Alban mdniyyti

Azrbaycann mxtlif blglrin tkil edilmi arxeoloji ekspedisiyalar zaman alban

mdniyytinin incliklrini znd ks etdirn klli miqdarda maddi-mdniyyt nmunlri
akarlanmdr.[228][229][230] Hmin yalar mxtlif hm qiyamtli, hm d adi materiallardan
hazrlanmaqla znmxsus xsusiyytlr malikdir. Tkil edilmi arxeoloji ekspedisiyalar
arasnda Mingevir, amax, Qbl v Qax ekspedisiyalar z mhsuldarl il diqqti clb
etmidir.[231][232]

Alban btlri

Adam rayonu Boyhmdli kndind akar edilmi alban da heykli[233]

Alban da heykllrin xsusi mvzu rivsind arxeoloji tdqiqin 1982-ci ildn balanlm v
mvzuyla laqdar bir sra srlr nr edilmidir.[234][235][236][237]Azrbaycan arxeoloqlar trfindn
Qarabada dadan yonulmu 19 insan heykli qeyd alnmdr.[238] Bu abidlr Mollalar, fibyli,
Suma, Gllc (Adam rayonu), atrl (Brd rayonu), Canyataq (Adr rayonu), Seysulan
(Trtr rayonu) kndlri yaxnlnda akar edilmidir.
Bu heykltralq abidlri qdim zamanlarda Qaraban dalq v dznlik hisslrinin vahid etnomdni mkana daxil olduqlarn tsdiq edir. Mtxssislr qeyd edirlr ki, "Alban tarixi" srind
Artsak btlri dedikd Qaraba da heykllrinin bir qrupu nzrd tutulmudur. Bu tarixi
mnbdn mlum olur ki, 487-ci ildn etibarn btprstliy qar mbariz apararaq xristianln
mvqeyini mhkmlndirn Albaniya hkmdar III Mmin Vaaqan "z hakimiyyti altnda olan
Artsak vilaytind yaramaz btlr qurban ksib sitayi etmkdn l kmyi mr etmidir"[239].
Alban btlri Avrasiyann "da babalar" rti ad altnda cmlnmi da heykllr dairsin daxildir.
[240]
Albaniya dvlti v alban mdniyytinin mvcud olduu dvrd bu tip abidlr
Monqolustandan Rumniyaya kimi ox geni bir razid qdim skit, sarmat, sak v habel Trk
xaqanl qbillri arasnda yaylm, ikonoqrafiya v yonulma slubundak bzi frqlrl mumi
bir ideya sasnda yaradlmdr. rqi Avropa llrindki qpaq da heykllri nsildn-nsil
trln bu ideyann XIII srdk Avrasiya mkannda etno-mdni varisliyi ks etdirdiyini gstrir.
Bzi rus arxeoloqlar htta Qaraba heykllrinin bir sra lamtlr gr qdim trk da
heykllrin, habel Mrkzi Asiyann erkn dmir dvrn aid heykltralq abidlrin
oxadn qeyd etmilr.[241][242]

Xankndi hr Tarix muzeyinin hytind saxlanan Seysulan knsindn gtirilmi iki alban bt
Qaraba heykllri hrkl saa malik kii tsvirlridir. Hl e. . XXIII srd indiki Cnubi
Azrbaycan razisind mskunlam qbillrdn olan lullubeylrd kiilrin uzun hrk saxlamas
onlarn da zrindki tsvirlrindn mlumdur. Tarixi Manna razisind, Arcaq-qala abidsind
akar edilmi da heykllr d (e. . I minilliyin vvli) uzun sal kii fiqurlardr. Erkn alban
dvrn aid uzun sal kii heykllri amax rayonunun raql kndi yaxnlnda taplmdr.[243]
Qdim yunan mllifi Lukiann (II sr) mlumatna gr, uzun sa saxlamaq skit kiilri n
xarakterik idi.[244] "Alban tarixi" srind xzrlr v digr trk qbillri onlarn kiilrin d xas
olan lamt gr "hrkllr xalq" adlandrlmlar[245]. Btn bu mlumatlar Qarabadan v
Azrbaycann digr yerlrindn taplm uzun sal kii heykllrinin Avrasiya llrind yaam
"krilr" yaxn olan Albaniya v habel Mannann yerli qbillrin mnsub olduunu gstrir.
Bu oxar abidlr Manna, Albaniya qbillrinin uzaq kemid Avrasiya "krilri" il eyni
kkdn intiar taparaq sonralar mstqil tarixi-mdni inkiaf yolu kediklrini gman etmy sas
vern amillrdndir.
Bu gn Qaraba razisi ermnilr trfindn ial edildiyindn alban da heykllrinin taleyi
qaranlq olaraq qalmaqdadr. . Hl 1973-c ild Qarabada qeyd alnm 10 heykl mlum idi[246]
Bu heykllrdn 7 ddi Canyataq kndi yaxnlnda taplmdr. Canyataq heykllrindn biri
vaxt il Bakya gtirilmi v hal-hazrda Qz qalas yannda, aq sma altnda saxlanlr. Sonrak
aradrmalar nticsind Adam rayonu razisindn is skkiz dd alban da btlri akarlanmdr.

