Lam Ngu Duong Song Dep NXB Van Hoa Thong Tin 2000 Nguyen Hien Le 186 Trang 2101

LM NG NG
(LIN YUTANG)
MT QUAN NIM V SNG P

Nguyn Hin L
(Lc dch)
NH XUT BN VN HA
http://www.huynhtruong-dmhcg.net
Trang 1
Mc lc:
TA CA DCH GI .................................................................................................................................. 5
CHNG 1 NHN THC ....................................................................................................................... 14
CHNG 2 QUAN NIM V NHN LOI ............................................................................................... 18
CHNG 3: DI SN NG VT TNH CA CHNG TA .......................................................................... 24
5 - C NHNG BP THT CNG TRNG ......................................................................................... 31
CHNG IV: CN NHN TNH ............................................................................................................... 36
1. S TN NGHIM CA CON NGI............................................................................................... 36
4. TINH THN HI HC ................................................................................................................... 39
CHNG V ............................................................................................................................................ 45
AI C TH NH HNG I C HN C? ...................................................................................... 45
1. TA HY T TM LY TA: TRANG T ............................................................................................... 45
2. TNH, TR, DNG: MNH T ......................................................................................................... 47
3. NGO I, TA NH NGU N V N DT: LO T.................................................................. 50
4. TRIT HC TRUNG DUNG: T T.................................................................................................. 55
CHNG VI: LC TH I................................................................................................................. 62
1. VN HNH PHC...................................................................................................................... 62
2. HNH PHC CA TA THUC V CM GIC................................................................................... 64
3. BA MI BA LC VUI CA KIM THNH THN .............................................................................. 66
4. NGI TA HIU LM CH NGHA DUY VT .................................................................................. 70
CHNG VII .......................................................................................................................................... 74
CN BIT NHN TN ............................................................................................................................. 74
1. TRONG CC LOI NG VT CH DUY C CON NGI L LM VIC .......................................... 74
3. O THANH NHN ........................................................................................................................ 76
5. VN HO PHC ........................................................................................................................ 80
CHNG VIII ......................................................................................................................................... 84
LC TH TRONG GIA NH .................................................................................................................... 84
1. TRONG VNG O CH*1+ ........................................................................................................... 84
3. V GI TNH CA PH N*1+ PHNG TY................................................................................. 87
5. HNG LC D NIN ................................................................................................................... 91
CHNG IX: HNG TH I.......................................................................................................... 95
Trang 2
1. NGH THUT NM NGH GING ............................................................................................ 95

3. TH M O............................................................................................................................... 97
4. TR V TNH BN ........................................................................................................................ 101
5. KHI THUC V HNG............................................................................................................. 105
7. THC PHM V DC PHM..................................................................................................... 110
8. VI TC K D CA PHNG TY ................................................................................................ 113
CHNG X........................................................................................................................................... 116
HNG TH THIN NHIN ................................................................................................................. 116
1. LC VIN MT RI ?............................................................................................................ 116
3. HAI NGI N B TRUNG HOA ................................................................................................ 119
4. V CY ................................................................................................................................... 121
5. BN V HOA V HI HOA ............................................................................................................ 125
TH NO L THCH HP? ................................................................................................................ 127
BN V HOA V M NHN ............................................................................................................... 127
SN THU ........................................................................................................................................ 128
XUN, THU ...................................................................................................................................... 129
THANH M ...................................................................................................................................... 129
MA ................................................................................................................................................ 129
GI TRNG ...................................................................................................................................... 130
TH NHN V BN B..................................................................................................................... 130
SCH V C SCH ......................................................................................................................... 131
BN CHUNG V I SNG .............................................................................................................. 131
CHNG XI:TH DU LM ................................................................................................................... 134
1. I CHI V NGM CNH............................................................................................................. 134
2. MINH LIU T I CHI ................................................................................................................ 137
CHNG XII: HNG TH VN HO ................................................................................................. 138
1. GIM THC ................................................................................................................................. 138
2. NGH THUT L MT DU H PHT BIU C TNH CA TA .......................................................... 140
3. NGH THUT C SCH ............................................................................................................. 144
4. NGH THUT VIT VN ............................................................................................................... 147
CHNG XIII........................................................................................................................................ 153
NHNG QUAN H VI THNG ................................................................................................... 153
1. KHI PHC TN GIO ................................................................................................................. 153
2. TI SAO TI L MT D GIO [1]............................................................................................ 155
Trang 3
CHNG XIV ....................................................................................................................................... 161

NGH THUT T TNG .................................................................................................................... 161
1. CN C NHNG T TNG CN NHN TNH ........................................................................... 161
2. TR V LNG TRI...................................................................................................................... 164
DANH NHN v DANH TC TRUNG HOA............................................................................................. 169
PH LC 1[1] (MT BI TP BT CA LM NG NG) .................................................... 178
CI MT V NN PHP TR.......................................................................................................... 178
PH LC 2............................................................................................................................................ 180
Trang 4
TA CA DCH GI
Ti c nhiu cun vit v Ngh Thut Sng nhng khng cun no c mt tm quan trng v lm
cho ti suy ngh nhiu bng cun ny.
Nhng cun khc do ngi u hay M vit u ch trng n s thnh cng, a ra nhng qui tt
thc t v cch luyn tr, luyn tinh thn, x th v lm vic, cho nn tuy hu ch tht nhng khng
li nhiu d m trong hn ta. Chng ta c cm tng tc gi l nhng k thut gia ngay c Andre
Maurois trong cun Un Art de Vivre cng vy v k thut ca h rt hp l, rt c hiu qu, ta tin
h nh ta tin mt kin trc s trong vic xy nh, tin mt k s trong vic luyn thp, v ta t ha s
rng theo h, th thi. H khng gi cho ta mt thc mc, mt suy t no c, m gi tr ca mt tc
phm l ch phi gi cho ta c nhng thc mc v suy t.
Cun ny khc hn. Tc gi, Lm Ng ng, vt ln trn tt c k thut m c h ng cho ch l
nhng chi tit; ng mun nhn bao qut c vn Sng, t mt c s cho vn , m h c s
vng ri th chi tit chng cn vch r cng thy. V ch c Sng mi l quan trng, m nhiu ngi
ngy nay qun hn iu i, qun rng d mnh lm vic hay tiu khin, d mnh trau di tm tr,
dng nn nhng hc thuyt trit l, x hi, kinh t hay chnh tr .. cng ch phc v s Sng,
duy tr i Sng, ci thin n, lm cho n phong ph ln, d chu hn, cao p hn; tm li l chng
ta tm ci Chn, ci Thin, ci M khng phi v ci Chn, ci Thin, ci M m v s SNG. Do nhan
cun ny trong nguyn vn l The Importance of Living : S quan trng ca sinh hot.
Mi loi sinh vt c mt cch sinh hot: tho mc c cch sinh hot ca tho mc, cm th c cch
sinh hot ca cm th, loi ngi cng vy. Cch sinh hot phi hp vi bn cht ca mi loi. M
bn cht ca con ngi khng phi l cm th, cng khng phi l thnh thn. nh rng trong lch
trnh tin ha thi no loi ngi cng mun vn ln cao hn, mun ch ng c lng mnh, ch
ng c thin nhin, mun mc cnh bay ln m kt bn vi thin thn, nh Tn Ng Khng trong
truyn Ty Du k,; nhng cn mt th xc sm mun g cng b hy dit, cn nhng nhu cu vt cht
nh n ung, tnh dc . Th con ngi khng th no l Thnh c v nht nh phi c ch nhiu
khuyt im, nhu nhc, mu thunNhn chn c iu ngi khng phi l cm th cng
khng phi l thn thnh th mi c th tm mt li sng, dng nn nhng hc thuyt thch hp vi
con ngi c; nh vy mi l hp tnh hp l, ngha l hp vi tm tnh con ngi v hp vi lut
l thin nhin, ch khng phi hp vi nhng php din dch, qui np ca cc lun l gia. V "lng
ngi vn c nhng l l m l tr khng sao hiu ni. Bn ch hp tnh, hp l tm tm c tt
c trit l ca h Lm. Bt k ci g, d cao p ti my, d ng php lun l ti my m khng hp
tnh hp l cng l xu.
Lm vic vn l mt hnh ng tn nghim, nhng nu cm ci lm vic m qun n, qun ng, ha
quy qu, khc nghit vi ngi khc th l qun mnh, qun ngi, l khng hp tnh, hp l, l xu.
cao mt l tng kin thit quc gia, mu hnh phc cho ng bo l mt hnh ng rt cao
p, nhng nu v mc ch m gy ra nhng cuc tn st nh Hitler i vi dn tc Do Thi th
li l khng hp tnh hp l, l xu.
Lm Ng ng bo trit l khng phi l ca ng m ca dn tc Trung Hoa v n tng hp, dung
Trang 5
ha c hai trit thuyt quan trng nht, c nh hng ln nht ca Trung Hoa, tc Khng gio v
Lo Gio. N bn bc trong th vn Trung Hoa, thm nhun i sng Trung Hoa v ng dn ra rt
nhiu c s cng danh ngn lm chng c. Do , ngoi gi tr v phng din m ngi Php gi
la Culture humaine (ta thng dch ra l Hc lm ngi), tc phm cn c mt gi tr ln hn nhiu
v phng din ngh thut, vn ha. c n ta nhn c tng qut c nhn sinh quan ca ngi
Trung Hoa v ca ngi Vit ta na v nhng bn tr thiu cn bn v c hc c th c mt nhn
thc i cng ng v gn v trit hc, ngh thut phng ng. Cho nn theo ti, nhng cun
khc ch bn v K thut Sng, ring cun ny mi xt v Ngh thut Sng.
V nguyn tc hp tnh hp l th ti hon ton ng vi tc gi, nhng v chi tit th ti thy c
nhiu ch tc gi i qu xa v ti on rng nhiu c gi cng nh ti, mi iu trong sch ch tin
c bn nm iu.
Nhng chnh v ch m tc phm mi c nhiu th v. Tc gi c ln h ho phc hng thuyt
Tnh linh(expressionnisme) trong vn hc, ch trng rng vit ch l pht huy tnh tnh hoc
biu din tm linh ca mnh, cho nn phi cc k thnh thc, t nhin, rt ght s gi di, t im,
phi ngh sao vit vy, khng c giu gim, khng s ngi ci ch, khng s tri vi li thnh
hin thi xa. V vy, ng coi ta nh bn thn, i khi ci ct, a bn ta na. Ta cn nhn ra c
nhng ch , n mt n ci p li.
Ngay c nhng khi ng nghim trang, hng hi o mt quan nim m t xa ta vn tin l ng,
th ta cng nn tm hiu ng. V chng ta khng nn hp hi m ngh rng ch c ta mi hon ton
nm c chn l. V li xt cho cng, c mt tc gi ng thanh ng kh vi mnh, th tuy th y
nhng khng li ch g my; chnh nhng tc gi ch trng ngc vi ta mi bt ta phi suy ngh,
t li vn , mi m mang kin thc ca ta. Suy ngh k ri m thy ch trng ca ta vn ng th
ta cng vng tin mnh hn; ngc li nu thy ch trng ca ta cn phi b khuyt th ci li cng
ln hn na.
Nu trong s c gi c v no theo hc thuyt Mc T, nguyn mn trn long gt v nhn loi, th
tt nhin l ti rt knh phc v ti cng mong rng nhng v c dp c qua mt vi chng trong
cun ny, chng hn chng VI hay X.
Ti nh c mt ln sau hai nm chuyn tm vo mt cng vic rt mt tr n ni bnh c ca ti tr
nn nng, ti nh b d cng vic, em theo bn ting Php (Limportance de virve) ca cun ny
v Long Xuyn dng bnh. Trong cnh ngh nghi nhn nh nh vy ti mi thng thc ht ci
hm hnh, su sc ca Lm v mt chng t nn tri xanh cng ting chim ht lm cho ti thy
v tr p thm ln bi phn : mt dy mp r t cnh xoi xung gn tn ch cn mi mt
bong vng rc ong a di gi, cnh thc l bnh thng, qu ma m sao hm ti thy vui l,
rc r l. Nh n mt phn m tr c ti du xung v khi tr v Si Gn, ti lm vic li c.
Vy, d bn khng a trit l hp tnh hp l ca Lm th bn cng nn ct cun ny vo t, lc no c
ra Vng Tu hay ln Lt ngh mt t hm th mang n theo, bit u n chng lm cho bn thy v
tr p hn m cuc du lch ca bn s c hng th hn, v sch gip ta hiu i m i cng gip ta
hiu sch.
Trang 6
Tinh thn phn tch, ph bnh tuy la cn thit trong vic c sch nhng thiu s cm thong th kh
nhn c ci hay, ci p m tm hn ta ch kh khan ln i thi. Ai cng c th vit mt cun sch
mt trm trang ph bnh mt cun ba trm trang c ; nhng suy t nhn thy dng , nhn
sinh quan ca tc gi l vic t thy, khng phi v n kh m t ai chu lm, t ai chu qun ci bn
ng ca mnh tm hiu ci bn ng ca ngi. a s au kh ca nhn loi do m ra c. Lm
khng a o Pht v ng cho l n bi thm qu, nhng v ch trng v ng ca o Pht th
chc Lm khng phn i. c chng XIV, ti c cm tng nh vy. M ng em tinh thn v
ng ra ni chuyn vi ta th ta cng nn em tinh thn v ng ra nghe ng.
Ti khng cn gii thiu nhiu v tc gi v danh ting ng, ngi c sch no m khng bit.
Lm Ng ng(Lin Yutang), tn l Ngc ng, sanh nm 1895 Phc Kin, xut thn trng i
hc Thnh c Hn ri du hc u M ti cc trng i hc Harvard, Iena, Leipzig, chuyn v ngn
ng hc, v nc lm gio s i hc Bc Kinh v lm ch nhim, hoc ch bin ba tp ch vn hc,
ni danh nht l tp ch Lun ng. ng c hi lm ngoi giao b th, sau th chin va ri lm Trng
ban Vn Ngh ca C quan Vn Ha Lin Hip Quc, T tng ca ng nhiu khi su sc v vn li rt
d dm (ngi Trung Hoa gi ng l U mc i vng : ng vua hi hc) cho nn rt nhiu ngi a
c.
ng a vit bng ting Anh gii thiu vn ha Trung Hoa vi th gii, son trn mi lm cun
hoc thuc loi tiu thuyt nh b Moment in Peking, A leaf in the storm, hoc thuc loi bin kho
nh Lady wu (v i V Tc Thin), The Gay Genius ( v i T ng Pha), hoc thuc loi ngh lun
nh My Country and my People (bn dch ra ting Hn nhan l Ng th d ng dn) The
importance of LivingVi tc phm ca ng c dch ra mi bn th ting, v cun The
importance of Living, ng u trong s nhng sch bn chy nht M lun mi mt thnh.
Chng ti tit rng khng kim c nguyn vn bng ting Anh ca cun The importance of Living,
nh phi dung bn ting Php Limportance de Vivre ca nh Correa (1948) v bn ting Trung Hoa
Sinh hot ch ngh thut do Vit Du dch, ca nh Th gii Vn Ha (1940). Bn ting Hoa y ,
chp ht nhng c vn, c thi Trung Hoa m Lm Ng ng dn trong tc phm v nhiu khi li
chp thm bn dch nhng bi ca Lm na. Bn ting Php c ct bt nhiu on v b hn vi
tit.
Chng ti chm chc c hai bn, cng ct bt hoc tm tt v nhng l di y: tc phm vit vo
khong 1937, nn c on nay khng cn hp thi; tc gi ch vit cho ngi phng Ty c, nn
i vi chng ta, ngi phng ng, nhiu on khng cn thit; sau cng, nh chng ti ni,
tc gi theo thuyt Tnh Linh, c thun tay m vit, ct t nhin, thn mt nh trong cuc nhn m
gia bn b, nn nhiu ch chng ti cho la rm.
V vy, bn ny ch l mt bn lc dch. Nu dch trn th phi thm khong trm trang na.
Mi u chng ti c { chp thm vo cui sch nhng vn th ch Hn mt s c gi c th
thng thc nguyn vn ca c nhn; nhng sau tnh li nu chp ht ri phin m na th sch ny
Trang 7
s dy thm t nht l trm ri trang, gi sch s kh m ph thng c. Cho nn chng ti ch lp

mt bng ghi bng ch Hn nhng tn ngi v tn c phm Trung Hoa dn trong sch. a danh,
xt ra khng quan trng lm, nn chng ti b. Nhng ch thch cui trang u l ca chng ti.
TA CA TC GI.
Cun ny chp nhng kinh nghim ca bn thn ti v t tng v i sng. N khng c tnh khch
quan m cng khng nhm xc nh nhng chn l bt h. Ni thc ra th vit v trit l, ti coi r ch
trng khch quan, quan im ca mi ngi mi l iu quan trng. Ti mun dung nhan :
Mt trit l tr tnh, tr tnh hiu theo ci ngha: biu hin mt quan nim hon ton c nhn.
Nhng nhan p qu, ti phi b, e c gi hiu lm m tht vng v phn chnh trong t
tng ca ti c tnh cch thc t, d t c hn v t nhin hn. L lt trn t, lm bn vi c
cy, ti ly lm tha mn sung sng lm. i khi say sa m vng vy trn ct nh vy, tm hn ta
nh nhng ta nhu bay bng ln tri, nhng rt cc, t khi ta ri khi mt t c vi t.
Ti c { vit trn cun sch ny theo li i thoi nh Platon. Mun din nhng t tng ngu
nhin xut hin trong c ta, ghi nhng vic vt c { ngha trong i sng hng ngy v nht l mun
th thn trong cnh ng t tng m m v tnh mch th li thc l thch hp. Nhng khng
hiu ti sao ti li khng dng n. C l v ngi rng ngy nay t ngi thch n m sch t c gi
chng. D sao, nh vn no cng mong c nhiu ngi c. Li i thoi ti ni , khng phi l
ci li ngi hi, ngi p nh trong cc bi phng vn ng trn bo, cng khng phi ci li ging
gii bng nhng on ngn ngn u, m l ci li nhn m hng th, di dng lien tip trn my
trang giy, uyn chuyn tin ti ri li quay v im c, ng lc bt ng nht th li ngng li, i
hng, y nh mt ngi i chi v nh, nhy qua hng ro m v, lm cho bn ng hnh phi ngc
nhin. c do chi trn nhng con ng vng v ri nhy qua ro m v nh, i th bit my!
Nhng quan nim trong cun ny khng c g l tn k, v c v s t tng gia ng, Ty din
i din li. Nhng quan nim ti mn ca phng ng u l nhng chn l tm thng ai cng
bit, nhng n l nhng quan nim ca ti v n hp vi mt ci g nh ci bm tnh ca ti. Khi ti
mi gp n ln u, th long ti t nhin chp nhn n lin. Ti thch n v n ch khng phi v
nhng ngi din ra n. Thc ra khi c sch cng nh khi vit lch, ti i theo nhng con ng
t ngi i. Nhiu tc gi ti dn trong cun ny khng c tn tui g c v mt v gio s Vn Hc
Trung quc c th ngc nhin, v vy. Cn mt s tc gi khc rt c danh ting tht, nhng ti chp
nhn quan im ca h khng phi v ci ting tm ly lng ca h m ch v t tng ca h t
nhin thch hp vi ti. Ti c thi quen mua nhng sch c r tin, t ai bit ti, xem c th kim
c trong c g khc thng khng. Kim c mt vin ngc nh trong mt thng rc th hn
la ngm mt vin ngc ln by ca hng bn chu bo.
S hiu bit ca ti khng phi l uyn thm hay qung bc. Nu uyn thm, qung bc th ngi ta
khng bit iu phi la phi, iu tri la tri na. Ti cha h c Locke (mt trit gia Anh nghin
cu v tri thc lun (1632 1704)), Hume (mt trit gia Anh chu nh hng ca Locke va Berkeley (
1711 1776)), Berkeley ( mt trit gia Anh ni ting v siu hnh hc ( 1685 1753) m cng cha
theo hc mn trit mt trng i hc no. ng v phng din k thut m xt, th phng
php hc hi v s hun luyn ca ti qu l v l, v ti khng quan tm ti cc trit gia m ch quan
tm ti ci i sng nng hi thi. Nh vy chng hp l cht no c, tt nhin l sai ri. L lun ca
Trang 8
ti cn c nhng nhn vt di y: b Hong, mt bn thn ca gia nh ti, c nhiu kin hay

v s gio dc ph n Trung Hoa; mt ch li T Chu ngn ng bng by thanh lch; mt anh li
xe t but Thng Hi; mt con s t con s Bch Th; mt con sc vn hoa Trung ng ti
Nu c; mt anh bi c ph c ln nhn xt rt ng; mt k gi (mt mi nm) vit mt bi v
thin vn ng trn bo; tt c nhng tin tc v cc v n; v tt c nhng nh vn no cn gi c
tnh hiu k v i sng hoc khng lm tiu dit ci tnh ca chng tanhng ngi v vt
qu ng, lm sao m ti k ht cho c?
Nh khng c o to mt trng i Hc m ti thy ngi ngng, s st khi vit mt cun
v trit l. Nhn xt i sng chung quanh, ti thy ci g cng ha ra gin d hn, minh bch hn.
Ti bit rng cc trit gia chnh thng s bo rng li hc hi ca ti cn thiu st, rng li ph din
ca ti cc lc, gin d, d hiu qu, rt cc l ti bit thn trng, bc vo trong ci ngi n trit l
thin ling m khng bit s st, rn rn, c ni b b ln. Cc trit gia hin i hnh nh thiu ci
c ny nht: c can m. Nhng t trc ti nay ti vn do ngoi ci khu vc trit l, cho nn
ti vng bng. C theo trc gic ca mnh, phn on theo { mnh, ph din kin ca mnh v th
thc vi cng chng mt cch nh d, ngy th, c nh vy m tm c mt s bn ng thanh
ng kh mt chn tri no , Theo cch , nhiu khi ngi ta ngc nhin thy rng c mt
nh vn no din ng nhng ca mnh, c ng nhng cm gic ca mnh, ch khc l h din
d dng hn mnh, th v hn mnh thi. Nh vy l mnh tm thm c mt c nhn lm chng cho
mnh na v i bn thnh nhng bn thn v tinh thn.
Cho nn ti mang n nhng tc gi , c bit l cc bn tinh thn Trung Hoa ca ti. Son cun
ny, ti c cc bc thin ti gip sc; ti mong rng ti qu cc v ra sao th cng c cc v y
qu mn ti nh vy. Thc ra nh cc v y m ti mi c bit mt s cm thng duy nht v chn
thc ny: S cm thng gia hai ngi xa cch nhau v thi gian m c nhng t tng nh nhau,
nhng cm xc nh nhau v hon ton hiu ln nhau. Mt s cc bn gip ti nhiu,
khuyn bo ti nhiu; nh Bch C D th k 8; T ng Pha th k 11, vi v s nhn vt c xut
hai th k 16,17 nh Xch Thy, lng mn m hot bt; Vin Trung Lang vui v m k c; L
Trc Ng thm thy m v i; Trng Tro a cm m phc tp; L Lp ng phng tng, dt lc;
Vin T Ti lc quan, phong ph; Kim Thnh Thn vui tnh, si ni ht thy u l nhng tm hn
khng cu chp tiu tit, nhng ngi kin gii c o, i vi s vt li c thc c bit, nn
khng c phi ph bnh chnh thng thng thc; h tt qu nn khng chu theo qui c, o c
qu nn khng c Nho gia khen l tt. Mt s nhn vt khc, tn tui t ai bit. Mt vi nhn vt
c th khng c tn trong cun ny nhng tinh thn ca h bn bc trn mi trang. Sau ny a v
ca h tt s c phc hi, khng sm th mun. Mt s nhn vt khc, tn tui t ai bit, nhng
cng c ti hoan nghnh v c nhiu nhn xt xc ng. Ti gi h la nhng Amiel (mt tc gi
Thy S th k trc (1821 1881)) ca Trung Quc; h t ni nhng ni th lun lun hp nhn tnh
v ti trng ci lng tri ca h. Ngoi ra, ti khng qun hng ngi c kim, ng ty bt h m
khuyt danh, trong lc cao hng tht c nhng li ch l m khng ng nh cc v thn ph v
danh ca cc bc v nhn. Sau cng, cn nhng nhn vt v i nht, nhng v m ti coi nh thy ch
khng nh bn; s hiu bit quang minh ca h va siu phm m va hp nhn tnh, tr tu ca h
biu hin mt cch d dng v t c ci mc hon ton t nhin, nh Trang T v o Uyn
Minh m tinh thn gin phc, thun chnh, lm cho hng ngi tm thng tht vng, khng sao t
c. i khi ti nhng v ni chuyn thng vi c gi, nhng khi khc ti ni thay h m c
tng rng mnh t ni ra. Tnh thn gia cc v v ti cng c cu th ci mn n tinh thn ca ti
Trang 9
i vi cc v cnh c tnh cch thn thit, v nh v hnh, nh nh hng ca cha m ti con ci

trong mt gia nh nn np vy; khng cn vch r c ch no ging nhau, ch no khc nhau
na.
Ti la li ph din ca thi i, trnh by nhng iu mnh hp th, ch khng dch st li c
nhn. Li c ch bt tin, nhng xt v i th, d c tnh cch thnh thc hn. Vy la hay b
on no, cu no l t ti c. Trong cun ny ti khng c trnh by tt c t tng ca mt thi
s hay mt trit gia no; vy nu ch cn c vo nhng trang ny m xt h la sai. V ti xin theo l
thng m kt thc bi ta ny nh sau: Cun c gi ng c y, nu c c mt u im
no th phn ln l nh cng nhng ngi hp tc vi ti, cn v nhng ch lm ln, khuyt im th
ch mt mnh ti chu trch nhim.
Trang 10
MC LC
Ta ca Dch gi
Ta ca Tc gi
Chng I Nhn thc
1.- Mt quan nim v nhn sinh
2.- Mt cng thc bn khoa hc
3.- M l tng
Chng II. Quan nim v nhn loi.
1.-Quan nim ca ngi Hi Lp ngi Trung Hoa
2.-Khng thot li c ci trn
3.-Tinh thn v nhc th
4.-Mt quan nim ca khoa Sinh-Vt-hc
5.-i sng l mt bi th
Chng III.-Di sn ng-vt-tnh ca chng ta
1.-Con kh trong Ty Du k.
2.-Loi ngi khng hon ton
3.-Ai cng phi cht
4.-C mt ci bao t
5.-C nhng bp tht cng trng
6.-C mt tm tr
Chng IV.-Cn nhn tnh
1.-S tn nghim ca con ngi
2.-Tnh t m khng v li
3.-c mng tng
4.-Tinh thn hi hc
5.-Tinh thn phng khong v c lp
6.-Ch ngha c nhn
Chng V.-Ai c th hng i c hn c?
1.-Ta hy t tm ly ta: Trang t
2.-Tnh,tr,dng : Mnh t
3.-Ngo i, ta nh ngu n v n dt : Lo t
4.-Trit hc trung dung: T t
5.-Mt ngi yu i: o Uyn Minh
Chng VI.-Lc th i.
1.-Vn hnh phc
2.-Hnh phc ca ta thuc v cm gic
3.-Ba mi ba lc vui ca Kim Thnh Thn
4.-Ngi ta hiu lm ch ngha duy vt
5.-Nhng th vui tinh thn l g?
Chng VII.-Cn bit nhn tn
1.-Ch c con ngi l lm vic
2.-Thuyt nhn tn ca Trung Hoa
3.-o thanh nhn
4.-Ci trn l thin ng duy nht
Trang 11
5.-Vn ha phc
6.-Ba tt ca ngi M
Chng VIII.-Lc th gia nh.
1.-Trong vng o ch
2.-Ch ngha c thn: sn phm l lng ca vn minh
3.-V gi tnh ca ph n phng Ty
4.-L tng v gia nh ca Trung Hoa
5.-Hng lc d nin
Chng IX.-Hng th i
1.-Ngh thut nm ngh trn ging
2.-Cch ngi cho thoi mi (i )
3.-Th m o
4.-Tr v tnh bn
5.-Khi thut v hng
6.-Ung ru v nhng tr chi trong tic ru
7.-Thc phm v dc phm
8.-Vi tc k d ca phng Ty(i )
9.-Ty trang khng hp nhn tnh (i )
10.-Nh v cch by bin
Chng X.-Hng th thin nhin
1.-Lc vin mt ri ?
2.-Bnh t i ca con ngi
3.-Hai ngi n b Trung Hoa
A. Thu Ph
B. Vn
4.- v cy
5.-Bn v hoa v hi hoa
6.-Thut cm hoa ca Vin Trung Lang (i )
7.-Vi cu cch ngn ca Trng Tro
Th no th l thch hp?
Bn v hoa v m nhn
Sn thy
Xun thu
Thanh m
Ma
Gi trng
Th nhn v bn b
Sch v c sch
Bn chung v i sng
Chng XI.-Th du lm.
1.-i chi v ngm cnh
2.-Minh Liu T i chi(i )
Chng XII.-Hng th vn ha
1.-Gim thc
2.-Ngh thut l mt du h
Trang 12
3.-Ngh thut c sch

4.-Ngh thut vit vn
a.-K thut v c tnh
b.-Thng thc vn hc
c.-Vn th v t tng
d.-Hc phi tnh linh
.-Vn th bnh tc
e.-Th no l p
Chng XIII.-Nhng quan h vi thng
1.-Khi phc li tn gio
2.-Ti sao ti l mt d gio ?
Chng XIV.-Ngh thut t tng.
1.-Cn c nhng t tng cn nhn tnh
2.-Tr v lng tri
3.-Cn nhn tnh.
Trang 13
CHNG 1 NHN THC

1- MT QUAN NIM V NHN SINH
Trong nhng quan nim sau y, ti s trnh by quan im ca ngi Trung Hoa v nhn sinh quan
v s vt quan, quan im m cc trit gia u t Trung Hoa ph bin trong vn chng ca h.
Ti hon ton nhn nh rng trit l ch l mt th trit l nhn tn, nhng ti tin rng quan im
rt ng v n lm cm ng c lng ngi mt x ny th cng lm cm ng c lng
ngi mi x khc, v tr mu da ra th con ngi, ai cng nh ai. Vy cc thi nhn, hc gi Trung
Hoa nh lng tri, c thc t v thi cm c mt quan nim v nhn sinh ra sao th ti s trnh by
ng nh vy. Ti s rn biu l mt phn ci m l, ci bi hi, ci lo s m nhn dn Trung Hoa mt
dn tc bit rng i ngi c hn nhng cng bit rng i sng l tn nghim cm thy trong
i sng sinh hot.
Trit gia Trung Hoa lim dim m mng, ng vn vt chung quanh mt cch u ym.
Vi mt cht ma mai nh nhng, na khinh mn na khoan dung, thnh thong bng tnh dy ri
thim thip li. Mt nhm, mt m, h thy vn vt v c chnh h na u l ph phim c; nhng
h cn c c thc t thch ng vi i. H khng c o tng nn t khi v mng, khng c cao
vng nn rt t khi tht vng. V phng din , tinh thn h c gii thot.
Sau nhiu nm nghin cu vn hc v trit hc Trung Hoa, ti thy l tng cao nht ca h l con
ngi t quan, sng sut tnh ng, nh vy t cch ca h mi c phn cao thng, m h mi
c th tin trn ng i vi mt tinh thn phng thch n ha, mi c th trnh c nhng d
d ca danh li m bit lc thin tri mnh. Cng nh tinh thn t quan , h c mt thc v t
do, bit yu s phng lng, s nhn tn, c ci ngo ct v mt thi lnh m. Phi c ci thc
v t do vi ci lnh m th chng ta mi hng th i mt cch nhit lit c.
Trit l ca ti c ngi phng Ty cho l c gi tr hay khng, iu ti khng quan tm ti.
Mun hiu c i sng phng Ty, th phi c cp mt, b thn kinh, tnh tnh v thi vt cht
ca ngi phng Ty. Ti tin rng b thn kinh ca ngi M chp nhn c nhiu ci m ngi
Trung Hoa khng chu ni, ngc li cng ng na. Tri sinh ra mi dn tc mt khc. Nhng ci g
cng l tng i c. Ti chc chn rng ngi M sng vi vng, no ng nh vy, nhiu khi cng
c ao ci th tuyt trn c nm di trn c m m mng. Khng th th sao c k li la ln nh
vy: Tnh dy i m sng ch ( Wake up and live). Xt cho cng, h khng n ni xu lm u. C
l, trong mt x hi m ai ny cng phi lm lng, th ci danh t th thn lm cho h ngng y
thi ; nhng ti tin rng h thnh thong cng mun dn bp tht ra, ln trn ct, chn n gc chn
kia mt cch khoan khoi v gi u ln cnh tay m nhn tri. Vy th h cng khng khc Nhan Hi
l my, Nhan Hi m chnh Khng T khen l c c hnh. Th th ngi M c thnh thc i, h
thch ci g th tuyn b thng vi th gii rng thch ci , rng khng phi trong khi h lm vic
phng giy m chnh l trong khi h nm di trn ct, th tm hn h mi reo ln: Ch! i sng th
v tht. Vn ha mt dn tc l sn phm tinh thn ca nhn vt , l y ng nhin; v vy mi
dn tc i vi vn nhn sinh c nhng li gii quyt khc nhau, hn na c nhng li nghin
cu, c nhng li t vn khc nhau, hn na c nhng li nghin cu, c nhng li t vn
khc nhau. Xt v d vng, chng ta thy tinh thn dn tc Trung Hoa c u im v khuyt im.
Dn tc c mt ngh thut v vang nhng mt khoa hc thp km, lng tri th chi li m lun l
th u tr, nhn m v nhn sinh th th v m li thiu ci phong hc gi v trit l. Ngi ta
Trang 14
thng nhn rng tinh thn Trung Hoa rt thc t, thc li ; vi ngi a ngh thut khen rng dn
tc Trung Hoa c tinh thn trit l hn hot ng; khng vy th lm sao chu ng c mt cuc
sng gay go trong bn ngn nm m khng b chng huyt p tiu dit, v tn ti c ti ngy nay.
Khng dn tc no chu ng nhiu nh vy. Do , c hu qu ny : phng Ty, hng ngi
cung nhiu n ni phi nht vo cc dng tr vin, cn Trung Hoa, hng li qu him v
c ngi ta tn trng. Vng, ng l dn tc Trung Hoa c mt trit l nh nhng, gn nh vui v,
iu chng thc cc kh cht trit quan ca h.
2- MT CNG THC BN KHOA HC

Trit l v nhn sinh do bn phn t di y to thnh: tinh thn thc t rt cao, tinh thn l
tng hi thp, tinh thn hi hc rt pht trin, v thi cm th mn nhu.
Hnh nh thc t v l tng l hai ng lc mnh nht ca s tn b. Hai ng lc chng i
nhau trong mi hot ng ca con ngi, ch khi no chng ha hp nhau mt cch thch ng th
mi thc c s tn b. Ti nhng dn tc kin ton nht, nh dn tc Anh, ta thy s ha hp .
Mt l tng m h m khng suy xt k th lun lun nc ci; tinh thn l tng m qu mnh th
c th nguy hi cho nhn loi, nhn loi s ph sc eo ui nhng mc ch o tng. Mt d tc
m c nhiu k hoi bo o tng th cch mng ni ln lin lin, y nh mt cp v chng tnh tnh
bt nh, c ba thng li thay i ch mt ln, v u cng khng va {. Cng may loi ngi
c ph bm thm tnh hi hc, m cng dng theo ti l kiu chnh mng tng, bt n phi
tip xc vi thc t. Con ngi cn phi m mng, nhng cng cn bit ci nhng ci mng ca
mnh.V phng din , Ngi Trung Hoa c tri ph cho mt trnh cao.
Ti cho rng tnh hi hc lien quan mt thit vi tinh thn thc t. Hi hc c khi l c c v lm
cho ngi ta v mng, nhng chnh nh vy m ta khi m u vo bc tng ca thc t. Hi
hc cng lm gim ci nhit tm ca ngi ta, nhng nh vy m ngi ta mi th.
Ch bit thc t m khng bit hi hc, tc l loi vt.
Bit mng tng m khng bit hi hc th l cung nhit.
Bit thc t v bit mng tng l c l tng.
Bit thc t v bit hi hc l c c bo th.
Bit mng tng li thm c hi hc th l mng.
Bit thc t, bit mng tng, li bit hi hc l bit mnh.
Vy ngi khn ngoan, sang sut, bit dng tinh thn hi hc v thc t m iu ha m mng
hoc l tng ca mnh. Di y, ti s dng nhng cng thc bn khoa hc rn phn tch tnh
tnh ca vi dn tc. Nhng cng thc hon ton l ca ti, khng th chng thc, kim sot
c. c gi mun ph bnh n, hay thay i n, ty . Ti ch xin ch v ng dng nhng thng k
hay nhng biu chng thc nhng kin ca ch v thi. Chng ta gi tinh thn thc t l T,
tinh thn m tng l L(l tng), tinh thn hi hc l H, v chng ta thm mt yu t quan trng
na: C tc cm tnh. Ri chng ta nh vi nhau rng s 4 tr mt mc qu cao, s 3 tr mt mc
cao, s 2 tr mt mc trung bnh, s 1 tr mt mc thp v chng ta s c nhng cng thc bn
khoa hc di y. Thi ca con ngi v dn tc khc nhau ty theo thnh phn ca cc yu t
Trang 15
k trn, cng nh cc cht ha hc Sulfate hay sulfite. Khng th dng nhng tip v ng ate hay ite
phn bit nhng tnh tnh ca cc dn tc c v khng l li gi l tnh ate, tnh ite, chng ta
nh phi gi nh vy: 3 vin thc t, cng vi 2 vin m tng, 2 vin hi hc, 1 vin cm tnh,
thnh ngi Anh. V ta vit:
T3L2H2C1 = ngi Anh
T2L3H3C3 = ngi Php
T3L3H2C2 = ngi M
T2L4H1C1 = ngi Nga
T2L3H1C1 = ngi Nht
T4L1H3C3 = ngi Trung Hoa
Ti khng bit r ngi , ngi -Pha-Nho, ngi n t mt cng thc cho h, v ti nhn
rng nhng cng thc trn cng gy nhng cuc ch trch nh bo t ri. Ti t ha s t sa i
n ln ln ti dng, khi no ti c bit thm nhng s kin mi hn. Hin nay, nhng cng
thc l mt ti liu v s tn b ca ti trong ngnh khoa hc v v nhng thiu st trong ci ngu
ca ti.
Theo ti, dn tc Anh xt chung c tinh thn lnh mnh nht : ci phn T3L2 ca h ngc hn vi
phn T2L3 ca dn tc Php, nh vy h c tnh cch n inh. Nhuwng ti cho rng T3L2H3C2 mi l
cng thc l tng, v nhiu m tng, nhiu cm tnh qu th khng phi l iu tt. Ti cho cm
tnh ca ngi Anh mt con s thp qu chng: C1, nhng nh vy li ti ai, nu khng phi l ti h
? lm sao m bit c h c bao gi cm xc hay khng chng hn vui v, sung sng, gin d,
tha mn v lc no h cng lnh m.
Chng ta c th p dng cng thc trn vi vn nhn, thi s, chng hn cc nh danh ting di y:
Shakerpeare = T4L4H3C4
Heine = T3L3H4C3
Shelley = T1L4H1C4
Poe = T3L4H1C4
L Bch = T1L3H2C4
Ph = T3L2H2C4
T ng Pha = T3L2H4C3
Tt nhin nh no cm tnh cng cao ht, nu khng, h khng phi l thi s.
Vy cng thc ca ti v tinh thn dn tc Trung Hoa l:
T4L1H3C3
Trc ht chng ta xt yu t C3, n tr rng ngi Trung Hoa mn cm, v i vi nhn sinh c mt
thi ngh s. Trit gia Trung Hoa nhn i y nh thi nhn, trit l ca h ging th hn l ging
khoa hc, tri hn vi phng Ty. Nh h cm mnh c ni vui bun, s thng trm ca i sng
nn ho mi c c mt trit l vui v. Thy ngy xun thm thot m ngi ta cm c ci bi kch
ca nhn sinh; nhn hoa n ri tn m ngi ta ng mi thng tm. Mi u ngi ta bun ru,
chn ngn ri sau gic ng v mm ci tinh ranh nh mt trit gia lo thnh.
Yu t T4 tr thnh c thc t rt cao, c thi ca mt ngi khng b mi bt bng. Ngi l
tng ni i ngi ch l gic mng; ngi thc t p li: ng, nhng xin cho chng trong
gic mng tn hng lc th i. Tinh thn l tinh thn thc t ca mt thi s ch khng phi
ca mt nh doanh nghip., n khng phi l s lc quan ca mt thanh nin ca ht tin ti s thnh
cng m s lc quan ca mt ng gi va vut chm ru bc ph va chuyn tr nh nh.
Nhng tc dng quan trng nht ca tinh thn thc t l tr b tt c nhng ci g khng cn
Trang 16
thit cho s duy tr i sng. V ngi khn l ngi ch gi li vi ba vn nh hng lc th trong

gia nh, hng lc th i, thng thc thin nhin v vn ha, cn bao nhiu ci ph phim khc
th gt b c i.
Ba tn gio ca Trung Hoa : Khng, Lo, Pht u l nhng h thng trit hc hong i, nhng c ba
u b lng tri pha long i, v rt cc u ch nhm gii quyt mi vn ny l tm hnh phc cho
nhn sinh. Mt ngi Trung Hoa m ti tui gi th khng tin hn mt { tng no, mt tn
ngng no, mt phi trit hc no, khng chu suy ngh qu v mt vn no c. Qu Vn T ni
rng mnh bao gi cng suy ngh ba ln ri mi lm ; Khng T nghe vy bo mt cch hm hnh:
Hai ln cng ri ( Ti, t kh h ). Mt mn bt qu ch l mt hc sinh v trit hc, cn mt
ngi mi tht s l mt hc sinh v ngh thut sng, c khi l mt v tn s v ngh thut sng
na.
Vy trit hc Trung Hoa c nhng c im ny: C ti nhn i sng bng mt nhn quan ngh
thut, c thc tr v mt i sng bnh d, c mt l tng va phi, cn tnh hp l. Kt qu l trit
l tn trng thi s, nng dn v nhng ngi phng lng, iu tht l lung.
3.-MT L TNG
Ti, mt a con tinh thn ca phng ng v phng Ty, ti cho rng loi ngi qu hn loi vt
nhng im ny : bit t m mt cch khng v li, c xu hng t nhin tm hiu tri thc, c kh
nng mng tng, hoi bo mt l tng cao, m cng c kh nng ( rt quan trng) dng tinh thn
hi hc v tinh thn thc t mnh m kim chng mng tng m hm bt l tng li. Sau
cng, c kh nng khng phn ng vi hon cnh nh mt ci my m bit tnh ton, quyt nh
nhng phn ng ca mnh, ci bin hon cnh theo { mnh. Ni cch khc, con ngi l mt sinh vt
t m, m mng, hi hc v ngng.
Ti thy th gii ngy na nghim trang qu, cho nn cn c mt trit l sng sut v vui v. Ngh
thut sng ca ngi Trung Hoa ng c gi l mt trit l vui v, nh Nietzsche ni. Ch mt
trit l vui v mi tht l su sc, m nhng t tng gia nghim trang ca phng Ty cha bt u
hiu c th no l i sng. Theo ti, nhim v ca h phi l dy cho chng ta nhn i mt cch
ph phim hn, vui v hn phn ng nhng nh kih doanh, v nh kinh doanh no, ti tui nm
mi, c th ngh nghi c m khng ngh nghi th ti cho l khng c tinh thn mt trit nhn.
l mt quan im cn bn ch khng phi l mt li ni phim ngc i u. Ch khi no nhn
loi c ci tinh thn vui v nh nhng th th gii mi ha bnh, hp l c. Ngi thi nay coi
i l nghim trang qu, cho nn th gii mi xo ng nh vy. Vy tm ngun gc thi trit l
n lm cho ta hng c lc th i, pht trin c mt tnh tnh yu ha bnh hn, hp l hn,
bt cung nhit i, khng phi l mt vic tn cng v ch.
Ti cho trit l l trit l Trung Hoa, ch khng phi trit l ca mt phi no, v n v i hn c
Khng gio, Lo gio, n vt ln trn c hai phi v tt c cc trit gia thi c, n mn t tng
ca nhng nh ri dung ha c li thnh mt i th, v t nhng t tng minh trit tru tng
ca h, n to nn mt ngh thut sng m bt k ai trong hng thng nhn cng c th hiu c.
Nghin cu vn hc, ngh thut v trit hc Trung Hoa ri tng hp li, ti cng nhn thy r rng
nhng mn u khuyn ta nn tnh ng, ng m mng ho huyn, c hng th i i, m li
khuyn l ti bt bin, c bit nht, kin tr nht trong bt k mn no.
Trang 17
CHNG 2 QUAN NIM V NHN LOI

1. QUAN NIM CA HI LP V TRUNG HOA(a)
Khi xt quan nim ca Hi lp v nhn loi, ti ch nht ti iu ny: h cho thn thnh ging vi
phm nhn, cn o Ki T mun cho phm nhn theo gt c Thn Thnh. Ci m thn trn ni
Olympe ca ngi Hi Lp qu l mt bn a khoi lc, hiu sc, a tnh, nng ny, gay g nhau, la
di nhau, nh xe v nm lao y nh ngi Hi Lap vy; mt bn thn cng thch hn nhn v c v s
con hoang. Thn vi ngi ch khc nhau ch thn lm sm lm chp c, to c cy c trn
mt t, sng hoi m khng cht v ung mt hoa ch khng ung ru. Chng ta thy thn mt
vi bn thn qu, c th eo b trn lng ri i sn vi thn Apollon, hoc gia ng, vy thn
Mercure li, ni a vi ngi t cu, nh ni a vi mt ngi trm a in tn Western Union(
Lin Hip in Tn Cc ca Ty b) v nu cu chuyn phm ko di qu th ta c th tng tng
rng ngi s bo ta : ng lm. Nhng xin li nh, ti phi em gp in tn ny li con ng 72.
Thn ca dn tc Hi Lp l ngi, khc xa vi c Thng tn thin ca o Ki T! Nhng v thn
trn ni Olympe ch l mt ging ngi siu vit thi, mt ging v nhn bt t( v nhn hiu theo
ngha c nhiu quyn uy, kh nng, ch khng phi c nhiu o c). Trn ci bi cnh ca ni
Olympe , ngi Hi Lp to ra c nhng truyn p l lung nh truyn Demeter,(b) truyn
Proserpine (c) v truyn Orphee (d). S tn ngng cc v thn hc cho l mt iu ng nhin,
v chnh Socrate, khi ung thut c cng ry mt cht ru t thn, cu thn gip cho mnh mau
qua th gii bn kia. Thi hi ging thi Khng T. thi i tt nhin phi nh vy.
Nhng thi i ny, tinh thn Hi Lp s c phn ng no? Khng lm sao m bit c. Th gii Hi
Lp khng phi l th gii ngy nay m th gii Ki T ngy nay khng phi l th gii Hi Lp. Tic
Thay!
Ngi Hi Lp nhn rng lm ngi th phi cht mt i khi phi chu mt nh mng cay nghit na,
nhng xt v i th, th ngi Hi Lp yu i sng v v tr v mc du, h dng khoa hc khm
ph th gii vt cht, h cng rang tm trong v tr ci thin, ci chn v ci m. Bn cht ca con
ngi ra sao th h nhn n nh vy. H khng tng tng mt lc vin Eden, cng khng quan
nim mt hong kim thi i, cng khng tin rng nhn loi b a lc, t thin cung b y
xung ci trn. Cc ngi theo o Ki T c th bo rng h an phn chu ci kip con ngi. Nhng
ci kip ngi p bit bao! Mt s nh ngy bin Hi Lp cho bn tnh con ngi l tt, mt s
khc h l xu ; nhng h khng tranh bin vi nhau kch lit nh Hobbes v Rousseau. Sau cng,
Platon cho rng con ngi gm c dc vng, tnh cm v t tng; v l tng ta cn phi t l lm
sao dng s sng sut, chn tri iu ha c ba phn . Theo ng, t tng th bt h cn linh
hn th c cao thng v tin ty con ngi thch hay khng thch s cng bng, s hc hi, s
iu v ci p. Socrate ngh rng linh hn c lp m bt t. Trong thin Phedon ng bo: Khi
hn la xc m t tn ti, khi xa1x la hn, khng phi l cht th l g. Tin rng linh hn bt t, l
mt im tng ng ca cc quan nim Ki T, Hi Lp, Lo v Khng.
Ngi Trung Hoa cho con ngi l vn vt chi linh v Khng gio cn t con ngi ngang hng vi
Tri, t na: Tam ti (e) l Thin, a, Nhn.
Lm ngi th t nhin c nhit tnh, dc vng v tinh thn. T bn th th nhng ci khng tt,
khng xu. n ng hay n b, ai cng c tnh dc, cng bit i, bit kht, cng c lc s, c lc
Trang 18
gin d, cng chu cnh dau m, kh no v cng cht. Tc dng ca vn ha theo Khng gio l iu
ha nhng nhit tnh cng dc vng ; v mt khi iu ha c th con ngi cng ngang hng vi
Tri, t. T nh n gi, tnh, dc cng tinh lc ca con ngi u thay i, pht trin theo tng
thi k, cho nn Khng t bo: Nh th phi rng mnh v s tranh u, ln ln phi rng mnh v sc
dc, gi th phi rng mnh v tnh tham lam ( Thiu gii chi ti u; cp k trng, gii chi ti sc; cp
k lo, gii chi ti tham), ngha l tr con th ham nh nhau, ngi ln th ham n b, m ngi gi
th ham tin.
Thi ca ngi Trung Hoa c th tm trong cu ny: Ci g cng nn va phi thi, ng i hi
nhiu qu hay t qu. Con ngi gia ci khong tri, t, gia ci l tng v ci thc t, gia
nhng t tng cao thng v nhng tnh dc hn. Bn cht ca con ngi nh vy: them kht
hiu bit cng nh them kht nc ngt, thch mt t tng p cng nh thch mn tht b nu
mng, thng thc mt cu th hay cng nh ngm nga mt m n. Th gii nh vy , u c
hon ho. Tn nhin c th ci thin x hi, nhn loi mt phn no c, nhng ngi Trung Hoa
khng tin rng c s ha bnh hon ton, c hnh phc hon ton. C mt c s chng t quan im
. Mt ngi b giam a ngc, sp c u thai, tu vi Dim Vng: Nh qu i Vng
mun cho ti tr v dng gian, th ti xin c vi iu kin. Dim Vng hi: iu kin no?
Ngi p:Ti xin c lm con mt v T tng, lm cha mt v Trng nguyn ; ti xin c mt
ngi nh gia mt khu t vn mu, c ao th c, c loi tri cy; li xin c mt ngi v rt p
v nhiu t thip dim l, ht thy n ngoan ngon chiu chung ti; li xin chu bo cht y
phng, la cht y lm, tin bc cht y rng, m ti th c lm cng khanh, mt i vinh hoa
ph qu, sng lu trm tui. Dim Vng p: Trn dng gian m c c con ngi nh vy th
ta y u thai thay ngi ri!.
Bn cht ca con ngi nh vy ( khng hon ton tt, khng hon ton xu) th thi phi
chng, hp l l tm cch thch ng vi n. Vi li cng khng c cch no trnh c n kia m. Tnh
dc hoc bn nng bm sinh ra, l iu khng c ch li g my em ra bn. Nhng c iu chc
chn l cho chng sai khin, lm n l cho chng th nguy him lm. Cho nn phi gi ci o
trung. Ci thi cn tnh hp l to nn mt trit l khoan dung, coi nhng lm ln, nhng hnh
vi xu xa ca con ngi, bt lun v phng din php lut, lun l hay chnh tr, l c th tha th
c nu n ch l ci chuyn thng tnh. Ngi Trung Hoa cn cho Tri hay Thng l mt v
hon ton hp l cn tnh na, v nu chng ta sng hp vi lng tri ca ta th khng s g c, m
nu lng tm ca ta c yn n, th khng cn g sng hn, du l ma qu cng khng dm ng
n ta. C mt Thng hp l cn tnh qun nhim cng vic ca nhng ngi m a s cng hp
l, cn tnh, nh vy th th gii s hon ton c trt t, thi bnh v s. Bn chuyn ch s cht; bn
phn quc s t t; bn n cp s b bt; k giu tham ham tom gp bo vt, sut i lo lng, th con
ci h s ph tn gia sn, v nhng bo vt s vo tay cc gia nh khc; k st nhn s khng
trnh khi ti cht; nhng n b b nhc s c bo th. i khi, cng c ngi b c hip go ln:
Tri khng c mt, nhng him lm. Rt cc, d theo Lo gio hay theo Khng gio th ci mc
ch duy nht u l tm hiu T nhin ha hp vi T nhin, v nu cn phi t tn cho d gi
th ti t cho trit l ci tn: Ch ngha T nhin hp l. Mt ngi theo ch ngha s sng
mt cch tha mn, nh vn vt. ng nh cc ph n v hc ngi Trung Hoa thng ni: Cha m
sinh ra mnh, th mnh sinh con. Cn vic g khc lm na?
C mt trit l gh ghm trong li . i sng thnh ra mt trnh t v tnh l, m vn linh hn
Trang 19
bt t thnh ra vn ph. Do m ta thy nhng ng lo trnh trng dt chu ni i mua ko

mch nha cho n, va i va ngh rng trong mi nm na mnh s xung h hoc v vi ng b.
iu qu nht m chng ta c th hi vng c i ny l ng c nhng a con chu lm nhc
cho ta. Tt c i sng Trung Hoa qui c vo { tng duy nht .
(a) Trong tit ny, tc gi khng xem xt quan nim ca nhng ngi theo o Pht, v quan nim
bi thm qu; nhng ng c xt quan nim ca nhng ngi theo o Ki T trong bat rang u ;
chng ti lc b nhng trang v thy khng cn thit cho { ngha ca ton chng.
(b) Demeter: n thn t, dy ngh nng, che ch hn nhn. N thn i khp tri t tm con gi l
Parsephone b Hades bt cc.
(c) Proserpine: N thn Nng b thn Platon bt cc.
(d) Orphee: thn gii th v nhc, v l Eurydice cht, Orphee xung m ph, i Pluton
( tc nh Dim Vng) tr li Eurydice cho mnh.
(e) Tam ti l ba ngi.
2.-KHNG THOT LI C CI TRN

Vy tnh th ca loi ngi nh vy : chng ta mun song nhng phi sng trn tri t ny ch
khng phi sng trn tri. ng cho c ta ct cnh bay bng ln th gii ca cc v thn ri m
qun khuy kip trn i. Chng ta u c bt t nh cc v thn? chng ta s cht kia m. i vi ai
mun sng hoi, bt t, th ci i ngi su by chc nm qu l ngn ngi, nhng i vi ngi
no bit khim tn mt cht th by nhiu cng kh di ri y. Trong by chc nm hc hi c
nhiu lm ch m hng th cng c nhiu lm ch. Sng by chc tui th c nhn thy i
mnh, i con mnh, i chu mnh, th l ba th h ; c mc kch nhng ci ngu xun v hc
nhng ci khn ca loi ngi trong ba th h, nhiu y ch! Ngi no khn th ti ci tui , sau
khi c chng kin bit bao s thay i v thi trang, v phong tc, lun l, chnh tr, tt phi tha
mn lm, ng dy ra v m khen rng: V tung hay qu trong khi bc mn t t h xung.
V chng ta trn tc, sinh trn ci trn, nn khng th thot li trn th c. Trn ci trn ny chng
ta ch l nhng khch qua ng, nhng nh vy c g u m than th? D ci trn ny ch la
mt khm ng u m, th cng c chun b i sng c hng no hay chng ; m thc ra n
khng phi l mt khm ng, n l mt v tr cc p tip n ta trong gi na mt th k;
khng t lc chun b i sng ca ta cho c m mn th chng ha ra ta l ngi vong n bc
ngha ? i khi chng ta tham lam qu, t v mit th tri t tm thng m li rt khoan hng,
nhn t ny. ng l chng ta phi c cm tnh, phi thc tm yu mn b M ca vn vt ch,
phi quyn luyn vi ci ni m ta gi tm ci th xc cng tinh thn ca ta ch.
Ta nn nh Thoreau mt nh vn M theo ch ngha t nhin th k 19 coi mnh nh ng loi
vi tri t v cng nh tri t, gp ma ng th c nhn ni i mt tia nng xun. D sao, trn
th mi l chn thc, thin ng ch l h o: c sinh gia ci khong chn thc v h o ,
qu l hnh phc cho loi ngi.
Bt k mt trit l thc t, lng ho no cng phi tha nhn rng chng ta c mt th xc. n
lc chng ta phi tha nhn rng mnh l loi ng vt; t khi c nhng tn b v khoa sinh vt hc,
Trang 20
nht l v khoa sinh ha hc ( sinh vt v ha hc) th iu khng cn nghi ng g na. Khn

thay, cc v s, cc trit gia ca ta li thuc vo ci gii mnh danh l tri thc, m cc nh tri thc
li t ho v ci tinh thn ca h cng nh cc bc th giy t ho v ming da h dng. i khi cc
nh cho danh t tinh thn cha c mc m, tru tng m dng nhng danh t tinh
ty,linh hn v vit bng ch hoa nht ta. Th l trong ci xng hc thut, thn xc con ngi
bin thnh tinh thn, ri kt t li thnh tinh ty, nhng ngi ta qun rng ngay nh cht
ru kia, s d ta ung c l v n c mt thc th, ch nu ch c tinh ty khng thi th lm
sao ung cho v (a). V bn phm nhn ti nghip chng ta li phi ung ci tinh ty ngng t .
Ci thi qu trng tinh thn tht l tai hi, lm cho ngi ta khng nhn thc c y bn
cht con ngi. S d n pht sinh l v ngi ta khng hiu r v sinh vt hc, tm l hc, v ngha v
ca ng quan, ca cm xc v nht l ca bn nng trong i sng. Con ngi do nhc th v tinh
thn to thnh th nhim v u tin ca trit hc l phi tr cho ta rng hai phn iu ha nhau.
------------------------------------(a). tc gi mun ni: Tinh thn m khng c vt cht cng v dng. ng ma mai nhng ngi qu
trng tinh thn m khinh vt cht.
3.- TINH THN V NHC TH

C iu ny hin nhin nht l cc trit gia khng chu nhn rng chng ta c mt thn th. Thy
nhng khuyt im, nhng bn nng, nhng xung t mang ca chng ta, cc nh thuyt gio
m ra chn ngn, i khi mun rng chng ta c nh nhng v thin thn, nhng chng ta hon
ton khng tng tng ni i sng cc v thin thn ra sao. a s cho rng thin thn c mt
thn th, mt hnh dng nh chng ta tr hai cnh. Lm lc ti ngh rng nh vy c li ngay c cho
cc v thin thn na.
V ta th tng tng i sng cc v thin thn s kh s ra sao nu cc v khng c mt thn
th, khng c cp mt nhn dng nc trong, khng c chn nhng vo dng nc m cm
thy mt m th v, khng c thy mt da tht vt Bc Bnh hoc tht vt Long Island, mt da bnh
kp, khng c li nm nhng thc , khng c rng nhai rau ru, khng c nhn v mt
ca nhng ngi thn yu, khng c mt cht cm xc no c. i bun bit my, nu mt ny no
chng ta phi tr li ci trn ny nh nhng v thn linh, lng l tin v phng ca con chng ta
nhn chng ng, m khng c bn tay vut ve chng, khng c cnh tay m chng, khng c
ngc cm thy ci hi nng ca chng, khng c vai chng p mt, ng u vo, khng c tai
nghe ting ni ca chng.
Thuyt thin thn khng c th xc l mt thuyt m h, khng lm cho ta mn . K no bnh vc
thuyt c th ni Phi, nhng trong th gii thn linh, chng ti khng c nhng tha mn trn
tc . Th th c ci g thay vo khng? B hoc ch c th p: C s h v, s ha bnh, s an
tnh,Nh vy li g khng? Khi phi lm vic, khi phi kh nhc, khi phi lo bun. Vng, ti
nhn rng bn ti nhn b cc hnh s ao c c mt cnh thin ng nh vy lm.
4.-MT QUAN NIM CA KHOA SINH VT HC

Trang 21
Nu ta tm hiu k c nng ca thn th v trnh t ca tinh thn, th chng ta s c mt nhn quan

ch xc hn, rng ri hn v bn thn chng ta, v danh t ng vt s gim c mt phn ci
ngha hep hi, c c m trc kia ngi ta gn cho n. Cu tc ng: hiu tc l tha th c th
em p dng y. H hiu r c nng ca thn th th ta s khng khinh th thn th ta na, iu
c v l lung m rt ng. Xt b tiu ha ca ta, ng vi bo n cao qu hay tin, m c tm
hiu n i; khi tm hiu ri ta s thy n rt cao qu. Tt c cc c nng khc nh: m hi, bi
tit, ni tit, cm xc, t tng th cng vy, cng u cao qu c. Ngi ta s khng khinh tri thn
na; ngi ta s khng cho mt chic rng h l du hiu ca s suy nhc, l li nhc nh nn sa
son linh hn m chu tri na, m ngi ta li phng mt bc s nha khoa. Ti vn thch c
thy mt trit gia su rng hoc mt thi s lc quan bnh kh tiu. Ti sao trit gia li khng tip
tc bn lun i m li m hm rng y nh chng ta vy? Ti sao thi s khng ca ht na? Quyn ci
cng dng ca rut, chng phi l v n bc ngha ? Nu n khng hot ng iu ha th tinh thn
c vui v m ca ht c khng?
Khoa hc nghin cu k s k diu v s b mt ca cc c nng trong thn th, t nht cng dy
cho ta bit tn trng thn th ta hn. Trc ht, v phng din khi nguyn ca loi ngi, chng
ta bt u hiu rng chng ta khng do t st to thnh m c ng u cc loi ng vt. Ri v
phng din thn th con ngi, chng ta c thy rng n b mt v dim l v cng. Chng ta bt
u nhn ra rng vt cht nh c tr nng.Mi b phn trong c th nh hiu c nhng nhu cu
hin ti v tng lai ca ton th v t bin i thch ng vi nhng nhu cu . C th ta nhn
nh c ci gn v ci xa, tng lai v hin ti(Alexis Carrel trong cun LHomme, cet inconnu).
Chng hn, tht l l lng, rut ca ta t bit cha ly nhng vt thng ca n, hon ton ngoi
mun ca ta : Khi mt khc rut no b thng th n khng vn ng na, t t lit trong mt thi
gian nh ngn cc cht d trong rut, khng cho n chy v trong bng. Ri c mt b phn khc
trong rut t tin ti, p ln vt thng, dnh cht vo n. Bn nm gi sau, l hng bt kn ri.
Trong trng hp bc s ngoi khoa dng kim khu vt thng th cng chnh l nh rut c mt b
phn t p ln, dnh vo vt thng m ta ht bnh.
Nhc th thng minh nh vy th ti sao ta li khinh thn th ta ch? N l mt b my bit t dinh
dng ly, t iu khin ly, t sa cha ly, t sinh sn ly; mt b my lp sn t khi ta mi sanh,
chng cn chm sc ti my m cng chy lin tip ba phn t th k nh chic ng h qu lc ca
ng ni chng ta.
B my l mt loi thnh th v tuyn, c mt h thng thn kinh v lm ba (lymphe), so vi cc
my in tn, in thoi phc tp nht th gii th hon ho hn nhiu. N li c mt h thng
sp t cc tin tc, ti tnh n ni tin tc no t quan trng th sp vo mt ci kho trn thng
lng cn nhng tin thng dng ti th sp vo ch tin li hn; nhng c nhng tin sp trong kho,
t ba chc nm trc, ha hon mi dng ti, m cng khng tht lc, mun tm l c lin. B
my tin c nh mt chic xe hi, n hon ton khng c ting ng v chic xe hi nu
gp tai nn, b knh hoc gy tay li, th t n to ra cht thay th tm knh, bnh tay li, cng lm
th dng ming tay li cn li chy cng c, tc nh trng hp mt tri thn b ct b th tri
thn kia bnh trng ra, tng sc hot ng ln lc ht s lng nc tiu bnh thng. N li
gi c mt nhit l 37, v to ly nhng cht ha hc bin i thc n thnh da, tht
Trang 22
Hn na, n c thc v tit niu ca i sng, v thi gian, chng nhng v ngy, gi m c v
nhng qung di mi nm. V c th ta qui nh tui th, tui dy th, tui thnh nin, khi no
khng cn ln thm na th n ngng pht trin. N t ch to nhng cht tr c, m kt qu k
diu l lng. M n lm tt c nhng cng vic trong s an tnh hon ton, khng no ng nh
cc nh my, nh vy m cc nh siu hnh hc ca chng ta mi c yn n, khng b quy ry
t do suy ngh v citinh thn hoc ci tinh ty ca mnh.
5. I SNG L MT BI TH
Ti cho rng v phng din sinh l, i sng con ngi khng khc chi mt bi th. N c vn lut,
tit iu, c nhng chu k thnh suy ca n. Mi u l tui nh ngy th ri ti tui xun vng v,
rn thch ng vi x hi, nhiu nhit tnh, nhiu tham vng, di dt m c l tng; tip ti mt tui
hot ng kch lit, rt c nhiu kinh nghim trong x hi v v bn cht con ngi; ti tui trung
nin, hot ng gim i, tnh tnh du i, nh mt tri cy ng chin hoc mt th ru ngoan
ht nng, i vi nhn sinh ln ln c mt quan nin khoan dung hn, n ha hn, nhng cng ngo
ngh hn,bt chp hn; ri ti khi bt u x bng, cc hch ni tit hot ng gim i, chng ta
mi tht l c c ci trit l ca tui gi, ci tui ha bnh, n nh, nhn dt m mn nguyn; sau
cng, sinh mnh tn li v ta ng mt gic vnh vin. ng l, ngi ta phi nhn c ci p ca
nhng nhp iu trong i sng nh nhn c ci p trong nhng bn i ha tu ch; nhn
c ch , nhng ch gp, ch khoan cng ch ha m cui cng ca n. S tin trin ca cc chu
k rong mt i sng bnh thng th i th l nh vy ; nhng bn nhc ca i cng do c nhn
din tu na. Mt vi ngi tu vng, nhiu m khng iu ha, mi lc mt ln mi ln, t hn c
iu chnh, c khi cn lm cho ca khc nhc phi nhng li v ngi phi nhy xung song hoc
bn mt pht sng vo u mnh. Ch ti nhng ngi thiu s gio dc, ch bnh thng th i
ngi phi tin trong mt mt cuc vn chuyn rt mc nghim tc.
Ai cng phi nhn rng i ngi t tui th, tui trng nin ti tui gi l mt s ha hp m mn,
cng nh ngy th c bui sng, bui tra v bui chiu m nm th c bn ma. Khng c ci g t
n tt hay xu. H hp vi tui vi ma th l tt. Nu chp nhn quan nin sinh l v rn sng ha
hp vi tui ca mnh th ch tr nhng k in r, t cao t i, hoc hoi bo nhng l tng vin
vng, cn th ai cng nhn rng i c th p nh mt bi th. Shakespeare din { trong mt
thin ni v by giai on trong mt i ngi, v nhiu vn nhn Trung Hoa cng ch trng
nh vy. L thay, Shakespeare khng lc no c nhiu tinh thn tn gio v rt t lu tm n tn
gio. Ti cho rng s d ng v i l nh ; bn cht con ngi ra sao th ng nhn n nh vy
khng xen vo s an bi ca ha cng, cng nh khng xen vo c tnh cc nhn vt trong kch ca
ng. Shakespear y nh ha cng, y nh thin nhin ; khng c li khen no vinh d cho mt nh vn,
hoc mt nh t tng bng li y. ng ch sng , nhn xt, ri qua th gii khc.
Trang 23
CHNG 3: DI SN NG VT TNH CA CHNG TA

I. CON KH TRONG TY DU K
Quan nim ca khoa sinh vt hc trnh by chng trn gip chng ta nhn nh c ci p v
ci tit diu ca i sng m cng cho ta thy rng nng lc ca ta c hn. Nh rng mnh l dng
di ca ging ngi Nanderthal hoc ging ngi Bc Kinh, v xa hn na, ca loi vn hnh
ngi(1) th chng ta s c mt thc v ci hi kch ca loi ngi, ngha l thy nhng tinh ranh
ca loi ngi th bit tn thn m thy nhng ti li khuyt im ca loi ngi th bit mm ci,
khoan dung. c tp lun vn rc r The Simian World (Th gii ngi vn ny) ca Clarence
Day, chng ta c th tha th cho mi ngi, tha th cc nhn vin kim tra kim duyt, cc nh
tuyn truyn, cc nh xut bn pht xt, cc xng ngn vin trn i pht thanh Quc X, cc ngh
vin, lp php y vin, cc nh c ti, cc nh chuyn mn kinh t, cc i biu d cc hi ngh quc
t v tt c cc ng b mun can thip vo i sng ca ngi khc. Chng ta c th tha th cho h
c v chng ta bt u hiu h.
Ngh vy, ti cng khen ci tinh khn v ci kin thc ca con kh trong Ty Du K. S din tin ca
lch s nhn loi ging vi cuc hnh trnh qua Ty thin ca nhng ng vt na ngi na th
trong truyn . Con kh Tn Ng Khng tng trng s thng minh ca loi ngi; con heo Tr Bt
Gii tng trng ci phn bm tnh thp nht ca chng ta, Sa Ha thng tng trng ci l phi
thng thng; cn Huyn Trang php s tng trng tr tu v thnh o. Php S c bn ty
tng k qui h v, t Trung Hoa qua Ty Trc thnh kinh. Lch s tn b ca loi ngi y ht cuc
hnh trnh ca bn ngi c nhiu khuyt im , v ngu xun hoc v tn c m lun lun gp tai
nn hoc gp nhng tnh cnh tc ci. Bit bao ln Php s phi trng tr con kh tinh qui v con
heo ham m khoi lc kia! Trong cuc hnh trnh ca nhn loi ti s hon thin ca thn, thnh, cc
bn nng xu xa xut hin lin lin: nhu nhc, gin d, mun phc th, hung bo, ham khoi lc,
khng lng, nht l t cao t i. Con ngi cng ti gii th sc ph hoi cng tng, v cng
nh con kh Tn Ng Khng c php ng vn gi v, ngy nay chng ta c th bay ln my, ln nho
trong khng trung, nh nhng lng chn ca chng ta to thnh nhng con kh khc, sai chng
tn cng k th ca ta, li c th g ca Thin mn, gt pht v thn coi ca ra mt bn, sm sm
tin vo i c mt ch ngi trong cuc qun tin i hi.
Con kh thng minh nhng t cao t i; n c php thn thng vo ca Thin nh c,
nhng khng c lng tri, s qun bnh v tinh thn sng yn n trn tri. N tha t cch
sng ci i sg ca phm nhn trn ci trn ny, nhng thiu t cch sng chung vi cc v
tin bt t trn Tri. Trong bn cht ca n, c ci g th bo, ng nghch, nh vng cn ln cht cn
vy, cho nn khi n ln Thin cung, th n gy mt cuc hn lon kinh khng, nh mt con s t
cung xng chung gnh xic, vng chy khp chu thnh. Khng cha c tnh c, n ph tic yn
hng nm do Ty Thin Vng Mu i cc thn tin. Gin d v khng c mi d thng hi bn
o, n t xng l s gi ca Thng , n nh la Xch cc i tin, i tin i lc ng ri
n t bin thnh i tin, ti d hi. Nhiu v tin khc cng b n gt nh vy. V ti ta Bo Cc n
thy cha ai ti, ch c nhng ngi ng coi nhng v quznh tng. N bn dng php thn thng,
bin thnh mt con trng t nhng ngi gi v, nhng ngi ny ln ra ng, th l n tha h ung
quznh tng. Khi n na say ri, n lo o tin v i snh, n nhng tri bn o by trn i.
Khch ti, thy cnh ngn ngang ba bi trong snh th n qua nh Thi Thng Lo Qun tnh n
trm Kim an trng sinh bt t ca ngi. Sau cng, na s b nghim tr v ph tic bn o, na
Trang 24
tc v khng c mi d tic, n trn khi Thin cung m tr v Thin ph, k chuyn ph hi bn

o cho bn kh thn dn ca n nghe ri pht c phn nghch, trn c vit bn ch T Thin i
Thnh, gy mt cuc chin tranh kinh khng vi cc chin s nh Tri; hai bn bt phn thng bi
cho ti khi Quan Th m B t trn my phng ra mt cnh hoa, n t nho v b bt.
Chng ta cng nh Tn Ng Khng, lun lun phn ng, ch khng chu ha bnh, khim t, cho
n khi b Quan Th m B Tt khc phc. Chng ta phi i n khi Khoa hc thm st khp v
tr ri mi thc l hc c bi hc khim tn. V trong Ty du k, con kh Tn Ng Khng, sau khi b
bt, vn cn nui phn nghch, cht vn Ngc Hong Thng ti sao khng mun phong cho n
mt chc cao trong s cc thn tin; sau cng thua cuc vi Nh Lai Pht T hay vi Thng g
, n mi chu khut phc, t b ci tn T Thin i Thnh i. N bn bay trn khng trung, nhanh
nh chp, cho ti khi gp nm ngn ni, cho rng ch khng cn vt ngi no na. lu li
mt du vt chng t rng n ti , n tiu tin vo chn ngn ni gia ri rt t mn, n
quay v, k chuyn li vi Pht T. Pht T xe mt bn tay ra, biu n ngi mi nc tiu ca n
di ngn gia, cho n thy rng n bay cng tri t nh vy m rt cc ch quanh qun trong lng
bn tay ca Ngi. Lc n mi chu ci u qui phc, b Pht T dng xch st ct n vo mt phin
lun trong nm trm nm; ht thi gian n c Huyn Trang Php s phng thch v theo
Php s qua Ty Trc thnh kinh.
Con kh Tn Ng Khng , hnh nh ca chng ta , mc du qui c, t cao t i m thc ra tht
d thng. Cho nn nhn loi c nhiu nhc im, khuyt im th chng ta cng nn yu nhn
loi.
2. LOI NGI KHNG HON TON

