uspostavljene su veze i saobraaj sa svim mjestima na osloboenoj teritoriji, formirane komande
mjesta i druge vojno-pozadinske jedinice, formiran je Sreski NOO u
Rogatici i optinski odbori, a u selima seoski NOO i seoske strae. Na
osloboenoj teritoriji na Romaniji ve se nalaze lanovi Pokrajinskog
komiteta i Glavnog taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu.
ia je esto istupao i govorio na konferencijama i zborovima.
Ljudi su traili da ga uju, vjerovali su njegovim rijeima. Uvijek je njegov govor bio proet bratstvom i jedinstvom, naglaavao je, da samo
zajedno Srbi, Muslimani i Hrvati mogu opstati i suprotstaviti se unitenju. Uvijek je argumentovano pobijao etnike i ustake ovinistike
klevete, jer su i jedni i drugi sluge okupatora. Naroito je bio otar u
osuivanju nasilja i pljake koje su u pozadini vrili samozvani vojvode
i etniki oficiri.
Sprovoenjem linije Prtije o bratstvu i jedinstvu svih naroda
Bosne i Hercegovine u borbi, on je duboko razumijevao smisao te politike, pa je bio neumoran u njenom sprovoenju u praksi. Nalazio je
vremena, pored sve preokupiranosti, da obilazi krajeve naseljene muslimanskim stanovnitvom, i u Rogatici i u njenoj okolini, i u epi i u Podrinju. Uspjeh partijske politike u redovima muslimanskog stanovnitva, to je rezultiralo formiranjem muslimanske ete, a potom formiranjem Muslimanskog bataljona, umnogome je i njegova zasluga.
53 - Sarajevo u revoluciji

833

Sutradan, kada je osloboena Rogatica, odran je veliki narodni

zbor, na kome su se smjenjivali govornici. Ali, kada se ia pojavio,
bilo je veliko oduevljenje. Govorio je polako, odmjereno, svaka njegova reenica je bila misaona. Obratio se graanima Rogatice i rekao
im da on razumije sve njihove tekoe, da e nastojati da se to prije
normalizuje ivot u gradu, da e se uvesti red i zakonitost, da e se
zatititi sve porodice i graani. U stroju je stajalo i nekoliko ustanikih
eta, pa se Cia i njima obratio: Drugovi borci, oslobodili smo Rogaticu i protjerali neprijatelja, ali rat jo nije zavren. Nemamo vremena da
se raskomotimo i slavimo pobjedu. Neprijatelj napada. Nareujem da
se prikupe sve ete i odmah krenu na poloaje, moramo doekati neprijateljske kolone koje nadiru od Sarajeva22). Sa zbora su ete krenule kamionima prema Romaniji i Palama gdje su se vodile otre borbe.
Prema nareenju Glavnog taba za BiH koncem oktobra usmjerene su brojne jedinice Romanijskog, Biranskog i odreda Zvijezda
prema Olovu, Kladnju i dolini Krivaje. Plan je bio da ustanike snage
oiste taj teren i prodru u dolinu Bosne, u industrijski bazen Zenice,
Kaknja i Varea. Na tom sektoru naao se ia sa Rodoljubom olakoviem, politikim komesarom Glavnog taba NOP odreda BiH.
O tom susretu i impresijama koje je imao Rodoljub olakovi o
ii, veoma lijepo i ilustrativno pie u posebnom napisu o ii:
Kad sam, septembra mjeseca 1941. godine i Srbije preao u
Bosnu, jedno od prvih imena koje sam uo bilo je ime ie s Romanije. Pominjali su ga partizani i etnici, ljudi iz pozadine i borci u odredima. Govorili su o njemu s divljenjem i potovanjem kao neustraivom i
vjetom komandantu, kao dobrom i pravednom ovjeku. uo sam ve
tad izraz 'iina pravda', a isto tako reenicu: 'Eh, kad ia napravi raspored, pa vikne naprijed'!
Jedne kiovite noi zanoilo je u Drinjai nekoliko Glasinana koji
su iz osloboenog Uica vukli na kolima neki materijal za Romanijski
odred. Sjedei pokraj vatre, oni su otegnutu glasinaku melodiju pjevali:
Je li soko goru preletio?
Nije soko goru'preletio,
No je ia vojsku provodio,
Sve junake mlade partizane.
Priao sam vatri i zapitao seljake:
- Ko vam je to ia?
- Kako, ko je ia?! - ree mi gotovo uvrijeeno jedan visok
brkajlija - to je na komandant, zna ga sva Bosna, a ti ga ne zna.
- Znam da je komandant na Romaniji, ali kako mu je ime i odakle je?
") Prema pismenim izjavama boraca Glasinake ete Ljube Koprivice, Vladimira Prede i
Miladina Tomia koje se nalaze kod autora.

- Ehe-e-e, lukavo se nasmija seljak, to bi ti eo da zna.

Poutavi malo, on nastavi ozbiljno:
- Ne zna to niko. Al' ti jedno mogu rei - takvog junaka odavno
majka nije rodila.
Ili:
U Kneini je posada domaih ustaa od stopedeset ljudi. Njih
predvodi tabornik Jamakovi. Ustanike snage opkoH'e su je s tri strane, i to Kneinski partizanski bataljon i dva etnika b*uMjona. Napad
e poeti sutra u deset sati istovremenim pokretom sviju bataljona
pema kneinskoj ariji u kojoj su ustae skoncentrisane. Prije napada
poslaemo posadi ultimatum da se preda.
Osvanulo je hladno i maglovito oktobarsko jutro. Rijetka magla
obavila je Kravarnicu i okolne ume velom kroz koji se naziralo dbunje na kosi i granama jela u umi. Tiina je nad itavim krajem takva da
se ispred kue uje svaki korak osmatraa na uki i ravnomjerno disanje konja u staji.
Kuriri poslati noas u bataljone, vratili su se i javili da e bataljoni
krenuti jutros u deset sati prema Kneini. Trebalo je odmah nai ovjeka koji bi odnio na ultimatum kneinskoj posadi. U selu ivi samo
jedna muslimanska porodica koja se kao nekim udom tu odrala sa
ivim domainom. Pozvali smo ga u tab, jer je on bio najpodesnija linost za ovakav posao.
U tab je doao stariji ovjek u otrcanom odijelu, preplaen i unezvjeren, oevidno ne nadajui se nikakvom dobru - od tog jutarnjeg
poziva. Lice blijedo, naborano; vrana, potkresana brada izgledala je
kao nalijepljena na tom od teka ivota ispijenom licu. Stao je krotko u
ugao sobe i bez rijei ekao. Oivio je kad mu je ia objasnio ta mi
od njega hoemo.
- Odnijee pismo i predati ga taborniku Jamakoviu. Traie
od njega odgovor koji e odmah donijeti meni. Ako te budu pitali koliko nas ima, ti reci da se izbrojati ne moe. Reci udaraju etnici i partizani. Koliko ti vremena treba?
- Vala za sahat mogu i tamo i natrag, odgovori on bez razmiljanja.
- Sad je osam, ree ia gledajui na sat, pismo e biti gotovo
za pola sata. Dobro je, ako pouri stii e na vrijeme.
- Hou, hou, ja ta u nego stii, govorio je Musliman.
Dok je ia pisao pismo, on je gledao u nas svojim ivim ukastim oicama, mirkao prijateljski i kao vie za se promrmljao:
- Predae se oni, jakako, nemaju oni kud, sila je navalila.
Ponudio sam ga cigaretom, koju je on obradovan prihvatio, odmah je pripalio na ognjitu i urno poeo da vue duboke dimove. Nudei cigaretu i ii, pomenuo sam i njegovo ime. Kad to Musliman u,
tre se, pogleda u iu pa u me:
- Jel' to ia s Romanije? Upita me.
- Jeste.
53'

835

- Ama bogati!
- Kad ti kaem!
On baci cigaretu na pod, pritra ii i poljubi ga u ruku. ia ga
je, zbog tog postupka, prekorno gledao, a on je uzbueno govorio:
- E nek si nam iv i zdrav. Nek ti bog da togod zaeli. E hou,
vala, za takvog ovjeka i glavu dat a ne pismo odnijet.")
Koncem 1941. godine vrene su pripreme za osloboenje Sarajeva pa je tab Romanijskog odreda usmjerio u tom pravcu glavninu
svojih snaga. Vodile su se otre borbe oko ustako-domobranskih
uporita u Mokrom i Palama, u stvari, tu se i vodila borba za Sarajevo.
Romanijski bataljoni napadali su i juriali nekoliko puta, ali bez uspjeha, jer se neprijatelj dobro utvrdio. ia je doao na taj sektor i neposredno rukovodio operacijama. Bio je preokupiran osloboenjem Sarajeva, vjerovao je da partizani mogu osloboditi grad. Oekivao je susret
sa porodicom.
ia je naredio Mokranjskom bataljonu da se sa svojim etama
to vie priblie gradu. Sinjevska, Bjelogoraka i Crepoljska eta vodile su borbe na Bulozima, Hrei, Painu Brdu i Koevu. Partizanske
ete su upadale na periferiju grada, ali neprijatelj se dobro utvrdio u
starim austrougarskim kulama.
Dok je ia sa svojim partizanima vodio odluujue borbe oko
Sarajeva, etniki oficiri i njihove komande vrili su otvorenu oruanu
kolaboraciju sa okupatorom. Major Todorovi sklopio je sporazum sa
Italijanima u Viegradu u novembru 1941. godine, a neto kasnije i u
Goradu. Tim sporazumom su etnici pristali na obustavljanje borbe,
dozvolili na svojoj teritoriji slobodno kretanje italijanskih trupa i dogovorili se o zajednikoj borbi protiv partizana.
etniki agitatori digli su veliku hajku protiv Muslimana, Hrvata i
Jevreja koji su se nalazili u partizanskim jedinicama na Romaniji, kao i
protiv svih Sarajlija partizana, radnika, omladinaca i intelektualaca, napadajui ih to uzimaju partizanska imena, demagoki ih nazivajui
gospodiiima i kaputaima. Nastojali su, na razne naine, da ih
kompromituju, izoluju i umanje njihov uticaj.
Dvadeset drugog decembra 1941. godine u pismu upuenom
tabu Crnogorskog durmitorskog NOP odreda, po specijalnom kuriru
Vladi Karanoviu Karanu, ia opirno i vrlo zorno prikazuje vojno-politiku situaciju u istonoj Bosni i na romanijskom podruju, kao i operacije u borbi za osloboenje Sarajeva. U istom pismu trai da se u
vezi sa operacijama oko Sarajeva uputi jedan crnogorski bataljon. 14 )
To pismo je dospjelo u Vrhovni tab i proitao ga je drug Tito.
") etrdeset godina, Zbornik seanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radnikog pokreta, Kultura, Beograd, 1961, R. olakovi: ia s Romanije, str. 599 - 603.
*") U tom pismu ia, izmeu ostalog, pie: Naa saradnja sa bosanskim etnicima je u
poetku bila dobra, dok se nisu umijeali neki oficiri na elu sa majorom Dangiem. Otada se odnosi pogoravaju, etnici sve jasnije pokazuju svoje kontrarevolucionarne namjere, i u posljednje
vrijeme su odnosi tako zaotreni da predstoji neposredno sukob. Zbog oportunistikog mentalite-

Vrhovni tab, CK KPJ i Prva proleterska brigada doli su u Rogaticu 25. decembra 1941. godine. Tito i lanovi Vrhovnog taba odrali su
sastanak sa lanovima Glavnog taba za BiH i Slaviom Vajnerom
iom, komandantom Romanijskog odreda, na kome je detaljno analizirana situacija.
Na sastanku u Rogatici ia je dobio zadatak da odmah pode na
Romaniju i pripremi smjetaj Vrhovnom tabu, da izvri pregrupaciju
jedinica Romanijskog odreda, da odredi nekoliko najboljih eta koje
e sa bataljonima Prve proleterske brigade likvidirati etnike komande i razoruati neke ustanike ete koje su napustile poloaje i stavile
se pod komandu etnikih oficira. Nareeno je da se pohvataju etniki agitatori, pijuni, pljakai i razni verceri koji vrljaju u pozadini i da
se stave pred Narodni sud.
U Romanijskom odredu izvrena je reorganizacija, smijenjeni su
kolebljivi komandiri i pojaan je politiki rad u jedinicama. Dogovoreno
je da se iz Romanijskog odreda uputi jedna eta u sastav Prve proleterske brigade, pa je ia pozvao komandira Prve romanijske ete,
Svetka Furtulu, i izdao mu nareenje da etu pripremi za odlazak u
Proletersku brigadu.
Tih dana Slavia Vajner ia i jo neki drugovi iz Bosne i Hercegovine ukljueni su u sastav Glavnog taba NOPO za Bosnu i Hercegovinu.
ia je prisustvovao Savjetovanju u Ivaniima koje je organizovao Pokrajinski komitet KPJ za BiH. To je bio znaajan politiki dogaaj. Poslije sastanka ia je sa svojom lajkom fotografiso Tita i
sve prisutne, ali, naalost, taj film su zaplijenili Nijemci u Pjenovcu
kada je ia poginuo.
Sredinom januara 1942. godine pristizale su vijesti da Nijemci i
Ustae pripremaju veliku ofanzivu na Romaniju. ia je poslao naredeta bosanskog seljaka i njegove izvjesne nemarnosti i zasienosti od borbe, uspijeva etnicima da
razbiju nae ete, koje djelomino prelaze njima. Protiv nas partizana (etnici) razvijaju bjesomunu agitaciju, uriose parole da ne treba pucati na brata Srbina Nedia, Drau Mihailovia,
Peanca itd., ubijaju borbeni duh masa priama o silnoj snazi Njemake i Italije i bezizglednosti
borbe sa njima, raspiruju srpski ovinizam i vjersku borbu Srba protiv Muslimana, a naroito forsiraju slobodu pljake. Podraujui na ovaj nain najnie instikte masa, imaju izvjesne uspjehe.
Plan im je da, nas oslabe i u pogodnom momentu napadnu i unite.
U daljem tekstu on pie:
U vezi s tim molimo vas i predlaemo vam da to hitnije uputite barem jedan bataljon
preko Foe u pravcu Trnova, gdje se nalazi tab naeg Kalinovikog odreda, u ije su podruje
etnici provalili poslije zauzea Foe i odakle stiu nepovoljne vijesti o situaciji koja je analogna
naoj. Taj bi bataljon pomogao Kalinovikom odredu ienje terena prema Sarajevu sa zavrenjem operacija na Sarajevo. Drugi bataljon od barem 3 ete bi trebao da se uputi sa Metaljke
preko Cajnia i Gorada na front Stambuli - Pale - Mokro. Kurir e usmeno obrazloiti ostalo u
vezi s time.
Kod izabiranja bataljona koji bi poli ovamo molimo vas da vodite rauna o tome da to
budu dobri, pouzdani, disciplinovani i hrabri bataljoni sa dobrom komandom, kod kojih je naroito proieno pitanje pljake, jer je vano, da ti bataljoni nastupe u Bosni onako kako smo mi
drugove Crnogorce prikazali, tj. kao partizane u pravom smislu rijei. Ovo je naroito vano zbog
toga, jer bi te ete trebale da udu u Sarajevo, gdje bi imale da osiguraju red i sprijee svaku
pljaku. Zbornik NOR-a, tom IV, knjiga 2, dok. 87, str. 2 1 3 - 2 1 4 .

nje svim bataljonima i etama da preko svojih obavjetajaca prikupljaju

podatke o toj ofanzivi i da na vrijeme obavjetavaju tab odreda. Kada
je potvrena vijest o pripremama i koncentraciji neprijateljskih trupa,
Vrhovni tab je izdao nareenje Romanijskom odredu i Prvoj proleterskoj brigadi da se pripreme i pregrupiu svoje jedinice, da izbjegavaju frontalnu borbu, jer je neprijatelj brojno nadmoniji, da postavljaju dubinske zasjede neprijateljskim kolonama i da napadaju sa manjim pokretnim jedinicama. Otpoela je druga neprijateljska ofanziva.
tabovi Prve proleterske brigade i Romanijskog odreda odrali
su zajedniki sastanak u Podromaniji i izvrili raspored svojih bataljona. Na svim frontovima rasporeeni su zajedno proleterske i partizanske ete. Takoe su i lanovi oba taba rasporeeni po sektorima.
ia je preuzeo komandu svih jedinica prema Vlasenici. Na taj
sektor su odreeni umadijski bataljon iz Prve proleterske brigade i
dvije ete iz Romanijskog odreda. Osim toga, oko Han-Pijeska nalazile
su se neke etnike jedinice, sa kojima su komandovali domae starjeine, pa su postojale informacije da e uestvovati u borbama protiv
Nijemaca i ustaa i da e ih ia, svojim autoritetom, uspjeti da okupi.
ia je krenuo sa proleterima 18. januara 1942. godine cestom
preko Sokoca, prema Han-Pijesku. Napadao je veliki snijeg, bila je teka zima. Pri polasku odrao je postrojenom umadijskom bataljonu
kratak govor. Na ljebovima je susreo Devetaku etu i naredio komandiru Stevi Cvijetiu da se ukljue u kolonu i da e biti pod njegovom komandom.
U Han-Kramu iu je saekao Svetozar Kosori sa dijelovima
Mrkaljske ete, koji ga je obavijestio o situaciji na terenu. etnike
domae ete su potpuno u rasulu. Vojvode i oficiri su pobjegli preko
Drine u zatitu kod Nedia, a vojnici se razbjeali svojim kuama. ia
je naredio Svetozaru da se i on ukljui u kolonu sa svojim ljudima.
U staroj strugari u Han-Kramu bila je smjetena partizanska radionica za opravku oruja i izradu bombi, pa je ia izdao nareenje
da se pripremi za evakuaciju. Takoe je obiao i nekoliko poznanika u
Han-Kramu, obavijestio ih o ofanzivi i upozorio da se sklone, ukoliko
Nijemci prodru preko Ploa i Romanije.
ia je doao u Han-Pijesak predvee, sastao se sa Cvijetinom
Mijatoviem Majom, politikim komesarom Biranskog NOP odreda,
koji je doao iz Sekovia sa Udarnom etom i dogovorili se o zajednikom frontu. Partizani i proleteri zauzeli su poloaje vie Vlasenice na
Han-Pogledu i Ploama 19. januara u zoru.
Isti dan Nijemci su krenuli iz Vlasenice u dva pravca prema Han
-Pijesku. Glavna kolona sa tenkovima ila je cestom, a druga je nastupala starom kaldrmom preko Gornjeg Zalukovika i Crne Rijeke. Partizani su doekali Nijemce na serpentinama kod Han-Pogleda. Poslije
prvih rafala Nijemci su ubacili skijae, obuene u bijele mantile, koji su
se lako probijali po dubokom snijegu i opkruivali partizanske poloa-