Alban xa dalar

Xudavng monastr kompleksind olan Xan tipli qoa alban xa da

sas mqal: Alban xa dalar
Azrbaycan Respublikas v Ermnistan Respublikasnn mxtlif blglrind toplu v tk halda
yaylm xatir dalar v stellalar olan alban xa dalarnn memarlq-kompozisiya, konstruktiv v
dekorativ-plastik hlli onlarn mna v simvolik zmllyndn ayrlmazdr. Qafqaz Albaniyasnn
erkn v yetkin orta sr xatir plastikasnda xristianlqdan vvlki myyn dnya gr v
simvolik tsvvrlr ks olunmudur.[256] Alban xa dalarnn obrazlar bir ox srlr rzind,
vvlc dini simvolika stellalarnn obrazlarnda zvi kild arpazlam iki, sonra dinin tsiri
altnda tkl etmidi. Xa dalarnn btn zmlly, orijinall v ermni xakarlarndan
sasl frqi d bundan irli glir. Alban qbir, xatir v srhd stellalarnn, xa dalarnn
yaranmasnda, gstrildiyi kimi, zrind dnyann quruluu haqqnda tsvvrlr v btprstlik
simvolikasnn tsvirlri qalm xristianlqdan vvlki stellalar myyn rol oynamdr. vvllr
gn, mhsuldarlq, hyat aac simvolu olan xa onlarn yeni xristian dinin aid olduunu tsdiq
edir.[257]
Alban xa dalar plastikliyi, fikir drinliyi v srlr rzind formalam xalq etiqad v nnlri
sasnda yaranm memarlq, insnt v dini simvolikann zvi sintezi nticsind meydana xan
memarlq-bdii msllrin hllindki csartliliyi il heyrt dourur.
Aradrmalar gstrir ki, xalarn yaranmasnda hl xristianlqdan ox-ox qabaq qdim trk
tayfalarnn byk rolu olmudur. O zamank insanlarn gn obrazn yerd, torpaq zrind
yaradaraq, aac, da zrind yksy qaldraraq yenidn gylr qovudurmaq istyi xalarn
indiki formasnn meydana glmsin sbb olmudur.
Mhz bu sbbdndir ki, alban xalar znn daha ox klassik nnlrin uyunladrlrd. Bel
ki, alban xalar xristianlaqdrki elementlr v dini ayinlrl birbaa baldr.

Xa obraz, alban xa dalarnda sanki mxtlif bir-birin aidiyyat olmayan dekorativ trtibatlar
qovudurur. Alban xa dnyada yegan xadr ki, xristianlaqdrki inamlarn v kainat
drketmnin lamtlrini znd cmldirn iarlr malikdir. Bu xalarn btn kompozisiyalar
gyl yerin laqsi, gn, iq, nur v mhsuldarlq simvolu kimi ks olunmudur.

Qaraba razisindn akarlanm v ermnilr trfindn ourlanaraq Emidzin aparlm Xavari

Artsak xa da
Mtxssislr Cnubi Qafqaz razisin splnmi alban xa dalarn sasn drd qrupda
cmldirirlr ki, onlar da Xan, Artsak, Cua v Yenivng xa dalardr.