Vy loi ngi cch bit xa vi Thng ton thin, cng nh con kin cch bit xa vi chng ta.
Chng ta thng minh tht v thng hi t mn. Nhng theo cc nh sinh hc th mi ti gn y
phn tinh thn ca chng ta mi pht trin, chng ta mi bit dng ngn ng biu th t tng,
v hin nay vn gi nhiu bn nng ca loi ng vt, nhng bn nng d man m rt mnh, mnh
hn nhng ng lc tinh thn nhiu, thnh th v phng din c nhn cng nh v phng din
on th, chng ta c nhiu hnh ng xu xa. Ngy nay chng ta hiu c phn tinh thn ca
chng ta ra sao ri. Chng ta thng minh tht, nhng cha . B c ca chng ta ch l mt t
xng sng khuych trng m thnh cho nn cng dng ca n cng nh cng dng ca xng
sng, ch l cm thy ci nguy, kp thi phn ng hu bo sinh mng ch khng phi suy
ngh. V vic suy ngh th thng thng chng ta d lm. Trc s Balfour ng c lu danh ch
nh ni c mt cu mnh m ny: B c con ngi l mt c quan kim thc n cng nh ci
mm con heo vy thi. Ti khng cho li l ngo i m cho rng ng sng sut hiu bn cht
ca chng ta lm.
Chng ta khng hon ton? Phi. Nhng Thng to ra chng ta nh vy m! Ti t ca chng ta
bi li, b, chuyn cnh n sang cnh kia trong rng hoang nh Tarzan. Theo ti, trong mi giao
on tin ha, con ngi u hon ton c khng c g phi iu chnh. Nhng ngy nay chng ta
phi lm mt cng vic iu chnh thin nan vn nan
Khi t to ra mt nn vn minh l loi ngi bt u tin vo mt cuc phiu lu m, xt v phng
din sinh vt, chnh ha cng cng phi ly lm khng khip. V s thch ng vi t nhin th mi
Trang 25
sinh vt u l ton m c, v vt no khng thch ng ni th b tiu dit ri. Nhng ngy nay,
chng ta khng phi l thch ng vi t nhin, m l thch ng vi ci m chng ta gi l vn minh.
Trong thin nhin, tt c cc bn nng u tt, nhng trong x hi, chng ta li cho chng ta d man.
Con chut no cng i m thc n c phi v vy m chng ta thiu o c u con ch no
cng sa, con mo no m cng i o mo, con s t no cng git loi vt khc, con nga no
thy nguy cng chy, con ra no cng ng gn trn ngy, v con su, con rn, con chim, bt k con
th no cng sinh sn gia cng chng. Vy m p dng quan nim ca ta v vn minh xt th ta
ch con chut l n trm, con ch l n qu, con mo l khng chung tnh, con s t, con cp no
cng hiu st, con nga no cng l hn nht, con ra no cng l lm bing, v cui cng, con su,
con rn, con chim, con th no cng l tc tu. Bn th ngh, c phi l gi tr o ln c khng?
Chnh v vy m by gi chng ta mi ngi y than th, t hi ti sao ha cng li to ra
chng ta khng hon ton nh vy.
---------------(1): Mt s nh khoa hc ngy nay khng tin chc nh vy na m ng rng loi ngi v loi kh
nh c h hng xa vi nhau thi. Vn cha gii quyt dt khot: chung qui ch ton l gi thuyt.
3- AI CNG PHI CHT

Con ngi ai cng c mt thn th sm mun s b hy dit, iu c nhiu hu qu quan trng.
Trc ht, khng ai sng hoi; ri sau, ai cng c mt ci bao t, nhiu bp tht cng rn, v mt b
c t m. Nhng hu qu nh hng su xa khng bao gi ta ngh ti; nhng nu chng ta khng
nhn thy n mt cch r rng th chng ta khng th hiu c bn thn chng ta v nn vn minh
ca chng ta.
Con ngi bt lun giu sang, ngho hn, cng c Tr cho mt chiu cao l t thc ri ti
thc tm v mt tui th l nm sau chc nm. Ti ng rng ci lut thin nhin quyt nh mi
chnh th dn ch, mi loi thi ca v mi thuyt trit hc. Ha cng sp t nh vy, xt ra qu l
tin. Chng ta khng cao qu, khng thp qu, v ring phn ti, cao mt thc su mi ba, ti ly
lm tha mn lm. Ti cho nm su chc nm l di qu ri; nhng ha cng sp t nh vy cng l
hon ho. Nm su chc nm bng ba th h, thnh th khi chng ta sanh ra cn c thy ng ni
t nm trc khi ngi mt, ri khi chng ta ti tui gi th c thy nhiu a chu ni ra i. V
im , tt c trit l thu gn trong cu tc ng Trung Hoa ny: D c ngn khonh rung tt cng
ch ng trn chic ging nm thc (Gia hu thin khonh lng in, ch thy ng xch cao
sng)(2). Ti khng cho rng mt v quc vng cn mt chic ging di qu by thc Trung Hoa
m d l quc vng th ti ti cng phi ln ging ng. Vy th ti c thua km g mt v quc
vng u. V d mt ngi giu nt vch tng i na th cng t khi th qu ci tui c lai hi
l by chc.
V sinh mnh, ai c phn ny v khng ai c quyn p c ton b; nh vy chng ta mi sng
mt cch thnh thi c. ng l l nhng ngi mn phng vnh vin trn ci trn ny th chng
ta ch l nhng ngi khch qua ng, ch in hay t in cng vy. Th l ci { ngha ca danh t
a ch gim i ri. t ngi nhn ng c { ngha ca s bnh ng trc s cht th N Ph
Lun cng chng coi s b y ra o Sainte Hlne ra ci g u, v ti khng hiu nh vy trong tnh
trng chu u s bin i ra sao. Khng c s cht th lm g c tiu s cc anh hng v cc nh xm
lng; gi s nh c th tc gi cc tiu s ca h chc chc khng khoan hng nh vy u. Chng ta
tha th bn v nhn trn th gii ny v h cht ri m chng ta c cm tng rng mnh ngang hng
Trang 26
vi h. Mi m tang u mang mt tm phn vit bn ch ny: Nhn loi bnh ng. Do , ta

mi c thc rng i sng l mt hi kch, v mi c ti cho thi ca v trit hc. Shakespeare su
sc bit bao khi ng cho Hamlet(3) i tm tn ct cao qu ca Vua Alexandre v thy nm tro tn
dng bt ming mt thng ru. Alexandre cht, ngi ta chn Alexandre, Alexandre tr v ct
bi, ct bi tc l t, t trn vi t st, vy th ti sao ta li khng c th dng tro tn ca
Alexandre bt mt thng ru c? Tinh thn hi hc ca ng cn hin hn na khi ng cho
vua Richard II m lun v cc nm m, cc con di trong o quan, cc m ch, v cc truyn hot k
ca cc con ra lc nhc trong s mt ng vua. Omar Khayyam (mt thi s Ba T th k th X) v
Gi Ph Ty bit danh l Mc Bi T, mt thi s n c ca Trung Hoa u em ci tinh thn hi
hc v s cht ra gii thch lch s, cho nhng con chn o hang trong lng tm ca Vua cha. V
Trang T trong on bn v chic u lu, v s cht, lm cho trit hc Trung Hoa bt u c v
hi hc su sc:
Trang T ti nc S, thy mt ci u lu rng kh, trng, ly roi nga g vo, hi: Ai , tham
sinh, tri l m ti ni ny chng? Hay l mt nc ri cht v ao ba, m ti ni ny? Hay l c
hnh vi bt thin, lm nhc cho cha m v con m ti ni ny? Hay l v cht i m ti ni ny? Hay
l c sng trn tui tri ri cht? Ni xong, Trang T gi u ln u lu m ng.
V Trang T cht, Hu T n ving, thy Trang T ang ngi dui xoc hai chn, tay g nhp vo
bn m ht. Hu T bo:
- Mnh n vi ngi ta, c con vi ngi ta; by gi ngi ta gi, ngi ta cht, khng khc cng
cn c, li cn g bn m ht, chng cng qu lm ?
Trang T p:
- Khng phi th. Lc nh ti mi mt, ti cng nh mi ngi, thng tic lm ch! Nhng xt li
hi trc th vn l khng c sinh; chng nhng khng c sinh m vn li khng c hnh; chng
nhng khng c hnh m vn li khng c kh; con ngi chng qua l tp cht bin m ha ra c kh,
kh bin m ha ra c hnh, hnh bin m ha ra c sinh, c sinh li bin ra c t, khc no nh xun
h thu ng bn ma c tun hon qua li khng? V li con ngi cht l tr v vi to ha, cng
nh ngi ra ngoi m v nh, th m ta c cn theo ui, nghu ngao khc lc, th chng ha ra
khng bit mng tri ? Cho nn ti khng khc na.
Vy khi ta c thc rng ai cng phi cht, rng thi gian tri i mt, khng gi li c ththi ca
trit l mi bt u xut hin. Ci thc v s ph du ca nhn sinh bng bc trong ton th thi ca
Trung Quc v trong mt phn ln thi ca phng Ty. Trong bui t huy rc r, ta cho chic thuyn
trn mt dng sng lng l, cnh p bit bao, nhng ngay lc , hoa n ri tn, trng trn ri
khuyt, v i ngi cng theo lut ca ha cng, cng vi vn vt sinh ra, ln ln ri cht,
nhng ch cho k khc. C thy r c rng ci trn l h o th mi l gic ng. Trang T bo c
ln nm mng thy mnh ha ra bm, vy cnh m bay, khi tnh dy thy mnh l Trang T, ri ng
t hi chnh l Trang T mng thy ha ra bm hay bm mng ha ra l Trang T. i sng ch l
mt gic mng m chng ta nh nhng l khch ngi trong chic thuyn tri theo dng thi gian
vnh vin, xung thuyn bn ny, ri ri thuyn ln b bn khc nhng ch cho nhng l
khch thuyn trn b.
i ngi s mt na phn th v i nu chng ta khng cm thy rng n l mt gic mng, hoc
mt cuc hnh trnh nht thi, hoc mt mn kch trn sn khu m o kp qun rng mnh ch
ng tr thi.
Trang 27
4. C MT CI BAO T
Chng ta l ng vt, mt hu qu quan trng nht ca s kin l chng ta c mt ci bao khng
y, gi l bao t. N nh hng ln n vn minh ca nhn loi. Mt trit gia snh n ca Trung
Quc, L Lp ng, trong bi ta phn m son b, tp Nhn tinh ngu k; c li trch on ci bao
khng y y nh vy:
Xt c th ca con ngi, ti thy tai, mt, mi, li, tay chn, thn th, ht thy u cn thit,
khng th thiu c, ch c hai c quan khng cn thit cht no c m tri li ph cho ta, tc ci
ming v ci bao t, ngun gc tt c nhng ci ly ca loi ngi, t xa n nay. C ci ming vi
ci bao t nn sinh k mi ha ra phin phc, sinh k phin phc nn mi sinh ra nhng mu m,
gian tr. Mu m, gian tr sinh ra nn mi phi t hnh php; thnh th vua khng th thi hnh
nhn chnh, cha m khng th nung chiu con ci, ngay n to vt hiu sinh nh vy cng phi lm
tri ci ch ca mnh. Tt c nhng ci ch do To vt vng tnh khi to thn th con ngi, cho ta
hai c quan .
Tho mc khng c ming v bao t m vn sng, t khng n ung m vn trng tn. Th th
ti sao loi ngi li khc m phi c ming v bao t? Nu nh phi c ming v bao t th sao
khng cho ta nh loi c loi tm, ung nc m sng, hoc nh con ve con chu chu, ht sng
m sng, cng pht trin y kh lc bi li, bay nhy, ku ht vy? Nh vy chng ta s c cu
g vi i u m bao nhiu ni lo lng s bin ht. sinh ra ci ming, ci bao t, To vt li cho ta
nhiu th dc, bao nhiu cng khng chn, nh sng bin khng bao gi y, thnh th sut i, bao
nhiu c quan khc u phi kit lc cung phng cho hai c quan m khng .
Ti suy i ngh li v iu , khng th khng trch To vt c. Ti cng bit rng To vt tt
cng hi hn rng mnh lm, nhng l ri, hnh th con ngi nh ri, lm sao sa c. Cho
nn ai t ra php lnh, ch , phi thn trng ngay t lc u, khng th s sut c, iu
thc l quan trng.
Nht nh l l ri, khng sao sa c na; v ci s kin chng ta c mt ci bao t nh
du qu trnh lch s ca nhn loi. Khng T hiu r thin tnh ca con ngi, cho nn ch k cho hai
th dc ln nht l doanh dng v sinh dc, tc nh ni nm na th l n ung v trai gi. Nhiu
ngi khc ch c sc dc nhng cha c v thnh no khc ch c m thc, qun i s m
thc qu bn nm gi lin. C cch t gi th trong c ta nht nh ni ln ip khc bt bin ny:
Bao gi n y?. Mi ngy ip khc ni ln t nht l ba ln, i khi bn nm ln. Cc cuc hi
ngh quc t, ng tm ngng li v ba cm tra Quc hi phi cp t ngh trnh sao cho hp
vi gi n ba cm. Mt cuc l gia min(4), m ko di ti nm, su gi hoc nhm ba cm tra
tt b cng chng la tc th. V chng ta c mt ci bao t cho nn khi chng ta hp nhau li t
lng knh mn ng ni, th chng ta c hnh mt tic khnh th n ung.
C l do c y. Bn b gp nhau ba tic th ha thun vui v vi nhau lm. Mt chn yn c cng
dng lm gim nhit ca cuc tranh bin, lm du bt s xung t v quan im ca nhau. Bn
thn nht m hp nhau lc i th th no cng gy ln nhau. nh hng ca mt ba n ngon ko
di c khi c tun, c thng, cho nn chng ta ngn ngi khng n im mt cch gay gt mt cun
sch m tc gi i ta mt ba thnh son ba bn thng trc. Chnh do l m ngi Trung
Hoa vn hiu thu bn tnh con ngi, tm cch gii quyt nhng cuc phn tranh gia tic ru
ch khng phi php nh. Nhiu khi dng cch m h trnh c nhng cuc phn tranh na.
Trung Hoa, chng ta thng by tic mua chuc lng ngi. S thc ch c cch l chc chn
hn c thnh cng v chnh tr. Ai chu kh so snh cc thng k, s thy c mt lin quan cht
ch, hon ton gia s yn tic mt ngi i bn b vi s thng quan mau chng ca ngi .
Trang 28
Tri sinh ra chng ta nh vy, lm khc sao c? Ti khng tin rng l thi ring ca ngi Trung
Hoa. Mt ngi M, lm Tng trng Bu in hay lm chc gim c no , c th t chi mt n
hu vi ngi bn thn i mnh nm su ba cm ngon ti nh khng? Ti c rng tnh tnh
ngi M khng khc ngi Trung Hoa, nhng h khng c nhng nhn xt su sc v bn tnh con
ngi, hoc khng bit t chc i sng chnh tr cho hp vi bn tnh .
Chng ta b vn m thc chi phi ti ni t cch mng, ha bnh, chin tranh, i quc, n tinh
thn i quc, i sng hng ngy ca c nhn, ca x hi u chu nh hng su xa v n. Nguyn
nhn cch mng Php u? C phi ti Rousseau, Voltaire, Diderot khng? Khng. Ch ti vn
m thc. Nguyn nhn cch mng Nga v cuc th nghim ca S Vit? Cng ti vn m thc. N
Ph Lun ni cu ny thc thm thy: Qun i ra trn vi bao t ca h. Khi dn chng i th
quc tan v m nhng ch bo ngc mnh m nht cng phi sp . i th mi ngi khng
chu lm vic, qun lnh khng chu chin u, cc c danh ca khng chu ht, cc ng ngh vin khng
chu hp hi, ngay n cc v Tng thng cng khng chu tr nc na. V v u ng chng chu kh
nhc lm vic trong phng giy sut ngy, nu khng phi l v hi vng v nh c n mt ba cm
ngon. Do m c cu tc ng ny: Mun chim c long ca mt ngi n ng th nn theo con
ng t bao t ca h. Khi nhc th c tha mn ri th tinh thn bnh tnh, khoan khoi hn v
ngi ta ha ra a tnh, a cm hn. Cc b thng phn nn rng cc ng phu qun t khi ti
nhng chic o mi, giy mi, hoc kiu t long my mi ca mnh. Nhng c bao gi cc b phn
nn rng cc ng khng ti mn bp tch ngon hoc mn trng trng ngon khng? Lng i quc
l gf, nu khng phi l long yu nhng mn ngon m mnh c n hi nh? Ti c ln ni rng
ngi tat rung thnh vi Ch Sam(5) l trung thnh vi mn bnh, mn tht mui, mn khoai ty
ngon ca ch, trugn thnh vi Anh Fritz(6) l trung thnh vi nhng mn tht c rn bc bt, mn
bnh Noel ca anh. Cn v tnh thn i quc th ti cho rng mn m ng (macaroni) ch khng phi
Mussolini ph ci tnh tng tri ca th gii vi nc , m mn m ng gy c. L v trong
s m thc, cng nh trong s cht, chng ta thy r rng t hai giai huynh .
ng trc mt ba tic sang, mt my ngi Trung Hoa ti tnh ra sao! Khi bao t ca h no, h
cho rng i sng p qu. T ci bao t no , tit ra mt nim vui tinh thn. H tin rng bao t m
no th mi s nh {. Cho nn v vn n ung, nhm nhp, h khng bn ln, thn thng g c.
Nut mt mung canh ngon, h chc li th v, m ngi phng Ty cho vy l thiu nh nhn.
Ti c cm tng rng chnh ci php lch s ca phng Ty(6), buc ngi ta n ung nh nh,
khng n o, khng t v khoan khoi, lm cho ngh thut nu n ca h ngng li khng tin
na. Ti sao ngi phng Ty trong ba n li nh nh nh vy, li t v thiu no, l mo trnh
trng nh vy? Ti tin chc rng khi ngi m cm tr con n o trong ba n l lm cho n bt u
cm thy ci bi thm ca cuc i. Tm l con ngi nh vy: h khng c t ni vui ra m phi
nn n li th khng th no cm gic c ni vui na, sinh ra ut hn, bun bc, au bao t,
au thn kinh. Ta nn bt chc ngi Php, khoan khoi la ln A! khi ngi bi bn em ln mt
a sn ngon, ri hm hm y nh mt loi vt, sau khi nm c mt ming. Bit thng
thc mn n, t rng mnh c mt bao t bnh thng, khang kin th c g l ng xu h?
Khng, ngi Trung Hoa khng nh vy. H khng c l trong ba cm, nhng bit thng thc
mn n lm.
Khoa thc vt hc v ng vt hc khng pht trin Trung Hoa v nh bc hc ca h khng th
Trang 29
lnh lung ngm mt con v m khng ngh ngay n ci v ca n v mun xc n. Trong thy mt
con nhm, h ngh ngay n cch lm tht ra sao cho ht cht c; i vi h, ch c vn l thc
t v quan trng, cn nh loi chim sng ra sao, c cung dng g, khi thy th ch th da n lm sao
m dng ng nhng lng nhn v tch, tt c cy ci, hoa c, chim choc, ng vt
Vy m thc l mt trong nhng lc th qu nht i. Cng may m bn nng bit i t b tc k
hy v gii lut x hi nn nh bn nng tnh dc, m cc trit nhn, thi nhn, thng gia, ngh s
c th t hp chung quanh mt ci bn, n ung trc cng chng m khng mc c g c. Bn nng
nh t b nn nn t gy ra nhng s try lc, in khng cng ti li. Ch c mt bn nng l
c nhn loi thng thn coi trng. u u ngi ta cng nhn rng i l phi n; cn bn nng
tnh dc th u c c nhn nh vy. c thoi mn ri th s i khng gy xo trn g c. Cng
lm l c mt s ngi xu n ra sao m n ni sinh au bao t, l bao t, hoc au gan; vi k t
o huyt bng rng na - nh trng hp vi c ln Trung Hoa hin thi nhng d vy i na, h
cng khng xu h.
Cng c l trn, s m thc t gy ti c x hi hn l tnh dc(7). Hnh lut t xt n ti n ung m
t ra bit bao iu ph hp u v vn m thc chng ta kh thong tho. Nhiu gia nh Mn
Chu khi con gi v nh chng, dy cho chng ngh thut yu ng cng nh ngh thut lm bp,
nhng cc x khc, ngi ta c lm g khng? Thnh th v tnh dc, ch c ton l nhng truyn
tin, nhng huyn thoi v nhng d oan.
V phng din khc, ng tic rng chng ta khng c ci diu chim, hoc ci d dy ca loi nhai
li, nu c th x hi ging nh ngi khc ri. Loi ngi m c ci diu chim th tt hin lnh,
ha bnh nh nhng con g con, con cu con ri. Chng ta s n ht, n tri cy, hoc n c trn
nhng i xanh, m s khng hiu chin, tn c nh ngy nay.
C mt s lien quan cht ch gia thc n v tnh tnh m ta khng ng. Tt c cc loi n c u
bm sinh ra ha bnh: nh con cu, con nga, con b, con voi, con s; tt c nhng loi n tht u
hiu st: nh con ch si, con s t, con cp, con H khng cn chin u th tnh tnh khng hiu
chin. G trng cng thng nhau nhng khng phi v thc n m v g mi. Nu loi ngi c
diu m n thc n c th cng s cn nhng cuc chin u khc xa nhng chin tranh hin thi
u chu xut cng cc hp.
Ti khng bit g v nhng con kh n tht kh, nhng ti bit nhiu v nhng con ngi n tht
ngi,v cc nh kho cu v nhn loi hc u chng minh rng thi quen n tht ngi rt ph
thng. T tin chng ta l nhng ng vt n tht. Vy th ngy nay chng ta n tht ln nhau - v
phng din c nhn, x hi v quc t na - cng l chuyn thng c g m ly lm li? Cc ging
mi n tht ngi v nhng ngi vn minh ch khc nhau im ny: ti mi git k th ri n tht,
cn ti vn minh git ri chn, cm mt cy thnh gi ln m v cu kinh cho linh hn k . Nh vy
tn nhn, t cao t i m li thm ngu xun na.
Ti hon ton nhn rng chng ta ng tin ti s hon thin, ngha l hin nay chng ta cha
hon thin. H cha c c tnh tnh ca loi c diu th cha th t xng l thc vn minh c.
Trong th gii hin i, ti thy c hai hng ngi: hng n tht v hng n rau. Hng trn chuyn lo
vic ca ngi, hng di chuyn lo vic ca mnh. Mi nm trc ti th hot ng chnh tr,
nhng ch bn thng ri ti phi b v t nhn ngay ra rng mnh khng phi l hng n tht l thch
chin u, mu m, la gt, thao tng, y lui k th; h lm nhng vic mt cch ho hng,
Trang 30
kho lo, nhng ti th thc rng khng tn thng th on mt cht no. Tt c ch l vn

bn nng: c ngi a chin u thi th ti nng; nhng ci chn ti sang to, ngha l ci ti lm
cng vic ca chnh mnh, hiu thos mc tiu ca mnh, ta h nh hi him. Bit bao v gio s
gii, tt, trm tnh, hon ton thiu tnh tham dc v thiu kh nng cnh tranh vi ngi, vy m
ti rt ngng m h. Ti c th ni rng tt c cc ngh s ngh ti vic ca mnh nhiu hn l ti
vic ca ngi v chnh v vy m h thuc loi n rau. Mun cho nhn loi tiens ha th phi tng
tin s ngi n rau ln vt s ngi n tht. Nhng hin thi, chnh hng ngi n tht thng tr
chng ta. Trong mt th gii tin tng nhng bp tht cng trng th nht nh phi nh vy.
--------------(2): Thc Trung Hoa, khong bn tc ty
(3): Nhn vt chnh trong kch Hamlet
(4): Tc nh l ng quang phng ng
(5): Tc nc M
(6): Tc nc c
(7): C l tr ngi Php
(8): Coi thm mi hang sau.
5 - C NHNG BP THT CNG TRNG

V chng ta l ng vt, sm mun g cng cht, cho nn chng ta c th b git v cng c
th git ngi, m khng ai mun b git v cng t ai mun git ngi. Chng ta c ci dc
vng rt cao qu tm hiu thm, m mang tr tu; nhng h tri thc tng tin th pht sinh s
bt ng kin, do sinh ra tranh lun. Trong th gii cc v thn linh trng sinh bt t, h
c tranh lun thfi khng bao gi dt v bn hu sinh hu t nh chng ta, tnh cnh khc hn.
Thng thng k tranh lun th no cng b i phng ght cay ght ng - l lun cng
ng th li cng b ght - ri b i phng th tiu gii quyt cuc tranh lun. Nu A git
c B th A thng l; nu B git c A th B thng l. Li l li thng thng ca loi
cm th. Trong th gii ng vt, con s t bao gi cng phi.
Trong x hi loi ngi th cng vy; v p dng lut ta c th gii thch lch s mt cch
thch ng. Chng hn Galile pht minh ra c rng tri t trn v thi dng h vn
chuyn theo nhng lut no , nhng ri ng chi lin, khng tha nhn nhng pht minh
v ng c th xxacs c th cht c, ng c th b git, b tra tn; nu khng vy th ng
tranh bin hoi ch u chu thua. Ch trong phng tra tn hoc mt phng giam, ch cha
ni ti cc hnh hoc gin ha, cng cho ng thy rng mnh lm ln ti bc no ri. Vn
c gii quyt nh vy thc l dt khot, minh bch.
M li cng tin li, hu hin na. T chin tranh xm lc, chin tranh tn gio, chin
tranh gia Saladin(8) v gin gio Ki T, t php nh Tn gio thi c, gin ha thiu
cc ph thy, cho ti phng php dung chin hm truyn gio, dng sng ng duy tr
s h ca ngi Da Trng, dung thit gip xa v phi c ca Mussolini truyn b vn
minh Ethiopie, tt c nhng phng php u l sn phm ca php suy lun cm th m
t tin chng di truyn li. Nu ngi c cy sng tt, bn gii v c bit nhiu hn
th Mussolini s khai ha cho Ethiopie; ngc li nu ngi Ethiopie c sng tt, bn gii v
git c nhiu ngi hn th Hail Slassi(9) s khai ha cho ngi .
Chng ta c thi uy nghi lm lit ca con s t, khinh th li tranh lun. Do mi c s
sung knh qun nhn, v ch c qun nhn l gii quyt c mau chng s bt ng kin.
Cch mau nht bt ming mt k t cho mnh l c l, mang tm tranh lun, gn c ln ci,
l treo c hn ln. Ch khi no khng c sc mnh bt buc k khc chu nhn nhn nhng
tn nim ca mnh th ngi ta mi phi dung n li ni. Ngi hot ng t khi ni, khinh
th thi tranh bin. V chng ta ni l thuyt phc; c cch thuyt phc th cn dung
Trang 31
li ni lm g?
Nhng nhn loi, ngoi ci bn nng chin u ra cn c ci bn nng hay ni na. Xt v
phng din lch s, ci li cng xut hin ng thi vi qu m cnh tay. Loi ngi khc
loi vt kh nng bit ni nn c c im ny l bit hn hp dung c ci li v qu m.
iu cho php ta tin on rng cc t chc nh Hi Vn quc(10), Thng Ngh vin
Hu K hoc Hi thng gia, tm li nhng c quan cho ta c hi ni, s tn ti hoi.
Hnh nh khi tm l phi, chng ta phi ni. iu ng qu v ni l c tnh ca cc v
thn. Nhng chng ta khc cc v thn im ny: chng ta ch bin lun ti mt mc no
thi; ti ci mc m mt bn thy lung tng m li c nhng cnh tay mnh hn, khng mun
tranh lun na, lt ci bn, nm c i th m ; chn ri ng chng quanh, hi bn
thnh gi bi thm: Ti ni ng hay sai?. V thnh gi lun lun tr li: ng ni ng.
Khng tin, xin bn c li cc tr tht th bit. Ch c loi ngi l gii quyt mi vic nh
vy. Thn thnh ch dung li ni gii quyt s xung t; cm th ch gii quyt bng bp
tht, bng nanh vut; duy c loi ngi l dng hn hp tp c ming li v cnh tay. Thn
thnh ch tin cng l, cm th ch tin sc mnh, duy nng , bng nng hay ni, ngha l
rn sc tm xem ai c l, tt nhin cao qu hn bn nng chin u. Mt ngy no , nhn
loi s ch dng li m lun gii quyt cc s xung t, v lc nhn loi s c cu
thot. Hin nay th vn cn phi dng c hai li : nh cc tr tht, tranh lun v m . Nn
vn minh ca nhn loi vo nm 1936 nh vy.
6.- C MT TM TR
Bn bo tm tr l phn cao qu nht m ta bm th c ca Ha Cng. Vng, hu ht ai
cng nhn nh vy, nht l khi ngi ta ngh ti nhng bc nh Einstein, Edison hoc nhng
nh vt l hc khc, nhng nh c th o c tia sng ca mt ngi sao, nghin cu s cu
to ca cc nguyn t mt ngi khng thy hoc ch to c nhng may chp hnh mu.
So snh vi loi kh t m mt cch vng v, khng c mc ch, lun lun thay i i
tng, ta phi nhn rng tr khn ca ta cao qu hn, rc r hn, c th gip ta tm hiu c
v tr chung quanh. Nhng ti cho rng ci tm tr ph thng, trung bnh, li c phn kh i
hn, mc du khng cao qu bng. Nu tm tr ca loi ngi ch cao qu thi th chng ta s
l nhng sinh vt hon ton hp l, khng c mt cht ti li, mt cht nhc im, m th
gii s v vra sao? Ti rt yu nhn loi nn khng quan tm ti hng thnh thn ton thin.
Chng ta kh i v chng ta c nhng khi v l, v tm, in r, v chng ta vui bun, c thnh
kin, nhit tn, mu thun, s sut. Nu chng ta c mt b c hon ton, th mi dp Tn nin
chng phi lp k hoch mi cho c nm. Ci p ca i sng l ch khi chng ta xt li
k hoch c th thy rng ch c mt phn ba l thc hin c, mt phn ba na cha h
ng ti, cn mt phn ba na th qun khuy i... Theo ti, mt k hoch thc hin c t
u ti cui khng cn th v g na. Mt tng lnh ra trn m chc mnh s thng th c th
chn m rt qun v. C ai chi c na nu bit rng i th ca mnh tnh nc no l ng
nc , khng chy i u c. C ti thuyt no m c ni nu ta bit chc c tm l
mi nhn vt s bin chuyn ra sao, v cu chuyn s kt thc ra sao. c tiu thuyt l theo
di ng tc ca mt nhn vt bin ha bt thng, gp nhng hon cnh cng bin chuyn
bt thng khng sao on trc c. Nu nhn vt l mt ngi cha lc no cng nghim
khc, khng bao gi khoan dung vi con ci, hoc l mt ngi chng lc no cng la v,
th tiu thuyt s chn cht. Ta th tng tng mt nhc s ni danh, t c, nht nh
khng chu son mt ca kch cho mt m nhn no m bng thay i kin, hng hi son
lin ch v hay rng c mt ch th mnh ght cay ght ng ang tnh lm cng vic ;
hoc mt nh bc hc sut i khng chu ng mt bi no trn bo hng ngy, nay thy mt
bn ng nghip vit lm mt ch, vi qun qui tc ca mnh i, vit ngay bi em li nh in ;
nhng nhn vt t mu thun vi mnh nh vy mi thc hp vi tm t k cc, v t, thin
Trang 32
kin, bt thng ca chng ta. Khng hiu thu chn l th chng bit cht g v nhng
cng trnh nghin cu khoa tm l trong mt th k ny c. Ni cch khc, tr tu ca ta vn
cn vng v, thiu mc ch nh tr khn loi kh vy.
Ci tm tr v l mt cch kh i , ti li thch n hn l mt th tm tr ton thin. Ti ght
mt th gii m mi ngi u hon ton c. Ti nghi ng s tn b ca khoa hc chng?
Khng, ti ch nghi ng ci cnh gii ca thnh thn thi. Ti phn i tri thc chng ? C
th nh vy, c th khng. Ti ch yu i sng thi m v yu i sng nn ti nghi ng tr
tu. Bn th tng tng mt th gii khng c nhng tin git ngi trn bo, khng c ha
hon, khng c mt tai nn phi c no, khng c mt ngi chng b v, mt v mc s trn
theo ca n, khng c mt ng vua hi sinh ngai vng cho m phn, khng c mt ngi no
i v ai ny u theo ng con ng mnh vch sn t hi mi tui, khng sai mt t
ho - ci th gii thn tin ti xin vnh bit thi. Khng c ci g kch thch, khng c ci
g hi hp trong th gii c. S khng cn c vn chng na v khng cn ti li, khng
cn nhc im ca con ngi, khng cn nhng tnh dc hn lon, khng cn thin kin,
khng cn nhng s bt thng v t hn na, khng cn mt cht ngc nhin no c. Y nh
mt lc ua nga m bn nm vn khn gi u bit trc con nga no s v nht. Nu loi
ngi khng c cht lm li th i ngi s ht mu sc, cng nh trong mt cuc ua nga
nhy ro, khng c nhng tnh th i ngc th ht th. Nu chng ta l nhng sinh vt hon
ton hp l, th ng l thnh nhng bc tr gi, chng ta ch thnh nhng my t ng ch
ghi rt ng nhng xc ng no nh chic ng h in. Nh vy u phi l con ngi
na, cho nn ti bo l xu.
Chc c gi ngh rng ti rn bnh vc nhc im ca nhn loi, rn coi tt xu l nhng
c tt. Khng phi vy u. Nu chng ta pht trin tm tr cho hon ton, th c ci li l
hnh vi ca ta s hp l, nhng li c ci hi l i sng mt mu sc, tn k di. Khng c g
chn bng sng vi mt nh o c kiu mu. Mt x hi gm ton nhng nh o c tuy
tn ti c y, nhng c nn sinh tn trong mt x hi nh vy khng? Nn dng mi cch
to mt x hi c trt t, nhng ng c trt t qu. Ti ngh n loi kin nhng sinh vt
c l hp l nht trn tri t Chng to c mt quc gia theo ch ngha x hi v nh vy
chng tn ti c c l c triu nm nay ri. V phng din hnh ng hp l th chng
ng c gii thng nht, ri gii nh mi v phn chng ta. i sng ca chng khc kh,
lnh mnh, cn kim. Chng tn . trng k lut ca x hi m li t ch hn chng ta. Chng
lm vic cho Quc gia, x hi mi bn gi mt ngy; c thc r rng v bn phn, nhng
c l thiu thc v quyn li : chng kin nhn, c th t, l , can m v nht l trng k
lut. V k lut, chng ta l hng bt, ng cho vo Vin Bo c.
c tiu s cc v nhn trong lch s, chng ta s nhn iu ny l hnh vi ca h rt t tnh
cch hp l. ng Jules Csar cao qu, hnh vi rt v l kia, sao li m Cloptre n ni v
mt ngi n b m xut b ri ca quc La M. Csar mi ch l xut b ri quc ch
Antoine th b ri hn ri. Thnh Moise kia, trong mt cn ni khng, do p ph nhng
thch bn thing ling m Ngi tn cng khc bn chc ngy vi Thng trn ni
Sinai; nh vy Ngi c hp l g hn nhng ngi Do Thi qun Thng v trong khi
vng mt Thng i th con B vng khng ? Ri vua David tnh tnh bt thng kia, tn
c li l i , thnh tn ri li bi gio, th Cha m li phm ti, ri lm th t ni hi
hn, knh th Cha tr 1i. Vua Salomon kia, vo bc i tr, i c m khng gip con
c cht g Ri c Khng T kia, c khch n thm, sai ngi bo rng i vng,
khch mi quay gt gy n n cho khch bit rng mnh c nh... Ri c Ki T sa l
Gethsmanie, hoi nghi trn thnh gi... Shakespeare khi cht li cho v ci ging "tt
th nh" ca mnh Milton xung khc vi v, by chc tui cn vit mt thin v s li d
Goethe ti nh th lm l ci, dt theo cu con mi chn tui... Cn Jonathan Swift v
Stella,... Ibsen v Emilie Bardarch na.
Vy th c phi r rng l nhit tnh ch khng phi l tr thng tri th gii khng? C phi
rng s thiu l tr ca nhng v lm cho h kh i, hp nhn tnh khng ? Nhng tiu
Trang 33
truyn ngi Trung Hoa vit v cha m ng b, c rt chn, khng b ch g c m li rt sai

v h c thi t t tin nh nhng v siu phm, ton c vy. Cc ng bo ca ti trch cun
"Nc ti v dn tc ti" (My country and my people) l t ngi Trung Hoa mt cch hp
nhn tnh qu, vch c nhng khuyt im chung vi u im. H tng rng nu ti t nc
Trung Hoa nh mt x cc lc y nhng thnh hin o Nho sng rt hp t trong cnh thi
bnh vnh vin, th c phi l ti tuyn truyn c lc cho nc ti khng Nhng ci th v
ca truyn k l n vch cho ta thy rng nhng v nhn cng c im tm thng nh chng
ta. Mi mt nt v l trong thi , hnh vi ca h l mt nt thm tnh cch chn thc cho
truyn. Chnh nh vy m tc phm Lytlon Strachpy(11) mi thnh cng.
Dn tc Anh l mt kiu mu tm tr lnh mnh. H l lun t lm, nhng c nhng "ng ten"
nhy nam thy s nguy him m bo v i sng ca h. Ti khng thy mt cht hp l
no c trong hnh vi hoc trong lch s ca h. Cc vin i hc, Hin php, Gio hi Anh
Cch Lan ca h u l nhng cng trnh v vu tng ming, ty theo qu trnh pht trin m
nay thm mt cht, mai thm mt cht. Sc mnh ca quc quc Anh chnh ch h
thiu l tr, hon ton khng nhn c quan im ca ngi khc, tin chc rng ch phng
php ca h mi ng, ch mn n ca h mi ngon. Khi no h c l tr v khng qu tin
h na th quc ca h s sp . V h nghi ng mnh th khng sao chinh phc c th
gii. Ta khng sao hiu c thi ca h i vi vua, khng hiu ti sao h trung thnh,
yu qu mt v quc vng m h cho ni mi c ni, cho ngi trn ngai mi c ngi bt
xung th phi xung... Di triu N hong Elizabeth, khi nc Anh cn nhng tn hi tc
che ch quc, th h sn xut ra c v sng knh ti . Thi no cng vy, ngi
Anh lun lun c nhng hnh ng thch ng : cn chin tranh th h chin tranh, cn chng
k th no th h chng k th , cn lin kt vi nc no th h lin kt vi nc , cn
ng v phe no th h ng v phe , m ng vo lc thch ng nht, ri h dng mt
danh t sai gi chin tranh . Nh vy khng phi l nh c l lun ca h u, nh
nhng "ng-ten ca h y.
Nc da ca h hng ho, c l l do sng m Lun n v do h ham chi cricket (mt
li h cu). Mt nc da lnh mnh nh vy khng th khng nh hng ln ti li nhn nh
hng i ca h trn ng i. H suy ngh bng lp da, cn ngi Trung Hoa suy ngh
bng khc rut. Ngi ta bo rng cc hc gi Trung Hoa bng cha y t tng, y kinh
lun, th vn, hoc bng y su mun ut hn, dc vng. Tnh nhn Trung Hoa xa nhau, vit
th cho nhau, thng dng t ng "rut ru trm mi" (su trng bch kt), gi cnh bit li
l cnh "on trng". Hc gi Trung Hoa khi son mt thin tiu lun hoc din vn, m
cha chp ln giy th bo rng "phc co xong, ngha l t sp sn trong bng c
ri. Ti tin nh vy l ng. S kin rt khoa hc v c th chng thc c nht l khi
cc nh tm l hc sau ny hiu r tnh cht ca tnh cm v s cu to ca t tng hn.
Nhng ngi Trung Hoa khng cn chng c khoa hc. Tnh cht tnh cm ca khc iu
Trung Hoa xut pht t bng ngi ht (phn di honh cch m) ; phi hiu iu ri
mi nhn c sc ' thi tnh cm nng hu ca m nhc Trung Quc.
Mun nghin cu v tr th tm tr c kh nng rt qu; nhng mun nghin cu nhng giao
t nhn s th kh nng ca n cn ng ng. Ti lc quan tin nhng pht minh ca khoa hc,
nhng ti t tin rng ai ny u c c bit phn on vic i hoc t c s bnh tnh v
sng sut m khng b dc tnh chi phi. C nhn c th t c mt mc rt cao v tr, c,
nhng x hi tp on th vn cn b tnh dc sai khin, vn cn c lc tr li giai on d
man, c nhng bn nng man r, nhng hnh vi cung nhit nh lon thn kinh.
Bit rng con ngi d lm li nh vy, chng ta cng ght nhng k khn nn li dng
nhc im ca ta li ko chng ta vo mt cuc th chin mi; nhng k tim mi th
hn vo lng ta (mi th hn m ai cng sn c trong lng ri); nhng k cao lng t i
v t t (hai tt c ngi no hiu u) ; nhng k gi lng cung nhit th vt ca ta,
nhng thnh kin v chng tc ca ta ; nhng k bt chp gii lut th nm ca Thng
m h ho thanh nin git ngi, coi s tn st v chin tranh l cao qu (c h nh loi ngi
Trang 34
cha hiu chin); v nhng k kch thch tnh dc ca ta (c h nh chng ta cha ging
loi vt l bao nhiu). Ci tm tr ng khinh mc du rt c xo, minh mn, khn ranh,
cng ch l th tm tr ca cm th. trong ngi chng ta c mt con qu ct bng mt si
dy xch c, mn. Bt c lc no, dy xch cng c th t, m con qu s vng chy,
p xo chng ta v nhc nh rng chng ta ch c mt lp vn minh ngoi, cn bn cht
vn cn qu gn vi cm th. V th gii chng ta c th bin thnh mt v i trn ngi
Maure(12) git gio Ki T, gio Ki T git ngi Maure; ngi Da en m chm
ngi Da trng, ngi Da trng m chm ngi en, v nhng con chut chi s t trong
hang chui ra n tht ngi, nhng con s bay ling tng by trn khng sau mt ba tic
no n.
Cc nh phn tm hc khi mun cha nhng bnh thn kinh thng lm cho bnh nhn nh
li d vng v nhn i mt cch khch quan. Loi ngi cng vy, nu nh li d vng ca
mnh th s hiu r mnh hn, nu nh li ci ngun gc ng vt ca mnh th s khng c
nhng hnh vi ca loi cm th na.
Lm sao kiu chnh c tnh trng ? c phn on th ngho nn v lnh lo, ngay n l
tr cng khng gip c bao nhiu; ch c mt tinh thn iu ha, mt ngun t tng m p
rc r, pht t trc gic, ha hp vi tm long trc n, mi trnh cho ta c s thoi ha v
thi d man ca t tin chng ta. Phi pht trin i sng mt cch iu ha vi bn nng,
nh vy mi cu c nhn loi. Ti cho rng s gio dc ng quan v cm xc ca ta quan
trng gn bng s gio dc t tng.
----------------------(9): Vua Ai Cp v Syrie th k 12 (1137-1193) nh ui gio Ki T ra khi Jrusalem,
Alexandrie ng can m v c mc .
(10): Vua x Ethiopie hin nay b nhm cch mng lt .
(11): Sch vit hi trc th chin, lc cha c Lin Hip Quc.
(12): Vn S Anh (1880-1932) c ti vit tiu s danh nhn, tc gi cun N hong Victoria.
__________________
Trang 35
CHNG IV: CN NHN TNH

1. S TN NGHIM CA CON NGI
Trong chng trn, chng ta xt phn di sn c tnh cch ng vt ca chng ta v hu qu
ca phn di sn ti vn minh. Nhng con ngi khng phi ch c phn thi. Mun
thy ton th bn cht chng ta th cn phi xt thm ci phn tn nghim trong con ngi
na, mt n, v lc ny y v c bit l trong t chc nm sp ti, nhn loi c ci nguy c
nh mt n lm.
Bn bo ti: ng nhn mnh vo im chng ta l nhng ng vt; nhng nu vy th ng c
nhn rng chng ta l nhng ng vt ng qu nht trong v tr khng?. Nhn ch. Ch c
loi ngi mi sng to c mt nn vn minh, lm sao chi b iu c? C l c
nhng loi vt hnh dng thanh nh hn, p hn hn ta nh loi nga; bp tht cng
trng hn ta nh loi s t; khu gic thnh hn, bm sinh trung tn hn nh loi ch; th gic
sng hn nh loi i bng; gic quan v phng hng tt hn nh loi b cu a th; cn
kim hn, lm vic c nhiu hn nh loi kin; tnh tnh hin t hn nh loi b cu mi
hay loi cu ci; kin nhn hn, mn nguyn hn nh loi b ci; ting ku du dng hn
nh loi chim sn ca; c b lng p hn nh loi vt, loi cng. Nhng loi ngi c mt
ci g m ti vn thch hn c. Loi kin hu l, c k lut hn chng ta tht, chng tm
ra c mt chnh th n nh hn dn tc Y Pha Nho hin nay, nhng theo ch ti bit th
chng khng c th vin, khng c vin Bo c. Nu loi kin hay loi voi ch to c mt
th vin knh v i ngm sao, hoc tm ra c mt ngi sao mi, tnh trc c bao gi
c nht thc; hoc nu loi hi cu pht minh c khoa ton hc, loi tht (castor) [1] o
c kinh Panama th ti s coi chng l cha trn th gii, l cha t trong v tr. Phi ch,
chng ta ng t ph lm ch; nhng cn tm hiu ci g ng cho ta t ph y, ci tn
nghim ca chng ta ch no y.
Nh u sch ti ni, ci tn nghim c bn c tnh di y ca hng ngi phng
lng m vn chng Trung Hoa cao: c tnh t m khng v li, c kh nng th mng,
c tinh thn hi hc kiu chnh bt kh nng m mng, v tnh cch bt thng, khng
th on trc c. Theo ti, c nhn ch ngha ca Trung Hoa c biu hin trong quan
nim v ngi phng lng . Khng phi l v c m ngi ta gi Walt Whitman, nh qun
qun v c nhn ch ngha M, l ngi Nhn dt cao qu.
2. DO TNH T M KHNG V LI MI C VN MINH.

Loi ngi mi thc s bt u vn minh t khi bit i t hai chn; v hai tay nh vy m
rnh rang cm vt ny vt n ln m ngm ngha, nhn xt. Mt phn ln nh tnh t m
m loi ngi ho ra tn nghim. Truy cu tri thc, bt qu ch l mt tr chi; cc nh
khoa hc, cc nh pht minh u l tm ti chi, ch khng phi v li. Cc y s ti nng
Trang 36
thng nghin cu vi trng hn l tm hiu bnh nhn; cc nh thin vn rn ghi nhng vn

chuyn ca mt ngi sao cch ta c trm triu cy s, m ngi sao c nh hng trc tip
n nhn sinh u? Hu ht cc ng vt nht l khi cn nh - u c bn nng du h; nhng
ch loi ngi tnh t m khng v li mi pht trin n mc tuyt cao.
Chnh v l m ti on ght cc nhn vin kim tra, cc c quan, cc chnh th tm cch
kim tra con ngi.
Nu t tng t do l hot ng cao qu nht ca cc tr tu th p ch t tng l hnh ng
b lu nht. Euripide nh ngha n l l ngi mt t do t tng hoc mt t do pht biu
kin. Chnh th chuyn ch no cng l xng ch to n l. th k hai mi ny, phng
ng, phng Ty, ngay nhng x vn minh, nhan nhn nhng hng n l . Cho nn ti
cho rng chnh th c ti no cng l thoi ho v phng din tinh thn. Xt chung th c
thi trung c m xt ring th thi thanh tr tn gio Y Pha Nho u l thoi ho. Nhiu
chnh tr gia thin cn hoc nhiu gio s c th ngh rng tin tng hoc t tng c nht tr
th x hi mi c trt t, mi c ho bnh, nhng xt lch s th hu qu ca chnh sch
lun lun bi thm, lm mt gi tr con ngi. Cc nh chuyn ch khinh th nhn dn, ngy
th tin rng c th qui nh tm tr con ngi c v h c quan tuyn truyn bo phi thch
hoc ght cun sch no, khc nhc no, phim ht bng no th nhn dn s thch hoc ght
nhng cun sch , khc nhc , phim . Chnh ph chuyn ch no cng tm cch trn
ln vn chng vi tuyn truyn, ngh thut vi chnh tr, tn gio vi s tn sng k thng
tr.
Nh vy l v l, m nu nhng k kim tra t tng i qu trn th l h t to ra kh gii
t dit h. Mnh t ni: Vua coi b ti nh c rc th b ti coi vua nh khu th (Qun
chi th thn nh th gii, tc thn th qun nh khu th). Trn th gii khng c qun o tc
no tn bo bng k ot mt t do t tng ca ta. Mt t do th ta s c khc chi loi th.
Cho nn theo Mnh t, vua cng khinh b ti, cng cp bc ca h bao nhiu th b ti cng
on vua by nhiu. M khng c g qu bu, ring t ch thit bng nhng tn ngng v tri
thc, lun l hoc tn gio cho nn ta khng th k no bng k cp ca ta ci quyn t
tng, tn ngng. Hng chuyn ch v tinh thn lun lun l thoi ho, cho nn c nhng
xun ng, l iu t nhin; nhng lng tm ca nhn loi s chng c li, kch ch
chuyn ch m ci t do ca lng tm khng th no b chinh phc c.
3. C TNG TNG
Tm l chung ca con ngi l bt tri tc. Trong cc loi ng vt ch loi kh l tht ru r,
nht l ging tinh tinh. c ln ti thy mt con tinh tinh y ht mt trit gia; v u ut vi
trm t c khc g nhau u. Nhn v mt ca n, ti chc rng n ang suy t. Con b ci
khng c v suy t, nht l khng c v trm t v trit l v lc no ti cng thy n tho
mn. Ch c con kh l nh chn chng v i sng. V i thay con kh!
C th rng s d trit l pht sinh l do nhng cm gic bun bc, bt mn. D sao, mt c
tnh ca nhn loi l c ci hoi bo eo ui mt l tng, ci hoi bo u ut, m h v
Trang 37
lng l. Sng trong mt th gii thc, loi ngi cn m tng ti mt th gii khc. C l
ngi khc kh im: kh ch bit chn ngn, bun bc thi, ngi cn bit tng tng
na. Chng ta cng bit ng ni ny trng ni n, cng m mng. Ch binh nh m mng
c lm cai, thy cai m mng c lm i u, ng i u m mng c lm i t; ng
i t nu c kh nng mt cht, li cho chc i t l tm thng, nhng ng khng ni rng
ng mun thng chc, ng dng nhng li thanh nh hn: ch mun phc v quc dn mt
cch hu hiu hn thi. V vy th gii gn nh mt cao lu: ai n mn no ku mn ny, m
ai cng ngh rng mn ngi khc ku vn ngon hn mn mnh ku. Cho nn c cu Vn
mnh, v ngi: vn ca mnh bao gi cng hay hn vn ca ngi, cn v mnh bao gi
cng xu, vng hn v ngi. Khng mt ai tho mn c. Ai cng mun lm mt ngi khc,
c lm mt ngi khc ri li mun mt ngi khc na.
Tnh chung c l do sc tng tng v kh nng m tng ca ta. Ngi no cng tng
tng mnh th li cng lun lun bt mn. Cho nn mt a tr tng tng di do th lun
lun kh tnh, thng bun ru, u ut nh con kh ch khng sung sng tho mn nh con
b ci. Nht nh l hng giu tng tng, nhiu hoi bo, thng li hn nhiu hn hng
ngi khc. Kh nng hoi bo l tng c hi lm cho loi ngi lm ng, nhng nu
khng c kh nng tng tng th khng sao c s tn b.
Ai cng c nguyn vng, hoi bo. iu rt qu v cc nguyn vng, hoi bo thng c
coi l cao thng. C nhn hay quc gia u c mng tng c v t hay nhiu u hot ng
hp vi nhng mng tng . C ngi m mng nhiu hn nhng ngi khc cng nh
trong gia nh c tr a cm hn nhng tr khc, v ti th thc l a nhng a tr a cm
hn. Thng thng nhng a tr hay r hn, nhng khng sao, chng cng c nhng
ni vui, nhng cm xc mnh hn. Chng ta l nhng b my thu c ngh, cng nh
my thu thanh thu c m nhc. My no hon ton nht th thu c nhng m ba t nh
nht m nhng my khc khng thu c; v m nhc n thu c xa nht, du dng
nht, qu nht v kh bt c nht.
Vi li nhng m mng hi nh khng qu h o nh ta tng u. C khi n eo ui ta cho
ti lc cht. Cho hi nh ti thch Hans Christian Andersen[2] v ti by gi, nu c th la
chn c th ti vn mun thnh Andersen. Vit truyn N thn Ngi C (La petite
Sirne) hoc c lm N thn Ngi C, c nhng t tng, nguyn vng c sng lu
ngoi ln mt bin nhn v tr, nh N Thn, cn g th bng na! Vy tr con lun m mng
hoc trn ci kho thng lng, hoc trong mt tri rung, hoc b sng; v mng ca n
tht c y, khng h o u. M Thomas Edison cng m mng, Robert Louis Stevenson
cng m mng, Walter Scott cng m mng v do nhng m mng ca h m h to c
nhng lu i p nht cho chng ta. Mi a tr khi i ng u m c mt ci g v hy
vng sng hm sau tnh dy, s thy m c ca mnh c thc hin. Nhng mng l ca
ring n, n khng ni vi ai c. C nhng ci mng r rng mnh m, bt ta phi thc hin
cho c; cn nhng mng khc km r rng, th ln ln chng ta qun i.
Cc quc gia cng vy, cng c nhng mng tng truyn li t th h ny ti th h khc, t
th k trc ti th k sau. C nhng mng cao qu, c nhng mng tn c tin. Mng
Trang 38
chinh phc nc khc l mng xu. Mng xy dng mt th gii hon m hn, mt th gii
ho bnh, bt nhng s tn bo, bt cng, ngho kh, l mng p. Dn tc ny chin u vi
dn tc khc v mng ca h, cng nh v t ai ti sn. Nh vy l ri khu vc o tng
vo khu vc thc hin.
Nhng cn nhng mng lm cho ta thot li vi thc ti, tc mng trng sinh v mng khng
tng. Mng trng sinh rt hp nhn tnh cho nn rt ph thng, mc du n m h v t
ngi t hi mnh rng nu c trng sinh th s lm g. Ngi mun trng sinh v ngi
mun t t, mc du tri ngc hn nhau m tm l rt ging nhau im c hai u cho th
gii hin ti cha c va .
M hng ngi khng tng cng vy. H tin mt trt t khc ca th gii, trt t ra sao
cng c min l khc vi trt t hin ti. H lun lun ngh rng x ca h l x t nht, x
hi trong h sng l x hi t nht.
------------[1] C l tc gi mun ni loi hi li (Goldfish).

[2] Thi s v tiu thuyt gia an Mch (1805-1875) ni danh v truyn ngn: La petite Sirne,
Les cynes sauvage tng tng phong ph, thi v di do.
4. TINH THN HI HC
Ti ng rng ngi ta khng nhn ng c s quan trng ca tinh thn hi hc v khng thy
rng ta c th dng n thay i tt c sinh hot vn ha ca chng ta. Chc chn l n c ng
mt vai tr trong sinh hot dn tc. Vua Guillaume nc c v khng bit khi no nn ci v ti
sao nn ci cho nn mi bi trn, mt mt quc, ni theo M l mt c t M kim. Cc nh c ti
c im ny kh nht l lc no cng nghim trang, lnh lng, cn cc v tng thng cc nc dn
ch th bit ci.
Ta c tng tng mt th gii m nhng v ch huy u vui tnh th mi thy c rng tnh hi
hc quan trng phi thng trn trng chnh tr. Chng hn ta c phi nm su nh hi hc ti
nht th gii ti d mt hi ngh quc t, ta cho h ton quyn quyt nh, th gii s c cu
nguy ngay. Sp c i chin m phi h i d hi ngh th d c tn lc mun gy chin, h cng
khng gy ni. V bn gy chin l ai? L hng c tham vng, c nng lc, thng minh, mu m, tnh
ton k lng, lanh li, ngo mn, i quc hng nng, hng ngi mun phc v nhn loi, t cho
mnh c s mng, mun khc su mt n tng trn th gii, ao c v hi vng rng c t
trn mt b cao nhn xung hu th bng cp mt mt tng ng, ci trn mt con nga cng
bng ng dng mt ng nm ng su no .
Ti tin rng tinh thn hi hc m mi ngi u c sn c th m ng cho mt thi i hp l,
m thi i l l tng nht ca nhn loi; v xt cho cng, ch c im ny quan trng l lm sao
cho loi ngi c c tnh bit iu hn, nhiu lng tri hn, t tng gin d, tnh tnh khoan ho
v nhn quan sng sut. Th gii l tng khng phi l mt th gii hon ton v mi phng din
Trang 39
m l mt th gii trong ngi ta nhn ngay c nhng khuyt im v gii quyt c nhng
v xung t mt cch hp l. Mun vy phi c s gin d trong t tng, c mt trit l vui v mt
lng tri t nh, ba ci u l c tnh ca tinh thn hi hc.
Khi mt nn vn minh mt s gin d trong t tng v i sng th n bt u suy i. Con ngi
bin thnh n l nhng nim, nhng tham vng, nhng ch x hi m chnh mnh to ra. Cng
may l tinh thn hi hc c th tr cho ta c tt . Ngi hi hc vn dng t tng mt cch
nh nhng v lm ch c n. Nghim ngh l du hiu ca s gng sc m gng sc l du hiu ca
s cha hon ton t ch. Mt nh vn nghim trang th vng v, khng thoi mi trong lnh vc
tng, cng nh mt ngi mi pht ph vng v, khng thoi mi trong x hi.
Tht l ngc i: s gin d li chnh l biu hiu ca s suy t su sc; theo ti n l iu kh t
c nht trong khoa hc v vn chng. T tng phi sng sa l vic cc kh. Khi ta thy mt
nh vn vt ln vi mt { tng no th ta c th quyt chc rng ng b { tng tn cng y. Bi
ging ca mt v tr gio i hc, mi u thc s, phn nhiu l kh hiu, lng tng, v ch nhng v
gio s gi mi c nhng t tng gin d, v ph din c mt cch d dng. Mt nh bc hc
khng th trnh by nhng tri thc chuyn mn bng nhng li bnh d li cn c tinh thn gi gin
na: khi ta gi th t tng ca ta sng sa hn; nhng im no khng quan trng v c l sai na,
th ta c th b n qua mt bn n khi quy ry ta; { tng do c nhng hnh thc minh xc
hn, v t tng n ni tip t tng kia ln ln thnh nhng cng thc gin d; nhng cng thc
ny t nhin xut hin trong c ta, v tri thc ca ta t c ci mc rc r mt cch chnh xc,
ci mc m ta gi l minh tr. Lc ta khng c cm gic phi gng sc na, chn l ho ra gin d v
n ho ra sng sa. S t nhin trong t tng v trong bt php m cc thi s v ph bnh gia
Trung Hoa rt tn thng, thng c coi l mt qu trnh thnh thc ln ln. Khi ta ni n s
thnh thc ln ln trong tn vn ca T ng Pha, l chng ta mun ni rng ng ln ln tin ti s
t nhin, tin ti mt bt php b ht ci tt hoa m ca tui tr, ci tt thng thi rm, thch khoe
ti, thch lm vn chng.
M tinh thn hi hc c cng bi dng cho s suy t gin d. Thng mt ngi hi hc tip cn
vi thc t hn, cn mt l thuyt gia ch tip xc vi { tng. V li, ngi hi hc a ci { thc
thng thng v do thy c t tng ca ta c im no tri vi thc t. Tip xc hoi vi
thc t h ho ra t tin, khinh thoi, t nh, l php, gt ra ngoi tt c nhng b tch khng t nhin,
nhng ci e l h ngu, trnh trng ngu xun, nhng th on phnh gt. V vy ti tin rng u m
t tng hi hc c tn trng th mi c nhng b c lnh mnh hp l v mi c mt li
sng gin d, suy ngh gin d.
5. TINH THN PHNG KHONG V C LP

Ngy nay hnh nh hng qun nhn c trng hn hng ngi phng lng v c coi l hng
ngi l tng cao qu nht ca nhn loi. ng l cn c nhng c nhn phng khong, c lp, t
do th x hi chng ta sp phi c nhng cng nhn i quc, hp l ho, nht lut ho, g b vo k
lut, vo on th v b kim sot, t chc mt cch hiu qu n ni mt quc gia nm su chc
triu ngi cng th mt ch ngha, cng mt loi t tng, cng thch mt loi thc n. nh rng
c hai quan nim tri ngc nhau v phm cch tn nghim ca nhn loi u c l c: mt quan
nim coi con ngi phng lng l l tng, mt quan nim coi qun nhn l l tng; mt quan nim
Trang 40
cho rng ngi no cn gi c t do v c tnh ca mnh l ngi cao qu nht, mt quan nim
cho rng ngi no t b ci quyn t do tn ngng, t do t tng hon ton l thuc vo k
thng tr hoc quc gia, l ngi y tt nht. Ngi ta c th dng thc ph thng binh vc
quan nim trn; dng c lun l bnh vc quan nim di v chng minh rng con ngi my i
quc l mt cng dn kiu mu, ch li cho quc gia, m quc gia no mun tn ti th phi tiu dit
tt c nhng quc gia khc. Thc l kh tin, mt quan nim nh vy m c v hin cn c
nhiu quc gia vn minh v khai ho u chu ch trng.
Ring ti th mc du quan nim hp lun l cch no, ti vn thch quan nim phng nhim hn,
thch con ngi phng khong hn, m lng ngng m vn minh phng Ty ca ti gim i rt
nhiu t nm 1919-1920. Trc hi , ti xu h v vn minh Trung Hoa, v cho rng Trung Hoa
khng c hin php, khng c cng quyn, th thc l mt khuyt im ln, v ti tin rng mt chnh
ph lp hin cng ho hay dn ch, l mt tn b trn phng din vn ha. Nhng, by gi ti nhn
thy rng nhn quyn v t do c nhn, c quyn t do tn ngng m ngi Trung Hoa t hi no
n gi vn c hng, u c th b ch p ngay trn khu vc pht trin ca vn minh phng
Ty, rng Trung u ngy nay c nhiu n l hn Trung Hoa thi phong kin.
Ti bit rng ngi phng Ty s bo nhng hc thuyt v t do c nhn, v cng quyn ca h
m r sau trong tm hn h ri, thnh mt tn ngng hoc mt bn nng ri, tt c sinh lc
o ngc li tnh th v thi o to, biu dng hng cng nhn nht lut ho hin nay s mt
hn. Vng, chng ta i th coi.
Hnh nh thi i chng ta, thi i m phong tro tp th pht ng mnh tp th x hi, tp
sn kinh t, tp th chnh tr - th nhn loi t nhin qun mt ci quyn phn khng ca mnh v ci
phm cch ca c nhn i. Vn kinh t c a ln hng u v t tng kinh t khuynh lot tt
c t tng khc; v vy m chng ta thnh ra hon ton dng dng vi mt th khoa hc, mt th
trit hc hp vi nhn tnh hn, mt th trit hc ch trng ti i sng c nhn. L t nhin.
Mt ngi l bao t th ch ngh ti bao t; mt x hi m kinh t khng lnh mnh th ch ngh ti
cc vn kinh t. Hu qu l chng ta hon ton lnh m vi c nhn v qun hn rng c c
nhn. Ngy xa mi ngi l mt con ngi, ngy nay mi ngi ch c coi nh mt vt t ng
nhm mt tun theo nhng lut vt cht v kinh t, nh mt ci rng trong mt bnh xe, nh mt
phn t trong mt giai cp, nh mt ngoi nhn m chnh ph nhp cng, nh mt k tiu t sn
m ngi ta khinh b, hoc nh mt nh i t bn m ngi ta t co, hoc nh mt ngi lao
ng m ngi ta gi l ng ch ch v ngi l lao ng. Hnh nh ch gi mt ngi no l tiu
t sn hoc i t bn hoc lao ng l hiu r ngi ri, v c th ght ngi mt cch
thch ng hoc gip ngi nh mt ng ch ri. Chng ta khng cn l nhng c nhn, nhng
con ngi na m ch l nhng giai cp. Nh vy chng l gin d ho s tnh mt cch qu mc ?
Chng ta vui v v hng hi tin ln n x hi kiu mu ca loi sinh vt no .
mt thi i m khoa hc c gii t ho v nhng thc hin ca n, v nhng cng cuc chinh
phc thin nhin ca n, th mt quan nim my mc v con ngi cng xut hin. Khoa hc lng
on nhng mn khc, ci lun l my mc ca n em p dng vo x hi loi ngi v ci danh
t uy nghim lut thin nhin c cc nh nghin cu nhn s rt a dng. Do m l thuyt
ny chim c u th: hon cnh quan trng hn con ngi, v c tnh con ngi c th t thnh
mt phng trnh c[1]. L thuyt c th tt v kinh t hc, nhng rt d v sinh hc. Mn
Trang 41
sinh vt hc nhn rng trong s pht trin ca sinh mnh, sc phn ng ca c nhn l mt yu t
cng quan trng nh hon cnh vt cht, cng nh mt lng y nhn rng tnh tnh cng phn ng
ca bnh nhn l mt yu t rt quan trng trong s khng c vi bnh. C theo l thuyt th nhiu
bnh nhn ng l phi cht, nhng h nht nh khng chu cht, ri m bnh phc c, lm cho y
s phi kinh ngc. Mt y s dng chung mt phng thuc tr hai ngi cng mc mt th bnh v
tin rng phn ng ca c th hai ngi s nh nhau th qu thc l nguy hi cho x hi. Bn trit
gia cng nguy hi nh vy nu h qun mt c nhn, qun mt rng mi ngi c th phn ng li
mt cch khc nhau, v thi , hnh vi ca con ngi thng thay i, khng sao bit trc c.
C th ti chng hiu mt cht g v mn kinh t, nhng chnh mn kinh t cng khng hiu ti na.
Mn hin nay cn lng tng, cha c th t nhn l mt khoa hc c. N ch bn v cc mn
hng m khng tin xa hn, khng bn v ng c ca con ngi, nh vy n khng phi l mt mn
khoa hc; m d n c bn v cc ng c ca con ngi, nhng ch dng nhng bng thng k th
n cng vn cha phi l mt khoa hc, may lm ch c tnh cch bn-khoa-hc[2] thi. N cha tm
ra c mt k thut thch ng nghin cu tm tr con ngi, cho nn n vn lng tng, d dm
trong bng ti. V vy, mi khi cn la chn mt chnh sch quan trng v kinh t th ta thy c hai
nh chuyn mn a ra nhng ngh tri ngc hn nhau. Mt nh tin rng nu nc Anh b kim
bng v i th tht l tai hi; nh kia cng kin quyt tin rng ch c cch b kim bn v i mi cu vn
c tnh th. Ngay cc nh chuyn mn ti gii nht cng khng th d tnh c mt cch hp l
khi no ngi ta bt u mua vo hoc bn ra. Do mi c nhng v u c th trng chng
khon. M s chng khon d c nhng ti liu ng tin nht v kinh t th gii cng khng th
on trc mt cc khoa hc c khi no gi vng, gi bc, gi thng phm ln hay xung. Ch v
trong vn c mt yu t v nhn s, v khi nhiu ngi bn ra th mt s t ngi bt u mua
vo; m khi nhiu ngi mua vo th c mt s t ngi bt u bn ra. Tt nhin k bn ra cho k
mua vo l in, v ngc li cng vy. Nhng ai mi thc l in th tng lai mi chng thc
c. iu minh chng rng thi ca con ngi rt bt thng, khng sao bit trc c,
m chng phi ch ring trong cng vic lm n, ngay c trong qu trnh lch s do tm l con ngi
to nn, trong nhng phn ng ca con ngi i vi lun l, phong tc, ci cch x hi th nhn xt
trn cng vn ng.
-------------[1] Ngha l mt c nhn sinh trong giai cp no trong nhng hon cnh ra sao th nht nh phi c
c tnh ra sao.
[2] Nay th khc ri v sch ny tc gi vit trc th chin (1939-1945). 6. CH NGHA C NHN
Chng nhng trit l phi da vo c nhn m pht sinh, m mc tiu ti hu ca n cng l c nhn.
C nhn t n l mc tiu ca n ri ch khng phi l cng c cho nhng sng to ca tm tr.
Nhng trit l x hi tt p nht u nhm ci mc tiu ti cao ny l trong mt ch no , lm
sao to c nhng i sng c nhn sung sng nht. Nu c nhng trit l ph nhn iu th
n ch l nhng sn phm ca nhng b c bnh hon, mt qun bnh.
Trang 42
Mun xt mt vn ha th c xt hng n ng v n b m n to thnh. Chnh v ngh nh vy m