je. Pod otrom borbom, partizani i proleteri povukli su se prema Igritima na planinu Javor i poslali ii izvjetaj u Han-Pijesak.
Poslije pada Han-Ploa, Nijemcima je bio otvoren put ka Han-Pijesku. ia je naredio evakuaciju bolnice, magacina, radionica i drugih
pozadinskih ustanova prema Olovu. Tih dana napadao je veliki snijeg
pa voz od Han-Pijeska prema Olovu nije radio ali je prugom utabana
prtina pa su mogle da se probijaju i zaprene saone. Formirana je velika kolona saonica, sa konjskom i volujskom zapregom, tovarnih konja
i druge komore, sve je otpremljeno prema Pjenovcu. ia je posljednji
napustio Han-Pijesak sa grupom partizana i vodom proletera. U Berkovini, maloj eljeznikoj stanici izmeu Han-Pijeska i Pjenovca, ostavio
je jednu desetinu proletera sa vodnikom Jankoviem u zasjedi.
Nijemci su uli u Han-Pijesak 20. januara. Odmah su strijeljali nekoliko tekih ranjenika koje su pronali u bolnici i jednu grupu etnika
koje su doveli. Oslobodili su veu grupu zarobljenih domobrana koji
su radili kod partizanske bolnice u bivem kraljevom dvorcu. 25 )
Pjenovac, 20. januara navee, bio je krcat partizanskom vojskom i
komorom. Preko Malog polja stigao je umadijski bataljon sa Udarnom biranskom i Devetakom etom, a sa iom su doli dijelovi
naih snaga od Han-Pijeska. U eljeznikoj stanici stajala je, od ranije
zatrpana, kompozicija sa nekoliko vagona napunjenih raznom robom,
a u jednom vagonu bio je smjeten top haubica sa posadom. Zastala
je i kolona saonica i komore koja je evakuisana iz Han-Pijeska, jer je
pruga prema Olovu bila zasuta velikim snjenim nanosima, pa se ekalo da se raisti. Svi su zanoili u Pjenovcu.
ia se sa svojom pratnjom smjestio u umarnici. Navee je kod
njega odran sastanak kome su bili prisutni: komandant i politiki komesar umadijskog bataljona Milan lli ia umadijski i Dragane
Pavlovi, politiki komesar Biranskog odreda Cvijetin Mijatovi Majo,
komandir Devetake ete Stevo Cvijeti, komandir Mrkaljske ete
Svetozar Kosori, lan Okrunog komiteta KPJ za Romaniju Vlado Cvijeti i jo nekoliko komandira iz proleterskog bataljona i drugih starjeina. Razmatrana je novonastala situacija i plan za dalje povlaenje
jedinica i komore. 2 ")
Prema informaciji koju je dobio Vrhovni tab iz Sarajeva, neprijateljske kolone u toku ofanzive nastupaju putevima preko Romanije. Na
osnovu toga, partizanski tabovi na Romaniji donijeli su plan evakuacije bolnica, magacina, komandi i pozadinskih jedinica sjeverno od Romanije, prema Kneini i Olovu. ia je namjeravao da top i komoru
poalje iz Pjenovca prugom prema Olovu.
U toku noi javio se iz Petrovia Grujo Novakovi, lan Okrunog
komiteta KPJ za Romaniju, koga je ia ranije iz Sokoca poslao da or") A. Donlagi i M. Lekovi: Njemaka ofanziva na istonu Bosnu, j a n u a r - f e b r u a r 1942,
str. 108-126.
") A. Donlagi i M. Lekovi: Njemaka ofanziva na istonu Bosnu, j a n u a r - f e b r u a r 1942,
str. 115.

ganizuje front prema Kladnju. Grujo je izvijestio iu o situaciji na tom

sektoru. Nijemci nisu jo bili poli u napad iz Kladnja prema Olovu. Na
tom frontu su bili dijelovi Kneinskog bataljona i neke etnike ete,
ali etnici su napustili poloaje, ostale su manje grupe koje brane svoja sela, pa on sa tabom Kneinskog bataljona pokuava da ih okupi i
organizuje front. ia je poruio Gruji da u toku noi organizuje ienje pruge od Pjenovca prema Olovu da bi mogao evakuisati magacine
i komoru.
Na sastanku kod ie odlueno je da se 21. januara, rano zorom,
izvri pokret prema Gornjim Babinama i Olovu. Poslate su patrole u
sela da prikupe nekoliko pari volova sa kojima bi se izvukli top i municija. ia je naredio Vladi Cvijetiu da rastereti komoru i da uniti neispravno oruje i municiju pa i razni materijal koji je evakuisan iz Han-Krama, da oisti sav balast i da krene sa komorom prema Petroviima
i Olovu.
Ujutro, 21. januara 1942. godine, proleterske i partizanske ete
postrojavale su se za pokret. Komora je takoe bila spremna, saonice
natovarene i zaprega pripremljena. ekala se patrola koja je trebala da
dotjera nekoliko pari volova za izvlaenje topa i municije. Iz eljeznike stanice Berkovina javio se vodnik Jankovi i obavijestio iu da Nijemci kreu od Han-Pijeska prema Pjenovcu. ia je naredio da se
ubrzaju pripreme za pokret. Majo sa svojim Biracima krenuo je prema Gornjim Babinama, a odmah iza njega Svetozar Kosori i Stevo
Cvijeti sa svojim etama.
Na peronu ispred eljeznike stanice stajali su tab umadijskog
bataljona sa postrojenim etama i ekali nareenje za pokret. Pored
proletera, tu su bili i dijelovi Devetake ete, jedna desetina iz Malopoljske ete, jedna desetina iz Olova, posada topa, radnici iz partizanske radionice bombi, komora koja je trebalo da krene prema Olovu
i iina pratnja.
Prugom od Han-Pijeska dojurio je vodnik Jankovi sa dijelovima
svoje zasjede i obavijestio komandanta Milana llia da su ih Nijemci
napali kod Berkovine, da su dali otpor, ali su se morali povui. U toj
borbi poginulo je nekoliko proletera. Nijemci nastupaju prema Pjenovcu na konjima.
Komandant lli odmah je pozvao svoje komandire i pitao da li su
zasjede sa poloaja iznad Pjenovca povuene. Obavijestili su ga da su
sve zasjede i patrole povuene i da ekaju pokret. Naredio je da jedna
eta zauzme poloaj iznad Pjenovca od kuda dolaze Nijemci.
U to vrijeme ia je, po drugi put, razgovarao telefonom sa Grujom Novakoviem koji ga je obavijestio da su Nijemci i ustae poli u
napad iz Kladnja, da su zapalili Drecelj i jo neka sela i da nadiru prema
Olovu i Petroviima. I dok je ia razgovarao sa Grujom, njemaki skijai u bijelim mantilima su zaobilazno, sa istone strane, neujno prifi
na rub ume iznad Pjenovca, od kuda ih partizani nisu oekivali i iz neposredne blizine osuli brzu paljbu po siroju. Potpuno su iznenadili

proletere i partizane. Od prvih rafala pali su zajedno Milan lli ia umadijski i Dragane Pavlovi. Nastala je pometnja, panika i guva, padali su mrtvi i ranjeni, koeni unakrsnom vatrom njemakih mitraljeza.
ia je istrao iz eljeznike stanice, pucao iz pitolja i pokuao
da se prebaci preko malog mosta, ali ga je uhvatio njemaki rafal po
nogama i stomaku. Pao je teko ranjen. Pokuao je da pue i hvata zaklon iza jedne kue. Nijemci su pristizali na konjima prugom od Berkovine, a partizani su se u neredu povlaili. ia, da ga Nijemci iva ne
uhvate, opalio je iz svog parabeluma sebi u sljepoonicu.
Tako je poginuo legendarni partizanski komandant ia Romanijski.
Poslije prvih pometnji, jedan komandir proleterske ete snaao
se i organizovao otpor. Preostali borci povlaili su se prugom i kanjonom Stupanice prema Petroviima.
Nijemci su strijeljali sve ranjenike koji su pokazivali znake ivota.
Najvie je bilo mrtvih i ranjenih ispred stanice.27) Tada su poginula 42
proletera i 18 boraca Romanijskog odreda.
ia je bio markantna figura pa su ga Nijemci odmah uoili. Imao
je crni injel i na rukavu izvezenu oznaku komandanta odreda - trougao sa petokrakom zvijezdom. Njemaki komandant je izrezao amblem i stavio u notes da ga pokazuje kao trofej. Ali, da bi tano utvrdili
identitet, Nijemci su doveli iz Han-Pijeska nekoliko domobrana koji su
bili zarobljenici kod partizana, kao i nekoliko zarobljenih partizana i
bolniarki, pa su svakog pojedinano pitali da prepoznaju iu. Takoe su iz kua istjerali sve graane u Pjenovcu, pa su i njih doveli da
prepoznaju iu. Kada su utvrdili i dokazali identitet ubijenog ie, nastalo je veselje, pucali su iz puaka i mainki, jer su ubili glavnog partizanskog vodu.
Njemake jedinice nisu se dugo zadrale u Pjenovcu, vratili su se
istom prtinom prema Han-Pijesku. Mrtvog iu privezali su za saone,
dovukli u Han-Pijesak i izloili na eljeznikoj stanici. Tjerali su iz kua
preplaene stanovnike da im ga pokau. Hvalili su se kako su unitili
sve partizane.
O tekoj i krvavoj drami u Pjenovcu i herojskoj smrti Slavie Vajnera ie napisao je svoja sjeanja i Milutin Durakovi, sekretar
Okrunog komiteta KPJ za Bira, koji se i sam nalazio u toj tekoj situaciji. On je opisao kako su bili od Nijemaca iznenaeni strahovitom
paljbom iz automata i araca,. te kako su se neki borci spasili zaskoenjem pod led u rijeci Stupanici. 2 ')
U napadu na Pjenovac uestvovali su dijelovi I bataljona 669.
puka, 342. njemake divizije koja je napadala od Zvornika preko Vlasenice. Ve sutradan, 22. januara, njemake snage su ubrzano poele da
") Izjave preivjelih boraca: Pero Damjanovi, Pantelija Proki, Branko Miljevi, J. Vasiljevi i dr., stenografske biljeke, A. V. I. I. k. 1990, br. 14/2.
") Istona Bosna u NOB-u 1941 -1946, Beograd, 1971, knjiga 1, str. 423 - 426.

Zajedniko saoptenje Glavnog taba NOP I DO za BIH I Pokrajinskog komiteta KPJ za BIH
Izdano povodom pogibije Slavle Vajnera ie u biltenu Narodni borac br. 3.

naputaju Romaniju, jer je 342. divizija dobila nareenje za odlazak na

istoni front. Povlaili su se preko Vlasenice i Zvornika prema Lajkovcu i Kraljevu, gdje su se ukrcavali u vozove. Mrtvog iu vukli su na
saonicama i usput pokazivali u Vlasenici, Novoj Kasabi i Zvorniku. Tu
su ga negdje, pored Drine tajno zakopali.29)
Veliki je gubitak pogibija legendarnog komandanta Romanijskog
partizanskog odreda Slavie Vajnera ie i brojnih proletera. alost je
zahvatila cijelu Romaniju; tugovali su borci i cio narod.
Povodom tog velikog gubitka, Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i
Hercegovinu i Glavni tab NOP i DO za BiH izdali su poseban proglas,
s obzirom da u narodu nisu mogli vjerovati da je ia poginuo. U tom
proglasu se, izmeu ostalog, istie:
Drug ia bio je jedan od prvih boraca koje je Komunistika
partija Jugoslavije, iji je on lan bio, poslala da organizuje partizanske
odrede... iino ime bilo je zastava nepomirljive borbe protiv svih narodnih neprijatelja. Drug ia je svojim junatvom i svojom pravinou ubrzo stekao ugled i ljubav ne samo boraca ve i stanovnitva obiju vjera. Ne samo Romanija, ve itava Bosna i Hercegovina, i dobar
dio Srbije i Crne Gore znao je naeg druga iu, on je bio olienje nesalomljivosti i nepokolebljivosti nae Komunistike partije u borbi protiv faistikih okupatora. Stoga su ga tako mrzili svi narodni neprijatelji,
sve podle sluge faistikog okupatora, zvale se one Paveli, Dangi ili
Nedi. Ali su ga zato voljeli svi oni kojima je draga sloboda i napredak,
koji se bore za bratstvo medu narodima, za mir, hljeb i slobodu. 30 )
Slavia Vajner ia, za prvih est mjeseci oruanog ustanka, jo
za ivota, to je rijedak sluaj u istoriji, postao je legendaran partizanski komandant, ne samo na Romaniji ve i u Bosni i Hercegovini pa i
irom Jugoslavije. Legenda o ii ostaje pokoljenjima i govori o tome
kako su se partizani borili i ginuli za svoju zemlju. Sve to se i danas
govori o ovom istaknutom heroju revolucije nije mit niti plod mate
pojedinca nego je odraz njegovog djela.

") Izjava J. Vasiljevia, stenografske biljeke A. V. I. I, k. 1990, reg. br. 14.

") Istona Bosna u NOB-u 1941 -1945, Beograd, 1971, knjiga 1, str. 426.

NISIM ALBAHARI

PAVLE GORANIN ILIJA

Roen 13. oktobra 1915. godine u Varadinu, Hrvatska. Osnovnu
kolu i gimnaziju zavrio u Sarajevu, a diplomirao 1938. godine na
Pravnom fakultetu u Beogradu. Poslije toga radio je u Sarajevu kao advokatski pripravnik. Za narodnog heroja proglaen je 15. maja 1944.
godine.
Pavle Goranin je revolucionar izvanrednih vrlina i sposobnosti.
Spada u plejadu poznatih i veoma zaslunih mladih komunista, ije je
ime nerazdvojno vezano za obnavljanje partijske organizacije u Sarajevu poslije provale 1936. godine, tj. stvaranja borbenog odreda Partije,
u koji se unosi novi duh, irina i zamah revolucionarnog pokreta. To je
period kada se, od poetka 1938. godine, poinje i u Sarajevu da osjea linija Titovog zaokreta, oslonca na najire slojeve naroda, oslobaanja od sektake zaaurenosti, ienja Partije od frakcionake
zaraze i intriga, subjektivizma i oportunizma, od ega je Partija ranije
mnogo trpila i to je nosila kao teko optereenje. Pavle pripada generaciji predanih i neumornih revolucionara kakvi su bili u naem gradu
Hasan Brki, Slobodan Princip, Miljenko Cvitkovi i drugi.
U porodici je dobio odlino vaspitanje. Njegov otac Mavro tajner,* poznati profesor i pedagog na Prvoj gimnaziji, mnogo potovan
medu svojim kolegama, vrsta karaktera, demokrata i graanin principijelnih nazora, pun ljubavi za ake i njegova njena majka Mila, odgajali su svoja dva sina Paulija - Pavla, starijeg, i Feliksa - Sreka, oko
tri godine mlaeg, sa mnogo roditeljske ljubavi, ali bez razmaenosti i
popustljivosti koje su se esto sretale u graanskim porodicama srednjih slojeva drutva, ije je imovno stanje bilo neto povoljnije. Tako je
njegov otac, iako umjereno strog, znao nai odgovarajuu i potrebnu
mjeru za vaspitanje svoje djece, pa su oba sina, u periodu njihovog
" Cijela porodica je pred rat preinaila svoje prezime na Goranin, dajui i time izraz svoga
antifaistikog opredjeljenja.

sazrijevanja, rasli kao samostalni ljudi, otvoreni prema drutvu, sa istananim smislom za drugarstvo, ime su brzo sticali drutvenu afirmaciju i bili zapaeni u svojoj sredini. Bio sam kolski vrnjak mlaeg brata Sreka, sa kojim sam pohaao svih osam razreda u Prvoj mukoj
gimnaziji, poznatoj po svojoj izvanrednoj konstruktivnoj prolosti i posebno po aktivnosti naprednih profesora - marksista i borbi revolucionarne omladine, pa sam, zalazei u njihovu kuu, imao priliku da izbliza upoznam taj dragi dom i duh koji je u njemu vladao. U njemu sam
mnogo lijepog vidio i nauio, te tako nalazio uzore i za vlastiti ivot.
Pavle, koji je vidno odskakao svojih vrnjaka, jo kao ak ispoIjavao je smisao za svestraniju djelatnost. U njemu se skladno izraavao duh pravinosti i humanizma i smisao za sve ono to je razumljivo i
racionalno. Ispoljavao je sklonost za knjigu, kulturu, sport i muziku. Lijepo graen, razvijen i plaat, naoit sportski tip, privlaio je svoje drugove hrabrou i smionou. U prvi mah, ostavljao je utisak ovjeka
otrog i krutog ponaanja. Govorio je krupnim glasom, sa puno odlunosti i bez kompromiserstva. Meutim, to mu nije smetalo da prema
svojim drugovima odmah ispolji velike i divne osobine srdanosti i prijatnosti, koje su proizlazile iz njegovog plemenitog bia. Isticao se na
svakom koraku vedrinom, mladenakim arom i drueljubivou. Na
sportskim takmienjima je znao i pobjeivati. Bavio se plivanjem, boksom, planinarenjem i drugim sportovima.
Njegov prvi dodir sa naprednim omladinskim pokretom potie iz
gimnazijskih dana, kada se susree sa naprednom literaturom i grupom omladinaca koji se nisu mirili sa postojeim stanjem ni u koli ni u
drutvu. Monarhistiki reim tempirao je obrazovanje, vaspitanje i cio
kolski sistem tako da od aka stvori poltrone i budue poslune inovnike, gospodu intelektualce koji se nee mijeati u stvari onih koji
se bune, onih sa dna, neukih i nesposobnih radnika, koji ne mogu da
shvate svijet i drutvo kao divno zdanje koje je, eto, za sva vremena
krasno ureeno. U vladajuim krugovima je esto isticano kako vrata
znanja i nauke ne mogu biti svakom otvorena, da nije potrebna hiperprodukcija intelektualaca, itd., itd. Meutim, Pavle to nije primao kao
novo za gotovo, nego je, kakav je po svojoj intuitivnoj prirodi bio, sve
podvrgavao vlastitom provjeravanju i tako ubrzo doao do otkrivanja
prave istine: druge strane medalje toga filistarskog zatakavanja drutvenih protivrjenosti, vjeto zakamufliranih u okvire graanskih i klerikalnih fraza i licemjerstva.
U to vrijeme (maturirao je 1933. godine), nije bilo skojevske organizacije u Sarajevu, ali je bilo odreenog uticaja naprednih strujanja
koja su se i te kako osjeala u ivotu mladih uenika. Treba imati na
umu da je na Prvoj gimnaziji preovladavao drugaiji duh, te je i to doprinosilo povoljnijim okolnostima da se progresivni uticaj u ovoj koli
sve vie iri i jaa. acima je i u ranije vrijeme dospijevao i poneki ilegalni materijal, koji je na svoj nain uvrivao mlade u njihovom borbenom uvjerenju. Pomenuu, u prvom redu, brouru Srednjokolci

