1

K. Marks

MK HAQQI, QYMT V MNFT1

LK QEYDLR
Vtndalar!
caz verin, sl msly kemzdn vvl, bir ne ilk qeyd edim.
Hazrda kontinentd sl ttil yoluxmas hkm srr v mk haqqnn
artrlmas tlbi mumi bir hal olmudur. Bu msl bizim konqresimizd
mzakir edilckdir2. Sizin, Beynlxalq Birlik banda duranlarn bu mhm
msld mhkm fikri olmaldr. Buna gr d mn, htta sizin sbrinizi ciddi
imtahana kmli olsam da, bu mslni sasl surtd nzrdn keirmyi
zm borc bilirm.
kinci ilk qeydi vtnda Ueston haqqnda etmliym. O, fhl sinfinin
mnafeyin uyun hrkt etdiyini znn edrk, zn d mlum olduu kimi,
fhl sinfi irisind sla bynilmyn baxlar yalnz sizin qarnzda rh etmk
deyil, htta camaat qarsnda da mdafi etmidir. Gstriln bel bir mnvi
mrdliy hr birimiz drin hrmtl yanamalyq. Mn midvaram ki, mruzmin
ox kskin olduuna baxmayaraq, mruz qurtardqdan sonra vtnda Ueston
grckdir ki, znnimc, onun tezislrinin sasn tkil edn dzgn fikr mn
rikm, hrnd bu tezislri mn indiki klind nzri chtdn yanl, mli
chtdn is thlkli hesab edirm.
ndi bilavasit bizi maraqlandran msly keirm.

1. STEHSAL V MK HAQQI
slind, vtnda Uestonun dlillri iki ilk rt saslanr:
1) milli mhsul ktlsi n is dyimz bir eydir, sabit miqdardr v ya,
riyaziyyatnn deycyi kimi, sabit kmiyytdir.
2) real mk haqqnn mbli, yni satn alna bilck mtlrin miqdar il
lln mk haqqnn mbli dyimz mbldir, sabit kmiyytdir.
Lakin onun birinci iddias aqca yanldr. Siz bilirsiniz ki, mhsulun dyri v
ktlsi ildn-il artr, milli myin mhsuldar qvvsi ykslir, getdikc artan bu
mhsulun tdavl n lazm gln pulun miqdar is daim dyiilir. Btn bir il
n v bir-biri il mqayis ediln mxtlif illr n doru olan ey, ilin ayrca
gtrln hr bir gn n d dorudur. Milli mhsulun ktlsi, v ya kmiyyti,
daim dyiilir. Bu kmiyyt sabit deyil, dyin kmiyytdir v, htta halinin
sayca dyiilmsini bir yana qoysaq bel, bu kmiyyt, kapital ymnda v
myin mhsuldar qvvsind daim ba vern dyiikliklr gr dyiiln
kmiyyt olmaldr. Tamamil dorudur ki, gnlrin birind mk haqqnn mumi
sviyysi ykslmi olsayd, bu yksliin sonrak nticlri nec olursa-olsun,
zlynd bu yksli mhsul ktlsind dyiikliy bilavasit sbb olmazd. Bu
yksli ilk zamanlar mvcud vziyytdn irli glrdi. Lakin mk haqq
ykslmzdn vvl milli mhsul sabit kmiyyt deyil, dyin kmiyyt idis,
mk haqq ykslndn sonra da sabit kmiyyt deyil, dyin kmiyyt olaraq
qalacaqdr.
Lakin frz edk ki, milli mhsul ktlsi dyin kmiyyt deyil, sabit
kmiyytdir. Dostumuz Uestonun mntiqi bir ntic hesab etdiyi ey, htta bu
halda da quru bir iddiadan baqa bir ey olmazd. gr biz myyn bir dd,
msln, 8 ddi verilmis, bu ddin mtlq hdlri onun hisslrinin z nisbi
hdlrini dyimsin mane olmur. gr mnft 6-ya, mk haqq is 2-y
brabrdirs, mk haqq artb 6, mnft is azalb 2 ola bilr, lakin mumi
yekun yen d 8- brabr qalar. Demli, mhsul ktlsinin sabit qalmas fakt
sla mk haqq mblinin d sabit qaldn gstr bilmz. Bs bu halda
dostumuz Ueston mk haqq mblinin dyiilmyib olduu kimi qaldn nec
sbut edir? O bunu sbut deyil, ancaq iddia edir.
Onun bu iddias il htta razlasaq da, onda bu iddia hr iki istiqamt n
doru olmaldr, halbuki vtnda Ueston bunu yalnz bir istiqamtd tsir