Walt Whitman, mt trong nhng ngi M minh trit, sng sut nht, ch trng trong cun
Democrative Vistas (Vin cnh dn ch) rng nguyn tc c nhn phi l mc tiu ca mi nn vn
minh. ng vit Vn minh da trn c s no? Vn minh vi cc tn gio, cc ngh thut, cc hc
hiu ca n nhm t c ci g nu khng phi l t c ch ngha c nhn phong ph, m l,
a sc thi. Tt c u phi hng vo mc tiu c ()
Tri bao nhiu s bin thin, nhiu khi tht th n l bch, nhiu khi phi tranh u, phi tht bi,
ch dn ch lun lun nhm mc ch ny l d gian lao ti my cng rn chu, min lm sao
chng minh c rng loi ngi c dy d trong mt x hi t do, mt th t do lnh mnh v
cao c, th c th v nht nh phi thnh mt lut php cho chnh mnh.
Rt cc khng phi hon cnh mi l quan trng, chnh phn ng ca ta vi hon cnh mi l quan
trng. Php, c, Anh, M u sng trong mt nn vn minh c gii nh nhau, nhng hnh thc v
v i sng ca h khc nhau v mi dn tc gii quyt vn chnh tr ca mnh theo mt li khc
nhau. i sng c bit bao hnh thc nh vy, th ch c hng ngi in mi bo rng con ngi th
no cng b c gii khng ch. Mt ngi cha c hai a con, dy d chng nh nhau, d b cho
chng vo i nh nhau, vy m ri mi a cng ln ln to ra mt cuc i theo c tnh ring ca
mnh. D c hai u thnh gim c ngn hng, lnh mt s lng bng nhau th chng cng khng
ging nhau v nhng im khc, nhng im quan trng cho hnh phc ca chng: khc nhau v s
kho lo, v ging ni, v tnh tnh, v cch c x v cch gii quyt vn , cch i i vi nhn
vin; hoc c nhn vin yu, hoc h s, hoc nghim khc m t m, hoc vui v m d tnh; khc
nhau trong cch tiu tin vung ph hay kim tin; v i sng c nhn, mi ngi c mt thi trong
s giao du vi bn b, trong s i i vi v con, trong s la chn sch bo. Cng sng trong mt
thi i, trong mt x hi, cng cht mt ngy m c ngi hng hi tin tng tin theo khuynh
hng ca mnh v tm c hnh phc, c k li tri qua mt cuc i chm ni, i hng hoi; c
ngi thnh nh pht minh, c k thnh nh thm him, c ngi tinh thn hi hc, k li ru r,
quo qu; ngi th bay vt ln cnh ph qu nh pho thng thin ri cht trong m trong tro tn
lnh lo ca pho, k th bn nc hay bn than ri b m cht trong ci liu ca h, li ti hai
vn M kim bng vng. i sng qu tht k diu, c trong thi i k ngh na. Con ngi cn l con
ngi th i sng c nhiu sc thi nh vy mi c v.
Trong nhn s - d l v chnh tr hay cch mng x hi khng th c quyt nh lun c. Yu t
nhn tnh lm o ln tt c cc d tnh ca nhng ngi a ra nhng l thuyt mi, ch mi.
Nhng s quan trng ca c nhn khng phi ch do l i sng c nhn l mc tiu ca tt c mi
nn vn minh, m cn l ny na: s ci thin i sng x hi v chnh tr, s ci thin nhng quan
h quc t l do hnh ng v tnh tnh ca mi c nhn trong mi quc gia! Trong vic ni chnh v
trong s tin ho ca mt quc gia, yu t quyt nh l tnh kh ca dn tc. V trn tt c nhng
lut v s pht trin k ngh, cn mt yu t quan trng hn, tc li hnh ng v li gii quyt vn
ca mi dn tc.Rousseau khng tin liu c s din tin ca cch mng Php v s xut hin
ca Napolon; m Karl Marx cng khng tin liu c s pht trin hin nay ca l thuyt x hi v
s xut hin ca Staline. Khng phi khu hiu T do, Ho bnh, Bc i, m l vi nt no trong
bn tnh ca con ngi xt chung v trong bn tnh ca dn tc Php xt ring, quyt nh din
tin ca Cch mng Php. Nhng d ngn ca Karl Marx v s din tin ca cch mng x hi sai
Trang 43
be bt mc du bin php ca ng rt chnh xc. Theo lut lun l, ng d on rng mt cuc cch
mng v sn s xy ra nc no m nn vn minh k ngh tin nht, m giai cp v sn mnh nht,
ngha l xy ra trc ht Anh ri c l M, c. Nhng s tht l ch Cng sn c thc
nghim mt s nng nghip nh Nga, ti giai cp v sn khng mnh. ng qun khng tnh
ti yu t nhn s Anh v M, qun cch hnh ng v gii quyt vn ca Anh v M. Li lm ln
nht ca mt chnh sch kinh t cha chnh mi, l qun khng tin liu ci bt ng trong vic
nc. Ngi Anh coi thng cc l thuyt, nu cn, cn tm cch ln ln ph n na; s chm chp
ca h khi d ng i, lng yu t do c nhn, tn trng trt t, nht l c lng tri ca h, tt c
nhng ci nh hng nhiu ti s din tin ca cc bin c cn hn l nhng l lun ca nh bin
chng c Karl Marx.
Vy s pht trin v x hi v chnh tr ca mt nc, rt cc cn c vo { tng ca c nhn. Ci
tnh kh, ci m ngi ta gi l thin ti ca mt dn tc, rt cc do ton th c nhn ca dn tc
to thnh; n ch l cch c x v hnh ng ca dn tc , cch la chn mt thi trong mt
hon cnh no . Cc s gia phi c thng ngh nh Hgel rng lch s mt nc ch l s pht
trin ca mt quan nim, m s pht trin c tnh cch tt nhin ca c gii, nhng nu xt mt
cch t nh thc t hn th ta thy phn ngu nhin trong . Mi khi gp bc nguy nan th quc
gia phi la chn m trong khi la chn lun lun c nhng th lc, nhng dc vng tng phn
xung t: bn y ch thm mt cht, bn kia ch gim mt cht l cn cn trt v pha khc ri. V
mi dn tc thch con ng no th theo con ng , ght con ng no th b con ng .
S la chn cn c vo tro lu t tng, vo quan nim o c v vo thnh kin x hi.
Nhn ton din s bin chuyn ca lch s nhn loi ti ch thy nh thu triu ln ri xung, m khi
ln cng nh khi xung, u l do s la chn bt thng, khng th bit trc ca con ngi. Chnh
v c { m Khng gio em vn bnh thin h lin kt vi tu thn. T i Tng tr i, nh
Nho no cng dng on di y lm bi hc khai tm cho tr mi nhp hc: Ngi xa mun lm
sng ci c sng trong thin h th trc phi tr nc mnh; mun tr nc mnh th trc phi t
nh mnh; mun t nh mnh th trc phi tu thn (sa mnh); mun tu thn th trc phi thnh ci
ca mnh; mun thnh ci ca mnh th trc phi tr tri; tr tri ch cch vt[1]. Vt xt k (cch
vt) ri sau ci tri mi c n ni n chn (tr tri), tr tri ri sau mi thnh, thnh ri sau tm
mi chnh, tm chnh ri sau thn mi tu, thn tu ri sau gia mi t, gia t ri sau nc mi tr, nc
tr ri sau thin h mi bnh. T Thin t cho n ngi thng, nht lot u phi ly s tu thn lm
gc. Ci gc lon m ci ngn tr, th khng th c nh vy. Vt c gc ngn, vic c u ui. Bit ci
no trc ci no sau l gn c o ri y.
-------------[1] Tr tri l bit cho n ni n chn; cch vt l cn nhc s vt bit r ci no trc ci no
sau, coi ci no gc ci no ngn, ngha l hiu ci tng quan ca mi s vt. on ny u
sch i hc. [Trong Li ni u cun Khng t, c Nguyn Hin L vit: () cun i hc ca Tng
T (mt mn sinh c trc truyn), ngay trong on u ni v vic tu thn t gia, tr quc,
cng c mt ti cho khng phi l ca Khng t m ca Tng t, tc tr tri ti cch vt, v trong
Lun ng ng khng h ni ti s cch vt. (Goldfish)]
Trang 44
CHNG V
AI C TH NH HNG I C HN C?
1. TA HY T TM LY TA: TRANG T
Trong chng ny ti rn trnh by vi quan nim ca cc trit gia Trung Hoa v mt li sng
kiu mu. Tuy h khc nhau v hc thuyt, nhng ht thy u nhn rng mun sng mt i
sng sung sng th chng ta phi minh trit v c dng kh. Quan nim tch cc ca Mnh
T v quan nim vin hot hiu ho ca Lo T ho hp vi nhau trong trit l Trung Dung
m ti mun coi l mt tn gio chung ca dn tc Trung Hoa. S xung t gia ng (Mnh
T) v tnh (ca Lo T) rt cc a ti mt s tho hip ny l dn tc Trung Hoa t ly lm
mn nguyn trong mt th gii rt khng hon m, tc ci trn ny. Do m c mt trit l
sng sut, vui v, v i sng in hnh ca trit l l i sng ca o Uyn Minh, mt
thi nhn m ti cho l v i nht, c t cch iu ho nht ca Trung Quc.
Tt c cc trit gia Trung Hoa u nhn trong thm tm rng ch c mi vn ny l kh
quan trng: lm sao hng i c v ai hng c i hn c? Khng truy cu s ton
thin, khng eo ui nhng mc ch ho huyn, khng tm hiu nhng ci khng th bit
c; bn cht tm thng ca con ngi ra sao th chu nhn n nh vy, ri t t chc li
sng ra sao c th yn n lm vic, nhn s au kh vi mt tinh thn khong t v sung
sng i.
Chng ta l ai? l vn th nht nhn loi t ra. Gn nh khng th gii p c.
Nhng chng ta u nhn rng ci ta ng lng xng v nhng hot ng hng ngy y
khng phi hon ton l ci ta chn thc. Chng ta bit chc rng trong cuc sng chng ta
nh mt mt ci g . Khi thy mt ngi chy khp mt cnh ng tm mt vt g, th
mt ngi hin minh c th hi khch bng quan cu ny: H nh mt ci g vy? Ngi th
on nh mt mt ci ng h, ngi li on nh mt cy trm nm kim cng, mi ngi
a ra mt phn on. Ngi hin minh kia cng chng bit r s thc ra sao, i cho mi
ngi a ra ht nhng c on lm ln ra ri, mi bo: Ti ni cho cc bn nghe nh: h
nh mt hi th ca h y![1]. V ai nghe cng phi nhn l ng.
Trong cuc sinh hot, chng ta cng thng qun ci ta chn thc ca mnh i, cng nh
con chim khch qun ni nguy him khi ui bt con b nga, m con ny cng qun ni
nguy him khi ui bt mt con mi khc trong ng ngn tuyt diu di y ca Trang T:
Trang Chu do chi trong vn iu Lng, thy mt con chim khch k d phng Nam
bay li, cnh rng by thc, mt trn mt tc, bay st trn Trang Chu ri u mt cy gi.
Trang Chu hi: Loi chim no y? Cnh ln nh vy m khng bay i ch khc, mt ln
Trang 45
nh vy m khng thy g c.
ng bn vn o tin nhanh li, cm cy cung lp n mun bn n. Lc ng thy mt con
ve ng hng bng mt m qun n i (khng n chung quanh). Ri ng thy mt
con b nga nhy ti bt con ve, m qun chnh ci thn ca n i; con chim khch k d kia
tha c v ly n, cng v li m qun thn n i.
Trang Chu th di ni: i! Vt vn lm hi ln nhau. Lo ci li th th no ci hi cng theo
sau.
Ri ng b cy cung, tr v nh, ngi coi vn chy li hi ng vo vn y lm g.
Trang Chu v nh ri, ba thng khng ra khi nh. Ln Th ly lm l, hi: Sao thy lu qu
khng ra ngoi?.
Trang Chu p: Ta gi ci hnh hi ca ta m qun ci chn thn; ng dng nc c qu
m qun ci vc trong. V li ta nghe thy Thy ta dy rng sng trong ci tc th phi theo
tc. Nay ta do chi iu Lng m qun mt thn ta; con chim khch k d kia bay st trn
ta li cy gi m qun mt thn n; ngi gi vn gi tng ta l k trm; v vy m
ta khng ra khi nh na[2].
Trang T l mn sinh ca Lo T cng nh Mnh T l mn sinh cng Khng T, c hai u
c khu ti, u sng cch s ph khong trm nm. Trang T ng thi vi Mnh T cng
nh Lo T ng thi vi Khng T. Mnh T ng vi Trang T ch chng ta nh mt
mt phn nhn tnh, v nhim v ca trit hc l phi tm kim thu hi ci phn nh mt ,
ci m ng ta gi l xch t chi tm tm lng a con - ng bo: Bc i nhn l
ngi khng nh mt ci xch t chi tm ca mnh (i nhn gi, bt tht k xch t chi
tm gi d[3]). ng cho rng i sng vn minh nh hng n ci xch t chi tm ca
nhn loi cng nh ba ru lm hi cy ci trn ni.
Cy ci trn ni Ngu Sn xa vn ti tt; nhng v gip mt nc ln nn thng b
ba ru tiu phu n cht; nh vy lm sao cn ti tt c na? Nh ngy m cn cht
nha lu thng, li c ma, sng tm nhun, nn mi cn m chi ny mng. Nhng b
d ko nhau n n ph, v vy m ni ho tr tri, v ngi ta thy n tr tri, tng chng
nh ni cha tng c cy ln. Nhng c phi bn tnh ca ni nh vy u?
Ci bn tnh cn li con ngi cng th. Ai m chng c sn lng nhn ngha. Nhng ngi
i bung mt tm lng lng thin i, cng nh ba ru n cht cy trn ni i; ngy no
cng n, th lm sao cn tt p c na? Tt nhin ngy m lng lng thin cn sanh ra
c, v kh lnh bui sm cn nui c, nhng kh lnh chng c bao nhiu m
nhng hnh vi ngy m li ngn ph n. Ngn ph n hoi th ci kh ban m khng
bo tn n na th con ngi c khc cm th bao nhiu u? Thy h khng khc g cm th
m tng rng h cha tng c lng lng thin. Nhng c phi bn tnh ca con ngi nh
vy u[4].
Trang 46
2. TNH, TR, DNG: MNH T

Ngi nhit thnh, u nhn, can m l ngi c th hng th i sng c hn c. Mnh
T cho nhn, tr, dng l ba ci m c quan trng nht ca bc m ng gi l i nhn. Ti
mun i ch nhn ra ch tnh v coi tnh, tr, dng l ba c ca mt i nhn. Anh ng
v Php ng u c ch passion ngha rt gn vi ch tnh ca Trung Hoa. C hai ch
mi u u c ci ngha hp l tnh dc, nhng ngy nay n c ngha rng hn nh
trong li ny ca Trng Tro: Ngi a tnh tt hiu sc, nhng k hiu sc v tt a
tnh, hoc nh trong cu: Mt ch tnh duy tr th gii, mt ch ti t im cn
khn. Nu chng ta khng c ch tnh th i khng c vic g lm c. Tnh l linh hn
ca i sng, l nh sng ca tinh t, l nhp iu trong m nhc, thi ca, l ci ti p ca
hoa, l mu sc ca lng chim, l ci duyn dng ca n b, v l sinh kh trong hc vn.
Linh hn th phi c tnh cng nh m nhc th phi biu tnh. Nh c tnh m lng ta mi m
p, mi c sinh lc vui v i ph vi cuc i.
Nhng c l ti lm m dng ch passion dch ch tnh ca Trung Hoa; dng ch
sentiment th ng hn chng v ch ny c ci ngha m m hn, n nhu hn, khng gi
nhng tnh cm cung nhit nh ch trn. Hay l ch tnh c ci ngha rt gn vi cc nh
lng mn u tin gi l Sensibilit, tc ci tnh ca cc tm hn nng nn, i lng v ngh
s.
Nhng nu ci phng Ty gi l passion khc vi ci m h l sentiment, v c tnh cch si
ni, cung nhit, th qu ngi Trung Hoa khng c ting tr n, v nh phi tm dng
ch tnh vy. M nh vy c phi l v tnh tnh ca dn tc Trung Hoa khc cc dn tc
phng Ty khng, c phi l v ngi Trung Hoa khng c nhng nhit tnh v i n xm
ot tm hn v lm ti liu cho nhng bi kch trong vn hc phng Ty khng? C phi v
vy m vn hc Trung Hoa khng sn xut nhng bi kch hiu theo ci ngha Hy Lp khng,
m trong bi kch Trung Quc thng c nhng nhn vt gp cnh nguy kch th thng khc
lc v nhng nhn tnh cho k th, hoc nh S B Vng, git cht tnh nhn ri t vn
lun khng? Li kt thc nh vy khng lm va lng khn gi phng Ty, nhng i sng
Trung Hoa ra sao th vn hc h nh vy. Con ngi chin u vi nh mng ri b cuc, v
bi kch tip tc trong hi c, hi hn v tng vng, nh trng hp vua ng Minh Hong,
v qun lnh ni lon m phi au xt ra lnh cho Dng Qu Phi t t ri nh tic, nm m
thy nng. Trong kch Trung Hoa, ngha bi thm hin ra sau khi kt thc, v ni bun ko
di ra, mi lc mt thm tha. Trong khi t nn, di trn ma dm, ng Minh Hong nghe
ting lc lc ca n b trn i xa vng li, m son ra bn V lm linh khc k nim i
phi; ng nhn thy ci g, cm ti vt g, hoc l mt n t gi, hoc l mt chic khn cn
vng li cht d hng, u nh li hnh nh i phi v bi kch kt thc ci hi ng c
cc o s gip m gp li hng hn Dng Qu Phi trn tin cnh.
Tnh nu khng phi l th passion (nhit tnh) th l th sensibilit (a cm) ca phi lng
mn phng Ty. Nhng n chnh l th passion m tnh cch kch pht gim i. Vy trit
gia Trung Hoa khinh ci tnh dc nhng vn trng ci nhit tnh hoc ci tnh cm v coi n
l c s cho i sng bnh thng, cng nh coi tnh v chng l ci gc ca nhn lun.
Trang 47
Nhit tnh hay tnh cm l vn bm sinh; chng ta mi sinh ra c ngi a cm, c

ngi khng; chng ta khng th la thin tnh ca ta c, cng nh khng th la cha m
c. Nhng khng c mt a tr no hon ton lnh m c; ln ln ta nh mt ln ln ci
tm lng hi nh m mt nhit tnh i. Bn tnh a cm b hon cnh khc nghit tiu dit,
bp nght, lm cho suy nhc i, phn ln l ti ta khng gng sc hoc khng bit cch bo
v n. Trong khi rt kinh nghim cuc i ta tn hi bn tnh ca ta, ta tp thi cng ci,
h ngu, thng khi tn nhn na, thnh th b thn kinh ca nhng k t khoe l mi tui
mt thm li i, cng ngy cng nht i, t lit i nht l trong gii chnh tr v thng
mi. Kt qu l ta thnh hng ngi tin th (go-getter) gt tt c cc ngi khc ra leo
ln nh danh vng, hng ch st , kin quyt, v tnh v ngha, coi tnh ngha l mt th l
tng l bch hoc mt th a cm bnh hon. Th gii ny cht nhng ngi lng kh khan
nh vy, v h khng ng cho ti khinh na. Nu mt ngy no , quc gia cn lm tuyt
t chng, hng ngi khng thch hp vi i sng th phi bt u t hng ngi v tnh v
o c, v cm v ngh thut, hng ngi lng tr tr nh , tn nhn thnh cng, lnh
lng khi quyt nh: hng ng tuyt t chng hn bn in v bn ho lao. V ti ngh rng
nu mt ngi c tnh cm, c nhit tnh, c th lm nhng vic l bch, ngng cung, th
ngi v tnh khng cn ci v con ngi na. So vi k n Sapho trong truyn ca Daudet,
hn ch nh mt cn trng, mt ci my, mt ngi my lm d tri t ny thi. Nng Sapho
ti li. Th lm sao? Nng c ti li nhng nng yu, m k no yu nhiu s c
tha th nhiu. Sng gia gii con bun tn nhn, nng vt ln c, lng tr trung hn bit
bao k triu ph. Cho nn ngi ta th n thnh Marie Madeleine[5] l phi.
Nhng v i sng tn khc nn mt ngi bn tnh nng nn, qung i, a cm d b bn b
khn lanh la gt. H lm ln v qu i lng vi k th, qu tin bn v i h v nh mi
tnh ng m lm mt bi th chua cht. Trung Hoa c nhiu thi s nh vy, chng hn nh
Trng i, mt mn ca Tr o. ng ta phung ph gia sn ri b bn thn v h hng
lnh b, lm c mi hai bi th ging cc k chua xt. Nhng ti ng rng ng vn i
lng cho ti khi cht, c nhng khi ng khn cng na v nhiu ln ng sut cht i, v ti
tin chc rng ni chua xt ca ng tan i nh m my m ng vn sung sng nh trc.
Chnh v i sng tn khc cho nn ch c nhit tnh khng thi khng , phi c thm tr v
dng na; hai c ny theo ti ch l mt, v dng do tr, do s hiu r nhn sinh m ra, v li
ci tr m khng a ta ti dng th cng v dng.
i c v s ci b n phnh gt ta v Pht gio Trung Hoa chia n lm hai loi chnh:
danh v li. Ngi ta k chuyn rng vua Cn Long khi du Giang Nam, mt ln ng trn
mt ngn ni, nhn ra bin thy thuyn bum qua li rt nhiu, hi mt v i thn: Hng
trm chic thuyn i u vy?. V i thn p ch trng thy c hai chic, mt chic tn
Danh, mt chic tn Li. Nhiu ngi c hc trnh c ci b Li, nhng ch hng v nhn
mi trnh c ci b Danh. Mt v ho thng bo t: Trnh ci li d hn trnh ci
danh. Ngay nhng bc n s, nhng bc tu hnh cng mong c ngi ta bit n mnh. H
mun ging kinh thuyt php trc m ng, ch khng mun n trong mt ci am nh
m m o vi mt t nh chng mnh lc ny y. t p: Bch thy, qu thc
Trang 48
Thy l bc duy nht tuyt c lng ham danh i. V v ho thng mm ci.

Theo s nhn xt ca ti, o Pht sp hai loi trn cha ; c ba loi b ch khng phi hai:
Danh, Li v Quyn. V mt ting c th gm c ba, ting Thnh cng. Nhiu ngi c
Danh v Li ri cn mun thng tr ngi khc na. C nhng k mun kit lc phc v t
quc, v phi tr mt ci gi rt t. Bo mt bc tr gi gi ci m vy vy m ng v
c by bi din vn mt ngy ri s c bu lm Tng Thng, th bc tr gi lc u xin
chu. James Bryce cho rng ch dn ch M lm cho nhng ngi u t nht mun vo
chnh gii phc v t quc. Ti th ti ngh rng ci li cnh tranh gay gt trong cuc bu
c Tng Thng M cng cho bc tr gi m hong. Mt ngi tng chnh mi tun
thng phi d su ba tic, c vy mi l phc v v hi sinh cho nhn qun. Sao h khng
phc v v hi sinh cho h, n ba cm xong nh, bn b b ba ri leo ln ging ng?
Khi b m hoc v Danh v Quyn ri th ngi ta cn phi n l nhiu ci b khc na.
Khng khi no ngng c.
Nhng cn mt b tuy ph thuc nhng cng rt mnh, rt ph bin, tc ci thi thng, ci
mt. Rt t ngi c can m sng theo mnh lm. Dmocrite ngh rng gii thot cho
nhn loi c hai ni s: s Thng v s cht, l cng hin cho nhn loi c nhiu
ri. Nhng nh vy chng ta vn cn mt ni s na, s ng hng xm. D hu hay v
tnh, chng ta cng ng vai din trn sn khu l cuc i, v mun ng tr sao cho va
khn gi c khn gi v tay. Nhng v tay cng ln th hu trng, tim ta p cng
mnh.
Ti ng tr c th gip ta mu sinh, cho nn chng ai l ng trch v ng tr theo
mt m ngi i cng nhn. Nhng c iu ny l thng khi vai tr thay th hn con
ngi, chim hn con ngi. Ch c vi tm hn siu qun a v cao, mang ci danh ln m
vn mm ci, t nhin. H bit rng h ng tr, h khng b ci o tng quyn th, chc
tc, t sn, tin ti m hoc; nhng ci ti th h cng nhn nhng khng cho mnh l v
c n m khc nhng nhng ngi thng[6]. Chnh nhng bc tinh thn v i mi sng
gin d trong i t. Khng c g biu th ci tr c hp hi, nh mn bng thi mt anh
chng co giy t cho mnh l tn qu, hoc mt ch trc ph mi pht m khoe chu bo,
hoc mt vn s cn u tr tng mnh vo hng bt t m m ra kiu cch, khng t
nhin, gin d na.
Bn nng ng tr ca ta thm cn c n ni chng ta thng qun rng cn c mt i
sng thc sng ngoi ci i trn sn khu. V vy chng ta cm ci, hn hn lm vic,
khng phi sng cho chng ta, hp vi bn nng ca ta m c x hi tn thnh; chng ta
y nh nhng c gi gi may o ci cho ngi trong cu tc ng Trung Hoa (V tha nhn
tc gi y thng[7]).
-----------[1] Ngha l h tm kim ht hi ri.

Trang 49
[2] Sch Trang T, thin Sn Mc. (Goldfish)

[3] Sch Mnh T, thin Li Lu h. (Goldfish).
[4] Sch Mnh T, thin Co T thng. (Goldfish).
[5] Mt ngi n b nhiu ti li nhng sau n hn sa tnh, rt trung thnh vi Ki T, cho
nn c th phng.
[6] on nhng ci [quyn th, chc tc, t sn, tin ti] ti th h cng nhn nhng
khng cho mnh l v c n m khc nhng nhng ngi thng tht kh hiu, sch in sai
chng? (Goldfish).
[7] Cu cui trong bi th Bn n ca Tn Thao Ngc. (Goldfish).
3. NGO I, TA NH NGU N V N DT: LO T

Thc l ngc i, ci trit hc gio hot ca Lo T li sn sinh ra ci l tng cao thng nht v
ho bnh, khoan dung, gin phc v tri tc. Gio hun ca ng gm bn im: tr tu nn nh ngu
n, i sng nn n dt, x th nn nhu nhc v tnh tnh nn gin phc. Ngay n ngh thut
Trung Hoa, t thi , o tng n nhng li tn tng i sng bnh d ca tiu phu, ng ph, cng
khng th thot li trit hc m tn ti. Ngun gc ch ngha ho bnh ca Trung Hoa l do ci
quan nim chu nhn s tht bi tm thi i thi c thun tin, v do lng tin rng vn vt trong
v tr u tun ci lut vn hnh phn phc; do khng mt k no vnh vin chim c u th,
m cng khng c k no vnh vin u m bao gi.
----Ngi rt kho th nh vng,
----Ngi ni gii th nh lp bp,
----C ng th thng c lnh;
----Nhng yn tnh th thng c nng.
Vy c thanh tnh th mi vic s u vo y.
Bit nh vy ri th cn cnh tranh lm g na. Cho nn Lo T bo bc thnh nhn khng tranh vi
ai nn khng ai tranh c vi mnh, li bo: K hng h no m khng bt c k t, th ta xin
nhn k lm thy. Mt nh vn ngy nay c th thm vo cu : K c ti no m khng dng
mt thm h v th ti xin tn lm th lnh. Cho nn Lo T ni: Thin h c o th ngi ta
dng nga ko v ly phn; thin h v o th ngi ta nui nga chin ngoi thnh.
----Ngi nh xe gii khng xng ba ti trc[1],
----Ngi chin u gii khng gin d.
----K kho thng dch l khng tranh vi ch,
----Kho dng ngi l h mnh di ngi.
---- l ci c ca s khng tranh,
---- l ci kho ca s dng ngi.
Trang 50
---- l hp vi ch cng cc ca o tri.

C ci qui lut ng lc v phn ng lc ri, mi sn sinh ra ci cc th bo lc vi bo lc.
----Ai ly o m ph vua,
----Th khng dng binh m bc thin h,
----V vic nh vy thng hay tr v (ngha l dng binh bc thin h th li b thin h dng binh
bc li mnh)[2].
----Ch no ng qun th gai gc mc y,
----Sau cuc chinh chin tt mt ma.
----Vy kho thng ri (kho t mc ch cu dn) th thi i, m khng li dng thng li bc
ngi[3].
----Thng m khng khoe khoang,
----Thng m khng t khen,
----Thng m khng kiu cng,
----Thng v bt c d.
----Thng m khng bc ngi,
----V vt mnh th c lc suy,
----(Nu khng) nh vy (th) l tri o.
----Tri o th sm b tiu dit.
Ti c cm tng rng nu Lo T c lm ch tch hi ngh Verseilles[4] th ngy nay khng c
Hitler[5]. Hitler tuyn b rng ng v s nghip chnh tr ca ng tt c Cha ph h (nn ng
mi thnh cng mau nh vy). Ti cho rng vic gin d hn nhiu: chng c Cha no ph h c,
ch c Clmenceau ph h thi[6]. Ch ngha ho bnh ca Trung Hoa khng phi l ch ngha nhn
o m l ch ngha gio hot, c s khng phi l bc i m l mt th minh trit vi diu, cn
nhn tnh.
----Sp mun rt li, tt phi m ra ;
----Sp mun lm yu i, tt phi lm mnh ln ;
----Sp mun vt b i, tt phi lm dy ln ;
----Sp mun cp ly, tt phi cho ;
----Th gi l lm m nh sng i[7].
----Nhu nhc thng cng cng.
----C khng nn ra khi vc;
----Li kh ca quc gia, khng nn cho dn bit.
Thuyt v sc mnh ca nhu nhc, v l hiu ho s thng, v l n dt bao gi cng c li, th ti
cha thy ai c ging mnh m, su sc bng Lo T trong on . ng cho nc tng trng sc
mnh ca nhu nhc n c nh nh nh tng git xung m c c , n c ci tr v i ca
Lo T l lun lun tm ch thp m :
----Sng bin s d lm vua trm hang
----V n kho ch thp hn c;
----Nh vy n lm vua c trm hang.
Trang 51
(Giang hi s d nng vi bch cc vng gi, d k thin h chi, c nng vi bch cc vng).
Ch cc (hang) trong hc thuyt Lo T cn tr ci g rng, tng trng ci t cung ca m vn
vt, tc tng trng kh m hoc ging ci:
----Thn hang bt t
----Cho nn gi l Huyn Tn[8].
----Ca ca Huyn Tn
----L gc ca Tri, t.
----Dng dc nh cn hoi,
----Dng hoi m khng ht.
Ly ging ci i biu cho vn ha phng ng v ging c i biu cho vn ha phng Ty c l
khng phi l khin cng.
Jules Csar mun c lm ngi th nht trong lng, Lo T tri li, khng dm trc thin h
(bt cm vi thin h tin). Trang T cho rng ni danh l mt iu nguy him, v din { trong
on vn phng thch di y ch Khng T l hay khoe tri thc cng hnh vi ca mnh. Trong
b Trang T c nhiu ch ba t ra bi xch Khng T v lc Khng T mt ri m Trung
Quc thi xa cng khng c lut php tr ti hu hoi danh d ca ngi khc.
Khng T b vy gia nc Trn v nc Si[9], by ngy khng c cm n[10].
Quan i cng tn l Nhim li chia bun, hi:
- ng su{t cht?
Khng T p:
- Phi.
- ng s cht khng?
- S.
Nhim bo:
- Vy ti xin ging ci o bt t. ng Hi c loi chim tn l i. Loi chm chp, t tn
nhng vng v; bay cng on vi nhau, con trc con sau, chen ln nhau m u. Khi tin khng
con no tranh bay trc, khi lui khng con no li sau; khi n khng con no dm n trc, i
nhng tha. Cho nn loi c sng yn n trong hng, ngi ngoi khng hi c n, m
n trnh c ho.
Cy thng th b n trc. Ging nc ngt th b cn trc. ng c { trang im tri thc lm cho
Trang 52
bn ngu phi s, sa ci thn lm r k xu xa. ng rc r nh gi cao mt tri mt trng m i,

cho nn khng trnh c ho.
Khng T p:
Li ng dy tht hay!. Ri t chi s giao du, b c t, trn trong mt ci chm ln (ch hoang
vu), lm ly o cu o ct m bn, hi ht cy th, cy lt m n, nhp by vi n th, n chim m
th chim khng ti.
Ti lm mt bi th tm tt t tng o gia nh sau:
----C ci sng sut ca s ngu mui.
----C ci thanh nh ca s ho hon.
----C ci c xo ca s tr n.
----C ci hu ch ca s n c.
My cu chc lm cho nhng c gi theo o Ki T nh li li Thuyt gio trn ni. V chc h
cng cho rng u v hiu lc nh nhau. Lo T cn bo k ngu c phc v h l nhng k sung
sng nht i. Trang t theo ci thuyt Ngi rt kho th nh vng, ngi ni gii th nh lp
bp v khuyn ta phi ling b ci tr (kh tr). Th k th tm, Liu Tn Nguyn t tn cho mt
ngn ni gn ch ng l Ni Ngu (Ngu Sn) v dng sui ni l Sui Ngu (Ngu Kh). Th k
mi tm, Trnh Bn Kiu c mt cu danh ngn: Thng minh kh, h kh, do thng minh m t
c h li cng kh. Trong vn hc Trung Hoa c nhiu cu tn tng s ngu n nh cu .
Ngi M c cu: ng nn tinh ranh qu (Dont be too smart), cng l ci ngha: ngi i tr
thng c v nh ngu.
V vy m trong vn ha Trung Hoa ta thy hin tng l lng ny l bc i tr pht sinh lng hoi
nghi i vi mnh cho rng v kh tt nht trong cuc tranh u trn i l tn sng s ngu n v s
n dt. T ci thuyt kh tr ca Trang T n s tn sng k ngu ch c mt bc ngn, v trong
vn chng cng hi ho ca Trung Hoa ta thy hnh nh ca nhiu ngi hnh kht, nhiu nh n
dt bt h, nhiu nh s in, hoc nhng o s k d, nh trong tp Minh Liu t du; ton l
phn nh quan nim tn sng k ngu n c. Khi mt nh s in lam l c coi l tng trng cho
ci tr tu rt cao, ci t cch rt qu, th trong ci bn m l ci i ny, ta bng tnh ng; trong s
tnh ng c ci { v lng mn hoc tn gio n a ta vo cnh gii o tng ca th.
K ngu c hoan nghnh, l mt s thc khng chi ci c. Ti tin rng phng ng cng
nh phng Ty, ngi ta ght nhng k tinh ranh qu trong s giao thip. Vin Trung Lang k l
do ti sao my anh em ng u thch gi bn tn gia bc cc ngu nhng trung tn. Chng ta c nh
li tn bn b ca mnh ri kim sot xem c phi nhng bn ta mn khng phi l nhng ngi ta
trng v ti khn lanh, v nhng bn ta trng v ti khn lanh khng phi l nhng ngi m ta mn.
Chng ta thch mt tn gia bc ngu n v hn ng tin hn, i vi hn ta khng cn phi phng.
Nhiu ngi n ng khn khng mun ci ngi v tinh lanh qu m nhiu thiu n khn cng
vy, khng mun c ngi chng tinh lanh qu.
Trong lch s Trung Hoa c nhiu ngi in, hoc in tht hoc gi in m c ni danh, c
Trang 53
ngi ta knh yu. Nh ho s M Ph, c ln bn l phc ti ly mt phin , gi phin l ng

Nhc, v vy m c danh hiu l ng M in. ng ta vi Ngh Vn Lm[11], mt ha s danh ting
i Nguyn u m s sch s. Li nh thi s in ni danh, ha thng Hn Sn, u b, chn
khng, i li cc ngi cha, lm mi vic lt vt trong ci nh khi (nh bp ca cha), xin cm tha
canh cn m n v lm c nhng bi th bt h vit ln tng cc nh khi. V ha thng in
c ngi Trung Hoa i m nht l ha thng T in[12], cng gi l T Cng (ng T); i ng
sau c ngi ta chp thnh mt chuyn di gp ba b Don Quichotte m vn cha ht. ng sng
mt i ma thut, lm thuc, say ru, v nh c thn lc, c th cng mt lc xut hin hai ni
cch nhau c trm dm. Miu th ng hin nay H Bo, trn b Ty T H Hng Chu. Nhng
thin ti lng mn, v i, th k mi su v mi by, nh T Vn Trng, L Trc Ng, Kim Thnh
Thn (ng ny t t tn hiu l Thnh Thn[13] l v, theo ng, ng lc ng sanh ra i, miu th
Khng T trong lng bng pht ra mt ting th di b mt). Tuy cc v cng l nhng ngi bnh
thng nh chng ta nhng b ngoi c nhng c ch tri hn thi thng, cho nn ngi i gi l
cung.
----------[1] Theo Lm Ng ng. C ngi hiu cu l: ngi tng gii khng dng v lc.
[2] Theo Lm Ng ng. C ngi hiu cu l: s thy c kt qu tt p.
[3] Cng theo Lm. C ngi hiu l: khng dng sc mnh.
[4] Nm 1919, sau th chin th nht.
[5] Sch ny vit nm 1936, 1937.
[6] mun ni: Clmenceau i din cho Php hi ngh Verseilles, yu sch qu ng, bt c bi
thng qu nng, nn dn tc c bt bnh m Hitler d li dng s bt bnh .
[7] Cng theo Lm. C ngi hiu l: Th gi l nh sng huyn vi, hoc: Th gi l su kn sng sa.
[8] Theo bn ting Hn th Lm dch l Mysterious female: tc Ging ci Mu nhim. M ca Vn vt.
C ngi cho Huyn Tn l tn ring ca o, tr ci th h khng ca o.
[9] Si: trong b Trang t, thin Sn mc, c Nguyn Hin L phin m l Thi. (Goldfish).
[10] Nguyn vn: ho thc l nu nng.
[11] Sch in l Ngh Vn Lm, ti sa li thnh Ngh Vn Lm. (Goldfish).
[12] Hn Sn thuc i ng, T in thuc i Tng. (Goldfish).
[13] Thnh Thn ngha l ting th di ca Thnh (Khng T).
Trang 54
4. TRIT HC TRUNG DUNG: T T

Ti bit rng mt trit l ch trng v u nht nh lm cho ta mun trnh mt i sng qu phin
phc, trnh nhng trch nhim qu ln lao v do lm gim ci lng ham hot ng ca ta i.
Nhng mt khc, ti cng ngh rng con ngi thi i ny cn ci lung gi mt m ca mt trit l
ngo ngh, bn i, n ch c li cho chng ta, ch khng c hi. Ci huyn thoi tn b gy ra bit
bao hot ng ph phim, v ch; m trong bn cht chng ta li c qu nhiu xung t sinh l n y
ta ti s hot ng thnh th d c cao ch ngha bn i th n cng khng c th lu hnh
trong i chng c u, ta ng lo iu . Ngay Trung Hoa, trit hc ca o gio hp vi bn
nng con ngi nh vy, li pht trin trong my ngn nm ri, m a s ngi Trung Hoa vn sng
vui v, vn ham danh, ham quyn, vn quyt tm phng s T quc. Phi c vy, i sng mi duy tr
c. Khng, ngi Trung Hoa ch khi no tht bi ri mi c ci tinh thn bn i, c tm hn thi s;
cn phn ng h vn l nhng din vin rt c lc. nh hng ca o Lo ch gim ci mc
khn trng trong i sng thi, v trong nhng thi gp thin tai, nhn ho, n gip cho ta tin
tng rng lut phn phc, lut tc ng v phn ng, rt cc s em li s cng bng cho mi
ngi.
Trong t tng ca Trung Hoa c mt trit hc tng phn vi trit hc v u, trit hc t nhin,
phng lng . i lp vi trit hc ca phi t nhin, c trit hc ca phi x hi[1]; i lp vi o
gio, c Khng gio. Nu cho rng o gio v Khng gio ch l hai quan nim mt tiu cc, mt
tch cc v nhn sinh quan th theo ti, khng phi ch dn tc Trung Hoa l c hai trit hc , v
bn tnh ca nhn loi u c sn hai khuynh hng . Chng ta mi sinh ra u c mt phn
hng theo o gio, mt phn hng theo Khng gio.
Theo o gio th kt lun hp l l phi v ni n, bt chc li sng v u ca tiu phu hay ng
ph, m lm cha trong rng xanh nc bic, tm hn hon ton an tnh. Nhng trit hc lnh i
khng c phong ph.
Cn c mt trit hc phong ph hn, trit hc nhn tnh, v con ngi l tng ca Trung Hoa l
ngi khng trn i, trn x hi m vn gi c bn tnh, thin chn ca mnh. K no cn phi
lnh ni thnh th m vo ni mt mnh, th k l mt n s tm thng. Bc i n s l n s
gia th. V t lm ch c mnh ri, khng s b hon cnh chi phi na. Cho nn nh s no
tr v x hi, n tht, ung ru, giao thip vi n b m linh hn vn trong sch th mi tht l v
Cao tng. Vy c th dung ho c hai trit hc trn. S tng phn ca Khng gio v o gio
ch l tng i, v c hai u l cc oan, v gia c giai on trung gian.
Ci li sng in hnh cao nht l li sng trung dung m T T, chu ni Khng T dy cho ta.
Cha c mt trit hc no tm c mt chn l thm thu{ nh hc thuyt Trung Dung, mt hc
thuyt ch cho ta sng mt cch iu ho gia hai cc oan. Ci o l nh nhng t ti mt s
qun bnh gia ng v tnh, to nn l tng ca mt hng ngi khng khinh danh m cng trng
s n dt, hot ng mt cch va phi m lm bing cng va phi, khng ngho n ni khng tr
ni tin mn ph, khng giu n ni c th khng m n hoc c th lun lun gip bn b mt
cch va { c, chi n nhng ch tiu khin hoc cho ngi thn nghe, chi c
nhng ch thu thp t mn trang hong trn mt ci t, c sch nhng khng c qu nhiu,
nghin cu nhng khng thnh mt chuyn gia, vit vn nhng c hai bi th nh bo gi tr li mt;
Trang 55
tm li l l tng ca mt li sng trung bnh, mt li sng kin ton nht m ngi Trung Hoa tm
ra c. L tng c L Mt Am t rt kho trong bi Bn bn ca (Bi ca Mt na, mt na)
di y:
----Ti thy gi na kip ph sinh ny ri.
----Ch na c cng dng v bin.
----C hng na tui tri ri mi cm c ht ci vui nhn nh,
----Trong mt th gii rng ri trin khai gia tri v t.
----Sng ni na thnh th na thn qu,
----C vn tc na ng ln ni, na ng xung sng.
----Na c sch, na lm rung, na bun bn,
----Na l k s, na l b con vi bnh dn.
----C nhng dng na nh na th;
----C ngi nh na p na xu;
----Qun o na mi na c,
----Thc n na phong na kim,
----Ngi na kho na vng,
----V na cht phc na khn lanh.
----Tm tnh ti na Pht na Thn tin,
----Tn tui na vinh hin na ti tm.
----Mt na ngh ti Tri,
----Cn mt na lo vic nhn gian,
----Na tnh vic rung, lm li cho i sau,
----Na ngh ti lc thnh lnh chu Dim Vng.
----Ung ru na say mi th,
----Ngm hoa th bn khai mi p.
----Thuyn ging na bum mi khi lt,
----Nga gh na cng mi yn n.
----C khng y mt na th mi c thm,
----C qu mt na th ho chn v lo lng.
----Cuc i trm nm na vui na kh,
----Th hng mt na l thch ng hn c.
em ci trit hc lnh i ca o gio dung ho vi ci trit hc tch cc ca Khng gio th thnh
mt trit hc trung dung. Con ngi sinh gia khong trn th chn thc v thin ng h o,
th theo ti, li sng vn l hn c v cn nhn tnh hn c, mc du ngi phng Ty c th cho
l bt mn v h c mt quan nim rt tn b. Chng ta nhn rng loi ngi cn c mt s siu nhn
nh cc nh thm him, chinh phc, pht minh, cc v i tng thng, i anh hng thay i tin
trnh ca lch s; nhng chng ta cng phi nhn rng ngi sung sng nht l ngi c cht t
c lp v kinh t v lm c cht g, mt cht g thi, cho nhn loi, c x hi bit tn tui mt
cht thi, ng nhiu qu. Chng ta phi sng trn ci trn th cng nn ko trit hc t chn tng
my xung mt t ny mi c.
Trang 56
-------------[1] Tc phi lo cho i, phi x th ca o Nho, ch khng phi phi x hi theo ngha ngy nay. 5.
MT NGI YU I: O UYN MINH
Nh ta thy, s dung ho hai quan nim tiu cc v tch cc v nhn sinh to c mt trit hc
iu ho, trit hc Trung dung. Qu hn na l n cn to c mt nhn cch iu ho, mc ch
ca mi nn vn ha v gio dc. V chng ta nn ch rng mt c tnh iu ho th yu i, coi i
l mt cnh hoan lc.
Ti thy kh t c tnh cht ca lng yu i , vy xin mn mt v d, xin k i sng ca mt
ngi thc l yu i. V ti ngh ngay ti o Uyn Minh[1] m ai cng nhn l mt thi ho bc
nht v nhn vt hon m, iu ho nht trong truyn thng vn hc Trung Hoa.
Khng h lm mt v quan ln, khng c quyn uy, khng c s nghip no c tr mt tp th mng
v vi ba thin tn vn, m ng chiu sng c kim nh mt ngn uc ln, v c cc vn nhn thi
s coi l tiu biu cho mt nhn cch cao qu nht. Trong i sng v trong phong ca ng c mt
s gin phc lm cho ta phi knh phc, ri t xt mnh m thy thn.
Ngy nay ngi ta coi ng l mt kiu mu yu i hon ton v tuy ng phn khng nhng dc vng
trn tc nhng vn khng lnh i m li khin cho tht tnh iu ho c. Gn hai th k, ch
ngha lng mn trong vn hc v trit hc nhn tn ca o gio phi hp vi trit hc tch cc ca
Khng gio mi sn sinh c mt nhn cch nh vy. Trong con ngi ng, ta thy trit hc tch
cc mt tnh cch t mn t i, trit hc lnh i mt tnh cch chng i chua cht, v ln u
tin, s minh trit ca loi ngi t ti mc thnh thc hon ton trong mt tinh thn tro lng m
khoan ho.
Theo ti, ng i biu cho ci c cht k d ca vn ha Trung Hoa, tc mt tinh thn va trng tnh
dc va ngo ngh, va trng linh tnh m khng kh hnh, trng vt cht m khng say m nhc
dc, iu ho c tht tnh v tm linh. V trit gia l tng l ngi bit ngm ci p ca ph n
m khng th tc, yu i nhng khng qu , coi s thnh cng v tht bi ch l h o, c th
thot li c nhn sinh m khng cu th n. V ng t c s iu ho tm linh nn khng
c mt cht g xung t ni tm, v i sng ca ng t nhin nh th ca ng vy.
ng sinh vo khong cui th k th t, chu bn i mt hc gi danh ting[2]. ng c ng thng
mi sng khing mt ng gch li mt ni khc ri chiu li khing tr v ch c, vn ng c
th cho khi lm bing. Hi tr, nh th ngho, cha m th gi, ng lm mt chc quan nh chu
qun, c t lu t quan v cy rung, vt v m mang bnh. Mt hm ng ni vi thn thuc bn
b: Nu by gi ti i n ca do c tin sa sang vn tc th c nn khng?. Mt ngi bn
nghe c li , tin c ng lm chc tri huyn Bnh Trch. ng v thch ung ru, nn ra lnh
rng rung trong huyn phi trng la np ht, nhng v ng thy nh vy qu ng, xin ng, ng
mi bng lng cho mt phn su s rung c trng nhng ging la khc. Sau, nhn trn qun sai
mt vin c bu[3] n huyn, nha li trnh vi ng nn eo ai ra n, ng than: Ta c th no v
nm u go (tc s lng) m phi khom lng nh vy, ri tr o mo cho triu nh, vit bi ph
danh ting Qui kh lai t. T ng sng i nng phu, my ln ngi ta vi ra lm quan, ng u
c tuyt. Nh ng vn ngho nn ng sng vi dn ngho; trong mt bc th gi cho con, ng c ln
Trang 57
n hn rng con lam l, lm nhng cng vic chn lm tay bn. C ln ng cho mi a nh con
mt nng phu li gip nhng vic lt vt nh gnh nc kim ci cho con ng, ng dn con ng nn
i i vi n cho t t v n cng l con ci ca ngi ta.
ng ch c mi nhc im l ham ung ru. Bnh thng sng i c c, rt t giao du, nhng
ni no c by ru th d chng quen thuc ch nhn, ng cng ngi vo tic. C lc ng lm ch
nhn i khch, khi bt u say, ng t khch: Ti say, bun ng ri, xin mi ng v. ng c mt
cy n cm t ht dy. Th nhc kh thi c , ch khi no tm tnh tht bnh tnh khoan thai, nn
nh vi ting th mi hp. Trong tic ru hoc lc no cao hng, ng m cy n khng dy m
v v, vut ve, v ni: Hiu th chi n th cn g phi kh nhc gy ln thnh ting?.
ng khim tn, gin phc, c lp, rt thn trng trong s kn bn. Khi Vng Hong lm chc phn
quan[4], ngng m ng lm, mun kt giao vi ng, nhng khng bit lm cch no c. ng
thng ni mt cch rt t nhin: Tnh ti khng thip th, v au nn khng i u, ch khng phi
lm cao cu danh u. Vng Hong phi lp mu vi mt ngi bn c gp ng; ngi
bn mi ng i ung ru, i c na ng th ngng li, vo ngh mt ngi nh mt, by
ru ta ung. o Uyn Minh vui v ngi ung; Vng Hong np sn gn nn tin ra cho
ng. ng cao hng, chn th chn tc ti ht ngy, qun hn ci vic li chi nh bn. Vng Hong
thy ng khng c dp i, ku k t hu lm cho ng mt i; bn ny mun bit dp di ngn to
nh c no, ng dui ngay chn cho h o. T Vng Hong mi ln mun gp ng th phi n
bn b rng hay b chm, i ng i qua. Mt hm bn b nu ru, ng lt ngay chic khn trn
u ra lc ru, lc xong li qun ln u.
Hi ng chn ni L Sn, ti ni c mt nhm nh tu hnh ni danh trong phi Thin tn, lp mt
phi gi l Bch Lin X, m ngi ch tr l mt v hc gi[5]. V ny mun ng v Bch Lin X, mt
hm mi ng li d tic; ng a iu kin l trong tic phi c ru. iu kin tri vi gii iu
ca o Pht, ch nhn n ng nh phm gii. Nhng n lc ng mi ng v X th ng cau my
m b ra v; trong khi mt i thi nhn l T Linh Vn vn ng cch c v X m vn b
t chi. Nhng v ch tr Bch Lin X vn khng gin ng, ln khc mi ng li ung ru vi mt
o nhn, bn thn ca mnh. Th l tam gio. o Uyn Minh i biu Nho gio, v thin s c li
th rng khng khi no i qua mt chic cu n na, nhng mt ln ng tin o Uyn Minh v o
nhn, qua cu lc no khng hay. Khi hay ri th c ba ph ln ci. Cu chuyn v sau lm ti
cho nhiu ho s. V n tng trng cho ci vui v, ci hnh phc ca ba v tr gi v t v l, m
cng tng trng cho s ho hp ca tam gio nh tinh thn hi hc.
i ng nh vy, v t, t do, khim tn, gin phc, l nng phu m l thi s, minh trit m vui v.
Trong tp th nh ca ng t th ung ru v th in vin, trong ba bn thin tn vn ngu hng
m vit, trong mt bc th gi cho cc con, trong ba bn bi vn t (mt bi ng t t mnh) v mt
li di chc cho con chu, chng ta thy ng c thin ti cm c v t c mt li sng iu ho,
thin ti ti ci mc hon ton t nhin, bnh d m t xa ti nay cha ai t c. Bi ph Qui
kh lai t di y, vit vo thng 11 nm 405, khi ng quyt nh t chc tri huyn, biu hin
c tnh cm v thin ti ca ng.
-------------QUI KH LAI T
Trang 58
----i v sao chng v i?

----Rung hoang vn rm, cn chi khng v?
----em tm hnh kia sai khin,
----Cn ngm ngi than vn vi ai?
----n nn th s ri,
----T y cn li, bit thi mi l.
----Li i lc cha xa l my,
----Nay khn ri chng di nh xa,
----Con thuyn thun no gi a,
----Gi hy hy o, thuyn l lng cho.
----Hi hnh khch li no i ti,
----Bng mp m tri mi rng ng;
----Min qu no bc[6] xa trng,
----Chn hm h bc, ng mong ti nh.
----Chy n ch nm ba y t,
----ng ch ng my a tr con;
----Rm r bao xm con con,
----My cy tng cc hy cn nh xa.
----Tay dt tr vo nh mng r,
----Ru u sn cha y v;
----Thot ngi tay nghing h,
----Ci nom sn trc thp tho my cnh.
----Ngi giu ct mt mnh trc s,
----Kho cng hay va ch rung i.
----Thm vn do th hm mai,
----Ca d c, vn then ci nh khng.
----Chng gy do quanh vn li ngh,
----Ngm cnh tri khi gh trng ln:
----My n my m t nhin,
----Chim bay mi cnh quen li v.
----Bng chiu ng bn b bt ngt,
----Quanh gc tng ta mt thnh thi;
----T y v thc v ri,
----Thi xin t tuyt vi ngi vng lai.
----V ta vi i chng hip,
----Cn chi m giao thip vi ai?
----Chuyn tr thn thch my ngi,
----Bn cng n sch khi vui bun.
----Ngi lm rung n tn hi chuyn,
----Ti xun ri, sp n vic ta;
----Hoc truyn sm sa cn xa[7],
----Hoc khi ng nh thuyn ra coi ng.
----Di khe n nc vng un o,
----Bn ng kia g ko gp ghnh;
----C cy mn mn mu xanh,
Trang 59
----Sui tun rc rch bn ghnh chy ra.

----Ngm mun vt ng ma ti tt,
----Ngn cho ta thi trt gi ri;
----Thi cn my ni i,
----Kh lu sao chng phng hoi[8] t nhin?
----C chi ngh thm phin tc d,
----i u m tt t vi chi?
----Giu sang chng thit g,
----Cung tin cha d hn g[9] ln chi!
----Chi bng lc chiu tri m ,
----Vic in vin vt v m vui,
----Ln cao ht mt ting di,
----Xung dng nc chy ngm vi bn cu.
----Hnh th ny mc du to ha,
----Ti lc no ht c th thi,
----Lng ta ph vi mnh tri,
----ng ng chi na, c vui v hoi!
--------------------------------------T LONG dch
C ngi cho rng o Uyn Minh ch trng lnh i, nhng khng phi vy. ng lnh chnh tr
ch khng lnh i. Nu ng l mt nh lun l th ng xut gia lm ho thng ri. Nhng ng
yu i lm nn khng mun lnh i. ng coi tnh v chng, cha con khng phi l h o; nhng
cnh l r trong vn ca ng, my gc tng m ng thch kia, cng khng phi l nhng vt h o;
v ng l ngi cn tnh hp l cho nn ng quyn luyn vi ngi v vt. Do thi yu i, thi
tch cc m hp l , ng mi cm c mt s iu ho c bit n biu hin trong thi ca ca ng.
ng sinh trn ci trn, thuc v ci trn, cho nn khng lnh ci trn m mun:
----lc chiu tri m ,
----Vic in vin vt v m vui,
----Ln cao ht mt ting di,
----Xung dng nc chy ngm vi bn cu.
ng vui v tr v cnh in vin gia gia nh. Nh vy kt cc l mt s ho hp vi thin nhin,
vi i sng, ch u phi l mt s phn khng.
-------------[1] Thi s cui i ng Tn (364-427) tn l Tim, t l Uyn Minh, bit hiu l Ng Liu tin sinh,
ni ting v nhiu bi th in vin v cc bi tn vn ngn, li rt bnh d, t nhin m t thm
trm. Ngi ng thi tng ng Tnh Tit tin sinh, v phc ng l cao khit.
[2] Tc quan i t m o Khn.
[3] Mt chc li nh i thu thu.
Trang 60
[4] C sch chp l Th s.

[5] Tc S t Tu Vin. (Goldfish).
[6] C bn chp l no trc. (Goldfish).
[7] L ci xe c trang sc.
[8] L th lng.
[9] C bn chp l hn kz. (Goldfish).
Trang 61
CHNG VI: LC TH I
1. VN HNH PHC
i, ta c th hng th c nhiu th lm: ta hng th ci bn thn ca ta, hng th
i sng gia nh, hng th cy c, hoa l, my rng, dng nc un khc, ngn thc cun
cun, v thin hnh vn trng trong v tr; ngoi ra ta cn hng th thi ca, ngh thut, trm
t, tnh bn, m o, sch v, nhng ci ny u l nhng hnh thc cm thng ca tm hn.
C nhng lc th d thy nh mt ba n ngon, mt bui hp vui v, mt bui on t trong
gia nh, mt bui do xun; c nhng lc th khng hin r nh thi ca, ngh thut, trm t.
Nhng ti khng th phn bit c lc th ra lm hai loi tinh thn v vt cht, v ti khng
tin rng s phn bit nh vy l ng v cng v mi khi ti mun phn bit th ti thy lng
tng. Chng hn khi thy mt bn ngi gi tr, trai gi vui v n trn bi c trong mt cuc
do cnh thin nhin th trong ci vui ca h, phn no thuc v vt cht, phn no thuc v
tinh thn? Ti thy mt em nh ln trn bi c, mt em khc kt bng, b m chng n mt
ci bnh, mt ng ch hay ng bc ca chng ct mt tri to v thm tho, cn ba chng
th nm ra ng my tri, ng ni ca chng ph ph ng iu. u c ngi quay da ht v
ting nhc ho ting sng vng vng a li. Bao nhiu ci vui, ci no l vt cht, ci no l
tinh thn? Phn bit ci th n ung hoc ngm cnh vi ci th ngm th, c phi l mt vic
d khng? Nghe nhc c phi l mt ci th cao thng hn ht thuc ngon khng? M ngi
ta vn cho th trn l th tinh thn, th di l vt cht. Vy theo ti s phn loi nh vy m
h, kh hiu, lm ln. N cn c vo mt th trit hc phn bit tinh thn v nhc th m
khng nghin cu k nhng hoan lc ca ta.
Ti cho mc ch chnh ng ca sinh hot l s hng th; c l gi nh c phn qu
ng chng? Gin d qu nh? Vng, v n nh vy y. Ti cn do d khng mun dng
ting mc ch v ting hm ci ngha b buc, gng sc, m hng th ch l mt thi
rt t nhin. Vn m mi ngi t ra trn ci i ny khng phi l lm sao c gng
t c mc ch ca i sng m l lm g trong ci khong i ngi trung bnh l nm,
su chc nm ny. T chc i sng ra sao tm c nhiu hnh phc; vn rt
thc t ch khng c tnh cch siu hnh hc.
Mc khc ti ngh rng nhng trit gia no tnh gii quyt vn mc ch ca nhn sinh l
mc vo ci tt l lun sai v nguyn tc v ng l phi chng minh rng i ngi c mc
ch th cc nh li gi nh rng n c mc ch. Vn m cc nh t tng phng
Ty bao ln em ra tranh lun, s d c coi l quan trng c l do nh hng ca mn
thn hc; v ni mt iu l ngi ta rn gii quyt n, ci nhau v n, lng tng v n, cng
cho ta thy rng n ho huyn, khng sao gii c. Nu i ngi qu thc c mc ch
th c u mc ch li m h, kh kim n nh vy.
Ngi ta c th t vn theo hai cch: mt l mc ch c Thng quyt nh
ri, hai l n do con ngi la chn ly. Ti khng xt quan nim th nht v ci m cho l
ch ca Thng , nht nh l do c chng ta ngh ra, chng ta tng tng rng
Thng c ngh ; v li nu Thng c mt ch no th lm sao m tr khn ca
phm nhn chng ta c th on c. L lun ci kiu (em ngh ca ta gn cho Thng
) th kt qu l s coi Thng nh mt vin Thng s trong qun i ca chng ta,
bin Thng thnh mt v i quc cung nhit hn chng ta na. Ta quan nim Thng
nh vy th Thng khng th nh mt thin vn cho th gii hoc chu u c,
Trang 62
m ch c th nh mt thin vn cho t quc thn yu ca chng ta thi. Thng lun

lun mit uns ch khng th mit ihnen[1] c. Nhng khng phi ch c ngi c l
ngh nh vy; ngi Php, ngi Anh cng cho rng Thng ng v phe mnh na.
V quan nim th nh, tranh im khng phi l mc ch i sng ra sao, m l mc ch
i sng phi ra sao; vy y l mt vn thc t ch khng phi siu hnh. Mi ngi
a kin, a tr giai (tc thang gi tr: chelle des valeurs) ca mnh ra. V tr giai ca mi
ngi mt khc nn chng ta ci nhau.
Ring phn ti, xin nguyn ch thc t thi, khng dm mong lm mt trit gia cao siu. Ti
khng nh trc rng i ngi phi c mt mc ch, mt ngha. Nh Walt Whitman
ni: C nhn ti ra sao th ti mn nguyn nh vy. Ti cng mn nguyn rng c sng
c l vi chc nm rng vn vt tn ti. Xt di gc cnh th vn ho ra gin d l
lng v ch c th c mt gii p. Mc ch i l g, nu khng phi l hng lc?
K d thay, vn hnh phc, vn hng lc c cc trit gia phi tn gio rt quan tm
ti m li b cc t tng gia Ki T hon ton khng bn ti. Cc nh thn hc khng thc
mc v hnh phc m v s cu ri; ting cu ri nghe sao m bi thm, v sao m cay
ng. o Ki T m ngi ta cho l hi th ra ca hai th gii hp hi (th gii La M v
th gii Hy Lp) ngy nay cn gi c c tnh m nhn mnh vo s quan trng ca
cu ri. Th l ngi ta em s sng st thay vo s sng; v nu chng ta khng cm thy
rng chng ta sp cht n ni th ti sao li qu lo v s cu thot nh vy? Cc nh thn hc
ch lo n cu ri m quan tm t ti hnh phc, n ni khi bn n tng lai ch c th tr
cho chng ta mt cnh Thin ng m h; v nu chng ta hi h ln Thin ng con
ngi s lm g, hnh phc trn s ra sao th h tr li bng nhng rt i hoang mang,
chng hn trn Thin ng chng ta s c bn o trng v ht thnh ca. t nht Mahomet
(v Thnh sng lp Hi gio) cng cn t cho ta c mt cnh hnh phc v lai c ru ngon,
tri ngt, c nhng thiu n a tnh, tc en v mt to, v cnh bn phm tc chng ta cn
c th hiu c. Chng no m cnh Thin ng khng linh ng hn, hp dn hn, th
khng c l g li b ci kip trn ny hng n. Di g b mi bt bng. Khi ti la ni
i ngh mt trong v h, ti phi hi v ni ti mun ti. Nu S du lch tr li mt cch
m h th ti nh cn hn, i m lm chi? Ln c Thin ng, chng ta cn phi gng
sc t ti s hon thin na khng? (Ti chc rng nhng ngi tin s tin b, s gng
sc bo s c). Nhng chng ta hon thin ri m (c vy mi ln c Thin ng) th
lm sao cn ton thin thm c na? Hay l chng ta s khng m do chi? Nu vy th
ti sao khng tp khng v do chi ngay t di trn ny i?
Nu chng ta cn c mt quan nim v v tr th xin ng thu hp v tr vo ci bn thn ta.
Nn m rng n ra mt cht, rn cho n bao gm tt c vn vt, c , cy, cm th. Trong v
tr c mt k hoch (ti rt nghi hoc ci ting k hoch ny, cng nh nghi hoc ting mc
ch, nhng xin tm dng n) v c mt s an bi no , v chng ta c th c mt quan
nim no v ton th v tr, v a v chng ta trong v tr, mc du quan nim ca ta
thiu tnh cch cu cnh, chung cc. Quan nim phi t nhin v chng ta l mt b phn
trng yu ca v tr, v khi cht chng ta li tr v vi t nhin. Khoa thin vn, khoa a
cht, khoa sinh vt v lch s cung cp cho ta nhiu ti liu gip chng ta ng qu vi
vng i ti kt lun. Nu theo quan nim a v ca con ngi c gim i t nhiu th cng
khng phi l iu ng quan tm ti. Min l chng ta c mt a v l ri; lc , sng
ho hp vi thin nhin chung quanh, con ngi s c c mt quan nim hp l v nhn
sinh.
Trang 63
2. HNH PHC CA TA THUC V CM GIC

Hnh phc ca con ngi l vn sinh l. Quan nim c tnh cch tuyt i khoa hc. S
c gi khng hiu, ti xin ging thm: hnh phc ca ta thuc v cm gic. Cc ngi theo
ch ngha tinh thn chc chn khng hiu ti; ngi theo ch ngha tinh thn vi ngi theo
ch ngha vt cht khng khi no hiu c nhau v khng cng chung mt ngn ng hoc
dng chung mt ting tr hai vt khc nhau. Vy trong vn ny ta ng hng ngi
theo ch ngha tinh thn la gt ta m ri nhn rng ch c hnh phc v tinh thn mi thc l
hnh phc. D c n h m nhn i na th cng phi ni thm ngay rng: mun cho tinh thn
khoan khoi, cn c iu kin l ni tit phi hot ng iu ho . i vi ti, hnh phc
trc ht l vn tiu ho, phn ln thuc v rut. Mun bo v nhn cch, thanh danh ca
ti, khi tuyn b nh vy, ti phi dng mt v Vin trng mt Vin i hc M lm ba h
thn. V Vin trng mi ln khai ging thng ni vi sinh vin mi v nh vy: Ti
mun rng cc anh nh hai iu ny: c Thnh kinh v coi chng bnh bn. Ni c cu
phi l mt bc lo thnh minh trit c thin ti! Rut ta m hot ng iu ho th ta sung
sng, khng th ta kh s. S tnh ch c vy.
Bn v hnh phc ta ng lc li vo khu vc tru tng, c nhn thng vo s thc v tm
xem nhng lc no chng ta tht sung sng. Trn th gii ny, hnh phc rt thng rt c
tnh cch tiu cc: khng au kh, khng b s nhc, khng c bnh tt. Nhng cng nhiu khi
n tch cc, v lc ta gi n l hoan lc. Chng hn, i vi ti, nhng lc nh vy l
nhng lc tht sung sng: ng mt m thng gic, sng dy ht khng kh y phi, v
mun ht v cho tht su; lc ti cm thy nh nhng, nh c ci g lu thng ngoi da
v bp tht ni ngc, v ti khoan khoi mun lm vic; hoc tay cm ng iu, chn gt ln
mt chic gh, thuc chy t t trong ng iu; hoc mt ngy h i chi, kht kh c c,
bng gp mt dng sui trong m ch nghe ting n rc rch cng thy khoi ri, chy li,
ci giy ra, dm chn trong dng nc mt, th tuyt; hoc sau mt ba n tht ngon, ti ng
mnh trong mt chic gh bnh, chung quanh khng c mt ngi no m ti ght c, cng
nhau mn n bng qu, v mc ch.
Trng nhng cp gi mn mn ca con ti, nghe ting bi b ca chng, ti thch; nh vy tnh
yu ca ti thuc v tinh thn hay th cht, ti khng th bit c. C ai yu v v tinh thn
m khng v th cht khng? C ci g n nng cao tm hn ph n ln trong cc trang
sc nh son, phn, y phc v mt thiu n khi t im nhan sc, cm thy mt s bnh tnh,
mt s qun bnh trong tm hn m hng ngi theo ch ngha tinh thn khng nhn ra c.
Chng ta c mt th xc th nh ci g m t c nhng cm xc cao c, p nht, nu
khng phi l nh gic quan? V cm xc, thnh gic hoc th gic, khng c ci g l o c
hay bt o c. C th rng nu ta khng cm c nhng ci vui tch cc trong i th phn
ln l do t dng n gic quan m gic quan nht i.
Nhng ti bn ci v vn lm g? Ly ngay nhng th d c th trong s nhng ngi
yu i, xem h t nhng pht vui ca h ra sao, s thy nhng ci vui lin quan mt thit
n thnh gic, khu gic, th gic ra sao. y l mt on Thoreau[2] t ci m cm rt cao
ca ng khi nghe ting d ku:
Trong khu ni ny, u cng nghe ting d ku. Ti thch mt con ku thi. N gi cho
ti mt s minh tr gi gin, vt tt c nhng t tng th tc; m gia ma h nng nc, n
c ci mt m ca ma thu. N ni vi chim: Cc em nh con nt, tu hng m ru rt; Thin
Trang 64
nhin mn cc em m ni, cn ta y, l ting ni ca kin thc thnh thc. Bn ma khng

xoay chuyn v ta, m ta ru ng bn ma.
Cc con d ca nh vy, vnh vin, di chn c. Minh trit m bnh tnh, ting ca ca n c
tnh cch bnh n ca tn vn. N khng ung ru m ung sng. Thi k p trng qua ri,
khng b luyn i kch thch ngm na, n ca tng Thng , vnh vin hng lc Thng
. N ng ra ngoi s chuyn bin ca bn ma. Ting ca ca n bt bin nh chn l. Ch
khi no ngi ta tht kho mnh mi thch nghe ting d ku.
y l mt on vn v khu gic ca Whitman:
Tuyt t sng sm ti chiu ti vn cha ngng. Gi nh thi trong bi tng, pht ra mt
m nhc trong tro k diu, nh ting thc, lc ngng, lc . Th gic, thnh gic, khu gic
u khoan khoi l lng. Tuyt nh nhng ri, tnh mch ph xung cy ci, v cnh l nh
khoc mt chic o di trng nng n, c nhng ng vin mu xanh; li c nhng lung
hng nh thoang thong mi nha cy ln vi mi tuyt. (Vt g cng c kh v, tuyt cng
c kh v, ch cn phn bit l thy nhng kh v thay i tu lc, tu ni. Kh v lc gia
tra v lc na m, kh v trong ma ng v trong ma h, kh v lc gi ni v lc gi tnh
u khc nhau).
Trong bn chng ta c bao nhiu ngi phn bit c nhng kh v ?
Ti th con ngi khng sung sng bng ti ng qu v t nhn r c nhng bin i
ca mi vt, ca kh v, ca m thanh, nhng bin i tn mt trong cnh n iu ca
nhng bc tng xm v nhng con ng trng xi mng. Xt v gii hn ca kh nng
hng lc, v phm cht ca lc th, th ngi Trung Hoa vi ngi M cng nh nhau. Cho
nn trc khi gii thiu mt on vn k ba mi ba ci vui ca mt hc gi Trung Hoa, ti
mun dn thm mt on vn na ca Whitman c gi thy cm gic ca chng ta y nh
nhau:
Tri trong sng, khng kh hanh v vui, y dng kh. C bao nhiu ci k diu lng l,
lnh mnh, p bao vy ti v lm cho ti say m: cy, nc, c, mt tri, v sng sm
nhng ci lm cho ti ch mc nht hm nay l vm tri. Tri c mu xanh lam, trong tro,
thanh nh t bit ca ma thu, v c nhng cm my tri, hoc ln, hoc nh cm no cng
trng, lng l, khoan khoi. Sut bui sng (t by gi n mi mt gi) tri vn gi mu
xanh trong m m . Nhng gn tra, mu li bt i, hai ba gi sau bin ra mu xm, ri
mu lt hn na cho ti lc mt tri ln m ti thy tia sng chiu qua k l mt lm cy cao
nhng tia nh la trong mt vng rc r vng ti, , m trn mt ci ln m,
trng nh bc chnh chch trn mt nc tt c nhng ci t bng rm trong tro n
tia sng, mu sc rc r, ht thy u p hn c nhng bc ho t trc ti nay.
Ti khng hiu ti sao v cch no, nhng ti tng c l l ti vm tri hm nay (hnh nh
trc kia ti cha thc l ngm tri bao gi c, mt du ngy no cng nhn ln tri) m
ma thu ny ti hng c nhng gi mn nguyn l thng, c th ni hon ton sung
sng na. c sch, ti thy Byron trc khi mt, ni vi mt ngi bn thn rng sut i
ng ta ch c c ba gi sung sng. Trong khi ti ngi trong rng, nhn qua k cy cnh
hong hn rc r ny, ti ngh ti Byron. (C trong nhng lc vui p nht, ti cng khng
bao gi ghi chp cm tng vit k s, s lm tan mt ci th i. Ti c du nhin t ti,
m say trong trng thi xut thn m i).
Vi li hnh phc l g? Phi l mt trong nhng lc xut thn nh vy khng? mt ci g
Trang 65
v cng phiu nhin nh mt hi th, mt sc thi rt d tiu tan? Ti khng bit c, ti

cn hoi nghi iu . i! Ci khong trong tro kia, trong ch xanh xanh thm thm ca mi,
c th linh dc tr bnh cho ta chng? (Trong ba nm nay thn th ta b hu hoi, tinh thn
ta thc lon). V t khng trung, mt cch thn b, vi diu, mi cho linh dc nh tng git,
tng git xung thn th ta chng?.
--------------[1] Mit uns, ting c, ngha l vi chng ti, v pha chng ti; mit ihnen ngha l vi cc
anh, v pha cc anh.
[2] Vn ho M th k trc (1817-1862), mn ca Emerson, tc gi nhng cun: Une
semaine sur les rivires Concord et Merrimack, La vie dans les bois; t cnh rt kho, c tinh
thn hi hc v nhiu t tng ngc i, tinh thn rt gn dn tc Trung Hoa.
__________________
3. BA MI BA LC VUI CA KIM THNH THN