govore, koja je tampana kac pogodno izdanje, pokrenuto inicijativom CK SKOJ-a, i koja je vrlo zorno kazivala o stvarnom stanju u kolama, o konzervativnom i nacionalistikom vaspitanju mladih, o progonu naprednih uenika, o izbacivanju iz kole, esto i iz svih kola u
zemlji, samo radi slobodnije pisanih kolskih radova na socijalnu temu.
Obino se radilo o najboljim i najinteligentnijim acima. Na Prvoj gimnaziji djelovala je literarna druina Omladina, u kojoj je bio aktivan i
Pavle, a koja je, radi progresivnog uticaja veeg broja aka, onemoguena i zabranjena. Politizacija medu uenicima postala je neminovnost, a omiljena tema meu njima bila je kritika kolskog sistema, diktatorski reim monarhistikih vlasti koji je guio i onemoguavao svaku demokratsku i slobodnu misao, kao i sve vea agresivnost naci-faizma, koja je ve poela uzimati maha u Evropi.
Na Pravni fakultet u Beogradu Pavle se upisuje 1934. godine i tu
dolazi do njegovog potpunijeg i organizovanog angaovanja u politikom ivotu, u revolucionarnom studentskom pokretu. U okrilju nove
sredine i rastue napredne atmosfere koja se ispoljavala na Beogradskom univerzitetu, koji sve vie igra znaajnu ulonu u politikom ivotu
zemlje, Pavle dolazi na plodno tie i stie velika isk' : .va. Sada dolaze
do izraaja sve njegove predispozicije za revolucionarnu aktivnost
koju ispoljava, u najirem smislu rijei, pozitivno i dosljedno. Postaje
vrlo aktivan i zapaen medu studentima. Aktivira se kako na fakultetu,
tako i u raznim drutvima. Nalazi se u ii svake borbene aktivnosti,
ve irom zemlje poznate napredne djelatnosti Beogradskog univerziteta i revolucionara iz generacije kojoj su pripadali Ivo Lola Ribar, Hasan Brki, Rifat Burdevi, Agan Bostandi, Mika Mitrovi, Mahmut
Buatlija, Slobodan Princip i mnogi drugi. Pavle esto kao student dolazi u Sarajevo i redovno prenosi kurs Partije u redove napredne omladine, sve do obnavljanja organizacije SKOJ-a i Partije. I za taj rad mu
pripadaju posebne zasluge. U Beogradu, u studentskom drutvu Petar Koi, postaje inicijator mnogih priredaba i gostovanja sa programima ispunjenim savremenim sadrajima, uz mnogo umijea reiranih,
sa britkom kritikom i drutvenom satirom.
U toku 1936. godine postaje lan KPJ, pa, izmeu ostalog, radi u
partijskoj tehnici Univerzitetskog komiteta. Nije potrebno ni naglaavati ta je znailo, u to vrijeme, raditi na tako vanom i povjerljivom
partijskom poslu. On je jedan od pokretaa izdavanja triju proglasa
(otvorenih pisama) bosanskohercegovakih studenata naoj javnosti,
u kojima se igoe profaistika politika reima, ukazuje na opasnost
od uvlaenja zemlje u novi, strani rat, koji pripremaju faistike sile.
To su, u stvari, dokumenti od istorijskog znaaja za Bosnu i Hercegovinu, posebno Tree otvoreno pismo - protiv rata i za autonomiju
Bosne i Hercegovine. Tu se odluno ukazuje da Bosna i Hercegovina
ne moe i ne smije biti predmet niijeg svojatanja i meetarenja, da
ona pripada narodima koji u njoj ive i da oni imaju pravo da odluuju o
svojoj sudbini.

Kao lan Udruenja studenata u Sarajevu, doprinosi njegovoj progresivnoj orijentaciji, pomae u organizaciji raznih priredaba i biva zapaen medu njegovim najboljim aktivistima. On povezuje ljude, organizuje rasturanje napredne tampe i literature, ulanjuje se u Radniko
sportsko drutvo Hajduk, gdje vjeba kao rva i bokser, da bi u tu
sredinu unio novi duh i aktivnost.
Poto je diplomirao 1938. godine, on odmah dolazi u Sarajevo,
gdje poinje raditi kao advokatski pripravnik. Ukljuuje se u aktiv komunista - jezgro za obnavljanje partijske organizacije. Kao izrastao
revolucionar, sa solidnim poznavanjem marksistike teorije, ostvaruje
irok dijapazon linih veza i kontakata. Cijenjen je i rado primljen u
svim drutvenim krugovima, kako meu omladinom, tako i meu intelektualcima i radnicima. Poznavao je sarajevske prilike i imao je znaajan autoritet i popularnost, neophodne partijskom radniku ako eli da
postie odgovarajui uspjeh u politikom radu. Tako sve svoje ljudske
i politike sposobnosti stavlja u slubu Partije kojoj je pripadao i bio
privren i duom i svim svojim biem. U tadanjim uslovima obnavljanja partijskog rada na irokoj i masovnoj platformi, njegovo prisustvo
bilo je od neprocjenjive koristi. U uslovima narastajue borbene atmosfere i plime revolucionarnog pokreta, kada Partija izrasta u rukovodeu snagu, ton, duh i dinamiku tim tokovima davali su ljudi, naoruani znanjem i smjelou, medu kojima je u prvim redovima, meu
najzrelijim i najodlunijim, bio veoma zapaen Pavle.
Djelotvoran i svugdje prisutan, bio je vrelo neiscrpne energije i
inicijative. Na proslavi 1. maja 1938. godine na Crepoljskom, kojoj prisustvuje preko 300 radnika i omladine, govori ivo, neposredno i
strastveno. Na skuptinskim izborima iste godine, kao lan Akcionog
odbora omladine, ispred grupe Narodnih studenata, najzapaeniji je
u agitaciji i programiranju te akcije koju je napredna omladina, u okviru
Udruene opozicije, vodila protiv faistike politike Stojadinovia.
Ubrzo, 1939. godine postaje lan Mjesnog komiteta KPJ u Sarajevu.
On je istovremeno i lan Komisije za rad sa omladinom, pri Pokrajinskom komitetu KP, a biran je i za lana CK SKOJ-a. U Mjesnom komitetu Partije, pored brojnih zadataka, bio je posebno zaduen za vezu sa
MK SKOJ-a i uopte za rad sa omladinom, pa je bio inspirator i organizator mnogih akcija meu omladinom. Postaje spiritus movens najveeg broja omladinskih manifestacija, skupova, organizator skojevskih aktiva, izleta, kurseva, savjetovanja, sportskih natjecanja, pisanja
politikih parola i drugih oblika bogate aktivnosti mladih, lako intelektualac, pravnik, on je znao da pomogne i u borbi Partije na oivljavanju
sindikalne aktivnosti, pri organizovanju partijske sindikalne komisije pri
MK KPJ, pri organizovanju mjesnog meustrukovnog odbora, a drao
je i predavanja na sindikalnim kursevima. Na Petoj pokrajinskoj konferenciji KPJ za BiH, jula 1940. godine, uestvuje kao delegat Mjesne organizacije Sarajevo. Mnogo je doprinio organizaciji i uspjehu omladinskog kursa u Prljanima kod Bugojna, avgusta 1940. godine. Uest-

vuje u kreiranju programa ideolokog i kulturno-sportskog rada; sam

je jedan od predavaa i ostao je u sjeanju uesnika kao dua ovog, u
istoriji SKOJ-a BiH, znaajnog dogaaja.
Kada je u jesen 1940. godine formiran Okruni komitet KPJ za sarajevski region, on postaje njegov lan, iako zadrava i sve druge partijske i omladinske funkcije. I na ovoj dunosti pokazuje mnogo snalaljivosti i uspjeha. Na Romaniji, naroito na Glasincu, zajedno sa komunistima toga podruja, razvija partijski rad, budi politiku svijest u
seoskim masama i pokree inicijativu za povezivanje politikog rada
seljaka i umsko-planinskih radnika. Tako je i organizovan vrlo uspjean trajk umskih radnika u sokolakoj i hanpjesakoj optini. Narod ovog kraja ve tada ga je zavolio i prihvatio kao iskusnog borca za
njegove interese.
Razumljivo, njegova aktivnost u revolucionarnom radu bila je zapaena i od policijskih organa, ali je Pavle umio da se nosi protiv njihovih progona. Oni mu nisu mogli doskoiti, niti se pohvaliti uspjesima da
ga izoliraju od masa. Veoma dobro je znao da primjenjuje ilegalnu taktiku i konspiraciju, a istovremeno je bio dovoljno vjet i mudar da svakoj akciji obezbijedi formu i sadraj kako bi ona uspjela i dobila masovnu podrku. Zato kratkotrajna hapenja nisu utjecala na kontinuitet
u njegovom partijskom radu. Kada je poslije okupacije zemlje ustaka
policija raspisala potjernicu za njim, on i dalje neumorno radi, preruen
i sa lanom legitimacijom na ime Miler stie na sve sastanke. Pa i onda,
kada su ga bili uhvatili, prilikom jednog polaska na partijski sastanak i
gonili pred sobom, drei ga vrsto za ramena, on se snanim potezom otrgnuo i pobjegao. Mada su pucali za njim, nisu ga pogodili niti
sustigli. Ustaama je u rukama ostao njegov kaput, a on je ipak stigao
na sastanak i govorio nam kako su ustae isplazile jeziinu jurei za
njim.
Meu partijskim kadrovima koji se upuuju radi organizacije
ustanka, u julskim danima 1941. godine, nalazi se i on, meu prvima na
veoma odgovornom zadatku. Odmah po odluci Pokrajinskog komiteta,
donesenoj 13. jula 1941. godine, Pavle odlazi na Romaniju, gdje sa
drugovima Hasanom Brkiem, Slobodanom Principom, Grujom Novakoviem, Slaviom Vajnerom, Perom Kosoriem i Danilom Dokiem i
drugim proslavljenim herojima uestvuje u formiranju prvih eta, bataljona i velikog Romanijskog partizanskog odreda, ije borbe i uspjesi
odjeknue irom zemlje, pa u borbenim pjesmama Romanijaca ostadoe trajno opjevani. Pavle Goranin Ilija (to mu je partizanski nadimak) postaje komesar tog slavnog Odreda. Bio je kao stvoren za takve zgdatke. Radio je i kontaktirao sa narodom i borcima kao da je ve
godinama ivio s njima. Odmah su ga borci zavoljeli i prihvatili kao svoga. Mada je bio strog i traio disciplinu i potivanje partizanskog morala, za koji se on tako mnogo zalagao, njega su cijenili ne samo kao
sposobnog organizatora borbe nego i kao ovjeka sa fronta, junaka u
borbi, kao druga koji zna za svakoga da nade pravu rije, kao ubijede-

nog protivnika faizma, koji mrzi neprijatelje naroda i koji linim primjerom predstavlja komunistu od posebne vrijednosti i kova. Medu borcima i u narodu Romanije dobio je od milja i poseban nadimak - Ilija
Saboter. Mada je takav nadimak, u prvi mah, izgledao udan, ipak je
to, na duhovit nain, izraena simpatija naroda prema beskompromisnoj dosljednosti u borbi. Cijenio je svaki minut, svaki dan u borbi.
Smetalo mu je ako borac trai da iz ete pode do svoje kue radi
presvlake ili drugih ljudskih elja. On je borbu shvatao iznad svega i
takvim je borcima govorio: Ti, drue, sabotira borbu. Eto, zbog
toga je dobio nadimak Saboter. O njegovoj upornosti u borbi protiv
etnika govore i stihovi koje je narod Romanije ispjevao:
Derikonja obrij bradu
i izai pred brigadu
pred naega druga Pera
i Iliju Sabotera.
Povjerenje koje je stekao, inilo je za ustanak i revoluciju poseban kapital, naroito za autoritet Partije. Sam Pavle postao je, na taj
nain, jedan od stubova na kojima je poivao veliki val i polet ustanka
u istonoj Bosni.
Mnogi uspjesi postignuti na tlu Romanije do poetka februara
1942. godine, kada je Pavle bio na dunosti politikog komesara Romanijskog NOP odreda, najneposrednije su vezani za njegovo ime.
Nije samo rije o vojnikim uspjesima nego naroito i o politikom
jaanju i snaenju NOP-a u narodu, organizaciji narodne vlasti i pozadine, u velikom smislu za pravilan raspored i koritenje kadrova. Njegovim smionim pothvatima i osmiljenim akcijama ispunjavana je borbena sadrina svake akcije.
U januaru 1942. godine uesnik je Pokrajinskog partijskog savjetovanja KPJ za BiH u Ivaniima, kada se u prisustvu i uz sudjelovanje
druga Tita i drugih lanova CK KPJ donose veoma vane ocjene i odluke za dalji tok ustanka.
I u daljem toku oruane borbe Pavle ostaje jedna od najzapaenijih figura revolucionarnog pokreta u istonoj Bosni. To se ogleda kroz
njegovo uee u borbenom putu dviju slavnih brigada: este istonobosanske proleterske i Petnaeste majevike brigade, u kojima od
njihovog formiranja vri najodgovornije funkcije partijskog rukovodioca u bataljonu i brigadi. Nema borca iz tih dana ovih, kao i ostalih
istonobosanskih brigada, koji rie bi mogao ispriati divne prie o Pavlovim podvizima u raznim bitkama, kao to su one u Sremu protiv Nijemaca, na Maleevcima protiv etnika, ili onih u petoj neprijateljskoj
ofanzivi, ili u borbi za osloboenje Tuzle i jo mnogim.
Njegovo revolucionarno iskustvo, lino obrazovanje i stvaralaka
intuicija bili su idealna pretpostavka za vrenje najodgovornijih funkcija
u revolucionarnoj armiji kakva je bila naa Narodnooslobodilaka vojska. U jedinicama u kojima se borio bio je tvorac uspjeha koji su poi54 - Sarajevo u revoluciji

849

lanovi taba XV majevike NOU brigade (u prvom redu klee: prvi s lijeva Pavle Goranin, zamjenik politikog komesara brigade, Pero Kosori,
komandant i Ra tko Peri, zamjenik komandanta brigade) aprila 1943. godine u Mreicama kod Miljevine.

vali na tano utvrenim politikim i vojnim procjenama svake akcije

Duboko ubijeen u svoje zamisli, stvarao je preduslove za uspjeh pc
duhvata. Meutim, nije on bio samo organizator i rukovodilac. Sa var
rednim vrlinama izuzetnih linosti, bio je uvijek meu borcima i linir
primjerom izazivao divljenje i potovanje. U jeku bitke u bosutskim u
mama, oktobra 1942. godine, odjekuje njegov gromki glas na njema
kom jeziku, kada poziva vabe na predaju. Poslije trijumfa naih bora
ca u toj borbi, on formira poseban vod partizana u njemakim unifor
mama, koji smjelo sprovodi nae ranjenike kroz selo Bosut i preko ri
jeke Bosut, jer drugog puta nije bilo. Neke naoruane ustae prilazili
su kolima u kojima su se nalazili nai ranjenici, ali Pavlovo resko vec
veg zastraivalo je ove pokorne vapske sluge, pa su se odmicaT
Varka je uspjela jo vie kada je na suprotnoj strani rijeke Bosut, nj
njemakom jeziku, pozvao strau da prebaci skelu na koju su se ukr
cala dva bataljona este brigade i sremski partizani. Bez pucnja, stra;
je razoruana i brigada je krenula na Fruku goru.
Sa dunosti politikog komesara Petnaeste majevike brigade, i
novembru 1943, dolazi na dunost politkomesara Dvadeset sedme
NOU divizije. Sada ve kao iskusni rukovodilac revolucije, doprinosi d<
ova jedinica ide iz uspjeha u uspjeh, iz pobjede u pobjedu. I kao to se
to obino deava, da veliki borci ginu na popritu svojih uspjeha i sla
ve, tako i Pavle, kao komesar divizije, gine kod sela unovi na Romani
ji, 2. januara 1944. godine, od neprijateljske bombe, baene iz aviona
pored kue u kojoj se nalazio tab divizije. Raaloena Romanij
propjevala je tugom za njim i njegovim nerazdvojnim drugovima:
Romaniju mori tuga
Jer joj nema ie druga,
Nema ie ni Ilije
Nema Selje najmilijeg.
Nije doekao velike dane osloboenja zemlje, ali je uspomena m
njega ostala trajna i neizbrisiva. Nije doekao ni osloboenje Sarajeva
svog voljenog grada. Duboko je vjerovao u pobjedu revolucije i njegov
optimizam bio je hrana svima nama. Nismo imali sreu da s njim dijelimo radost slobode na ulicama naeg grada za koji je on dao neizmjerno mnogo.
Njegovo ime sa ponosom nose danas naselja i ulice u Sarajevu i
drugim mjestima, brojne kole, izviaki odredi, omladinske teritorijalne jedinice, pa tako razna obiljeja podsjeaju na ovog revolucionara i
na njegovom primjeru ue i inspiriu se sadanje i budue generacije
u novim tokovima revolucije.