Cua xa dalarndan nmun

Culfa Alban mzarlnda yerln Cua tipli alban xa dalarndan biri

Xan xa dalar Xan alban knyazl dvrndn yadigar qalm xa dalar sasn Klbcr
rayonu razisind tdqiq edilmidir. Bu tdqiqat ilk df memarlq elmlri doktoru D. A. Axundov
v flsf elmlri namizdi M. D. Axundov aparmdr. Xan xa dalarnn n maraql nmunsi
Xudavng monastr kompleksind yana olan iki xa dadr.
Artsak xa dalar tarixi Artsak vilayti razisind yerln xa dalardr. Onlardan n mhuru v
elmi dbiyyatda byk maraa sbb olan xavari Artsak xadadr. Xavari killi Artsak
xada (1633-c il) olduqca maraql v orijinaldr, o Qafqaz Albaniyasnn hr yerind qbul
olunmu kanonlar rivsind hll olunmudur[258] (haqqnda danlan xada hl SSR dvrnd
Emidzin aparlm v bu gn d dnyaya ermni tfkkrnn bdii nmunsi kimi tqdim
edilmkddir). Onun formas da xa killi olmasna baxmayaraq, stelann obraznda sas bdii v
simvolik dominant xan ortasndak dairdn ibart byk xona tkil edir. Orta dair skkiz
brabr hissy blnm hndsi hrm klind hll olunmudur.
Cua xa dalar sasn Gney Azrbaycanla srhdd, Araz ay sahilinddir. Maraql v
zmll hll malik Cua xadalarnn ksriyytind eyni bir tsvir olunur: qar-qarya durmu
iki qanadl jdahann bdni buynuz zirehl rtlmdr, onlarn adtn aq azlar yana
evrilmidir. ki jdaha arasnda qanadl hal, yaxud da halybnzr sa olan kii ba tsvir
olunmudur. konaqrafik lamtlrin gr o, sann bana oxayr. D.A.Axundov qeyd edir ki, bu
mrkkb tsvird bir ne din v etiqadn (zrdtlk, mitraizm, xristianlq, islam) birlmsindn
yaranan simvolik qrup alban sntkarlar trfindn tsvir edilmidir. Tsvirlr xristian qbir
dalarnda xadalarda yerldirilib bir xa v ya xalar bunu tsdiq edir. Bu tsvird san
vvlki dinlrin qal olan jdahalar mhafiz edirlr. Dilrini qcamadan azlarn bir qdr
am jdaha balarnn sann bana trf evrildiyi tsvirlr buna sbutdur. Bu xristian-btprst
kompozisiyalar bir xalq irisind mxtlif dinlrin mvcud olmas nticsind yaranmdr. Cnubi
Qafqazda yegan bel xalq Qafqaz albanlar idi. Bununla bel ermnilr Azrbaycan xalqna mxsus
olan v onun bdii tfkkr dnyasn ks etdirn Cua xa dalarnn guya onlara mxsus olmasn
v Azrbaycan sgrlri trfindn dadlmasn byan edirlr.
Yenivng xa dalar sasn Qrbi Azrbaycan (indiki Ermnistan Respublikas) razisindki
Yenivng alban monastrnn razisind v Azrbaycan Respublikasnn qrb rayonlarndan
akarlanmdr. Yenivng xadalar da kompozisiya hll baxmndan Cua xadalarna oxayr. Bu
dalarn ksrind birinci planda tanr fiquru yerlir.

Yenivng (ermnilr hazrda bu mbdi Noravng ad il dnyaya qdim ermni mbdi kimi
tqdim edirlr) xadalarnn sas sciyyvi v frqlndirici chti xan tpsind v sasnda kii
(gman ki sa) siftinin tsviridir. Bu tsvirlrin ba zrind ay, ox gman ki, mitraist haalar
yerlir. Xristian simvolikas baxmndan n son v kamil Yenivng xa dalar XIII sr aiddir.
ksrinin zrind alban yazlar olan bu xadalar raziy ermnilrin krlmsindn sonra ya
tamamil mhv edilmi, ya da alban yazlar sndrlaraq dalarn tarixi hmiyyti ldrlmdr.
Bu xa dalarndan grnr ki, erkn orta srlrd Qafqaz Albaniyasnda scd ediln xristian tanrs
v Mitra vahid dini-bdii obrazda birln eyni bir tanrnn trmlridir. Qeyd edilmlidir ki,
haqqnda bhs etdiyimiz bu alban stelalarnn mhm bdii snt nmunsi v tarixi hmiyyti
olanlar hl SSR dvrnd xsusi canfanlqla Ermnistana danmd.