By gi y chng ta sn sng c ri nhn xt v thng thc nhng lc vui ca Kim Thnh Thn
do chnh ng ta t thut. Nh ph bnh Trung Hoa thuc phi n tng, th th k mi by ,
nhn mt lc ngi bun trong mt ngi miu, cng bn nhn ma ri lin min m nh li nhng
pht vui trong i mnh ri chp li trong tp ph bnh tung Ty Sng K. ng cho mi pht m
tinh thn cng cm quan lin h cht ch vi nhau l nhng pht sung sng trn i.
1. Ma h, thng by, mt tri ngng gia tri, khng c gi m cng khng c my, sn trc sn
sau hc ln nh la, khng mt con chim no dm bay li. M h khp mnh, chy nh sui. Cm
dn trc mt m n khng c. Bo tri chiu nm trn t, nhng chiu t nhp, rui bay li
u c, mi, ui khng i. ng lc khng bit lm sao, th bng my en cun ti, sm n
vang nh trm vn ting trng ting kn ca o qun. Mi nh nc xi nh thc. M hi ngng
chy, t kh nh qut, rui bay i ht, n cm c. Chng cng khoi ?
2. Mt ng bn cch bit mi nm, chiu ti bng ti nh. M ca, vi nhau xong, cha kp hi han
i ng thu hay ng b, cng cha kp mi bn ngi ging hay gh[1], vi vo trong bp,
hi nh v: B c sn u ru nh b ng Pha[2] khng?. V vui v g cy trm vng em i
ru. Tnh ra i bn c ba ngy. Chng cng khoi ?
3. m ngi mt mnh trong phng khng, ng bc mnh v mt con chut u ging, st sot
khng bit gm vt no hay nhm cun sch no. Trong lng nghi hoc, khng bit phi lm sao
th bng thy mt ch mo d, ui ngoe nguy, mt chm ch nh ng ci g. Ti yn lng nn th
i xem; bng nghe ku cht ln mt ting nh, con chut chy bin i nh gi. Chng cng khoi ?
4. Trc th trai, cht cc cy hi ng r l v cc cy t kinh trng mt vi cy chui. Chng
cng khoi ?[3]
5. m xun ung ru vi vi bn ho s (k s ho phng, lng mn), ti na say, do d khng
Trang 66
bit nn ung na hay ngng. Mt ng t ng bn, hiu {, em li mt gi trn mi chic pho

bng, ti ng dy chm la t. Mi lu hong xng vo mi, vo c, ton thn nh nhng. Chng
cng khoi ?
6. i chi ngoi ng thy hai g tranh l vi nhau, mt trn mt , tng chng nh khng i
tri chung na, vy m vn lm b l , chp tay a ln, khom lng xung, ming y nhng ting
chi, h (ngha l ngn ng rt nh nhn), thao thao bt tuyt. Bng mt trng phu vung tay tin li,
dng dt qut mt ting, gii tn hai g kia. Chng cng khoi ?
7. Nghe tr c thuc sch lu lu nh nc trong bnh chy ra. Chng cng khoi ?
8. Sau ba cm, khng bit lm g, do ch, thy mt mn nh, mun mua. Tr gi cng gn
xong, s tin ch cn cch nhau mt cht, m ngi bn khng chu nhng, c tranh cho c. Ti
ly trong tay o ra mt vt gi tr cng xp x ch sai bit , nm xung quy cho ngi bn hng.
Hn i ngay sc din, ci ci, chp tay tha khng dm, khng dm. Chng cng khoi ?
9. Sau ba cm, khng bit lm g, sp t li mt chic rng c, bng thy hng chc hng trm
vn kh c mi ca nhng ngi thiu n. Ngi cn, k mt, nhng u ton l v hi vng i li
c tin. Khng cho ai hay, ti gom li, chm la t ht, nhn ln tri cao khng gn mt cht
my. Chng cng khoi ?
10. Mt ngy h, u trn chn khng, cm cy d che nng, nhn trng phu va p nc va ht
khc Ng. Nc cun cun a ln trng phau nh bc, nh tuyt. Chng cng khoi ?
11. Sng sm thc dy, nghe nh c ting gia nhn than th rng: C ngi no mi cht ban m.
Ti lin ln ting hi ai cht, th chnh l mt k gio quyt mu m nht trong thnh. Chng cng
khoi ?
12. Mt ngy h, dy sm, thy ngi ta ca tre lm ng nc di mt mi che. Chng cng
khoi ?
13. Ma dm sut thng, sng nm ging khng mun dy, nh ngi say ru hoc au. Bng
nghe chim ru rt mng nng. Ti vi a tay vn mn, y mnh ca s ng ra, thy nh mt tri
long lanh, rc r v cy trong rng nh mi gi. Chng cng khoi ?
14. Ban m hnh nh cm thy c ngi no xa ngh ti mnh, sng dy th li thm. Qua ca
s ng vo trong phng, thy ng ngi ng ngi bn c mt vn th. Thy mnh v,
ngi lng l vi, ko tay o bo ngi ri ni: Bc ti y th th c vn th ny i. Ri cng
nhau vui ci, cho n khi nh mt tri bin ht. Ch nhn thy i, hi khch: Bc cng i
ch? Chng cng khoi ?
15. Vn khng c ct nh, ngu nhin c mt s tin th cng th ct chi. T hm , khng
sng no, ti no l khng nghe om om bn tai nhng ting ku thiu g, thiu , thiu ngi, thiu
gch, thiu vi, thiu inh. Ti phi chy khp ni kim tin mua thm, m trong thi gian cng
khng th nh c na, cho ti khi an phn chu cnh vy. Bng mt hm nh ct xong, tng
Trang 67
qut vi, sn lau chi, ca s dn giy, tranh treo. Th thuyn v ht, bn b ti, chia
nhau ngi. Chng cng khoi ?
16. m ng ung ru, tri chuyn lnh d, y ca s nhn ra thy nhng nm tuyt ln ph mt
t ti ba bn tc. Chng cng khoi ?
17. Ngy h, cm dao bn ct mt tri da hu v xanh by trn mt ci mm . Chng cng khoi
?
18. t lu mun lm t khu, nhng kh ni khng c cng nhin n tht. Nu c lm t khu,
li c cng nhin n tht th ma h nu mt ni nc, dng con dao bn, cao u cho sch. Chng
cng khoi ?
19. C ba bn mng phong l ch kn, thnh thong ng ca ly thuc nng ra. Chng cng khoi
?
20. M rng ra, v tnh tm c mt bc th ca c nhn. Chng cng khoi ?
21. Mt hn s li mn tin, nhng cn ngi ngng v ni bng qu nhng chuyn u u; on
c kh tm ca bn, ko li ch vng, hi cn bao nhiu; ri i v nh trong, ly s ra a. V
hi bn c cn v gp thu xp cng vic khng, nu khng th li ung vi chn ru. Chng
cng khoi ?
22. Ngi trong chic thuyn nh, gp gi tt, kh ni khng c bum ging cho n h. Bng thy
mt chic thuyn ln tin vn vt nh gi. Th ling ci mc qua, hi vng nu c. Khng ng m
mc trng, ri ly dy i ct vo ui thuyn ln, v ngm hai cu ca Ph: Mu xanh lm ta
nh tic ni, mu bo ta rng c cam qut (Thanh tch phong loan, hng tri qut du[4]) ri vui v
ph ln ci. Chng cng khoi ?
23. T lu mun kim mt ngi nh vi mt ngi bn, nhng cha c ch va . Bng c
ngi cho hay c mt ngi nh khng rng lm, khong trn mi gian, ca ng ra sng ci, li thm
cy ci ti tt. Gi ngi li, n cm xong ri cng i coi nh, v c hai u cha bit ngi nh ra
sao. V khi cng, thy ngay mt khong t trng su by mu, sau ny khi lo thiu da, rau.
Chng cng khoi ?
24. Xa qu lu mi c v, ng thy ca thnh, hai bn b sng n b tr con u ni ging c
hng. Chng cng khoi ?
25. Mt s p b, khng sao gn li c. Lt i lt li, cng nhn cng bc mnh, khng bit
lm sao. Bo giao cho ngi bp dng lm g th dng, min l khut mt mnh i. Chng cng khoi
?
26. Mnh khng phi l bc thnh, lm sao khng c li. Ban m bt gic lm mt vic quy khng
ai hay, sng dy y ny, thc khng an lng. Bng nh rng theo php B Tt ca nh Pht, h khng
giu li tc l sm hi ri; nh vy bn vui v k li ra vi khch chung quanh, c thn ln s. Chng
Trang 68
cng khoi ?
27. Nhn ngi ta vit ch trin ln, chng cng khoi ?
28. M ca s cho ong bay ra, chng cng khoi ?
29. Lm quan huyn, mi ngy cho nh trng lui hu. Lc , chng cng khoi ?
30. Thy chic diu t dy, chng cng khoi ?
31. Nhn cnh t ng, chng cng khoi ?
32. Tr ht n, chng cng khoi ?
33. c truyn Cu nhim khch[5], chng cng khoi ?
Ti nghip cho thi s Byron ch c hng c ba gi hnh phc trong sut i! Mt l ti ng bnh
hon v tnh tnh cc k tht thng, hai l ti ng b nhim ci bnh ca thi i, bnh u ut, nu
khng th ng th rng c hng t nht l ba mi ba gi hnh phc ch khng phi l ba. c
on vn ca Kim Thnh Thn trn kia, c phi r rng th gii l mt bn tic by ra cho chng ta
hng y khng? Ti ng rng s d chng ta c c ngoan c nhm mt khng chu nhn ci th gii
p , v cc nh theo ch ngha tinh thn do cho ta nht s n. Mt th trit hc cao thng
hn phi gy ra c cho lng ta tin tng ci c quan p , d tip nhn cm xc tc th xc ca
ta ny, trc ht phi dit tr cho ta ci lng khinh th, s st gic quan ca ta. Tr phi cc trit gia
c th thng hoa (sublimer) c vt cht, thun tinh ho (thraliser) c th xc con ngi,
hoc tr phi ta nht nh theo bn ngi hnh xc n cho n cng, cn th chng ta phi c can
m nhn thng vo thc th ca ta. V ch c trit hc no chu nhn s thc l mi c th dt ta ti
hnh phc, ch c mt trit hc nh vy mi lnh mnh v b ch.
------------[1] Chnh l thp: ci ging hp v di.
[2] Tc T ng Pha, thi ho i Tng. Trong bi Hu Xch Bch Ph, mt ngi bn T ng Pha c
c ngon, nhng khng c ru. T v nh hi v c ru khng. B p: Ti c u ru, ct lu,
i ng thnh lnh dng ti. Th l T em ru v c cng bn i chi Xch Bch.
[3] Trong bn ting Php b on ny. Ngi Trung Hoa rt thch chui v th him.
[4] Nguyn tc: The green makes me feel tender toward the peaks, and the red tells me there are
oranges. Nhng trong bn Sinh hot ch ngh thut ng trn website Sina li l: ,
(Thanh tch phong loan qu, Hong tri qut du lai). Xem thm bi Phng thuyn trong
Ph lc 2. (Goldfish).
[5] Mt truyn ngn ca Quang nh, i ng, chp trong b Thi Bnh nguyn k, k chuyn
mt hip s ru qun (cu nhim khch) v L Th Dn. Truyn c nhiu ngi khen l hay nht i
Trang 69
ng. Coi bn dch ra ting Vit ca Gin Chi ng trong Ni san Bu in s Xun Canh T v bn
vit li ra ting Anh ca Lm Ng ng trong Famous Chinese Short Stories. [C th xem truyn G
ru xm ti http://vnlisting.homelinux.com/vntru...Xom/grx-1.html. (Goldfish)]
4. NGI TA HIU LM CH NGHA DUY VT

on vn ca Kim Thnh Thn cho ta tin rng nhng ci vui vt cht v tinh thn lin quan mt
thit vi nhau. Nhng ci vui tinh thn v c nhng ci vui o c na phi do th xc cm c
th mi c thc. Nhng ngi truyn b mt hc thuyt thng phi chu ci nng ni b ngi ta
hiu lm, nh trng hp cc nh trong phi Khc k nh Marc Aurle; v bit bao ln ch ngha
minh trit, thn trng, iu ca Epicure b hng ngi phm tc coi l ch ngha ca hng ngi
ch tm khoi lc! H trch ci quan nim hi vt cht ca ch ngha l ch k, thiu tinh thn trch
nhim x hi, l ch dy c nhn hng th ly mt mnh. Nh vy l lm, l khng bit ci nhn hu
ca ch ngha hng lc, ci kh i ca hng ngi yu i. Ta khng nn coi lng yu nhn loi l
mt hc thuyt, mt tn iu, mt lng tin do tr tu m c hoc mt mc bin lun c th em
chng c ra bnh vc c. Nu lng yu nhn loi cn c l l bnh vc th n khng cn l mt
lng yu chn chnh na, v lng yu chn chnh th phi hon ton t nhin, t nhin i vi ta cng
nh s v cnh t nhin i vi loi chim vy; n phi l mt tnh cm pht thng t tm hn ra,
mt tm hn tip xc vi t nhin. Mt ngi tht s yu cy ci khng th no c c vi loi vt
hoc vi ng bo c. Trong mt tm hn hon ton lnh mnh, th s nhn i l t nhin, khng
cn cu vin ti mt trit hc hay mt tn gio no c.
Ch ngha duy vt b ngi ta hiu lm, hiu lm qu lm. Ti xin nhng li cho George
Santayana[1], mt ngi t cho l mt k theo ch ngha vt cht k c nht cn sng m theo
ch ngha ; nhng cng chnh l ngi m chng ta u bit l hin t c l vo bc nht trong
th h hin nay. ng bo chng ta s d c thnh kin v ch ngha duy vt v chng ta ng ngoi
m xt n; v mun hiu n, cng nh mun hiu mt trit hc, mt tn ngng, mt nc no, phi
ng trong m xt, phi sng trong ci th gii mi . Theo ng mt ngi thc duy vt th lun
lun l mt trit gia ti ci, v tha nh Dmocrite, m bn chng ta, min cng duy vt, duy
vt m vn theo ch ngha tinh thn, mi l sng mt i duy vt ch k, mi hng v tr lc mt
cch vng v v khng bit ci.
ng ni:
Nh chn duy vt ng trc v tr, mt c cu t n c th bin i thnh nhng hnh trng tuyt
diu, tuyt m, li c th to nn nhng nhit tnh rt phn khi, tt thy mt ni vui tinh thn y nh
ngi i thm mt vin bo tng vn vt hc, ng ngm hng ngn nhng con bm nm trong
hp, nhng con hng hc, con tm, con cua, con voi thi c, con tinh tinh (gorille). Trong ci i sng
v s lng , tt c nhiu au kh, nhng ri cng vt c; m trong lc , cnh v tr p
bit bao, nhng h tng ng tc th v bit bao, cn nhng au kh nho nh khng sao trnh
c kia, xt ra c ng k g u.
Ch ngha duy vt phi gy c trong mt b c lnh mnh, mt tnh cm vui v, hot ng, v t,
mt s mit th nhng o gic ca c nhn.
Trang 70
i vi nhng thng kh v ti ca sinh vt, ch ngha khng khi no lnh m; m i vi

nhng ci kh do h vinh cng o tng gy ra th n ch c mt thi t v l mm ci.
V li ci i sng tinh thn hoc tm linh m ta t ho, t ln trn i sng ca cm quan kia, l
i sng g? N do u m c, ngun gc bn th ca n u, n tn ti nh ci g? t lu, cc
trit gia bo ra rng tri thc u do kinh nghim ca gic quan m c. Khng c gic quan th ta
khng th c tri thc cng nh my nh khng th chp hnh c nu khng c ng knh v phim.
Mt ngi thng minh vi mt ngi n n khc nhau ch ngi thng minh c nhng gic
quan hon ho hn, nhy hn, bt c hnh nh mau hn v gi c bn hn. Khi ta d dm
trong i rt kinh nghim th tt c nhng gic quan ca ta u lm vic chung v do s hp tc
, s hp tc ca tim v c, m ta c c ci nhit tnh tinh thn, n biu hin cho s sng, cng
nh mu xanh biu hin cho tho mc. Xt mt t tng ta thy n sinh ng nhiu hay t l nh n
c nhiu nhit tnh hay t, cng nh nhn mt cy, thy l xanh hay kh m bit n ti tt hay
ho.
5. NHNG TH VUI TINH THN L G?

Khi xt nhng th vui m ngi ta cho l cao thng nht ca tinh thn, chng hn th vui vn
chng, ngh thut, m nhc, tn gio, trit hc, ta thy tr tu ng mt vai tr rt nh so vi vai
tr ca gic quan v tnh cm. Mt bc ho c cng dng g nu khng phi l cho ta thy mt phong
cnh, mt din mo v gi cho ta ci vui kh cm, nh c nhn mt phong cnh, mt din mo
thc? V cng dng ca vn chng l g nu khng phi l to li mt trng thi i sng, gy cho ta
ci khng kh, mu sc, hng thm ca bi ng c, hoc ci x kh ca cng rnh trong th?
Chng ta u cho rng mt tiu thuyt l th vn hc chn chnh nu n t c nhng sinh vt v
cm xc chn tht. Mt cun sch thot li nhn sinh mt cch lnh lng th khng phi l vn hc; n
cng chn tht, cn nhn tnh th n cng hay. Nu n ch phn tch mt cch lnh lng, khng cho ta
cm c ci kh v chua cht, mn nng ca i sng th c n ta chn lm.
Thi ca ch l chn l nhum mu sc ca cm xc; m nhc l tnh cm khng c ngn t; cn tn
gio ch l s minh trit din thnh hnh nh. Hi ho t c s trn s cm gic v mu sc; thi ca
cng t c s trn s cm gic v m, vn, tit iu v trn xc cm. m nhc l tnh cm thun tu,
c th gi cho ta c ting chung, ting hp ch, ting binh ao, c th t c ci p thanh t
ca hoa, ting o o ca sng hoc v tnh mch m m ca trng, nhng khi n vt gii hn ca
gic quan m rn din mt trit hc th phi coi n l suy i ri.
M tn gio chng vy ? Nh Santayana ni, n m dng nhiu l lun qu th n cng bin mt
m suy i: Chng may tn gio (Ki T gio) t lu khng cn l s minh trit din bng hnh
nh na, m thnh ra mt th m tn trong mt lp l lun. Ta cng bin gii, cng hp l ho cc
tn ngng ca ta, cng tin chc rng mnh c l th c thnh tn ca ta cng gim. Cho nn tn gio
no t cho l pht minh c chn l c nht th s bin thnh mt mn phi hp hi, cung
nhit. Mt tn gio nh vy nui lng ch k ca con ngi v chng nhng n lm cho tn khng
hiu c nhng mn phi khc m cn bin i s th phng thnh mt li bun bn gia Thng
v tn . Tn ht thnh ca v cu Thng trong mi trng hp c ph h hn ngi
khc, Thng ph h gia nh mnh hn nhng gia nh khc. V vy ta thy nhiu b gi rt
Trang 71
m o m rt ch k. Tm li s bin gii rng ch c mnh mi l chnh ng, s tin tng rng ch c

mnh mi nm c chn l lm cho nhng tnh cm p nht do tn gio gy nn ho ra xu xa,
hp hi, ch k.
Ti cho rng ngh thut, thi ca, tn gio ch nn nhm mc ch ny l rn lm cho chng ta khi
phc c li mt th gic mi m, mt s hoan h ln hn v mt thc lnh mnh hn v nhn
sinh. V chng ta cng gi th gic quan ca ta cng t lit i, cm xc ca ta cng chai li v au kh,
v bt cng, v tn nhn, v li nhn i ho ra sai lm v tip xc qu lu vi nhng thc ti lnh lng,
th b. Ngh thut phi bi b gic quan ca ta, ti lp s lin h gi l tr v th xc, phc hng li
bn cht ca ta. Mt th gii c khoa hc m thiu s thng cm, c s ph bnh m thiu s hn
thng, c ci p m thiu tnh yu, c chn l m thiu nhit tnh, c lut php m thiu t bi, c l
m thiu s m p ca con tim, mt th gii nh vy qu tht ng thng.
Phi coi trng i sng hn t tng, mi c th tm li c ci mi m, ci t nhin trong chn
kin thc ca tr em. Ti tin tng cc trit gia phi xu h khi nhn mt em b hoc mt con s t
con trong chung. Chn cng, bp tht, b lng p , cp tai nhn, cp mt sng m trn v thc
v du h ca con vt , nht thit u l nhng cng trnh tuyt diu ca ho cng. Cc trit gia phi
xu h rng i khi con ngi lm cho ci tuyt diu ca ho cng bin thnh ci bt ho, phi xu
h rng con ngi phi eo knh, mt n mt ng, tm tr thng u su, khng cm thy lc th ca
i sng na. Hng ngi nh vy qu l v dng v nhng thuyt h a ra i vi chng ta khng
c mt gi tr g c. Ch c trit hc no cho chng ta mt kin gii ng n v thin nhin, v bn
tnh ca con ngi, mi l mt trit hc hu ch.
Trit hc no cng phi t c s trn s iu ho bn nng ca con ngi; nu ta qu thin v ch
ngha l tng th th no cng b thin nhin trng pht. Theo Khng gio, con ngi t c l
tng cao nht, t c s tn nghim bng cch sng ho hp vi thin nhin, thun vi thin
nhin, v nh vy s snh c vi to ho. l hc thuyt ca T T (chu ch tn Khng T)
trong cun Trung Dung:
Ci tri ph cho gi l Tnh, noi theo Tnh gi l o, sa cho hp o gi Gio (dy). Mng, gin,
thng, vui cha pht ra th gi l Trung[2], pht ra m u trung trit th gi l Ho. Trung l gc
ln ca thin h; Ho l ci ng thng sut[3] trong thin h. H trung ho rt mc th tri t
yn v v vn vt c sng mn nguyn[4].
Do c thnh[5] m c sng sut, l tnh: sng sut ri mi thnh, gio: h thnh th sng
sut, h sng sut th thnh[6].
Ch c bc ch thnh trong thin h mi bit r v thc hnh c ht ci bn tnh ca mnh; bit r
v thc hnh c ht ci bn tnh ca mnh th bit r v thc hnh c ht bn tnh ca ngi,
bit r v thc hnh c ht bn tnh ca ngi th bit r v thc hnh ht bn tnh ca vt; bit r
v thc hnh ht c bn tnh ca vt th gip c vo vic ho dc Tri, t; gip c vo vic
ho dc ca Tri, t th snh c cng Tri, t[7].
Trang 72
-----------[1] Trit gia M gc Y Pha Nho (1863-1952), tc gi nhiu cun vit v trit hc; ng theo ch trng
duy vt, cho rng l tng no cng phi c mt c s t nhin; v lun l, ng theo hc thuyt
Aristote.
[2] Lm Ng ng dch l the innersell (ci trong con ngi).
[3] Lm dch l illustrious way (con ng rc r).
[4] on ny trong chng I sch Trung Dung.
[5] Ch thnh y khng phi ch c ngha l thnh thc, m cn hm ci ngha theo t nhin,
khng h ngu. Lm dch l being ones true seft cng l ngha .
[6] on ny l chng XXI.
[7] on ny l chng XXII.
Trang 73
CHNG VII
CN BIT NHN TN
1. TRONG CC LOI NG VT CH DUY C CON NGI L LM VIC

Vy ba tic nhn sinh by trc mt ta ri y, ch cn mi mt vn l ta c thm n
hay khng. Khng phi mn n l quan trng, thm n mi quan trng. Khi xt loi ngi,
iu l lng nht l ci quan nim v s lm vic v ci s lng cng vic m loi ngi t
bt mnh phi lm. Vn vt trong v tr u nhn tn, duy c loi ngi l lm vic sng.
Con ngi by gi phi lm vic v do nhng tn b ca vn minh, i sng ho ra phin
phc khng tng tng c: cc bn phn, trch nhim, lo u, chng ngi, tham vng,
do x hi to ra c. Trong khi ti ngi vit y, th mt con b cu ln chung quanh gc
chung mt gio ng, ngay trc ca s ti, chng h lo lng rng s c ci g n khng.
Ti nhn rng ba cm ca ti phin phc hn ba n ca con b cu v phi nh c ngn
ngi lm vic, phi nh mt h thng rt phc tp v vn ha, mu dch, vn chuyn, giao
hng, nu nng, ti mi c vi mn n trong mi ba. Cho nn con ngi kh kim c
ming n hn loi vt, v nu mt con th rng no lc vo thnh ph, m li nhn thy c
kip lao ng kh nhc ca chng ta th tt n s hoi nghi v kinh ngc lm.
N s ngh rng trong vn vt ch c ci con vt i hai chn l chng ta mi lm vic. Tr t
con nga ko xe, vi con b ko cy, ngay nhng gia sc ca chng ta cng khng lm vic.
Con ch sn ca cnh st t khi phi lm nhim v; con ch gi nh bui sng kim ch nng
m ng thng gic ri chi gin gn sut ngy, con mo qu phi nht nh l khng h lm
mt vic g mu sinh ri, mun i chi u th i. Con ngi sing nng cng b nht
trong chung, cng b thun phc (nh gia sc) m li khng c x hi nui, phi lm vic
cc kh kim ly ming n. Ti hon ton nhn rng nhn loi c hng nhiu ci li,
nh ci vui khoa hc, ci vui m o v ci vui o tng. Nhng vn cn s tnh ct yu ny
l i sng chng ta ho ra phin phc qu v chn mi chn phn trm hot ng ca ta ch
lo vic kim n m s tn b lm cho vic kim n mi ngy mt kh khn cc nhc, cc
nhc n ni chng ta mt thm n i, n mt ngon i. D ng vo quan im mt con th
rng hay quan im mt trit gia th s tnh cng rt i l v l.
Mi ln ti ng xa nhn mt chu thnh hoc ng trn cao nhn mt bin nc nh th ti
thy kinh khong. Vi ba thp cha nc, vi ba tm qung co cha pha lng ra, c l thm
mt hai gc chung gio ng, ri nhng sn tri hc in lm mi cho nhng ngi nh bng
gch, hay b tng, ngi no cng dng ng ln, vung vn, cng ngc, khng ra ci hnh
dng g c, trn n cm nhng ng khi phai mu, bn thu, nhng ng ten my thu thanh v
nhng dy ch phi qun o. Ng xung ph, ti thy nhng bc tng gch hoc xm ni
tip nhau vi nhng hng ca s cng mt kiu, nh, ti, so che khut mt na, v ca
thnh ca t mt bnh sa hoc vi chu bng nh xu, o t. Mt em b dt ch tro ln nc
Trang 74
nh, ngi cu thang hng cht nh nng mt tri. Li ngng u ln, ng ra xa, ti thy
hng dy mi nh tri ti chn tri, c vung chnh chnh ra, xu x lm sao. , nhn loi
sng trong nhng khu nh vy . Ngi ta sng ra sao nh, sau nhng ca s ti tm kia?
Tht kinh hn. Pha sau hai ba chic ca s, mi m mt cp v chng ln ging ng y nh
b cu chui vo chung vy; sng thc dy, ung c ph, ri ng chng ra ph, ti mt ni
no kim cm cho gia nh, trong khi b v rn qut tc, lau chi mt cch cng
quyt, tht vng gi cho cn nh nh c sch s. Khong bn nm gi chiu, v chng
dt nhau ra ngi ca chuyn tr vi hng xm v ht t khng kh mt m. m xung, h
mt v i ng. , h sng nh vy .
C nhng k phong lu hn, sng trong nhng cn nh tt hn, c nhiu phng, nhiu chp
n hn. M cng th t, sch s hn, rng ri hn, hn mt cht thi. H lo lng v tin
nng hn. Nhng li thm bao nhiu rc ri v tnh cm, thm bao nhiu cuc li d, thm bao
nhiu m ng chng m khng v nh, thm bao nhiu cp ti t r nhau tm cch vung ph
khuy kho. C Tri Pht chng gim, h cn qun nhng bc tng gch n iu,
nhng sn nh bng ny na ch! V tt nhin bn n ng i coi n b kho thn. Do
m nhng chng thn kinh thc lon cng nhiu hn, thuc aspirine cng bn chy hn, bnh
au bng, au bao t, au rut d, au c, au gan, bnh huyt p, ng x, mt ng, bn,
mt n, mt mi cng nhiu hn. cho bc ho c , ti phi thm: ch nui cng nhiu
hn m tr con th bt i. Thc ra trong bn h cng c vi ngi sng vui v, nhng xt
chung th c l khng sung sng bng nhng k lm lng nhiu; v h bun chn hn.
Nhng h c xe hi v c l c c mt ngi nh ngh mt vng qu. Vy l nh qu ngi
ta lm vic cc kh c tin ra tnh , v tnh ngi ta li kim tin cho nhiu tr v
nh qu ngh.
Nu bn i do mt vng trong chu thnh, bn s thy pha sau mt ph chnh vi nhng m
vin lng ly, nhng hng bn hoa, nhng cng ti vn hnh, c mt ph na vi cc tim
thuc, tim tp ho, tim bn st, tim git i, cc qun n r tin, cc sp bo. u u
cng nhng tim, nhng qun . H s sng ra sao? Ti y lm g? Gin d lm. Ngi th
git git qun o cho ngi ht tc, ngi ht tc li ht tc cho ngi th git v ngi bi
qun n. Vn minh l nh th. C l lng khng? Ti c rng mt s th git, th ht tc hoc
bi qun n sut i khng bao gi ra khi chu thnh. Nh tri, cn c nhng rp ht bng
trong h c th trng chim ht trn cnh l ong a, thy nc Th, nc Ai Cp, ni Hi
M Lp Sn, ni Andes, thy nhng cn bo, nhng v m tu, nhng cuc l gia min,
thy nhng con kin, con su, con x th, thy con rn mi nh nhau vi con b cp, thy
ni, sng, my v c mt trng na; thy tt c nhng ci y trn mn bc.
i! Nhn loi thng minh tr tu mt cch kinh khng! Ti xin bi phc. Lm sao hiu ni ci
vn minh n bt ngi ta lm vic cc kh n bc u kim n m qun mt ci s ngh
ngi, vui chi.
2. THUYT NHN TN CA TRUNG HOA

Ngi M ni danh l lm vic d di, ngi Trung Hoa ni danh l nhn tn thung dung. H
Trang 75
tnh tnh tri ngc nhau th ngi ta li phc nhau, cho nn ti on rng ngi M phc
ngi Trung Hoa cng ngang vi ngi Trung Hoa phc ngi M. Ti khng bit phng
ng v phng Ty sau ny c gp nhau khng; c du hiu chn chn l hai bn ng tin
li gn nhau y, v vn minh hin i cng tin, phng tin giao thng cng d dng th
mi ngy hai bn cng gn nhau li. t nht l Trung Hoa ngi ta khng phn i vn minh
c gii v ngi ta ng tm cch dung ho hai nn vn ha, nn trit hc c ca Trung
Hoa vi nn vn minh k thut, rn hp nht li trong mt li sng thc t. Cn nh hng
ca trit hc phng ng ti li sng phng Ty th khng chc chn g c, khng ai dm
on trc v im c.
Vn minh c gii mau a loi ngi ti mt thi i nhn nh v con ngi s bt buc phi
tiu khin nhiu hn m lm vic bt i. S ti mt lc m con ngi ho ra mt mi, chn
ngn s tin b hoi hu v k thut; v ti khng tin rng khi c nhng iu kin tt p
nht sng ri, con ngi vn cn lm lng hoi nh ngy nay. C th rng con ngi lc
s lm bing hn.
Theo ti hiu, vn ha trc ht l sn phm ca s nhn nh. Hnh nh ngi no minh trit
th khng bn rn, ngi no bn rn th khng minh trit. Ngi minh trit nht l ngi no
nhn tn u du nht. y ti khng trnh by k thut cng nhng cch nhn tn Trung
Hoa m ch xin ni v ci trit hc n bi dng lng ham nhn tn thn tin v to ra ci tnh
tnh v u, lc thin tri mnh ca vn nhn, thi nhn Trung Hoa ni chung l ca dn chng
Trung Hoa thi. Ci tnh khinh s thnh cng m sai m i sng do u m pht sinh?
Trc ht, ti xin trnh by hc thuyt nhn tn ca mt tc gi t c tn tui th k mi
tm, Th Bch Hng: Thi gian s d ch li l v n khng c dng ti. Thi nhn h
cng nh khong trng trong phng. Mt thiu n sing nng no mn c mt cn
phng nh y t, khng cn ch trng th ai cng thy khng th thi, v khng c ch
c ng na, cho nn khi c tng lng th i kim ngay mt cn phng rng hn c
nhiu ch trng hn. Chnh nhng ch trng lm cho cn phng d ; nhng lc nhn h
cng vy, lm cho i ta d chu hn. Mt b giu c, sng Park Avenue, mua mt khu t
cnh nh cho ngi ta khi ct mt ngi nh chc tri trn khu . B ta phi tr mt s
tin ln c mt khong t hon ton v dng, v ti cho rng cha bao gi b dng tin
mt cch sng sut bng ln .
V im , ti xin chp mt kinh nghim bn thn. Nu c, ti khng sao thy c ci
p ca mt ngi nh chc tri; ti Chicago ti mi hiu c rng mt ngi nh chc tri rt
c th uy nghi, rt p, nu trc mt c t trng v ba pha kia c khong trng t nht l
non mt cy s. V phng din , Chicago c li th hn l khu Mahattan Nu c, v
nhng ngi nh ln Chicago c nhiu khong trng chung quanh ngi ta c th ng xa
trng ng c. Ni mt cch bng by th i sng ca chng ta cng hp qu, nn ta khng
th thong th bao qut c phn tm linh ca n. Ta thiu ci th nhn xa.
3. O THANH NHN
Trang 76
Lng yu thanh nhn ca ngi Trung Hoa c nhiu nguyn nhn: trc ht l do bn tnh h rt yu
i, li thm lng yu , tri qua cc triu i, c mt tim lu trong vn chng lng man
cao, sau cng c mt trit hc i th l trit hc Lo, Trang bin gii cho. Gn nh ton th
ngi Trung Hoa chp nhn quan nim v nhn sinh , c h nh h c ci mu Lo Trang trong
ngi vy.
C mt im ta cn phi minh xc. Nhiu ngi thng tng rng ch hng ngi giu c mi sng
thng i sng thanh nhn. Chnh cc vn nhn thi s ngho hn, lao ao mi thng la i sng
. Khi c cc kit tc trong vn hc Trung Hoa v tng tng cnh ng ngho ngi ging cho
bn hc sinh cng ngho nhng th vn ca tng i sng an nhn, ti chc rng c thy ln tr u
tm c mt nim an i v tinh thn v u mn nguyn v cng. Nhng bi lun v ci lu ca
danh vng, ci th n dt, th sinh lc no nghe m chng thch; m nhng cu tc ng nh Vn
thc kh d ng nhc (n tr th cng thy ngon nh n tht), gia nh bn s no nghe m chng
mm ci. Trong vn hc s khng c s lm ln no ln bng s lm ln ca cc tc gi tr tui
trong giai cp v sn khi h ch T ng Pha, o Uyn Minh l trong giai cp tr thc, n khng
ngi ri, b dn chng ght. Ch v T miu t giang thng thanh phong cng sn gian minh
nguyt, v o ngm nga cu Tch l trim ng y, cng K minh tang th in (Sng chiu
thm o ta G gy trn ngn du) m bo h l t sn ? Lm nh gi mt trn sng, trng thanh
trn ni, v con g u trn cnh du l vt s hu ca giai cp t sn! Cc bc danh nhn thi c
sng i sng ca dn qu ngho kh v tm thy trong i sng mt s an tnh, vui v, iu ho.
V vy m ti cho rng s sng thng thanh nhn c tnh cch rt dn ch. Ta c th hiu r iu
hn khi ta tng tng cuc mn du khp chu u ca Laurence Sterne hay Wordsworth v
Coleridge; h i b, rt t tin trong ti nhng bit bao dim cm trong lng! c mt thi ngi
ta khng cn phi giu c mi i du lch c; m ngay by gi na, du lch khng phi l mt xa x
phm dnh ring cho bn ph gia. Xt chung th hng nhn u c tn tin bng hng ci xa x.
Ch cn c mt tm hn ngh s bit tm nhng bui chiu v dng hng th mt cch hon ton
nhn nh. Tht ra i sng thanh nhn tn km rt t, nh Thoreau chu kh vch ra cho ta thy
trong cun Walden[1].
Cc nh lng mn Trung Hoa phn nhiu l a cm, phng lng, ngho tin nhng giu tnh. H rt
yu i, ght l nghi, ght s b buc, khng chu chu em con tm lm n l hnh hi. S thanh
nhn khng phi l c quyn ca bn nh giu sang, quyn th, ca bn thnh cng (bn ny bn
rn sut ngy, hng nhn sao c!); Trung Hoa n l sn phm ca nhng tm hn cao thng,
qu t ph nn khng thm xin n hu, qu c lp nn khng chu lm vic di quyn mt ai, v
qu minh trit nn khng coi trng nhng thnh cng trn i. H cao thng nn thn nhin i
vi bi kch ca i sng, h vt c ln trn nhng tham vng, nhng am m, nhng quyn r
ca danh li. H thnh hng ngi l tng c mi gii ngng m nht trong vn hc Trung
Quc. H sng rt gin d v khinh th cng danh.
Nhng vn ho o Uyn Minh, T ng Pha, Bch C D, Vin Trung Lang, Vin T Ti u c
lm quan trong mt thi gian ngn ngi, chnh tch rt tt p, nhng ri u chn ci cnh ra lun
vo ci nn cam tm b quan t lc, v vn n. Khi Vin Trung Lang lm tri huyn T Chu, c ln
ng dng ln quan trn mt mch by l n t chc, nht nh khng chu cnh ra lun vo ci na,
ch xin v nh c t do, t ch.
Trang 77
Ngoi ra, cn mt thi nhn l Bch Ngc Thim lm mt bi th rt mc ca tng s thanh nhn
treo th trai m ng t tn l Dong am (Am bing nhc).
Bi nh sau:
---an kinh[2] bing c v o khng phi trong sch.
---Tng kinh[3] bing coi v ch l ci b phu ca o.
---Ci tt ca o l trong s thanh h. Thanh h l g? L sut ngy nh ngu.
---C th m bing ngm v ngm xong th rut ho[4],
---C n m bing gy, v gy xong l ht nhc.
---C ru m bing ung v ngoi ci say cn c sng h[5].
---C c m bing chi v ngoi nc c cn c can qua[6].
---Bing coi ni khe v trong lng c ho ri[7].
---Bing ngm gi trng v trong lng c Bng Lai ri.
---Bing lo vic i v trong lng c vn rung nh ca ri.
---Bing hi nng lnh v trong lng c cnh tin m p ri[8].
---D tng ho ni tan, ta cng vy thi[9],
---Cho nn gi l Am bing nhc, chng cng ng ?
Khng, hng nhn khng tn tin. Hng ngi giu sang khng bit hng th na v ch nhng
k rt khinh tin, tm linh phong ph, a i sng gin d mi hng c i sng thanh nhn.
Ngi ta khng hng kip trn ny v ngi ta khng yu n, bin cuc sng thnh mt thi quen
bun t. Lo T b ngi ta vu oan cho l ght i; ti tng tri li, ng khuyn ta khng mng th
tc chnh v ng qu yu i, nn khng mun cho ngh thut sng thnh mt vic phm tc: sng
ch sng.
H c yu th c tic; nhng ngi yu i tt phi tic nhng lc vui him c trong i, tt gi ci
tn nghim v ci ngo mn c bit ca hng phng lng. H cho nhng lc i cu cng thing ling
nh nhng gi lm vic. Khi h i chi gn (golf) m k no li ni v th trng chng khon th h
cng bc mnh nh nh bc hc b quy ry trong khi nghin cu trong phng th nghim. H s
m nhng ngy xun tri qua m tic rng khng i chi c nhiu hn cng nh nh doanh
thng tic rng trong ngy khng bn c nhiu mn hng hn.
4. CI TRN L THIN NG DUY NHT

Tht l lng, bit rng kip trn c hn, rng khng ai khng cht, th ta li yu i nng nhit hn
ln, mun tn hng ci th i, v trong lng yu i , m mt cht bi cm nn th. Nu
chng ta c mt cht hi vng rng chng ta s bt t th trong lng mun hng lc ca ta tt gim
i. Nh tc s Arthur Keith ni V nu mi ngi tin nh ti rng ci trn ny l Thin ng
duy nht th ngi ta tn lc bin i n thnh mt Thin ng. Cm tng ca ng y nh cm
tng ca ngi Trung Hoa. T ng Pha vit: i qua nh mt gic m xun, khng lu li mt vt
no c (S nh xun mng liu v ngn), bit vy cho nn T cng quyn luyn vi i. Trong vn
hc Trung Quc, ta lun lun thy ci cm gic nhn sinh bt ti . Trong nhng lc vui nht ca
h, thi nhn v hc gi Trung Hoa u bi cm v ni nhn sinh bt ti, kip ngi ngn ngi, v
Trang 78
ni hoa n ri tn, trng trn ri khuyt. Trong bi ph Xun d yn o l{ vin t, L Bch vit:
Ph sinh nhc mng, vi hoan k h (i ngi nh mng, vui c bao lu?) v Vng Hi Chi[10],
trong lc vui vy yn tic cng bn b vit bi bt h Lan nh tp t than th cho cnh nhn
sinh bt ti.
Nm th chn, nin hiu Vnh Ho, nhm nm Qu Su, u thng ba, hi Lan nh ti huyn Sn
m, qun Ci K tin hnh l tu h[11]. Qun hin ti , gi tr u hp. Ni c ni cao nh
ln, rng rm trc di, li c dng trong chy xit, chiu quanh hai bn, dn nc un khc, lm ch
th chn[12]. Mi ngi ngi theo th t. Tuy khng c ting t, ting trc, ting qun, ting huyn
cho vui tai, nhng ung mt hp ru, ngm mt cu th, cng th sng u tnh. Hm kh tri
trong sng, gi nh lng lng, ngng nhn v tr mnh mng, ci xem vn vt mun v, phng tm
mt, m ci lng, hng ht ci th ca tai mt, tht l vui vy.
Ngi ta cng ci nga trong i, c ngi em ci hoi bo ca mnh ra m o vi bn b
trong mt nh, c k gi tm lng mt s tnh g m phng lng ngoi hnh hi, tuy hai hng
ngi th x, tnh ng khc nhau, nhng ng lc vui gp thi, tm c vi mnh th u
khoan khoi t tc m chng hay ci gi sp ti. Kp n khi mi mt, tnh theo s th m thay i
th u sinh ra cm khi. Ci m trc kia vui trong lc ci nga thnh ra vt c m nay nh li,
lng khng th khng hoi cm. Hung i ngi di ngn do tri, nhng u qui v ci cht c. C
nhn ni: T sinh u l vic ln, h chng au lng!
Mi khi xt ngi i xa cm khi nh in vi ngi i nay, khng ln no c vn ngi trc
m khng than th bun ru, trong lng khng hiu ti sao. Cho hay bo t sinh cng nh nhau l li
h ngoa; bo Bnh T khng hn v k cht yu l li ni lo. Ngi i sau nhn li i by gi cng
nh ngi by gi nhn li i xa, bun thay!
V vy ti chp li truyn ngi trong tic, sao lc th h lm, tuy i v vic u khc, nhng l s
d cm khi th l mt. Ngi i sau c bi ny chc khng khi bi ngi (Ti dy mi ht bi Lan
nh tp t).
Bit rng c lc mnh s cht, s tt nh ngn nn, cm gic tht qu v n lm cho ta ho ra
nghim trang, hi bun, v nhiu khi li cn ny ra thi na; n bt ta an phn, ri sp t sao c
th sng mt cch hp l, mt cch chn thc m khng qun gii hn ca ta. N to cho ta s an n
trong tm hn v ta chu nhn trc ci xu nht c th xy ra ri. Xt v tm l, ti cho rng cm
gic kip ngi c hn gii phng sinh lc cho ta.
Khi thi nhn v dn chng Trung Hoa hng lc th trong tim thc h cm thy rng, ci vui s
khng vnh vin, rng hi h d vui ti my, sm mun g cng phi tn. H nhn i nh mt nh v
sn thu i Tng nhn sau mt mn sng b mt, hoc sau mt lp khng kh m m hi nc.
Ci cm gic c tnh cch na hin thc, na tinh thn , c ch ngha nhn bn ca ngi Trung
Hoa, c c ci li sng v li suy ngh ca h nhn l ng, m trit hc ca h ch trng ti s
hiu i hn l ti s tm chn l. Gt b tt c nhng l lun siu hnh, tru tng; cho n l sn
phm m h ca tr tu, cc trit gia Trung Hoa[13] ch nhm vo i sng, ch t mt vn gin
d, vnh vin: Chng ta sng ra sao y?. Ngi ta Trung Hoa cho rng trit hc m hiu theo ngha
Trang 79
ca phng Ty th tht l ph phim, v ch. Trit gia Ty phng ch lo nghin cu v l lun tm

nhng cch t ti tri thc, h nghin cu v nhn thc lun tm hiu kh nng tnh ca tri thc
m qun khng tm hiu i sng. Nh vy cng ngu xun, b lp nh ve vn mt ngi n b m
khng ci ngi ta sinh con ci, cng nh bn qun phc, i tng on ra chin trng
chng chin u. Ph phim nht l cc trit gia c, h ve vn chn l y nh nhng g si tnh m rt
t k kt hn vi chn l.
--------------[1] Thereau: coi ch thch trang 8. Tc phm Walden cng c nhan l La vie des bois (i sng
trong rng)
[2] Tc kinh o gio.
[3] Tc kinh Pht.
[4] Ngha l ht th,
[5] Ngha l ngoi cnh mng lc say c c cnh thin nhin.
[6] Ngha l ngoi s u tr trong cuc c cn c s chin u trong i.
[7] ni: trong lng cnh p nh tranh (ho ) ri, khng cn coi cnh thin nhin na.
[8] Nguyn vn: Thn l cnh tin. Lm dch l: trong lng c m rc trn tri (Within me there
are heavenly processions).
[9] Ngha l: dng dng, khng quan tm ti.
[10] ng t l Dt Thiu, ngi i Tn, qu Ci K (nay thuc Chit Giang) ni danh v ch tt v
v vn th,
[11] L tm ra b sng, vy nc tr ma.
[12] Ngi ta th mt chn ru trn dng nc, chn tri i tp vo u th vt ln m ung.
[13] Theo ti, xt chung th li ng m xt ring i Tng th trit gia Trung Hoa cng hay bn v
nhng vn siu hnh nh l, kh, tnh, tm.
5. VN HO PHC
o gio nhn rng khng c g l ho, l phc, do m c bit to cho ngi Trung Hoa ci tnh
tnh a nhn. T tng ct yu ca o ch cho hin sinh quan trng hn s bin ho[1], t
cch quan trng hn s thnh cng, v tnh thng c ng. Con ngi ch c th bnh thn c
khi khng b dao ng v ho phc i. Chng ta cn nh truyn Ti ng tht m trong sch Hoi
Nam T:
Trang 80
Mt ng lo bin cng mt con nga. Ngi ta li hi thm, ng bo: Bit u chng phi l
phc?. t ngy sau, con nga tr v, theo sau l mt by nga H rt tt. Ngi ta li mng ng,
ng p: Bit u chng phi l ho?. Thy c nhiu nga, con ng gi m ham ci nga, t
gy gi. Ngi ta li chia bun, ng o: Bit u chng phi l phc?. Nm sau, r H ln ci,
trng inh ra trn, mi ngi cht ti chn. Duy c con ng v khp khing nn khi ra trn m cha
con c sng vi nhau.
Trit l gip ta chu c t nhiu ci bt hnh trong i v ta tin rng trong ci ho c ci phc
cng nh huy chng c mt tri th c mt phi. Nu mt ngi ngh rng khng c g l quan trng
th i vi ngi y khng c g l quan trng c; v nh vy ngi y c th bnh tnh, khinh s dao
ng lng xng, khinh s thnh cng v cn thch s thnh cng l cn s tht bi, cng thnh cng
ln th cng s t au. Nhng phn thng ho huyn ca danh vng snh sao c vi ci li mnh
mng ca s n dt. o gia cho rng k s sng sut th khi thnh cng khng cho rng mnh
thnh cng m khi tht bi cng khng chc rng mnh tht bi; cn k cha tht sng sut mi
tin chc rng thnh cng cng tht bi u l tuyt i v xc thc.
Do m o gio khc vi Pht gio: mc ch ca Pht gio l khng cn g i, cn mc ch
ca o gio l khng mun cho i cn mnh. Ch nhng ngi khng mun cho i cn mnh mi
c th v u, v ch nhng ngi v u mi c th sung sng. Ngh vy cho nn Trang T, trit gia
ni danh nht, ti tr nht trong phi o gia thng khuyn ta phng, ng nn ni danh qu,
hu ch qu, lo gip i nhiu qu. Heo m mp qu th b lm tht cng t, chim m lng p qu
th b th sn bn trc ht. ng li k mt ng ngn: hai ngi i qut mt ngi m trm bo
vt, cm ba p b s v hm rng ngi cht, ch v k ny ngu xun dn ngi thn t mt vin
ngc trong ming mnh khi lim xc.
Nhng iu ti trnh by trong on trn a ti kt lun tt nhin ny l Th th ti sao ta khng
sng mt i nhn tn?.
6. BA TT CA NGI M
Nhn sinh quan ca ngi M ngc hn vi ngi Trung Hoa. Trong mt xng n, ti thy mt
tm bng ln vi hng ch ny: Mi ch gn ngay th vn cha c. Ngi M kh chu ch cu
ton trch b, khi mt vt no gn ngay th h cn mun lm cho ngay hn na, cho tht ngay,
cn ngi Trung Hoa th xnh xi, cho gn ngay l c ri.
Ba tt ca ngi M l tng hiu nng, mun ng gi v mun thnh cng. H rt kh, rt quo qu
v ba tt cp mt ca h ci quyn nhn tn, ci quyn hng mt bui chiu an nhn, vui v.
Chng ta phi quen vi { ny i: i khng c g l tai ho c v bn cnh ci ngh thut lm vic
cn c mt ngh thut cao c hn na l chng lm g c. Xt chung th tr li ngay cc bc th vi
khng tr li, kt qu i loi cng gn nh nhau. Rt cc cng chng c g xy ra c, mt bn khng
gip cho ngi ta c mt vi vic tt, cn mt bn trnh c cho ngi ta vi ci hi. a s cc
bc th, c b trong ngn ko ba thng ri ly ra coi li, s thy nu tr li th tht l mt th gi v
ch. Vit th c th s thnh mt thi xu n lm cho cc vn s, gio s thnh nhng thy k rnh
ngh. Cho nn ti hiu ti sao Thoreau khinh nhng ngi M ngy no cng ra s bu in.
Trang 81
Vn tranh lun ca chng ta khng phi im: s hiu nng c ch hay khng. Ti nhn rng nh
n m chng ta c c nhng dng tt, ch to k lng. Ti lun lun tin nhng vi nc M
hn l nhng vi nc ch to Trung Hoa v n khng r nc. Vn im ny: nhng k lng
xng vi nhng k nhn tn, th k no khn hn? C hiu nng mi lm c vic, ng {, nhng
thi hiu nng cng cp th gi ca ta, khng cho ta rnh rang hng lc, m kch thch thn
kinh ta qu v ci tt cu ton trch b. Mt vin ch bt M lo n bc u v ng ta khng mun
thy mt li in no trong tp ch ca ng. Vin ch bt Trung Hoa khn hn: cho c gi ci th
tm ra c t nhiu li trn bo. Hn na, mt tp ch Trung Hoa c th khi ng mt truyn ri
na chng bng qun pht n i. M m nh vy th cc ng ch bt cho l tri sp ri; nhng
Trung Hoa iu chng quan trng g c, ch v n chng c cht quan trng no. V ngi Trung
Hoa lun lun ng k nu cho h thong th. Rt cc h cng lm xong cng vic d tnh, min
l ng tnh st qu.
Ci tc ca i sng k ngh hin ti khng cho ta nhn tn u du na. T hn na, n bt ta thay
i quan nim v thi gian m ngi ta o bng chic ng h, ri bin lun con ngi thnh chic
ng h. Trung Hoa cng ng c tnh trng . Trong mt xng hai vn th th tt nhin phi
ng thi khc, nu ai mun ti lc no tuz th s hn n s kinh khng. Nhng s bt buc phi
ng gi lm cho i sng cc kh, bc bi qu i. Bit rng chiu nay, ng nm gi ta phi ti
mt ni no , th l mt toi c bui chiu, ch nhng lo ngai ngi sao cho khi tr. Ngi M no
cng sp t thi khc y nh trng tiu hc: ba gi chiu lm vic ny, nm gi lm vic kia, su
gi ri th thay qun o, su gi nm mi kim tc xi, by gi ti l qun. i sng m nh vy th
cn gi tr g na?
Ngi M ngy nay ti mt tnh trng bi t l chng nhng h lp thi khc biu cho hm sau
hoc tun sau, m cn lp trc cho thng sau na. Ngi Trung Hoa khng khi no hn gp nhau ba
tun l trc khi v khi nhn c mt thip mi th sung sng thay, h khng bt buc phi tr li
l nhn li hay khng. H c th s vit ln tm thip ch s ti hoc a t ri gi tr li; nhng
thng thng h ch vit nhn c ri m chng cn cho bit quyt nh ra sao: ti hay khng
ti. Mt ngi M hay u sng Thng Hi c th s bo trc cho ti bit rng ngy 19 thng 4
nm 1938[2], ng ba gi chiu, s d mt hi ngh Ba L, ri ngy 21 thng 5 s ti Vienne bng
chuyn xe la by gi sng. Ngi ta khng th i du lch m t lm ch mnh, mun ti lc no th
ti, mun i lc no th i ?
Nhng, ngi M khng bit nhn tn, nguyn do quan trng nht l ti h thch hot ng, t hot
ng ln trn s sinh tn. Cc ng M ham hot ng v h mun tho lng t tn v mun cho bn
tr tn trng h; ngi Trung Hoa cho h l l bch. Gi m cn hng hi hot ng th cng khng
khc g bt mt my thu thanh trn nh mt gio ng c ri ra r pht ra th nhc Jazz vy. Lm
ng lo, cha sao? C cn g phi lc no cng hot ng khng? Chng ta thch nhng gio
ng c, nhng c, m chng ta qun ci ct cch p ca tui gi. Hi trng nin m khng
bit nhn tn th qu l mt ti ln i vi bn tnh con ngi.
-------------[1] Sch in l t bin ho, ti tm sa li l s bin ho. (Goldfish).
Trang 82
[2] Nn nh tc gi vit cun ny vo nm 1937.
Trang 83
CHNG VIII
LC TH TRONG GIA NH
1. TRONG VNG O CH[1]
Ti vn ngh rng tiu chun ca mt nn vn minh l ci mu v chng, cha m m vn
minh o to. Bn cnh vn gin di m nghim tc , mi thnh cng khc nh ngh
thut, trit hc, vn hc, tin nghi vt cht u ho ra m nht, c h nh v ngha l.
Tiu chun ti mi ngh c kh nng l lng ny l t tt c nhn loi ngang hng vi
nhau, gt b tt c nhng ci g khng cn thit trong vn minh v vn ha, chng ta c th
xt vn minh v vn ha mt cch gin d, sng sut hn. Nh vy tt c nhng sn phm
khc ca vn minh ch cn l nhng phng tin o to nn nhng ngi v, ngi
chng, ngi cha, ngi m lng ho hn. Khi m chn chc phn trm loi ngi l chng
hay v, v trm phn trm u c cha m, th nht nh l nn vn minh cao nht phi to
c mi ngi v, ngi chng, ngi cha, ngi m lng ho nht, lm cho i sng
sung sng nht. Bn cht ca nhng ngi n ng hay n b sng chung vi ta quan
trng hn cng vic h lm v cc thiu n nn mang n nn vn minh no to cho h c
ngi chng lng ho nht. Tt nhin s lng ho ch l tng i; v l tng v ngi
v, ngi chng, ngi cha, ngi m thay i tu thi v tu x. C th rng phng php
tt nht to nhng ngi chng ngi v tt l p dng mn u sinh hc[2] (eugnisme),
nh vy tn cng dy d trai gi. V li, mt nn vn minh khng bit ti gia nh hoc
t n xung hng thp nht th ch sn sinh c nhng trai gi bt lng.
Ti nhn thy rng ti gn nh theo ch ngha sinh vt ri y. Ti theo n ri ch. n
ng, n b, ai cng theo n c. V d mun hay khng, chng ta cng u l sinh vt, u b
nhng lut t nhin v sinh vt chi phi. Chng ta do sinh vt tnh m sung sng, do sinh vt
tnh m gin d, do sinh vt tnh m tham lam, chng ta c tinh thn tn gio hoc tinh thn
ho bnh cng l do sinh vt tnh c. Chng ta u l nhng sinh vt do cha m sinh ra, hi
nh b sa m, ln ln lp gia nh, sinh con ci. C nhng ngi khng mun lm cha
m, cng nh c nhng cy khng chu sinh ht ging, nhng ai cng phi c cha m cng
nh cy no cng phi do mt ht sng m sinh. Vy c s kin cn bn ny: nhng tng
quan u tin trong i sng l nhng tng quan gia nam n, v thiu nhi, v trit hc no
khng xt v nhng tng quan ct yu th khng th coi l mt trit hc thch ng c,
khng ng gi l mt trit hc.
S tng quan gia nam v n t n khng , n phi to ra con ci ri mi ho ra hon b.
Khng mt nn vn minh no trut c ci quyn sinh sn ca nam n. Ti bit ngy nay c
nhiu ngi n ng n b c thn hoc kt hn vi nhau m v l ny hay v l khc
khng chu c con. Ti cho rng d h vin l l no cng mc, h khng sinh con l h phm
mt ti ln nht i vi bn thn ri. Nu h khng sinh sn c v c th th c th h h
hng, c bnh; nu v i sng t , th i sng xu xa; nu v mc sng cao qu th
Trang 84
mc sng bt ho; nu v mt ch ngha c nhn th ch ngha lm ln; nu v c mt t

chc x hi th t chc t hi. C th rng con ngi th k hai mi mt s thy chn l
, khi khoa sinh vt hc tin b hn. Ti hon ton tin rng th k hai mi mt s l th k
ca sinh vt hc, cng nh th k mi chn l th k ca t nhin hc. Khi loi ngi hiu
mnh hn, nhn rng chng i vi bn nng ca mnh ch l v ch, th s trng chn l
hn. c vi du hiu ng mng ri y v tm l gia Thu S Jung khuyn cc n bnh
nhn giu c nn tr v nh qu nui g, nui con v trng rau. H au v khng hot ng
ng vi lut thin nhin ca cc sinh vt.
Khng ngi n ng no thot li n b m sng c. Nu ngi ta nhn rng ai cng c
m th khng mt ngi no c th mit th n b c. T lc oe oe cho i ti lc nhm
mt, n ng lun lun sng gia n b: m, v, con gi; nu khng c v th cng c
mt ngi n b sn sc, hoc l ch nh William Wordsworth, hoc thm qun gia nh
Herbert Spencer. Khng mt trit hc no c th cu vt mt k khng lp c nhng tng
quan bnh thng, thch hp vi m hoc vi ch; v nu i vi thm qun gia m cng
khng bit c x na th ch c Tri mi cu c.
C ci g bi t trong i sng ca mt ngi n ng khng to c nhng quan h bnh
thng vi ngi n b n ni phi than th nh Oscar Wilde: n ng khng th sng
vi n b c; m khng c n b cng khng sng c. Thnh th trong bn nghn
nm, t khi c mt truyn n v Sng th k cho ti Oscar Wilde u th k hai mi,
ci khn ca nhn loi chng tin c cht no c, v tng ca Wilde cng y nh tng
trong truyn n [3].
2. CH NGHA C THN: SN PHM L LNG CA VN MINH

S chp nhn quan nim gin d v t nhin v gia nh a ti hai s xung t: Xung t
gia c nhn v gia nh; xung t gia trit hc ch tr (trng tr tu) v trit hc ch tnh
(trng thin tnh, bn nng). S xung t sau khc lit hn v mt ngi tin ci ch ngha c
nhn, c th rt thng minh, cn mt ngi ch tin ci tr tu lnh lo, ch khng tin ci
tm nng nhit, l k in. Khng trng tnh cch tp th ca gia nh, khng coi gia nh l
mt n v x hi, th cn c th tm mt tp th khc m thay gia nh; nhng mt ci thin
tnh phi ngu, ci thin tnh lm cha m th v phng cu vt c.
Chng ta phi nhn gi thuyt ny l ng: con ngi khng th sng c c m sng c,
phi sng chung trong mt nhm m ti gi l ci i ng. Ci n v i ng c th l
mt gio khu, mt trng hc, mt gio ng, mt thng im, mt hi kn hoc mt c
quan t thin. Tt c nhng t chc u c th thay th gia nh. Tn gio hoc chnh tr
c th thu ht tt c hot ng ca mt ngi. Nhng vn ch c gia nh l mt on th t
nhin v thc ti v phng din sinh vt. N t nhin v ngi no mi sinh ra cng c gia
nh ri v sut i sng trong gia nh; n thc ti v phng din sinh vt v nhng ngi
trong gia nh u chung mt dng mu. Ngi no khng thnh cng trong on th t nhin
th kh thnh cng trong nhng on th khc c. Khng t bo: t trong nh th
phi hiu, ra ngoi (x hi) th phi , sing nng v ngay thng, yu mi ngi v gn
nhng ngi nhn. Lm theo nhng iu m cn d sc th hy hc vn ( t nhp tc
hiu, xut tc , cn nhi tn, phim i chng nhi thn nhn. Hnh hu d lc, tc d hc vn).
Ngoi on th gm cha m, anh em, ch em ra, con ngi mun pht biu v pht trin
n cc c tnh ca mnh cn cn c mt ngi bn khc ging m thch hp vi mnh
iu ho, b tc cho mnh na.
Trang 85
Ph n nh c cm gic v sinh vt tnh su sc hn n ng nn bit r iu y. Thiu n

Trung Hoa no cng m mng c bn qun hng v ngi kiu hoa; cn ph n phng Ty
th m mng c bn o voan v nghe chung gio ng khi lm l kt hn. Ti tin chc
rng To ho ph bm cho n b tnh tnh lm m hn l lm v, nn h mi c c thc
t, bit phn on, yu tr con v nhng k yu, thch sn sc cho ngi khc, c nhiu thnh
kin, a cm Cho nn trit hc m khng k ti bn nng lm m , rn tm hnh phc
ngoi gia nh cho ph n, l i lm ng. Tt c nhng ngi n b v hc hoc c mt
hc thc lnh mnh u c mu tnh, mu tnh ny pht sinh t hi nh, cng ln ln cng
mnh; cn ph tnh ca n ng t khi xut hin trc ba mi lm tui, hoc trc khi con
trai hay con gi u lng trn nm tui. Ti khng tin rng mt chng trai hai mi lm tui
mun c con. Chng ch m mt thiu n no , v m sinh mt a con ri chng ngh
ti na, cho ti khi, khong ba chc tui, chng mi bng nhin nhn ra rng mnh c mt
a con trai hay gi, c th dt n i chi hoc khoe khoang vi bn b, v lc chng mi
cm thy rng mnh l cha. n b th tri li, cho c con l vic quan trng nht trong i, v
khi c con th t tnh tnh n thi quen u c th bin i hn. Ngay t khi c mang, h
nhn i khc trc ri. H thy r s nng ca mnh, mc ch ca mnh trong i sng.
Ti thy mt thiu n con trong mt gia nh Trung Hoa giu c, c cha m nung
chiu qu i, vy m bng thnh ra can m, b ng trong my thng sn sc con au.
Theo lut t nhin, bn nng hi sinh khng cn thit cho ngi cha, v n ng cng nh
con vt hay con ngng c, ch lo kim n nui con thi. Cho nn ngi n b s au kh v
tm l nu khng sanh con, nui con c. Nn vn minh M lm cho bao nhiu thiu n dim
l nh vy khng c c hi kt hn, th qu thc l khng nhn t vi ph n cht no c.
Ti xin tr li vn : Lm sao sng mt i sung sng?. Mun sng sung sng th
ngoi nhng thnh cng b ngoi ra, cn cn iu kin ny na l bn tnh ca ta khng b
ngn cn m c pht ra iu ho. Ti vn nghi ng cc ng cc b sng c thn ch lo v
nhng thnh cng b ngoi v tng rng c th hon ton tho mn trong nhng hot ng
v tinh thn, ngh thut hay ngh nghip m khng cn ti hnh phc trong gia nh na.
Khng, ti khng tin nh vy. Nhng thnh cng v chnh tr, vn chng, ngh thut ch gy
c mt cht vui tinh thn nht nho, lm sao v c ci phn thng m thm nhng v
cng chn thc khi thy con ci mnh ln ln, mnh ln. C bao nhiu vn nhn, ngh s khi
v gi cn tho mn v nhng thnh cng ca mnh? V c bao nhiu ngi khng coi nhng
thnh cng ch l sn phm ca nhng hot ng tiu khin, nht l mu sinh?
Ngi ta k rng vi ngy trc khi mt, Herbert Spencer m trn i mt chng mi tm
cun Trit hc tng hp, thy n lnh v nng qu, t hi gi lc cn mt a chu ni
m c phi th hn khng. Phi dng ng nhn to, b nhn to, bng gn nhn to
cng l chn ngn ri, nu li phi c nhng sn phm thay tr em th thc l bi thm!
V mt phng din khc, nhiu ngi cho rng hnh phc l vn kim c cng vic m
mnh thch, cng vic ca i mnh. Ti t hi chn chc phn trm n ng v n b lm
mt ngh no c tm c ci cng vic m h thch khng. Ti cho rng cu m ngi ta
thng em ra khoe: Ti thch cng vic ca ti c cht ngh chua cht. C ai m khoe:
Ti yu gia nh ti khng, v iu t nhin qu i. Mt na nhng nh kinh doanh li
phng giy mi ngy c ci tm trng y nh ca ph n Trung Hoa i lc sanh : Thin h
nh vy, th mnh khng th khc c. Ai cng ni: Ti thch cng vic ca ti. Tht t
ming mt ngi coi thang my, mt c gi in thoi, mt ng nha y th cu lo khot;
cn tht t ming mt nh xut bn, mt nhn vin a c, mt nhn vin chng khon th li
qu ng. Tr trng hp nhng nh thm him nam, bc cc, nhng nh bc hc nghin
cu trong phng th nghim, cn th ch cn cho cng vic mnh lm c hi thch thch, tm
va , cng l may ri. Khng th so snh lng yu cng vic vi lng m yu con c.
Trang 86
Nhiu ngi khng thy r khuynh hng ca mnh v thng i ngh; nhng c ngi m
no khng thy r ci thin chc ca mnh l nui nng, du dt con ci khi chng cn nh
khng? Nhn nhng ngi chung quanh, chng ta thy rng may mn c c nm phn trm
l sung sng v kim c mt cng vic m h thch, cn nm phn trm cha m u tm
c l sng trong s sn sc con ci y ? Vy th i vi mt ngi n b, tm chn hnh
phc trong cng vic lm m chng chc chn hn l tm n trong ngh kin trc s ? Vy
th hn nhn chng phi l ci ngh thch hp nht cho n b ?
Tt nhin, chng ti ni y l ni v ci l tng trung bnh ca hng ngi trung bnh. n
b cng nh n ng, c nhng ngi ti nng siu vit m sc sng to gip cho th gii tn
b c nhiu. im quan trng l chng ta phi nh ci kin ph thng coi i sng
gia nh, vi nhim v quan trng v thing ling ca n, tc nhim v nui nng dy d tr
em, l ti tin i vi n b; kin khng hp tnh hp l v ch c th pht sinh trong mt
x hi m nn vn ha khng tn trng n b, gia nh v bn phn lm m.
-------------[1] Ch trong Cung On Ngm Khc: cng sp ra ngoi o ch.