REGISTAR
LINIH
IMENA

REGISTAR LINIH IMENA

A
Abdovi Raid - 697
Abinun Markus - 111
Abinun Naum - 228,363
Abramovi Boris - 638,641,642
Abromajt (Abromeit) Franc - 567
Aimovi Milan - 42, 89, 264
Aimovi Obrenija - 477, 561
Aimovi (Milan) - 87, 94
Adi Branko - 659, 661
Adimitreski Dime - 759
Adovi Eref - 537
Adovi Ibro - 537
Adovi (braa) 537
Aganovi Alija - 493
Agi Safet - 303, 357, 358, 360, 467
Ahi En ver - 697
Ahi Tadudin - 697
Ajanovi Enver - 228
Ajdin Nazif - 661
Akamija Jakub - 244
Alagi Rahila - 423, 597
Alagi Vejsil - 451, 452
Alajbegovi Alija - 172
Alajbegovi Mustafa - 172, 341
Alajbegovi Raza - 172
Albahari Berta Lela - 381
Albahari Nisim Rajko - 24, 61, 64, 82;
108, 112, 117, 123, 185, 191, 254,
272, 277, 291, 305, 308, 335, 338,
343, 347, 801, 818, 844,
Albahari Mordehaj - 264
Albahari Salamon (Josip Ivanovi) - 113,
126, 130, 198,
Aleksi Marko - 687
Alibegovi Hasib - 694
Alibegovi Ibro - 542
Ali Fehim - 661
Ali Himzo - 444, 445, 661,
Ali Kasim - 444,
Aliehaji Kemal - 361,
Aliefendi - Ivi Emina Stana
561. 597, 627, 629,

533,

(Aliefendi) Lejla - 629

Alihodi Ahmed - 510
Alikalfi Fazlija - 819
Alikavazovi Abdulah Avdo oro - 433,
477, 538, 540, 560, 563, 570, 571,
573 574
Alkalaj Moo Buki - 341, 532
Altarac Albert - 239, 264, 382
Altarac Avram - 610,
Altarac Hanika Vuja - 81, 192, 281, 347
Altarac Mordo - 256
Ambrozi Edo Aco - 290, 424, 488, 579,
635, 636, 637, 638, 651, 657, 718
Andri Branko - 519, 520
Andri Nikola - 114, 251, 329, 335, 347
Andri Obren - 142, 155, 170, 267,
Andri Radojka - 248
Andrijas Vlado (Andras Vladislav) - 121,
251
Andrijaevi Niko - 560, 562
Andrijevi Ivan - 651, 655,
Andi Ilija - 252
Ani Lazar - 170
Ani Vukain - 65, 137, 161, 169, 170,
264
Ani Grga - 414, 560, 563
Ani Ivan - 812
Ani Pako - 557
Antoni Gojko - 634, 641
Antoni Zdravko - 621
Antoni (etniki oficir) - 43
Antunovi Mato - 511, 571, 574
Aranicki Milo - 814, 817
Arapovi Drago - 449
Arifhodi Fuad - 598
Arsi Milan - 251
Arsi Radovan - 251
Arsi (porodica) - 254
Arsov Ljube - 798
Artukovi Andrija - 28, 562
Akraba Vladan - 170, 265
Aterton (Terens) - 325
Avlija Relja - 264
Avlija Vojno - 684
Avramovi Duan - 263

B
Babi Aco - 716
Babi Aim - 39, 43, 85, 86, 184, 197,
278, 832
Babi Anto - 560, 599
Babi Neboja - 173, 180
Babi Sime - 659
Babi Zivka - 500
Bader Paul - 17, 36, 44, 45, 46, 51, 220,
568, 747
Badovinac (dr Milan) - 102
Badnjevi Midhat - 507
Bago Josip - 431, 534, 557
Bajeti Marko - 381
Bajeti Radomir Rade - 243, 347,
Bajeti Slobodan - 243
Baji Branko Baja - 114, 131, 254, 256
Baji Milo - 530
Baji Nevenka - 659
Baji Ratko - 611
Baji Spiro - 116
Bajloni Mato - 823
Bajraktarevi Esad - 541, 546
Bakari Kemal - 477, 538, 540, 560
Baki Mitar - 218, 219, 222
Bakoti Branka - 454
Bakran Ivo - 654
Balagija Sulejman - 560, 562
Balorda Janko - 113, 129, 130, 256, 337,
347, 635
Balorda Momir - 113, 130, 286
Ban Niko - 714, 716
Bandur Vidoje - 560, 563
Barbari Rade - 452, 454
Barbi Branko Ostoja - 526, 529
Barbi Srdan - 526, 529
Barbir Jure - 574, 575
Barbir Sreko - 560, 562, 574, 575
Barek Alojz - 414, 417, 453,
Barii Emilijan Emil - 413, 560, 599
Baro Jerko - 653
_
Baruija Muhamed Hamdo - 577~
Baruh Hela - 264
Baruh Kalmi - 817
Baruh Nisim - 363
Baruh Stanko - 198
Baruh Viktorija - 532
Bai Avdo - 548
Batagelj August Marko - 414, 434, 443,
445, 446, 598
(Batagelj) Franc - 434
Batar Milan - 293
Batko Karlo Drago - 65, 161, 162, 168,
169, 264, 377, 378, 381, 668, 683
Batur Stanko - 114
Bazler (Franjo) - 449
Beba Salko - 718
Bearoska Vera - 759
Begi Beir - 450, 451, 452, 453 454
Begi Kika - 529
Begi Midhat - 600

Begi Muhidin - 347

Begovi Branko - 278
Begovi Vlajko - 172
Behmen Mustafa - 230, 347
Behmen efkija - 560
Beisner (Vilhelm) - 696
Beidi Safet - 290
Belak - Pavii Stefica - 83. 347 349
429, 477, 538, 540, 561, 563
Beljkai Stevo - 610
Benak idr Aleksandar) - 553
Bencler Feliks - 45
Benovi (ustaki policijski funkcioner) 288, 410
Berger Gotlob - 399
Beri Duan - 641
Besarovi Savo - 101, 102
Besarovi Velimir - 623
Besarovi Vojo - 609
Besednjak Angel - 434, 435
Beirevi Hamid - 668
Belagi Avdo Brico - 228
Belagi (braa) - 717
Beli Akif Boo - 76, 82, 230, 297
Beirevi Hamid - 357, 358, 359, 668
Bey Essad - 744
Bijedi Demal Crni (Ante Juki) - 268,
387, 391, 405, 415, 418, 420, 422
423, 424, 425, 426, 436, 476, 477
491, 497, 499, 501, 504. 510, 512.
513, 514, 516. 521, 533, 568. 569
583, 584, 585, 586, 594, 602, 610,
611, 627, 630, 631, 685, 686,
Bilal Mirko - 661
Bilal Pero - 661
Bilalagi Ramiz Beg - 422, 477, 503, 511,
515, 728,
Bilbija Boko - 598
Bili Boidar Urar - 477, 510, 511,
Bilik Ferdo - 477
Biser erif - 509, 511, 517,
Biser - Taso Nadija Nada - 421, 423,
477, 499, 500, 511, 515, 685
Bjelakovi Mihajlo - 337
Bjelica Boko - 379
Bjelica Vlado - 378, 381
Bjelogrli Krsto Buha - 228
Bjelo Jovo - 697
Bjelo Vojo - 697
Blagojevi Blagoje - 286
Blagojevi Duko - 347
Blagojevi Dordije - 444
Blagojevi Milan - 204
Blagovanin Pana - 251
Blagovanin Spasoje - 347
Blakovi Petar - 609
Blakovi Vladimir - 813
Blaek Branka - 112, 119, 121, 251, 252,
576, 577
Blaek Marija - 532, 576, 577, 597
Blai Zagorka Zaga - 83, 192, 411, 412,
413, 550
Blaina Josip - 449, 450, 451

Blum Emerik - 819, 822,

Bodnaruk Ivica - 718
Bogdanovi Nada - 798
Bogdanovi Janko - 681
Bogdanovi Savo Brko - 388, 550
Bogievi Vojo - 83
Bojani Gojko - 266, 268, 681, 685, 687
Bojinovi Nikola - 303
Bojovi Aleksa Brko - 136, 141, 155,
170, 267, 378, 379, 381, 668
Bojovi Blako - 170
Bojovi Pero - 267
Bojovi Spasoje - 170
Bokan Budimir - 437, 444, 445,
Bokonji Nenad - 519, 525, 526, 528
Bonai Vesna - 526
Bori Berislav - 814
Borota Gojko - 617, 623, 624, 625,
Borovanin Anelko - 825, 827
Borovanin Grujo - 831
Borovanin Mirko - 85, 825
Borovanin Rade - 244, 329, 335
Borovanin Seka - 192
Borovanin Stana - 192
Borovanin (braa) - 825
Borek Marjan - 110
Bosilji Bogdan Bojo - 377, 378, 381,
684, 687, 688, 689, 691
Bosilji Branko - 264, 360
Bosilji Danilo - 264, 684, 688
Bosilji Janko - 683
Bosilji Kojo - 683
Bosilji Slobodan - 170, 260, 262
Bosilji - Todorovi Savka - 424, 514,
585, 683, 684, 686
Bosilji Uro - 684, 687, 688, 689, 691,
Bosilji ivko Seljo - 264, 269 , 424,
425, 583, 585, 681, 684, 686, 687,
688, 689
Bosilji (porodica) - 514, 569
Bostandi Agan - 555, 594, 599, 699,
700, 701, 702, 703, 704, 705, 706
707, 708, 710, 846,
Bostandi Safija - 699, 700, 701
Bokovi Boro - 712, 718
Bokovi Duan - 372, 373
Bokovi Jovo - 116
Bokovi Radmila - 499
Bokovi Relja - 113
Bokovi Savo - 111
Bonjak Melentije Melenta - 114, 227,
228, 329,
Bonjakovi Ante - 558, 560, 565 593
599
Boti Stevan - 791
Botulja Meho - 147, 683
Boi Milan - 609
Boi Natalija Nata - 532, 533, 561
Boovi Boo - 373
Boovi Petar - 687
Brakovi Salih Salko - 476 490 497
501, 545, 569
Brajkovi Olga - 422, 499, 597, 627, 728

Bralo Boidar - 258, 738

Brankovi Ljubica Ljuba Plava - 421
423, 424, 499, 511, 515, 516,
Brecelj Darinka - 441
Brezar Franjo - 657
Brii Vojislav Vojo Brico - 477, 490
519, 520, 521, 522, 525, 526, 528'
529, 606
Brki Branko - 243
Brki Hasan Aco - 10, 26, 57 , 64, 72
108, 112, 113, 254, 274, 287, 292
335, 338, 346, 822, 823, 825, 844
846, 848
Brki Husein - 599
Brki Muhamed - 526
Brki Vesna - 499
Brklja Behija - 423, 424, 515, 516
Brklja Nusret - 424, 490, 505, 516
Brklja Mile - 488, 512
Brklja Ksenija - 477, 561
Brkljai Jela - 535
Broz Josip Tito Stari - 32, 33, 34, 44, 55,
63 , 69, 75, 95, 105, 117, 119, 122,
152, 172, 189, 197, 200, 213, 214,
215, 216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 235, 236, 237, 239,
240, 241, 246, 247, 254, 255, 266
273, 302, 311, 312, 313, 315, 316,
317, 318, 320, 321, 323, 324, 325,
327, 337, 350, 351, 354, 355, 356,
357, 363, 364, 365, 366, 369, 374.
376, 378, 379, 383, 385, 386, 401,
408 , 457, 460, 462, 464 , 467 , 469,
475, 484, 486, 488, 489, 490, 508,
539, 546, 591, 592, 607, 641, 645,
646, 664, 665, 666, 667, 674, 676,
678, 686, 732, 733, 742, 743, 746,
776, 805, 831, 833, 836, 837, 844,
849.
Brutus Salem - 548
Bubi Mahmud - 560, 563,
Buevac Stana - 290
Bu Adem (Filipovi) Viktor - 391,
397, 415, 430, 432, 433, 436,
511, 533, 538, 539, 540, 552,
555, 557, 571, 574
Budak Mile - 739, 744
Budimli Adem - 636
Budimir Franjo Bundi - 83, 377, 378,
Buha Boko - 239
Buji Branko Sedmak - 735
Buji (Georgina) Gina - 526
Buji Mladen - 526
Bukovac (Ahmed) - 501
Bukovac Demil - 658
Bukovac Milan - 600
Bukovac Stevo - 93
Bukovac Vlasta - 501
Bukurevi Vahid - 698, 702
Bukurevi Zahid - 124, 694, 697,
699, 702
Bukvi Novica - 561, 562
Bulaji Milan - 114

396,
477,
553,

576

698,

Bulatovi (etniki vojvoda) - 202

Buli Dominik - 560
Bulovan (Milorad) - 43
Buncar Joe - 441
Bunjievi Ljubinka - 697
Bunjievi Ljubo - 697
Bunjievi Niko - 697
Bunjievi Rua - 697
Bunjievi Slavko Grk - 123, 692, 697
Burdevi Rifat - 846
Burek Ahmet - 609
Burekovi Hamdo - 504
Buri Savo - 373
Buri Stjepan Stevo - 437, 444, 445
Busuladi Hamid - 453
Buatlija Mahmut Bu - 648, 846
Butina Todor - 114, 227
Butozan Vaso - 786, 815, 817

C
Cengle Franc - 734
Ceri Eref - 347
Cicmil Obrad - 99, 172, 219
Cigler Ivan - 449, 451
Cividini (Branko) - 467
Crvenkovi Filip - 553
Cvetanovi Dara - 421, 499
Cvetkovi (Dragia) - 203, 204, 208
Cvijeti Nikola - 338, 347
Cvijeti Stevo - 838, 839, 840,
Cvijeti Uro - 624
Cvijeti Vlado - 63. 83, 186, 191, 839, 840
Cvitkovi - Babi Lijerka - 498, 599,
772, 779
(Cvitkovi) Branka - 772
(Cvitkovi) Dane - 772
Cvitkovi Miljenko - 68, 195, 196, 197,
198, 211, 230, 334, 337, 340, 347
668, 771, 772, 773, 774, 775, 776,
777, 778, 779, 780, 781, 782, J83
784, 785, 786, 787, 788, 789, 790,
791, 792, 793, 794, 795, 796, 844
(Cvitkovi) Mirko - 772, 774
Cvitkovi Mladen - 82, 97. 209, 211, 772
(Cvitkovi) Natalija - 772
Cvitkovi (porodica) - 772
Cvjetanovi Grujo - 89

aji Salko - 123

aki Avdo - 124, 698
aki Meho - 698
aki ukrija - 699, 708, 710
alki Hidajet akal - 544, 546
amo Edhem - 335

are Anton - 441

arki Anka - 627
arki Lepa - 594, 597, 598
asni Marko - 712
avdar Asim - 561
eo Zikrija - 699
elar Zdravko - 328
eli Doko - 414, 437
elonja Rajko - 126
engi Aziz - 548
engi Esad Mato - 64, 82, 186, 190,
191, 193, 347, 349, 406, 425, 426,
501, 513, 535, 568, 569, 582, 583,
616, 668, 808
engi Ferid Fio Ibro - 239, 264, 297,
307, 308, 310, 377, 382, 518, 683
engi (Hasan) Haso - 147
engi Omer - 617,
engi (domobranski oficir) - 830
engi (porodica) - 147
eril Vinston - 673
erkez Vlado - 576
esovi Demal - 541, 544, 546,
esovi Hasan - 546
ivija (borac NOVJ iz Sarajeva) - 290
ohadi Asim - 712
ohadi Ismet - 714, 716, 718
olak Kota - 518
olakovi Ibrahim - 228
olakovi Rodoljub Roko - 25, 63, 68,
89, 153, 171, 197, 198, 199, 200
217, 219, 235, 247, 255, 260, 280
834, 836
oli Marija - 627
olo Boo - 211
olo Ljubica - 688
olo Ljubo - 529
omara Izet - 522
ormehmedovi Meho - 548
ovi Milenko - 519, 522, 526
ovi Mladen - 683
ovi Mirko - 477
ovi Stevo Dikan - 268, 683, 684, 688
ubri Josip (Meji Josip) - 115, 198,
urukovi Meho - 228
uturi Stipe - 357, 358, 360, 370 373
467

ati Hivzija Safet - 83, 329

ebi Milan - 114
ehi amil Striko - 422, 424, 426, 427,
504, 505, 511, 611, 616,
emalovi Narcisa - 496, 499, 501
eri alim Braco - 83, 297, 329, 335,
347
erimagi Demal - 511
etkovi Pero - 358
imi Osman - 510, 511

Cirovi Janko - 373

ori Remzija - 172
orlija Ratomir - 454
Cosovi Savo - 170, 268
ori Marko - 512
ukovi (etniki oficir) 42,44, 101
ulum Duan - 694
urkovi Milan onga - 303, 360, 519

D
Dabi Borjana Bora - 526
Dabi Ljubo - 697
Dalahmetovi Ramiz - 698, 699
Damjanovi Duro - 167, 266, 296
Damjanovi Milo - 127
Damjanovi Sekula - 117, 128
Damjanovi Pero - 477, 841
Damjanovi Slavko - 113, 117, 128
Damjanovi Vlado - 264,
Damjanovi (Stevo - Leko) - 617
Dangi Jezdimir - 42, 43, 44, 45, 68, 69,
86, 87, 88, 89 , 94, 98, 101, 115,
122, 149, 151, 183, 197, 199, 204,
212, 219, 220, 278, 281, 336, 747,
832, 834, 843
Danilovi Ugljea - 9, 25, 61, 63, 68, 83,
90, 120, 153, 197, 200, 213, 245,
260, 568, 751
Daniti Blankica - 347
Daniti Mira - 131, 256, 290
Danon Aron Jaa - 382
(Danon David) Davko - 775
Danon Erna - 303
Danon Oskar Jovo C i g o - 76, 113 , 208,
254, 256, 278, 329, 347, 817, 823,
825, 826, 828, 831
Davidovi Ljubo - 753
Davidovi Mirko Crevar - 64, 65, 109,
112, 114, 227
Dedi Hamica - 524
Dedi Meho - 687
Dedi Munib - 687
Dedi Zaim - 524, 687
Dedijer Vladimir Vlado - 235, 236, 239,
253, 254, 255, 325, 383, 667,
Delibegovi Vehid Roki - 702
Deli Hamdija Bata - 504, 507
Delyannis (Delijanis) Stanko Zubo Bepo
- 477, 520, 525, 528, 688
Demirovi Sulejman - 600, 658
Derikonja Savo - 90, 100, 101, 102, 128,
129, 132, 408, 624, 849
Dervikadi Hakija Branko - 168
Dezuana Alfred Bunco - 436, 437, 533,
565, 566,
Dikin (F.W.D.) - 673
Dimitri Melanka Seka - 526
Dimitrijevi Vojo - 83, 169, 231, 238, 382
820

Divljan Ranko - 137, 139

Divljan Sretko - 268
Dizdar Mustafa Herihter - 446, 447
Dizdar Selim - 521
Dizdarevi Nijaz - 347, 712, 714
Dizdarevi Nusret - 121, 131, 256
Dizdarevi Raif - 718
Dizdarevi Read - 347, 349 429 716
718, 719
Dizdarevi amija - 478
Dizdarevi Zijo - 467, 712
Dizdarevi (braa) - 714
Dobrilovi Mitar - 89
Doki Pero - 790
Dombaj Karlo - 436, 443, 444
Dominikovi Petar - 561
Dori Emina Emilija - 422, 598, 627
Dori Jusuf - 357, 358
Dori efik - 347, 598, 627
Dovadija Mustafa - 131, 167, 190 191
231, 256, 278
Dozet Duan - 362
Dozet Natalija - 499
Drae Hidajet - 454,
Dragievi Marijan - 714
Dragi Jovo - 228
Dragi Miladin - 228
Dragi Vlado - 228
Dragii Miro - 367
Dragutinovi Zora - 697
Dramui Strahinja - 610
Drakovi Borko - 772
Drakovi Lepa - 424
Drakovi Mila - 424
Drakovi Ranka - 424
Drakovi (porodica) - 422, 424
Drai Ambroz - 560
Drenovi Uro - 788
Drina Fadil - 445
Drini Demal uco - 228
Dugonji edomir edo - 430, 431, 432,
560
Dugonji Ljubica - 430, 431, 432, 561
Dugonji Rato - 62, 120, 153, 168, 239,
297, 395, 460, 491, 771
Dugonji Zvonko - 658
Dugoevi Jovan - 814
Dundi Vukola - 197
Durbei Jelena - 82
Durbei Ljerka - 182, 192
Durjava Maks - 435
Duri Ekrem - 352, 359, 370
Durmievi Jakub - 333, 335
Durmi Uzeir - 638
Dursun Jovo - 477, 511, 571, 574
Dursun Ljilja - 82, 191
Dursun Ljubo - 529
Dursun Nada - 82, 277
Dursun Stevo - 529, 530
Dursun Tanja - 529, 530
Dutina Svetko - 659
Dvorak (domobranski oficir) - 652

D
Demidi Alija - 539
Demidi Mesud Mecaja - 537 538,
545, 546
Demidija Asim - 444
Dindo amil - 81
Dindo Ragib - 337
Dindo Rasim - 81, 206, 230
Dini Alma - 545
Dini Bakir - 419, 560, 563
Dini Mehmed Meho Rosi - 420, 422,
423 425, 470, 491, 497, 501, 504,
505 509 , 510, 511, 513, 529, 538,
541, 544, 545, 547, 584, 585
Dini Salih - 576,
Dinovi Safet Safa Mirko - 437, 439,
440, 445, 446, 454
Duda Asim - 454
Duda Meho - 692, 698, 702
Duda Muhamed - 527, 555, 560, 563
Dudi Meho - 124