Alban memarl
sas mqal: Alban memarl
Alban memarlnn nmunlri Azrbaycan Respublikas, Ermnistan Respublikas v Dastan
razilrind akarlanm v tdqiq edilmidir.[259][260][261] Alban memarlq nmunlrinin dvrmz
atan n maraql nmunlri mdafi tipli qala v istehkamlar v dini xarakterli tikililr olan kils
v monastrlardr. Trk tayfalarnn alban dvltinin idar olunmasnda, onun mdniyytinin v
memarlnn inkiafnda danlmaz rolu olmudur. Ona gr d bir ox tarixilr alban
memarlndan danarkn "Alban-trk memarl" ifadsini ildirlr ki, bu da o dvrl tam
qanunauyunluq tkil edir. Albaniya razisind yaayan bu tayfalarn bir qismi xristianl qbul
edrk xristianlam, bir hisssi is sonradan slam qbul etmidi. Alban mdni irsin mxsus
mdafi tikililrindn z mhtmliyi il bu gn d seiln Drbnd qalas, Cavanir qalas,
raqqala v baqalarn gstrmk mmkndr.[262]
Azrbaycanda Qafqaz Albaniyas dvr abidlrinin ksriyyti z ilkin formasn qoruyaraq
dvrmz atmdr. Bu abidlr irisind Klbcr rayonunda Xudavng mbd kompleksi (XIII
sr), Lan rayonu Kosalar kndindki Aolan mbdi (IX sr), Xocavnd rayonu Sos kndindki
Amaras monastr (IV sr), ki (II sr) v Adr (IV sr) rayonlarndak Mqdds Yelisey
mbdlri, Adr rayonu Vng kndind Qandzasar mbdi (XIV sr), Qax rayonunda Lkit
mbdi (V sr), Qum mbdi (VI sr), Yeddi kils mbdi (IV sr), Krmx mbdi (XII sr),Qrbi
Azrbaycan (Hazrda Ermnistan respublikasnn yerldiyi razi) razisind Haqapat mbdi,
Qoavng mbdi, Atala mbdi, Tatev mbdi, Uzunlar mbdi, Yenivng mbdi, Snain mbdi
alban mbd memarlnn dvrmz qdr atm n gzl nmunlridir.[263]
Alban memarlq snti znmxsus mrkkb koloriti, texnikas, tkrarolunmaz gzlliyi v
slubu il hmi maraq dourmu v seilmidir. Hmi diqqt kn yenilik z mzmununa gr
maraq dourduundan digr Qafqaz xalqlar da qdim alban mdniyytindn faydalanaraq zlrinin
memarlq v mdniyytlini inkiaf etdirmilr.
Albaniyada rq xristianlna mxsus memarln btn nvlri inkiaf etmidi. Alban
xristianlnn ilk dvr n xarakterik olan kils tikililri idi. Bu kilslr uzunsov ibadt zal olan
birnefli mbdlrdn ibart olmudur. Bu nv mbdlrin st ikiqatl sad dala rtlrd.
Albaniyada xristianln memarl slubunda dairvi mbdlr deyiln xsusi memarlq da
yaylmd v bu slub yalnz albanlara aiddir. Bunun da z sbbi var. Bel ki, Albaniyada dairvi
mbdlrin tikilmsi erkn xristianlq dvrn aiddir v tdqiqatlarn fikrinc bu mbdlr gn
ibadt edn albanlar trfindn, yni hl xristianln tam mnimsnilmdiyi v sma cismlrin

ibadtl qardrld dvrlrd tikilib. Bu cht erkn xristianlq dvr alban xalarnda da zn
gstrir. Albaniyada xristian memarlnn n ktlvi formas is sovmlrdir. Sovmlr karvan
yollar knarnda kiik ibadtgah rolunu oynasalar da, onlar slind memorial tikililrdir. Albanlarda
hm mehrabl, hm d mehrabsz sovmlr rast glinir. Sovmlrin divar bir qayda olaraq zrif
naxlara malik nian dalar il bzdilirdi. Alban dvrnn n mrkkb tikililri is bazillikalar
v monastrlar hesab olunur. Bir ox tdqiqatlar hesab edirlr ki, bu slub Cnubi Qafqazda yalnz
albanlara mxsusdur. nki alban dvr memarlq abidlrinin divarlar zrindki elementlr
yalnz bu dvr abidlrinin znmxsus xsusiyytlri kimi dyrlndirilir.