[2] Khoa hc ci lng nhn chng hc bng cch o thi nhng ging xu, m bo v, ci
thin nhng ging tt.
[3] Trong nh vy: Thng to ra n ng trc, ri mi ly v p ca hoa, ting ht
ca chim, mu sc ca cu vng, s mm mi ca gi, s gio hot ca loi h, s v thng
ca ma to nn n b; ri cho lm v n ng. n ng mng lm, dt n b i.
Nhng t lu sau, em tr li Thng v chu n b khng ni. Thng bng lng, thu
n b v. t lu sau, n ng li xin Thng tr li, v vng n b sng khng ni.
Thng li chiu lng tr li. Ln th ba, li tr Thng , Thng cng chu. Ln
th t, li xin li, Thng cng chu nhng bo: T nay vui kh th chu ly, ng quy
ry ta na. Ln ny l ln cui cng y.
__________________
V s tiu thn tin
3. V GI TNH CA PH N[1] PHNG TY

Ngy nay n quyn v nhng c quyn x hi ca ph n c tng ln, nhng ch l b ngoi, b
trong th ti cho rng ngay M cng vy, ph n cng cn b thit thi. Ti mong rng cm tng
ca ti sai, rng trong khi n quyn tng ln th ci thi phong nh ca n ng i vi n b
khng gim i. V hai ci khng nht nh phi i i vi nhau: S tn trng ph n mt cch chn
thc v s cho php h tiu tin, c i u tuz {, c to x nghip v c bu c. Ti l mt
cng dn ca Cu Th gii v nhn i vi nhn quan c h, ti cho rng c nhng iu quan trng
v nhng iu khng quan trng, v ph n M hn hn cc ch em ca h Cu Th gii v nhng
im khng quan trng, cn nhng im quan trng th a v hai bn rt ging nhau.
Ph n tm cch lm p lng n ng, h rt sn sc ci duyn dng ca thn th h, n bn mt
cch rt hp dn. V ngh thut lm cho n ng thi nay ti n tnh. Cha bao gi ngi ta
khai thc thn th ph n nh ngy nay, khai thc v thng mi, t nhng ng cong, nhng
uyn chuyn ca cc bp tht ti nhng mng chn mng tay sn mu; v ti khng hiu ti sao ph
n M ngoan ngon, chu cho ngi ta khai thc n th. Mt ngi phng ng[2], s cho nh vy
Trang 87
l khng tn trng n b. Cc ngh s gi ci l ci p, khn gi gi ci l ngh thut, ch

nhng nh dn cnh v cc ng bu ht mi ngay thng gi n l sex-appeal (s gi tnh ca n tnh)
v n ng thng ly vy lm thch. Hin tng qu l hin tng c bit ca mt x hi to ra
v n ng, do n ng ch huy, mt x hi trong n b kho thn b em trng ra trc cng
chng v mc ch thng mi, cn n ng th gn nh khng khi no b vy, tr vi anh mi v. n
b trn sn khu th h hang, gn nh kho thn, cn n ng ngi di ng ln th n bn ng
hong, eo c c vt na. Nu x hi do n b ch huy th tnh trng c o ngc khng nh?
Cc ngh s nghin cu thn th c ca n ng ln n b, nhng h kh kim c nhng ngi
n ng thn th p chu lm kiu cho h. Cc h vin dng s kho th ca n b cu khch.
M cc nh qung co thng mi cng v ly ci , t ra trm phng ngn k p vo mt
khch hng. Kt qu l ph n ngy nay c ci n tng su sc rng phi hi sinh cho ngh thut,
phi nhn n, bp bng, vn ng ng k lut cng hin cho th gii ci p ca mnh. C h nh
lm thn phn ca n b, tr cch li dng ci p gi tnh ca mnh ra th khng c cch no
cu n ng na.
Ti cho rng qu ch trng vo v p gi tnh nh vy l c mt quan nim non nt v phin din
v bn cht ca ph n, l hiu lm v tnh cch ca i tnh, ca hn nhn, l coi ph n ch nh mt
ngi bn ch khng phi l mt ngi ch trong gia nh. n b s mt ci a v lm m i, ch c
ci a v lm v; v ti nhn mnh v im ny l a v cao c nht ca n b l a v lm m; khi
n b t chi a v lm m th mt phn ln ci tn nghim i, c th thnh mt chi thi. M
ngy nay c bao nhiu n b khng chu c con v s thn th s s s, mt v p.
V c bao nhiu n b ng tui, c tranh u mt cch v vng vi m tc ng bc, vi quang
m thm thot? khng th tranh u c th sao khng nhn rng m tc bc cng c ci p
ca n, nh Chu trong bi th di y:
----Tc trng li thm vi trm cng,
----My ln nh ht, n li mc.
----Chng bng ng nh, cho n trng,
----Tranh u lm chi cho thm mt.
Ngi ta cho mt n b l tng l thiu n dim l, thn th hon ton cn i; ti cho rng n
b khng lc no p bng lc ci trn ci ni, khng lc no tn nghim bng lc bng con, v
khng lc no sung sng bng nm trn ging m con m gin vi n. C th ti c mc cm v
mu tnh, nhng khng sao, v mc cm tm l i vi mt ngi Trung Hoa khng khi no c hi c.
Nhng ti ngh rng quan nim ca ti v ph n l do nh hng ca l{ tng v gia nh ca dn
tc ti.
4. L TNG V GIA NH CA TRUNG HOA

Theo ti, chng v Sng to trong Sng Th K[3] cn phi vit li. Trong truyn Hng Lu Mng[4],
nhn vt chnh l Gi Bo Ngc, mt thanh nin c chiu chung, a cm, thch gn gi n b v
rt phc cc ch em h dim l ca chng, hn rng mnh trt sinh lm nam nhi, c ln ni rng n
b do nc to thnh, cn n ng do t st to thnh, v n b u linh li, thng minh, kiu m,
kh i nh cc c ch em h kia, cn n ng nh chng th xu xa, ngu n, th l, tn bo. Nu tc
Trang 88
gi Sng Th K l Bo Ngc th chuyn Sng to chc khc: Thng ly mt nm t st, nn

mt hnh ngi, h hi vo mi v thnh Adam (thu t ca n ng). Nhng khng bao lu Adam
nt n, rt thnh tng ming. Thng bn ly mt cht nc, nn li cc t st v ci nc
thm v thn th Adam , Thng gi l Eve (thu t ca n b), nh vy nh c Eve m sinh
mnh ca Adam mi hon thnh. Theo ti, t nht cng l { ngha ca hn nhn. n b l nc,
n ng l t st, nc thm vo t st m thnh hnh; t st gi nc, m nc lu ng, sinh
hot c trong t st, nn mi c c th.
i Nguyn, c mt ho s danh ting l Triu Mnh Ph; b v h Qun cng l mt ho s danh
ting cng dng th d nc v t st t tnh v chng. Lc hai ng b ng tui, lng yu
v ca ng gim i, ng mun ci mt ngi thip. B lm bi t khc nh ny, ng rt cm ng
v thi khng ngh n vic np thip na:
---Anh ca em, em ca anh,
---Gia chng ta tnh cc m ,
---Cho nn nhiu khi nng nh la.
---Lp mt nm t st,
---Nn thnh hnh anh,
---p thanh hnh em.
---Ri p ph c hai hnh chng ta, nho chung li,
---Li nn thnh hnh anh,
---Li p thnh hnh em.
---Trong cht t ca em c anh,
---Trong cht t ca anh c em,
---Anh vi em, sng th p chung mn,
---M cht th lim chung quch.
Ai cng bit i sng v x hi Trung Hoa ly gia nh lm c s. L tng v gia nh do u m
c? Cu hi t ai t ra, v ngi Trung Hoa cho iu l c nhin ri; cn ngi ngoi quc th
khng t cch gii p. Ngi ta bit rng Khng T cho ch gia nh l cn bn trit
hc, c bit ch trng ti quan h v chng, coi n l ging mi ca nhng quan h nhn loi,
cao c hiu, s th phng t tin.
L tng v ch gia nh hin nhin chng vi l tng v ch ngha c nhn. N quan nim rng
mi ngi khng phi l mt c nhn m l mt phn t ca gia nh; n da trn ci thuyt m ti
gi l tro lu sinh hot, trong ci trit l coi s thc hnh thin tnh l mc ch ti hu ca lun l
v chnh tr. Khng mt ngi no c th sng l loi c. Khi ngh ti mt ngi no, nu ta khng
coi ngi l mt ngi con, hoc mt ngi anh, mt ngi cha, mt ngi bn, th coi ngi
l ci g? L mt vt tru tng chng? Ngi Trung Hoa vn thin v t tng sinh vt hc, cho nn
ngh ngay n nhng quan h v phng din sinh vt hc ca con ngi. Do gia nh thnh mt
n v t nhin v hn nhn cng thnh mt s kin gia nh, ch khng phi ca c nhn; v s ni
di thnh mt bn phn thing ling. Th k mi by, mt nh Nho tn l Nhan Nguyn[5] v gi, i
lang thang khp trong nc c tm mt ngi anh rut, mong rng anh c con trai ni di, v
ng khng c th c con c.
Trang 89
Trong cun Nc ti v dn tc ti[6], ti tr ci t bnh ca ch gia nh qu chp nht ,

n c th bin thnh mt thi t t rt c hi cho quc gia. Nhng ch no ca loi ngi m
chng c t bnh, ch ngha c nhn v ch ngha quc gia ca phng Ty chng vy ? T bnh ca
ch ngha quc gia hin r chu u ngy nay: Quc gia d dng bin thnh mt qui vt, nh
vi nc, v nut chng nhng t do c nhn, c hnh phc c nhn na.
Cm gic v thc gia nh v danh d gia nh c l l hnh thc duy nht ca tinh thn on th
trong i sng Trung Hoa. Mi phn t trong gia nh phi thn trng mi hnh vi nh mnh, h
mnh khng thua st nh khc, h khc. Mi a con loang tong lm xu h cho bn thn m lun
c cho h hng cng y nh mt cu th bt ht banh m lm xu h cho ton i. Cn ngi con no
thi u cng nh mt cu th n c mt bn; v vang cho bn thn m cng lun c cho h hng
na.
Trong khung cnh gia nh, con ngi tri qua nhiu giai on t tui th ti tui thanh nin, tui
thnh nhn v tui lo nin: mi u c ngi thn sn sc, ri ln ln, li sn sc li ngi thn,
v gi th c cp dng; mi u th phi vng li v knh trng ngi trn ri cng ln cng c
vng li v knh trng tr li. Khung cnh thm mu sc nh c thm ngi n b ngoi vo
lm v, lm du, ch khng phi lm mt vt trang sc hoc mt mn chi; ti ni lm v, lm
du cng khng ng hn, phi ni l lm mt phn t cn thit v ct yu cho cy i th l gia
nh; v c ngi n b th dng di mi tip tc c. M sc mnh ca mi chi phi trong h
u tuz ngi n b , tuz huyt thng, sc kho, sc p, s gio dc ca h. Cho nn ngi ch
gia nh rt thn trng trong s la du m cha m no cng c bn phn dy d con gi khi xut
gi, n khi lm nhc mnh. Theo thuyt tro lu sinh mnh[7] ca ti, p dng vo ch gia
nh, th s trng tn gn thnh ra thc hin c, thnh mt ci g c th. ng ni no nhn chu
i hc cng cm tht rng mnh sng trong a chu , v khi nm tay n hoc bo m n, cng
bit rng da tht n l da tht mnh, dng mu n l dng mu mnh. i ca mnh ch l mt phn t
ca mt ci cy ln l gia nh, hoc ch l mt t trong ci tro lu sinh mnh bt tn, cho nn vui
v m cht. Ni quan tm nht ca cha m Trung Hoa l trc khi nhm mt thy con ci ci g
ng hong, v c trng thy nng du, chng r, h mi tng tng c i sng ca con ci h
sau ny ra sau m m an tm c.
Do m i sng l tng ca ngi Trung Hoa l chnh mnh khng lm nhc t tin v khng c
nhng a con lm nhc t tin. ng quan no khi t chc cng thng c hai cu ny:
----C con, vn s ;
----Khng quan, mt thn vui
---- (Hu t, vn s tc,
----V quan, nht thn khinh).
Cng do m Trung Hoa c nhiu n b go chu vy gian nan cc kh sut i nui con nh, hi
vng sau ny n thnh ngi, lm v vang cho t tin.
Mt quan nim v gia nh nh vy ng gi l tho mn v n ti tt c cc trng thi ca con
ngi v phng din sinh vt hc; nn Khng T c bit ch ti n. Chnh th l tng ca ng c
Trang 90
nhiu sinh vt tnh mt cch d thng. ng bo: Ngi gi c sng yn n, tr em c sn

sc[8], trong khng c thiu n chng, ngoi khng c con trai khng v (Lo gi an chi, thiu gi
hoi chi; ni v on n, ngoi v khong phu). l mc ch ti hu ca chnh tr, ch khng phi
ch l mt chi tit u. Trit l nhn tnh c coi l th trit l t tnh. Khng T mun rng tt
c thin tnh ca con ngi u c tho mn, c vy mi c yn n v o c m s yn n
v o c mi tht s l s yn n. l mt th chnh tr l tng, mc ch l khng cn dng
chnh tr m cng tr c dn, v khi no bn tm ca con ngi c an n th x hi mi n nh.
-----------------[1] Nguyn vn l Sex appeal, mt danh t M khng th dch ra ting Php hoc ra ting Vit c:
n ta nh ting charme ca Php hoc ting duyn ca ta nhng hm ngha gi tnh hn, gn nh
gi tnh dc na. Bn Trung Hoa dch l tnh ch hp dn (s hp dn ca n tnh).
[2] Hi tc gi vit cun ny. Nay khc.
[3] Chng trong Thnh kinh v s sng to th gii.
[4] Tiu thuyt t chn danh ting nht i Thanh, ca To Tuyt Cn (1719-1764).
[5] Hiu Tp Trai (1635-1704), mt trit gia trong phi kinh hc i Thanh: nghin cu thng cc kinh
truyn, ch khng theo Hn hc hay Tng hc.
[6] My country and my people. Cun ny rt ni danh, gii thiu Trung Hoa vi u M.
[7] Ngha l sinh mnh truyn i n n i kia lin min bt on, nh nhng t sng trn mt
dng nc. *Nguyn vn ting Anh l: stream-of-life. (Goldfish)+.
[8] Bn ting Php dch: ngi tr phi tp yu v tp trung thnh (les jeunes doivent apprendre
aimer et tre fidles). *Nguyn vn ting Anh l: "the young shall learn to love and be loyal".
(Goldfish)].
5. HNG LC D NIN
Theo ti hiu th ch gia nh Trung Hoa c bit ch trng ti tr em v ngi gi; v tui tr v
tui gi chim na i sng ca ta, cho nn hai tui u cn c cuc sng va . Tr em yu
ui hn ngi gi, khng th t sn sc ly c, nhng chng li khng cn nhiu tin nghi vt
cht nh ngi gi. Mt em nh t cm thy nhng thiu thn v vt cht cho nn mt a b nh
ngho thng thy sung sng ngang mt a b nh giu, nu khng phi l hn. N c th i
chn khng m thch hn i giy dp, cn ngi gi m phi i chn khng th kh chu v kh tm
lm. Thnh thong n cng c nhng ni bun thong qua, nhng ri n qun lin. N khng ngh ti
tin, khng lo ki cp nh ngi gi. L do l n cha b i sng bc bch nh ngi ln. Thi quen
ca n cha thnh hnh, n cha thnh n l mt nhn hiu c ph no , v c th g ung th .
N cha c thnh kin v chng tc v tuyt nhin khng c cht thnh kin v tn gio. tng v
Trang 91
khi nim ca n cha thnh nhng np c nh. Cho nn, cc c gi cn c gip , sn sc hn

tr em, cc c c nhng lo lng, nhng dc vng r rng hn.
Dn tc Trung Hoa thi thng c c ci { thc knh mn tui gi. Tinh thn ch c th v c
tinh thn hip s v tinh thn ho hoa phong nh i vi ph n ca phng Ty. N c ph din
minh bch trong li khuyn ny ca Mnh T: Ngi tc bc khng phi i nng ngoi ng
(Ban bch gi bt ph i o l h), l mc ch ti hu ca mt chnh tr tt. ng cng k bn
hng ngi khn kh nht l hng quan (n ng go v), qu (n b go chng), c (tr con m
ci), c (ngi gi khng c con). V hai hng trn, quan v qu, th chnh ph phi c mt chnh
sch kinh t cho trai c v m gi c chng. V cc tr em m ci, theo ch ti thy th Mnh T
khng ni phi x tr ra sao, nhng thi no cng c nhng vin m ci cng nh nhng vin dng
lo, mc d nhng vin ny khng th thay th gia nh c. Tr em m cn cha m th c cha
m nng niu ri, iu rt t nhin, chng cn nhc nh ai na, v ngi Trung Hoa ni: Nc
bao gi cng chy xui; nhng cn ci tnh con chu i vi cha m ng b th phi c vn ha
bi dng n mi ny n. Ngi no cng yu con; nhng ch ngi c vn ha mi knh yu cha
m. Kt qu l Trung Hoa, o hiu thnh mt nguyn tc c mi ngi cng nhn, v theo
nhiu vn nhn, hc gi, th lng mong c phng dng cha m trong tui gi thnh mt kht
vng. Ngi Trung Hoa khng n hn g bng khng c sn sc cha m khi cc ngi sp mt,
khng c mt bn ging cha m khi cc ngi tt th. Hi xa c ngi i lm n xa, v ti nh th
cha m khut ni, au xt v cng, ngm ln hai cu ny:
----Cy mun lng m gi chng ngng,
----Mun nui cha m m tri khng cho
---- (Th dc tnh nhi phong bt tc,
----T dc dng nhi thn bt ti).
Khi so snh i sng phng ng v phng Ty, ti khng thy hai bn c nhng ch bt ng
tuyt i, tr im ny: thi i vi ngi gi. Nhng ch bt ng v thi hai bn i vi nam
n, lm vic, s du h, s thnh cng u l tng i c. Nhng quan h gia v chng phng
Ty khng khc phng ng l bao, ngay n quan h gia cha m con ci, nhng quan nim v
t do c nhn, v dn ch, nhng quan h gia dn chng v nh cm quyn cng vy. Nhng v thi
i vi ngi gi th phng Ty tri hn phng ng. iu hin r trong cch hi tui nhau
hoc ni tui mnh cho ngi ta bit. Trung Hoa, hai ngi mi quen nhau, sau khi hi tn h nhau
ri, tt hi n qu canh[1] (tui) ca nhau. Nu i phng khim nhng p mi hai mi ba
hoc hai mi tm tui th ngi ta an i lin rng tin cn di v v vang, cn c hng nhiu
phc. Nhng nu i phng p l ba mi lm hoc ba mi tm tui th ngi hi vi t ngay v
tn kinh, khen l c phc; m i phng cng cao th lng tn kinh cng tng. Trung Hoa, nhng
ng lo hnh kht, ru bc ph cng c i i c bit. Nhng ngi vo tui trung nin mong
ti lc lm l th ng tun; hng thng gia giu c v hng quan liu th bn chc tui lm l th
linh nh. L th lc tun qu hn l ng tun, l tht tun li qu hn l lc tun, v ngi no lm l
bt tun th c khen l Tri ring hu i.
Tui gi c trng nh vy, trch chi nhiu ngi chng mun gi. Trc ht ngi gi c quyn
ni, cn ngi tr phi lm thinh m nghe; cho nn tc ng Trung Hoa c cu: Thiu nin dng tai
Trang 92
ch khng dng ming (Thiu nin dng nh bt dng khu). Ai m chng mun c ni v c
ngi khc nghe mnh, cho nn v gi th cng c nhiu c hi hng ci vui . M ngi tr th c
tun t i lc ln tui s n phin c trng nh vy.
Mc du ti quen vi i sng phng Ty v bit thi ca ngi phng Ty i vi ngi
gi, m by gi i khi ti cn thy chng tai khi h ni chuyn vi nhau. Chng hn mt b lo n
c nhiu chu ni ri, bo rng mi ln trng thy thng chu ln, l b li kh chu. b mun ni
rng thy n ln qu m nh n tui cao ca mnh. Mt b lo khc, tc cng trng xo, bn
cnh ai ni v tui tc ca b l b quay mt i, khng mun nghe, thi , thc ti khng hiu
ni. Mt ln khc, thy mt b lo ln thang my, ti nhng ch cho b, s { nhc n tui gi ca
b, b ta bt bnh, ni vi mt b khc ngi bn: G tng cn tr hn ti nhiu lm ?.
Nghe mt ng lo cn khang kin khoe vi ngi khc rng mnh cn tr, hoc nghe ngi khc
khen ng lo cn tr, ti c cho rng c s lm ln v ngn ng. Phi cn l gi cn kho mnh,
ch sao li ni l cn tr? Gi m cn kho mnh l hnh phc ln nht ca con ngi; nh vy m
gi l tr, chng ho ra gim gi tr ca hnh phc ? Khng c g p bng mt ng gi minh
mn, hin t, kho mnh, mt hng ho m ru bc ph, n tn bn v th s nhn tnh mt cch
rt tng tri. Ngi Trung Hoa hiu iu nn thng v nhng hnh ng lo da hng ho, tc bc
va trang nghim, va vui v vut chm ru di.
Ti cho rng s d ngi gi M vn tip tc lm lng hng hi l v h theo ch ngha c nhn mt
cch thi qu, t c, mun c lp, cho s nh v con l ti nhc. Trong s bao nhiu nhn quyn
m ngi M ghi vo Hin php ca h, l lng thay h khng qun k ci quyn c con ci phng
dng, v l mt ci quyn ca cha m, mt bn phn ca con ci ch khng phi ch l mt s
cu mang, gip . Ai c th chi ci c rng cha m hi tr lm vic nui con, mt n mt ng
khi chng au m, sn sc, dy bo chng sut mt phn t th k, ri khi v gi, khng c ci
quyn chng nui li, knh mn? Ngi Trung Hoa khng c ci quan nim c nhn c lp, v sng,
theo h l gip ln nhau trong gia nh; nh vy th v gi c con ci n p li, khng phi l
mt iu xu h, tri li l mt s hn hnh. Trung Hoa, mc ch sinh tn ch c vy.
Ti phng Ty, nhng ng gi b lo lnh mt i, thch sng trong mt l qun, ng , n ,
xa con ci, khng mun xen v i sng ca chng. Nhng cha m gi c th c quyn nh vy ch,
m nu nh vy l quy ry con th s quy ry cng t nhin, v tt c cuc sinh hot, nht l
cuc sinh hot trong gia nh m mt bi hc tp cho ta chu ng s b buc. Nu khng chu ng
c s cha m gi yu ca mnh th cn chu ng c ai trong nh na? Khng tp chu ng th
hn nhn s v. D nhng ngi bi l qun c tn tm ti my, cng khng th thay th s sn
sc, lm yu mn, knh trng ca con ci c.
Ci tc thn hn nh tnh[2], mt s nh vn ngy nay cho l di tch ca ch phong kin, nhng
n c ci v p ca n. im quan trng l ai cng mun sng lu v nu tri cho sng lu th ti
mt thi phi gi. Nu ta b ch ngha c nhn v { thc, n gi nh rng con ngi c th sinh tn
trong cnh tru tng, c th trc tip c lp c, th ta phi t chc i sng ca ta ra sao cho
thi k vui v nht trong i s thuc v tui gi trc mt ta, ch khng phi thuc v tui th
sau lng ta. V nu ta c thi ngc li th ta c phi v vng chin u hoi vi thi gian, c nu
li ci tui xun m khng sao nu c, phi t di mnh rng cha gi, nhng ai c th t di mnh
Trang 93
hoi c? khng chng ni vi lut t nhin th sao chng thun theo t nhin m hng lc
trong tui gi? i ngi l mt khc ho tu; chung tit ca khc nn ho bnh, m m, th
sng, mn tc ch khng nn n o chi tai v ting trng nt b v ting chm cho v long
xong.
------------[1] Sch in l qu danh, ti sa li l qu canh () theo bn Sinh hot ch ngh thut. Nguyn
vn ting Anh l: glorious age. (Goldfish).
[2] Thn hn nh tnh l ni v bn phn ca ngi con hiu tho i vi cha m l: bui sng sm
vo hi thm cha m xem c ng c yn gic khng, v bui ti cng vo hi thm cha m c khe
khng? (theo Cao i t in). (Goldfish).
Trang 94
CHNG IX: HNG TH I
1. NGH THUT NM NGH GING

C h ti ti sp thnh mt th trit gia mi v[1] ri; nhng mc! Thng th trit hc l
mt mn lm cho nhng iu d hiu ho ra kh hiu; nhng ti quan nim c mt th trit
hc lm cho nhng iu kh hiu ho ra d hiu. Mc d mang nhng tn cao k nh duy vt
ch ngha, nhn tnh ch ngha, ti cho rng nhng ch ngha khng su sc hn trit hc
ca ti. Xt cho cng th i sng l g? L n, ng, hi hp nhau, tin bit nhau, ci khc,
na thng ht tc mt ln, mi ngy ti cy king mt ln, v thy ng hng xm t t nc
nh xung. Cc v gio s i hc dng nhng ting kh hiu, thng thi bn v nhng trng
thi sinh hot tm thng , ch l dng thut che giu s cc k ngho nn v t tng
hoc s m h trong t tng thi. V vy m trit hc mi thnh mt mn cng hc ta li
cng khng hiu v bn cht ca chng ta. Cc v trit gia cng ging v mt ci g th chng
ta li cng khng hiu v ci .
Tht l lng, rt t ngi nhn c s quan trng ca ngh thut nm trn ging, mc du,
theo ti, chn phn mi nhng pht minh ln lao v trit hc, khoa hc xut hin trong c
cc nh bc hc khi h nm ging, hi hai gi hay nm gi sng. Ai m ng vi ti
rng nm ngh trn ging l mt th vui ln trong i th ti cho ngi l thnh thc,
khng ng vi ti th ti cho l ni di[2].
Ngh ngi trn ging l mt thi v th cht v tinh thn. Ta ct ht lin lc vi th gii
chung quanh lui v th gii tm t ca ta trong mt t th ngh ngi, bnh tnh hp vi s
trm t. C mt cch thch nghi, th thi nm trn ging. Khng T, mt ngh thut gia
v li sng, khng bao gi nm thng cng cng nh mt ci xc trn ging (tm bt
thi), v lun lun nm nghing, mnh co qup li. Ti cho rng qup chn li m nm l mt
lc th i. T th ca cnh tay cng l mt iu rt quan trng cho thn th c khoan
khoi v tinh thn c mn nhu. Ti ngh, nm ngang khng bng nm xin khong ba
chc , trn mt chng gi, mt hay hai cnh k ln u. Nm nh vy th thi s no cng c
th lm c nhng cu th bt h, trit gia no cng c th ci cch c t tng ca nhn
loi v khoa hc gia no cng c th tm ra c nhng pht minh nh du mt thi i.
L thay, rt t ngi nhn c gi tr ca s tnh mch v s trm t. ngha ca ngh thut
nm trn ging khng phi ch l ngh ngi sau mt ngi lm vic mt nhc, hoc x
hi hon ton sau khi tip xc vi mt hng ngi, sau khi khi hi, a ct vi bn thn, sau
khi phi nghe nhng li khuyn nh rt bc mnh ca cc ng anh, cc b ch, ng no b no
cng mun sa tnh nt gim cho mnh, mun mnh phi i vo con ng ngay khi cht
i, c cu ri. ngha c nh vy tht y; nhng cn hn nh vy tht kia. V nu c
luyn cho ng php th ngh thut cn ngha l t vn lng tm, t tnh na. Nhiu
nh kinh doanh t ho rng sut ngy chy lng xng ni ny ni khc, c ti ba my in
thoi m dng khng lc no ngt: h khng khi no hiu c rng h c th kim c
Trang 95
nhiu tin gp i nu h ch b mi m ra mt gi, vo khong na khuya hay by gi sng

th cng c, tnh mch nm suy ngh trn ging. Tm gi m cn nm trn ging
khng phi l mt ci hi. V nu c mt gi thuc va ht va gii quyt cc cng vic
trong ngy trc khi ch rng th kt qu cn thp bi na. Nm trong ci th thoi mi nh
vy, bn b ba, chng cn c cn, c vt, chng giy v g c, ngi ta mi xt ng c
nhng thnh cng v tht bi trong ngy hm trc v quyt nh c cng vic no l quan
trng trong ngy hm nay. Th mi gi mi ti phng giy, bnh tnh, t ch, cn hn l ti
ng chn gi hoc sm hn mi mi lm pht gim th nhn vin nh mt tn p gii
n l hi xa, ri ni do ln v nhng ci lt vt.
i vi nhng nh t tng, nh pht minh, nm yn trn ging mt gi, cn t li hn na.
Mt nh vn nm nh vy c th tm c nhiu cho bi bo hoc tiu thuyt ca mnh hn
l ngi nh con ch sn bn giy. V, nm ging, khi phi nghe in thoi, khi phi
tip khch, khi phi bc mnh v nhng tiu tit phm tc hng ngy, ngi ta nhn i nh
qua mt ng knh vin vng, v th gii hin ti hin ln trong mt ho quang huyn o nn
th, thm c mt v p thn k, m li xc thc hn nh trong bc ho danh ting ca
Ngh Vn Lm[3] hoc M Ph[4].
Khi nm ging th bp tht c ngh ngi, mch chy chm hn, u hn, hi th nh
nhng hn, cc dy thn kinh th gic, thnh gic bnh tnh hn, nn ta thy thoi mi, gn nh
c th tp trung tinh thn mt cch tuyt i vo cc tng hoc cc cm gic. V li, chnh
lc nhng gic quan ca ta nh khu gic, thnh gic mn nhu nht, cho nn phi nm m
nghe m nhc th mi thng thc ht ci hay. L Lp ng[5] trong thin Dng liu
khuyn ta nn nm ging nghe ting chim ht lc bnh minh. Sng sm tnh dy nghe
chim ht th cnh gii no p bng na! Trong a s cc chu thnh cng c rt nhiu chim
m nhiu ngi khng bit y[6].
Ti cn nh ci vui ln nht ca ti sut ma xun nm n l c nghe ting ht ca mt
loi chim m c l l loi gi c (perdix). Khc giao duyn ca n c bn m giai (do, mi, r : - ti), m r ko di ra hai ba phch, gia phch th ba bng ngng bt li, mt cht xu,
tip theo l m ti bc thp hn[7]. Ting chim ht , ti thng c nghe min ni
phng Nam; n c bit, khc hn ting chim khc. Chim s ht tr, l do c l ng nh L
Lp ng ni: loi khng s ngi ta bn, nn dy tr; cn nhng loi chim khc v s
sng ca ngi ln v ca tr con, nn nh phi thc sm hn bn tn nhn l chng ta,
c th thnh thi m ht c.
2. CCH NGI CHO THOI MI

Tit ny gm bn trang ch Hn, khng quan trng nn bn ting Php lc b.
i tc gi bo c nhn khi ngi, cho thi cung knh l trng; nn cc gh hi xa, d l
ca vua cha, tuy p m ngi rt bt tin, thn th khng c ngh ngi. T cui th k
mi tm, nh phong tro lng mn chu u, ngi ta ph nhng truyn thng v l
nghi, v ngy nay ngi ta ch trng rng ngi cn c thoi mi. M theo tc gi mun
Trang 96
cho tht thoi mi, gh nn rt thp cng thp cng tt khi ngi nn ng lng ra sao,
chn gt ln mt ch no hi cao nh mt bn.
Tt nhin, khi lm vic hoc khi hu chuyn cc v trng thng th khng th hoc khng
nn ngi nh vy; nhng nhng lc ngh ngi hoc tr chuyn vi bn b thn th ta c th
b l nghi hi xa i.
------------[1] Tc bn Sn ng mi v, huynh hoang qung co nhng mn thuc tm thng. Php

vn: philosophe de foire: trit gia ch phin. [Nguyn vn ting Anh: market
philosopher. (Goldfish)]
[2] on ny tc gi dng mt php chi ch: Ting Anh lying c hai ngha: nm, v ni di.
C bn ting Php v bn ting Trung Hoa u khng dch ni li chi ch : cho nn ti
ngh lt bt i cho d hiu.
[3] Mt ho s danh ting i Nguyn.
[4] Mt ho s danh ting i Tng, bn ca T ng Pha.
[5] Mt vn s t ai bit, coi trong bi ta ca tc gi.
[6] Ti ct mt on Lm t nhng ting ng nghe c mt bui sng Thng Hi trong
khi ng tnh dy m vn nm trn ging.
[7] Chng ti khng r loi chim gi c ny, ting Vit gi l g. Nhng Bc Vit, chng ti
c nghe mt loi chim m chng ti khng c bit tn: ting ht ging nh tc gi t.
Theo tai chng ti, th n ht: ch xi chui tht; ting tht xung tht mau. Trong Nam
ny hnh nh vo mua xun, ng qu v ngay ca Si Gn, c mt loi chim ht nghe cng
rt thch. Hi ra cng khng ai bit tn, c ngi gi n l chim b ci v ting ht nghe y
nghe: pre, frre, mre tout est perdu (cha, anh, m, mt c ri), sau mi ting pre, frre,
mre ngng li mt cht ri tout est perdu dn mt hi rt gp.
3. TH M O
Mt m m o vi anh cn hn mi nm c sch (D qun nht tch thoi, thng c thp
nin th), mt hc gi Trung Hoa ni vi bn nh vy. Li ng v ngy nay my ting nht tch
thoi hoc nht tch m thng c dng t ci vui m o vi bn. Ci vui rt him, v
nh L Lp ng ni, bc minh tr chn chnh thng khng bit ni chuyn, cn ngi kho ni
chuyn th t khi minh tr. Cho nn chi cha trn ni, bng gp c mt cao s va hiu i, va c
ti ni chuyn, th thch khng km g mt nh thin vn tm c mt hnh tinh mi, hoc mt nh
sinh vt hc tm c mt loi cy mi.
Trang 97
Ngi ta phn nn rng ngy nay i sng gp rt bn rn lm mt ci ngh thut nhn m chung
quanh l si. Ti cho rng ti i sng cng c, m cng ti nh ngy nay khng xy l si t
ci nh hi xa na, sau cng ti nh hng ca xe hi. Trong mt x hi bit hng nhn, c tinh
thn hi hc, thch nhng ci t nh th ngi ta mi thch nhn m. Ni v nhn m l hai vic
khc nhau xa, cng nh vit mt bc th thng mi vi vit mt bc th cho vn hu. Ta c th
ni l bn chuyn lm n vi bt c ai, m ch c th m o vi mt s rt t ngi thi. Cho nn
khi gp c mt ngi thc l bit m o th ni vui ca ta c phn hn l c c c mt
cun sch th v v ta cn c nghe ting ni, trng thy iu b ca ngi .
Ban m l lc thch hp nht m o. Ni chn, theo ti, khng quan trng: ngi trong mt
phng khch by bin theo th k mi tm hay ngi bn mt ng rm trong mt tri rung cng
c th hng ci th m o c. C th l mt m ma gi, ngi trong mt chic tu tri trn
sng, nhn ngn n cc chic thuyn neo gn b chiu xung dng nc, ta c nghe tro phu k
chuyn mt thiu n thi xa c tuyn lm hong hu ra sao. Nhn m th v l v hon cnh,
ni chn, lc ni chuyn v nhng ngi ni chuyn thay i hoi, khng ln no ging ln no. C
khi l hai ba ngi, c khi l nm su ngi; c ln c Trn hi qu chn, c ln c Nguyn phi cm,
hi nght mi, m cu chuyn thm phn hng th. Nhng lc vui trong i thng ngn ngi, trng
khng trn hoi, hoa khng ti hoi m bn tt khng t hp hoi; ta hng nhng ci vui gin d
nh vy, l no b ho cng k?
Thng thng, mt cuc nhn m th v ging nh mt thin vn chng bnh tc, c v ni dung
ln li l. cc ti: ma qu, h li, rui mui, c ch k d ca ngi Anh, im khc nhau gia vn
ha phng ng v phng Ty, qun sch bn b sng Sein, cung tnh ca mt g tp s trong
mt tim th may, dt s v cc nh lnh o trong nc, chnh tr gia cng qun nhn, canh gi
nhng tri Pht th cho c lu, bt k ci g cng c th l mc cho mt cuc nhn m c
c. Cn li l th nhn thch c v nh mt thin tiu lun. D mc quan trng nghim trang ti
u nh bn v nhng s bin chuyn n lm cho tnh hnh quc gia bi thm, hn lon hoc v nhng
t tng chnh tr v thc lm cho vn minh suy i, tc ot mt quyn t do, s tn nghim v
c hnh phc ca con ngi na, th trong cuc nhn m ngi ta vn gi ci ging ung dung, nhn
thch, thn mt. V trong mt th gii vn minh, d ta gin d, bc tc ti u i vi k cp git
quyn t do ca ta, th ta vn ch c th pht biu tnh cm bng mt n ci hoc bng mt ngi
bt nh nhng thi. Ch khi no ngi vi vi bn cc thn ta mi trt ht ni phn ut mt cch kch
lit c. iu kin cn thit cho mt cuc m o l chung quanh ch c t bn thn m khng c
mt k no mnh ght c th t do, thnh thi pht biu kin[1].
Mt bi tiu lun ging thn mt vi mt bn tuyn ngn chnh tr khc nhau ra sao th mt cuc
nhn m vi mt cuc trao i kin cng khc nhau nh vy. Mc d trong nhng bn tuyn ngn
chnh tr c nhiu tnh cm cao thng nh lng yu chnh th dn ch, lng mun phng s, hi sinh
cho t quc, lng lo lng cho i sng k ngho, lng yu ho bnh, tnh thn i vi cc quc gia khc,
lng khng tham quyn, tham danh, tham li, mc du vy, nhng bn tuyn ngn vn tit ra mt
mi g lm cho ta phi ng xa ra, khng mun li gn, cng y nh ta thy mt ph n n mc sang
trng qu, t son trt phn qu. Tri li, khi nghe mt cuc m o hoc c mt tiu lun th v, ta
c cm tng thy mt thn n n bn gin d, git qun o bn b sui, tc tuy lo xo, o tuy mt
mt cht nt, nhng trng vn c v thn i.
Trang 98
Cho nn ging mt cuc nhn m phi l ci ging thn mt, t nhin; m nhng ngi trong cuc
hon ton qun hn mnh i, khng nh ti y phc, ngn ng, c ch ca mnh na, khng gi cht
no c m cng chng quan tm ti hng ca cu chuyn. Bn thn gp nhau, ci m tm lng vi
nhau th cuc nhn m mi tht l th v: ngi gt chn ln bn, k leo ln ngi trn thnh ca s,
k li ko ci nm trn i-vng xung t trn sn m ngi. C vy thn th ta mi c ngh ngi,
m trong lng mi bnh tnh, khoan khoi. Lc ta c th ngm hai cu th ny:
----Nhn tin nht tiu giai tri k,
----To thng ton v ngi mc nhn
---- (Trc mt ci ci u l bn tri k,
----Bn cnh khng c ngi no chng mt mnh).
l iu kin cn thit cho nhng cuc nhn m chn chnh. V chng ai quan tm n iu mnh
ni, cho nn cu chuyn tin lui chng theo mt th t, mt ch g c, v khi chia tay, ai ny u
hoan h.
C mt s lin lc mt thit gi s m o v s an nhn; m cng c mt s lin lc mt thit gia
s m o v s pht trin ca tn vn v ch khi s m o thnh mt ngh thut th tn vn
mi tn b. Ta thy r iu trong tn vn Hi Lp v Trung Hoa. My th k sau Khng T, t tng
Trung Hoa pht trin mnh lit, theo ti nguyn nhn ch l v thi pht sinh c mt gii hc
gi kh ng m sut i ch c mi cng vic l n ri th m o. Ti xin chng minh c thuyt
ca ti. Thi lit quc c ti nm v ho ph rt hiu khch, rng ri, l , t t. V no cng nui
c ngn thc khch trong nh, nh Mnh Thng Qun nc T c ti ba ngn thc khch ton l i
giy dt ngc c. Ta th tng tng cnh n o ra sao. Nhng cuc m o ca bn thc khch
thi nay cn chp trong nhng b Lit T, Hoi Nam t, Chin Quc Sch v L Th Xun Thu. V
ta nn nh rng thi ngi ta c mt quan nim v ngh thut sng ri, i l nu khng
sng mt cch ngh thut th th ng sng cn hn. Ngoi bn hc gi ra, cn mt bn tung
honh gia ni danh, tc bn hng bin nh ngh, c cc vua cha dng vo vic du thuyt cc
nc lng ging, gy b gy ng trong cuc chin tranh thn tnh ln nhau. Bn tung honh gia
rt thng minh, mn tip, kho dng t d v c khu ti. Nhng thuyt ca h chp trong b
Chin Quc Sch. Trong ci khng kh tranh lun t do v ho hng , xut hin vi i trit gia nh
Dng Chu, ngi ch trng thuyt v ng, Hn Phi T mt chnh tr gia c tinh thn thc t, ta
nh Machiavel ca phng Ty, nhng n ho hn, v Yn T, mt nh ngoi giao ni danh v ti
bin lun mn tip.
Ch khi no trong x hi c hon cnh an nhn th ngh thut m o mi pht trin, m ngh thut
m o c pht trin th th tiu lun, tuz bt mi pht trin. Xt v i th th c hai ngh thut
u xut hin tng i tr trong lch s tn b ca vn minh v chng cn c iu kin ny: tr c
ca ta phi t ti mt trnh mn tip, t nh no , m mun vy, phi, phi c mt i sng
thnh thi . Ngy nay nhiu ngi cho rng hng cnh an nhn, ng vo thnh phn giai cp n
khng ngi ri cng l ng ght, l phn cch mng ri, nhng ti tin chc rng chnh th no, d
Cng Sn chn chnh hay X Hi chn chnh cng mong rng mt ngy kia c th lm cho mi ngi
trong x hi c hng cnh an nhn. V s hng nhn khng th l mt ci ti; hn na ngay s
tn b ca vn ha cng tuz thuc cch kho s dng nhng lc nhn, m m o l mt hnh thc
Trang 99
ca s s dung . Nhng nh kinh doanh bn rn sut ngy, n cm ti xong l i ng lin v ngy

nh b rng, nht nh l khng gip g cho vn ha c cht no c.
i khi chng ta khng t la c m bt buc phi chu cnh nhn v nhiu tc phm vn
chng xut hin trong nhng trng hp nh vy. Chng ta cn nh rng b Chu Dch do vua
Chu Vn Vng vit trong ngc Du L lun v nhng l bin dch trong i sng; v b lch s kit
tc ca Trung Hoa, tc b S K, do T M Thin vit trong khm. i xa c nhiu tc gi v ln n
trn hon , khng tho c ch bnh sinh m ho ra thng tm, tht vng v vic nc, v n
m vit c nhng tc phm bt h. Chnh v vy m i Nguyn, di ch ca Mng C, sn
xut c nhiu ho gia v h khc gia; v u i Thanh cng sn xut c nhiu ho gia nh
Thch o v Bt i Sn Nhn. Lng i quc ca ngi dn mt nc b ngoi bang h c th
bin thnh lng hi sinh cho ngh thut v hc vn. Thch o l mt trong nhng ho gia v i nht
Trung Hoa, b Thanh triu dm xung v tinh thn bt khut ca ng; v do l m danh ting ng
khng vang lng v ngi phng Ty khng bit ti. Ngoi ra cn nhng ngi hc rng ti cao m
thi hoi khng u, pht phn, tn lc sng tc, nh Thi Ni Am, tc gi b Thu H v B Tng Linh,
tc gi b Liu Trai.
Trong bi ta b Thu H c mt on rt hay, t ci th m o vi bn thn:
Bn ca ti m ti mt th c ti mi sau ngi, nhng t khi h ti , cng t khi khng mt
ngi no ti, tr nhng ngy ma gi. Thng thng ngy no cng c nm su ngi. Khi ti,
h c tuz , mun ung ru lc no th ung, mun ngng lc no th ngng, v h cho rng vui
trong s m o ch khng phi trong ru. Chng ti khng bn v triu nh, khng nhng v l
chng ti khng quan tm ti triu nh m cn v l ng th xa, tin tc phn ln l truyn khu c,
m li truyn khu th khng xc thc, bn v nhng iu khng xc thc ch l ph nc ming.
Chng ti cng khng bn n nhng li lm trong thin h, thin h vn khng c li lm v chng
ti khng mun vu oan cho ngi ta. Chng ti khng mun lm kinh ng ai c, m mun cho ngi
ta hiu iu chng ti ni, nhng ngi ta khng hiu, v nhng iu u thuc v tnh tnh con
ngi, m ngi i th bn rn qu nn khng chu nghe.
Thi Ni Am vit bng li vn v nhng tnh cm nh vy, ng lu li c b Thu H v ng c nhiu
lc nhn.
Tn vn Hi Lp cng pht trin trong mt bi cnh x hi tng t. c nhan tp m thoi
(Dialogues) ca Platon, ta cng thy ngay rng tn vn Hi Lp s d gin khit, sng sa l do nh
hng ca ngh thut nhn m. Trong thin Ba tic (Banquet), mt nhm vn nhn ngi trn
t m o vui v vi nhau, chung quanh l ru, tri cy v nhng thiu nin thanh t, v h luyn
ngh thut ni cho nn t tng ca h mi sng sa, vn ca h mi gin khit, cho ta mt cm
gic mt m du dng, tri hn vi li vn khoa trng, thng thi rm ca cc vn s hn lm ngy
nay. Ngi Hi Lp thi tp c ci thi bn v trit hc mt cch nh nhng.
Trong mt cuc m o thanh nh, nn c t nhiu ph n gy ci khng kh ph phim vui v,
khng[2] th cuc m o s nng n, m ngay n trit hc cng s ho ra v v, khng hp vi
nhn sinh. Nc no cng vy, thi no cng vy, h vn ha quan tm ti ngh thut sng th ph
n c hoan nghnh trong cc cuc hp, tc nh trng hp thnh Athnes thi Pcicls v
Trang 100
trng hp nc Php th k mi tm. Ngay Trung Hoa, s giao t gia trai gi b cm ch m

cc vn nhn cng mun cho n b d vo cc cuc nhn m ca h. Di ba triu Tn, Tng,
Minh tc nhng triu m ngh thut thanh m rt thnh hnh, c nhiu ph n a ti nh T o
Un, Triu Vn, Liu Nh Th ni bt trong x hi. Ngi Trung Hoa mun rng v phi c c, khng
tip n ng, nhng chnh h thch lm bn vi nhng ph n a ti, cho nn trong vn hc s Trung
Quc, ta thy nhiu du vt ca cc ti n v danh k. Ti cho rng khp ni, trong cuc nhn m
no ngi ta cng mun c ph n cho thm hng th. Ti c gp nhng b c c th ni
chuyn lun t nm gi chiu ti mi mt gi khuya, v nhiu ph n Anh, M lm cho ti kinh
hn v nhng hiu bit ca h v kinh t, mn m khng bao gi ti c can m hc. D khng
c nhng b c th bn ci vi ti v Karl Max hoc Engels, th cuc m thoi cng rt th v, phn
khi nu mt vi b chu kh ngi nghe v t v trm t du dng. Nh vy vui hn l ni chuyn vi
nhng chng ngc.
-----------[1] Chng ti khng hiu r ca tc gi trong on ny. My hng trn mi ni ci th nhn m l

gi c ci ging ung dung, nhn thch, thn mt. y li ni l cn c trt ht ni phn ut mt
cch kch lit. Phi chng nhn m tng ta c hai th ?
[2] Ti tm thm ch khng (c l sch in thiu), v nguyn tc ting Anh nh sau: There is no
question but we need the presence of women in a cultured conversation, to give it the necessary
frivolity which is the soul of conversation. Without frivolity and gaiety, conversation soon becomes
heavy and philosophy itself becomes foolish and a stranger to life. (Goldfish).
4. TR V TNH BN
ng v phng din vn ha v hnh phc, ti cho rng trong lch s nhn loi khng c pht minh
no quan trng nhiu { ngha v trc tip gip ta hng ci th nhn, th m o, th giao thip
vi bn b bng s pht minh ra thuc ht, ru v tr. Ba th c nhiu im chung: trc ht c
ba u gip cho s x giao ca ta; li khng lm y bao t nh thc n nn c th dng ngoi ba
n c; sau cng u c hng v cho ta hng bng khu gic. a v ca ba th rt quan
trng cho nn trn xe la, ta thy bn cnh nhng toa n ung cn c nhng toa ht thuc v ngoi
nhng phn im ra, nc no cng m rt nhiu tu im, tr tht. Trung Hoa v Anh, ung tr
thnh mt ch x giao.
Phi c mt khng kh thanh nhn, vui v gia bn b th mi thc l hng c ci th ca thuc
ht, ru v tr. Thng nhng ci cng nh thng trng, tuyt, hoa, cn c bn thch ng.
Trung Hoa, cc ngh s v sinh hot thng ch trng vo thi im ny: ch ngm nhng loi hoa
no vi mt hng ngi no , ngm nhng cnh no vi mt hng ph n no , v mun
hng ht ci th nghe ting ma ri, ma h, h nm trn mt chic chng tre trong mt ngi cha
trn ni; tm li tm trng mi l cn nht, m nhng bn b khng thch ng c th lm tan mt
tm trng i. Cho nn nhng ngi no trong bn h - v iu ny cc k thit yu - cng tm
nhng bn ng thanh ng kh v rn gi c tnh bn, y nh n b gi chng vy.
Trang 101
Vy khng kh mi l quan trng. Mi ci th cn c mt hng bn. Ci nga i chi m r mt ng

bn ham hc, su t, th cng khng khc g i nghe nhc m dt theo mt ng bn khng bit thm
m.
Mt tc gi Trung Hoa vit:
Thng hoa nn la bn ho nh; ti chn cao lu nn la bn im m; leo ni nn la bn n
dt; dong thuyn nn la bn phng khong; ngm trng nn la bn trm tnh; do tuyt nn la
bn dim l; ung ru nn la bn phong vn.
la c bn thch ng ri mi lu tm ti hon cnh. Nh khng cn phi trang hong rc r,
m cn mt min p, c ng rung do cnh, c cy ci bn mt dng sui ngh di bng
mt. Nh nn c nhiu phng, vi mu rung. Sau mt gic m m trong mn bng, sau mt ba
cm rau thanh m, ho kh trng ngp trong lng nh mun y c v tr. Ch tnh tht, pha trc
nn trng cy ng ng bic (bch ng), pha sau nn trng trc xanh. Mi nh phi Nam nn le ra,
pha Bc nn c ca s nh, ma xun v ng khp li trnh ma gi, ma h v ma thu c
bng mt, ta trnh c ci nng gay gt nh la.
Khng kh trong nh phi thn mt:
Trong th trai ca ti, khng trng h l. Nhng ngi c v u l tri k ca ti c. C g n
ny, ci ni m qun hnh hi ca mnh i. Khng bn n chuyn th phi, khng mn n cht vinh
li. Nhn m c kim, lng ngm sn thu. Tr thanh ru thm tho u tnh. Ci th giao du ca
ti ch c by nhiu.
Trong khng kh d chu nh vy, ta c th hng th ci vui hng, sc, thanh. Lc nn ht thuc
v ung ru. Ton thn ta s ho ra mn nhu hng s ho hp k diu ca hng, sc, thanh,
v m to ho v vn ho tng ta. Chng ta gy mt l hng trong m trng, do ba khc n c,
bao nhiu u t tan ht, bao nhiu vng tng dit ht. Chng ta tm hiu ci v ca hng ra sao,
ci mu ca khi ra sao, ci bng trng trn ca s l bng g, ci ting pht ra u ngn tay l m
no, ci n lm cho ta im m vui v, lng lng qun ht mi chuyn l ci vui no, v ci ch
khng th t lng c l cnh no?
Tinh thn sng khoi, tm kh bnh tnh, tri k hp mt, lc l lc nn ung tr. V tr hp vi cnh
thanh tnh m ru hp vi cnh no nhit. Tr c tnh cch a ta vo mt th gii mc tng.
Trong khi tr khc ht hoc n b qut tho bn tai m ung tr th tai hi cng nh tri ng
ma hoc u m m hi tr. Hi tr tht sm mt ngy tt tri, trong lc khng kh ban mai cn trong
tro, nh nhng trn nh ni v ci hng ca sng mai cn m trn cnh l, th ngoi ci
hng v ca tr, cn thm ci hng v thanh t ca sng na. Ngi Trung Hoa cho rng kh m
v kh dng ho hp vi nhau m to thnh sng, cho nn sng l ci tinh anh ca tri t, m
ngi no hoc ng vt no ung c ci quznh tng thn b, trong sch nh nhng c
nhiu hy vng trng sinh c.
ng De Quincey rt c l khi bo rng: tr lun l m phm ca hng tr thc; ngi Trung hoa tin
Trang 102
thm mt bc, cho n l bn ca bc n s thanh cao.

Vy tr tng trng cho s thun khit. Tay ch d mt cht, chn ch dnh cht du m l tr cng
mt ht hng v. T lc hi cho ti lc sy, lc pha u phi ht sc thanh khit. Cho nn khi
thng tr t nhn tin n tm trung, khng nn c ci cnh tng phn hoa. Lc i din vi cc
k n, ngi ta dng ru ch khng dng tr v nu k n c t cch thng tr th h c thi
nhn vn s hoan nghnh vo hng k n ri. T ng Pha v tr vi mt m nhn, nhng mt vn
nhn i sau, in Ngh Hng, tc gi thin Ch tuyn b sung cu ca T, bo nu mun v tr vi
ph n th phi v vi Ma C Tin; v bn ph n phm trn d c m o mnh liu th cng nn che
h sau bc mn, ng h lm cho sui, ca ta vy tc, ng cn ni: Ung tr qun ci
huyn no phn hoa, tr khng phi cho hng n cao lng, bn lt l thng thc.
Theo sch Tr lc th ci th ca tr sc, hng v v ci php ch tr qu ch tinh khit kh
ro. Cho nn mun thng tr cn c iu kin thanh tnh; li cn c tm trng ca mt ngi bit
nhn th gii bn rn bng mt tinh thn lnh m. T i Tng, cc ngi snh ung tr u cho
rng khng g bng mt chn tr lt (m tr), nhng kh thng thc c hng v ca n nu c
iu g bn tm, hoc chung quanh n o qu, hoc ngi gy ln nhau, hoc tiu ng hu tr xu
x th l. Ung tr ng nn c nhiu bn. V khch nhiu qu th n, m n th mt nh th. c m
th gi l u (vng v); hai ngi ung th gi l thng (thch); ba bn ngi th gi l th (hng
th); nm su ngi th gi l phim (phm tc); by tm ngi th gi l thi (thi n bc i).
Tc gi cun Tr S vit: Dng m chn ln, rt my tun tr, ung mt hi mt, hoc ngng mt
lt ri hm li cho nng, hoc pha tr m ng, th c khc g nng phu v th thuyn ung cho no
bng sau khi lm vic mt nhc; nh vy sao gi l thng tr c?
V l , cc vn nhn Trung Hoa khi bn v php pha tr, u nhn mnh vo im phi ch thn
pha ly hoc tp cho hai tiu ng pha tr ng cch v tinh khit. Ngi ta thng dng mt ci
ho l nh t xa bp m gn ch ung tr. Tr ng (tiu ng pha tr) phi c hun luyn,
pha tr trc mt ch phi tinh khit, phi ra chn vo mi bui sng (ng bao gi dng khn bn
chi), tay phi thng ra, nht l mng tay. Khi c ba ngi ung th mt ho l v mt m nc
cng , nhng khi c nm su ngi th phi dng hai ho l v hai m nc, mi tr ng trng
nom mt ci l, cho khi chm tr. Tuy nhin, ngi snh ung tr cho s ch thn pha ly l
mt ci th ring. Cch pha tr Trung Hoa khng bin thnh mt qui tc nghim tc nh Nht
Bn, nhng vn l mt vic hng th, quan trng v cao thng. Ci vui pha tr cng bng ci vui
ung tr[1].
Mun hng ci th ung tr cn theo nhng qui tc sau y:
1. Hng tr rt d bay[2], cho nn phi gi gn sch s, t n xa nhng vt c mi nng nh ru,
hng... v xa nhng ngi tip xc thng nhng vt .
2. Nn ct tr vo mt ch kh ro v mt; ma m thp, ly ra mt s dng cha trong mt hp
nh bng thic, cn bao nhiu cha trong nhng bnh ln, khi no cn thic lm mi m ra; nu tr
hi m, mun mc th phi sy trn la nh, va sy va qut nh nh cho cnh tr khi bin sc.
Trang 103
3. Bit la nc nu l hiu c na ngh thut pha tr ri; nc sui tt nht, ri ti nc

sng, sau cng mi ti nc ging.
4. Khch khng nn nhiu m cn phi l ngi vn nh, bit thng ci th ung tr.
5. Chnh sc ca tr l mu vng lt m trong; nu nc tr m m th phi pha thm cht g cho
bt cht i, chng hn nh chanh, bc h, sa.
6. Tr c mt d v, ung c na pht, cc cht ho hc trong tr tc ng vo tn dch ri mi
thy d v c.
7. Tr nn pha xong ung lin, ng trong m lu qu, e mt v.
8. Pha tr nn dng nc si gi.
9. Nn tr tuyt nhng hng liu c th lm hn tp ci hng v ca tr, cng lm l c th thm
mt cht xu hng qu hoc hng li, nu mun cho hp vi khu v.
10. Ci v ca th tr qu nht phi ta ta nh ci hng da tht em nh.
Di y ti trch dn nhng on trong cun Tr S bn v ngh thut ung tr.
NHNG LC NN UNG TR
Lc tinh thn v tay chn nhn nh.
Lc ngm th mt ri.
Lc { tng ln xn.
Lc nghe ca ht.
Lc ht mt khc ca.
Lc gy n cm m ngm tranh.
Ban m, trong mt cuc m o nghim trang.
Lc ngi mt ca s sng sa v bn gh sch s.
Lc c bn thn v ngi p thanh nh.
--Khi tri p, gi hy hy.
Khi tri hi u m, ma nh.
Trong mt chic thuyn sn p bn mt chic cu nh.
Trong mt khu rng tre rm rp.
Ma h tri xanh, ngi trong mt nh mt thng sen.
Sau khi t hng trong mt phng sch nh.
Khi ba tic tn, khch v.
Khi tr con ng hc trng.
Trong mt ngi cha tch mch.
Trc cnh sui k d.
Trang 104
NHNG LC KHNG NN UNG

Khi lm vic.
Khi coi tung.
Khi m th ra coi.
Khi ma ln hoc tuyt.
Trong ba tic ng ngi ung ru.
Nhng ngy bn vic.
Khi bn coi nhiu giy t, sch v.
V xt chung, trong tt c nhng hon cnh tri vi on trn.
KHNG NN DNG
Nc d.
Tha bng ng.
m bng ng.
Thng g ( xch nc).
Ci un (v c khi).
Than xu, xp.
Tr ng th l.
Ngi gi gt gng.
Gi bn.
Cc th tri cy v hng liu, v thuc.
KHNG NN GN
Nhng phng m thp.
Nh bp.
Nhng ng ph huyn no.
Nhng tr con la ht.
Nhng k tnh tnh th l.
Nhng ngi gy ln nhau.
Nhng phng nng qu.
-------------[1] y ti b mt on di hn mt trang ni v cch nu nc v pha tr m nhiu ngi
vit, chng hn Nguyn Tun trong Vang bng mt thi.
[2] ni tr rt d nhim (hp ph) mi hng. Nguyn vn ting Anh: tea, most susceptible to
contamination of flavors. (Goldfish).
5. KHI THUC V HNG

Th gii ngy nay gm hai hng ngi: hng ht thuc v hng khng ht thuc. C nhiu ngi
Trang 105
khng ht thuc m thy ai cng mc, khng can thip vo v nhiu b v chu cho chng nm
ging m ht thuc; v chng nh vy th chc chn l c hnh phc trong hn nhn. Nhng cng
c mt s ngi cho rng khng ht thuc l c o c, ng t ho; h khng ng rng h
khng c hng mt ci th ln nht ca nhn loi. Ti sn sng chu nhn rng ht thuc l l
mt nhc im v phng din o c, nhng chng ta cng phi phng nhng ngi khng
c mt nhc im no; khng th hon ton tn nhim h c. H c th lc no cng iu ,
khng mc mt lm ln no c. Thi quen ca h rt u n, h hot ng nh ci my v lc no
cng tr c khng ch tm tnh. Ti mn nhng ngi bit iu bao nhiu th ght nhng ngi
hon ton hp l by nhiu. Cho nn v nh no khng thy gt tn thuc l th ti lun kinh hong
v kh chu. Phng tip khch sch s v ngn np, nm t ng ch, ngay ngn, ch nh th nghim
trang m v tnh. Thy vy, ti phi xc o li cho ngay ngn, t v l , chng c th thi cht
no.
Nhng con ngi ng hong, chnh trc v v tnh cm, tm thng lm sao bit hng ci th
ht thuc? V bn ht thuc chng ti thng b ngi ta cng kch v phng din o c ch
khng phi v phng din ngh thut, cho nn trc ht cho ti xin bnh vc o c ca chng
ti , m xt v i th ti cho l cao hn o c hng ngi khng ht thuc. Ngi no ngm
ng iu l hp { ti. Ngi c ti hn, vui tnh hn, d ci m ni lng hn, i khi ni nng bt
thip hn; v d sao ti cng c cm tng rng ngi mn ti cng nh ti mn ngi . Ti
ng { vi Thackeray[1] khi ng vit: Trit gia m ngm ng iu th minh tr hn ln, cn k ngu
n m ngm ng iu th cm ci ming li; ng iu lm cho cuc m thoi c ci phong cch
trm t, thm thy, nhn t m gin d. Hn na, mt ngi ngm ng iu th lun lun sung
sng m khng c c no ln bng hnh phc.
Mun nhn ng c ci gi tr ngh thut ca thuc l th phi tng tng mt ngi nghin
thuc m b trong mt thi gian ngn. Ngi nghin thuc no cng c ln in khng mun
thot li c nng Yn-tho-tinh (Nicotine), nhng sau khi chin u vi ci lng tm tng tng
ca mnh ri li khi phc c l tr m o iu ln. Ti cng c ln ngng ht trong ba tun
v sau thi k lng tm ca ti nht nh ko ti tr li chnh o. H cn cht ngh lc l ti
th s khng mc li ci li in khng na m s sut i sng bi nng Yn-tho-tinh. S pht
minh v cng hu ch gip cho tinh thn ta c sng khoi, minh mn, m li c tuyt n th qu
l mt hnh vi v o c. Theo Haldane, mt sinh vt-ha hc gia danh ting ca Anh, th ht thuc
l mt trong t i pht minh ca nhn loi c nh hng ln n vn ha, v phng din sinh vt
tnh[2].
Ta khng th vin mt l do x hi, chnh tr, lun l, sinh l hay ti chnh no cm ta t c tnh
trng sng khoi tinh thn , n lm cho sc tng tng ca ta phong ph ln, nng lc sng tc
ca ta sung mn v kch ng mnh ln c th hng ht ci th m o vi bn thn bn l
si, ci th c mt ng c vn hoc tm ni mt ting din ng ci { ca ta trong khi sng tc.
Nhng lc , ai cng t nhin thy rng ch t mt iu thuc mi l mt hnh ng thch hp,
ch b mt cc ko cao su vo ming th l mt trng ti.
Vn hc Trung Quc t bn v thuc l, v mi n th k mi su cc thu th B o Nha mi
truyn vo Trung Hoa ci thi ht thuc. Ti tra kho trong cc c th sau thi i , ch kim
c c vi hng khng c gi tr g c. Tuy nhin dn tc Trung Hoa thi no cng rt thch hng
Trang 106
thm. Khng c thuc l th h t hng m trong vn hc, hng c t ngang hng vi tr v

ru. T i Hn, quc Trung Hoa lan ti bn o ng Dng, v cc hng liu do phng
Nam tin cng, c dng triu nh v trong cc gia nh sang trng. Trong cc cun bn v ngh
thut sng, lun lun c nhng chng ging v cc loi hng, v tnh cht ca mi loi v cch t
hng. Trong cun Kho bn d s ca Long, c mt on t ci th t hng nh sau:
Dng hng c nhiu li. Cc n s bn v o c m t hng ln th thy tinh thn sng sut,
vui v. Canh t, trng tn, lng thy lnh lo, bun ru, t hng ln th thy lng khoan khoi
mun hu{t so. Di ca s sng, v phng nhng tm thip, hoc cm cy pht trn, nhn nh
ngm th, hoc ban em c sch di nh n, t hng ln th ui c con ma ng. Cho nn
c th gi hng l bn c ca trng. Khi mt thiu n o gng k vai th thm chuyn ring, tay ta
m ci l hng, t ln vi nn th lng nng nn m { thm m thm. Cho nn bo n l gip
tnh cng c. Tri ma, ca ng, ng tra mi dy, ngi bn tp vit, thng ci v thanh m
ca tr trong lc l hng bt u nng, hng thm phng phc to ra, bao bc ta, th bit my.
Cng hp hn na l nhng lc khch tnh ru, m thanh trng t, tay vut dy n ming
hut so trn lu vng, nhn ni xanh chn tri, l hng cha tn, m khi to quanh rm nh
sng. Hng li c th tr t u, i u mang theo cng c lc dng. Th hng tt nht l l th
gi-nam, rt kh kim, ngi min ni khng sao c c. Sau gi-nam th khng g bng trm. Trm
c ba hng, hng tt nht, kh v rt nng, c phn qu cay; hng xu nht th qu kh, t du, t ln
to nhiu khi qu; duy c hng trung bnh, rt du v thm, ng coi l diu phm. Nu nc pha
tr ri, cn d than hng, gp vi cc cho vo nh hng, hng chy t t. Lc trong lng
khoan khoi nh ln ci tin, sng chung vi tin m qun hn kip trn. i! Khoi thay! Ngy nay
nhng ngi t hng, khng bit ci chn v ca hng, ch hiu danh, trn nhiu th hng
ua nhau tranh kho, khng bit rng trm l vt thin nhin, u nh bnh m, c ci hng k diu
khng th t c.
6. UNG RU V NHNG TR CHI TRONG TIC RU

Ti khng snh ru, vy khng t cch bn v ru. Tu lng ca ti rt km: ba chn
Thiu Hng (mt th ru np), c khi ch c mt cc bia cng say ri. l vn thin ph. Vi
ng bn ca ti tu lng rt cao m ht cha ht na iu x g thy chng mt, cn ti, ht
sut ngy cng chng lm sao, m ru th ung khng c. L Lp ng qu quyt rng nhng
ngi nghin tr khng thch ung ru, m nhng ngi nghin ru cng khng thch ung tr.
Chnh L l ngi snh tr m cng nhn rng khng bit ung ru.
Tuy ti khng c t cch ung ru, nhng khng th khng nghin cu v vn v ru gip
cho vn hc cn hn cc vt khc na, v cng nh thuc ht, n lm tng nng lc sng tc ca ta
ln rt nhiu. Ci th ung ru, c bit l ci th tiu m (ung mt li nh) m trong vn hc
Trung Hoa ngi ta thng nhc ti, trc kia ti vn cho l mt b mt khng hiu ni, mi n khi
mt n s dim l Thng Hi, trong lc ng ng, hng hi ca tng m c ca ru, ti mi chu tin
rng li b ta c l. B bo: Trong lc na say, ngi ta ni huyn thuyn, ni hoi khng ngng;
khng c g th hn, sng hn na. Ngi ta c cm gic hng hi, dng dng c {, c h nh
tr ngi no cng thng ni, gic quan mn nhu ln, m kh nng sng tc, n gia ranh gii hin
thc v o tng, t ti mt trnh cao hn lc bnh thng. C h ta c thm nng lc, thm
lng t tin, c thot li qui c cng nhng s tri buc ca k thut.
Trang 107
C ngi ni rng nhng nh c ti chu u nh Franco, Hitler, Mussolini[3], nguy hi cho nhn
loi v h khng bit ung ru. Li ng gi l c kin gii. Ti khng a cc nh c ti v li
sng ca h c ci g bt cn nhn tnh, m ci g bt cn nhn tnh u l xu c. Mt tn gio bt
cn nhn tnh khng phi l mt tn gio, chnh tr bt cn nhn tnh l mt chnh tr in khng[4],
mt ngh thut bt cn nhn tnh l mt ngh thut d, v mt li sng bt cn nhn tnh l li sng
ca loi vt. Tiu chun bt cn nhn tnh rt ph bin v c th p dng vo tt c cc li sng,
tt c cc h thng t tng. L tng cao nht m ta c th hng ti l thnh mt ngi cn nhn
tnh, kh i, bit phi tri, ch khng phi l thnh mt ngi nm ph trng cc o c.
Ngi Trung Hoa c th dy ngi phng Ty v cch thng tr, nhng ngi phng Ty c th
dy li ngi Trung Hoa v cch ung ru. Ngi Trung Hoa vo mt ca hng bn ru phng
Ty, tt phi ngc nhin v thy by bn bit bao nhiu v nhn ru; x h ti u cng ch thy
ngi ta ung c nht th ru Thiu Hng. C su by th ru khc na nh Mch M, ru
thuc, nhng k ra ht th cng chng c bao nhiu. Ngi Trung Hoa khng bit ci th dng mt
th ru ring tuz mi mn n. M ru Thiu Hng th rt ph thng n ni huyn Thiu
Hng[5] nh no sanh con gi th cha m gy ngay mt h ru ri ct gi, khi con gi xut gi cho
n mang theo vi nhng th t trang, nh vy n c mt mn qu, mt th ru c hai
chc nm. Trn ci h , ngi ta v hoa cho p, v vy m h c tn l hoa iu.
Tuy ngi Trung Hoa c t th ru, m ngh thut ung ru ca h cng tnh lm. H rt ch
trng n lc ung v n hon cnh. Phi c mt tm trng no mi hp vi s ung ru, cho
nn h phn bit tr v ru nh sau: Tr nh n s, ru nh ho s. Ru kt bn, tr
hng tnh. Mt tc gi Trung Hoa cn k ra nhng tm trng v a im hp vi s ung ru:
Trong cuc l nn ung khoan thai; trong cuc hp bn, ung nn nh; ngi au nn ung tng
cht mt; ngi su mun nn ung cho n say. Ma xun nn ung sn, ma h nn ung ngoi
mt chu thnh; ma thu nn ung trong thuyn; ma ng nn ung trong nh; m ban m
nn ung di bng nguyt
Mt tc gi khc vit: Nn la lc v ni m say. Say vi hoa th nn vo ban ngy hng ht
mu sc, nh sng; say vi tuyt th nn la ban m tm t c thanh tnh; say lc c th
nn ca ht cho lng c hp cnh; say lc li bit th nn ht lc du dng nng tinh thn; say
vi vn nhn th nn cn thn, l khi b khinh nhn; say vi v tng th nn dng ci chn
bng sng, thm c x cho thm lm lit; say trn lu th nn la ma h hng gi mt; say trn
sng nc th nn la ma thu cho thm phng lng sng khoi. Tm trng v cnh phi thch nghi,
khng vy th mt th.
Thi ca ngi Trung Hoa i vi ru v hnh vi ca h trn tic ru theo ti, c th ng ch
m cng c ch ng khen. ng ch ch h c thi quen p ngi khc ung qu tu lng.
Phng Ty khng c thi hoc c m rt him. Ngi ung ru thng t ho v tu lng,
ch nhng k tu lng km mnh. ng khen ch tic ru ca h rt huyn no. n trong mt
khch sn Trung Hoa, ta c cm tng nh d mt cuc banh v ting la ht khng lc no dt.
im cho ta hiu to sao mt ba tic Trung Hoa ko di nh vy c, ti sao h dn ra nhiu
thc n nh vy c, dn nhiu ln m lu lu mi em ra mt mn. H ngi vo tic khng
Trang 108
phi n ung m vui a nh k chuyn xa, k chuyn hi hc, gii cu , chi nhng tr
gi l tu lnh[6]. Ngi ta by ra mt tr chi, va chi va n v c nm mi pht em ra mt
mn n. Kt qu l: mt mt ci gin, tranh nhau ni, lm cho c th tiu ho c cht ru; mt
khc, ba tic ko di ra hng gi, n ti u, tiu ho ti , m cng n cng thy i. Xt cho
cng, n ung m lm thinh, khng tr chuyn th l mt tt xu v khng hp v sinh. Ngi ngoi
quc no khng tin rng h bun ru, trm tnh v tnh, th c coi h n ung, s bit rng mnh lm.
Ch trong lc n, ngi Trung Hoa mi biu l thin tnh cng o c ca h. Nu h khng c
vui sng trong lc n th cn lc no cho h hng th i na?
Ngi Trung Hoa t ra rt nhiu tr chi gip vui ba tic. i a s tiu thuyt Trung Hoa u
t k lng cc mn n v cc tu lnh trong mi ba tic; nh trong b Kinh Hoa Duyn m ph n
Trung Hoa rt a c, c chp nhiu chuyn c v nhng tu lnh lin quan n thanh vn hc ca
mt nhm ph n tr thc.
Mt tu lnh gin d nht l x phc. Ngi chi la hai ch, ct u ct ui i, cn li hai b
phn; ghp li vi nhau thnh mt ch khc bo i phng on xem nhng b phn b ct
l g[7].
C rt nhiu tu lnh tao nh v vn t, lu hnh nht l tr lin c: ngi th nht ngm mt cu
th, ngi th nh ngm tip cu na, c nh vy cho ht vng. Ngi ta thng ly nhn vt hay
phong cnh lm ti, nhng nhiu khi ch vi cu u cn hp ti, cng v cui bi, ti cng
b b xa n vn dm, thc tc ci.
Nh vy m ba tic d ko di ti trn hai gi, mc ch khng phi n ung, m vui a n
o. Cho nn khng nn ung say mm, ch nn ng ng say thi. o Uyn Minh gy n cm khng
dy m vn thy th, th ngi ung ru cng ch nn mn ru m vui. Quan trng l ci vui
ch khng phi ru. Nh vy th ngi tu lng km cng c th hng th ung ru. C
nhng ngi khng bit ch m bit ci th ca th; c nhng ngi khng bit tng kinh m bit
ci th ca tn gio; c nhng ngi khng bit ung mt git ru, m bit ci th ca ru; c
nhng ngi khng bit g v , m bit ci th ca ha. Nhng ngi u l tri k ca thi nhn,
thnh hin, m gi[8] v ho s.
---------------[1] Tiu thuyt gia Anh (1811-1863), vit loi no cng thnh cng, c v chm bim, cay c hn
Dickens.
[2] B mt on trn ba trang, trong tc gi k li mt ln b thuc l.
[3] Trong nguyn tc ting Anh, l Stalin, Hiller v Mussolini (trang 241). (Goldfish).
[4] Sch in l: Mt tn gio bt cn nhn tnh l mt chnh tr in khng, v ti tm sa li nh
trn. Nguyn vn ting Anh: An inhuman religion is no religion, inhuman politics is foolish politics.
(Goldfish).
Trang 109
[5] tnh Chit Giang, ni danh v th ru hong tu. Gn c Lan nh, ni m Vng Hi Chi
thng li chi. Coi bi Lan nh tp t.
[6] Lnh c ngha l lm ch, ra lnh. Trong ba tic, c mt ngi lm ch, ra lnh (chng hn lm
th) th cc ngi khc phi nghe, khng th b pht ru, cho nn gi l tu lnh.
[7] Tc gi vit sch cho ngi phng Ty c, nn a ra nhng t d trong ting Anh. Chng hn
la hai ch Humdrum v Drumstick; ct ci ui drum ca ch th nht v ci u, cng drum, ca
ch th nh; cn li ghp thnh Hum-Strick, phi on ra b phn b ct. Tc gi cn a ra nhiu
th d na. Trong bn ting Hn, ngi dch theo ng nguyn vn m li khng a thm mt vi
th d trong Trung Hoa, thnh t chng ta ch hiu mt cch m h thi.
[8] Ngi ung ru.
7. THC PHM V DC PHM

Mt quan nim rng ri v thc phm tt phi coi bt k vt g nui sng ta u thc phm c, cng
nh mt quan nim rng ri v nh ca tt phi bao qut tt c nhng vt g lin quan ti s c tr.
Chng ta l nhng ng vt th chng ta phi nhn rng chng ta ra sao l tuz thc n c. Sinh
mnh chng ta khng phi trong tay Thng m trong tay nhng ngi lm bp. Cc bc thn
s Trung Hoa u u i ngi lm bp v phn ln lc th sinh hot ca h tuz thuc bn ngi ny.
Bc cha m Trung Hoa rt trng i ngi v v h bit rng sc kho ca con ci h tuz thuc tnh
tnh, hnh phc v cch sng ca ngi v. Nu chng ta thnh thc th bui sng khi tnh dy ri m
cn nm trn ging, m trn u ngn tay nhng vt to cho ta cc lc th chn chnh trong i,
th nht nh ta phi nhn rng thc phm ng vo hng u. Cho nn mun bit mt ngi khn
hay khng th c coi thc n ca h c tinh m hay khng.
Ci tc ca sinh hot ngy nay lm cho chng ta c t th gi lo n vn nu nng, n ung.
Mt b ni tr ng thi l mt nh bo c ti, m ch dn cho chng mt mn xp vi u hp th
cng khng ng trch. V b ta khng c th gi. Nhng n lm vic ch khng phi lm vic
n, qu l mt li sng khng hp tnh, hp l. i vi bn thn, ta cng cn cht nhn t, khoan
dung ri mi c th nhn t, khoan dung vi ngi khc c. Mt ngi n b tn tm lo ci thin
tnh hnh x hi, lo cng vic cho thnh ph, m nu n s si ri nut vi ba cm trong mi pht,
th c li g cho b ta u. C Khng tt ui b ta v nh cha m cng nh c ui c b v nu
bp rt d.
S khng chp r l b v Khng T b chng ui hay t { ra i v ng chng kh tnh qu, go mun
cho tht trng, tht phi bm cho tht nh (thc bt ym tinh, khoi bt ym t), tht khng c th
nc chm thch hp th khng n, sc khng ti cng khng n, mi hi nng cng khng n (bt
c k tng bt thc, cc bt chnh bt thc, sc c bt thc, x c bt thc); qu tht l mt ngh s
trong cch sng. Ti chc rng ch c vy thi th c b cng chiu c ng c; nhng mt ln b
khng tm ra tht ti, bt c d phi sai con trai l L li tim mua ru v mn n nu sn cung
phng ng chng, c ng bo ru tht mua tim th khng n (c tu th b bt thc), n nc
vy th c b ch cn cch cun khn gi ch cn bit lm g na by gi? Tm l b Khng , do ti
ba ra, nhng nhng qui iu nghim khc ca ng t ra v n ung th chp rnh rnh trong b
Trang 110
Lun ng y, ti khng ni thm.