D
Dafi Mehmedalija - 444
Dakovi Duro - 715
Dapi Dragutin - 560
Deki Radomir - 149, 204, 208, 210
Diko Mustafa - 447
Dilas (Milovan) - 756
Dokanovi Kojo - 243
Doki Blagoje - 286, 289
Doki Bogdan - 290
Doki Danilo - 86, 848
Doki Joja - 659
Doki Milena - 290
Doki Milenko - 290
Doki Trifko - 111, 112, 251, 252, 347,
635, 718
Doki Vojislav Vojo - 142
_
Doki Zorka - 290
Donlagi Ahmet - 311, 673, 839
Donlagi Esma - 611
Donli Andrija - 712
Donli Jusuf - 337, 347
Dordevi Ilija - 159
Dordevi Jovan - 815
Dordevi Nenad - 142
Dordi Ilija - 155
Dudo Ismet - 699, 708
Dugum Hado - 521
Dukanovi Pero - 33, 39, 44, 89, 199
Dukanovi Relja - 265
Dukanovi Savo - 356, 357
(Duki) Ahmet - 426, 586
Duki Bahrija Bahra Cica - 420. 426 477
501, 504, 510, 511, 513, 515, 516
517, 569, 584, 585, 586, 597, 629
630,
Duki Drago - 640

Duki Duro - 89
Duki - Eki Mirzija - 421, 423, 428,
511, 516, 517
Duki Hanifa Hana - 423, 627
Duki Mirza - 347, 420, 517, 584
(Duki) Muhamed Fadil - 428
Duki emsa - 422, 428, 517. 585,
Duki (porodica) - 427
Duli Izet - 537
Dumii - Berberijan adija - 597
Durakovi Milutin Dura - 24, 61, 82,
185, 191, 277, 305, 340, 347, 841
Durdi Milan - 111
Duri Anika Tanja - 439, 440, 728
Duri Luka - 113
Duri Ljuba - 433, 561, 563
Duri Pero - 639
Duri Stevo - 534
Durovi Risto - 274
Durovi - Bibanovi Saveta - 180, 599

E
Eimovi Marko - 78, 335, 337, 668
Eimovi Milena - 192
Efendi Fuad - 541
Ekimovi Fadil - 228
El Huseini Emin - 398, 399, 426, 493,
507, 513, 568, 585, 589, 614
Eleta Stevo - 99
Elez Danilo - 139
Elez Dordo Macija - 139
Elez Kota - 139
Elez Lazar - 139, 149, 204, 205, 210, 212
Elez Mile - 137, 144, 151, 155
Elez Tadija - 139,
Engel Elijas Ilija - 822
Engel Joa - 601
Engel Mavro Miki - 120, 121, 131, 252,
256
Engel Slavko - 60
Engels (Fridrih) - 759, 773,
Erceg Borislav - 560
Eri Sreto - 114, 128, 129, 130, 132
(Erki) Pero - 795
Eskenazi Albert - 277
Eskenazi Heskija - 263, 264
Eskenazi Isak - 697

F
Falatar Dinko - 252, 429, 430
Falatar Jelena - 499, 500
Fati Alija - 123
Fatur Mila - 586, 597
Fazlagi Belkisa - 496, 499
Fazlagi Mehmedalija - 349, 429

Fazli Kemal - 477, 523, 538, 540, 555,

560, 571, 574
Fejzi Ibrahim - 717
Fejzi Safet - 786
Fejzi Sulejman - 717
Fejzo Mustafa - 229, 335
Fejzo Rabija - 599
Felar Boleslav - 391, 396, 552, 560, 562,
563
Ferdinand Franc - 736
Ferzanovi Vojno - 113, 116
Feta Galib - 453
Feta Munevera - 627
Fetahagi Ahmet elik - 198, 337, 347,
349, 391, 396, 429, 476, 490, 505,
569, 585
Fetahagi Meho - 242
Fetahagi Muhamed Gimnazijalac - 509,
511
Fetahagi Nedad - 511
Filipovi Emina - 499
Filipovi Emira - 499
Filipovi En ver - 541, 542, 546
Filipovi Husnija - 147
Filipovi Ibro - 417
Filipovi Lazar - 698
Filipovi Mirko - 795
Filipovi Salko - 147
Filipovi (Sulejman) Suljo - 616
Finci Hanika Anika - 605
Finci Jahijel - 819
Finci Moni - 347, 796
Finci Regina - 495, 496
Fliker Leon 347
Fliker Moric Mika - 76, 82, 99, 191, 209,
300, 310,
Fliker Salamon Pero - 82, 83
Fogl Ivan - 606
(Foht) Ivan - 602, 605, 606
Foht Josip - 586, 602, 604, 605, 606
Foht Joko - 61
(Foht) Vlatko - 602, 605, 606
Foht (porodica) - 602, 603, 606, 618,
Fomagin (domobranski oficir) - 655
Forcan Arsa - 192
Forovi Boro - 123, 130
Fortner Johan - 17, 553, 559, 601
Franceti Jure - 73, 98, 114, 485, 512,
651, 693
Franceti Nikola - 557
Franko (Francisko) - 733, 777
Frankovi Kazimir Kazo - 112, 114, 121,'
128, 129, 201,
Frkovi Vladimir Lulo - 307
From Verner - 567
Fukarek Pavle - 772, 812, 818, 819, 824
Furtula Duan Duko - 201, 830
Furtula Svetko - 99, 300, 837

G
Gajer Alfred - 657
Gaji Milorad - 815

Gaji (Milenko) - 196

Galeb Branko - 467, 649, 651, 655
Gaon Joa - 370
Gaon Rafael Rafo - 347, 370
Gai Slobodan - 193
Gavrankapetanovi Hivzija - 560 565
593
Gavrankapetanovi Ismet - 28, 559
Gavri Lazar - 697
Gavri Milo - 124
Gavri Spasenija - 697
Gebels Josef - 731,740,741
Georgijevi Nikola - 519, 520
Gerin Alija - 147
Gerl Ljudevit - 658
Germogen - 588
Gerstler (Ijekar iz Varea) - 111, 128
Glasovi Zika - 501, 600
Glez fon Horstenau Edmund - 17, 24,
45, 46
Glii Petar - 127, 256
Glodo amil - 524
Glodo Fadil - 524, 687
Glodo Mulija - 687
Glomazi Stanica - 372
Gluhovi Arso - 89
Gnjidica Franjo - 539, 560, 563
Gojkovi Gojko - 452
Golijanin Pero - 264
Golijanin Sava - 139
Goloevi Hidajet - 380
Goloevi-Radi Zlata - 421, 441, 478,
499
Goloevi Reuf - 391, 396, 397, 413, 414,
415, 430, 431, 433, 451, 552, 555,
558, 559, 560, 561, 562, 563, 574,
575, 593, 683
Goloevi Urfeta - 532
Golubovi Savo Golub - 687
Goranin Feliks Sreko - 135, 170, 844,
845
Goranin Pavle Ilija - 64, 72, 76, 82 , 83,
86, 97, 186, 191, 193, 205, 206, 210,
234, 254, 271, 337, 340, 347, 772,
775, 794, 823, 825, 827, 828, 829,
830, 831, 833, 844, 845, 846, 847,
848, 849, 850, 851,
Goranin (porodica) - 844
Gorki Maksim - 517, 758, 759
Goruanin Rusmir - 246
Govedarica Petar Bugar - 155, 687
Govedarica Uro - 155
Govedi Slavko - 696
Grahn (njemaki pukovnik) - 553
Granov Camil - 357, 359
Graanin Milo - 286
Grbac Zvonko Pero - 594, 600, 647
Grbi Stanko - 650, 655
Grebo Adil Beg - 361
Grebo - Dubur Azra - 501.597
Grebo Hama - 704
Gregori Pavle Pajo - 814
Grgi Ernest panac - 357, 359, 370

Grgi Josip - 658

Grgi Niko - 698
Grgi Sreto - 264
Grmek Marija - 441
Gruji Milka - 288, 290
Gruji Nada - 499
Grulovi Nikola - 791
Grzelj Franjo - 436, 441
Guanac Muharem - 444
Gui Vojo - 381
Guzina Ognjen - 683

H
Haam Mithat Aim - 76, 81, 82, 329,
335, 337
Hadiabdi Tahir - 278
Hadihasanovi Uzeiraga - 515, 616
Hadi Bajro - 147
Hadi Enver - 561
Hadi Hakija - 614
Hadi Jusuf - 560
Hadi Kasim - 68, 195
Hadi Salih Salko - 357, 358, 360, 370
Hadihasanovi Salko - 529
Hadiibrahimovi Fehim - 698
Hadimusi Smail Smajo - 511, 537, 555,
557
Hadiomerovi Emina Memica - 499,
515
Hadiomerovi Hasan - 522
Hadiomerovi Ismet - 697, 698
Hadiomerovi Vejsil - 698, 699
Hadiosmanovi Nusret - 560, 563
Hadivukovi Boo - 172
Hadovi Nazif Garo - 425 , 436, 437,
444, 476, 478, 493, 497, 501, 541,
542, 543, 565, 566, 569
Hadovi Nijaz - 565
Hadovi Zaim - 565
Hafizbegovi Omer - 544
Hafizovi Nairn - 192
Hafizovi (Galib) - 186
Hafner Franjo - 560, 562, 565
Hajdarhodi Muharem - 352 358
Hajdrih (Heydrich) Rainhard - 568
Hajnrih (Heinrich) Alfred - 551
Hajnrih Cilika - 576, 577, 594, 597, 604
Hakirevi Alija - 698, 699
Hakirevi Avdo - 698
Hakl Rajmund - 132
Halilovi Ahmed - 697
Hamovi Rade - 65 , 82, 141, 216 218
220, 221, 828
Handi Akif - 493
Hanjali Mahmut - 144, 151, 172
Hasagi Fadil - 123
Hasanbegovi Alija - 698
Hasanbegovi Beo - 477
Hasandedi efko - 615, 617

Hasi Salih - 617

Hatibovi Rezak Zao - 598
Hebib Mustafa - 698
Helm Hans - 557
Henda Hajrija - 496
Hercigonja Ivan - 658
Himler Hainrih - 399, 567, 568
Himerlajh - Sesar Marica Marija 422 , 425, 432, 433, 532, 533 , 534,
560, 562, 563, 627, 629, 630
Hitler Adolf - 45, 115, 312, 313, 398, 408,
492, 512, 537, 540, 567, 568, 589
590, 609, 663, 674, 731, 734, 739
Hladnik Anton - 562
Hodak Anka - 453
Hodi Alija - 64, 83, 121, 131, 191, 347,
548. 605
Hodi Avdo Hoda - 167, 190, 191. 278,
347. 668. 825
Hodi Mustafa Mujo Crni - 80, 81, 201
206, 207, 208, 297, 604
Hodi Nazif - 683
(Hodi) Ruica - 604
Hofman (Paul) - 43
Holjac Vjekoslav - 560
Hornov Saa - 661
Horvat Artur - 654
Horvic Alfred Ferdo - 360, 363
Hoo Nedib - 450, 451
Hoti Mesud - 611
Hrvaevi Milovan - 227, 228
Huba Valter (Hubatsch Walther) - 313
Hubana Alija - 477, 519, 520, 521, 522,
526
Huki Meho - 702, 703
Hukovi Marjanovi Hajra - 499,
600, 723, 728
Humo Avdo Kulturni - 61, 195, 222,
347, 349, 391, 395, 401, 411,
413, 414, 415, 417, 418, 419,
424, 425, 430, 568, 579, 610,
655, 683, 686, 701
Humo Olga - 624, 823
Huseinagi Sula - 704, 705
Huski Izudin - 698, 702
Huski Meho - 608, 609, 610
Hua Milan - 553, 560, 562, 563
Hutner Oto - 414, 436, 437,
Huzbai Ahmed - 718,
Huzbai Ferid - 714
Huzbai Seid - 714, 716, 718, 719

I
Idrizbegovi Hasan - 352, 358
Idrizovi Mehmed - 225
Idakovi Edo - 121, 174, 499,
Ikoni (Tanasije) - 276
llii Branko - 712
lli Bogdanka Cica - 526

501,
224,
412,
423,
611,

Ili Jovo - 616

lli Milan ia umadijski - 40, 96, 282,
363, 839, 840, 841
lli Risto - 698
(lli) Stojanka - 423
lli Vojo Uo - 113, 130, 254, 347
(llji Vladimir) Lenjin - 764
Imamovi Alija - 123
Imamovi Jusuf - 640
Imamovi Mujo - 228
Imirija (porodica) - 495
Injac Radoslav - 303
Isakovi Fuad - 228
Isi Esad - 698
Islamovi Salko - 123
Iirlija Avdo - 228
Ivani Lazo - 640
Ivankovi Angela - 553, 561, 562, 563
Ivankovi Luka - 560
Ivanovi Miladin - 300
Ivekovi Hrvoje - 814
Ivkovi Olga - 421, 423, 426, 499, 597
Ivkovi Obren - 378
Izmirlija Rabija - 242
Izrael Leopold - 714

J
Jaganjac Dervi - 123
Jahi Suljo - 337
Jajanin Ljubomir Bijeli - 634, 641
Jaki Duro - 205
Jaki Milan Ivan panac - 78, 82, 155,
198, 205, 211, 368
Jaki Obrenija - 627
Jaki Rade - 197
Jakubovi Vahid - 431,557
Jamakovi (Mustafa) - 186
Jamakovi (F. Meho) - 835
Jankovi Glia - 110, 126, 337, 347, 529,
635, 719
Jankovi Ravijojla Rava - 337, 347
Jankovi Vlado - 650, 651, 652, 654, 655
Jankovi (vodnik u NOVJ) - 839, 840
Janji Boko - 127
Janji Milka - 423, 424, 496
Janji Nikola - 193, 495
Janji Radojka - 495, 499, 501
Janji Savka - 501
Janjo Paa - 561
Janjui Aleksa - 228
Jai (Petar) - 81
Jai (Jaki) Sulejman - 215
Jefti Duan - 637
Jefti Zdravko - 329
Jeli Luka - 641,
Jeremi Mijo - 219
Jeremi Vaso - 289
Jerlagi Dervo - 522
Jevdeni Branko - 551

Jevdeni Miron - 391,397,433 551 558

560,562,563,593,601,610
Jevevi Dobroslav - 102, 494 551 623
624
Jilek Drago - 550, 551
Joci Ostoja - 227
Joco Rade - 290
Jocovi (porodica) - 684
Jokanovi Mio - 259, 262, 468, 684
Jokanovi Vlado - 468
Joki Blako - 264
Joki Goa - 264
(Joki) Hristifor Kika - 528
Joki Milan - 623
Joki Mirko Mika - 264, 360
Joki Svetozar - 520, 528
Jolovi Janko - 64, 72, 83, 185, 186 191
193, 244, 412
Joilo ivko (radnik) - 307, 533
Joilo ivko (student) - 136, 155, 170
267, 378,
Jovandi Spasoje - 339
Jovanovi Arsenije Kigi - 551
Jovanovi aslav Gorin - 76, 82, 347
Jovanovi Dragoljub - 544,
Jovanovi - Draga Dara - 627
Jovanovi Desa - 803
Jovanovi Duan - 78,
Jovanovi Iso - 10, 24, 57, 66, 83, 153.
185, 191, 193, 197, 199. 200, 213,
260, 263, 277, 305, 408, 429, 568,
582, 602, 764
Jovanovi Josip - 329, 337, 791
Jovanovi Milan - 381
Jovanovi Nikola - 357
Jovanovi Ruica - 423
Jovanovi Veso - 297
Jovanovi Vojo - 544
Jovanovi (etniki oficir) - 43
Jovii Bogdan - 793
Jovii Ratko - 207
Jovi Lazar - 274
Jugovi Boo - 76, 97, 191, 209
Juri Vjekolav - 562
Jurin Tomo - 562
Jurjevi Ante - 560

K
Kabiljo Danica - 82, 192, 272, 276, 277
Kabiljo David Dao - 286, 287
Kabiljo S. Isidor - 450
Kamarik Franjo - 432, 560
Kadi Avdo - 599
Kadi Huso - 609
Kadi Muhamed - 819
Kadijevi Vojo - 370, 372, 373
Kadrui Sadik Dik - 347
Kahuli Danilo - 180
Kaji (Mato) - 383

Kajon Mavro Marko - 82, 193

Kalabi Nikola - 746
Kalajdija Nikola - 718
Kalamut Franjo - 712
Kalamut Ivica - 712
Kaldo Esad Bobi - 541, 546
Kaledin Nikola - 657, 658
Kalodera-Nonkovi Bibijana - 721
Kalueri Kristina Beba - 526
Kamberovi Edhem Edo - 541, 542
Kamerhofer (Kammerhofer) Konstantin
- 567, 568
Kamenica Ibro - 477
Kamenica Junuz 477, 510, 515, 537,
560, 563
Kamenica (braa) - 490
Kamhi Samuel Petko - 83, 264, 347
Kapetanovi Demil - 477, 519, 523, 526,
530
Kapetanovi Fahrija - 499
Kapetanovi Ibro - 600
Kapetanovi Irtan - 359; 548
Kapetanovi Nada - 699, 700, 701
Kapetanovi Osman - 579, 708
Kapor Milorad - 685
Kapidi Ejub - 478
Kapri - Stijai Emilija - 496, 501, 594,
598
Karabatak Bogdan - 264
Karabegovi Osman - 25, 63, 68, 195,
199, 200, 221, 296
Karahasanovi (Hajrudin) Kiko - 504
Karahasanovi Mubera Muba - 421, 499,
501, 516
Karahasanovi Mugdim - 504
Karaka Smajo - 577
Karali Hasan - 444
Karalija Mahmut - 698, 702
Karamatijevi Pivo - 239
Karamehi Avdo - 123
Karamehmedovi Hamdija - 687
Karan Duan - 634, 636, 637, 638>640
Karanovi Vlado Karan - 347, 836
Kardelj Edvard - 32, 33, 119, 216, 217,
315
Kari Meho - 265
Kari Raid - 244
Karkin Sulejman - 357, 358
Karkin emsudin - 360
Kariik Rajko - 207
Karlovi Stevo - 638
Kae Zigfrid - 45, 696
Kaut Slobodan Bato - 526
Kavazovi Omer - 147
Kavazovi-Terzi Besima - 421
Kavi Nande - 441
Kazazovi amil - 228
Kaini Demil - 658
Kecmanovi Dedo - 237
Kerec Vilovi Neda - 803
Kerec Vladislav - 803
Keroevi Mijo Guja - 274
Kesi Andrija - 380