Alban memarl nmunlri: (soldan saa) 1. Xudavng monastr kompleksi, 2. Qum bazilikas, 3. Aolan
monastr, 4. Drbnd qalas, 5. Qbl qalas, 6. Tatev monastr

gmr

Alban memarl

Kilslr

Monastrlar

Anahid kilssi Avey kilssi Bayan mbdi 2 Brd

bazilikas Bideyiz mbdi alda mbdi Calut kilssi
aparl mbdi irvng mbdi Cotaari mbdi
Darvaz kilssi Dmirovlu pir mbdi Dstfur mbdi
srik Crdaxan mbdi Gavurqala kilssi Gnc Alban
mbdi-1 Gnc Alban mbdi-2 Katex kilssi
Kilsda kilssi Krmx kilssi Qabaqtp mbdi
Qzlvng mbdi Qum bazilikas Lkit kilssi
Mahrasa mbdi Mamrux mbdi Mingevir kils
kompleksi Minknd mbdi Mqdds Yelisey kilssi
Mqdds Yelisey kompleksi (Ouz) Nur Kilssi Ouz
mbdi ki mbdi Tanaat kilssi Tzknd
bazilikas Varazqun mbdi Yuxar Tala mbdi
Zyzid mbdi Keiki mbdi

Qoavng monastr Tatev monastr Yenivng monastr

Aolan monastr Amaras monastr Arlqbin
monastr kompleksi Bayan monastr skipara monastr
Gncsr monastr Hmivng kompleksi Xudavng
monastr kompleksi Quu monastr Mqdds Yelisey

monastr Yeddi kils monastr kompleksi

Qalalar

Drbnd qalas Cavanir qalas Girdiman qalas

Glstan qalas Lv qalas Priqala Caraberd
Niyalqala Qbl qalas Xunan qalas Lanqaya
qalas Bebarmaq sddi Gilgilay sddi raqqala

Arxeloji abidlr Gavurqala Torpaqqala Qalagah Qbl Yaloylutp

Digr

Alban xa dalar Culfa alban mzarl

Xudavng monastr kompleksind olan Xan tipli qoa alban xa da

sas mqal: Alban xa dalar
Azrbaycan Respublikas v Ermnistan Respublikasnn mxtlif blglrind toplu v tk halda
yaylm xatir dalar v stellalar olan alban xa dalarnn memarlq-kompozisiya, konstruktiv v
dekorativ-plastik hlli onlarn mna v simvolik zmllyndn ayrlmazdr. Qafqaz Albaniyasnn
erkn v yetkin orta sr xatir plastikasnda xristianlqdan vvlki myyn dnya gr v
simvolik tsvvrlr ks olunmudur.[256] Alban xa dalarnn obrazlar bir ox srlr rzind,
vvlc dini simvolika stellalarnn obrazlarnda zvi kild arpazlam iki, sonra dinin tsiri
altnda tkl etmidi. Xa dalarnn btn zmlly, orijinall v ermni xakarlarndan
sasl frqi d bundan irli glir. Alban qbir, xatir v srhd stellalarnn, xa dalarnn
yaranmasnda, gstrildiyi kimi, zrind dnyann quruluu haqqnda tsvvrlr v btprstlik
simvolikasnn tsvirlri qalm xristianlqdan vvlki stellalar myyn rol oynamdr. vvllr