Ngi Trung Hoa c mt quan nim rng ri v thc vt cho nn khng phn bit thc phm v dc
phm. Phm ci g b ch cho c th th l mt dc phm m ng thi cng l mt thc phm. Mi
ti th k trc khoa hc mi nhn ng c s quan trng ca thc phm trong cch tr bnh, v
may mn thay, ngy nay cc y vin ti tn u c cc nh chuyn mn v khoa n ung. Nu cc y
s ngy nay mun tin xa hn na m gi cc nh chuyn mn qua tu nghip bn Trung Hoa th
chc h phi dng thuc men hn. Mt y s Trung Hoa th k th su, Tn T Mc, bo: Gi l y
s th trc phi tm nguyn nhn bnh, bit nguyn nhn ri, trc ht tr bng thc phm, nu
khng bt th sau mi dng thuc. V vy m b Thc ph (sch dy nu n) u tin ca Trung Hoa,
do mt quan Thi y i Nguyn son nm 1330, bo rng n ung l php dng sinh cn bn. Trong
bi ta c on nh sau:
Ngi no kho nhip sinh th n ung iu , gim bt lo lng, tit ch th dc, ngn nhng cm
xc qu mnh, gi gn nguyn kh, t ni nng, coi nh thnh cng v tht bi, trnh u t v nhng
tr ngi, tr nhng vng tng, xa nhng hiu , cho tai mt c yn tnh m chm gi ni tm
ca mnh. Khng lm mt tinh thn, khng lm mt hnh hi, tinh thn v hnh hi yn th bnh
hon do u m ti na? Cho nn kho gi ci tnh ca mnh th i i ri mi n, n khng qu no,
i kht ri mi ung, ung khng qu nhiu. n mi ln nn t v cch xa nhau, ng nn nhiu v
gn nhau. Nn cn i mt cht sau ba n v nn no mt cht thi trong khi i. V khi no th hi
phi m i th hi kh.
B cng nh cc b sch dy nu bp khc ca Trung Hoa c th coi l nhng b dy v cc
phng thuc.
Bn tn b trn ng H Nam Thng Hi, ng cc tim Trung Hoa s kh m nhn c h bn
nhiu thc phm hn dc phm hay nhiu dc phm hn thc phm. V bn thy h by gn
nhau no l qu chi, i tht mui, h cn (gn cp), hi cu thn, hi sm, lc nhung, cng vi nm
v ch l. Tt c nhng vt u ch cho c th v c nhiu cht b. Ngoi ra cn ru h ct, ru
mc qua (mt loi cy c qu: cognassier), nh vy th lm sao m phn bit c l thc vt hay
dc vt? Thuc b Trung Hoa may thay khc hn thuc b phng Ty, khng c nhng thnh phn
chng hn: ba gam hypophosphate v 0,02 gam tn thch (arsenic). N l mt t cho g gi nu vi
hoi sn, tho qu[1]. Thuc phng Ty ch thnh hon hay phin, thuc Trung Hoa sc thnh
thang, nh mn canh. Sc thuc cng y nh nu canh, phi ng phn lng cho mi, v,
thng l by tm v, c khi ti hai chc v, m cng dng chng phi ch tr bnh m cn b
dng c th. V Trung Y[2] hon ton ng vi Tay Y hin nay m cho rng khi gan yu chng hn
th chng phi ch ring b phn au m c c th u au. Tt c Trung Y dng trn nguyn tc
cn bn ny l phi tng cng sinh lc khin cho nhng c quan rt phc tp trong thn th tng
gia sc chng vi bnh m thn th s t iu tr ly ch au. Y s Trung Hoa khng cho ngi bnh
ung aspirine m cho ung mt thang thuc pht hn, khng cho ung nhng vin k ninh m cho
ung mt t cho tht ra nu vi nm v v cy c cht k ninh. Ti tin rng sau ny phng dinh
dng trong mt y vin s c m rng v y vin s bin thnh mt cao lu kim liu dng vin
(restaurant sanatorium). Trong khi ch i c nhng y vin nh vy, ta phi b s phn bit thc
phm ( nui c th) v dc phm ( tr bnh) i .
Trang 111
Khoa hc ngy nay nn nghin cu cc phng thuc ca Trung Hoa. Mi n th k trc, Ty Y mi

bit rng gan c cng dng b huyt m Trung Hoa th t thi c cho n l mt mn b cho cc
ngi gi. Ti ly lm l sao cc t phng Ty b ht c b lng, xng, tu v c ca heo, b
hay g vt i, v nhng b phn c nhiu cht b. Tu l ch ch to ra hng huyt cu, sao khng
bit dng n nu mt mn xp cc b m b ph n nh vy? Cn b lng th ai cng bit rng c
nhiu v trp, va ngon li va d tiu.
Ti a nhiu thc n phng Ty, nht l tri da b. V nu mt v o gia m c n tri bi th
chc l tng chng nh c ung thuc trng sinh. Nc c chua ng k l mt pht minh ln
ca th k hai mi v ngi Trung Hoa cng nh ngi phng Ty cch y mt th k, khng cho
rng c chua n c. Thc n no cng ngon c nu kho nu, n ngay ti x sn xut ra n v n
ng ma.
Php nu bp ca u, M r rng c nhiu khuyt im. H rt tn b v mn lm bnh, v cc mn
im tm, trng ming, ngoi ra mn n ca h hnh nh kh tiu, v v, t bin ho. Ba tun trong
mt l qun hoc mt nh tr, hoc trn mt chic tu, quanh i qun li ch c my mn tht g,
sn b, sn cu, tht thn, n mi mun ngy ln. H d nht l v mn rau. H c rt t loi rau
m ch bit nu canh, nu chn qu, mt c mu sc ca rau i. Gan g vt c coi l mt mn ngon
phng Ty, tri thn ca cu cng vy; nhng cn bit bao thc khc cng trong nhng loi
cha n th ln no.
Mn xp ca h khng bin i my. Do hai nguyn nhn. Trc ht h khng bit th nghim, trn
cc th rau, cc th tht. Nu bit hn hp, thay i, ch cn nm su thc n nh tm kh, nm,
mng, b, tht b h c th nu c hng trm th xp. H khng bit n canh b, m b nu vi
tm kh, ma h n vo, tht tuyt. Nguyn nhn th nh l h t dng c nu xp.
Di y, ti trch mt on trong cun Nhn tnh ngu k ca L Lp ng bn v cua c gi thy
kin ca ngi Trung Hoa v thc n:
V ngh thut n ung, bt k thc no ti cng hiu bit v cng t c k lng. Duy c loi cua,
lng ti yu n, ming ti nm n, sut i ti khng sao qun c n. Nhng v ci l ti sao ti
thch n, nm n v khng qun c n th ti khng din t ni. l mt s si tnh ca ti trong
s n ung m con cua l mt con vt l trong tri t. Sut i ti, ti thch n. Mi nm ti
dnh mt s tin i ti ma cua; ngi nh ci ti l coi cua nh sinh mnh, v vy ti dng s
tin dnh mua cua l tin chuc sinh mnh T u ma ti cui ma, khng ti no ti
khng n cua. Bn thn ti bit ti nghin cua, mi ti li n cua, cho nn thng chn thng mi ti
gi l ma thu thng cua Trc kia ti c mt ngi gi kho nu cua, ti gi ch ta l ch
cua. Nay ch ta i ri! i, cua, cua! i ca ngi v i ca ta lin kt nhau t lc sinh ti lc cht
chng?.
L Lp ng xng tng cua nh vy v n c ba ci t tnh ca thc phm: mu, hng v v.
Theo ti trit hc thc phm c th tm tt vo ba im ny: ti, ngon ming v nu va ng.
Ngi bp gii nht th gii cng khng th nu mt mn ngon c nu thc n khng ti, v
ngi bp gii no cng nhn rng na ngh thut lm bp l bit la thc n cho ti.
Trang 112
Nhng gia nh trung lu khng th mn ngi bp gii c, nhng h c iu ny t an i l

thc phm no n cng ngon c, min l n ng ma: ngh thut khng hn c Thin nhin
trong vic cung cp lc th cho ta nn nhng ngi c mt khu vn hoc sng thn qu c n
nhng thc n ngon hn c, mc d l khng c ngi bp gii. Cng v l m ta nn nm cc
mn n chnh ni sn xut ra n. Nhng i vi mt ngi n b khng bit la nhng mn ti
hoc mt ngi n ng ch thch n hp th ging v cch hng cc mn n ngon lm g cho
ung cng.
Khu v ca mn n, khi th cn mn, khi th cn do, khi th cn gin, phn nhiu l do cch nu
nng. C mn phi nu tim mi c v nh khng c th l thch hp. Cn v hng v th c
hai loi thc n: loi m bn v ca n ngon ri, ch thm cht mui ch khng cn nhng gia
v; v loi phi thm gia v mi ngon. Sau cng ngi Trung Hoa rt qu mt vi mn t n khng c
v g c, nh s iu ho cc gia v m ho ra ngon.
Nhng mn rt t tin ca Trung Hoa c ba t im ny: khng mu, khng c hng, khng c v;
tc nh ng s (cnh c), yn so, ngn nh (mt th nm bc). C ba u t nh cht keo, chng c
mu sc, hng v g ht m n rt ngon nh kho nu vi mt th nc xt ring.
---------------[1] Theo nguyn tc th l mn sp g c nu vi sinh a: black-skinned chicken soup, cooked with

rehmannia lutea. (Goldfish).
[2] Ta thng gi l ng y.
8. VI TC K D CA PHNG TY
(Trong tit ny m bn ting Php lc b, tc gi ch tc bt tay v ng m khi cho hi nhau l tn
tch ca thi i Trung C - thi m cc v s gp nhau mun t rng mnh khng c kh gii g trong
tay, mun ho hiu, nn lt nn bao trm c mt v cha tay khng ra -; tc nay nn b v khng
hp thi, v ngha l, khng p li khng hp v sinh).
9. TY TRANG KHNG HP NHN TNH

(Bn ting Php cng lc b trn tit ny. Theo tc gi, Ty trang (y phc phng Ty) c u im
l lm l ng cong ca c th, rt hp vi nhng ngi tr, thn th cn i, m khng hp vi
ngi gi hoc gy m. ng thch y phc Trung Hoa hn, rng ri, thoi mi, che c nhng nt
khng p ca thn th. N li c li l ma lnh bn bao nhiu lp cng c, lnh nhiu th thm
lp, lnh t th bt lp i. ng ght nht ci c cn cng ngc v nhng ci ai ngc, ai lng lm
cho ngi ta bc bi).
10. NH V CCH BY BIN

Danh t nh nn bao qut c nhng c, cch by bin, v cc hon cnh vt cht chung
Trang 113
quanh nh. V ai cng bit rng khi la mt ngi nh, nn ch ti ni b trong nh. Ti bit nhiu
ph ng Thng Hi rt hnh din rng c c mt ming t nh, mt ci h rng ba bn
thc, v mt ci i nhn to leo ba pht ti ngn; m h khng bit rng c nhng ngi
ngho ct chi l sn ni m c hng mt cnh p tuyt vi, nh c v tr l ci vn ring
ca mnh. Hai hng ngi ai sng hn ai, chng cn phi so snh lm g. C nhng cn nh ct
trn ni trong nhng cnh p n ni chng ai ngh ti vic ro du lm chi, v bc ra khi ca l
mt vng tri t hin ra trc mt, no ni xanh my trng, no thc o o, chim ku ru rt.
Ngi no sng trong cnh mi thc l ph ng m hng triu ph thnh th khng sao b kp.
Mt ngi sng ni thnh th c th thy my bay ngang qua, nhng t khi h bit ngm my m c
ngm th cng chng th g, v c my trng m khng c ni xanh[1]. Bi cnh khng thch nghi cht
no c.
Ngi Trung Hoa c quan nim rng nh ch l mt b phn nh trong cnh thin nhin v phi
ho hp vi cnh nh mt vin ngc trong mt hp kim ngn. V vy tt c nhng nt nhn to u
phi che khut i cng nhiu cng tt, nhng ng thng ca tng phi ct bng nhng ch nh
ra. Nh my c th ct vung vc nh mt ci hp v cn tin li trc ht. Nhng nh m nh vy
th coi sao c. Mt vn nhn Trung Hoa t mt ngi nh l tng nh sau:
Bc qua khi cng l ti mt li i, li i nn khut khc. Ti khc quo ca li i mt bc bnh
phong, bnh phong nn nh. Sau bnh phong l mt ci sn, sn nn phng. bn ci sn c hoa, hoa
nn ti. Sau dy hoa c bc tng, tng nn thp. Gc tng c cy thng, thng nn gi. Di
gc thng c , nn k qui. Trn c ci nh (nh mt), nh nn gin phc. Sau nh c trc,
trc nn nh v tha. Ht cc bi trc ti nh , nh nn u tch. Bn nh c ng i, ng nn r
ra hai ng. Ch r c cu, cu nn cao. Bn cu c cy, cy nn ln. Di bng cy c c, c nn xanh.
Trn bi c c ho (rnh), ho nn hp. Cui ho c ngn sui, sui nn rc rch. Pha trn dng sui
nn c ni, ni nn cao. Chn ni c ci trang, trang nn vung vn. Mt bn ci trang c vn rau,
vn nn rng. Trong vn c hc, hc phi ma. Hc bo c khch ti, khch khng phm tc.
Khch ti by ru, khch khng c t chi; ung ru ri say, khch say m khng i v.
Nh nn c tch cch c lp. L Lp ng, trong mt cun bn v ngh thut sng, ra my
chng xt vn nh ca. Trong bi ta, ng c bit nhn vo hai im t ti v c lp tnh.
Ti cho rng im t ti quan trng hn im c lp tnh v nh ca d rng ri, p n
bc no, bao gi cng c mt gian m ta thch nht, v ch trong gian ta mi thy khoan khoi;
lun lun n l mt gian nh, gin d, thn mt.
L vit:
Ngi ta khng th khng c nh cng nh c th khng th khng c o. Ma h phi mt, ma
ng phi m, th nh cng vy. Nh cao vi chc thc, rui m nh ra vi thc, ln th ln tht,
nhng hp vi ma h m khng hp vi ma ng. V nh mt bc qu nhn, khng lnh m cng
run: tuy ci th khin nn nh vy, nhng cng ti nh rng ln qu, nh ta bn ci o cu rng qu
m khng tht lng nn vn lnh. V mt cn nh tng ch ngang vai, hp ch khng c ch t
chn, kim th kim tht, nhng hp vi ch m khng hp vi khch Ti mun rng cc nh quan
ln ng rng qu, phng vi ngi nn xng vi nhau. V sn thu, ngi ta theo qui tc ny: Ni
cao mt trng th cy cao mt thc, nga cao mt tc, ngi bng ht u[2]. Ni cao mt
Trang 114
trng m cy cao hai, ba thc, hoc nga cao mt tc, m ngi th nh bng ht thc, ht k,
th hi c xng khng? Nu cc ng ln cao chn mi thc th ngi nh cao vi chc thc l
hp[3]; nu khng vy th nh cng cao, ngi ho ra cng ln, nh cng rng th thn hnh ho ra
cng nh. Nh vy sao bng ct nh nh bt i cho thn hnh c v ln ra? Ti thng thy cc ng
ln hoc h hng ca h b ra hng ngn hng vn ng xy vn, bo ngi th: nh (nh
mt) th ng kiu ca ng ny, t (nh thu t) th theo ng cch thc ca ng n, ng sai mt li
nh. Khi xy ct xong, hnh din khoe rng, t ca ci, ca s n ci hin, ci gc nht thit u
ging cc vn danh ting, khng sai php tc cht no c. i! B lu thay bn .
Trong vic kin trc, phi trnh s xa x v cu k. Chng nhng hng dn thng cn phi kim
phc m n bc vng cng i nhn cng nn trng iu . V nh , qu thun gin ch
khng qu rc r, qu tn k nh nhn ch khng qu tim xo, ln mn. Ngi ta thch khoe sang
trng rc r, khng phi v thch ci m v khng c sng kin mi m; b ci sang trng rc r i
th khng c g khoe na.
Trong b sch ca ng, L Lp ng cn bn v cch b tr cc phng, cc ca, cch by bin t, t
ci bn ci gh n ci ging, t v cc trang hong lt vt. ng c rt nhiu sng kin v rt a
ti: va l nh son tung, nh m nhc, va l kin trc gia, m dung chuyn gia[4].
V cch by bin trong nh, quan nim ca ngi Trung Hoa gm hai nguyn tc: gin d v khong
khot. c trong phng khng nn nhiu, nn lm bng loi du mc (acajou), nh bng, nt
gin d, gc cong. St tng nn by mt ci bn di khng c hc, trn by mt bnh ln. Gc tng
nn by vi ci gi t chu hoa hoc c. Pha khc trong phng k mt k sch c nhng ngn
cao thp khc nhau. tng treo mt vi bc tranh hoc lin, nt v th nn m, tha, nt ch th
nn hng knh, m s by bin trong phng cng nn m, tha nh bc tranh. Nt c bit nht
ca nh ca Trung Hoa l ci sn lt c v va an ninh va u tnh nh nhng ci sn Y Pha Nho
vy.
-------------[1] Tc gi hi kh tnh. Si Gn ny nhn my trng tri sau mt rng dng (phi lao) trn nn tri
xanh, nhiu khi ti cng thy th lm.
[2] Nguyn vn ting Anh: Ten-feet mountains and one-foot trees; one-inch horses and bean-sized
human beings. (Goldfish).
[3] Nguyn vn ting Anh: It would be all right for officials to live in halls twenty or thirty feet high, if
their bodies were nine or ten feet. (Goldfish).
[4] B on ni v mt kiu ca s ca L Lp ng v vi kiu gh.
Trang 115
CHNG X
HNG TH THIN NHIN
1. LC VIN MT RI ?
L tht, trn a cu c hng h sa s sinh vt m duy ch c loi ngi l thc c bn
tnh ca mnh v v tr chung quanh, do , bit la thi i vi thin nhin. Nh c tr
tu, loi ngi tm hiu, khm ph v tr v cho n mt ngha khoa hc v mt ngha o
c. Nh khoa hc tm hp cht ho hc ca t, o b dy ca lp khng kh bao bc tri
t, tm s lng v tnh cht ca v tr quang tuyn, khm ph s to thnh ca ni, v
nhng nh lut v sinh mnh. S nghin cu lin quan vi thi o c, nhng t bn
th, n ch l lng ham hiu bit, tm ti th thi. Cn thi o c rt bin i, c khi l
ho hp vi thin nhin, c khi l chinh phc hoc kim sot v li dng thin nhin. Lng
khinh th ny l mt sn phm k d ca vn minh v ca vi tn gio. N pht sinh do truyn
hoang ng, Lc vin mt; truyn ch l mt truyn thuyt tn gio t thi thi c
m ngy nay c rt nhiu ngi tin.
Tht l lng, khng mt ngi no nghi ng truyn c. Lc vin qu tht p n nh
vy , v v tr ngy nay xu x nh vy ? T khi ng Adam v b Eve phm ti th hoa
khng n na ? Thng nguyn ra cy to v cm n kt tri v ng Adam mc ti ,
hay l Ngi bt hoa n khng c rc r nh trc na ? Cc loi chim hong anh, ho
mi, sn ca ngng ht ri ? Khng cn hong hn, khng cn cu vng v sng m trn
lng xm na ? M cng khng cn nhng thc nc o o, nhng dng sui rc rch,
nhng cy cao bng rp na ? Ngi no t ra ci huyn thoi rng Lc vin mt
m chng ta phi sng trong mt v tr xu xa ? Chng ta qu tht l nhng a con h v
bc bo ca Thng .
C th vit mt truyn ng ngn v a con c nung chiu m ho h . Hi xa hi
xa, c mt ngi n ng m chng ta giu tn. G ln chu Thng , phn nn rng
khng a tri t ny v mun mt cnh Thin ng c ca chm chu ngc kia. Thng
tr cho g mt trng, hi g chi c p khng, g lc u. Thng li tr cho g
dy ni xanh chn tri hi c thy p khng; g ch l tm thng. Ri Thng tr cho
g cnh nhng bng lan, bng t la (pense), bo g vut nh nhng nhng cnh mt nh
nhung ri hi mu sc c dim l khng, g p Khng. Thng vn kin nhn v
bin, dt g li mt h nui c, tr cho g nhng loi c k m nht, g ni g khng a.
Thng dt g ti di mt gc cy, bo gi mt thi nh nh xem g c thy thch
khng, g cng chng thy g c. Thng t nh c l a con cng ny a thch nhng
cnh kch thch hn chng, tr cho g dy Ni [1] cht vt, nhng hang su thm thm
Hu K g ngm nhng thch nh; cho g coi nhng sui phun (geyser), nhng ng ct,
cy xng rng trn sa mc, tuyt trn Hi M Lp Sn, hm ni trn sng Dng T, mm
Trang 116
hoa cng trn ni Hong Sn, thc Niagara, hi g rng tt c nhng cnh m Ngi to ra
c lm g vui mt, vui tai, tho lng khng, g vn lc u, nng nc i cho c Thin
ng vi nhng cnh ca nm chu ngc kia. G p: Tri t ny khng va con.
Thng ni gin: Loi sc sinh t ph v bc bo kia, tri t ny khng va ngi ;
ta s cho ngi xung m Ti v ngi s khng bao gi thy my tri, hoa n, khng
bao gi c nghe sui chy rc rch na. Tn con ngi rt kh tnh l Gio Ki T.
Thng c th lm va lng ngi khng; iu y ti cn ng lm; nhng ti tin chc
rng c ci tm tnh mt nh triu ph nh g th d c c ln Thin ng, cng ch hai
tun l sau l g s chn nhng cnh ca nm ngc, ri Thng s khng bit phi by ra
ci tr g khc chiu lng a con h na. M khoa thin vn hc ngy nay, sau khi
thm st tt c ci phn v tr c th nhn thy c, phi nhn rng a cu ny l mt lc
vin; cn ci Thin ng m chng ta m mng kia, nu c tht th cng ch l mt trong
nhng v tinh t trn khng trung, nu khng phi l chnh ci khng trung . Nu n trn
mt ngi sao no c trng hay khng c trng, th ti cng khng th tng tng c rng
n c th p hn cnh a cu ca chng ta. Tt nhin, trn ngi sao c th thy ti mi
hai mt trng, li c th rng cu vng xut hin thng hn trn a cu chng ta, nhng ti
cho rng mt ngi khng va lng v c mt mt trng, th khi c mi hai mt trng cng
s mau chn. Trn ngi sao c th c ti su ma mt nm ch khng phi bn v cnh
cng thay i rc r, ht xun ti h, ht m n ngy, nhng nh vy c hn g? Khng
bit hng cnh xun v h trn tri t th lm sao bit hng n trn Thin ng? Bn
mun bo ti l ni nng nh mt thng ngc hoc nh mt nh hin trit, ci tu bn;
nhng ti th chc chn l khng ng vi cc ngi theo o Pht hoc o Ki T, khng
mun thot ra khi s chi phi ca gic quan v ca vt cht, m m mng mt cnh Thin
ng h v, phiu diu, hon ton thuc v tinh thn. Ti mun sng trn a cu ny hn
l trn mt hnh tinh khc. Khng ai c th bo rng i sng trn a cu ny l v v v n
iu. Ny nh, thi tit lun lun thay i, mu sc trn tri cng mi lc mt khc, li thm
ma no c tri ny m tri cy no cng ngon c, thng no hoa ny, m loi hoa no cng
p c, nh vy m cn c ngi no khng tho mn th ti ngh ngi y nn t t i cn
hn l eo ui mt cnh Thin ng khng th no c c, m nu c th Thin ng
cng ch c th tho mn c Thng thi ch khng th no tho mn c con
ngi.
C xt hin trng s vt, ta thy c mt s phi tr, ho hp hon ton, gn nh thn b gia
cc cnh tng, cc thanh, sc, hng, v trong thin nhin i vi ng quan ca ta. S ho
hp hon ton n ni cc nh thn hc dng n lm lun c cho hc thuyt ca h m
Voltaire em ra ch giu[2]. Nhng chng ta khng cn phi l nhng nh thn hc.
Thng c th mi chng ta d tic ca Ngi, m cng c th khng. Thi ca
ngi Trung Hoa l c mi hay khng th cng c d. Thc n ngon nh vy, cn chng ta
th thm n nh vy, m li khng d th h cho l in khng, v l. Xin cc ngi trit gia c
tip tc suy lun v siu hnh hc i rn tm ra xem chng ta c c mi d tic ca
Thng hay khng; cn chng ta th c lo n i, ko thc n ngui ht. H i th c
lng tri.
Trang 117
Vy a cu ca chng ta l mt a cu tuyt ho. Thc n n dng cho ta qu l bt tn,

tho mn mi s thch, v chng ta ch c mi thi hp l l ngi vo bn tic i, ng
o o na.
2. BNH T I CA CON NGI

Thin nhin lc no cng l mt liu dng vin (sanatorium). Nu n khng tr c nhng
bnh khc th cng c th tr c cho ta chng t i. Con ngi phi c t vo ng v
tr trong thin nhin. V vy cc ho s Trung Hoa v nhng hnh ngi nh xu trn cc bc
ho phong cnh. Bc Tuyt hu quan san (Ngm ni sau cn tuyt), v cnh mt ngi
ngm ni, nhng phi kim rt lu mi thy c mt gc thng c hnh ngi ngi xm, cao
ba bn phn, m bc ho th cao nm su tc. Li cn mt bc ho na i Tng v bn cao
s ma thu do bc trong mt rng c th ngng ln ng tn l trn u. Thnh thong
chng ta nn t cm thy ci b nh thm hi ca bn thn; cm gic rt hu ch. Mt ma
h, trn ni C Lnh, ti nhn xung thnh Nam Kinh cch khong trm dm, ngh ti hai
ngi nh nh kin ng th ght nhau, lp mu git hi nhau v ngi no cng cho rng
ch c mnh mi l thc tm phng s T quc; phi ng trn cao nh vy ng xung mi
thy ci c v khi hi. Cho nn ngi Trung Hoa cho rng i chi ni rt c li: lng ta
ho ra trong sch, bt lo lng v tr c nhiu vng tng.
Chng ta thng qun mnh nh b, v nng. Ngm mt to nh trm tng, ta d ho ra t
ph, sao khng tng tng to nh chc tri nu t bn mt ngn ni rt nh thi th
cn ci v v i na khng? Ta thch b v b mnh mng, ta thch ni v ni hng v.
dy ni Hong Sn c nhng tng hoa cng cao ba bn trm thc v di non mt cy s.
Chnh ci v u tnh, v trng tn bt di bt dch ca n lm cho ngi Trung Hoa a v ni.
Nu khng ti Hong Sn th kh m tin c rng c nhng tng v i nh vy; th k
mi by c mt ho phi tm hng trong nhng tng .
Mt mt khc, nu ta t ho mnh trong v tr, t coi ta v vn vt l nht th th lng ta c
th ho ra mnh mng nh v tr. Ta s thnh mt k i trng phu nh Nguyn Tch[3]
t, ta s coi tri t l ci nh ca ta (d thin a vi l).
Ni cn c v tu tnh v tr bnh c: t ngn ni n tng , cy ci, ci g cng u tnh, v
i. Sng trong ni ta c cm tng rng ni l m, ta l con. Ti khng tin Ki T gio khoa
hc (Christian Science), nhng ti tin rng ni cao cy ln c sc tr bnh tinh thn, khng tr
c nhng bnh gy xng, bnh ngoi da nhng tr c nhng tham vng ca xc tht v
nhng bnh ca linh hn nh thi n cp, t ph, thi ch bit c mnh thi, khng bit c
ngi, thi xu ph ngi trn thng tr k di, thi hiu chin ham li, thi t trin lm
mnh ra trc cng chng, thi t tng ln xn v tt c nhng bnh o c khc.
----------------[1] Tc Rocky Mountains. (Goldfish).

Trang 118
[2] Trong cun Candide

[3] Mt trong Trc lm tht hin i Tn, sanh nm 210, mt nm 263; rt a ru v n,
lu li 82 bi th Vnh hoi, u c ging lng mn chn th s.
3. HAI NGI N B TRUNG HOA

Hng th thin nhin l mt ngh thut phn ln tuz vo tnh tnh, c tnh mi ngi, v cng nh
mi ngh thut, kh ging c k thut ca n ra sao. Phi hn nhin, t n pht ra trong tm
hn ngh s ca ta. Vy khng th a ra nhng qui tc hng th cy ny hay cy kia, tng
ny hay tng n, phong cnh ny hay phong cnh khc v khng cnh no ging cnh no. H t
hiu th chng ai cn dy cng bit hng th. Havelock Ellis v Van der Velde[1] sng sut khi
bo rng trong khu phng, khng c vic no nn hay khng nn, nh hay khng nh, khng th qui
nh c nhng ci . Ngh thut hng thin nhin cng vy. C l cch hiu c ngh
thut l nghin cu i ca nhng ngi c tm hn ngh s. Lng yu thin nhin, bng nhin
nh li mt thng cnh thng ngon nm trc hoc bng nhin mun i coi mt ni no,
nhng ci bt pht ng vo lc ta khng ng nht. C tm hn ngh s th th no n cng hin
ra v nhng vn s bit hng th thin nhin thng qun bng tnh tit trong tiu thuyt thao
thao t mt cnh tuyt p hoc mt chiu xun m . T truyn ca cc k gi hoc ca cc chnh
tr gia cha y nhng hi k v cc bin c, cn t truyn ca cc vn nhn thng chp v bn thn
mnh, nhc li mt m vui v hoc mt cuc du ngon trong sn cc vi vi ngi bn thn. V
im , t truyn ca Ruyard Kippling v ca G.K. Chesterton[2] lm cho ti tht vng. Ti sao
nhng vic v v th h li coi trng n th? Chp v ngi, ngi ri li ngi, tuyt nhin khng
ni n hoa c, chim chc, ni non, sng ngi!
Hi k cng th t ca vn nhn Trung Hoa thng khc hn. Vic quan trng l k cho bn nghe mt
m trn mt h hoc nh li mt ngy hon ton sung sng. c bit l cc vn nhn Trung Hoa, t
nht cng l mt s ln trong bn h, chp li c hi c trong khu phng na, nh nhng b rt qu
nh Mai am c ng ca Mc Tch Cng, Ph sinh lc k ca Thm Tam Bch, Thu ng to c
ca Tng Thn. Hai b trn vit sau khi v mt, b cui vit khi tc gi v gi, v cn sng. Chng
ti s bt u gii thiu vi on trong b Thu ng to c m nhn vt chnh l nng Thu Ph, v
ca tc gi, ri gii thiu vi on trong Ph sinh lc k m nhn vt chnh l nng Vn. Hai ngi
n b tuy hc vn khng cao lm, thi ti cng tm thng, nhng c tm hn thi s. V li h c
mun lu li nhng thi phm bt h u, ch c mt ngi l dng vn vn ghi li tm trng cng
t k nim qu, hoc tr hng cho chng ta hng th thin nhin, th thi.
A.- THU PH[3]
Thu Ph thng bo ti: i ngi c trm nm, ng v mng m mt mt na, nhng ngy au
m bun ru mt mt na, tui th v tui gi mt mt na na[4], cn li ch l mt phn mi
hay mt phn mi lm. Hung h th cht chng ta nh b liu, chc g sng c trm nm.
Mt m thu, trng trn, Thu Ph sai tiu hon m cy n cm cng vi nng do thuyn trong
m hoa sen Ty H[5]. Lc ti Ty Kh mi v, ti nh th hay ngi i ri; ti mua vi qu
da[6] ri i tm nng. Chng ti gp nhau cu th nh trn T ng Pha[7], ng lc Thu Ph
Trang 119
ng gy khc Hn cung thu on. Ti khp vt o, dng li nghe. Ni bn bn chm trong sng
khi, trng sao vng vng vc trn nc; ting n lanh lnh rn ln, ti khng phn bit c l
ting gi, hay ting vng ngc ca nng na. Khc n cha dt th mi thuyn st b pha Nam
vn Y vin (Vn sng ln tn). Chng ti g ca Bch Vn Am v chng ti quen ni c trong am.
chng ti ngi mt cht ri cc ni c ly sen mi hi trong m nu ch i chng ti; t mu sc n
hng thm ht sen u nh nhng, mt rut, khc hn nhng v tht c tanh hi, (nh c hun
qun t - khc vi c du tiu nhn vy). Lc v, chng ti gh cu h on, ln b, tri chiu tre
trn t, ngi ni chuyn mt hi lu. Ting n o trong thnh vng li, chng ti thy kh chu nh
rui nhng vo ve bn tai. Lc sao bt u tha, sng tri trn h trng m m. Ting trng trn
lu ca thnh trm trm im canh t, chng ti m cm xung thuyn cho v nh.
Mt m nghe ting gi ma, nm, chiu c hi lnh ma thu. Thu Ph thay y phc, ti ngi bn
n gn nng, ng v cho xong tp bch hoa k, nghe c ting l rng, rt di ca s, Thu
Ph ng soi gng ngm:
----Hm qua vui hn hm nay,
----Nm nay gi hn nm ngoi.
Ti an i nng: i sng khng c trm nm, hi u xt xa v l rng?. Ri ti nm bt xung.
m khuya, Thu Ph mun ung, l tt m ngi ng c ri. Ti ly cy n du trn bn,
t trong ci l nh thng nu tr hm li mt chn ch sen cho nng.
sui Bo H c nhiu cy ba u mc trn . Ti ma, hoa vng ph c nhng bc v hng
thm ngo ngt, tng nh tin cnh. Ti a loi hoa , thng cng vi Thu Ph pha tr di
gc. Nng vi hi vi bng cm trn mi tc, tc mc vo cnh l, ri b ln, ti ly nc sui vut li
cho. Khi v chng ti b t cnh, cm sau xe, lc v thnh, mi ngi bit tin mi v thu.
B. VN
Trong b Ph sinh lc k, mt ho s v danh chp nhng chuyn vt trong khu phng. C hai v
chng tc gi u l nhng tam hn bnh d rn hng mi pht vui trong i v li vn rt bnh d.
i khi ti cho nng Vn l ngi n b kh i nht m hnh ng cn ghi li trong vn hc Trung
Quc. i sng ca h th thm m tht phng lng, mt s phng lng pht xut t tm hn.
Chng ta nn rng ci vui ca h phn ln do hng th thin nhin. Di y ti xin trch vi
on:
m tht tch[8] nm nay (1780), Vn by hng nn, hoa qu, l Thin tn[9] trong ci hin ca
chng ti. Ti em hai con du khc cu Nguyn i i kip kip lm v chng nhau, gi ly
con du khc ni, a nng con du khc chm, dng trong nhng lc th t vi nhau. m
trng p, ci xung nhn vng sng, sng lng lnh nh t. Bn o l nh, cm chic qut nh,
chng ti ngi ca s bn nc, ngng u ng my bay, thin hnh vn trng trn tri. Vn ni:
V tr mnh mng, u cng trng ny. Khng bit m nay trn th gian, cn ai c tnh do dt
nh i ta khng?. Ti p: Ngm trng ngng gi, u m chng c ngi nh chng ta, ().
Khng bao lu, n tt, trng chm, dn hoa qu, v ng.
Trang 120
Rm thng by, l ngy cng Thp loi Chng sinh, Vn dn mt tic nh, cng ung ru di
trng; nhng n ti, my m bng xut hin. Vn u su bo: Nu Tri mun em vi anh c
bch u giai lo th xin cho trng hin ra. Ti cng tht vng. Nhn bn kia sng, thy om m
chp chp, nh c vn im qua li trong m liu v c trn b nc. tiu su, chng ti lm th
lin c, c mi ngi lm hai cu ri ngi kia lm tip; lm c t vn, thy cng lm thm cng v
ngha, lon { ().
Trong khi chuyn tr, m sang canh ba, th gi u thi ti, my tan ht, trng trn sng rc,
chng ti rt mng, ta ca ung ru. Cha ung c ba chn th bng nghe di cu c ting
nh ai nhy tm xung sng. Ci nhn xung khng thy g c, nc phng nh gng, ch nghe ting
mt con vt bi trong vng.
------------[1] Hai nh tnh dc hc M hin i (sexologue). *Sch in l Havelock Hellis v Van de Velde, ti
sa li theo bn ting Anh. Cn t tnh dc hc (sch in nh vy) trong ch thch ny, ti sa
thnh tnh dc hc v trong chng II, tit I, c Nguyn Hin L dch ch sex l tnh dc. (Goldfish)].
[2] C hai u l vn nhn ngi Anh. (Goldfish).
[3] on ny vi on B.- Vn di l nhng cnh ngm trng, ngm th, nh c, ngi
phng Ty c th cho l cha t nhiu tnh iu l l; chng ta tri li, cho l thng, cho nn ti
lc b ti non na.
[4] Ngha l mt na ch cn li.
[5] Bn ting Php dch l Lac de lOuest (Ty h), bn ting Hn chp l Lng h (hai ci h).
[Nguyn tc ting Anh l West Lake. (Goldfish).
[6] Sch in l da, ti tm sa li l da. Nguyn tc l melon. (Goldfish).
[7] do T ng Pha sai p, nn c tn t .
[8] Tc m mng by thng by m lch.
[9] Tc: Chu Tri, tr sao Chc n.
4. V CY
Ti khng bit ri chng ta s i ti u. Chng ta ct nhng ngi nh vung vc, ct tng dy di hai
bn nhng con ng thng bng tr tri khng mt bng cy. Khng cn nhng con ng ngng
ngoo na, khng cn nhng ngi nh c na v vn trong cc chu thnh, phn nhiu khng ra
hn ci vn. Chng ta gt b thin nhin ra khi i sng, chng ta sng trong nhng ngi nh
khng c nc, y nh nhng ci nh m bn tr con quu qu bt thng dng bng nhng khc g
vung chi, dng cha xong th b d. Con ngi vn minh, mt tinh thn yu thin nhin ri
Trang 121
v chng ta mun khai ho c cy ci na. i khi chng ta ngh ti vic trng cy trong cc i l,
nhng li bt cy phi ng chnh t, cch nhau u n nh sp lnh cho d m, ri li kh trng
n, ct xn n thnh mt hnh m chng ta tng l p.
Vy c mt vn quan trng l phi tm li thin nhin em n tr v i sng ca ta. Khi phi sng
trong mt cn nh cch xa nhng khong t c cy ci th mt tm hn ngh s ti my cng nh
thc th. Ci g cng gi to ht, cc k gi to, gi to mt cch khng sao cu vn c. Cn c g
u ngm, tr nhng ngi nh chc tri vi nhng hng ca s chiu sng ban m? Nhn nhng
ngi nh v nhng hng ca s , ngi ta cng hnh din v sc mnh ca vn minh, m qun mt
rng mnh l nhng sinh vt nh b, yu t.
Trc ht phi cho mi ngi mt cht t trng. Mun bin h cch no th bin h, mt nn vn
minh khng cho con ngi t l mt nn vn minh lm ln. Nu sau ny c mt nn vn minh
mi, cho mi ngi mt mu t th l mt bc u ng mng ri y. Mi ngi s c c vi
gc cy, gc cy ca mnh, s c vi tng , tng ca mnh. Ngi ta s la ch no c sn cy
ln, nu khng c th s trng t gc cy mau ln nh cy tre, cy liu. V lc s khi phi nui
chim trong lng na v chim s ti, s c nghe ting ch nhi ban m v c thy c vi con rn
mi, vi con nhn. Tr con s khng phi hc vn vt trong t knh, s thy g con trong trng chui ra
cch no, v s khng ngu xun mt cch ng thng v nhng vn sinh l nh nhiu tr trong
cc gia nh nn np ngy nay. Chng s sung sng c trng thy rn mi chin u vi con
nhn. V chng s c hng ci th vy t.
Trong mt chng trn, ti ni ngi Trung Hoa yu ra sao, do m trn cc bc ho h rt
thch v . Nhng iu cha ging c lng h yu gi sn. Nguyn do l v ni v i,
kin c, c tnh cch vnh cu. N u tnh, khng h lay chuyn c, c ci tinh thn cng cng
bt khut ca cc v anh hng; m li c lp nh cc v n s thot li c trn tc. N li trng
th, m ngi Trung Hoa yu tt c nhng ci g trng th. Th nht l ng v phng din ngh
thut, n c v khi v, hng k, tranh vanh, c nh. Ngoi ra n cn cho ta mt cm gic chon von.
Mt mm cao c trm thc dng ng trn mt t, nhn n ai m khng rng rn, nh trc
cnh nguy him, cho nn ngi Trung Hoa gi cm gic l nguy.
Nhng khng phi ai ngy no cng i chi ni c, cho nn phi em v nh m chi, do t
lng yu cnh ni non hng v chuyn qua lng chi gi sn trong vn. T i Tng, mt ho gia
danh ting l M Ph vit mt cun v php ngm . Mt tc gi khc cng i Tng vit mt cun
thch ph t r rng my trm loi sn xut mi ni, v dng p gi sn. iu chng t
rng t i Tng ngi Trung Hoa thch chi gi sn. Ngi chi ch { ti mu sc, vn, mt
(mn hay khng) v c khi c ti ting ku khi g vo na. cng nh, cng phi ch ti ci
vn v ci mt mn ca n. Nhiu ngi thu thp cc loi nghin mc v con du bng , thnh th
ngh thut chi cng pht trin.
Mun hiu r tt c nhng cng dng ca trong s trang hong nh ca, sn vn, th phi
nghin cu php vit ch (th php) ca Trung Hoa. Php ch trng n ci th, ci nhp nhng
ca nt. Mt khi cn gy c cm gic hng v, bt tc, nhng cc ng nt ca n cng phi
c th, phi nhp nhng na, phi ng t, t nhin, ch khng phi l hnh trn, hnh tam gic.
Lo T trong cun o c Kinh thng xng tn nhng th qu khng dc o. Tuyt nhin
Trang 122
khng nn t im thin nhin, v ngh thut hon ton nht th khng l mt cht gng sc no
ca ngh s, phi t nhin nh my bay, nc chy, khng thy cht c o no c, nh cc nh
ph bnh Trung Hoa thng ni. Qui tc p dng vo tt c cc ngh thut. Ci p phi linh ng,
hot bt, bin i. Cho nn hu ht cc gi sn u dng nhng phin khng c o.
Lng yu cy d hiu hn lng yu nn ph bin hn. Nh khng c cy ci chung quanh th tr
trn cng nh ngi khng bn qun o. Cy khc vi nh ch nh do ngi xy dng cn cy th
t nhin mc, m thin to vn p hn nhn to. V mun cho tin li, chng ta dng nhng bc
tng thng v xy nhng nn nh cng mt mc trong mi phng. Ngi ta c xu hng dng
nhng ng thng v hnh vung, nhng nu khng trng cy che bt th nhng ng, nhng
hnh khng sao coi c. V mu sc, ngi ta cng khng dm dng mu xanh l cy, m thin
nhin th dm dng, dng rt nhiu na, cy no cng sn xanh ht.
Trong s hng ngn hng vn loi cy, cc danh s v thi nhn Trung Hoa cm thy rng vi loi cy c
v c bit v ci th v ng nt ca n hp vi php vit ch (th php) v gy cho ta ci th
thng ngon. Cy no cng c v d coi, nhng ch c mt s c t th, phong vn c bit, nn
ng ring ra v gi cho ta nhng tnh cm c bit: cy cm-lm (olive) chng hn khng c ci th
tranh vanh nh cy tng, m cy liu th mm mi ch khng hng k. V vy mt s cy thng c
ho hoc vnh trong thi ca; nht l loi tng hng v, loi mai thanh k, loi trc thanh nh, thn mt
v loi liu yu iu nh thiu n.
Tng c v p nht v c thi v nht. Hn tt c cc loi khc, n c v thanh cao, v ta nn nh,
trong loi cy cng c th thanh cao, c th tm thng, c th nh, c th tc. Cho nn ngh s
Trung Hoa khen mt cy tng l hng v cng nh Matthew Arnold khen Homre l hng v.
p cng c nhiu v: c ci p nhu ho, c ci p thanh nh, c ci p hng v, c ci p trang
nghim, c ci p k d, c ci p th bo, c ci p mnh m, c ci p c knh. Chnh v c v
p c knh m cy tng c mt a v c bit; n nh mt cao s n, bn o trng, chng gy trc,
i trong ni. L Lp ng bo rng ngi trong vn trng y liu v o, m bn cnh khng c cy
tng th khng khc no ngi chung vi bn trai thanh gi lch m bn cch khng c mt ng gi
ch gio mnh. Ngi Trung Hoa chi tng, la nhng cy gi; cng gi cng p v cng hng v. Cy
bch cng hng v, c qu gn nh cy tng, cnh n cong queo m li r xung. Nhng cy m
cnh l a ln, tng trng cho thiu nin, cn nhng cy r xung tng trng cho ng gi ng
xung n tr.
Ti ni rng tng kh i ch n c { ngha v ngh thut, n i biu cho thi n dt, u tnh,
hng v.
V vy m ngi ta thng v tng vi v mt ng gi. Lo T bo i khi trm tnh v ngn, m
cy tng cng v ngn, yn lng nhn xung th gii, ta nh tng tri tang thng ci i ri.
N nh mt ng gi minh tr, ci g cng bit, nhng khng mun ni ra, thnh th n c v v i m
thn b.
Loi mai kh i ci v lng mn v ci hng thm ca n. Cc thi nhn thng gi tng, trc,
mai l tam kit hoc tam hu ca ma ng; v trc v tng quanh nm xanh m mai ti cui
Trang 123
ng u xun li n hoa, tng trng cho s cao khit. Hng ca mai cng c bit, tri cng lnh
th cng thm, ngi ta gi l lnh hng (hng lnh). N vi lan tng trng cho phong vn u
tnh. Thi s n dt i Tng l Lm Ho Tnh, thng t ci mnh l ci mai lm v, nui hc lm
con. Di tch ca ng nay cn ni Cn Sn, ti Ty H, bn cnh m ng c mt ngi m ca hc, mi
nm thi nhn vn s ti ving rt ng. Cu th di y:
----m hng ph ng nh honh t[1]
----Chp chn hng thong, bng cnh xin ngang.
--------------------------------------------- (Gin Chi dch)
c cc thi nhn khen rng ch c by ch m t c ht ci p ca mai, khng thm khng bt
c mt ch.
Ngi ta yu trc v cnh l n mnh mai, mm mi, cho nn a trng trong vn hng th gia
nh. V p ca n l ci v ti ci, n ho. Trc cng gy nh, cng tha tht th cng p, nn
ngi ta ch trng vi ba gc thi. V vi ba cnh thi, cng nh v mai ch nn v mt cnh mt. V
trc, nn v mt tng bn, v trc v phi hp c bit vi nhau.
Liu rt mau ln, nn trng b nc. Loi tng trng ci p ca ph n, cho nn Trng
Tro bo l liu d cm lng ngi. Ngi n b p, mnh mai, ngi Trung Hoa gi l mnh liu.
Cc v n bn o rng ma cho c ci v cnh liu ma trc gi. V liu d trng nn Trung
Hoa nhiu ni trng nhng rng liu di my dm, gi ni ln, thnh nhng t sng liu. Loi
hong oanh v ve su rt a u cnh liu, cho nn v liu ngi ta thng v thm my con
hong oanh hoc con ve. V vy trong mi cnh p Ty H c mt ni gi l Liu lng u oanh
(Trong sng liu oanh tranh nhau ht).
Ngoi ra cn nhiu loi cy kh i na, mi cy c mt v. c bit l min Mc c, bn b Thi H
T Chu c bn loi bch gi c tn l thanh, k, c, qui. Loi thanh bch thn cy m
thng ln tri, cnh l xo ra nh ci tn; loi k bch nm ngang trn t, thn cnh un thnh
hnh ch Z; loi c bch tri l, a nhng cnh na kh ln tri nh nhng ngn tay; loi qui
bch t gc tr ln, thn vn vo nh trn c.
im quan trng nht l yu cy chng phi ch v cy m cn v nhng vt thin nhin khc nh
my, , iu, trng v ngi. Trng Tro bo: Trng hoa mi bm, cht mi my,
trng tng mi gi trng chui mi ma, trng liu mi ve. Ngi ta yu cy th yu c
ting chim ht trn cy, yu th yu c ting d gy bn , v c cy th c chim ht, c th c
d gy. Ngi Trung Hoa thch nghe ting ch, nhi, ting d, ting ve hn l yu mo, ch v cc loi
gia sc khc. Tt ca cc loi ng vt ch c hc l c qu ngang vi tng v mai, v n cng tng
trng cho s n dt. Cao s no thy mt con hc hoc mt con c trng, thanh khit, ngo nhin c
lp trong mt ci m hay h vng v cng c ao c bin thnh loi hc.
Trnh Bn Kiu, trong mt bc th vit cho em, khuyn ng nht chim trong lng, v chng ta nn
dung ho vi thin nhin m vui vi vn vt:
Anh bo em khng nn nht chim trong lng khng phi l v anh khng yu chim, m v c mt ci
Trang 124
o yu chim, nui chim. Mun nui chim th khng g bng trng vi trm cy chung quanh nh
chim ti tm l xanh bng mt m lm t. Nh vy, sng sm, tnh dy, cn trn tr trn ging,
chng ta c nghe ting chim ru rt nh khc ho tu trn thin cung. Ti khi khot o, xung
ging ri, ra mt xc ming ung t, thy n v cnh rc r, bay qua bay li, mt ta nhn theo
khng kp; ci vui nhn chim trong lng snh u c vi ci vui ? Lc th i phi do ci quan
nim coi v tr l mt khu vn, sng ngi l nhng ci vng, m vt no cng c vui sng hp vi
bn tnh ca n; lc th mi tht ln, gp bao ln ci th vui nhn chim lng c chu!.
------------[1] Cu ny c l do hai cu di y ca Lm B c li:
----S nh honh t thu thanh thin
----m hng ph ng nguyt hong hn
Ngha l: Bng (mai) la tha xin ngang bn dng nc trong v nng. Hng thm thoang thong
ng nh di nh trng lc hong hn.
Lm B t Qun Phc, l mt thi s i Tng, ng thi vi u Dng Tu. Bi Sn vin tiu mai thi
trong trch hai cu th trn c u Dng Tu rt khen.
Chng ti cn bit hai cu th na vnh mai, cng rt hay, tic rng khng nh tn tc gi:
----Nht chi xung ph song tin nguyt,
----Bt o La Ph mng dic hng.
Ngha l: Mt cnh (mai) xung ph mt trng trc ca s. Chng ti ni La Ph m mng cng
thm.
La Ph l mt danh sn Qung ng, tng truyn Ct Hng, mt vn s v trit gia i ng Tn
thnh tin ni o.
Ta thy vnh mai, lun lun thi s Trung Hoa khen ci th m ngang ca cnh cng ci m hng ca
hoa; li t thm cnh trng hoc ngi na.
5. BN V HOA V HI HOA
Tit ny, bn ting Php b, khng dch. Chng ti tm tt nhng on tc gi bn v cc loi
hoa trng nc ta hoc thng c vnh trong vn th Trung Quc.
Hoa c th hng nng nh li, c th hng tnh nh lan, hng cng tnh cng qu; c th
sc rc r, c th sc m nh, cng m nh cng qu. Hoa n c ma, trng sen ta tng
tng cnh gi mt trn b h, ngm mai ta nh cnh tuyt ma ng
Lan, cc, mai, sen, mu n l nhng danh hoa, tu s thch mi ngi. Thi nhn Trung Hoa
thng cho mai l hoa khi v n n vo dp Tt, ngy u nm, trc c cc loi hoa khc,
nhng c ngi cho mu n l hoa vng. Th hoa ny tng trng cho ph qu, i ng
rt trng, cn hoa mai tng trng cho n dt. Tng truyn V Tc Thin (tc V Hu i
ng), khi lm triu ri, c ln ny ra cung hng, h chiu bt cc hoa trong vn
Thng Uyn, ti mt ngy no trong ma ng, phi cng n mt lc; cc loi hoa u
tun mnh c, tr loi mu n, n tr mt vi gi. V Tc Thin ni gin, h chiu y my
trm chu mu n trong vn Thng Uyn ( kinh , tc Ty An) xung Lc Dng; v
vy m v sau loi hoa rt thnh Lc Dng. Trung Hoa hi xa c n chn chc ging
mu n, mi ging c mt tn nn th.
Lan tri hn vi mu n, c ci c c phng c thng, khng cn ngi ta bit ti
mnh, ch thch nhng hang su m ght ni no nhit; cho nn c t ng khng cc u lan
Trang 125
tr cc cao s n c.
Thi s Lm Ho Tnh rt yu mai, nho gia Chu Lim Kh rt yu sen, o Uyn Minh rt yu
cc. C rt nhiu ging cc, mi ging mt mu sc, mt hnh dng, nhng mu trng v
vng mi l chnh sc. Ti yu sen nht v n c c sc ln hng m khng b phn no ca
n l v dng.
Hi ng trng nhiu nht T Xuyn, qu hng Ph, vy m trong th, tuyt
nhin khng nhc ti; c ngi bo ti king tn m. Thu tin sn xut Phc Kin, qu
hng ca tc gi, t r n l u tnh khit, hoa p m thm, nhng ngi Trung Hoa cho
l loi th lng, v theo truyn thuyt th hi xa c mt ngi i khp thin h tm ngi
anh b d gh ui i, m khng gp, sau cht, bin thnh con uyn, sut ngy khc n
ni nc mt ra thnh mu, v bin thnh thu tin.
B hoa, cm hoa cng l mt ngh thut pht trin Trung Hoa t th k mi mt. Trong
b Ph Sinh Lc K, chng Nhn tnh k th, c mt on bn v cch b hoa cm hoa.
6. THUT CM HOA V BNH CA VIN TRUNG LANG

Tit ny cng khng c trong bn ting Php. Vin Trung Lang, mt tc gi th k mi
su, vit b Bnh s bn v ngh thut cm hoa vo bnh, c ngi Nht rt thch, v
Nht c mt phi, gi l Vin phi, cm hoa theo php ca ng.
c im ca php c th tm tt trong my ch nh sau: N t ng chung vi c ch
(t chi phi ch). Nguyn t xa, cc gia nh giu c Trung Hoa c tc la mt n t
sut i phc v mt thiu n, thiu n v nh chng th n t cng i theo v c khi lm v
b cho ng chng ca c ch na. V vy n t cn p, thng minh, c khi c hc ch, hc
n nh ch. Vin Trung Lang bo cm hoa trong bnh cng nn la mt cnh lm ch,
mt cnh lm t. Chng hn hoa mai nn ly hoa sn tr l t, hoa cc nn ly hi
ng ma thu lm t, hoa lu nn ly hoa t vi lm t, hoa sen nn ly hoa ngc trm
lm t...; Lm Ng ng bo ch cn bit nguyn tc l ch v t phi hp nhau, cn
nh p th no c lm ch, th no phi lm t th chnh Lm cng chu khng ging
c. V li tuy gi l t m khng c khinh mit; ch vi t u lm tn v p ca
nhau ln.
Vin Trung Lang cho nhng ngi khng bit am m mt th g l nhng ngi ng ght;
m nhng ngi m hoa l ng mn nht.
Thng hoa m ung tr l cao nh hn c; ri ti khng ung g m ch m o thi; ung
ru thng hoa l thp nht.
Ti hoa phi dng nc sui trong vy nh nh nh ma phn, tay khng nn ng ti hoa.
Ti mai nn cho nh n s, ti hi ng nn khch phong nh hoc thi s, ti mu
n nn thiu n p, ti cc nn khch hiu c v k c ...
7. VI CU CCH NGN CA TRNG TRO

Thin nhin bao qut c thanh m mu sc, th thc, tinh thn, khng kh, v mt ngi bit
ngh thut hng i trc ht phi bit la tinh thn ca thin nhin ri dung hp tinh thn
ca mnh vi tinh thn ca thin nhin. Cc vn nhn Trung Hoa u c thi , nhng
Trang 126
khng ai bng Trng Tro (mt thi s gia th k mi by). Cun U mng nh ca ng
cha nhiu cu cch ngn cng nh nhiu tc phm khc ca Trung Hoa, nhng khng cun
no bng cun ca ng. Cch ngn ca ng so vi ngn ng th khng khc chi truyn ca
Andersen so vi truyn thn tin ca Anh, hoc nhng khc ca ca Schubert so vi cc khc
dn ca. Cun c cc vn nhn Trung Hoa rt thch c v nhiu nh c xong, th ghi
thm t li ph bnh trang nh. Ti ch xin la t cu cch ngn c bit nht bn v thut
hng th thin nhin. C vi cu bn v vn nhn sinh, va hay va xc ng, c th coi
l phn quan trng nht ca ton b, nn ti cng trch thm cui tit.
TH NO L THCH HP?
Hoa khng th khng c bm, ni khng th khng c sui, khng th khng c ru, nc
khng th khng c rong, cy ln khng th khng c dy leo, v ngi khng th khng
nghin[1] mt th g.
Thng hoa nn ngi vi giai nhn, ung ru ngm trng nn ngi vi khch tao nh, ngm
tuyt nn chung vi cao s.
ng trn lu m ngm ni, ng trn thnh m ngm tuyt, ng trc n ngm trng,
ngi trong thuyn m ngm my, ng di trng m ngm ngi p, mi cnh c mi tnh.
bn gc mai nn c knh, di gc thng nn th, bn gc trc nn gy,
trong bn nn p.
C ni xanh th c nc xanh, nc mn sc ca ni; c ru ngon th c th hay, th cng
mn ci thn ca ru.
Gng chng may m gp ngi n b xu, nghin mc chng may m gp tc t, kim
chng may m gp mt vin tng tm thng, th cn bit lm sao c na!
BN V HOA V M NHN
Hoa khng nn thy rng, trng khng nn thy chm, ngi p khng nn thy cht yu.
Trng hoa nn thy hoa n, n trng nn thy trng trn, vit sch nn vit cho xong, m
nhn nn thy vui v, sung sng, nu khng th ung cng.
Ngm n b vo bui sng, nn i lc phn son xong.
C nhng b mt xu m d coi, c nhng b mt khng xu m kh coi; c nhng ng vn
vit khng thng (mo) m kh i, c nhng vn vit thng m c rt chn. iu , khng
d g ging cho hng nng cn hiu c.
Ly lng yu hoa m yu m nhn th tt c ci th ring; ly lng yu m nhn m yu hoa
th thm ci thm tnh v thm lng nng niu, thng tic.
M nhn hn hoa ch bit ni; hoa hn m nhn ch to hng. Nu khng c c hai
th b hng m la bit ni. Thng hoa p th khng thm, cnh nhiu tng th khng
Trang 127
thnh tri[2].
Gi l m nhn th mt p nh hoa, ting ni nh chim, tinh thn nh trng, v nh liu,
xng nh ngc, da nh bng tuyt, dng nh nc thu, lng nh th, ta khng cn ch no
ch c.
Trong thin h khng c sch th thi, c th phi c; khng c ru th thi, c th phi
ung; khng c ni p th thi, c th phi ti chi; khng c hoa c trng th thi, c th
phi thng ngon; khng c ti t giai nhn th thi, c th phi mn yu, thng tic.
Ngi n b xu khng cho gng l th ch v n l vt v tri, nu gng m hu tr th
tt c tan tnh ri.
Mua c mt chu hoa p cn nng niu thng tic, hung l i vi mt o hoa bit
ni.
Khng c th ru th sn thu cng v ngha; nu khng c n b p th trng hoa cng
v ch. Ti t m li p, giai nhn m li bit lm vn u l khng th c. Khng phi
ch v To vt k, m cn v hng ngi khng phi l bo vt ca mt thi, m l bo
vt ca c kim vn i, cho nn to ho khng mun cho lu li lu trn i m ho nhm.
SN THU
Vt m d cm lng ngi, trn tri khng g bng trng, v nhc khng g bng n cm,
trong loi ng vt khng g bng chim quyn, trong loi thc vt khng g bng liu.
V trng m lo c my, v sch m lo c mt, v hoa m lo gi ma, v ti t giai nhn m lo
mnh bc; u l tm lng B Tt c.
Ngi xa ni: Nu khng c hoa, nguyt, m nhn th xin ng sinh th gii ny. Ti xin
thm mt cu: Nu khng c bt, mc, c, ru th khng nn lm ngi.
Nhn tuyt m nh ti cao s, nhn hoa m nh ti m nhn, nhn ru m nh ti hip
khch, nhn trng m nh ti bn qu, nhn sn thu m nh ti nhng th vn c .
C cnh sn thu trn t[3], c cnh sn thu trn tranh, c cnh sn thu trong mng v c
cnh sn thu trong lng. Cnh sn thu trn t p ch g hang u tch, cnh sn thu
trn tranh p ch nt bt thm tha; cnh sn thu trong lng p ch mi vt u ng
v tr.
Mng tre l vt qu trong loi rau, qu vi l vt qu trong cc loi tri cy, cua l vt qu
trong loi thu tc, ru l vt qu trong s m thc, trng l vt qu trn tri, Ty H l vt
qu v sn thu, t khc l vt qu trong vn chng.
Phi c duyn mi c du ngon thng cnh; nu duyn cha ti th d cch thng cnh
ch vi chc dm cng khng nhn nh m i c.
Hnh nh trong gng l nhng bc chn dung c mu; bng di trng l nhng nt phc
bng mc; hnh nh trong gng l nhng bc ho r rng tng nt, bng di trng l
Trang 128
nhng bc ho mt ct (khng c xng). Cnh sn thu trn trng l a l trn tri, bng
trng sao trn nc l thin vn trn t.
XUN, THU
Xun l lng t nhin ca tri, thu l tnh tnh thay i ca tri. Ngi xa cho ma ng l
ba thng d (hoc ba thng ngh ngi). Ti cho rng ma h mi l ba thng d: sng
sm dy l ci d ca m, m ngi chi l ci d ca ngy, ng tra l ci d ca s th
ng. C thi c cu: Ta yu ma h ngy di, li ng.
Rn mnh th nn nh ci kh (nghim khc) ma thu; x th th nn nh ci kh (n ho, vui
v) ma xun.
Th v vn c nh ci kh ma thu th l hay, t v khc m c nh ci kh ma xun th
l hay.
--------------[1] Sch in l nghin, c l l do ch ghin hoc ch nghin in lm m ra. Ti tm sa
li thnh nghin. Nguyn tc ting Anh l hobbies. (Goldfish).
[2] Bn ting Php dch l: Sont mal formes. Nguyn vn ting Hn: Bt kt thc c
hon ton thc l kh thay! Sen kim c chng?
[3] Sch in l , ti tm sa li thnh t: C cnh sn thu trn t (Nguyn vn ting Anh
l: There are
Landscapes on earth). (Goldfish).
THANH M
Ma xun nghe ting chim, ma h nghe ting ve, ma thu nghe ting trng, ma ng nghe
ting tuyt; ban ngy nghe ting nh c, di trng nghe ting tiu, trong ni nghe ting
tng, bn nc nghe ting sng v, nh vy sng khng ung.
Di tng nghe ting cm, di trng nghe ting tiu, bn sui nghe ting thc , trong ni
nghe ting tng kinh, mi ting c mt ci th ring.
Mi th ting u nn nghe xa, duy c ting n cm l xa gn u c. Nc c bn th
ting: ting thc, ting sui, ting ghnh, ting ngi rch; gi c ba th ting: ting sng
tng (gi thi trong tng, nghe o o nh ting sng), ting l thu, ting sng m m; ma
c hai th ting: ting tha tht trn l ng ng, l sen, ting git gianh rt trong thng tre.
MA
Ma c th lm cho ngy ngn v m di.
Ma xun nh chiu vua ban n, ma h nh chiu vua x ti, ma thu nh ting iu ngi
cht.
Trang 129
Ma xun ma nn c sch, ma h ma nn nh c, ma thu ma nn lc nhng ct

trong rng, ma ng ma nn ung ru.
Ti mun vit th gi cho Thn Ma, xin rng ma xun sau tt Thng Nguyn hy ma
cho ti mi ngy trc tit Thanh minh (lc Trung Hoa o bt u n), ri sau Thanh
Minh ma cho ti tit Cc v (lc Trung Hoa l ma trng la); ma h th c mi thng
ma trc ngy thng huyn v sau ngy h huyn; ma thu ch ma trong thng tun v
h tun thng by v thng chn; cn ba thng ma ng th xin ng ma.
GI TRNG
Tic rng trng non mau ln m trng khuyt (h tun) chm ln.
Di trng nghe ting tng kinh (hay chung cha) th ci th cng su xa; di trng m
bn v kim thut th can m cng tng; di trng m bn v thi th th phong thi cng
tnh; di trng m i din m nhn th tnh cng nng.
Php ngm trng: trng t nn ngng nhn, trng m nn ci nhn.
Gi xun nh ru, gi h nh tr, gi thu nh khi, gi ng nh gng, ci (cay: ni
but).
TH NHN V BN B
Trong thin h, c mt tri k, c th khng n hn ri.
Ngi ta cho l bn rn th mnh coi l thnh thi, c nh vy mi c th bn rn ci m
ngi ta cho l thnh thi.
Khng c g vui bng nhn, nhn khng phi l khng lm g. C nhn mi c c sch,
mi i coi c nhng thng cnh, mi giao du c vi nhng bn b c ch, mi ung
ru c, mi vit sch c. C ci vui no ln hn vy na?
My c mt tri chiu vo ri mi thnh rng, sui treo vo ri mi thnh thc. Cng
l vt m gi vo mt ci khc th c tn khc. Cho nn ci o bn b rt ng qu.
Ni chuyn vi bn uyn bc nh c sch l, ni chuyn vi bn phong nh nh c thi vn
ca danh nhn, ni chuyn vi bn nghim cn, o c nh c kinh truyn ca thnh hin,
ni chuyn vi bn hot k nh c tiu thuyt truyn k.
K s nn c bn thn. Bn thn bt tt phi l bn th sng cht c nhau. Thng th bn
thn l bn cch xa nhau trm ngn dm vn c th tin nhau, khng nghe nhng li ngi ta
ni xu v bn. Vic no nn lm, nn ngng th thay bn m mu tnh quyt on; hoc
nhng lc li hi, gip bn m khng cho bn bit, c ht lng v bn m khng lo rng bn
c hiu mnh khng.
Tm tri k trong ch bn b l vic d, tm tri k trong ch th thip l vic kh, tm tri k trong
ch vua ti cng kh nht.
Trang 130
Din c nhng ngi trc cha din mi l sch l; ni c nhng iu kh ni v v