Kesi Mirko - 640

Kete Franjo - 683
Kevi (Erih) - 44
Kezunovi Slobodan - 155, 378
Kiki Hasan (Alija Korjeni) - 733
Kilali-Hadi Alija - 698
Kindibal Drago - 477
Kindibal - Prea Zora - 347, 477, 499
Kirli Ibrahim Ibro - 618
Kisi Branko - 290
Klepi Boro - 629
Klepi Branko - 488, 518, 520, 629, 684,
685
Klepi Julka - 627, 629
Klepi (braa) - 519
Kljaji Drago - 264
Kljaji Filip - 302, 303, 365
Kljaji Obren - 264
Kljaji Risto Relja - 263
Kneevi Aco - 290
Kneevi Franjo - 616
Kneevi Jovan - 423
Kneevi Jovanka - 423
Kneevi Marko - 712
Kneevi Mia - 634
Kneevi Mladen Traktor - 307 , 347,
349, 391, 396, 411, 436, 478, 533,
794
Kneevi Rade - 819
Kneevi Ratko - 772
Kneevi piro - 423
Knei Borivoje Boro - 565 , 593, 599,
619, 620
Koburg Boris - 732
Kocjani Kaa - 763, 764
Koovl-Durakovi Dragica - 129
Koovi Momo - 144, 159, 160 218 219
Kojdi Todor - 117, 128
Koji-Andri Radojka - 112, 251
Koji Ana - 112, 250
Koji Duan - 565, 566
Koji Milena - 251
Koji Prodan - 129, 251, 254
Koji Slavko - 114, 250, 329, 333
Kojo Ljubo - 193, 242, 245
Kokot Simo - 291
Kokoru Gojko - 698
Kokoru Simo - 117
Kokoru Slavko - 698
Kokoru Ugljea - 698
Kolak Rudi - 68
Koluder (Aziz) Aza - 635, 718, 719
Kolumbi Nikola aka - 535, 683, 684
Komarica (Slavko) - 589, 747
Konak Omer - 147
Konforte Salomon - 83,
Konjevi (Mile) - 493
Koponja (komandir u NOVJ) - 633
Kopi Ankica - 526
Koprivica Arso - 185
Koprivica Ljubo - 834
Koprivica Mirko - 719
Koprivica Rada - 639

Koprivica Radojka - 192

Koprivica Ranko - 270
Koprivica Vidoje - 114,659
Koprivica Vojka - 192
Koprivica (Rajko) - 639, 640
Koradi Sulejman Donski - 477, 541,
542
Koradi Vahida - 541, 544, 546
Korjenovi Sakib - 444
Koroec Anton - 734
Kosmajac (oko) - 784
Kosori Ljubo - 184
Kosori Milo - 282
Kosori Pero - 61. 99, 135, 136, 141,
153 , 202 , 205 , 206, 209 , 210, 211,
221, 347, 491, 848, 849 850
Kosori Radivoje - 102, 149
Kosori Svetozar - 78, 85, 282, 829, 838
839, 840
Kosovac Dragutin Braco - 65, 161, 162,
167, 377, 525, 822, 823
Kosovac Milan - 264, 284
Kosti Milorad Mio - 477, 519, 520, 521
525, 526, 529
Kosti Nikola - 791
Kosti tefanija - 441
Ko Erih - 772
Koarac Danica - 251
Koarac Krsto - 112, 131, 251, 254, 256
Koarac Nedo - 251
Koarac Ostoja - 251, 254
Kova etko - 155
Kovaevi Blagoje - 599, 619, 644
Kovaevi Boria epan - 10, 24, 57,
61, 65, 72, 83, 86, 141, 161, 168,
169, 170, 171, 172, 216, 222, 231,
381, 395 , 668 681. 683. 751. 75?
753, 754, 755, 756, 757, 758, 759,
760, 761, 762, 763, 764, 765, 766,
767, 768, 769, 770
Kovaevi Boo - 139
Kovaevi Brana - 172
Kovaevi Danica - 751
Kovaevi Dimitrije ile - 658
Kovaevi Duanka - 751, 786, 815
Kovaevi Jovo - 714
Kovaevi Krsto - 252
Kovaevi Mihovil - 467, 557
Kovaevi Milenko - 712, 718, 719
Kovaevi Milica - 251
Kovaevi Mio - 226
Kovaevi Nikola - 7 1 1 , 712, 718, 719
Kovaevi Pero - 252
Kovaevi Sava - 385, 717
Kovaevi Savo - 753
Kovaevi Simo - 753
Kovaevi Stjepan - 228
Kovaevi Vaso - 379
Kovaevi Vlajko - 751, 753, 760
Kovaevi (etniki oficir) - 101
Kovai Branko - 449
Kovai Ivan Goran - 171,240
Kovai Maks - 441, 657

55 - Sarajevo u revoluciji

Kozomara Borka - 477

Krajinik Milan - 684, 688
Krajinik Mirko - 268, 683, 685
Krajinik Risto - 291
Kraljevi Inga - 496, 501, 528
Kramari (domobranski oficir) - 137
Kra Josip - 213
Kraus (Karl) - 204
Kravec Ljubo - 114, 286, 289, 291
Kreak Anelka - Gina - 532 533 534
535, 561
Kreo Mustafa - 445
Kren Vladimir - 647
Kristi (Augustin) - 744
Kristi Mihovil - 716
Krlea (Miroslav) - 734
Krndija Drago - 735
Krnjai Ljubica - 586
Kronjar Vlado - 529, 688
Krsmanovi Branko - 205
Krsmanovi Danica - 192
Krsmanovi Milana - 192
Krsmanovi Savo - 191
Krsmanovi Trifko - 191
Krsti Andrija Biljan - 82, 198
Kri Jovan - 734, 817
Kri Smiljana - 599
Krulj Ivan Ivica - 560, 563, 811
Krulj Desimir - 444
Krupi Safet - 815
Krelj Mirko - 260
Kubur Salko - 548
Kuera Slavko - 537
Kuinski Ante Plavi - 476, 477, 497, 501,
519, 520, 521, 522, 528, 569
Kuhali Danilo - 180
Kujai (etniki oficir) - 42
Kuji Tripko - 623
Kuki Mira - 688
Kukolj Franjo - 453, 454
Kukolj Mihajlo - 560
Kulain Eref - 716
Kulenovi Demal Demo, Eso Cvikera
- 422, 476, 477, 504, 505, 511
Kulenovi Skender - 733
Kului Krunoslav - 655, 658
Kuljanin Stania - 683
Kuljuh Fatima - 180
Kuljuh Safeta - 606
Kuna Branko - 242, 633, 634
Kundurovi Zehra - 628
Kune Valter - 17, 45, 51
Kurida Miroslav Mirko - 533, 560, 563
Kurili Aco - 251
Kurili Nada - 251
Kurili Olga - 251
Kurto (Mustafa) - 467
Kurtovi Alija - 454
Kurtovi Huso - 147
Kurtovi Mujo - 147
Kurtovi Smilja - 454
Kuec Vjera - 111, 305, 306, 307, 308,
692

Kutlaa Doro - 170

Kuelj Vjeneslav - 560
Kuet Duro - 82, 198
Kvaternik Eugen Dido - 463, 551
Kvaternik Slavko - 114

L
Lackovi Pero - 263
Laki Radojka - 305
Lakii Enver Beg - 82, 217, 355, 711,
713, 829
Lali Milo - 117
Lalovi Relja - 139
Lalovi Galovi Duan - 139
Lape Ljuben - 759
Lastri Drago - 123
Latas Branko - 492
Laxa (Vladimir) - 131
Lazi Boo - 121
Lazi Mara - 424, 426, 585, 586
Leki Danilo panac - 205, 370, 372
Leko Milan - 129
Lekovi (Mio) - 839
Ler (Lohr) Aleksander - 568
Ler Franjo - 59
Lenik Anka - 424, 425
Lenik Ferdo - 424, 425, 522
Levi Atijas - 381,
Levi Rafael - 468
Liina Rade - 68, 195, 196
Lipman (Polak Sidonija) - 129
Lisac Dara - 423, 424, 597
List (Vilhelm) - 220
Lizdek Petko - 89
Logo Sergije - 598
Lojo erif - 668
Lokmi Mehmed - 522
Lonco Milja - 598, 600
Lonarevi ore - 560
^
Lonto Simana - 659
Lopii ore - 759
Lorkovi Mladen - 739
Loi Asim - 576, 578
Lovren Dragica - 627
Lovrenak Marija - 832
Lubura Gavro - 381
Lubura Milo - 381,
Lubura ivko - 381
Luburi (Vjekoslav Maks) - 499, 659
Lui Aleksa Bato - 259
Lui Maksim - 278, 280
Lui epan - 101
Lugi Nail - 352, 359
Lukaevi Islam - 562
Lukenda Jelica - 627
Luki Veljko Kurjak - 795
Luki (Mihailo) - 112
Lusano (talijanski general) - 143
Luevac Duan - 441

LJ
Ljubenko Danilo - 624
Ljubibrati Boo - 520, 524, 526, 530
Ljubii Nikola - 365, 379
Ljubinkovi Branko - 82, 198, 329
Ljuboje Brano (Branko) - 264
Ljuboje Duan - 264
Ljuboje Milenko Mika - 685
Ljuboje Petar - 264
Ljuboje Sretko - 139
Ljubuni Abaz - 437, 454
Ljubuni Hasan - 424, 599, 608, 616
Ljubuni Hata - 424
Ljubuni-Pilavdi Razija - 421, 423,
717
Ljubuni Ragib - 381
Ljua Dervi - 211
Ljuji Ljubica - 112, 251, 429
Ljuji Vojo - 64, 109, 112, 114, 254, 329,
347
Ljutika Halid Finac - 541, 542, 544

M
Madarevi Mile - 121
Maglaji (porodica) - 495
Mahi Munevera - 361
Mahovi Ludvig - 557
Majer Adam - 560, 563
Majer Libua - 606
Majeti Franjo - 693, 694
Majkalovi Tomo - 78, 142, 202, 208
209, 211, 212, 297
Majncl Viliam - 721
Majstorovi Dara - 423
Makara Trifko - 659
Maki Bedrudin Monden - 526
Maksimovi Nenad - 565
Maksimovi Nikola - 244
Maksimovi Radivoje - 264
Mali Rudi - 228
Mali K o t a

362

Mali Lohija Albanez - 266, 488, 578

683, 684
Malievi Mehmed - 251
Malko Ibrahim - 228
Mandi
Mandi
Mandi
Mandi

B r a n k o Dii - 526, 528, 529

J o z o - 712
M i l o - 698
Nikola - 622

Mandi Murat Paaga - 61, 170, 329,

338, 791
Manduka Smajo - 611
Manojlovi Draginja - 698
Manojlovi Miladin - 698, 702
Marasovi Olga Okrugla - 65, 224, 225,
464, 548, 811
Maraei - Zafirovski Margarita Jovanka

- 82, 192
Mari Mato - 488, 583, 684, 717
Mari Mustafa - 451
Mari Pero - 110
Marinkovi Rade - 113
Marinkovi Venijanin - 756
Marinovi Jovan - 756
Marjanovi Jozo - 722
Markone (Marcone Guigeppe Ramiro) 568
Markovi Boo - 139
Markovi Franjo - 333
Markovi Petar - 565
Markovi Simo - 756, 757
Markovi Spaso - 78, 185
Markovi Stevo Singer - 159
Markovi Vidak - 756
Marks (Karl) - 205, 734
Martinevi Velimir - 560
Martinovi Ante - 599, 619
Martinovi Marjan - 137
Martinjuk Jovo - 477
Marui Nikola - 379
Maslea Veselin Veso - 239, 730, 756,
770
Masli Ismet Hari - 488, 504, 505
Masli Omer - 64, 65, 112, 114, 227, 347,
570
(Masli) air - 570
Masli ukrija - 483, 511, 538, 539, 540,
560, 563, 570
Mai Ivanka - 423, 424, 426, 597
(Mastyanek) Nikola teki radnik - 727
Mai Marko - 424, 426, 585, 586
Matasovi Marko - 651, 655, 660
Mati Milovan - 759
Mati Jozef - 43, 44
Matoevi fra Mato - 126
Matutinovi Tomislav Vlado - 525, 528
Maunaga Risto - 684
Mazalica Cvijo - 640
Meo Tomo - 65, 136, 141, 153, 155,
161, 169, 173, 296, 368, 685.
Mehinagi Hajrudin - 352, 359
Memi Mahmut - 683
Mende Tomo - 329, 335, 347
Metli - Dabi Milena - 698
Mezer Emil - 433
Mii Spasoje Spaso - 83, 338, 432
Midi Devahira - 597
Midi Fuad - 818
Miha Jozo - 722
Mihailovi Draa - 29, 69, 84, 86, 87, 8,
94, 122, 128, 199, 203, 204, 212,
284, 311, 319, 320, 321, 323, 324,
325, 336, 362, 390, 407, 492, 621,
665, 667, 674, 746, 747, 748, 837
Mihailovi Sergije - 69, 89, 90, 149, 187,
199, 204, 208, 218
Mihajlovi Mihajlo - 84
Mihajlovi Ostoja - 114, 129
Mihajlovi Tanasije Zlatko Too panac
- 76 , 82, 142, 198, 794
55*

Mihaljevi Marko - 433

Miholji Savo - 560, 563
Mijan Slavko - 59
Mijanovi Koviljka - 251
Mijanovi Mitar Bato - 83
Mijanovi Relja - 251
Mijatovi Cvijetin Majo - 99 764 838
839, 840
Mijatovi Rajko - 89,
Miki Rajko - 286, 290
Miki Vaso - 286, 290
Milanovi Milica - 597
Miler (Mller) Hajnrih - 80, 550, 568
Mileti Ilija - 274
Mileti Pava - 379, 381
Mileti-Vinterhalter Mara - 329, 382, 817
Milievi edomir - 819
Milievi Duan - 242
Milievi Ivica - 663
Milievi Milan - 242, 376
Milievi-Petrovi Milena - 535
Milievi Slavojka Slavica - 242 535
594, 600
Mili Aleksa - 265
Mili Dorde - 698
Mili Gavro - 264
Milidrag Marko - 452, 454
Milinkovi Petar - 89
Milosavljevi Mihajlo Ivan panac - 82
97, 198
Milostnik Smilja'n - 441
Miloevi Anto - 577, 586
Miloevi Vid - 576, 586
Miloevi Duan - 280
Milovanovi Diko - 283
Milovanovi Kota Peanac - 203, 204,
212, 214, 837
Milui - 385
Milutinovi Branko Obren - 83, 337, 347,
825
Milutinovi Ivan - 235, 237
Miljanovi Pero - 333, 337
Miljevi Branko - 841
Minderovi edo (edomir) - 301
Mini Mitar - 327, 329, 335, 338, 347
Miovi Danilo - 266
Miralem Edhem - 599
Miri Alojz - 123
Miri Duan - 117, 131
Miri Tihomir - 127
Mirkovi Radomir Rade - 423, 477, 560,
563
Mirojevi efkija - 511
Misirli Hamdo - 728
Misirli Hikmet - 546
Misirli-Maovi Suada - 423, 597
Misirli Mara - 586
Misirli Mustafa - 510
Mikin Vaso Crni - 24, 61, 82, 83, 184,
185, 186, 191, 277, 305, 581
Misovi Natalija Nada - 82, 431, 433, 555,
561, 563
Mievi Seka - 499

867

Miura Divna - 228

Mitrov Danko - 786
Mitrovi Drago - 89
Mitrovi Duan Mitar - 361, 459
Mitrovi Golub - 102, 132, 335, 794
Mitrovi Grujo - 610
Mitrovi Mika - 846
Mitrovi Milena - 728
Mitrovi Simo - 127
Mitrovi Vaso - 78
Mizler (domobranski general) - 110
Mlado Marin - 632, 634, 636
Moevi Tomo - 683
Mcevi Mirko - 170, 684, 685
Mojsilovi Aco - 698
Mojsilovi Sofija - 698
Molotov (Vjaeslav) - 741
Momilovi Milorad - 746
Momilovi Ivica - 718
Montiljo Moric - 169, 217, 265
Mrda Bogdan - 659
Mrkonji Suad - 544
Mrkonji (porodica) - 495
Muibabi Ljubo - 243
Muibabi Sergije upo - 355
Mufti Ismet - 608
Muharemovi Zejnil - 265
Muidovi Zehra - 335, 561, 628, 800
Mujezinovi Ismet - 121, 126, 173, 252,
253, 820
Mujki Fadila - 544
Muk Adolf - 776
Mulahusi-Zahirovi Zumra - 423
Muminagi Demal - 378, 388, 456
Muminovi Demal - 444
Muminovi Rasim - 544
Muminovi Salko - 123
Muminovi Vehid - 354, 474, 542, 548
Munii Dejan - 129
Munii Nikola - 129
Muradbegovi (Ahmed) - 744
Murga Alibeg - 216, 265
Murga (porodica) - 147
Muratau (porodica) - 522
Musakadi Fehim - 670, 687
Musakadi Sakib - 504
Musi (porodica) - 147
Musolini (Benito) - 404, 739
Muanovi (porodica) - 147
Mutapovi Dragoslav - 243
Muzaferija Zaim - 698
Muini Ivan - 653
Mifka (Spiridon) - 588

Nametak Alija - 744

Nazei Mustafa - 598
Nazor Vladimir - 239, 385, 740
Nedeljkovi Raja - 220, 221
Nedi Luka - 228
Nedi Milan - 42, 43, 44, 45, 70, 86, 87,
88, 94, 98, 212, 283, 319, 336, 406,
621, 837, 838, 843
Nedoh Joe - 441
Nemastil-Masli Ljubica - 347, 570
Nestorovi Jovo - 113, 130
Nekovi Radomir - 89, 98
Neovi Slobodan - 673
Nikaevi Pero - 565
Nikolajevi Koa - 659
Nikolajevi Nikola Brko - 659
Nikoli Drago - 577, 578
Nikoli Olga - 206, 207
Nikoli Gojko - 382
Niki Zlata - 421, 499, 529, 688
Ninkovi Milan - 683
Ninkovi Neo - 381
Ninkovi Rajko - 683
Nii Gavro - 139
Nii Marko - 139
Nogo Danilo - 139
Novai Maca - 529, 530
Novak Starina - 203
Novak Viktor - 736, 739
Novakovi Grujo *- 64, 78, 82 , 85 , 97,
104, 184, 186, 191, 192, 193, 200,
205, 208, 210, 212, 213, 412, 429,
830, 839, 840, 848
Novakovi Ljubomir - 203, 204, 214, 215
Novakovi (etniki oficir) - 149
Novosel Doko - 220
Novosel Emica - 532, 533
Novosel Milorad - 113, 115, 127, 129,
131, 635, 718, 719
Nuhefendi Muharem - 716
Numi Dervi - 80, 81, 83, 201, 207, 329,
335, 347, 349, 425, 519, 568, 760
Numi Fuad - 524, 529, 530
(Numi) Kasim - 521
Numi Raza - 521
Numi (porodica) - 522

NJ
Njego Jovo - 264
Njego Petar - 264
Njuhovi Asim - 586

N
Nad Kota - 25, 63, 68, 82, 153, 195, 201,
205, 216, 221, 222, 777, 789, 790
Naki Olga - 190
Naladi Reuf - 268, 466, 509