gstrmy vadar edir. mk haqq mbli sabit kmiyytdirs, onu n

yksltmk olar, n d aa salmaq. Demli, fhllr mk haqqnn mvqqti
yksldilmsin almaqla yersiz hrkt edirlrs, onda kapitalistlr d mk
haqqn mvqqti aa salmaa almaqla eyni drcd yersiz hrkt edirlr.
Dostumuz Ueston inkar etmir ki, fhllr myyn raitd kapitalistlri mk
haqqn yksltmy vadar ed bilrlr: lakin Ueston mk haqq mblini z
tbitin gr sabit bir kmiyyt kimi tsvvr etdiyin gr, onun fikrinc, bunun
ardnca ks-tsir ba vermlidir. Digr trfdn, Ueston bunu da bilir ki,
kapitalistlr mk haqqn zoraklqla aa sala bilrlr v hqiqtd daim onu
aa salmaa alrlar. mk haqqnn sabitliyi prinsipin gr, hmin halda da
vvlki halda olduu drcd ks-tsir ba vermlidir. Demli, fhllr mk
haqqnn aa salnmas chdlrin v ya mk haqqnn feln aa salnm
olmasna qar ks-tsir gstrmkl dzgn hrkt edirlr. Demli, onlar mk
haqqnn yksldilmsin aldqlar halda da dzgn hrkt edirlr, nki mk
haqqnn aa salnmasna gstriln hr bir ks-tsir onun yksldilmsin
ynldiln tsir demkdir. Bellikl, vtnda Uestonun znn irli srdy
prinsip, yni mk haqqnn sabitliyi prinsipin sasn, fhllr myyn raitd
birlib mk haqqnn yksldilmsi urunda mbariz etmlidirlr.
gr vtnda Ueston bu nticni rdd edirs, bu nticnin sasn tkil edn
ilk rtdn d l kmlidir. Bu halda o, mk haqq mblinin sabit kmiyyt
olmasndan danmayb demlidir ki, hrnd mk haqqnn mbli yksl
bilmz v ykslmmlidir, lakin kapital mk haqqn aa salmaq istyn kimi
aa d bilr v dmlidir. gr kapitalist, siz t vzin kartof, buda
vzin yulaf yedirtmk fikrin ds, siz onun bu iradsini siyasi iqtisadn qanunu
kimi qbul edib tabe olmalsnz. gr bir lkd mk haqqnn sviyysi baqa
bir lkdkindn ykskdirs, msln, Birlmi tatlarda ngiltrdkindn
ykskdirs, siz mk haqqnn sviyylri arasndak bu frqin sbbini amerikan
kapitalistinin arzusu il ingilis kapitalistinin arzusu arasndak frql izah
etmlisiniz, aydndr ki, bel bir sul ninki iqtisadi hadislrin, habel btn
baqa hadislrin d yrnilmsini son drc sadldirrdi.
Lakin biz htta bu halda da sorua bilrik: n sbb amerikan kapitalistinin
arzular ingilis kapitalistinin arzularndan frqlidir? Bu suala cavab vermk n
is, biz arzular almindn knara xmal olardq. Kei dey bilr ki, guya allahn
Fransada istdiyi ey baqa, ngiltrd istdiyi ey baqadr. gr mn bu
arzularn n n iki cr olduunu izah etmsini keidn tlb etsm, o he d

utanmayb dey bilr ki, allahn Fransada bir arzusu, ngiltrd is baqa bir
arzusu vardr. Lakin aydndr ki, dostumuz Ueston hr cr urlu fikir yeridilmsini
tamamil inkar edn bu cr dlillr l atmaz.
lbtt, kapitalist mmkn qdr ox gtrmk arzusundadr. Lakin bizim
vzifmiz onun arzular haqqnda fikir yeritmk deyil, onun qvvsini, bu qvvnin
hdlrini v bu hdlrin xarakterini tdqiq etmkdir.