con, mi l bn thn.
thn qu, c c bn tt th mi thch. Hng nng dn v tiu phu ch ni chuyn c v
la m, ma nng, lm cho ta mau chn. Trong s bn b, ngi no lm th c l qu
nht, ri ti ngi no ni chuyn c, ri ti ngi no ca ht c, sau cng mi ti
hng ngi bit nhng tr chi trong x hi
SCH V C SCH
Tui tr c sch nh nhn trng qua ci k, ln tui c sch nh ngm trng ngoi sn,
tui gi c sch nh thng trng trn i. Do tng tri nhiu hay t m s c nhiu hay t.
C th c nhng cun sch khng c ch (chng hn cun sch ngoi i) th mi ni c
nhng cu kinh nhn; c th hiu nhng iu ging khng c th mi thu c ci huyn
vi nht ca o Pht.
Vn chng bt h c kim u vit bng huyt l.
Vn chng l sn thu trn n th, sn thu l vn chng trn t.
Th nht l c sch; c s th vui t m gin nhiu, nhng ch gin cng l ch vui.
Nn c kinh th vo ma ng, tinh thn c chuyn nht; nn c s vo ma h v
ngy di; nn c ch t[1] vo ma thu v nhiu l; nn c ch tp[2] vo ma xun v
thi tit i mi.
Vn nhn m bn v binh th, phn nhiu l bn lun trn giy (ngha l trn l thuyt); v
tng m bn v vn chng, mt na l nghe lm.
Ngi bit c sch th ci g cng l sch: sn thu cng l sch, c ru cng l sch, hoa
nguyt cng l sch. Ngi bit i coi phong cnh th ci g cng l sn thu: th s cng l
sn thu, hoa nguyt cng l sn thu.
Ngi xa mun c sch mi nm, du ngon sn thu mi nm, ri mi nm kim im
li kinh nghim. Ti ngh kim im chng cn ti mi nm, ch hai ba nm cng , cn
c sch v du ngon sn thu th gp hai, gp nm ln mi nm cng cha mn nguyn.
C l phi sng ba trm nm nh Hong Cu Yn ni, may mi chng?
C nhn ni: Th, c kh ri mi kho (thi tt cng nhi hu cng) v c khn kh ri ging
mi c nhiu cm khi m d c s trng. Cn hng ngi ph qu khng lo bun v
cnh ngho hn, th ch vnh v phong vn tuyt l, th c g m hay? Mun thay i i th ch
c cch i du lch, c thy ni sng, phong th, sn vt, nhn tnh, hoc thy ci kh
ca dn chng sau nhng cuc binh ao, trong nhng nm mt ma v hn v lt, ri t trong
th. Th l mn ci cng su ca ngi cung cp cho s ngm vnh ca ta. Vy th cng
bt tt phi kh ri mi kho.
BN CHUNG V I SNG
Mt ch tnh duy tr th gii; mt ch ti t im cn khn.
Trang 131
Th b tiu nhn mng ch khng mun b qun t khinh; th b gim kho ui nh hng
ch khng mun b mt hc gi danh ting khng bit ti.
Ngi nn ging mt bi th, vt nn ging mt bc ho.
C nhng cnh nh rt u tnh m thc ra th tiu iu, tc cnh sng m, cnh ma; c
nhng tnh cnh nh rt nh m thc ra rt kh chu, tc cnh ngho kh, au m; c nhng
ting nghe rt phong tao m thc ra th th b, nh ting rao bn hoa.
Cy rung, ti lm khng c, thi th ti vn vy; n ci, ti lm khng c, thi th
nh c vy.
Ti hn mi iu: mt l sch d b mi n; hai l ma h c nhiu mui; ba l sn thng
ngm trng d r nc; bn l l cc thng ho; nm l tng c nhiu kin ln; su l l
tre rng trn t nhiu qu; by l hoa qu v hoa sen mau tn; tm l trong m c tit
thng c rn; chn l hoa trn cc mt co thng c gai; mi l tht nhm thng c.
Mt ngi ngi sau ca s, v ln mnh giy ca s, ta ng ngoi nhn vo, thy p l.
Gp i thi bnh, sinh ra ni c ni, c h m quan ch qun lim khit, cnh nh phong
lu, ci v hin, con thng minh, i c nh vy ti cho l ton phc.
Trong lng m c cnh ni hang th sng thnh th cng nh sng ni rng; cm hng
gi vo my khi th Dim Ph[3] cng nh Bng o.
thnh th nn ly tranh lm sn thu, ly bn cnh lm vn tc, ly sch lm bn.
n danh s v dy con, vo danh sn m luyn c nghip, u l nhng iu lm ln.
Mt nh tu hnh bt tt phi gii tu m phi gii tc, n b bt tt phi hiu vn nhng
phi p.
Nu ngi thu thu lm cho ta kh chu th ng thu sm i; mun bn o Pht vi nh s
th phi thng b th.
Ci g cng d qun, ch c lng ham danh l kh qun.
Ru c th thay tr, tr khng th thay ru; th c th thay vn, vn khng th thay th;
khc c th thay t, t khng th thay khc[4]; trng c th thay n, n khng th thay
trng; bt c th thay li, li khng th thay bt; ngi gi c th thay ngi trai, ngi
trai khng th thay ngi gi.
iu bt bnh nh trong lng, ung ru vo c th tiu c; iu bt bnh ln trong i,
khng dng gm khng th dp c.
Ngi bn rn nhiu th vn nn bn cnh nh; ngi nhn nh th nh v vn c xa
nhau cng khng hi.
au, c th chu c; nga, khng th chu c; ng, c th chu c; chua, khng th
Trang 132
chu c.
Hc lm cho ta c v nhn; nga lm cho ta c v anh hng; lan lm cho ta c v n dt;
tng lm cho ta c v c knh.
C ci vui sn lm n dt m khng bit hng l hng tiu phu, hng lm vn v hng thy
cha. C vn tc, th thip m khng bit vui l bn ph thng v quan ln.
Nghin mc ca ngi nhn phi p m nghin ca ngi bn rn cng vic cng cn phi
p.
Mn n ngon m nut cho mau ht, phong cnh l m i chi ch lt qua, tnh thm m din
bng nhng li nng ni, ngy p m ch ngh n chuyn n ung; giu c m c x theo
thi kiu sa; tt c nhng hnh ng u l tri tri.
------------[1] Tc cc trit gia thi c ngoi Khng, Lo.
[2] Tc cc sch ca cc nh gn y.
[3] Gc l ting Phn, tr n . Ngi Trung Hoa dng ting tr chung Trung Hoa v
cc nc Phng ng.
[4] T l mt th th ph vo n ca, thnh i Tng; khc l h khc, tc l tung, thnh
i Nguyn, Minh.
Trang 133
CHNG XI:TH DU LM
1. I CHI V NGM CNH
Du lch l mt ci th v by gi thnh mt k ngh. Nh c nhng phng tin d dng,
nh c nhng c quan du lch ca chnh ph, chng ta ngy nay du lch nhiu hn ng cha
chng ta. Nhng ngh thut du lm hnh nh mt. Trc khi tm hiu ngh thut , chng
ta hy xt cc cch du lch m khng phi l du lm.
C cch du lch cho tinh thn c phong ph. Ti ng rng tinh thn khng d g m
mang c. C coi kt qu cc cu lc b v cc cuc din thuyt th bit. Do quan nim sai
lm nn mi c nhng t chc dn o khch du lch. Khng th tng tng c mt
hng ngi no hay ni m v ch hn ci bn dn o du khch na. Trung Hoa cng c
bn nhng h khng phi l bn nh ngh m l nhng ngi bn tri cy, nhng phu xe
hoc con ci nng dn, s hiu bit khng c chnh xc, nhng c c tnh ring, d thng
hn bn nh ngh phng Ty.
Ri li c cch du lch c ti liu dng trong cc lc ni chuyn. i cng nhiu th cng
bit c nhiu di tch lch s, k c cng phong ph, v nh cng c dp k li cho bn b
nghe m cu chuyn cng thm vui. Nhng cng mun bit cho nhiu th cng li phi i coi
cho c nhiu ni trong mt ngy. Ngi ta cm trong tay mt chng trnh du lch, coi mt
ni no ri ngi ta ly vit ch bi b tn ni i. Hng ngi , c trong lc ngh ngi
cng mun c hiu nng.
Li du lch ngu xun tt nhin pht sinh ra mt hng du khch i coi cc ni theo mt
chng trnh nht nh, v theo mt thi khc biu nht nh: s gh Vienne my gi hay
Budapest my gi. H knh cn theo ng thi khc biu, khng dm sai mt cht. Thnh th
nh h nh b buc vo tm lch v chic ng h m i du lch, h cng khng thot li
c hai ci .
Ti ngh tm mt ng c chn chnh cho s du lch tri hn vi nhng ng c k trn. Du
lch theo ti l ha vo trong m ngi l, khng ai bit mnh c, l qun ht thy i.
trong chu thnh ca mnh th ai cng b b buc v nhng lut l, th tc, tp qun, bn phn.
Mt ng gim c ngn hng chng hn, d l nh i na, vn khng c ngi ta coi nh
mt ngi thng, m chnh ng y cng khng th qun c rng mnh l gim c ngn
hng; m theo ti, ng ta c mun i du lch th ch l c tip xc vi nhng ngi coi
ng ta l mt ngi thng nh mi ngi khc, khng vy th i du lch lm g kia! Trong
nhng cuc l hnh v thng nghip, em theo nhng bc th gii thiu l vic hu ch,
nhng i nh vy khng phi l i du lch. i du lch m mang theo nhng bc th th c
hiu thm c g v bn thn ca mnh, c bit r c To ha sinh ra mnh lm g u.
Mt ci th c bn thn tip i nim n ti mt x l, c hng dn trong ci gii cng
Trang 134
giai cp vi ca mnh, th li c mt ci th khc kch thch hn nhiu, tc ci th ca mt

hng o sinh lc trong rng m phi t xoay x ly. i du lch nh vy ri v nh s thy
mnh bt phi ty thuc ngi ti x hoc ng ch hng tht quen ca mnh.
Mt ngi du lm lun lun l mt ngi phng lng, c nhng ci vui, nhng ci cm d,
ci tinh thn mo him ca ngi phng lng. Du lm phi l phng lng, khng c ci g b
buc, khng c gi nht nh, khng th t, khng thm ving ai c, khng c c mc ch
na. Mt ngi bit du lm l mt ngi khng bit mnh i u, v mt ngi du lm hon
ton qun c mnh u m ti na, qun c tn, h mnh na. Long trong thin Minh
Liu t din r rng (coi tit sau). C th rng mt ngi nh vy khng kim c
mt bn thn no trong x l, nhng Khng c bit lu ti ai tc l lu ti ton th
nhn loi. Khng c bn thn c bit tc l coi ai cng nh bn thn. V yu ht c mi
ngi nn ha mnh vo vi mi ngi, nhn xt nhng ch kh i v nhng phong tc ca
mi dn tc. Ngy nay, nhng du khch ngi xe ca, ngh l qun, ni chuyn vi bn ng
hnh v x s ca mnh, khng cn c hng ci li k trn na v h khng chu nhn xt
tm hn dn tc nhng x m h ti thm.
C tinh thn phng lng, ta mi tip xc mt thit vi thin nhin c. Ngi phng lng
i i ti nhng ni tht vng v hng s tnh mch hon ton m cm thng vi thin
nhin. H khng mt th gi do nhng ca hng ln, la nhng b o tm xanh xanh .
Ngoi ra, cn mt cch du lm na l ti nhng ni khng c ngi, khng c cnh, ch c
my, cy ci vi nhng con sc, con chut x, con ngn th (Marmotte). Mt b bn M k
chuyn rng c ln b cng vi vi bn Trung Hoa leo mt ngn ni Hng Chu chng
coi ci g c. Bui sng hm sng m, h cng leo ni, sng cng dy c. C th
nghe c git sng ri nh trn ngn c. Tr sng m ra chng c g coi ht. B ta tht
vng. Cc bn Trung Hoa khuyn khch: Phi tip tc leo ti nh, cnh trn tuyt p.
B ta rn leo na, mt lt sau thy xa xa c mt tng xu x my ph. B ta hi: Ci g
? l bng sen trng ngc. Ru r trong lng, ba ta mun quay tr xung Nhng trn nh cn c cnh p hn. o t m v sng, b ta li rn tip tc leo.
Sau cng h ti nh. Bn b ch l mt bin sng m mnh mng, xa xa m m mt dy
ni. B ta gt: y c g coi u?. Cc bn Trung Quc p: Vng, chng ta ti y
chng coi ci g c.
Coi cnh vt vi coi ci h v, thc khc nhau xa. Nhiu du khch tuy coi nhiu cnh vt m
thc ra chng thy g, v nhiu du khch chng coi ci g c m li thy c rt nhiu.
Ti thng ci thm mi khi nghe ni mt vn nhn no i du lch ngoi quc tm
ti liu vit mt tc phm mi; c h nh trong tnh, trong x ng ta, nhn tnh, phong tc
khng cn c th cung cp ti cho ng ta c v ti no cng khai thc ht nhn ri.
Vy th iu kin ct yu ca s du lm l phi bit nhn s vt; m bit nhn s vt, th i
ra nc ngoi hoc i chi ngay trong cnh ng quanh nh cng vy thi, khng khc
nhau g c.
Trang 135
iu , Kim Thnh Thn nhn thy. Trong bi ph bnh ni danh tung Ty Sng k,
ng ni ngi du lm cn phi c mt bit ti trong lng v mt cp bit nhn di hng
lng my. Tt c vn : c mt tm lng cm v mt cp mt ng. Thiu hai ci
th i chi ni ch l tn tin bc, th gi. M c hai ci th chng cn leo ni, c nh,
hoc ra ngoi ng ngm mt m my, mt con ch, mt hng ro, mt cy ng l loi, cng
hng c nhiu ci th. Di y, ti xin dn mt on ca Kim bn v ngh thut du lm:
Ti c nhiu b du k v thy rng t ngi hiu ngh thut du lm. nh rng ngi bit
du lm khng ngi ng xa ngn dm, vn dm, cng c i n ni coi ht nhng ci k
diu ca ha cng trong cnh ni non, sng bin, hang ng, t lnh (phc a). Nhng trong
lng c cht bit ti, di hng lng my c cp bit nhn th chng cn ti coi nhng cnh
ni non, sng bin, hang ng, t lnh m cng bit c ht ci k diu ca ha cng. Hm
trc ngi i thm mt hang , gn kit sc ca chn, ca mt v ca lng coi cho
ht; hm sau ngi li i thm mt ni t lnh, li gn kit sc ca chn, ca mt, ca
lng coi cho ht. Ngi i theo khng hiu ngi , bo: Ngy no cng i chi, khoi
qu! Mi coi xong mt ci hang , nay li coi thm mt ch t lnh! H khng hiu g c.
Ngi bit du lm kia khi ri khi hang m cha ti ch t lnh, gia hai ni l mt
khong cch hai ba chc dm hoc ch tm, by, su, nm, bn, ba, hai dm, hoc ch cch
mt dm hay na dm; nhng c c mt bit ti trong lng v mt cp bit nhn di hng
lng my, th ngi cng thng ngon ci khong mt dm, na dm nh thng
ngon ci hang , ci t lnh kia.
Ci i bn lnh, i thng minh, i kh lc ca To ha ht nhin dng thnh hang , t
lnh kia lm cho ta kinh tm, nh ri. Nhng mi khi ti nhn k nhng vt nho nh trn
tri t ny nh mt con chim, mt con c, mt o hoa, mt cy nh, thm ch ch nhn mt
ci lng chim, mt ci vy c, mt cnh hoa hoc mt cng c, ti cng nhn thy trong
nhng vt , To ha ph bao nhiu i bn lnh, i thng minh, i kh lc ri sau mi
to thnh c. Ngn ng c cu: S t dng ton lc chin u vi voi, m cng dng
ton lc bt con th; ng To ha kia th cng vy: dng ton lc to ci hang , ch
t lnh; m to nhng con vt nh nhoi nh con chim, con c, o hoa, cy nh, thm ch
n mt lng chim, mt vy c, mt cnh hoa, mt cng c, cng khng khi no khng dng
ton lc. Do m xt th nhng ci lm cho ta kinh tm, khng phi ch c ci hang , ci
t lnh m thi.
V li, chng ta c bao gi ngh rng ci hang , ci t lnh kia sng to ra lm sao khng?
Trang T bo: Hiu trm b phn trong mnh con nga, khng phi l hiu con nga. Ci m
ta gi l con nga c trc trm b phn ca n. Ly t d khc; c c trm loi cy mc
chung quanh ci chm ln; c bao nhiu , bao nhiu sui trn ci ni ln Nhng ni to
do nh m thnh, thc ln do sui nh m thnh. Nu ta xt tng vt mt th khng ln
bng bn tay, sui khng ln bng dng nh. Lo T bo: Ba mi ci gm xe t chung
quanh mt ci bu xe, v khi nhng ci mt bn tnh i ri[1] th xe mi ln c. Nn t
st s lm ci bnh, khi t st mt ci tn ti ring ca n i ri th ci bnh mi c dng.
c l trong tng lm ca v ca s; khi ca v ca s mt ci tn ti ring ca n i ri
th nh mi c th c.
Trang 136
Cc hang v t lnh th cng vy; c ch dng ng ln thnh ngn ni, c ch su hm

xung thnh ngi, c ch bng phng thnh bnh nguyn, c ch dc thnh sn, c ch ko
di ra thnh cu, c ch t li thnh khe, tht k k diu diu, nhng ta bit rng ci k s d
k, ci diu s d diu l u ti cc vt mt ci tn ti ring ca chng i. V khi chng
mt ci tn ti ring i th khng cn ngn ni, sn ni, thc ngi, bnh nguyn, cu, khe
na. M chnh ci im chng mt ci tn ti ring i m bit ti trong lng ta cng cp bit
nhn di hng lng my ca ta mi pht ng c mnh m.
M ci bit ti trong lng ta cng cp bit nhn di hng lng my ca ta ch c th pht
ng c mnh m ch mi vt khng cn tn ti ring na, nh vy th ta cn cn g phi
ti hang v t lnh na? Trong khong ng t ci hang ti ch t lnh, cch vi ba
chc dm, hoc ch cch c mt dm, na dm, ch no m mi vt chng mt ci tn ti
ring ca n? Thy mt chic cu nh, mt gc cy ng l loi, mt dng nc, mt xm
lng, mt hng ro, mt con ch th ci bit ti, bit nhn ca ta cng pht ng mnh m
c; vy th ci k k diu diu hang , t lnh, cha chc hn c ci k k diu diu
nhng vt nh nhoi ny.
---------------[1] Dch theo Lm Ng ng. Ch Hn l: ng k v, v ngi ta thng hiu l ch

trng ca n; ci bu xe c trng xe mi chy c, ci chn c ch trng mi cha c,
ca c trng th mi l ca. Nhng trong on vn ny ca Kim Thnh Thn, phi hiu nh
Lm Ng ng th mi c ngha.
2. MINH LIU T I CHI

Nh trn chng ta bit, tc gi truyn ny l Long. ng mun t mt nhn vt phng lng m
ng t tn l Minh Liu T (minh liu l m mt, trng khng). Minh Liu T chn vic i, tr i,
b nh em theo mt t tin ngao du sn thy, ti u cng xin n, khi no khng xin c mi phi
dng tin mua nhng vt thc cn thit. i lang thang khng nht nh ti ch no, cc danh sn
thng cnh u t gt ti, c ln m o vi o s trn ni, c ln li theo bn vng tn cng t
v dinh h c thng, ngm th, bn v trit l, v l sinh lo bnh t, v l thnh suy
Sau ba nm phng lng nh vy, v n trn ni Ty Minh, sut i khng ra khi ni.
Trang 137
CHNG XII: HNG TH VN HO
1. GIM THC
Mc ch ca gio dc v vn ha ch l pht trin kh nng gim thc v luyn tp nn
nhng hnh vi tt. Con ngi c vn ha hay c gio dc khng nht thit l phi c hc thc
rng, nhng phi bit yu nhng ci ng yu, ght nhng ci ng ght. Bit ci g ng yu,
ci g ng ght l c gim thc (got). Khng g bc mnh bng gp mt ngi u c y
nhng nin i v tn nhn vt lch s, bit r nhng vic bn Nga, bn Tip Khc, m kin
gii hoc thi th hon ton lm ln. Ti gp nhng con ngi nh vy v ti thy v
vn g h cng a ra s kin ny, s kin khc m kin gii ca h th tht l t hi. Hc
vn ca h tht qung bc nhng h thiu gim thc, khng bit phn on. Hc thc qung
bc l hc thc nhi vo s cho tht nhiu s kin; cn s gim thc, s bin bit phi tri l
vn phn on v ci thin, ci m. Khi ph bnh mt vn nhn, ngi Trung Hoa thng
phn bit hc vn, kin thc vi c hnh. i vi cc s gia, s phn bit nh vy cng xc
ng; mt b s c th cha y nhng ti liu qu m thiu hn s su sc, s phn on
chn chnh; khi lun v vic v ngi, tc gi c th khng c cht kin gii trc vit, thm
thy. Mt tc gi nh vy ta gi l thiu nhn thc. Tra cu k, thu thp c nhiu ti liu v
chi tit l vic rt d. Trong thi i lch s no cng c v s s kin cho ta thu thp, nhng
bit bin bit nhng s kin no c ngha la chn l vic v cng kh khn hn v ty
kin gii mi ngi.
Cho nn ngi c gio dc, hc vn l ngi bit phn bit th phi, yu ci ng yu, ght ci
ng ght. Bit phn bit nh vy tc l c gim thc, m c gim thc th c nh hng.
Mun c gim thc phi c mt kh nng suy t su sc, c tinh thn c lp trong s phn
on, phi cng quyt khng cho mt hnh thc no phnh gt ta, mt m hoc no lm
cha mt ta, m nhng phnh gt y dy chung quanh ta; no l danh vng, no l li lc;
ti chnh tr, lng i quc, tn gio cng d phnh gt ta na; ri li thm trong bn thi s,
ngh s, tm l gia c bao nhiu k dng nhng th on phnh gt. Khi mt nh phn tm
hc bo ta rng s hot ng ca cc c quan bi tit trong tui th c nh hng ln ti tnh
tnh ca ta, c th lm cho ta ln ln thnh ra tham lam, tn bo hay l n ha, bit bn phn
ca mnh; hoc khi h bo rng bnh to lm cho tnh tnh ta ha ti tiu, th mt ngi c
gim thc, bit bin bit, ch c mt thi l mm ci[1]. Khi mt k no lm th ng
vin danh nhn ny, tc phm n le ta; vin g i na th cng vn l lm.
Vy gim thc lin quan mt thit vi c can m hay vi c hng tm m c ny kh
him. Tt c nhng t tng gia, vn s lu li c ci g, u c c . Mt ngi c c
c th khng thch mt thi nhn mc du thi nhn ny c mi ngi ngng m; v khi
thch mt thi nhn no th c th ging c ti sao, v c s phn on ring ca mnh ri.
Ci ta gi l nhn thc v vn chng. Ngi cng khng chu khen mt ha phi mi
nht nu bn tm khng thch. Ci ta gi l nhn thc v ngh thut. Ngi cng khng
chu nhm mt theo mt trit hc rt lu hnh mc du trit hc c nhng nh danh ting
Trang 138
lm hu thun. Khng chu cho mt tc gi no thuyt phc nu lng khng cm ng; nu

tc gi l lun m mnh khng ci c th l tc gi l lun ng; nhng ty mnh khng
ci c m vn khng chu tn phc th l mnh c l m tc gi lm ln. Nh vy l c
nhn thc v tri thc. nh rng mun c hng tm nh vy, cn c mt c t tn i khi
hi ngy th, nhng nu ta khng da vo ci tm ca ta th da vo ci g by gi, vo ci
tm ca ngi ? V khi ta chi b ci quyn c phn on theo lng mnh th tt nhin
ta s nhn tt c nhng m hoc, phnh gt i.
Khng T hnh nh cm thy rng hc m khng suy ngh th hi hn l suy ngh m
khng hc, cho nn ni: Hc nhi bt t tc vng, t nhi bt hc tc i[2]. Chc ng thy
nhiu t vo ci hng (hng chi b ci quyn phn on theo lng mnh) mi pht ra
li rn nh vy, mt li rn rt ch li trong cc trng hc ngy nay. Ai cng bit rng chnh
sch gio dc v t chc hc ng ngy nay ch trng vo s hc cho nhiu ch khng ch
trng vo s suy ngh, bin bit; coi s nh nhiu t n l mt mc ch ri, c h nh h nh
nhiu l c vn ha cao. Nhng ti sao trong trng hc ngi ta li khng trng s suy ngh?
Ti sao ch gio dc li em s vui v truy cu hc vn bin thnh mt s nhi s my
mc, c qui c n iu, b ng nh vy? Ti sao ta li coi s hc trng hn s suy ngh?
Ti sao ta li coi mt cu t l c hc vn ch v cu theo hc mt s gi qui nh
no v cc mn tm l, trung c s, lun l v tn gio? Ti sao li phn bit trng ny
trng khc, t ra bng cp ny bng cp n, v lm sao m hc sinh li coi trng bng cp
hn mc ch chn chnh ca gio dc? L do rt d hiu. Ch ti chng ta gio dc thanh nin
tng lot mt nh trong xng my ngi ta sn xut ha phm tng lot mt, m chnh sch
my mc trong xng ch to c nhng ci v sinh kh. Mun bo h danh d ca trng
v nht lut ha cc sn phm, ngi ta phi chng thc sn phm bng bng cp. Do m
cn phi t ra cc k thi cho im ri sp hng. T chc hp l n ni khng ai thot li
c n na. Nhng kt qu th tai hi khng ai tng tng c. V t nhin ngi ta ha
ra coi trng s nh nhiu hn l s pht trin kh nng gim thc, phn on. Ti lm gio
s v ti thy rng lp mt bng k nhng cu hi v nin i lch s d dng hn l lp
mt bng k nhng cu hi v kin gii, v tr thc ph thng. Lun lun ta nn nh li
Khng T: a kin nhi thc chi, tri chi th d (Thy nhiu m nh c, l th tri thc
hng thng)[3]. Khng c ti g m bt buc phi hc, cng khng c sch g ngay c
n kch ca Shakespeare l bt buc phi c. Hc ng hnh nh c quan nim ngu xun
ny l chng ta c th hn ch mt s ti thiu ti v s k, a l no ri cho rng mt
ngi c hc thc phi thuc nhng ti y. Ti cng c hng th mt nn gio dc
hon ho mc du c ai hi ti tn kinh Y Pha Nho th ti s lng tng lm v c hi ti c
inh ninh rng Havane l tn mt o gn o Cuba. Ci hi ca mt chnh sch gio dc
nh trn l n cho bit tt c nhng iu m mt ngi c hc vn cn bit. V vy m mt
cu t trng ra khng cn hc thm, c sch thm na, v cu tin rng cu hc c
nhng iu cu cn phi hc ri.
Chng ta nn c quan nim ny l kin thc ca mi ngi c th c mi hnh thc, khng
th dng mt tiu chun no m trc lng c. Trang T ni rt ng: i ta c hn m
tri thc th v hn. (Ng sinh d hu nhai nhi tri d v nhai). Xt cho cng th hc hi ch l
khm ph mt th gii mi, hoc nh Anatole France ni: Mt cuc thm him phiu lu
Trang 139
ca tm linh; n s l mt ci th ch khng phi l mt cc hnh, nu ta gi c ci tinh

thn khm ph, mt tinh thn vn rng ri, t m, c tnh cch phiu lu. Ta khng nn nhi
s mt cch c qui c, n iu v th ng m nn tm trong s hc vn mt ci vui c nhn,
tch cc, mi ngy mi tng. Khi b chnh sch cho im, thi c, pht bng cp ri,
(hoc nu khng b hn c th cng ng coi trng na) th s hc hi s ha ra tch cc, v
t nht hc sinh cng bt buc phi t hi mnh hc lm g y. Thi nay ngi ta hc v
nhn vin ghi hc b, v s lng khi ra trng, v nhiu hc sinh gii nht hc v cha m,
gio s, hoc v ngi v sau ny, khi ra tnh bc bo vi nhng ngi tn bit bao nhiu
tin nui mnh n hc, vi nhng gio s i v tn tm, cn g bt o c bng nhng t
tng nh vy? Hc hi phi l vic ca c nhn, v c nh vy hc mi thnh mt th vui,
mi c tnh cch tch cc.
--------------[1] So on ny vi tit 4 chng II v on u tit 2 chng VI ta thy t tng ca tc gi

c v nh mu thun. Tc gi c nhn rng vt cht nh hng ti tinh thn khng?
[2] Cu ti chp theo Lun ng - chng Vi Chnh. Theo li ch thch ca Chu Hi th cu

ngha l: Hc m khng suy ngh th m ti, khng hiu c g; suy ngh m khng chu
hc th lng khng yn n. Trn Trng Kim trong Nho gio ging hi khc: Suy ngh m
khng chu hc th kh nhc, mt cng.
Nhng trong bn Limportance de vivre, ti thy dch ra ting php: Penser sans tudier vour
rend frivole, mais tudier sans penser est un dsastre (suy ngh m khng hc th ta thnh ra
ph phim, hc m khng suy ngh l mt tai hi). Cn trong sch Sinh hot ch ngh
thut, ti thy chp l: T nhi bt hc tc vng, hc nhi bt t tc i. Nh vy ngc vi
cu trong Lun Ng nhng li ng vi bn dch trong ting Php. Vy ti ng rng Lm Ng
ng thay i cu trong Lun Ng hoc dng cu trong mt Lun Ng no khc vi
bn Chu Hi ch thch chng? V cn ng cho nn ti c chp ng cu trong chnh vn Lun
Ng. [Trong nguyn tc ting Anh, cu l: Thinking without learning makes one flighty,
and learning without thinking is a disaster. (Goldfish)].
[3] Ting Php dch l: La science qui consisle dans la mmorisation des faits ne qualifie pas
un homme pour lenseignement. (Ngi no hc vn ch do nh nhiu s kin (ch khng
suy ngh) th khng t cch dy hc)
2. NGH THUT L MT DU H PHT BIU C TNH CA TA

Ngh thut va l sng tc, va l tiu khin. Hai quan nim ti cho quan nim tiu khin, tc
quan nim du h v tinh thn, l quan trng hn. Ti cng qu cc tc phm bt h, d l ha phm,
cng trnh kin trc hay nhc phm, ti li cng cho rng tinh thn ngh thut chn chnh ch c th
ph bin, thm nhun x hi khi no c rt nhiu ngi coi ngh thut l mt tiu khin, ch khng
mong tm ci danh bt h trong ngh thut. Mt trng trung hc o to c vi tay qun qun
Trang 140
v mn qun vt hay banh, iu u c quan trng bng tp cho ton th hc sinh u bit
chi hai mn ; mt dn tc th cng vy, sn xut c mt Rodin[1] u c quan trng bng dy
d sao cho tt c cc tr em v thanh nin trong lc nhn ri sng tc c mt ci g tiu khin.
Ti mun rng tt c tr em trong cc trng u tp nn v tt c cc ng Gim c Ngn hng, tt
c cc nh chuyn mn kinh t v ly c tm thip chc mng Tn Xun, d rng v chng ra hn
g c, cng cn hn l trong nc ch c vi ngh s coi ngh thut ca mnh l mt ci ngh. Bt k
trong khu vc no ti cng thch tinh thn ti t. Nghe mt ng bn gy tng tng mt khc n no
ti thch hn l nghe mt ban nhc chuyn mn ni danh bc nht. Coi mt ti t ng tr ta vn
thch hn l coi mt o kp chuyn nghip; m cha m no xem con ci ng kch vn th hn l
xem din mt v kch ca Shakespeare ti rp ht. V nh vy l t ng m tinh thn ngh thut
chn chnh phi l tinh thn t ng. Cho nn ti rt trng ci quan nim v mn ha Trung Hoa:
ngi ta coi mn l mt tiu khin ca cc vn nhn ch khng phi l mt ci ngh. Mun cho
ngh thut khi bin thnh thng nghip th phi gi ci tinh thn du h, tiu khin .
c tnh ca du h l du h du h ch khng cn c l do, khng nn c l do no khc. Du h t n l
mc ch ca n ri. Quan nim c s thin din ca lch s chng minh. Trong s cnh tranh
sinh tn, vn vt c cn n ci p u m li c nhng ci p c hnh thc ph hoi nh cp
sng ca hu nai. Hc phi Darwin nhn thy iu nn ngoi lut thin nhin tuyn trch ra
phi a thm ra lut ph ny na l lut th hng o thi (slection sexuelle). Phi nhn ngh
thut ch l mt s tiu dng ci phn th lc v tm lc tha thi, tiu dng mt cch t do, khng
v li th mi hiu c bn tnh ca ngh thut. l thuyt ngh thut v ngh thut; thuyt ny b
ch trch kch lit nhng xt ngun gc tm l ca mi sng tc ngh thut th khng th chi ci c
rng thuyt ng. Hitler ch nhiu hnh thc ngh thut hin nay l bt o c, nhng ti cho
rng nhng k v chn dung Hitler, ri by trong Ngh Thut Bo Tng Vin lm p lng v cha
t ca h mi l bt o c hn c. H khng phng s ngh thut m nh vi cy c. Ngh
thut m c tnh cch thng mi thng lm tn thng tinh thn sng tc, cn ngh thut c tnh
cch chnh tr nht nh l git cht tinh thn . V khng c t do th lm g cn sng tc? Cc nh
c ti hnh nh khng hiu rng khng th dng li l m bt ngi ta sn xut ra ngh thut
c, cng nh khng th mua th i tnh chn tht trong mt im c. Phi c hng th mi
sng tc c, m hng l ci g n t pht trong thm tm v thc y ngh s sng tc, cng nh
thc y nh khoa hc nghin cu, nh thm him i tm mt hi o mi. Hng ln th lm, chng
c l do g c. Nh khoa sinh vt hc, ta bt u hiu rng i sng tinh thn ca ta ty thuc s tng
gim ca cc kch thch t (hormones) n tc ng ti cc c quan khc v ti b thn kinh. Gin d
hay s st cng l do mt s lng no cc cht adrnaline. Ngay nh thin ti cng c h nh do
mt s hch no hot ng qu mnh. Mt tiu thuyt gia v danh ca Trung Hoa khng bit cht
g v kch thch t on i rng nhng hot ng do nhng con trng trong c th. Thng
dm l do mt lot trng trong bng n bt ngi ta phi tha mn tnh dc. Lng ham danh li,
quyn th cng do nhng loi trng khc n ph quy ta, khng cho ta yn n khi cha c mn
nguyn. Vit lch cng do mt loi trng no na. So snh thuyt kch thch t v thuyt trng
th ti mun tin thuyt sau hn v n c v linh ng hn.
Khi b trng n ph th ngi ta phi sng tc ci ny, ci n, khng th lm khc c. Mt a tr
d sinh lc th khng i nh thng m phi nhy. Mt ngi d sinh lc th phi gim chn hoc
ma tay. Khiu v ch l mt cch i do, khng mc ch, ngha l v phng din li ch ch
khng phi l phng din ngh thut n ch l mt s ph sc. ng l tin thng ti mt im
Trang 141
no th ngi ta khiu v xoay trn, v i vng vo. C ai thc tm mun lm mt nh i quc khi
khiu v u, v bt ngi ta khiu v theo ch ngha ny, ch ngha n l dit mt tch cch du h,
tnh cch v ch p ca mn i. Cc nh chnh tr hnh nh nhn thy tnh cch thing ling
ca s lm lng m khng thy tnh cch thing ling ca s du h.
Quan nim ngh thut l du h gip ta hiu c mi tng quan ca ngh thut vi o c.
Ngh thut l p m c ci p trong hnh vi cng nh c ci p trong bc ha trong mt cng
trnh kin trc. Ngh thut bao trm mi hot ng: Mt lc s ng chy cng c ci p ring, i
mt ngi t nh n gi bit cch sng thch hp vi mi tui, cng c mt v p ring; c ci p
trong mt cuc tranh c Tng thng kho t chc, iu khin ln ln a ti thng li, m trong
mt n ci ca cc cu quan liu Trung Hoa cng c ci v p. Cho nn khng th ch coi m nhc,
khiu v, hi ha mi l ngh thut[2].
By gi chng ta xt n vn ngh thut v o c. Ti cc nc c ti ngi ta ln ln ngh
thut v tuyn truyn, v nhiu nh tr thc ngy th nhn ch trng . Ngi ta lm ngay t
bc u v h khng bit chc v ca c nhn, m ch bit nhng i hi ca quc gia hoc ca
on th. Vn chng v ngh thut phi bt ngun t cm xc c nhn, m bn ngi c ti li ch
mun lm ni bt nhng cm xc ca on th, ca quc gia.
Ngh thut ch lin quan vi o c khi no ngh phm l mt s pht biu c tnh ca ngh s.
Mt ngh s c c tnh v i sn xut c mt ngh thut v i, mt ngh s c c tnh ti tiu ch
sn xut mt ngh thut ti tiu; mt ngh s c tnh a cm sn xut mt ngh thut a tnh; mt
ngh s c tnh dt lc sn xut mt ngh thut dt lc. Lin quan gia ngh thut v o c i th
l nh vy. o c khng th l mt vt ngoi m ngh s cho thm vo tc phm tha lng
yu ght bt thng ca mt nh c ti hoc tun nhng qui tc nay th ny mai th khc ca mt
ng gim c c quan tuyn truyn. o c phi t trong lng ngh s pht ra, phi l biu hin t
nhin ca tm hn nh ngh s. Mt ha s ti tiu khng th v c mt bc ha v i v mt ha s
cao thng khng th sn xut mt bc ha ti tiu, d c nguy n tnh mng cng khng th khut
thn lm cng vic c.
Quan nim phm ca ngi Trung Hoa l mt quan nim rt hay v ngh thut; cng c khi ngi
ta gi l nhn phm hoc phm cch. Khi h bo ngh s hoc thi s ny l nht phm hay nh
phm l h c phn bit cao thp; cng vic nm v ca tr, h cng gi l phm tr. Cc hng
ngi trong mi hnh ng u biu hin ci phm ca mnh ra. Ngi nh bi ( bc) c
phm, nu xu tnh th gi l phm khng tt; ngi ung ru (tu) m lc say sa c nhng
hnh ng xu th gi ltu phm khng tt; ngi nh c (k) cng c k phm tt hoc khng
tt. Cun sch u tin ph bnh th ca Trung Hoa, nhan l Thi phm, tc gi cun l Chung
Vinh (i Nam Bc Triu) chia thi nhn ra lm nhiu hng; li c nhng cun ph bnh ho nhan l
Ha phm.
Do quan nim v phm m nhiu ngi tin rng tc phm ca mt ngh s hay hoc d l ty
nhn phm ca ngi cao hoc thp. Ting nhn phm c ci ngha v o c v ngh thut.
N nhn mnh vo tm lng hiu ngi, tm lng cao thng, i , xut th, bt tc, khng
tin; hiu theo { th n gn ging vi ting Manner hoc Style (phong cch) ca ngi Anh. Mt
ngh s ngng th vn cng c phong cch ngng; mt ngh s phong nh th vn cng c phong cch
Trang 142
phong nh, v mt ngh s c m thc th khng khi no cu k, l bch. Nh vy, nhn phm l tinh
thn chn chnh ca ngh thut. Ngi Trung Hoa lun lun mc nhin nhn rng mt ha s khng
th no v i c nu c tnh o c v ngh thut khng v i; ph bnh ch vit v bc ha th
h xt ngi vit hoc v c mt c tnh cao hay khng ch khng xt k thut kho hay khng. Mt
tc phm k thut hon ton c th biu hin mt c tnh thp km v nh vy l tc phm thiu c
tnh nh ngi Anh thng ni.
By gi chng ta xt ti vn trung tm ca ngh thut. i qun s gia Trung Hoa, Tng Quc
Phin, trong mt bc th gi v nh bo rng hai nguyn tc quan trng ca th php (php vit
ch) l hnh v thn; v mt th gia ni danh nht ng thi, H Thiu C, rt tn ng thuyt ,
cho l rt thm thy. V ngh thut no cng l vt hu hnh, cho nn lun lun c vn k thut m
ngh thut gia cn phi tinh thng; nhng ngh thut no cng c phn tinh thn na, cho nn yu
t quan trng nht trong mi hnh thc sng tc l s biu hin ca c nhn. Chnh c tnh ca ngh
s ch khng phi ch ci k thut ca h - mi l c nhiu { ngha. Trong mt cun sch, quan trng
nht l bt php cng tnh cm ca nh vn, bt php v tnh cm hin trong s phn on, s
yu ght ca tc gi. Ci c tnh , ci biu hin ca c nhn thng b k thut che lp, cho nn
ni kh khn nht ca nhng ngi tp s, d l trong hi ha, vn chng hay kch trng l gi
c t nhin, ng g b. Ngi tp s lun lun s lm sai k thut, cho nn b hnh thc tri
buc. Nhng thiu yu t c nhn th hnh thc lm sao p c. Hnh thc no p cng c mt
tit iu ring, d l mt nh qun qun v mn d cu (golf), mt ngi banh hoc mt ngi
chy ua th cng vy, chnh ci tit iu ca h lm cho c ng ca h ha p. K thut phi gip
cho sc biu din pht ra mt cch t do, thoi mi, ch khng c cn tr n.
Nhn mt chuyn xe la ln trong mt khc ng cong, hoc mt chic thuyn bum lt trn
mt nc, ta thy c mt tit iu, mt thn thi p bit bao. Mt con nhn bay, mt con chim ng
m b xung bt mi, mt con nga ua sung sc phi nc i, cng u c mt tit iu, mt
thn thi ring c.
Chng ta buc rng ngh phm no cng phi c c tnh m c tnh chnh l c tnh, l tm hn,
l tm lng ca ngh s biu hin trong tc phm. Thiu c tnh , ngh phm ha cht, v khng c
mt ti nng mt k thut tinh xo no c th tim sinh kh cho n c. Thiu c tnh th ngay ci
p cng ha ra tm thng. Tu dng c tnh cho kh i, l iu cn bn trong ngh thut, v
lm g th lm, lun lun c tnh ca ta xut hin trong tc phm ca ta.
S tu dng c hai phng din: o c v ngh thut, cn c hc vn v c nh vn. Nh vn
cng gn ging vi phong v, c th do thin ph, nhng mun cm c ci th cao nht trong vic
thm m th phi c hc. iu d nhn thy trong mn ha v vit ch, v hai mn ny c nhiu v
p, nhiu phong cch; m c tnh ngh s cng k thut dung hp vi nhau n ni ta khng th
phn bit ra c. C ci p ngng, c ci p th bo, hng trng, c ci p thuc v t do tnh
linh, c ci p thuc v i m, cung nhit; phong vn lng mn hoc cu thc cng c th p;
ti nh, trang nghim, bnh d, t chnh, mn tip, u l p; i khi c v nh xun ngc hoc
xu x, k qui m cng p. Ci g cng c th p c, tr mi mt ci l bm mi, bm ming,
hm h to ra ci p m nh vy th khng khi no to c ci p c.
Trang 143
----------[1] Nh iu khc ni nht nc Php (1840-1917), tc gi cc tc phm nh Ngi t tng (Le

Penseur) v Ci hn (Le baiser).
[2] B mt on tc gi khen y phc i Tn, iu b, ging ni v c ting ci ca ngi Trung

Hoa.
3. NGH THUT C SCH

Th c sch thi no cng coi l mt trong nhng ci th tao nh ca i sng vn minh; nhng
ngi t c c sch vn thng knh trng v thm ci th . iu d hiu, mt ngi khng
c thi quen c sch b giam hm trong mt th gii cht hp v khng gian v thi gian; sut i
quanh qun trong ci vng thng l, ch tip xc, chuyn tr vi vi ngi quen, ch trng thy
nhng vic xy ra chung quanh, khng thot ra khi ci ngc . Nhng cm mt cun sch trn
tay l tc th ngi c sng trong mt th gii khc hn; nu cun l mt cun hay th
ngi c mt ngi gii m thoi k chuyn cho nghe, dn dt vo mt th gii khc, mt
thi i khc. Mt c th lm cho ta thng cm vi c nhn v khi c ta tng tng tc gi ra sao,
vo hng ngi no. Mnh T v T M Thin, i s gia ca Trung Hoa, u din { . Mi ngy
c sng hai gi trong mt th gii khc, qun nhng phin toi trong i i, hnh phc , ngi
no b giam hm trong ci ngc hnh hi m khng thm kht? Xt kt qu v tm l th c sch qu
nh i du lch.
Hn vy na, ngi c sch cn c dn dt vo mt th gii suy t. D l mt cun sch ch t
s thc, th c sch vi ch thn nhn thy hoc sng trong cnh, cng c ch khc nhau v ngi
c thnh mt khch bng quan thot ra ngoi cnh. Vy sch hay l sch dt ta vo ci cnh gii
trm t, ch khng phi ch t s thc m thi. Ta ph bit bao th gi vo vic c bo hng ngy, v
phn ng chng ta c ch bit tin tc m khng chu suy t.
Theo ti, bn v mc ch c sch, th khng ai bng Hong Sn Cc, mt thi hu ca T ng Pha
(i Tng). Hong vit: Ba ngy m khng c sch th thy ngn ng v v, din mc ng ght
(Tam nht bt c th, tin gic ng ngn v v, din mc kh tng). ng mun ni rng mc ch
duy nht ca s c sch l lm cho ngi ta c phong vn, phong v. Khng nn c sch trang
sc tinh thn v ngh ti vic trau gii tr tu l mt th c sch ri. C nhng ngi t nh: Mnh
phi c Shakespeare, Sophocle v trn b nm cun ca bc s Eliot thnh nh tr thc. Ti tin
chc rng nhng ngi khng khi no thnh nh tr thc. Mt ngy kia h s t bt buc phi c
kch Hamlet (ca Shakespeare) c ci li duy nht ny l c Hamlet; nhng ngi s
phi b d m coi n nh mt c mng. c sch m c cm tng bt buc th l khng hiu g v
ngh thut c sch c.
Vy ch c mt cch chn chnh c sch l nh Hong Sn Cc ni, c cho din mc thm
kh i, ngn ng thm v. Ni din mc kh i, khng phi nt mt phi p u. Hong Sn Cc
bo din mc ng ght, khng phi l nt mt xu x. C nhng b mt xu x m cc k d
thng, v c nhng b mt p m rt v duyn, kh . Trong s tc gi phng Ty m ti
c coi hnh, th ti cho nt mt ca G. K. Chersterton p nht[1]. B ru, cp knh, cp lng my
Trang 144
v nhng nt nhn ch lng my giao nhau, tt c nhng nt ha hp vi nhau mt cch k qui

m d thng! Ta c cm tng bit bao { tng x y nhau sau vng trn v ch chc pht ra
cp mt su sc hm hnh . Mt b mt p nh vy l b mt p theo Hong Sn Cc, b mt
khng p v mi son m phn m p v sinh lc ca t tng. Cn nh { v ca ngn ng th ty
cch ta c sch. Nu c sch ta thy c v th ngn ng ca ta cng c { v m tc phm ca ta
cng khng th khng c v.
Cho nn ti cho v v s thch l cn nht cho s c sch. S thch tt nhin l ty ngi, ta la
sch cng nh la mn n. Cch n ung hp v sinh nht vn l thch ci g n ci v nh vy d
tiu ha. c sch cng vy. Mt cun sch thch hp vi ngi ny m khng thch hp vi ngi
khc cng nh mn tht ngi ny cho l b th ngi khc cho l c. Mt gio s ng nn bt hc
tr thch nhng sch mnh thch m cha m cng ng mong con ci c s thch ging mnh. Vin
Trung Lang ni: Sch no khng thch th b, cho ngi khc c.
Vy khng c sch no l nht nh phi c c. Hng th tinh thn pht trin cng nh thn cy
hoc lu ng cng nh dng nc. Cn nha th cy cn ln; cn sui th nc cn chy. Khi nc
gp mt tng th n chy vng quanh; khi n gp mt thung lng ti tt th n chm li, un
khc; khi n gp mt h su trn ni th n ngng li mt thi gian, gp thc th n cun cun
xung. Khng mt nhc, khng c mc ch nht nh, m mt ngy kia th no n cng ti bin.
Khng c sch no m mi ngi u phi c, ch c nhng cun m mt ngi no phi c
vo mt lc no , mt ni no , trong mt trng hp no , vo ci tui no . Ti tin
rng, c sch cng nh hn nhn, c duyn tin nh. D cho rng c nhng cun sch m ai cng
phi c nh Thnh Kinh chng hn th cng ch nn c vo mt tui no thi. Khi t tng v kinh
nghim cha gi dn th mt tuyt tc ch li cho ta mt v cht ng. Khng T bo nm chc
tui c th c Kinh Dch, ngha l mi bn mi lm tui th cha nn c. Ci v cc k bnh m,
ci tr tu gi dn ca ng, chng ta khng th no lnh hi ni nu chng ta cha gi dn.
Vy vic c sch c hai phng din: tc gi v c gi. Ci li ch ca sch do s cng hin ca tc
gi m cng do kinh nghim ca c gi na. Mt nh nho i Tng[2] bn v b Lun Ng bo:
Ngi c Lun Ng c nhiu hng, c ngi c xong khng c s c g c; c ngi ch thch
vi ba hng; c ngi thch qu bt gic khoa tay ma chn ln.
Ti cho rng tm c mt tc gi mnh thch l s tnh quan trong nht trong s pht trin tinh thn
ca ta. Trn i c s ng thanh, ng kh v ta c th rn tm trong cc tc phm c kim mt tm
hn ging vi ta. c sch m theo cch th mi thc l c li. Ta phi c lp t kim ly bc
thy ca mnh. Ta khng nn khuyn ngi khc nn thch tc gi ny tc gi khc, nn cho bn
nng ca h la cho h. Nhiu vn s sng cch nhau my th k m li t tng cm xc y nh nhau,
n ni ngi sau c ngi trc tng nh tm thy c hnh nh ca chnh mnh trn trang
sch. Gp nhng trng hp , ngi Trung Hoa bo rng nh c s chuyn kip, chng hn T
ng Pha l hu thn ca Trang T hoc o Uyn Minh. T ng Pha bo ln u tin c Trang T
ng c cm tng rng t hi nh ng c nhiu { ngh nh Trang T. George Eliot khi mi c
c Rousseau, tinh thn kch ng mnh nh b in git. Nietzsche cng c cm gic khi c
Shopenhauer, nhng v Shopenhauer l mt ng thy ru r m Nietzsche l mt mn sinh to bo,
cho nn sau ny tr chng li thy. Ngi n ng no cng thy tnh nhn ca mnh mi phn vn
mi; ngi c sch cng vy, tc gi no mnh thch th lun lun l khng c ch ch: t bt php
Trang 145
n tm trng, th hiu, kin gii, cch suy ngh u hon ton c. C s ng thanh, ng kh, nn
h thy tc phm ca tc gi l c nghin c ngu cho ht. Nh b b ba, ngi sung sng
tun theo tc gi, bt chc t ging ni, cch ci dong mo ca tc gi. Nhng vi nm sau, ba
b nh tan ri, bt u thy chn v kim nhng tc gi khc. Cng c nhiu c gi khng bao gi
yu tha thit mt tc gi no c, cng nh c nhiu trai gi ch ve vn nhau m khng th thm thit
vi nhau c. Nhng c gi c th c mi tc gi, nhng rt cc v s c.
C quan nim nh trn th khng th coi c sch nh mt bn phn hoc mt s b buc c.
Trung Hoa, ngi ta thng khuyn hc sinh phi kh c. C mt i hc gi n cn kh c sch
nh vy v ban m ng c sch m bun ng th ly di m vo v[3]. Mt nh khc bo mt
n t nh thc mnh mi khi ng thip i. Tht v ngha. Sch hay m trc mt, mt tc gi hin
minh chuyn tr vi mnh m mnh li bun ng th i ng pht i c hn khng? Nhng ngi c
sch m thnh cng t nhiu tt khng dng ci phng php cn nghin (hm h nghin cu),
kh c . H yu sch nn c sch, khng th lm khc c, th thi.
Vn gii quyt ri, by gi ti vn nn c sch vo lc no, ch no. Khng c g nht
nh c. H thch c th u c cng c. Tng Quc Phin, trong mt bc th gi cho mt
ngi em mun ln kinh s kim mt trng tt nht hc, khuyn em nh vy:
Nu c ch mun t lp th c th c sch[4] mt trng hc thn qu; ngay trong sa mc,
hoc gia ph x ng c, ngay trong lc nui heo, n ci cng c sch c. Cn nh khng c
ch t lp th chng nhng trng hc thn qu khng c sch c m ngay trong nh vng
v, ci thn tin cng khng c sch c.
C ngi ch phng lnh qu, nh sng chi qu, bn kh ngi qu, khng c sch c. Nhng
ngi khng mun c sch nn kim c ra nh vy, v sut nm khng c ma no cho h c
sch c: ma xun th p qu khng nn c sch, ma h th nng qu ch nn ng, thu bun qu,
ng lnh qu
Vy ngh thut c sch ra sao? Gin d lm: c m sch ra c lc no thy mun c. Ly tp Ly
Tao ca Khut Nguyn hay tp th ca Omar Khayyam[5] ri ra ngi b sng. My trn tri m p
? Th c gp sch li, ngm my mt lc . C mt ci thuc, mt chn tr th cng th. Hoc mt
m tuyt ri, ngi trc l si, m nc si trn l, kim mt gi thuc l v mi, mi hai cun
sch, lt s s coi cun no thch th c. Kim Thnh Thn cho rng mt m tuyt ri, kha k ca
li, c cm th th khng cn g th bng.
-------------[1] Ti thy Einstein cng rt p. (D.G).
[2] Trong bn ting Php, ghi tn nh Nho l Cheng Yichuan Trong bn ting Hn khng ghi.
Chng ti khng on c Cheng Yichuan l ai. *Trong nguyn tc ting Anh cng ghi l Ch'eng
Yich'uan. Theo Liu Hn, th nh nho l Trnh Di (Kin thc ngy nay, s 648, ngy 10.8.2008, trang
41. Xem chi tit ti http://www.e-thuvien.com/forums/...t=12573&page=3, post #30) (Goldfish)].
Trang 146
[3] T Tn i Chin Quc.

[4] Hai ting c th ca Trung Hoa cn c ngha l hc.
[5] Thi s Ba T th k XII, cng ni danh nh L Bch Trung Hoa. ng cng l mt nh ton hc v
thin vn hc.
4. NGH THUT VIT VN

Ngh thut vit c ngha rng hn k thut vit. Mt ngi mi tp vit nn ling b k thut i, ng
quan tm ti nhng tiu tit b ngoi m nn dng cng o su tm linh mnh, pht trin
mt c tnh c o v vn chng, ci mi l c s ca vic cm bt. Khi c s vng, c tnh
c o pht trin th t nhin c bt php, m nhng tiu tit v k thut s gii quyt c d
dng. T php, ng php cn vi im cha thng tho , ci khng quan trng min l ta c ci
g m ni.
Cc nh xut bn lun lun c nhng bin hiu vin (lecteur) sa cc du pht, du chm pht
trong cc bn tho. V li nu khng tu dng c tnh ca mnh th d pht ln my lp sn ng
php hay vn chng cng khng thnh mt nh vn c. Buffon ni: Bt php tc l tc gi[1].
Bt php khng phi ch l mt phng php, mt h thng hoc mt yu t trang sc, m l ton
th n tng ca ta v tinh thn ca tc gi: Tc gi su sc hay nng cn, c nhiu kin thc hay
khng, c nhng c no khc na, thi i vi mi s vt ra sao. Tt nhin khng c sch no
dy ci k thut hi hc, hoc k thut ngo i, khng c sch no ch cho ta c mi lm
qui tc thc t hay mi mt qui tc cm xc t nh.
Trong cuc vn ng phc hng thuyt Tnh linh (expressionnisme) pht biu ci bn ng v
xng mt th tn vn gin d, linh ng, t nhin, ti bt buc phi vit nhiu thin tiu lun v
vn hc v ngh thut vit. Ti cng rn vit t cu cch ngn gom di nhan l Tuyt gia yn
khi (Tn thuc x g).
A- K THUT V C TNH
Cc gio s dy tc vn m bn v vn hc th cng khng khc cc ch ph mc bn v m thut. Cc
nh ph bnh chuyn p dng k thut m phn tch vn chng th cng khng khc cc ng k s
dng ci cm-pa (compas) o chiu cao v tnh s cu to ca ni Thi Sn.
Khng c ci g l k thut vit vn c. Cc vn s Trung Hoa m ti nhn l c gi tr u bo nh vy.
K thut i vi vn hc cng nh gio iu i vi gio phi: u l tiu tit c m ch bn tnh tnh
hp hi, vn vt mi lu { ti.
Nhng ngi mi tp tnh thng b k thut huyn hoc: k thut vit tiu thuyt, k thut son
kch, k thut din kch. H khng bit rng c mt ci gi l c tnh, chnh c tnh mi l c s ca
mi thnh cng trn ng ngh thut v vn hc.
Trang 147
B THNG THC VN HC
Mt ngi c nhiu danh tc m thy rng tc gi th nht t thut linh ng, tc gi th nh rt t
nh, tc gi th ba vn { sng t, tc gi th t c bt php cm ng, tc gi th nm thm tha
nh mt th ru ngon, tc l c kinh nghim cn thit nhn thc c vn th no l
m, th no l thun thc, th no l mnh m, th no l hng trng, th no l rc r, th no l
chua cay, th no l t nh, th no l phong vn. Khi nm qua cc v ri th khng cn dng
mt loi sch ch nam no na cng bit c th no l th vn hc u m.
Mt hc sinh v vn hc trc ht cn tp phn bit cc t v khc nhau. T v u m nht l v m
v v thun thc m hai ci kh hc c nht. Vn m p vi vn lt lo ch cch nhau c mt
cht thi.
Mt nh vn m t tng khng su sc, thiu tnh cch sng to, c th tp vit li vn gin d,
nhng ri s ha ra v sinh kh. Ch c ti mi c th khng cn gia v, ring ci v ca n cng
ngon ri; c khng ti th phi thm nc tng, h tiu, ht ci cng thm nhiu cng tt.
Mt tc gi c ti cng nh em gi Dng Qu Phi, v chu thin t m khng cn phn son, cn cc
m nhn khc trong cung u phi t phn thoa son. V vy m rt t nh vn dm dng vn th[2]
gin d.
C- VN TH V T TNG
Mt tc phm hay hoc d hon ton do c phong vn v t v hay khng v nu c th phong vn v
t v ra sao. Khng c qui tc no luyn cho c c phong vn. N t tc phm pht ra cng
nh khi thuc pht t ng iu, my pht t u ni, khng ai bit n u ti. Vn th u m
nht l vn th ging nh my bay nc chy (hnh vn lu thy) ca T ng Pha.
Vn th l ngn ng, t tng v c tnh hp li.
Rt t khi t tng sng sa m ngn ng khng sng sa. Nhng nhiu khi t tng khng sng sa
m ngn ng rt sng sa; vn nh vy c th gi l ti tm mt cch sng sa.
Dng ngn ng ti tm din nhng t tng sng sa l li vit ca nhng ngi sut i c
thn v h khng bao gi phi gii thch mt ci g cho v nghe. Th d: Emmanuel Kant[3]. Ngay n
Samuel Butler cng i khi k qui.
Vn ca mt ngi lun lun c mu sc ca tc gi m ngi thch. H cng ngy cng ging tc
gi t cch suy ngh ti cch din gii. Ngi mi tp vit ch c cch l luyn vn c thi.
V sau, tng tri nhiu ri, ngi ta mi pht hin c ci bn ng m to c mt li vit
ring.
Ght tc gi no th c sch ca h khng c ch g ht. Cc gio s nn nh k li .
Trang 148
Phm tnh ca ta mt phn l bm sinh, vn th ca ta cng vy. Cn mt phn na hon ton l do

tim nhim ca ngi.
Trn th gii, th no cng c mt tc gi hp vi mi ngi, nhng phi mt cng phu mi tm ra
c tc gi .
Mt s tc gi lun lun kch thch c gi nh mt chic o y rn ca ngi n my. Nga ngy l
mt ci th trn i.
Vng Trung (27-100) phn bit chuyn gia v hc gi, tc gi v t tng gia. Ti cho rng mt
chuyn gia m hc thc qung bc thm th thnh mt hc gi, mt tc gi m tr tu thm thy th
thnh mt t tng gia.
Mt hc gi cng nh mt con chim ng gi n thc g th mm thc cho chim con; mt t tng
gia cng nh mt con tm khng nh ra l du m nh ra t.
Cy bt cng nh chic di ca ngi ng giy, cng ng cng bn, nhng phm vi ca quan nim
th mi ngy mt m rng nh mt ngi leo ni ngm cnh, cng ln cao cng nhn c xa.
D HC PHI TNH LINH
Hc phi Tnh linh[4] do ba anh em h Vin[5] thnh lp cui th k mi su (cng gi l hc phi
Cng An v h Vin qu huyn Cng An), ch trng pht huy ci bn ng ca ta. Tnh l tnh tnh c
nhn m linh l tm linh c nhn.
Vit chng qua pht huy tnh tnh hoc biu din tm linh ca mnh. Ci m ta gi l thn linh
chnh l s lu ng ca tm linh .
c mt cun sch c hoc coi mt bc ha c, ch l xt xem tm linh ca tc gi lu ng ra sao.
Khi m tm lc kh cn hoc tinh thn suy gim i th nhng vn s, ha s a ti nht cng thiu tinh
thn, thiu hot bt.
Ci bn ng hoc c tnh ca ta gm t chi, da tht, gn ct, thn kinh, tr tu, tnh cm, gio dc, hc
vn, kinh nghim. Mt phn do bm sinh, mt phn do tu dng. Tnh tnh ngi ta c nh t khi
mi sanh hoc trc na. C ngi th cng ci th b, c ngi li lc, ngay thng, khng khi; c
ngi th nhu nhc, nht nht, a su a cm. Ci trong ct ty ta, gio s ti gii hoc cha
m thng minh ti my cng khng th sa i c. Nhng cng c nhng phm cht do gio dc,
kinh nghim m c; v t tng, quan nim, n tng thay i ty thi i, hon cnh, tro lu,
ngun gc rt khc nhau, cho nn quan nim, kin gii c hi mu thun nhau.
Hc phi Tnh linh ch trng rng khi vit ta ch nn din t tng, tnh cm, ci yu, ci ght, ni
s, cng tt ham m chn tht ca ta thi. Khng c giu gim ci xu m khoe ci hay ca mnh,
khng c s ngi ngoi ci ch, m cng khng s tri vi li thnh hin i xa.
Phi Tnh linh ch thch c tnh c xut hin trong mi thin, mi tit, mi cu, mi ting. Ch miu
Trang 149
t hay t thut nhng cnh vt mnh trng thy, tnh cm mnh cm thy, s thc mnh hiu bit.
Nh vy mi l vn chng chn thc.
Nng Lm i Ngc trong Hng Lu Mng l mt ngi trong phi Tnh linh. Nng bo: Nu qu tht
c mt cu th k d th ngay n phm lut bng trc, h thc cng khng sao.
V yu tnh cm chn tht, phi Tnh linh rt ght li t im, m ch trng s thin chn. Phi
trng thuyt Ngn d t ch (ni din c ch mnh) ca Mnh T.
Phi c nhiu t bnh: nu nh vn khng thn trng th mc ci t nht nho (nh Vin Trung
Lang) hoc mc ci t qui n (nh Kim Thnh Thn), hoc qu tri ngc vi kinh ca c nhn (nh
L Trc Ng) nn b nh Nho i sau rt ght.
Nhng c thc m xt th t tng v vn hc Trung Hoa hon ton nh nhng tc gi trong phi
m khng n ni b tiu dit.
Mc tiu ca phi vn hc chnh thng Trung Hoa l ch biu hin tm lng ca thnh hin thi xa
ch khng phi tm lng ca mnh, cho nn khng c sinh kh. Mc tiu ca phi Tnh linh l ch biu
hin tm lng ca mnh ch khng phi tm lng ca thnh hin thi xa, cho nn c sinh kh.
Ngi no cp mt sng sut, khng b ngoi vt huyn hoc th thng gi c tm lng hiu k,
kinh thn; ngi khng cn un cong s tht cho cnh vt c v tn k. Quan nim cng kin gii
ca nhng ngi trong phi Tnh linh c v rt tn k ch v c gi quen nhn sai cnh vt ri.
Cc nh trong phi Tnh linh u phn i s m phng c nhn hoc kim nhn, li phn i c cc k
thut vn hc. Anh em h Vim tin rng c cho ming v tay t nhin th s c nhng kt
qu tt p. L Lp ng tin rng vn chng cn nht l nh v th. Vin T Ti tin rng khng c k
thut vit vn. Hong Sn Cc i Bc Tng tin rng chng, c trong vn ngu nhin m thnh
nh nhng ng su c trong khc cy vy.
VN TH BNH TC[6]
Tc gi vi c gi nn coi nhau nh bn thn ri ln ln mi sinh ra nhit tnh.
Vit vn m khng dm dng ting ti th khng thnh nh vn c ti c.
Ti thch ni lo hn l ni thc. Ti thch ni lo m khng thn trong hn l ni lo m thn trng.
Khng thn trng tc l rt yu qu c gi y.
Ti rt tin mt ngi ngc m khng gi gn li ni ch khng dm tin mt v lut s.
Ti cho rng tp ch tt nht l th bn nguyt san. Khng cn phi l mt cun sch chn chnh, c
hai tun mt k chiu tp mt s ngi, hi hp vi nhau trong mt cn nh nh, mi ngi ty
bn phim khong hai gi, m c gi l ngi bng thnh. Nh vy cng bng mt cuc d m
tuyt vui.
Trang 150
Ti rt thch cng vi hai ba bn tri k li mt qun cm nh n ung vi nhau, m rt ght d mt

ba thnh yn vi cc ph ng hoc cc nhn vt quan trng. Trong qun nh , va n ung, va
bn phim, tro lng, thm ch ru , chn v, ci vui , cc khch sang trng trong ba tic
khng hng c m cng khng m tng c.
E TH NO L P?
Trong vn hc cng nh trong vn vt, ci p ty thuc s bin i v ng tc, m c s ca n l
s sng. Ci g sng th lun lun bin i v ng tc, th t nhin p. Lm sao c th c nhng qui
tc trong vn hc c khi ta thy ni cao, hang thm, sui trong u c mt v p k d, trang
nghim gp bao nhiu ln nhng con kinh o, m nhng cnh thin nhin c kin trc s no
tnh ton, xy dng nn u? Tinh t l ci vn ca tri, ni cao sng ln l ci vn ca t. Gi thi,
my tri m trn tri tri ra mt bc gm; sng ri, l rng m mt t khoc vo mt chic o
ma thu.
Vy nhng vt sinh ng trong v tr u c v p c. Thn cy ng gi p hn nt ch Vng Hi
Chi, m sn ni ng trang nghim hn nhng m bi ca Trng Mng Long. Xt vy th ta vit
rng ci vn hoc ci p ca vn hc do t nhin m c v ci g pht huy c ht thin tnh th
u p c. Ci p vn l ni sinh ch khng phi ngoi lai. Mng nga sinh ra chy, thch hp
vi ng tc chy; vut cp sinh ra v mi, thch hp vi ng tc v mi; chn hc thch hp vi
ng tc i ao vng, cn chn gu thch hp vi ng tc i trn lp bng. Con nga, con cp, con
hc hoc con gu c bao gi ngh ti ci v p ca hnh th chng u? Chng sng t nhin v c
ci t th t nhin thch hp khi c ng. Nhng theo quan nim ca chng ta th chng ta thy rng
mng con nga, vut con cp, chn con hc hay con gu c mt v p k d, hoc hng trng, hoc
t xo, hoc thanh k hoc th bo. Ci p ca chng do t th cng hot ng ca chng, m hnh
th ca chng l do cc c quan rt hiu nng ca chng to thnh. l b quyt ca ci p trong
vn. Khi ci th cn mt c ng, mt hnh dng no th khng th cng m ngn cn n c;
khng cn ti na th phi ngng li lin. Mt danh tc cng ging mt s pht trin ca thin nhin,
t ci ch khng c ci th m thnh mt ci th p. Phong cch cng ci v p u t nhin
pht sanh, v ci m ta gi l ci th , chnh l ci p ca ng tc ch khng phi l ci p ca
nh hnh. H hot ng th c ci th, do m c v p, c sc mnh, c vn.
-------------[1] Le style cest lhomme. Ta thng dch Vn tc l ngi.

[2] Lm Ng ng dng ch vn th theo ngha bt php (style).
[3] Kant l trit gia c (1724-1804) tc gi Ph phn L tr thun l v Ph phn L tr thc tin.
Samuel Butler, nh vn Anh(1835-1902) tc gi The Way Of All Fresh (Xc tht l th y)
[4] Nguyn tc ting Anh l: The School of Self-Expression. (Goldfish).
Trang 151
[5] Tc Vin Tn o, Vin Hong o, Vin Trung o (i Minh).

[6] on ny khng c trong bn ting Php. Nguyn vn ch Hn ca Lm l gia thng; ti on
gia thng y l Familiar ca Anh, hoc familier ca Php, ta thng dch l vn bnh tc hay
thn mt. [Nguyn tc ting Anh l: The Familiar Style. (Goldfish)]
Trang 152
CHNG XIII
NHNG QUAN H VI THNG
1. KHI PHC TN GIO
Bit bao k cho rng bit Thng , c Thng yu hay ght, thnh th bn n vn
khi phc tn gio th th no ti cng b nhiu ngi ry l phm ti bt knh hoc ch l
mun ng vai tin tri. Nhng sinh vt l chng ta ny, nh khng bng mt phn t ca v
tri t m chnh v tri t cng khng bng mt phn t ca v tr, m li dm t nhn rng
bit Thng !
Tuy nhin, khng mt trit l no c y , khng mt quan nim no v i sng tinh
thn c ng n nu khng tm ra c nhng quan h tha mn v ha hp vi i sng
ca v tr chung quanh ta. Nhn loi t n cng quan trng ri v n l u chnh
ta nghin cu: l yu t ca ch ngha nhn bn. Nhng con ngi trong mt v tr cng
v i, k diu khng km; cho nn ngi no khng bit v tr, khng tm hiu v tr khi
nguyn t u, kt cc ra sao th khng th ni l c mt i sng tha mn c.
Khuyt im ca phi chnh thng trong Ki T gio[1] l trong lch trnh tin trin, n thng
xen ln vo nhng hot ng hon ton ngoi phm vi tn gio, chng hn xen vo mn vt
l hc, a cht hc, thin vn hc, phm ti hc, xen vo vn tnh dc, v quan nim v
ph n. Nu n t hn trong phm vi ca n th cng vic nh hng li cho n khng n
ni qu kh khn nh ngy nay.
Mt khc, khoa hc ngy nay em li cho ngi theo o Ki T mt thc mi m v su
sc hn v ci thn b ca v tr v mt quan nim mi v vt cht quan nim cho rng vt
cht c th bin thnh nng lc; sau cng v bn thn ca Thng th theo li ca James
Jeans: V tr c h nh gn ging vi mt t tng v i hn l vi mt b my v i.
Chnh cc nh ton hc cng chng thc c rng c mt ci g khng th tnh bng ton
hc c. Vy tn gio c nn ng trong phm vi ca n, ng can thip qu nhiu nh vy
vo cc phm vi cc khoa hc t nhin, m nn tha nhn rng nhng khoa hc khng
thuc v tn gio. N nn t hn v chc chn n s t hn trong phm vi lng tm; m
lng tm cng tn nghim ngang hoa c, c chim, tinh t, ch u c km. Thnh Paul
lm cng vic m x u tin, ct mn nu bp ra khi tn gio, m lm li cho tn gio v
chng. Vy tn gio cng nn tch ra khi mn a cht hc, mn t gio gii phu hc
(Anatomie compare). Khi cc gio s sinh l hc ln ting th tn gio nn lm thinh, nh
vy l bch bit bao m li c nhn loi knh m hn bit bao.
Lun lun ta c th tun phc Thng trong mt khng kh l nghi v knh ngng. Nh
vy s sng bi thnh mt kinh nghim m thut chn chnh, ta nh khi ta ngm vng Thi
dng ln sau mt hng cy trn ni. V nh vy, tn gio l mt s kin thuc v lng tm,
Trang 153
c tnh cch ging vi thi ca.