O
Obersnel Adolf - 436, 441
Obradovi Ilija - 830

Obradovi Marinko - 116

Obrenovi Mihajlo - 825
Odi Ante - 519, 520, 522
(Odi) Marija - 627
Odi Olga Zdenka - 586, 594, 597, 599
605, 627, 728
Odi Slavko - 80, 486, 551, 589, 747
Odovi Dragica - 192
Okovi Sulejman - 548
Olbina Dane - 335, 347, 794, 798
Oljaa Rua - 82, 191, 278,
Omanovi Amila Mira - 499, 501, 511
Omanovi Fatima - 501
Omanovi Razija - 496, 499, 500, 501,
518
Omanovi Remzija Elegantni - 349, 411,
412, 413, 415, 477, 509 , 555 , 560,
563
Omerovi Sulejman Car - 352, 358
Omersofti Beir - 615
Opai Lepa - 526
Orekovi Marko - 213, 216
Orli Ante - 385
Orlovi Nikola - 791
Orovanec Todorka - 759
Orozovi Jovica - 115, 117, 127
Oru Mustafa - 698
Oruevi Vejsil - 548
Osmanbegovi Salih - 350, 370
Osmanovi Sulejman - 578
Ostoji Franco - 712
Ostoji (Zaharije) - 746
Ostojin-Sircelj Mica - 532
Ostroluanin Mio - 92
Ovadija Albert - 610
Ovadija Donka - 610
Ovadija Flora - 610
Ovadija Perla - 610
Ozimica Stjepan - 686
Ozmo Danijel Danko - 278, 602, 820
Ozmo-Foht Sara - 61, 586, 602, 604, 605,
606
Ozmo Isak Simo - 381, 602
Ozmo (porodica) - 602

P
Padovan Mato - 565, 566
Paji-Dai Duan - 155, 170, 267, 381,
668
Paji Josip - 391, 396, 431, 552, 560,
562, 563
Paji Lujza - 597
Panda Muhamed - 615
Pando amil opek - 542, 544
Pani ore Doko - 437, 565, 566
Panti Milo - 670
Panjeta Safet - 381, 576
Panjeta aban - 147
Papi Radivoj - 730

Papo Hajim - 357, 360, 370, 467

Papo Roza - 347
Paradik (Petar) - 696, 697
Pari Safet - 123
Pai Fadil - 82
Pai Izet Izo (Muhamed) - 504, 507
Paovi Mithad - 542
Paukanovi Avdo - 264, 360
Patak Meho - 123, 124, 692, 693 694
696, 698, 699, 702
Paulus (Fridrih) - 485
Paveli Ante - 29, 45, 73, 107, 114 115
148, 276, 389, 410, 429, 467, 492
555, 561, 589, 609 , 623 , 653 696
738, 739, 843
Paveli Jakov - 557
Pavii Ivan - 560
Pavi Strajo - 520
Pavle IV (Papa) - 744
Pavlin Pavle - 546
Pavlovi-Albahari Ankica - 64, 83 186
187, 190, 251, 347, 795
Pavlovi Dragan Dragane - 40, 97 282
839, 840
Pavlovi Josip (Hadija) - 453
Pavlovi Sonja - 584
Pecelj Aco - 144, 150, 158
Penik Alojz - 435
Pehlivanovi Remzija - 347, 466, 468
Pei Pajo - 287
Pejanovi Boo - 129
Pejanovi Nada - 421
Pejii Nikola - 452
Peji Mato - 689
Peji Miladin - 683
Peji Vlado - 114
Pejinovi (Milutin) Mio - 795
Pejui Nedeljko - 681, 688
Pekarek Berta - 712
Peko Alfons - 453, 478, 598
Pelagi Vaso - 774
Peletije Rene - 773
Peljo Osman - 529
Penezi Slobodan Krcun - 235, 236
Perendija Nada - 228
Perendija Ratko - 228
Perera Donka - 268
Peri-Boadanovi Labuda - 798
Peri Branko anki - 511, 526
Peri Ivica Braco - 425, 511, 583, 686
Peri Krsto - 114. 286, 287
Peri Milo - 798
(Peri) Nevenka - 583
Peri Ratko - 850
Peri Stjepan - 424, 583
Peri Vladimir Valter Vlado Petrukin
Popaj Ivica - 295, 347, 349, 351, 385,
406 437, 438, 439, 445, 454, 459,
462 466, 467 , 469, 526, 594, 606,
607 , 611, 613 , 617, 618, 619 , 653,
660, 661, 710, 721, 794, 798, 799,
800 , 801, 802 , 803 , 804, 805 , 806,
807, 808, 809, 810.

Perkovi Mile - 172, 277, 370, 459, 491

Perkui Ivan - 551
Perovi Danica - 815
Perovi Lepa - 59, 61, 172, 200, 222, 223,
224, 225
Perovi Punia - 162, 173, 237, 264, 377
Perovi Todor - 494, 623, 624, 625
Perviz Ibrahim - 59
Perviz Omer - 151
Perviz Sejda - 147
Petkovi Petar - 426, 557
Petkovi Vojislav Vojin Vojo - 453, 560,
563
Petovar Rudi - 686
Petrievi Kro - 793
Petrovi Boo - 113
Petrovi Doko - 444
Petrovi Emil - 586, 598
Petrovi Ljubica - 421, 517, 518, 683,
684,688
Petrovi Ljubo - 529
Petrovi Pavle Pavo - 560, 561, 562,
Petrovi Risto - 528
Petrovi Roman - 820
Petrovi-Todorovi Vukica - 421
Petrovi Vaso Vasko - 264, 520
Petrui Arsen - 89
Pervan Asim - 352, 359
Pezo Omer - 352, 359
Pijade Moa ia Janko - 119, 216, 217,
218, 219, 220, 235, 237, 312, 323,
324, 325, 383, 408, 508
Pije XI (Papa) - 736
Pikuli Nikola - 121, 274
Pilavdi Ejub Zlatar - 504
Pilavdi Senija - 430, 598
Piljuga edo - 228
Piljuga Milivoje - 228
Piljuga Milo - 228
Pindo Dordo - 262, 683
Pindo Jelenka - 683
Pindo Milan - 265, 266, 437, 507, 520,
524, 681
Pindo Milo - 529, 594, 597
Pindo Mirko - 267
Pindo (porodica) - 522
Pinjagi Munib - 698
Pipi Sadija - 423 425
Pirki Salko - 467
Piroli Meho - 717
Pjevi Glia - 264, 360
Planini Jovo - 89
Planini Veso - 89
Platner Josip - 449
Plemi Boo - 89, 102
Pockov Boro (Mirko Juki) - 130, 198,
794, 796
Podgornik Bogdana Danica - 441
Podgornik Gordana - 561
Podolak Ljubica - 597
Poje Roe - 359
Poli (borac NOVJ) - 633
Poljanac Branko Brano Stanko - 115,
217

Popara Miro - 172, 200, 220

Popari (Bare) - 744
Popi Manojlo - 65, 127, 227, 230, 252
Popi Miroslav - 698
Popi Simo - 698
Popivoda Blao - 359
Popivoda Krsto - 822
Popovac Ismet - 617
Popovi Boro - 697
Popovi Boica - 685
Popovi Jovan - 237
Popovi Milo - 791
Popovi Mio - 260, 377, 381
Popovi Mitar Ero - 89
Popovi Vladeta Pinecki - 196,
Popovi Vladimir Vlado - 196, 213, 214
Popovi Vojin - 687
Potiparski Svetislav - 560
Potogija Muhamed - 504
Poegija Alija - 422, 477, 560, 563
Pravica Vojislav Vojo - 83, 119, 131
Preda Savo - 71, 99, 286, 300, 347, 429,
491, 812
Prea Stevan - 193
Prea Vladimir - 834
Preda (porodica) - 185
Premui Pavo - 560, 565
Princip Gavrilo - 183
Princip Gavro - 155, 260, 262, 264, 267
Princip Markica - 170
Princip Slobodan Seljo Bobo - 10, 25,
26, 57, 63, 64, 68, 72, 85, 86, 89, 99.
126, 127, 135, 137, 153, 183 184.
193, 197, 199, 220, 231, 235, 236,
328, 525, 823, 825, 833, 844, 846,
848, 851
Prodanovi Dragan Baron - 526
Prodanovi Milica - 82
Prodanovi Nikola - 76, 243, 334, 347,
385, 424, 685
Prodanovi Vojislav Vojo - 555, 560, 563
Prohi Nusret - 528
Proki Pantelija - 841
Pucar Duro Stari - 61, 68, 195, 199, 200,
296
Puhalo Rade - 151
Puonja Ruica - 192
Putarek Emil - 658

R
Rackovi Milisav - 272
Rai (Dragoslav) 126, 281, 336, 792
Radanovi Gojko - 641
Radasli Mustafa Mio - 650, 655
Radi Janko - 111
Radi Josip Joso - 113, 254. 335, 347
Radi Samojko - 113
Radi Vaso - 105, 252, 347

Radi Vitomir - 698,

Radi Vojo - 369
Radoji Veso - 795
Radojevi Miladin - 61, 135, 136, 139
766
Radosavljevi Lazo - 598
Rado Franjo - 430, 431, 432, 433, 512, 534
557, 574, 698
Rado Zdenka - 430
Radoevi Ivo - 584
Radoevi Jovo - 100
Radoevi Ksenija - 584
Radovi Borko - 89
Radovi Pero - 635
Radulaki Olga - 499
Ragu Vidoje - 414, 417, 450, 451, 453,
454
Rajber Stjepan - 123
Rajber tefan - 698
Raji urko - 90
Raji Jovan - 283
Raji Rajko - 283
Raji Sreto - 283
Rajkovi Lela - 529
Rajman (domobranski oficir) - 308, 309
Raki-Peri Milica - 798
Rakovi Milorad - 355, 358
Ramadanovi Dervi - 599
Ramadanovi Hiba - 396, 599
Rami Rizo - 560
Ramljak Ilija - 417, 598
Rankovi (Aleksandar) - 217
Raevi Kota - 251
Raevi Neo - 250
Raevi Rosa - 251
Rao Andrija - 379, 381
Rategorac Ante - 83, 357, 359, 369
Ratkovi Dragan - 658
Rau Stevo - 639
Razdri Mato - 684
Razdri Pero - 688
Rebac (Ivan) - 699, 701
Redepovi Asim Volta - 477, 504, 509,
511
Rebac emsudin - 453, 560, 563
Rebi Alojz - 436, 437, 576, 598
Redi Enver - 526
Regoje iro - 65, 137, 161, 162, 169, 264
Regoje Marko - 137, 170, 265
Regoje Sretko - 139
Rhi Mustafa - 445
Remeta Ferdo - 560
Resulovi Avdo - 359, 548
Resulovi Nijaz - 529, 530, 535, 560
Rezakovi Ahmet - 714
Rezakovi (Demal) Demo - 714
Rezakovi Enver - 639, 650, 651 655
661
Ribar Ivo Lola (D. Peri) - 170, 183, 216
217, 235, 236, 239, 268, 315 322
457, 479, 658, 685, 846
Ribar Jurica - 174, 235, 236, 457
Ribar Stojanka - 282

Ribar (porodica) - 776

Rihtman Cvjetko - 560, 599
Rihtman Jefimija - 597
Risti Vaso - 623
Ristovi Doko - 444
Ristovi Velimir - 286
Rizvanovi Sulejman - 548
Roata Mario - 51
Rodi Mile - 131, 132
Rogulja Adalbert - 646, 650, 651
Romac Pako (Zdravko Petrovi) - 64
83, 183, 185, 186, 191, 193, 265
Romano Betika - 367, 491
Romano Mario - 699
Romano Salamon - 83, 193 239 299
382
Romano Tinika - 169, 181, 381
Ropert Ankica - 441
Rossi Paolo Alberto - 553
Rudan Krsto - 138, 140, 149, 151
Rudi Ragib - 448, 454
Rukavina Ivan - 444

S
Sai Fadil - 786
Sadikovi Semha - 499
Sadovi Mehmed Uo - 477, 490 509
511
Salcberger Ervin Stanko - 64, 108 254
347
Sali Ahmed - 560
Salinovi Dervi - 717
Saletovi Akif - 123, 335, 635, 718
Saletovi Read - 123
Salihagi Behaudin - 615
Salihagi Demal - 714
Selihagi Fadil - 714, 721
Salihagi Meho - 714
Salihbegovi Avdo - 558,560
Salihbegovi Himzo - 692 693, 697
Salom Jeua uica - 121. 271, 347, 819
Samardi Boo - 698
Samardi Duanka - 499
Samardi Ines - 499
Samardi Mara - 728
Samardi Milka - 698
Samardi Stoja - 698
Samardija arko - 646
Samokovlija Jakov - 264
(Samoukovi) Relja - 579, 581
Samoukovi (porodica) - 579
Sando Vaso - 127
Sandaktarevi Ibro - 542
Sankovi Davorin - 560
Saraevi Hajrudin Brano - 347
Saraevi Mustafa - 594. 600, 636, 651,
658 661
Saraevi Ramiza - 661
Saraevi Teufik Tufo - 357, 358, 359,
360. 467

Saraji Neo - 347

Sari Sulejman - 653
Savati Olga - 561
Savi edo - 293, 294, 295, 296, 297
Savi Pavle - 235
Savi Ravijojla - 555, 560, 563,
Savi Vida - 128
Savi Vlado - 454
Scheunach Kari Duko - 468
Sef o Mustafa - 424
Selmanagi Reuf - 636, 660
Selimovi Abdulah - 548
Selimovi Esad - 544
Selimovi Ferid - 467
S-Jsar Franjo - 533, 560, 562, 563, 575
Sidro Sulejman - 444
Sigmund Josip - 391, 396, 415, 433, 552,
555, 560, 562, 563, 574, 593, 601
Sijeri Esad - 586
Sijeri Fatima - 586
Sijeri Ibro - 636, 658
Sikima Lenka - 381
Sikima Vaso - 684, 685
Sikira Mirko - 290
Sikiri air - 609
Simani Bogdan - 113, 130
Simani Luka - 251, 252
Simeunovi Luka - 287
Simeunovi Pero - 520, 530
Simeunovi taka - 290
Simi aslav - 114, 283, 347
Simi ore - 791
Simovi Ilija - 830
Simovi Milan - 155, 202, 205, 211, 268
826
Siro Ahmed - 544
Siro Halid - 124, 698
Siro Hamdo - 694, 696, 697, 698
Sjeklo Milo - 542
Skaka Mustafa - 396, 425, 477, 560 562
563, 571, 573, 574
Skopal Bogdan - 542
Skopljak Ahmed - 698
Skopljak Ljubica - 698
Skopljak Mehmed - 696
Skopljak Pana - 698
Skopljak Sulejman - 698
Sladi Ramiz - 170
Sladoje Danilo - 139
Slama Katica - 597
Slugi Ambroz - 123
Smajilbegovi Mesud Karamba - 352,
360
Smaka Mahmut - 357, 548
Soo Abduselam - 509,511
Soo Ramiz Lakonac - 422, 477, 702
Softi amil - 548
Softi Mustafa - 615, 617, 618, 727
Softi Sakib - 718
Softi Seid - 517
Soji (Milan) - 791
Sokal Rudolf - 557
Sokni Drago - 681, 684

Sokni Grujo - 488, 518, 684, 685, 717

Sokolovi Almasa - 687
Sokolovi amija - 683
Spahi Ahmed - 444
Spaho Abida Biba - 529, 680
Spaho Avdo - 526
Spaho Mehmed - 615
Sparavalo Danilo - 422, 560, 563
Spasi Branko panac - 198, 650, 651
Spasojevi-Udovii Kristina - 421, 511,
516
Sremevi Veljko - 523, 524, 530
Stajki Ljubo - 454
Staki Branko - 333
Staki Drago - 284, 290, 378, 379
Staljin (Josif Visarionovi Dugavili) 741, 761., 566
Stamboli Petar - 131,273
Stanar Mio - 89
Stani Miroslav - 660
Stani Radoslav - 560
Stanii Janja - 251
Stanii Joka - 683
Stanii Milan - 262, 269, 681
Stanii Milenko - 121, 273, 274
Stanii Milovan - 251, 252, 254
Stanii Mira - 594, 599, 601, 606
Stanii Mladen - 267
Stanii Ratko - 303
Stanii Savo - 684, 688
Stankovi Veljko - 144
Starovi Branko - 264
Starovi Ranko - 264
Stefani Miroslav Miro - 529, 530, 535
Stefanovi Rade - 144, 218, 219
Stepinac (Alojzije) - 739
Stilinovi Marijan - 218
Stipeti (Julije) - 101,818,819
Stojadinovi Milan - 732, 847
Stojanovi Mladen - 815
Stojanovi Nedo - 114, 129, 254, 256
Stojanovi (porodica) - 129,
Stojkanovi Glia - 586, 604, 605, 623
Stojkanovi (Vondrak) Nada - 597, 605
Stolica Momir - 303
Stoi Zvonko - 511
Strpnalej Franc - 198
Struji Nikola - 269
Subai Abid - 548
Subai (domobranski oficir) - 210, 211
Subai Ivan - 210, 560
Suevi Franjo - 389
Sudi Selim - 594, 598, 606
Sudukovi Mahmut Mao - 477, 483,
536, 560, 563, 571, 573, 574
Suac Alojz - 557
Sui Dervi - 352, 359
Sui Momir - 302
Suvajdi Slavko - 819


abanovi Atif - 251, 252
abanovi Muhamed aban - 422, 424,
477, 504, 509, 569, 583, 585, 686
abi Alaga - 116
airagi Mustafa - 657
ahbegovi Hasan - 714
ahbegovi Muharem - 560
ahinovi Hasan - 699
ahinovi Munir Ekremov - 410, 493,
744
ahinpai ahin Josip Kadija - 411,
412, 424, 426, 594, 600, 610, 611,
616, 617, 655, 657, 658
ain Vuka (Vukosava) - 83
aki Marko - 706, 708
ali ale (borac NOVJ) - 633
amanek Emanuel - 818, 819
ami Bahra - 192, 501, 599
(ami) Sejda - 501
ami (porodica) - 501
andor Toni - 557
arac Demil - 719
arac Milan - 303, 668
arac Milenko - 181
arac Nedim Picek - 477, 519, 520, 525,
526
arac Zaim - 453, 560, 565, 593, 599, 619
araba Predrag - 606
arar Franjo - 712
arenac Drago - 260
ari (Ivan) - 734, 735, 736, 738
atri Hazim - 693, 694
avor Zlatko - 557, 561
epanovi Bata - 373
epanovi Mileva - 373
epanovi Mirko - 153
efki (braa) - 490
ehan Muharem - 444
ehovac Milenko - 264
ekari Novica - 218
elovin Eduard - 561, 563
erbi-Toi Andelija - 698
eri Mevlida - 499, 501
estan Mustafa - 410, 450, 451, 452, 453,
454. 560, 563
estan aban - 454
ilj Aleksa - 683
iljevi, Mirko - 291
imunovi Josip Braco - 719
>
imunovi Stanko - 136, 170, 267, 268,
712
ii Ferid - 560
ii emsudin - 225
kaljak Rajko - 284
kaljak Slobodan - 532, 533, 560
kalji Nezir - 618, 619
(kalji) Sejo (Seid) - 618
Skori Milo Stric - 187, 212, 216, 244
245

krba Duro - 264

krgo Sead - 228
ljivi Braco (Ostoja) - 244
najder Marcel - 734, 817
najder Vera - 599
obe Ivica - 712
obot Drago - 523, 530
obot Milan - 641
oji Mirko - 488, 524, 688
olaja Simela - 295
poljari Duro - 76, 83
tagljar Ivan - 363
tajner Mavro - 844
(tajner) Mila
- 844
taka Danilo - 162, 170, 173, 258, 377
378, 529, 635, 681, 685, 689, 711
718
taka Jovo - 683, 687
teter Milan - 453, 560, 563
timac Slavko - 397, 409, 550, 555, 557
630
tolba Ivan - 414, 565. 566
trasberger Branko - 526
uur Dorde - 116
uur Jefa - 251
uur Lazar - 114, 252, 287
uur Radovan - 112,114,120,251,347
uh Ferdo - 606
uleti Cica - 532
unji imun imo - 562, 565
urbat Branko Bane - 64, 108, 112, 119,
120, 252, 254, 335, 337, 347, 668
unjar Mira - 526
unjar Sonja - 526
utija Mile - 651
vec (Vesna) - 813
vonja Milo - 640