gn, mhsuldarlq, hyat aac simvolu olan xa onlarn yeni xristian dinin aid olduunu tsdiq
edir.[257]
Alban xa dalar plastikliyi, fikir drinliyi v srlr rzind formalam xalq etiqad v nnlri
sasnda yaranm memarlq, insnt v dini simvolikann zvi sintezi nticsind meydana xan
memarlq-bdii msllrin hllindki csartliliyi il heyrt dourur.
Aradrmalar gstrir ki, xalarn yaranmasnda hl xristianlqdan ox-ox qabaq qdim trk
tayfalarnn byk rolu olmudur. O zamank insanlarn gn obrazn yerd, torpaq zrind
yaradaraq, aac, da zrind yksy qaldraraq yenidn gylr qovudurmaq istyi xalarn
indiki formasnn meydana glmsin sbb olmudur.
Mhz bu sbbdndir ki, alban xalar znn daha ox klassik nnlrin uyunladrlrd. Bel
ki, alban xalar xristianlaqdrki elementlr v dini ayinlrl birbaa baldr.
Xa obraz, alban xa dalarnda sanki mxtlif bir-birin aidiyyat olmayan dekorativ trtibatlar
qovudurur. Alban xa dnyada yegan xadr ki, xristianlaqdrki inamlarn v kainat
drketmnin lamtlrini znd cmldirn iarlr malikdir. Bu xalarn btn kompozisiyalar
gyl yerin laqsi, gn, iq, nur v mhsuldarlq simvolu kimi ks olunmudur.

Qaraba razisindn akarlanm v ermnilr trfindn ourlanaraq Emidzin aparlm Xavari

Artsak xa da
Mtxssislr Cnubi Qafqaz razisin splnmi alban xa dalarn sasn drd qrupda
cmldirirlr ki, onlar da Xan, Artsak, Cua v Yenivng xa dalardr.

Cua xa dalarndan nmun

Culfa Alban mzarlnda yerln Cua tipli alban xa dalarndan biri

Xan xa dalar Xan alban knyazl dvrndn yadigar qalm xa dalar sasn Klbcr
rayonu razisind tdqiq edilmidir. Bu tdqiqat ilk df memarlq elmlri doktoru D. A. Axundov
v flsf elmlri namizdi M. D. Axundov aparmdr. Xan xa dalarnn n maraql nmunsi
Xudavng monastr kompleksind yana olan iki xa dadr.
Artsak xa dalar tarixi Artsak vilayti razisind yerln xa dalardr. Onlardan n mhuru v
elmi dbiyyatda byk maraa sbb olan xavari Artsak xadadr. Xavari killi Artsak
xada (1633-c il) olduqca maraql v orijinaldr, o Qafqaz Albaniyasnn hr yerind qbul
olunmu kanonlar rivsind hll olunmudur[258] (haqqnda danlan xada hl SSR dvrnd
Emidzin aparlm v bu gn d dnyaya ermni tfkkrnn bdii nmunsi kimi tqdim
edilmkddir). Onun formas da xa killi olmasna baxmayaraq, stelann obraznda sas bdii v
simvolik dominant xan ortasndak dairdn ibart byk xona tkil edir. Orta dair skkiz
brabr hissy blnm hndsi hrm klind hll olunmudur.
Cua xa dalar sasn Gney Azrbaycanla srhdd, Araz ay sahilinddir. Maraql v
zmll hll malik Cua xadalarnn ksriyytind eyni bir tsvir olunur: qar-qarya durmu
iki qanadl jdahann bdni buynuz zirehl rtlmdr, onlarn adtn aq azlar yana