Cn gio hi m nh ngy nay th ngi no tht sng bi Thng s coi thng n, v
Thng ca ngi khng phi l mt ng c th mua chuc c bng nhng mn
nh cng dng hng ngy. Khi ngi mun tin v phng Bc, th khng xin Thng
cho gi thi v hng Bc, mun tin v phng Nam th khng xin Thng cho gi thi
v hng Nam. Cm t Thng v gi thun l mt hnh ng v l; v nh vy tc l cho
rng Thng ght b nhng k tin v phng Nam, ch ph h cho mt mnh ta v ta tin
v phng Bc, nh vy l t cho rng ch c mnh mi l quan trng. Phi c mt s cm
thng gia ngi v Thng , ch ngi khng xin Thng mt n hu no c. Tn
gio bin chuyn mt cch k d. Lm sao cn c th hiu ngha ca n na? Phi chng
n dng mt th cm xc thn b tn tng hin trng ca x hi? Hay l n dng mt m
chn l thn b ha, c che y cho bn gio s c th sng c? N l mt
phng tin gi cho huyt thng ca ngi da trng chu u khi b pha ln chng? Hay
ch l mt bc tng ngn cm s li d v s hn ch sinh dc? Hay ch l mt cch mt st
tt c nhng ngi c tinh thn ci cch x hi?
Vy con ngi ngy nay khng c an lng ring ti, tri li, th rt tha mn khi thy
rng tn gio ch cn l s tn sng ci p, ci v i v ci thn b ca i sng vi nhng
trch nhim ca n; cn bao nhiu chun xc c l m thn hc tch ly trn b mt ca tn
gio th ci b c ht ri. Theo ti, di hnh thc , tn gio s rt gin d m cng
tha mn c nhiu ngi trong thi i ny ri.
Ta lo lng v s trng sinh, v ni lo c cc tnh cch bnh hon. Loi ngi mun c
bt t, l iu d hiu nhng nu khng c o Ki T th chng ta khng qu ch ti vn
nh vy u. ng l n ch nn l mt t tng p, mt c vng ngng cung cao nh
gia cnh h v thc, th n li thnh mt vn nghim trng qu i, v cc nh tu hnh
sut i thc mc hoi v ci cht, t hi hoi rng cht ri s ra sao. S thc th ngoi nm
chc tui, t ngi s cht m cng t ngi ngh ti Thin ng hay a ngc. C ngi
cn em vn ra bn ct trn bi minh[2] vit sn cht ri s khc ln m bia. Nhiu
bc ti c nht thi chng ta, chng hn H.G. Wells, A. Einstein, Arthur Keith, t khng
tin rng con ngi trng sinh, hoc chng h quan tm ti vn . H em mt quan
nim vnh sinh khc ng tin hn nhiu thay vo quan nim vnh sinh : tc quan nim
chng tc vnh sinh, quan nim s nghip v nh hng vnh tn. Min l cht ri, s nghip
ca mnh vn cn tn ti, v cn nh hng d l rt t ti i sng x hi, nh vy l
ri. Chng ta hi mt bng hoa, ngt cnh hoa ling xung t, nhng hng ca n cn hoi
trong khng kh. Thuyt vnh tn hp l hn, khng c ngha t t, t li, cho nn cao
p hn. Hiu nh vy th ta c th ni rng Louis Pasteur, Luther Bubank v Thomas Edison
vn cn sng vi chng ta. Th xc h nt ri, nhng ci c ng k chi v th xc ch
l nhng phn t ha hc hp li m thnh, ri li bin i hoi hoi to nn nhng trng
thi khc. Loi ngi bt u nhn thc rng i mnh ch l mt git nc trong mt dng
sng ln chy hoi, bt dit, v t ly lm sung sng c cng hin mt phn no vo ci
dng sinh hot ln . Nu bt t t i mt cht thi, th chng ta s cho nh vy l mn
nguyn lm ri ch.
Trang 154
--------------[1] Tc gi ni v Ki T gio v tc gi vit cho ngi u M c m cng v tc gi sanh

trong mt gia nh Ki T gio.
[2] Mt th vn ngn ghi mt vic, mt iu g.
2. TI SAO TI L MT D GIO [1]

Tn gio lun lun l mt vic c nhn. Mi ngi u c th c kin ring ca mnh v tn gio, v
mun ngh sao th ngh, Thng khng khi no trch ai c. Kinh nghim v tn gio ca ngi no
th ch gi tr i vi ngi , v tn gio khng phi l mt vn c th chng minh c. Nhng
kinh nghim ca mt tm hn thnh thc c ln thc mc, chin u v vn tn gio, tt c
th hu ch cho mt s ngi khc; cho nn ti trnh by di y trng hp ca ti.
Ti l mt d gio . Tt c ngi s cho rng nh vy l ti phn nghch[2] Ki T gio; nhng ting
phn nghch c ngha nng qu v ti xa o Ki T ln ln, do mt s chuyn bin tm l rt chm, v
trong khi c s chuyn bin , ti c nu ly tn ngng c ca ti mt cch tht vng vi tt c tm
lng nhit thnh tn sng, nhng tn ngng c c ln ln b xa ti ra. Nh vy, khng c on hn
th lm g c phn nghch?
Ti sinh ra trong mt gia nh mc s, trong mt thi gian ti d b theo ngh truyn o; v
trong cuc chin u cm xc t nhin ca ti vn hng v tn gio ch khng chng li n. Ri ln
ln ti c thi hin nay; ph nhn thuyt chuc ti, thi m theo mt quan nim gin d, ngi
ta c th coi l thi ca mt d gio . S din bin rt t nhin nh a tr thi b hoc nh
mt tri to chn rng trn t; ti lc tri to phi rng th ti cho n rng, khng ngn cn
n. Dng ngn ng ca o gia th nh vy l sng theo o (theo T Nhin); m dng ngn ng
phng Ty th nh vy l thnh thc vi bn thn v vi v tr, sng theo kin gii ca mnh. Ti
cho rng ngi ta khng th t nhin v sung sng c nu khng thnh thc vi chnh mnh v
phng din tinh thn. i vi ti, lm mt d gio , ch l cu c t nhin, t ti thi.
L mt d gio t ng cng ch nh t ng l mt Ki T gio , v phng din { ngha
khng c g hn km; t ng ch l mt li ph nhn, v i vi c gi trung bnh th d gio l
mt ngi khng theo Ki T gio, m t ng l l Ki T gio c mt ngha rt rng, rt m
h, th t ng tri ngc li d gio cng c ngha rt rng, rt m h. T hn, c ngi cho
rng d gio l mt k khng tin tn gio, khng tin Thng ; nhng th no l c mt thi
tn gio? V hiu Thng ra sao? Cn phi tr li hai cu ri hy phn on. Nhng d gio
vo hng danh nhn lun lun c mt thi rt thnh knh i vi thin nhin. Vy th ti sao li
dng ting d gio , theo mt { ngha c nh, hp hi tr mt ngi khng bc chn vo
gio ng, khng thuc vo ci nhm ngi Ki T gio, khng tha nhn nhng gio ngha chnh
thng ca Ki T gio?
Xt v phng din thc t, th mt d gio Trung Hoa l mt ngi ngh rng ch c th lo v kip
trn c thi, cn nhng kip khc th xa vi qu; ngi mun sng y v vui v trong khi
cn trn ci trn, i khi cng c mt ni bun thm tha nhng rn vui v chu ng; ngi c
Trang 155
mt thc mnh m v ci p v iu thin, ngh rng lm c mt iu thin l vui ri, bt tt

phi i mt phn thng no khc. Ngi c l cn thng hi hay hi khinh b nhng gio
lm iu thin mong c ln Thin ng, v nu khng c hi vng c ln Thin ng hoc
nu khng s b y xung a Ngc th khng c { lm iu thin na. Nu quan nim v d gio
m ng th ti cho rng x ny c nhiu ngi l d gio m khng t bit y. Nhng Ki T
gio c t tng rng ri hin nay rt gn nhng d gio , h ch khng ng kin vi nhau khi
bn v Thng thi[3].
Ti ngc nhin thy loi ngi bo gan v ngo ngh khoa trng lm sao! Dm khoe l nhn thc r
rng c mt ng siu vit, dm cho ng c tnh cch ny tnh cch n, khi m s nghip
sng to ca ng mnh mng, ta ch mi bit c mt phn cc nh.
Mt gio ngha cn bn ca o Ki T l rt coi trng c nhn. Trong i sng hng ngy ca gio ,
gio ngha a ti mt thi khoa trng l bch lm sao!
Bn ngy trc khi c hnh m tang m ti, ma bng trt xung nh thc. Chng Chu ma
thng ko di m nu ln ny ma khng sm dt th c chu thnh s ngp, khng th no lm
m tang c. Nhiu ngi t Thng Hi li a m, nu phi hon li ngy chn ct th bt
tin cho h. Mt b trong h ti bo rng b tin Thng , Thng s lm va lng cc con
ca Ngi ( Trung Hoa khng thiu g hng Ki T gio tin nh vy). B cu nguyn v ma tnh. Th l
c h nh ma tnh cho mt gia nh theo o Ki T c th c hnh mt m tang cho kp ngy.
C h nh nu khng c gia nh chng ti th c l Thng bt c my chc ngn dn Chng
Chu b nn lt ri. lm cho ti bt bnh: thc l ch k mt cch khng tng tng c.
Thng m li ph h cho nhng a con ch k nh vy ?
Mt mc s Ki T gio vit sch k i mnh tn dng Thng , v Thng nhiu ln
chiu c n ng ta. Mt ln ng ta gom gp c su trm ng bc mua v tu qua M; ngy
mua v, Thng thng ng ta, lm cho hi sut h xung. C su trm ng th hi sut h
xung nhiu lm, ng ta cng ch c li vi chc ng; vy m Thng lm no ng c th
trng chng khon Lun n, Nu c, Ba L lm vui ln con ngi l bch ! Li tn thng
Thng khng phi l him thy trong s gio Ki T u. Nh vy c phi l bt knh vi
Thng v hm hnh khng?
Xt ton th th nhn loi c th c cht { ngha v lch s nhng xt tng c nhn th nh T ng
Pha ni, chng ta so vi v tr ch l mt ht k trong mt i dng, hoc mt con ph du, sm
sinh ti cht, v cuc i th lm l su by chc nm c ngha l g i vi khng gian v cng. Ki T
gio c v nh khng khim tn, khng tha mn v s trng tn ca dng sinh hot tp th,
trong c h; h cn mun chnh h cng c trng sinh na. Nh vy c khc g ci bnh t
st hi ngi th nn: Ti sao ng li nn ti thnh hnh ny v ti sao ti li d v?. Ci bnh [4]
khi v cn li c vi ci bnh con, vy m vn cha tha mn. Con ngi khng tha mn rng
nhn c ca Thng ci thn th k diu, gn nh thn thnh . Con ngi mun sng
hoi kia, khng cho Thng c yn n, ngy no cng tng nim cu xin Thng ban cho
ci ny ci khc, c nhng ci lt vt. Ti sao h c quy ry Thng hoi vy nh?
Hi xa, mt hc gi Trung Hoa khng tin o Pht m b m th rt tin. B mun tch cng c,
Trang 156
nim Nam M A Di Pht c ngn ln mt ngy. Mi ln b ta nim ti tn Pht th ngi con li

gi M. B ta bc mnh, gt ln. Ngi con p: M ngh coi, nu c Pht nghe c m gi tn
Ngi hoi nh vy, Ngi khng bc mnh sao?.
Song thn ti u l nhng tn rt thnh knh ca Ki T gio. C nghe ba ti cu kinh mi bui ti
th bit lng m o ca ngi ra sao. Ti l con mt v mc s, c hng nhng tin li ca
gio mc trong gio hi, hp th c nhng s trng ca n m cng au kh v nhng s
on ca n. Ti lun lun mang n v nhng s trng, cn s on th ti chuyn ra thnh
sc mnh cho ti. V theo trit hc Trung Hoa, trong i khng c g l ha, l phc c; ha l phc
m phc cng l ha. Hi nh ngi ta cm ti v h vin Trung Hoa, cm ti nghe ht Trung Hoa v
ti khng c bit cht g v thn thoi cng c s Trung Hoa. Sau khi v trng Nh Dng, th ti
qun ht t on trong T Th m ba ti dy ti. Nh vy c l m li hay v sau ny khi hp
th mt nn gio dc hon ton u Ty, ti nghin cu li cu hc vi mt tinh thn mi m v vi
nhng hng th ca mt thanh nin phng Ty khm ph c nhng ci k diu ca phng
ng.
Ti thi thiu nin tui thng l m o nht bng pht ra mt s xung t gia lng ti v
c ti: lng ti th cm thy nhng ci p ca Ki T v c ti th mun l lun v mi s. Cng l l ti
khng bao gi b giy v, tht vng nh Tolstoi m n ni xut mun t t. Tri li, trong mt giai
on, ti thy mnh l tn ca mt o Ki T gio thng nht, sng ha hp vi tn ngng, ch hi
khong t, t do hn cc tn khc, chp nhn t gio iu hn h. V chng lc no ti cng c
th suy ngh li v bi thuyt gio trn ni. Nhng cu nh: Cc con hy coi nhng bng hu trong
rung, { tng p qu, nn th qu, tt phi l ng. Do m ti { thc c mt i sng Ki T
gio trong ni tm, n lm tng ngun sinh lc ca ti ln.
Cn nhng gio ngha th n trn i u mt mt cch ng knh, v nhiu ci thin cn lm cho ti
pht chn. Tn iu nhc th phc hot trong gio ngha b bc b t lu, v th k th nht,
ngi ta khng thy Cha ging lm ln na, m xc ca cc thnh nm yn trong m ch khng
sng li; vy m iu vn y nguyn cn nm trong b Tn iu ca Thnh (Symbole des
Aptres). l mt trong nhng ci thin cn ti k lm th d.
Ri sau ti v ban Thn hc; y mi l chn linh thing nht. Ti c bit thm rng tn iu X
n sanh con l mt vn m cc v Khoa Trng cc Vin thn hc M cn cha tin, cn ng
bn ci, mi nh a ra mt kin gii. Th m cc tn Trung Hoa nht nh phi chp nhn tn iu
ri mi c php lm l ra ti. Ti bc mnh v im lm. C v nh ngi ta thiu thnh
thc, d sao th cng l thiu cng bng.
Ti tm c thm nhng sch cao hn, c nhng bi bnh lun thng thi v nhng vn vn vt,
v ti thy rng mt quan nim nh trn v thn hc chng c gi tr g c. Kt qu l ti k thi, ti b
loi. Cc gio s bo tnh tnh ti khng hp vi ngh mc s, v vin Ch gio khuyn ti ng tip
tc na. Ph cng cho cc v . Nh vy, tuy ri m ha may cho ti. Nu lc ti c tip tc ri
sau ny khoc o mc s th khng bit lm sao ti c th thnh thc vi ti c. Nu ngi ta cho
ti l phn nghch th ch c mi ln , ln ti bt bnh rng sao cc nh thn hc c quyn nghi
ng mt tn iu m cc tn li bt buc phi tin, l trong lng ti c mt tnh cm g gn ging vi
s phn nghch.
Trang 157
Thi , ti ti giai on coi cc nh thn hc l k th ln nht ca Ki T gio. Ti khng sao hiu

c hai mu thun ln lao ny.
Mu thun th nht: cc nh thn hc xy dng tt c tn ngng v o trn mt qu to. Nu ng
Adam khng n mt qu to cm trn vn Thng th khng c ti c nguyn thy, m khng c
ti c nguyn thy th khng cn phi chuc ti. D tri to c tng trng cho ci g i na th ti
vn cho l l hin nhin. M tn iu , theo ti, tri hn vi gio hun ca ng Ki T, Ngi
khng h ni ti ti c nguyn thy v s chuc ti, tuyt nhin khng. Vi li, cng nh nhiu ngi
khc thi i ny, ti khng nhn thy mnh c ti c nguyn thy, ti khng tin iu . Ti ch
bit rng nu Thng ch yu ti bng na m ti yu ti th khng khi no Ngi y ti xung a
ngc c. , trong thm tm ti ngh nh vy, cho nh vy l ng ri, khi bn g na, v ti khng
v bt k mt tn gio no ph nhn s thc .
Mu thun th nh, ti thi, cn v l hn: Khi ng Adam v b Eve, trong tun trng mt, l n mt
tri to th Thng ni gin ti ni bt con chu hai ng b i i kip kip phi chu ti ch v
mt li nh ca t tin; nhng ti khi cng nhng a con chu ca hai ng b git ngi con c
nht ca cng v Thng th Ngi li vui v n ni tha ti cho ht. Ai mun ging g th ging,
a nhng lun c g th a, ti khng th no chp nhn s v l c. l s kin cui cng
lm ti thc mc.
Tuy vy, sau k thi, ti vn cn l mt tn nhit tm, v ti t nguyn dy Thnh kinh mi ngy ch
nht Thanh Hoa hc hiu, mt trng khng phi l ca gio hi, lm cho nhiu gio vin ng s
ngc nhin. Bui hc Thnh Hoa nghe v au kh, v bui ti phi k cho tr em Trung Hoa nghe
v i sng ca Thin thn ca ht di nh trng trn Thin ng, iu m ti khng tin mt my
may. Mi s quyt nh t trc ri; ti b ht cc tn iu mu thun, m ch gi li mt lng
yu v mt ni s: ti yu Thng v cng sng sut, Ngi cho ti c vui v v bnh tnh, v
ti ng rng thiu lng yu th ti kh m vui v, bnh tnh c nh vy; v ti s s b sa a
vo mt th gii m ci.
Sau cng ti c cu thot. Ti bin lun vi mt bn ng s. Ti bo: Nhng nu khng c
Thng th cn ai lm iu thin na v th gii s in o mt.
ng bn theo Khng gio ca ti p: Ti sao li nh vy? Chng ti phi sng mt i sng hp vi
o ch v chng ta l nhng con ngi hiu o, th thi.
Nghe li ging v s tn nghim ca i sng con ngi, ti ct ht nhng lin lc vi o Ki T
v ti thnh mt d gio t hi .
By gi th i vi ti, mi s minh bch lm. Th gii ca d gio l th gii gin d. D gio
khng gi nh mt iu g c, khng bt buc phi gi nh mt iu g c. Ngi chuyn lp lun
trn s thc ca i sng v nh vy lm cho i sng hp dn hn. Ngi khng cn phi lm
iu thin t bin h cho mnh (ngha l thy iu thin l ng lm th lm, khng cn v mt l g
khc), nh vy l bin h cho iu thin cn hn cc tn gio. Nu ngi ta nhn rng nn lm iu
thin ch v n l iu thin th ngi ta khng th khng coi nhng li m khoa thn hc dn d tn
Trang 158
lm iu thin chng nhng l tha m cn lm che lp mt ci rc r ca o c na.

Lng yu nhn loi phi l mt s thc chung kt v tuyt i. Chng ta phi c th yu nhau c
m khng cn c mt v no trn Tri bt buc ta c. Theo ti, o Ki T lm cho o c ha ra
kh khn, rc ri mt cch v ch, m lm cho ti li ha ra t nhin, thch th. Theo ti, ch c d
gio ch ngha l c th cu tn gio ra khi thn hc, khi phc c tnh cch gin d v p ca
tn ngng, khi phc c s tn nghim ca tnh cm trong tn gio.
V u m nhng thuyt lm ln rc ri v thn hc pht hin trong my th k u k nguyn v
bin i nhng chn l gin d trong bi Thuyt gio trn ni thnh mt c cu cng ngc, k d,
cho giai cp t s li dng? Theo ti, nguyn do ch trong hai ch Thin khi. S tin tng rng
c mt b mt hoc mt ch ca Thng c Thng khi th cho mt v tin tri, ri v tin
tri truyn th li cho s sinh, l mt s tin tng chung cho tt c cc tn gio: Ki T gio, Hi gio,
Mc Mn gio, (Mormonisme)[5], Hot Pht gio (Lamaisme), Ki T gio khoa hc (Christian
Science)[6] cho mi tn gio c th gi c quyn cu ri tn , mt th c quyn c chp
chiu chng th. Nhng chn l gin d m c Ki T dy ta trn Ni, phi c t im thm,
nhng bng hu m Ngi khen l p phi c sn son thp vng cho p thm. Do m c ng
Adam th nht, ng Adam th nh vn vn
Nhng l lun ca thnh Paul, bui u k nguyn Ki T, c v chc chn, ng tin, khng th bc
c , ngy nay ngi ta cho l khng vng, v c phn on no cng bp bnh lm. Ch c cch
tr v ch trng d gio, b hn tn iu khi th th con ngi ngy nay mi tm li c o
Ki T nguyn thy m ti cho l tha mn hn.
Vy bo d gio l mt ngi khng tin tn gio l lm: ngi ch khng tin s khi th thi.
Mt d gio lun lun tin Thng nhng khng mun ni ra, s b hiu lm. Tt c cc d gio
Trung Hoa tin Thng , m trong vn hc h thng gi l To vt hoc Ha Cng. Ch khc
mi iu ny l ngi Trung Hoa thnh thc, ng To Vt n sau mt vng ho quang b mt,
nh vy h cng knh s To Vt hn.
H thng lnh hi c ci p ca v tr, s an bi thng minh trong v tr, s k diu ca vn
vt, ci b mt ca tinh t, s mnh mng bao la ca Tri t v ci tn nghim ca linh hn; v by
nhiu cng ri. H nhn s cht cng nh nhn s au kh, ri h t ln bn cn, mt bn l s
cht, mt bn l s sng; mt bn l au kh, mt bn l thanh phong, minh nguyt. Thy hai bn
cng ngang nhau v h khng phn nn g c. H cho rng thun mng tri mi chnh l thi tn
ngng, v thi , h gi l Sng trong o (Sinh o). Nu to vt mun cho h cht hi
by chc tui th n by chc tui h vui v cht. H cng tin rng thin l tun hon, cho nn trn
th gii khng c s bt cng vnh vin. By nhiu ri, h khng cn g hn na.
----------[1] Ting Php l Paien, mi u tr nhng dn tc thi c theo a thn gio, khng th mt v thn
duy nht, tc Thng . Ri sau , ngi Ki T gio gi tt c nhng ngi ngoi o l Paien.
Ngi Trung Hoa dch Paien l d gio ; o Duy Anh dch l ngi t gio, ngi v tn ngng.
Dch l d gio c phn hn c, nhng ta nn nh ch d l i vi Ki T gio m ni.
Trang 159
[2] Phn ngch v trc tc gi theo Ki T gio ri sau b.

[3] Chng ti lc b hai trang v khng c li my i vi phn ng c gi nc ta.
[4] Tc gi mun ni v con ngi.
[5] Mt tn gio mi thnh lp M vo khong 1830.
[6] Mt tn gio mi thnh lp nm 1879 M, ly Thnh Kinh lm cn bn.
Trang 160
CHNG XIV
NGH THUT T TNG
1. CN C NHNG T TNG CN NHN TNH
T tng l mt ngh thut ch khng phi l mt khoa hc. Xt v hc vn th mt trong
nhng tng phn quan trng nht gia phng ng v phng Ty im ny: phng
Ty c nhiu tri thc chuyn mn m t tri thc cn nhn tnh, cn Trung Hoa khng c tri
thc chuyn mn m rt ch ti vn nhn sinh. Chng ta nhn thy rng ngay khu vc tri
thc cn nhn tnh ca phng Ty cng b t tng khoa hc xm chim, cho nn cng c
tnh cch chuyn mn, cng dng qu nhiu thut ng khoa hc hoc bn khoa hc. Ti dng
nhng t tng khoa hc l theo ngha ngy nay ch theo ngha chn chnh th t
tng khoa hc khng th tch khi lng tri v tng tng c. Theo ngha ngy nay th
t tng khoa hc ca phng Ty tch xa lng tri m ch c tnh cch l lun khch quan,
rt chuyn mn v nguyn t t phng php ti quan nim. Tm li, s tng phn gia
hai nn hc vn ng v Ty l mt bn trng lng tri, mt bn trng lun l. Lun l m
thiu lng tri th ha ra bt cn nhn tnh, lng tri m thiu lun l th khng th thu trit
c nhng b mt ca ha cng.
Do trong vn vn hc v trit hc Trung Hoa ta thy g? Thy khng c khoa hc, khng
c tn iu, khng c nhng l lun cc oan v thc ra cng khng c c nhng trit hc tnh
cht khc hn nhau. Lng tri v tinh thn khng cc oan bp tt c cc l thuyt, cc
tn iu. Cng nh thi ho Bch C D i ng, hc gi Trung Hoa mn o Nho iu
chnh hnh vi, mn o Pht luyn tm cho thanh tnh, mn s k, hi ha, ni sng, thi
tu, ca nhc an i tinh thn[1]. H x th m nh xut th.
Vy, c h nh Trung Hoa l mt dn tc khng chu gng sc vo s suy t, m ch rn tm
mt li sng. Trit hc i vi h ch l mt vn lng tri, vit thnh mt b sch dy cng
c m tm tt vo hai cu th cng . Xt chung, h khng c mt h thng trit hc,
khng c mn lun l, mn siu hnh, khng c nhng t ng kh hiu nh trong cc hc vin
phng Ty; h c rt t tinh thn c on; rt t tinh thn cung tn, rt t t ng tru tng
v li thi di dng. Khng c mt ch ngha duy l my mc no m c th pht trin
Trung Hoa[2] c m ngi ta thm on ci quan nim tt c lun l[3]. X khng cn
lut s trong cng vic lm n, m cng khng cn lun l gia trong trit hc. Ch c mt cm
gic thm thit v sinh hot m khng c nhng h thng trit hc tinh vi; khng c nhng
trit gia nh Kant, Hegel m ch c nhng nh vit nhng thin ty bt, tiu lun, nhng cu
cnh ng[4], thin ng v nhng ng ngn nh trong phi o gia.
Xt ton din th vn hc Trung Hoa ch c nhng on thi, on vn, k no khng a th
thy rt chn, cho rng bi no nh bi ny; nhng ngi no a th thy c nhiu v thay
i v p l lng nh mt cnh thin nhin. Vn nhn Trung Hoa ch vit nhng bi on
Trang 161
vn di vi ba trm hoc nm su trm ch din ci cm gic v sinh hot. Trong nhng

bi ngu hng, trong nhng on nht k, bt k, trong nhng bc th v tiu lun ca h,
chng ta thy tc gi khi th bnh lun v nhng cnh chm ni trong i, khi th k li chuyn
mt thiu n t t; hoc m t mt bui du xun, mt ba tic trn tuyt, hoc chp mt cuc
chi thuyn di trng, mt bui ti nm trong cha nghe ma. Chng ta thy rt nhiu vn
gia ng thi l thi gia, v nhiu thi gia ng thi l vn gia, vit khng bao gi qu nm by
trm ch, nhng thng khi ch mt hng cng cha c c mt trit l v nhn sinh. Chng
ta gp nhiu ng ngn, cnh ng, nhiu bc th phng bt, khng sp t t tng cho cht
ch. Do m cc mn phi, cc h thng kh pht sinh c. Tr tu thng b tinh thn cn
tnh hp l, nht l b cm xc ngh thut p o, hn ch, khng cho ny n. Qu thc l
ngi Trung Hoa khng tn nhim tri thc, tr tu.
Chng cn phi chng minh rng lun l l mt li kh ca tr c, nh m khoa hc mi
tin. Ti s d vch nhng nhc im ca t tng lun l l ch c gi thy mt s on
c bit ca t tng phng Ty, chng hn chnh sch c gii trong chnh tr ca ngi
c m ngi Nht bt chc. Lun l cng c v quyn r ca n, v ti coi loi tiu thuyt
trinh thm l mt sn phm th v ca tinh thn lun l, trong Trung Hoa tuyt nhin khng
c. Nhng lun l cng c mt tri ca n[5].
c tnh hin hin nht ca hc vn phng Ty l n qu chuyn mn, phn bit tri thc
thnh nhiu mn qu. S chuyn mn ha vi nhng danh t k thut to ra hin trng k d
ny ca vn minh phng Ty: trit hc b ko li v pha sau, ng sau chnh tr v kinh t
mt khong rt xa, thnh th phn ng chng ta khng quan tm ti trit hc m chng h
thy cht n hn no trong lng. Hng trung nhn v c hng tri thc cng cho trit hc l mt
mn chng cn phi bit. l mt hin tng k d ca vn ha hin i, v trit hc ng l
phi hp nhn tm nhn s th li cch bit hn vi i sng. Hi xa, nn vn minh c in
Hi Lp, La M u c nh vy; Trung Hoa cng khng vy: ngi ta c vn ha phi quan
tm trc ht ti sinh hot. Con ngi ngy nay tri li chng ch g ti vn nhn sinh
c; hay l ti chng ta tin b qu ri chng? Phm vi tri thc ca ta m rng ra qu,
chng ta c nhiu mn qu, n ni trit hc ng l phi l mn quan trng nht cn
hc hn c th li l mn m chng ai thm hc. Thnh th mn trit hc cng y nh cc thin
t nh Chu thi Chin Quc, ng l c cc vua ch hu cng l, th li mt dn quyn lc
v quc th, ch cn mt s t dn trung tn nhng ngho i.
V chng ta ti mt giai on vn ha, trong con ngi ch c mn loi tri thc, ch
khng c tri thc; ch c s chuyn mn ch khng c s tng hp; ch c nh chuyn mn
ch khng c trit gia v tri thc ca nhn loi. S chuyn mn qu i trong khoa hc cng
khng khc g s chuyn mn qu i v thut nu bp trong hong cung Trung Hoa. Ngi
ta k chuyn khi mt triu i no b lt , mt v i thn mn c mt ngi bp
trc lm cung n. Hnh din lm, ng ta mi bn b li d tic do mt tay bp gii trong
hong cung ch thn nu nng, sp t. Gn ti ngy, ng bo ngi cung n sa son mt
ba thnh yn. Ngi cung n p l khng bit nu. Ch nhn hi:
- Th hi trc trong cung lm g?
Trang 162
Cung n p:
- Ti chuyn gip vic lm bnh.
- Th th lm my mn bnh i khch.
- Ti khng lm bnh c, ch chuyn ct hnh lm nhn bnh.
V i thn bt nga ra.
Khu vc tri thc ca nhn loi ngy nay cng c tnh trng nh vy. Chng ta c mt nh
sinh-vt-hc chuyn nghin cu mt phn v sinh mng v bn cht con ngi; mt nh tinhthn-bnh-hc chuyn nghin cu v mt phn khc v sinh mng; mt nh a-cht-hc
chuyn nghin cu lch s nhn loi trc thi hng hoang; mt nh nhn-chng-hc chuyn
nghin cu tm tnh cc dn tc d man; mt nh s hc, nu thc c ti, c th ging cho ta
v nhng bi hc khn, di ca thi trc; mt nh tm-l-hc i khi c th gip chng ta
hiu tm trng, thi ca chng ta nhng cng c lc ch ni by ni b. Vi nh tm l
kim m phm lm cho ti kinh ngc. Ngi ta ch lo chuyn mn ha m khng ngh ti
tng hp cc tri thc t mc ch ti cao ny l gip cho tri thc v nhn sinh c tng
tin. Cc nh bc hc phng Ty m khng hot ng mt cch gin d hn v bt lun l i
th khng th thc hin s tng hp c. Ch vic gom gp nhng tri thc chuyn mn
th khng th lm cho s minh trit ca con ngi tng ln c; m cng vic nghin cu
cc bng thng k cng chng b ch g v phng din c; phi c c minh tr, phi c
nhiu lng tri hn, phi c c trc gic sng sut hn, t nh hn th mi thnh cng c.
Mt t tng hp mn lun l khc xa mt t tng hp l, cng nh mt t tng c tnh
cch hc vin khc xa mt t tng c tnh cch thi v. Trong th gii hin i, c nhiu t
tng hc vin m t t tng thi v. Aristole v Platon l nhng trit gia hin i, khng
phi v ngi Hi Lp ging ngi thi nay m v hai nh l thy t ca t tng hin i.
Mc du Aristole c nhiu kin gii hp vi ch ngha nhn tnh v thuyt Trung dung, ng
chnh l ng t cc tc gi sch khoa hc ngy nay v ng l ngi u tin to ra th ngn
ng trong hc vin m phn ng khng ai hiu ni, th ngn ng m cc nh khoa hc v
tm l hc s trng vo bc nht, khng nh no chu thua nh no. Mc du Platon hiu
thu bn cht con ngi, ng cng chu trch nhim v phong tro tn sng khi nim v tru
tng ca phi Tn-Platon; truyn thng ng l nn iu ha bt i th ngy nay c
ph bin trong gii vn nhn: nh no cng bn v khi nim v thc h, c h nh nhng
ci c mt tnh tn ti c lp. Gn y, cc nh tm l hc cp ca chng ta nhng b
mn l tr, ch, tnh cm; nh vy l tip tay vo vic st hi tm hn, st hi
ci m cc nh thn hc thi trung c coi l mt thc th. Chng ta git mt linh hn
nhng chng ta to ra c ngn khu hiu x hi, chnh tr (nh cch mng, phn cch
mng, tiu t sn, t sn, quc) thng tr t tng ca chng ta, to ra nhng thc th
nh giai cp, vn mng, quc gia ri chng ta bin i quc gia thnh mt qui vt
nut sng c nhn.
Trang 163
Ti cho rng cn phi ci to t tng cho n thm sinh lc, thm thi v, phi nhn xt sinh
mng mt cch nghim trang, coi n l mt ton th. James Harvey Robinson cnh bo
chng ta: Vi quan st gia minh tr thnh thc tin rng nu chng ta khng nng trnh t
tng ln tht cao, th vn minh th no cng thoi ha mt. Gio s Robinson cng nhn
mt cch sng sut rng: Lng tm v s minh tr ng l phi ha hp vi nhau th li
chng i nhau. Cc nh kinh t hc v tm l hc ngy nay, theo ti thy, c nhiu lng
tm m thiu minh tr. C mt im m chng ta phi nhn mnh hoi l nn coi chng, ng
p dng mn lun l vo th s. Nhng sc mnh v uy quyn ca t tng khoa hc qu
ln n ni mc du nhiu ngi cnh co, n vn ln hoi khu vc trit hc: ngi ta tin
rng tm linh con ngi c th nghin cu nh mt h thng ng cng trong chu thnh, m
nhng ln sng t tng c th nghin cu nh nhng in ba ca my pht thanh. Hu qu
khng tai hi g lm trong nhng tnh ton, suy t hng ngy ca chng ta, nhng rt tai hi
trong mn chnh tr thc hnh.
---------------[1] Bch C D vit cu khc trn m bi ca ng. Tic rng trong bn ting Hn khng
chp nguyn vn, ch dch theo bn ting Anh thi.
[2] Thi xa, tt nhin.
[3] Ngha l: c theo php lun l th nht nh phi nh th ny, th n; v h ci g hp vi
khoa lun l th nht nh l ng.
[4] Cnh ng: Bn ch Hn ghi l . Theo Thiu Chu th ch cnh c ngha l: Rn
bo, ly li ni gh gm khin cho ngi phi ch nghe gi l cnh.
[5] Trit gia Bergson cng bo: Khng c mt ci ti no, mt hnh vi gh tm no m mn
lun l khng bin h cho c.
2. TR V LNG TRI
Ngi Trung Hoa ght t ng: tt yu lun l, v khng c g l tt yu lun l trong th s c. H
nghi ng mn lun l; mi u l h khinh cc danh t, ri kinh s cc nh ngha, cui cng l h
thm on cc h thng, cc l thuyt. Khi ngi ta ch ti danh t l trit hc bt u suy. Mt hc
gi Trung Hoa Cung nh Am bo: Thnh nhn th khng ni, ngi c ti th ni cn k ngu th bin
lun, mc du chnh ng ta li ham bin lun.
Lch s trit hc thc l mt lch s bi thm: cc trit gia u thuc vo hng hay ni ch khng phi
hng lm thinh. Ht thy u mun nghe ting ni ca chnh mnh. Ngay nh Lo T l ngi u
tin bo ta rng: i khi v ngn (v tr khng ni g c)[1] vy m trc khi v n U cc quan,
hng lc d nin cng quyt tm lu li b o c Kinh gm nm ngn ch. ng i biu nht
cho hng trit gia thin ti ham n ni l Khng T. ng chu du by mi hai nc rn thuyt
phc cc vua cha; Socrate cn hn na, sut ngy do ph thnh Athnes, gp ngi qua ng
Trang 164
no cng vy ngi ta li, t ht cu hi ny n cu hi khc c nghe mnh dy khn cho

ngi ta. Vy cu thnh nhn khng ni ch ng mt cch tng i.
Tuy nhin, c mt s cch bit gia bc thnh v hng c ti v bc thnh bn v sinh hot l do
nhng lch duyt ca bn thn cn hng c ti th bn v nhng li ni ca thnh nhn, m k ngu th
li tranh bin v nhng li ni ca hng c ti. Phi Ngy bin Hi Lp, i biu cho hng hay ni, ch
dng ci thut nhai vn nh ch. Trit hc vn l mn trng s minh trit bin thnh mt mn
trng danh t, v s nh ngy bin cng tng th trit hc cng li khai vi sinh hot. Cc trit gia dng
cng ngy cng nhiu danh t, dng nhng cu cng ngy cng di; ri nhng cnh ngn ngn ngn
bin thnh nhng cu di; nhng cu di bin thnh nhng thin bin lun; nhng thin bin lun
bin thnh nhng chuyn th; nhng chuyn th bin thnh nhng b i lun; nhng b i lun
bin thnh nhng b nghin cu v ngn ng hc; lun lun phi dng tht nhiu danh t, mi ngy
mt nhiu, nh ngha, phn loi cc t ng m ngi ta dng, phi thnh lp nhiu hc phi
cho khc nhau v k tip nhng hc phi trc; c nh th cho n khi ngi ta qun hn ci
cm gic trc tip v thm thit v sinh hot i, m hng phm nhn chng ta c quyn hi h: ng
ni ci g th?. Thnh thong cng c vi nh t tng c lp c i sng trc tip kch thch
chng hn Goethe, Samuel Johnson, Emerson, William James h khng chu dng th ngn ng kh
hiu ca bn ham ni v lun lun chng li tinh thn phn loi. H l nhng nh minh trit, gi cho
ta c { ngha chn chnh ca trit hc. Nhiu khi h khng dng lun c, ch dng t cnh ng.
Khi ngi ta thch dng danh t l ngi ta bt u tin ti s ngu mui, khi ngi ta thch nh
ngha l tin thm mt bc na ti gn s ngu mui. Cng phn thch th ngi ta cn phi nh
ngha, cng nh ngha th li cng mun cho c hon ton hp lun l, nhng khng th no t
c s hon ton hp lun l, m mun nh vy l ngu mui. V t ng cn thit cho s ph din t
tng cho nn nh ngha l vic hon ton ng khen. Ci nguy him l sau khi thc c nhng
t ng ta nh ngha ri, ta bt buc li phi nh ngha nhng ting dng nh ngha, rt cc l
bn cnh nhng ting ph din sinh hot, chng ta c thm mt lot ting nh ngha nhng ting
trn v cc trit gia ch ch trng ti loi ting . Tt nhin c mt s khc nhau xa gia nhng
ting hu ch v nhng ting v ch, nhng ting thng dng trong i sng hng ngy v nhng
ting ch dng trong nhm trit gia; li c mt s khc nhau xa gia nhng nh ngha ca Socrate,
ca Francis Bacon v nhng nh ngha ca cc gio s ngy nay. Shakespeare c cm gic thm thit
v i sng chc chn l khng thm nh ngha mt ci g c; ni cho ng hn, v ng khng thm
nh ngha cho nn nhng ting ng dng mi c mt thc th m ta khng thy trong dng ng
ca cc tc gi khc; do ngn ng ca ng mi thm nhun c ci { ngha v nhn sinh bi kch,
mi c ci v trang nghim, hng trng m t ai kim c.
T ng chia ct t tng ca ta trong trnh t ph din, m lng a sp t thnh h thng cn tai
hi hn na, v n lm cho ta khng nhn thc c i sng tinh nhu. Mt h thng ch l mt li
nhn nghing chn l. H thng m xy dng cng hp vi lun l th s nhn nghing cng ng
s. Cc mun nhn chn l mt cch phin din ri pht trin n ra, xy dng thnh mt h thng
hon ton, hp lun l, l mt nguyn nhn lm cho trit hc ca chng ta cch bit vi i sng. Ni
mt vic bn n chn l l lm tn hi chn l ri; nu cn rn chng minh n th l lm cho n
thng tn, bin tng i; nu li dn cho n mt nhn hiu, mt phi danh th l git n; m k no
tn ngng n l chn cht n. Cho nn chn l no dng thnh h thng l chn l y cht, b chn
cht ri. V trong khi lm m tang chn l th ai ny u tu ln khc vn ca ny: Ti hon ton c l,
Trang 165
cn cc anh hon ton lm ln. Ngi ta khng quan tm ti chn l na, ch ch trng ti m
tng. V tt c cc ng phi trit hc c cng nh kim ch lo vic chng minh c mi mt iu: Ti
hon ton c l, cn cc anh hon ton lm ln.
Kt qu ca th lun l bt cn nhn tnh l to thnh mt th chn l bt cn nhn tnh. Ngy nay
chng ta c mt trit hc cch bit hn vi i sng, mt trit hc b ci mc ch dy con ngi
v { ngha ca nhn sinh v v thi minh trit, mt trit hc khng cn ci thm thit, ci thc
v i sng na. William James[2] gi ci cm gic thm thit l yu t ca kinh nghim. Trc
khi lm cho trit hc phng Ty ha ra cn nhn tnh, phi lm cho mn lun l ca h cn nhn tnh
. Phi tr v mt li suy t thit thc, ng cch bit s thc, nht l ng cch bit bn cht con
ngi. Cu bt h ca Descartes: Ti suy t, vy ti tn ti phi b i m thay vo cu ny ca Walt
Whitman: a v hin ti ca ti nh vy l cho ti ri. i sng khng cn qu gi cu khn mn
lun l chng thc rng n l mt s vt c thc.
Ti cng ngy cng nhn thy rng trit hc v php lun l ca William James c hi cho t tng
hin i ca phng Ty. Mc du khng bit li t tng ca ngi Trung Hoa, ng kh tr rn
chng thc v bnh vc n. Ch khc c mi mt iu l nu ng sinh Trung Hoa th ng khng
vit nhiu nh vy, ch chp trong mt bi tiu lun di t ba ti nm trm ch, hoc trong mt
trang nht k rng mnh ngh nh vy ; v ng phng t ng v bit rng cng dng nhiu t
ng th ngi ta li cng khng hiu mnh. Nhng ng qu l c tinh thn Trung Hoa v nhn thc i
sng mt cch su sc, thu trit c nhng lch duyt ca con ngi, phn i ch ngha duy l
my mc, lo lng gi sao cho t tng c linh ng; ng bc mnh v c nhng k t cho l
pht minh c mt chn l tuyt i, bao hm c tt c cc chn l khc, ri giam hm chn l
tuyt i vo mt h thng cng ngc. ng li c tinh thn Trung Hoa v ng nht nh cho rng
v phng din thc ngh thut th s thc do tri gic quan trng hn s thc do quan nim. Trit
gia l ngi cm tnh cc cao, quan st k lng nhng bin ng ca sinh hot, lun lun kinh thn
v nhng mu thun ca sinh hot, lun lun kinh thn v nhng mu thun tn k nht, v nhng
bt thng, v nhng l ngoi khng sao ging c. Trit gia khng chp nhn mt h thng, khng
phi v n sai m v n l mt h thng.
Khng T ni: o khng xa ngi; ci g ngi ta coi l o m li xa ngi[3] th khng phi l
o (o bt vin nhn, nhn chi vi o nhi vin nhn, bt kh d vi o). ng cn ni mt cu rt
sng sut, ging khu kh ca James: Ngi ta c th lm cho o rng ln ra ch o khng lm
cho ngi v i ln (nhn nng hong o, phi o hong nhn). Khng, th gii khng phi l mt
php tam on lun (syllogisme) hoc mt lun c, n l mt sinh vt; v tr khng ni, ch sinh hot
thi; n khng bin lun, n tn ti, th thi.
3. CN NHN TNH
Tri vi c lun l, c ci lng tri, hay ng hn c ci tinh thn cn nhn tnh. Ti cho tinh thn cn
nhn tnh l l tng cao c, lnh mnh nht v phng din tu dng, v con ngi cn nhn tnh l
mu ngi c gio dc, kin thc nht. Khng ai c th hon ton c, ch c th tr thnh mt
ngi d thng v cn nhn tnh thi. Ti mong mi c thy mt thi m mi dn tc trn th
gii c tinh thn trong vic nh cng nh trong vic nc. Cc quc gia hp nhn tnh sng yn
n vi nhau; v chng hp nhn tnh vui v vi nhau. La r, ti ch cn c mi mt tiu chun ny:
phi l mt ngi cn nhn tnh. Khng mt cp v chng hon ton no khng ci nhau bao gi, m
Trang 166
ch c nhng cp v chng cn nhn tnh, ci nhau mt cch hp tnh hp l ri lm lnh vi nhau

mt cch hp tnh hp l. Ch trong mt th gii m mi ngi u cn nhn tnh th mi c th c
thi bnh v hnh phc c.
Tinh thn cn nhn tnh l vt qu nht m Trung Hoa c th cng hin cho phng Ty. Ti khng
bo bn qun phit[4] bt dn chng ng trc nm chc nm thu l cn nhn tnh u; ti ch
mun ni rng tinh thn cn nhn tnh l phn tinh ty ca vn minh Trung Hoa. Hai ngi M
Trung Hoa lu nm ngu nhin chng thc pht minh ca ti. Mt v bo rng tt c i sng x
hi Trung Hoa t c s trn t ng ging l (ni sao cho hp tnh hp l). Trong mt cuc tranh
lun Trung Hoa, lun c cui cng l: Ci c hp tnh l khng?. Li trch c nng nht m cng
thng dng nht l li ny: Ngi khng ging l, ngha l n ni khng hp tnh hp l. Ngi
no chu nhn rng mnh khng hp tnh hp l l chu thua trong cuc tranh lun ri.
Trong cun My country and my people(Nc ti v dn tc ti), ti vit i vi mt ngi
phng Ty, mt lun thuyt ch cn hp php lun l. i vi mt ngi Trung Hoa th cn phi hp
nhn tnh. Hp nhn tnh, tc cn tnh, thc ra cn quan trng hn l hp lun l. Ting
reasonableness (hp l) ca Anh dch ra ting Trung Hoa l tnh l; tnh l gm hai nguyn t nhn
tnh v thin l. Tnh l thuc v lng ngi, l l nh lut ca v tr. Ngi c gio dc, kin thc
l ngi hiu nhn tnh v thin l. Nho gia sng ha hp vi lng ngi v thin nhin mong
thnh mt thnh nhn. Thnh nhn, theo quan nim ca h, ch l mt ngi cn nhn tnh, nh
Khng T m ai cng ngng m l c lng tri sng sut, c nhn tnh t nhin.
Mt t tng nhn-tnh-ha ch l mt t tng cn nhn tnh. Ngi chuyn ging lun l lun lun
l mt k ngy thin (gi o c), vy l khng hp nhn tnh, l lm ln; cn ngi cn nhn tnh
th lun lun ng mnh lm, v vy m lun lun c l. Ngi hp lun l v ngi cn nhn tnh khc
nhau on ti bt trong bc th. Ti vn thch on ti bt trong th t ca cc bn ti, c bit l
nhng on ni ngc li hn li l trong th. Nhng on lun lun cha nhng t tng cn
nhn tnh, nhng do d cng nhng { tng thng minh, c lng tri. Nhng t-tng-gia i ti l
mt ngi sau khi cm ci tm nhng lun-c di dng chng minh mt lun thuyt, bng do
trc gic, do lng tri, thy rng mnh lm ln v chu rng mnh lm, hy b tt c cc lun-c .
Nh vy l c mt t tng nhn-tnh-ha.
C tinh thn cn nhn tnh th khng quyt tin rng mnh phi m ngi tri, t tng v hnh vi ca
ta nh vy m bt cnh gc i. Tinh thn tri ngc li l tinh thn nhit cung v v on. Ti cho
rng Trung Hoa t c s nhit cung v v on. Qun chng Trung Hoa c khi cng d bo ng,
nhng tinh thn cn nhn tnh ca h nhn-tnh-ha chnh th chuyn ch, tn gio v tc m
ngi ta gi l tc khinh th n p ph n. Tt nhin cng c l ngoi nhng xt i th th iu
ng, v tinh thn cn nhn tnh lm cho dn chng coi cc Hong , thn thnh v cc ng
chng Trung Hoa ch nh nhng ngi thng. Hong Trung Hoa khng phi l mt ng bn
thn nh Hong Nht Bn; v tuy cc s gia Trung Hoa dng ln ci thuyt rng Hong thay
tri tr dn, nhng nu h tht c khng bit tr dn th s mt s y nhim ca Tri, dn chng s
cht u h; v s thc dn Trung Hoa cht u nhiu v vua cha qu nn khng tin rng h l
thn thnh hoc bn thn thnh na. Cc hin trit Trung Hoa khng b phong thn m ch c coi
l nhng bc thy sng sut, m thn thnh Trung Hoa cng khng phi l nhng kiu mu hon
thin, tri li cng h bi, n hi l nh bn quan liu. Ci g m ra ngoi tnh l th b coi l bt cn
Trang 167
nhn tnh, v mt ngi thn thnh ha, hon ton qu th c th l mt tn i gian, v v tm l,

ngi c ci g bt thng.
V chnh tr, ti nhiu x chu u, c ci g bt cn nhn tnh mt cch d thng trong lun l v
hnh s. Ti khng ngi l thuyt pht xt v chuyn ch bng s tinh thn cung nhit trong nhng
thuyt , v s ci phng php m ngi ta dng a l thuyt n ch phi l. Kt qu l cc gi
tr in o ht, mn chnh tr hc, mn nhn loi hc, ngh thut, tuyn truyn, i quc, khoa hc,
chnh ph, tn gio ln ln vi nhau mt cch ng lo; tai hi nht l c s o ln cc tng quan v
quyn li ca quc gia v c nhn. Ch mt tinh thn bnh hon mi c th bin quc gia thnh mt
v thn, mt ngu tng nut sng cc quyn li c nhn.
Albert Pauphilet ni: Khng c g ging nhau bng tinh thn cc hu v tinh thn cc t. c
tnh ca hai ch v hai thc h l trc ht tin vo sc mnh, vo quyn lc tin tng ny
qu l tin tng nng ni, ngu mui nht ca tinh thn phng Ty ri sau na l tin tt yu lun
l. Ti mong rng s c ngi nhn thy ni au kh ca nhn loi do tinh thn lun l gy nn.
Ta cn c th ni rng chu u ngy nay khng do tinh thn cn nhn tnh, cng khng do tinh thn
hp l, m do tinh thn cung nhit thng tr. Nhn hin trng chu u, chng ta c cm gic khng
yn n, khng phi ch do nhng xung t v quc gia, v bin gii, v vn thc dn m do tinh
thn ca cc nh lnh o.
Cm gic khng yn n y nh cm gic ca mt ngi ngi trong mt chic tc-xi chy trong mt
chu thnh ngoi quc, ri bng nhin hong ht v khng tin cy ngi li xe. Hn chng nhng
khng bit ng i m li cn ni lm nhm, khng ra u ui g c lm cho ta ng rng hn say
ru. Nguy hn na l hn li c sng m mnh khng c cch no phng ra khi chic xe c. Bo
ci tinh thn khng phi chnh l tinh thn ca nhn loi, m ch l mt trng thi thc lon, mt
th bnh nht thi, ri y n s qua i nh mt lung dch kh; by nh vy th cng c l. Chng ta
nn tin kh nng ca tm linh con ngi, tin rng tm linh ca mi ngi d hn ch cng v cng
cao c, sng sut hn tr tu ca cc nh lnh o khinh sut chu u, m sau ny chng ta s c
th sng yn n c v loi ngi s c nhng t tng hp nhn tnh.
-------------[1] Cc hc gi ngy nay cho rng Lo T sinh sau Khng T. Nu thuyt ng th Khng T mi l
ngi u tin bo rng Tri khng ni g c (Thin h ngn tai?)
[2] Trit gia M (1842 -1910), ni ting v tm l hc, trng ch ngha thc dng
[3] Theo Lm. C ngi hiu l: k mun lm theo o m li xa cch vi ngi...
[4] Trung Hoa trc th chin va ri.
Trang 168
DANH NHN v DANH TC TRUNG HOA

dn trong cun ny
(Danh tc in ch nghing)
A
n T
nh mai am c ng
m son b
u Dng Tu
B
Bch C D
Bch Ngc Thim
Bn bn ca
Bt i sn nhn
B Tng Linh
C
Cn Long
Ct Hng
Cu nhim khch
Cng an phi
Cung nh Am
Trang 169
CH
Chin quc sch
Chu
Chu Vn Vng
Chung Vinh
Ch tuyn
D
Dong am
Dng Chu
Dng Qu Phi
i hc
o Tim Uyn Minh
o c kinh
in Ngh Hng [1]
Long
Xch Thy
Ph
Trang 170
Quang nh
ng Minh Hong
GI
Gi Ph Ty
H
H Thiu C
Hn Phi t
Hn Sn ha thng
Hn cung thu on khc
Hoi Nam t
Hong Cu Nhn
Hong Sn Cc
Hng lu mng
Hu T
Huyn Trang
K
Kim Bnh Mai
Kim Thnh Thn
Trang 171
KH
Kho bn d s
Khng T
Khut Nguyn
L
Lan nh tp t
Lo t
Lm B Qun Phc
Lit t
Liu trai
Liu Nh th
Liu Tn Nguyn [2]
Lun ng
L th Xun thu
Ly Tao
L Bch
L Lp ng
L Mt Am [3]
L Trc Ng
Trang 172
M
Mnh Thng Qun
Mc Tch Cng
Mc T
Mnh T
M Ph M in
Minh Liu t du
Mc B T
NH
Nhan Hi
Nhan Nguyn
Nhn tnh ngu k[4]
NG
Ngh Vn Lm
Nguyn Tch
PH
Ph sinh lc k
Q
Trang 173
Qun phu nhn

Qui kh lai t
S
S B Vng
Sn vin tiu mai thi
S k
T
T o Un
T Linh Vn
To Trim Tuyt Cn
Tng Quc Phin
Tn Thy Hong
Ty du k
Ty sng k[5]
T in
T ng Pha
T Tn
Tn T Mc
T M Thin
T Vn Trng
T T [6]
Trang 174
Tng Thn
TH
Thch
Thm Tam Bch
Thi Ni Am
Thi phm
Thu ng ta c
Thu Ph
Thy H
Th Bch Hng
TR
Tr lc
Tr s
Trang Chu Trang T
Triu Vn
Triu Mnh Ph
Trnh Bn Kiu
Trung dung
Trng i
Trang 175
Trng Mng Long

Trng Tro
U mng nh
V
Vn
Vin Hong o [7] Trung Lang
Vin Mai T Ti
Vin Tn o [8]
Vin trung o
V lm linh khc
Vng Hi Chi
Vng Hong
Vng Trung
X
Xun d yn o l vin t
Xun Thn Qun
---------------[1] Khi kim tra tn tc gi ca tc phm Ch tuyn lilypham tm thy tn khc l in

Ngh Hnh . Do vy c chp ra bn c tham kho. (Lilypham).
[2] Hoc l Liu Tng Nguyn. (Lilypham).
Trang 176
[3] Chc l sch in sai v trong Sinh hot ch ngh thut (bn ch ch Hn) chp l .
(Lilypham).
[4] Chc l sch in sai v trong Sinh hot ch ngh thut (bn ch ch Hn) chp l
. (Lilypham).
[5] Trong sch in sai thnh: Ty tng k. (Lilypham).
[6] C ti liu ghi l . (Lilypham).
[7] T in Thiu Chu dch: Vin Honh o. (Lilypham).
[8] Cn gi khc l Vin Tng o. (Lilypham).
Trang 177
PH LC 1[1]
(MT BI TP BT CA LM NG NG)
CI MT V NN PHP TR
() Theo ch chng ti quan st, nu nc Trung Hoa mun c nn php tr tht s bnh
ng th khng g bng ai ny vt cho mt quch ci mt i. Mt khi ci mt mt, nn php
tr t nhin s thc hin, nc Trung Hoa t nhin s mnh giu. Th d nh ngi xe hi
chng hn: theo php ta chnh, ngi thng ch c chy ba mi lm dm mt gi th
ngi B trng phi cho chy nm, su mi dm mt gi mi c mt. Mun mt c
cht ngi, cnh st c chy li th Ngi B mc v a ra mt tm danh thip ri ngi ung
dung b i, ci mt ngi lc phnh ra to tng. Nh ra gp thy ph lt, khng bit np t,
c gi Ngi li, khng cho Ngi i th Ngi h ming ra ngi chi: Khng bit thng b my
?, ri Ngi bo ti x m my, mt thy ph-lt tht ht lm cm c bt giam anh chng ti
x ca Ngi th Ngi hm hm b i, gi my ni cho me x Cm v ch na gi sau l ch
ti x c tha v, l thy ph lt lp tc b bi chc, l me x Cm thn chinh n B xin li:
lc ci mt ngi B tht phnh to khng sao tng tng ni.
C iu lm lc ti thy i chung xe, chung tu, chung my bay vi nhng con ngi c
mt, l iu kh nguy him, khng bng i chung xe, chung tu, chung my bay vi nhng
con ngi khng c mt li ha li hn. T d nm ngoi, c mt ng quyn c ci mt to
qu, khng chu nghe li ngi mi bin cn dn, c nht nh hng cho bng c ci vinh
diu ht thuc l gia mt cn lu cht y dim sinh. Ngi mi bin s ng quyn hi mnh
c bit thng b my khng nn chu nc lp, nh phi n nang ci mt ng quyn. Kt
qu? Kt qu v sau con tu Trng Giang bc chy. ng quyn c nhin gi vn c ci
mt, nhng li khng gi vn c ci thy n b chy tiu. Li nh nm n, ngi th
trng Thng Hi i my bay, ci mt Ngi cng to qu, Ngi c bt my bay cht hnh l
qu trng ti n nh. Vin phi cng ngi ci mt Ngi Th Trng, nn cng n nang n. V
th, lc ct cnh, my bay mi trng trnh. Ngi Th Trng li mun cho nhng ngi i
tin c chim ngng ci mt to tng ca Ngi, nn Ngi bt my bay phi ln quanh
my vng trc khi tin kinh. Chng may my bay b ngang, b nga, chi u, chi mi,
hc phi ct tu m ng ln ng. Kt qu l Ngi Th Trng gi vn c ci mt nhng li
ct mt ci i. Ti ngh phm b con no cho rng ci mt m bo cho my bay d
hnh l c cht qu trng ti cng khng sao, b con y u nn ct chi mt i v tha
nhn rng l mt hn hnh c ng Tri n nang ci mt mnh.
() Phng php ln mt ca ngi mnh rt nhiu. Trn tu, xe, cm khng cho khc m
th c khc m; bi c cm khng c gim ln th c gim ln, hm i ca hi qun th
c dng m ch thuc phin; ng Trng ty cm thuc phin th li c ch thn xin mua
thuc phin. Tt c nhng ci u c mt vinh diu tng xng. Khn ni nhng ci d
sao cng ch ch li g cho nhn qun x hi, nhn qun x hi c th cc cn nhng ci .
Ti dn en nc ta vn d chng c mt mic g ht, cho nn h van xin cc ng c b ln
hy vt quch ci mt i cho ri nn php tr c sm thc hin, quc gia mau i ti
cnh thi bnh.
Trch trong Ng ch thoi
GIN CHI dch
Trang 178
Trong tp Th gii nh (tp vn), L Tn cng c ni v ci mt. Xin trch ra y qu v

c gi cng xem. (ch thch ca Gin Chi).
M ci ngha b mt th li ty ngi m khng ging nhau: Anh phu xe ngi bn
ng ci trn bt rn khng sao, ch ng r nh giu m ngi bn ng ci trn bt rn th
b mt. Anh phu xe khng phi khng c mt c iu lc anh khng cho l b, kp
b v cho mt ci quay l ra khc, by gi mi thy l b mt (). Ci c hi b mt,
hu nh trong gii thng lu tng i c nhiu hn; nhng cng khng hn nh vy u:
chng hn anh phu xe n cp mt ti tin b ngi ta tm c th b mt m ngi
thng lu vt mt m ngc vng chu bu, li hnh nh khng thy t g l b mt, h li
c ci xut dng quan st lm phng thuc hay i ci mt na kia.
Trch trong bi Ni v ci mt.
-------------[1] Trong sch in l Ph lc, ti sa li thnh Ph lc 1 phn bit vi Ph lc 2 bn

di m ti to thm (Goldfish).
Trang 179
PH LC 2
Trong bi Ta, c Nguyn Hin L vit:
Bn ting Hoa y , chp ht nhng c vn, c thi Trung Hoa m Lm Ng ng dn
trong tc phm v nhiu khi li chp thm bn dch nhng bi ca Lm na. Bn ting
Php c ct bt nhiu on v b hn vi tit. () Mi u chng ti c chp thm vo
cui sch nhng vn th ch Hn mt s c gi c th thng thc nguyn vn ca c
nhn; nhng sau tnh li nu chp ht ri phin m na th sch ny s dy thm t nht l
trm ri trang, gi sch s kh m ph thng c.
Tuy khng phi lo gi sch kh ph thng, nhng trong Ph lc 2 ny, ti ch tm chp vi
bi th m nguyn tc ch Hn cha thy ng trn cc trang web ting Vit. Ni l tm chp
l v hai cu trong bi Phng thuyn ca Ph m Lm Ng ng trch dn khng ging
vi hai cu tng ng vi bi Phng thuyn m ti tm thy trn mng, cho nn cc bi cn
li ti cng khng chc l c tht ging vi cc bi m Lm Ng ng dng hay khng.
Goldfish
*
**
1. Bi Dong Am ca Bch Ngc Thim
Bi th ny Bch Ngc Thim treo th trai v l bi th c Lm Ng ng khen l rt
mc ca tng s thanh nhn.
(Ngun: http://www.millionbook.net/js/z/zhon...i/lysc/027.htm)
Trang 180
Dong Am
an kinh dong c, o bt ti th.
Tng gio dong lm, o chi b phu.
Ch o chi yu, qu h thanh h.
H v thanh h? Chung nht nh ngu.
Hu thi dong ngm, c ngoi trng kh.
Hu cm dong n, huyn ngoi vn c.
Hu tu dong m, tu ngoi giang h.
Hu k dong dch, ngoi can qua.
Dong quan kh sn, ni hu ho .
Dong i phong nguyt, ni hu bng h;
Dong bi th s, ni hu in l.
Dong vn hn th, ni hu thn .
Tng kh thch ln, ng thng nh nh.
V chi Dong Am, bt dic kh h?
Am bing nhc
an kinh[1] bing c v o khng phi trong sch.
Tng kinh[2] bing coi v ch l ci b phu ca o.
Ci tt ca o l trong s thanh h.
Thanh h l g? L sut ngy nh ngu.
C th m bing ngm v ngm xong th rut ho[3],
C n m bing gy, v gy xong l ht nhc.
C ru m bing ung v ngoi ci say cn c sng h[4].
C c m bing chi v ngoi nc c cn c can qua[5].
Bing coi ni khe v trong lng c ho ri[6].
Bing ngm gi trng v trong lng c Bng Lai ri.
Bing lo vic i v trong lng c vn rung nh ca ri.
Bing hi nng lnh v trong lng c cnh tin m p ri[7].
D tng ho ni tan, ta cng vy thi[8],
Cho nn gi l Am bing nhc, chng cng ng ?
(Nguyn Hin L dch)
The Hall of Idleness
Im too lazy to read the Taoist classics, for Tao doesn't reside in the books;
Too lazy to look over the sutras, for they go no deeper in Tao than its looks.
The essence of Tao consists in a void, clear, and cool.
But what is this void except being the whole day like a fool?
Too lazy am I to read poetry, for when I stop, the poetry will be gone;
Too lazy to play on the ch'in, for music dies on the string where it's born;
Too lazy to drink wine, for beyond the drunkard's dream there are rivers and lakes;
Too lazy to pky chess, for besides the pawns there are other stakes;
Too lazy to look at the hills and streams, for there is a painting within my heart's portals;
Too lazy to face the wind and the moon, for within me is the Isle of the Immortals;
Too lazy to attend to worldly affairs, for inside me are my hut and my possessions;
Trang 181
Too lazy to watch the changing of the seasons, for within me are heavenly processions.
Pine trees may decay and rocks may rot; but I shall always remain what I am.
Is it not fitting that I call this the Hall of Idleness?
(Lm Ng ng dch)
2. Bi th ca Chu
Theo Lm Ng ng th m tc bc cng c v p ca n, ng c tranh u lm g vi
quang m thm thot nh Chu trong bi di y:
.
(Ngun: http://vip.book.sina.com.cn/book/cha...185_24672.html)
Bch pht tn thim s bch hnh,
K phin bt tn bch hon sinh;
Bt tri bt bt do tha bch,
N t cng phu d bch tranh.
Tc trng li thm vi trm cng,
My ln nh ht, n li mc.
Chng bng ng nh, cho n trng,
Tranh u lm chi cho thm mt.
(Nguyn Hin L dch)
I've gained white hairs, some hundreds, on my head,
As often as they're plucked, still more grow in their stead.
Why not stop plucking, then, and let the white alone?
Who has the time to fight against the silvery thread?
(Lm Ng ng dch)
3. Bi t khc ca Qun phu nhn
Bi ny cng khng c nhan . Lm Ng ng cho rng Qun phu nhn, v ca ho s[9]
danh ting Triu Mnh Ph i Nguyn, dng th d nc v t st t tnh v chng,
do vy m trong bn dch ra ting Anh, ta thy Lm dng cc t wet, water. Tuy trong nguyn
tc v c trong bn Vit dch ca c Nguyn Hin L, ta khng thy t no c ngha l nc
hay m t, nhng ch c t kh, c t m khng c nc, thi th lm sao m nn thnh
tng c?
Trang 182
(Ngun: http://vip.book.sina.com.cn/book/cha...185_24673.html)
Nh nng ng nng,
Thc st tnh a,
Tnh a x nhit nh ho.
B nht khi n,
Nim nht c nh,
T nht c ng.
Tng gia lng c,
Nht t ph,
Ti nim nht c nh,
Ti t nht c ng.
Ng n trung hu nh,
Nh n trung hu ng;
D nh sinh ng nht c khm,
T ng nht c quch.
Anh ca em, em ca anh,
Gia chng ta tnh cc m ,
Cho nn nhiu khi nng nh la.
Ly mt nm t st,
Nn thnh hnh anh,
p thanh hnh em.
Ri p ph c hai hnh chng ta, nho chung li,
Li nn thnh hnh anh,
Li p thnh hnh em.
Trong cht t ca em c anh,
Trong cht t ca anh c em,
Anh vi em, sng th p chung mn,
M cht th lim chung quch.
(Nguyn Hin L dch)
Twixt you and me
Trang 183
There's too much emotion.

That's the reason why
There's such a commotion!
Take a lump of clay,
Wet it, pat it,
And make an image of me,
And an image of you.
Then smash them, crash them,
And add a little water.
Break them and re-make them,
Into an image of you,
And an image of me.
Then in my clay, there's a litde of you.
And in your clay, there's a litde of me.
And nothing ever shall us sever;
Living, we'll sleep in the same quilt,
And dead, we'll be buried together.
(Lm Ng ng dch)
*
**
4. Bi Phng thuyn ca Ph
Mt trong nhng pht vui ca Kim Thnh Thn l: Ngi trong chic thuyn nh, gp gi tt,
kh ni khng c bum ging cho n h. Bng thy mt chic thuyn ln tin vn vt
nh gi. Th ling ci mc qua, hi vng nu c. Khng ng m mc trng, ri ly dy i
ct vo ui thuyn ln, v ngm hai cu ca Ph: Mu xanh lm ta nh tic ni, mu
bo ta rng c cam qut (Thanh tch phong loan, hng tri qut du) ri vui v ph ln ci.
Chng cng khoi ?
Hai cu th , Lm Ng ng dch nh sau: The green makes me feel tender toward the
peaks, and the red tells me there are oranges, cn bn ti tm thy trn mng c hi khc
mt cht: Thanh tch phong loan kh, hong tri qut du lai.
Trang 184

(Ngun: http://blog.sina.com.cn/u/1393639071)
Phng thuyn
Tng khch Thng Kh huyn,
Sn hn v bt khai.
Trc su k m hot,
C tc phng thuyn hi.
Thanh tch phong loan qu,
Hong tri qut du lai[10].
Giang lu i t ti,
Ta n hng du tai.
Thuyn i nhanh vt
Tin a khch, huyn Thng Kh
Ni non tuy lnh, chng h c ma
Nga i d trt, phi nga
Nn dng thuyn nh, a khch v
Xanh, qua vng ni, tic gh,
Vng, l vng qut, sp v ti ni
i trn sng, tht thnh thi
Bit bao hng th, ngi ni lng thuyn
(Anh Nguyn dch. Ngun: Vnthuquan)
Th thuyn
a khch n huyn Thng Kh
Ni non lnh lo bn b ma u
ng trn, ci nga ang ru
Th con thuyn ng ng hu v thi
Xanh xanh, bn ni dn tri
Mu vng, bit qut n hi tru cy
Sng tri, t ti th ny
Trn thuyn, cm hng ong y t th
(Mt ngi bn ca Lilypham dch)
-----------------[1] Tc kinh o gio.

Trang 185
[2] Tc kinh Pht.

[3] Ngha l ht th,
[4] Ngha l ngoi cnh mng lc say c c cnh thin nhin.
[5] Ngha l ngoi s u tr trong cuc c cn c s chin u trong i.
[6] ni: trong lng cnh p nh tranh (ho ) ri, khng cn coi cnh thin nhin na.
[7] Nguyn vn: Thn l cnh tin. Lm dch l: trong lng c m rc trn tri (Within
me there are heavenly processions).
[8] Ngha l: dng dng, khng quan tm ti.
[9] Bn ting Hn chp l: (ho s). C ngi bo Triu Mnh Ph l Th php gia.
(Goldfish).
[10] Bn Sinh hot ch ngh thut ng trn website Sina
(http://vip.book.sina.com.cn/book/cha...185_24658.html) cng chp ging vi cu 5 v cu 6
trong bi th trn; cn bn dch trong nguyn tc ting Anh li l: The green makes me feel
tender toward the peaks, and the red tells me there are oranges (trang 135). Khng bit c
Nguyn Hin L dng bn no m dch l: Mu xanh lm ta tic nh ngn ni, mu bo
ta rng c cam qut (Thanh tch phong loan, Hong tri qut du) (Xem tit 3, chng VI),
(Goldfish).
Trang 186

Lam Ngu Duong Song Dep NXB Van Hoa Thong Tin 2000 Nguyen Hien Le 186 Trang 2101

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lam Ngu Duong Song Dep NXB Van Hoa Thong Tin 2000 Nguyen Hien Le 186 Trang 2101

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LM NG NG

MT QUAN NIM V SNG P

1. NGH THUT NM NGH GING ............................................................................................ 95

CHNG XIV ....................................................................................................................................... 161

s dy thm t nht l trm ri trang, gi sch s kh m ph thng c. Cho nn chng ti ch lp

ti cn c nhng nhn vt di y: b Hong, mt bn thn ca gia nh ti, c nhiu kin hay

i vi cc v cnh c tnh cch thn thit, v nh v hnh, nh nh hng ca cha m ti con ci

3.-Ngh thut c sch

CHNG 1 NHN THC

2- MT CNG THC BN KHOA HC

thit cho s duy tr i sng. V ngi khn l ngi ch gi li vi ba vn nh hng lc th trong

CHNG 2 QUAN NIM V NHN LOI

bt t thnh ra vn ph. Do m ta thy nhng ng lo trnh trng dt chu ni i mua ko

2.-KHNG THOT LI C CI TRN

nht l v khoa sinh ha hc ( sinh vt v ha hc) th iu khng cn nghi ng g na. Khn

3.- TINH THN V NHC TH

4.-MT QUAN NIM CA KHOA SINH VT HC

Nu ta tm hiu k c nng ca thn th v trnh t ca tinh thn, th chng ta s c mt nhn quan

CHNG 3: DI SN NG VT TNH CA CHNG TA

tc v khng c mi d tic, n trn khi Thin cung m tr v Thin ph, k chuyn ph hi bn

2. LOI NGI KHNG HON TON

3- AI CNG PHI CHT

vi h. Mi m tang u mang mt tm phn vit bn ch ny: Nhn loi bnh ng. Do , ta

kho lo, nhng ti th thc rng khng tn thng th on mt cht no. Tt c ch l vn

5 - C NHNG BP THT CNG TRNG

truyn ngi Trung Hoa vit v cha m ng b, c rt chn, khng b ch g c m li rt sai

CHNG IV: CN NHN TNH

2. DO TNH T M KHNG V LI MI C VN MINH.

thng nghin cu vi trng hn l tm hiu bnh nhn; cc nh thin vn rn ghi nhng vn

------------[1] C l tc gi mun ni loi hi li (Goldfish).

5. TINH THN PHNG KHONG V C LP

Mun xt mt vn ha th c xt hng n ng v n b m n to thnh. Chnh v ngh nh vy m

2. TNH, TR, DNG: MNH T

Nhit tnh hay tnh cm l vn bm sinh; chng ta mi sinh ra c ngi a cm, c

Thy l bc duy nht tuyt c lng ham danh i. V v ho thng mm ci.

-----------[1] Ngha l h tm kim ht hi ri.

[2] Sch Trang T, thin Sn Mc. (Goldfish)

3. NGO I, TA NH NGU N V N DT: LO T

---- l hp vi ch cng cc ca o tri.

bn ngu phi s, sa ci thn lm r k xu xa. ng rc r nh gi cao mt tri mt trng m i,

ngi ta knh yu. Nh ho s M Ph, c ln bn l phc ti ly mt phin , gi phin l ng

4. TRIT HC TRUNG DUNG: T T

----i v sao chng v i?

----Sui tun rc rch bn ghnh chy ra.

[4] C sch chp l Th s.

m ch c th nh mt thin vn cho t quc thn yu ca chng ta thi. Thng lun

2. HNH PHC CA TA THUC V CM GIC

nhin mn cc em m ni, cn ta y, l ting ni ca kin thc thnh thc. Bn ma khng

v cng phiu nhin nh mt hi th, mt sc thi rt d tiu tan? Ti khng bit c, ti

3. BA MI BA LC VUI CA KIM THNH THN

bit nn ung na hay ngng. Mt ng t ng bn, hiu {, em li mt gi trn mi chic pho

4. NGI TA HIU LM CH NGHA DUY VT

i vi nhng thng kh v ti ca sinh vt, ch ngha khng khi no lnh m; m i vi

5. NHNG TH VUI TINH THN L G?

m o m rt ch k. Tm li s bin gii rng ch c mnh mi l chnh ng, s tin tng rng ch c

1. TRONG CC LOI NG VT CH DUY C CON NGI L LM VIC

2. THUYT NHN TN CA TRUNG HOA

4. CI TRN L THIN NG DUY NHT

ca phng Ty th tht l ph phim, v ch. Trit gia Ty phng ch lo nghin cu v l lun tm

[2] Nn nh tc gi vit cun ny vo nm 1937.

mc sng bt ho; nu v mt ch ngha c nhn th ch ngha lm ln; nu v c mt t

2. CH NGHA C THN: SN PHM L LNG CA VN MINH

Ph n nh c cm gic v sinh vt tnh su sc hn n ng nn bit r iu y. Thiu n