T
Tabakovi Alija vabo - 511
Tabakovi Vitomir - 658
Tadi Mile - 444
Tafro Ahmed - 124, 692, 699
Tafro Aziz - 424, 598
Tafro Muhamed - 693, 697, 702
Tafro Nedib - 699
Tafro Neet - 699
Tahmiija Rizo - 698
Tali Drago Tale - 633, 634, 636, 644, 646
Tamindija Dorde - 251
Tanaskovi Gordana - 180
Tanaskovi Ksenija - 172
Tanaskovi Ljiljana - 180
Tanaskovi Mio - 123
Tanaskovi Radmila - 180
Tanovi Jusuf - 560
Tanovi Muharem - 477, 541
Tatarevi Avdo - 478
Tatarevi Nedib - 352, 359

Telatko Marijan - 414, 441, 452, 453. 560

563
Teofanovi Duanka - 526
Teofanovi Persa - 597
Teofanovi Sveto - 599
Teofanovi Vera - 597
Tepavevi Borivoje - 134
Tepavevi Dorde - 139
Terzi Mladen - 251
Terzi Samojlo - 286
Terzimehi Ismet - 692, 697, 699, 701,
706, 708, 710
Teskeredi Rabija - 454
Tean Jovo - 264
Toan Spaso - 265
Teanovi Glia - 524, 683
Tei Dragutin Drago - 424, 560, 563
Todi Cvijetin - 332, 333, 334, 335, 791,
793
Todi Desa - 228
Todorovi Boko - 39, 43, 86, 88, 89, 94
122, 149, 197, 204, 208, 823, 836
Todorovi Mica - 820
Todorovi Mijalko Plavi - 370
Todorovi Pero - 228
Todorovi Vaso - 819
Todorovi Vojo - 114, 269, 632, 633, 644
Todovi Danilo - 114,
Tolo Marko - 381
Tolo Niko - 721
Tolpa Milo - 333, 347
Tomii Milivoje - 557
Tomii Stefan - 453, 454
Tomi Alija - 244, 246
Tomi Boidar Boo - 533, 560, 562, 563
Tomi Ivica - 557
Tomi Miladin - 834
Tomi Stjepan - 817
Tomovi Budo - 220
Torbica Zdravko - 228
Torlakovi Ismet - 444
Toi Bosiljka Bosa - 529, 683, 688, 719
Toi Dragica - 688
Toi Jelka - 683, 688
Toi Joka - 583, 686
Toi Kojo - 583, 683, 686
Toi Lazar - 284
Toi Lenka - 688
Toi Mara - 583, 686
Toi Milica - 683
Toi Milka - 683
Toi Milo - 684
Toi Mirko - 170, 259, 262 , 264 , 269,
529, 535, 583, 585, 681, 684, 688
689, 691
Toi Nedeljko - 683
Toi Persa - 583, 585, 683, 686, 688
Toi Savo - 262, 268, 520, 524, 583,
683, 684, 685, 686, 687
Toi ivko - 686
Toi (porodica) - 518, 522, 569
Toovi Boro - 172
Toovi Ratko - 219

Toovi Risto - 172, 173, 491

Traup Stanislav - 228
Trebinjac Hasan - 466, 467, 468
Trebinjac (Ibrahim) - 744
Trgovevi Mirko Mio - 528
Trgovevi Mladen - 381
Trgovevi Stana - 499
Trifkovi Duan - 117
Trifkovi Novo - 114, 129
Trnovljakovi Ahmed - 477, 579
(Trnovljakovi) Munira - 579
Trograni Ilija Milko - 714
Trograni Jozo - 714
Trograni Marko - 714
Troli (Duan) Duko - 772
Trumi Aleksandar Aco - 772, 819
Tufegdi Grujo - 291
Tuli Husnija - 529, 530
Tupaji Borka - 501, 600
Turi Mirko - 524
Tuevljak Rastko - 264
Tuevljakovi Rade - 198
Tutun Sulejman - 683
Tuzovi Kasim - 417, 437, 443
Tuzovi Mahmut - 444
Tuzovi Meho - 447
Tvrtkovi Anelko - 7 1 1 , 712, 716, 717
Tvrtkovi Ivica - 436, 437, 445, 594, 598
Tvrtkovi Mile - 712, 718, 719
Tvrtkovi Neno - 712, 718
Tvrtkovi Nikola - 268, 683
Tvrtkovi Ramiz - 451
Tvrtkovi Remzija - 114, 227, 228, 329
Tvrtkovi (porodica) - 495

U
Uherka Emil - 453
Uherka Marica - 577, 578, 681
Urbanovski Albert - 560, 563
Uroevi Sredoje - 284
Uzelac Mila - 303
Uzelac Gojko - 227
Uzunovi Esad - 477, 560
Uianin Muhamed - 431, 557 558 574
698

V
(Vajner) Blanka - 812
(Vajner) Dobria - 815
(Vajner) Duan - 812
(Vajner) - Ivanievi Slava - 813, 814
823
(Vajner) Jelena - 812
(Vajner) - Jei Slavica - 812
(Vajner) Neboja - 815

Vajner Slavia Cia, Romanijski - 39, 40

46, 63, 64, 68, 72, 76, 79, 85, 86, 89
91, 92, 94, 96, 97, 184, 185, 186.
191, 193, 196, 197, 200, 201, 202,
203, 205, 208, 211, 212, 216, 217,
219, 220, 231, 233, 234, 235, 247,
271, 278, 279, 280, 282, 296, 305,
307 , 309 , 363 , 449, 812 , 813 , 814,
815, 816, 817, 818, 819, 820, 821,
822, 823, 824, 825, 826, 827, 828,
829 , 830, 831, 832 , 833 , 834 , 835,
836, 837, 838, 839, 840, 841, 842,
843, 848, 851
(Vajner) Vlatka - 812
(Vajner) eljko - 812
Vaj s Arpi - 468
Vajs Marci - 468
Varlimont (Valter) - 568
Vasi Branko - 83
Vasi Duan - 265
(Vasiljevi-Kojo) Nevenka - 243
Vasiljevi J. - 841, 843
Vaskovi Stevo - 264
Vaskovi Relja - 341
Vejo Jakub - 507, 598
Velebit Vladimir Vlatko - 236, 408, 685
Veleti Mijo - 265
Velicki Ruica - 129
Velian Albina - 381
Velian Ivan - 155, 264, 267, 268
Velji Anelko - 181, 363
Veljo Danilo - 136
Verki Milenko Kumii panac - 76, 82,
198, 201, 206, 208, 211, 329, 335
338
Veseldi Pero - 130
Vidakovi Risto - 520, 681, 684, 687, 691
Vidi Dobrivoje - 174
Vidovi Danilo - 444
Vidovi Jelena Jela - 499, 529, 688
Vidovi Milan - 641
Vidovi Tadija - 714
Vidovi Vinko - 718
Vikalo Hazim - 352, 358
Vili Mustafa - 444
Viskaupt Ernest - 17
Visocki Aco (Aleksandar) - 172
Vitas Branko - 477, 519. 560
Vitas Jelena - 391, 396, 422, 423, 425.
432, 477, 534, 538, 540, 553, 555,
561, 563, 629, 630
Vitasovi Mato - 578, 581
Viral Ivica - 830
Vlai Ksenija - 499
Vladovi Ramiz - 548
Vlaisavljevi Mirko - 698
Vlaki Mladen - 267
Vodopivec Franc Franjo 441, 453
Voduek Karlo - 449, 453
Vojnikovi Jusuf - 699
Voki Ante - 586
Voki Franjo - 651
Voki Veljko - 791

Vokal Josip - 533

Vokaal-Kovaevi Borka - 414 478
530, 561
Vokal Mira - 414, 532, 534, 535
Volak Ana - 561
Volf Karlo - 560, 562, 563
Vondrak Pepica - 597, 605
Vondrak Stjepan - 586, 605
Voroilov (Kliment) - 741
Vraevi Mirko - 264
Vrakeli Milo - 453, 560
Vrani Stevo (Stjepan) - 649, 650, 651
791
Vrankovi Nada - 397, 422, 423, 425
430, 432, 433, 477, 533, 550, 552
553, 555, 574, 630
Vraali Eref - 699
Vriko Duko - 718
Vriko Riko - 712, 714
Vuievi Dorde - 333
Vuievi arko - 526
Vujadinovi Sveto - 113, 130
Vujadinovi Strailo - 129
Vujasinovi Todor Too - 196, 197, 333,
791, 792, 793
Vujii Duan - 303
Vujii Stevo - 83
Vujii (Dimitrije) - 774
Vuji Zvonko - 511
Vukadin Branko - 144
Vukadin Kota - 205, 206, 208
Vukadin Milo - 144
Vukmanovi Svetozar Tempo - 10, 24,
25, 41, 57, 58, 59, 60, 63, 68 , 89
127, 183, 184, 190, 191, 195, 197,
198, 199, 200, 206, 217, 221, 222.
223, 224, 225, 256, 280, 284, 310,
328, 418, 764, 790, 792, 793, 794
Vukomanovi Dragojla Cica - 499, 511
Vukomanovi Obren - 609
Vukovi Gavro - 219
Vukovi Gojko - 830
Vukovi Milan - 244, 251
Vukovi Mladen - 830
Vukovi Moco (Osvetnik) - 264
Vukovi Radovan - 756
Vukovi Saja - 192
Vukovi Veljko
823
Vukovi Vlado
Vukovi Vojin
Vuka Bogdan

- 131, 254. 256. 819, 821,

- 114 129
- 114
- 640

Z
Zainovi Arif - 537
Zadrovi Ante - 520
Zafirovski Naum - 76, 99, 244, 300
Zahirovi Sulejman - 361, 548
Zametica Mujko - 147, 151

SADRAJ

PREDGOVOR UREDNITVA

UGLJEA DANILOVI
SARAJEVO I SARAJEVSKA BLAST U USTANKU
NARODA BOSNE I HERCEGOVINE (OKTOBAR 1941.
- MAJ 1942.)

ISO JOVANOVI
Pokrajinski komitet KPJ za BiH u pruanju pomoi razvoju
ustanka u sarajevskoj oblasti

57

SAVO PREDA
Romanijski NOP odred

71

VASO RADI
NOP odred Zvijezda

. 105

BORIVOJE TEPAVEVI
Kalinoviki NOP odred

134

DRAGUTIN KOSOVAC
Organizacija okrunih komiteta Partije i SKOJ-a na podruju
Kalinovik - Foa
167
PAKO ROMAC
Iz mitrovake kaznione na Romaniju

183

ANKICA ALBAHARI
U Okrunom komitetu KPJ za Romaniju

190

KOTA NAD
U borbama na sarajevskom regionu

195

MIO KOVAEVI
Formiranje zenikog NOP odreda

226

VOJO DIMITRIJEVI
Moji nezaboravni susreti iz ustanikih dana

231

LJUBO KOJO
U osloboenoj Rogatici

242

RADOJKA ANDRI
Sedam mjeseci u osloboenom Srednjem

248

DANILO TAKA
Igmanci u kalinovikom NOP odredu

258

UICA SALOM
Partizanski arsenali

271

DANICA KABILJO
Partizanska bolnica u kraljevskom dvorcu

276

ASLAV SIMI
Iz ustanikih redova Srbije u borbe oko Sarajeva

283

MILAN BATAR
Nisam htio da sluim vojsku NDH

. >

293

SALOMON ROMANO
Sa romanijcima u Prvu proletersku brigadu

299

Dr VJERA KUEC
Razmjenom na slobodu

305

AHMET ONLAGI
Formiranjem proleterskih udarnih brigada i bataljona
otpoinje stvaranje NOVJ i prevazilaenje tekoa revolucije
MITAR MINI
Prvi proleterski istonobosanski bataljon

311
327

NISIM ALBAHARI
U estoj proleterskoj brigadi

343

SALIH OSMANBEGOVI
Tito nas je rasporedio u Prvu proletersku

350

DUAN DOZET
U savlaivanju potekoa

362

ANTE RATEGORAC
Sa Prvom proleterskom preko Drine

369

MILAN MILIEVI
U Desetoj hercegovakoj proleterskoj brigadi

376

ALBERT ALTARAC
Radili smo u tampariji Borbe

382

DEMAL BIJEDI
RAZVOJ NOP-a U SARAJEVU OD LJETA 1942. DO
DRUGOG ZASJEDANJA AVNOJ-a

387

MLADEN KNEEVI
Organizacija i rad obnovljenog mjesnog komiteta KPJ
u Sarajevu u ljeto 1942. godine

411

BAHRA DUKI
Na zadacima mjesnog komiteta KPJ

420

TEFICA BELAK-PAVII
Iz este proleterske na ilegalni rad u Sarajevo

429

AUGUST BATAGELJ
Moje ukljuivanje u partijski rad i saradnja Slovenaca
sa NOP-om u Sarajevu

434

KASIM TUZOVI
U kolnici Glavne eljeznike radionice

443

RAGIB RUDI
Aktiv NOP-a u Vojnotehnikom zavodu

448

DEMAL MUMINAGI
SKOJ i omladinski pokret u Sarajevu poslije savjetovanja
u Ivaniima
56 - Sarajevo u revoluciji

456
oc

REUF NALADI
Iz okupiranog Sarajeva u osloboenu Fou

466

MEHMED DINI
Aktivnost i borba omladine u najteem periodu okupacije
Sarajeva

470

HIBA ZILDIC-EHAJI
enska omladina u borbi 1942 -1943. godine

495

RAMIZ BILALAGI
Omladina Vratnika u borbi

503

MUHAMED ABANOVI
Ponovo aktiviranje SKOJ-a na Logavini

509

NADIJA BISER-TASO
Aktivistkinje SKOJ-a pomau i formiranje organizacije AF . 515
DEMU KAPETANOVI
Sa omladinom Mejtaa i Bjelava

519

STANKO DELYANIS
Aktivnost omladine Koeva
BORKA VOKAL

525
>

U Novom Sarajevu

531

MAHMUT SUDUKOVI
Omladina Bistrika

536

MUHAREM TANOVI
Aktivnost omladine na irokai i Soukbunaru

541

MEHMED DINI
Velika hapenja komunista i drugih pripadnika NOP-a
od proljea 1942. do ljeta 1943. godine

547

UKRIJA MASLI
Skladite oruja, municije i drugog materijala
u Karpuzovom sokaku

570

ASIM LOI
Put dvanaestorice

57g

ESAD ENGI
Ponovo na partijskom radu u Sarajevu

582

HASAN LJUBUNI
Dani nevolja i previranja

608

DR BORIVOJE KNEI
Neuspjeli pokuaji etnika da formiraju ravnogorsku
organizaciju u Sarajevu

620

OLGA BRAJKOVI
Doprinos ena NOP-u u 1942. i 1943. godini

627

VOJO TODOROVI
Velika akcija unitenja aviona u Rajlovcu

632

ZVONKO GRBAC
Uporite NOP-a na aerodromu Rajlovac

647

IVICA MILIEVI
Poslije dvije velike neprijateljske ofanzive

663

AHMET DONLAGI
U vrijeme kapitulacije Italije

673

MIRKO TOI
Partijski rad u selima ispod Igmana i na llidi u 1942.
- 1943. godini

681

AHMED TAFRO
O aktivnosti NOP-a u Visokom i mom radu na uspostavljanju
veza partijske organizacije Sarajeva sa drugim gradovima
692
NIKOLA KOVAEVI
Razvoj narodnooslobodilakog pokreta na podrujima
optina Fojnica, Kreevo i Kiseljak i formiranje Partijskog
povjerenitva za okrug Sarajevo

711

HAJRA MARJANOVI
Teki uslovi snabdijevanja graana

723

RADIVOJ PAPI
Faistika propaganda protiv NOP-a

730

UGLJEA DANILOVI
Boria Kovaevi epan

751

RATO DUGONJI
Miljenko Cvitkovi

771

DANE OLBINA
Vladimir Peri Valter

798

PAVLE FUKAREK - SAVO PREDA

Slavia Vajner ia

812

NISIM ALBAHARI
Pavle Goranin Ilija
Registar linih imena

844
855

SARAJEVO U REVOLUCIJI
USPJESI I PREVAZILAENJE POTEKOA U RAZVOJU NOP(oktobar 1941. - novembar 1943.)

DOKUMENTACIJA:
Marija Divi, ef Odsjeka za sreivanje
i obradu arhivske grade Istorijskog arhiva
Sarajevo
TEHNIKI UREDNIK:
Hrvoje Mali
LEKTOR:
Azra Baki
KOREKTURA:
Foto-slog

TAMPA:
NIRO OSLOBOENJE-SARAJEVO
ZA TAMPARIJU:
Graf.in. Petar Skert

ISPRAVKE
STOJI

TREBA

strana 198 (red 19)

Josip Cubri

Josip ufori

strana 204 (red 38)

Radovan eki

Radomir eki

strana 204 (red 38)

Elasovi

Elez

strana 208 (red 16)

Radovan eki

Radomir eki

strana 205 (red 16,17, 29, 32) Elasovi(em)

Elez(om)

strana 210 (red 36)

Elasovi

Elez

strana 212 (red 16)

Elasoviia

Eleza

strana 217 (red 21)

Branko Poljanec

Branko P ol j a n ac

strana 228 (red 16)

Desa Tadi

DesaTodi

strana 421 (red 5,13)

Dara Cvitanovi

Dara Cvetanovi

strana 453 (red 30)

Pavli

Pavlovi

strana 453 (red 36-37)

Alojz Bolek

Alojz Barek

strana 498 (red 21)

Cvitkovi-Babi Ljerka

Cvitkovi-Babi Lijerka

strana 501 (red 31)

Borka Tupanjanin

Borka Tupaji

strana 911 (red 32)

Ahmeda Bua

Adema Bua

strana 515 (fusnota)

Eminom Hadiomerovi Mimicom

Eminom Hadiomerovi Memicom

strana 519 (red 2)

Milanom Cuflkoviem

Milanom Curkoviem

strana 528 (red 33)

Hristtfora Mike

Hristifora Kike

strana 600 (red 13)

Borka Turanjanin

Borka Tupaji

strana 627 (red 9)

Dare Jovanovi-Drago

Dare Jovanovi-Draga

strana 772 (red 20)

Cvitkovi-Babi Ljerka

Cvitkovi-Babi Lijerka

strana 779 (red posljednji)

Cvitkovi-Babi Ljerka

Cvitkovi-Babi Lijerka

s-