evrilmidir. ki jdaha arasnda qanadl hal, yaxud da halybnzr sa olan kii ba tsvir
olunmudur. konaqrafik lamtlrin gr o, sann bana oxayr. D.A.Axundov qeyd edir ki, bu
mrkkb tsvird bir ne din v etiqadn (zrdtlk, mitraizm, xristianlq, islam) birlmsindn
yaranan simvolik qrup alban sntkarlar trfindn tsvir edilmidir. Tsvirlr xristian qbir
dalarnda xadalarda yerldirilib bir xa v ya xalar bunu tsdiq edir. Bu tsvird san
vvlki dinlrin qal olan jdahalar mhafiz edirlr. Dilrini qcamadan azlarn bir qdr
am jdaha balarnn sann bana trf evrildiyi tsvirlr buna sbutdur. Bu xristian-btprst
kompozisiyalar bir xalq irisind mxtlif dinlrin mvcud olmas nticsind yaranmdr. Cnubi
Qafqazda yegan bel xalq Qafqaz albanlar idi. Bununla bel ermnilr Azrbaycan xalqna mxsus
olan v onun bdii tfkkr dnyasn ks etdirn Cua xa dalarnn guya onlara mxsus olmasn
v Azrbaycan sgrlri trfindn dadlmasn byan edirlr.
Yenivng xa dalar sasn Qrbi Azrbaycan (indiki Ermnistan Respublikas) razisindki
Yenivng alban monastrnn razisind v Azrbaycan Respublikasnn qrb rayonlarndan
akarlanmdr. Yenivng xadalar da kompozisiya hll baxmndan Cua xadalarna oxayr. Bu
dalarn ksrind birinci planda tanr fiquru yerlir.
Yenivng (ermnilr hazrda bu mbdi Noravng ad il dnyaya qdim ermni mbdi kimi
tqdim edirlr) xadalarnn sas sciyyvi v frqlndirici chti xan tpsind v sasnda kii
(gman ki sa) siftinin tsviridir. Bu tsvirlrin ba zrind ay, ox gman ki, mitraist haalar
yerlir. Xristian simvolikas baxmndan n son v kamil Yenivng xa dalar XIII sr aiddir.
ksrinin zrind alban yazlar olan bu xadalar raziy ermnilrin krlmsindn sonra ya
tamamil mhv edilmi, ya da alban yazlar sndrlaraq dalarn tarixi hmiyyti ldrlmdr.
Bu xa dalarndan grnr ki, erkn orta srlrd Qafqaz Albaniyasnda scd ediln xristian tanrs
v Mitra vahid dini-bdii obrazda birln eyni bir tanrnn trmlridir. Qeyd edilmlidir ki,
haqqnda bhs etdiyimiz bu alban stelalarnn mhm bdii snt nmunsi v tarixi hmiyyti
olanlar hl SSR dvrnd xsusi canfanlqla Ermnistana danmd.

Alban memarl
sas mqal: Alban memarl
Alban memarlnn nmunlri Azrbaycan Respublikas, Ermnistan Respublikas v Dastan
razilrind akarlanm v tdqiq edilmidir.[259][260][261] Alban memarlq nmunlrinin dvrmz
atan n maraql nmunlri mdafi tipli qala v istehkamlar v dini xarakterli tikililr olan kils
v monastrlardr. Trk tayfalarnn alban dvltinin idar olunmasnda, onun mdniyytinin v
memarlnn inkiafnda danlmaz rolu olmudur. Ona gr d bir ox tarixilr alban
memarlndan danarkn "Alban-trk memarl" ifadsini ildirlr ki, bu da o dvrl tam
qanunauyunluq tkil edir. Albaniya razisind yaayan bu tayfalarn bir qismi xristianl qbul
edrk xristianlam, bir hisssi is sonradan slam qbul etmidi. Alban mdni irsin mxsus
mdafi tikililrindn z mhtmliyi il bu gn d seiln Drbnd qalas, Cavanir qalas,
raqqala v baqalarn gstrmk mmkndr.[262]
Azrbaycanda Qafqaz Albaniyas dvr abidlrinin ksriyyti z ilkin formasn qoruyaraq
dvrmz atmdr. Bu abidlr irisind Klbcr rayonunda Xudavng mbd kompleksi (XIII
sr), Lan rayonu Kosalar kndindki Aolan mbdi (IX sr), Xocavnd rayonu Sos kndindki
Amaras monastr (IV sr), ki (II sr) v Adr (IV sr) rayonlarndak Mqdds Yelisey
mbdlri, Adr rayonu Vng kndind Qandzasar mbdi (XIV sr), Qax rayonunda Lkit

mbdi (V sr), Qum mbdi (VI sr), Yeddi kils mbdi (IV sr), Krmx mbdi (XII sr),Qrbi
Azrbaycan (Hazrda Ermnistan respublikasnn yerldiyi razi) razisind Haqapat mbdi,
Qoavng mbdi, Atala mbdi, Tatev mbdi, Uzunlar mbdi, Yenivng mbdi, Snain mbdi
alban mbd memarlnn dvrmz qdr atm n gzl nmunlridir.[263]
Alban memarlq snti znmxsus mrkkb koloriti, texnikas, tkrarolunmaz gzlliyi v
slubu il hmi maraq dourmu v seilmidir. Hmi diqqt kn yenilik z mzmununa gr
maraq dourduundan digr Qafqaz xalqlar da qdim alban mdniyytindn faydalanaraq zlrinin
memarlq v mdniyytlini inkiaf etdirmilr.
Albaniyada rq xristianlna mxsus memarln btn nvlri inkiaf etmidi. Alban
xristianlnn ilk dvr n xarakterik olan kils tikililri idi. Bu kilslr uzunsov ibadt zal olan
birnefli mbdlrdn ibart olmudur. Bu nv mbdlrin st ikiqatl sad dala rtlrd.
Albaniyada xristianln memarl slubunda dairvi mbdlr deyiln xsusi memarlq da
yaylmd v bu slub yalnz albanlara aiddir. Bunun da z sbbi var. Bel ki, Albaniyada dairvi
mbdlrin tikilmsi erkn xristianlq dvrn aiddir v tdqiqatlarn fikrinc bu mbdlr gn
ibadt edn albanlar trfindn, yni hl xristianln tam mnimsnilmdiyi v sma cismlrin
ibadtl qardrld dvrlrd tikilib. Bu cht erkn xristianlq dvr alban xalarnda da zn
gstrir. Albaniyada xristian memarlnn n ktlvi formas is sovmlrdir. Sovmlr karvan
yollar knarnda kiik ibadtgah rolunu oynasalar da, onlar slind memorial tikililrdir. Albanlarda
hm mehrabl, hm d mehrabsz sovmlr rast glinir. Sovmlrin divar bir qayda olaraq zrif
naxlara malik nian dalar il bzdilirdi. Alban dvrnn n mrkkb tikililri is bazillikalar
v monastrlar hesab olunur. Bir ox tdqiqatlar hesab edirlr ki, bu slub Cnubi Qafqazda yalnz
albanlara mxsusdur. nki alban dvr memarlq abidlrinin divarlar zrindki elementlr
yalnz bu dvr abidlrinin znmxsus xsusiyytlri kimi dyrlndirilir.

Alban memarl nmunlri: (soldan saa) 1. Xudavng monastr kompleksi, 2. Qum bazilikas, 3. Aolan
monastr, 4. Drbnd qalas, 5. Qbl qalas, 6. Tatev monastr

gmr

Alban memarl

Kilslr

Anahid kilssi Avey kilssi Bayan mbdi 2 Brd

bazilikas Bideyiz mbdi alda mbdi Calut kilssi
aparl mbdi irvng mbdi Cotaari mbdi
Darvaz kilssi Dmirovlu pir mbdi Dstfur mbdi
srik Crdaxan mbdi Gavurqala kilssi Gnc Alban
mbdi-1 Gnc Alban mbdi-2 Katex kilssi
Kilsda kilssi Krmx kilssi Qabaqtp mbdi
Qzlvng mbdi Qum bazilikas Lkit kilssi
Mahrasa mbdi Mamrux mbdi Mingevir kils
kompleksi Minknd mbdi Mqdds Yelisey kilssi
Mqdds Yelisey kompleksi (Ouz) Nur Kilssi Ouz
mbdi ki mbdi Tanaat kilssi Tzknd
bazilikas Varazqun mbdi Yuxar Tala mbdi
Zyzid mbdi Keiki mbdi

Monastrlar

Qoavng monastr Tatev monastr Yenivng monastr

Aolan monastr Amaras monastr Arlqbin
monastr kompleksi Bayan monastr skipara monastr
Gncsr monastr Hmivng kompleksi Xudavng
monastr kompleksi Quu monastr Mqdds Yelisey
monastr Yeddi kils monastr kompleksi

Qalalar

Drbnd qalas Cavanir qalas Girdiman qalas

Glstan qalas Lv qalas Priqala Caraberd
Niyalqala Qbl qalas Xunan qalas Lanqaya
qalas Bebarmaq sddi Gilgilay sddi raqqala

Arxeloji abidlr Gavurqala Torpaqqala Qalagah Qbl Yaloylutp

Digr

Alban xa dalar Culfa alban mzarl