2. STEHSAL, MK HAQQI, MNFT

Vtnda Uestonun biz oxuduu mruzdki fikirlr bir qoz qabna
yerlrdi.
Onun yeritdiyi btn mhakimlr bundan ibart idi: gr fhl sinfi
kapitalistlr sinfini pulla 4 illinq vzin 5 illinq mk haqq vermy mcbur
edrs, kapitalist mt klind fhllr 5 illinqlik dyr vzin 4 illinqlik
dyr qaytaracaqdr. Bu halda fhl sinfi mk haqq yksldilmzdn vvl 4
illinq ald ey indi 5 illinq vermy mcbur olard. Bu ny gr bel
olmaldr? Ny gr kapitalist cmi 4 illinqlik dyri 5 illinq verir? Ona gr ki,
mk haqqnn mbli sabit olaraq myyn edilmidir. Bs ny gr mk
haqqnn mbli 4 illinq dyrind olan mt il myyn edilmidir? Ny
gr 3 v ya 2 illinq dyrind olan mt il, yaxud baqa bir mbll myyn
edilmmidir? gr mk haqq mblinin hdlri n kapitalistin iradsindn, n
d fhlnin iradsindn asl olmayan bir iqtisadi qanunla myyn edilmidirs,
onda vtnda Ueston vvlc bu qanunu rh v sbut etmli idi. Sonra, o, sbut
etmli idi ki, hr bir myyn zamanda feln verilmi olan mk haqqnn mbli
hmi zruri mk haqqnn mblin tamamil uyun glir v bundan he bir
zaman knara xmr. Digr trfdn, gr mk haqq mblinin mvcud hdlri
bir tk kapitalistin iradsindn v ya onun tamahkarl hddindn asldrsa, onda
bu ixtiyari hdlrdir, bunda zruri he bir ey yoxdur, bu hdlr kapitalistin
iradsi il dyiil bilr v buna gr onun iradsi leyhin d dyiil bilr.
Vtnda Ueston z nzriyysini bel bir misalla rh etmidir: gr bir
kasada myyn miqdar adam n myyn qdr orba vardrsa, qaqlarn
bydlmsindn orbann miqdar arta bilmz. caznizl dey bilrdim ki, bu
misal mn olduqca bayaa grnr. Bu, mn Meneni Aqrippann etdiyi
a

cinasdr: spoon qaq, sadlvh, spoony sfeh, baya demkdir. Red.

mqayisni bir qdr xatrlatd. Roma plebeylri Roma patrisilrin qar qiyam
qaldrdqlar zaman patrisi Aqrippa onlara demidi ki, dvlt vcudunun zvlri
olan plebeylr z qidalarn bu vcudun mdsi olan patrisilrdn alrlar. Lakin
Aqrippa sbut ed bilmmidi ki, bir adamn mdsini doldurmaqla baqa bir
adamn zvlrini qidalandrmaq olar. Vtnda Ueston da unutmudur ki,
fhllrin z qabaqlarndak kasadan yediklri orba milli myin btn
mhsulundan ibartdir v kasadan ox yemk gtrmlrin mane olan ey,
kasann kiikliyi v iindki yemyin azl deyil, yalnz qaqlarnn ox xrda
olmasdr.
Kapitalist n kimi bir hiyl vasitsil 4 illinqlik dyri 5 illinq ver bilir?
Satd mtnin qiymtini yksltmkl. Lakin mt qiymtlrinin yksldilmsi
v ya, daha mumi kild desk, mt qiymtlrinin dyidirilmsi, mt
qiymtlrinin z, ancaq kapitalistin iradsindnmi asldr? Yoxsa, ksin, bu
iradnin hyata keirilmsi n myyn rait lazmdr? gr bel bir rait
tlb olunmursa, onda bazar qiymtlrinin qalxb enmsi, bu qiymtlrin aras
ksilmdn dyiilmsi hlledilmz bir tapmaca olur.
gr biz bel frz ediriks ki, myin mhsuldar qvvsind, n ttbiq ediln
kapital v myin miqdarnda, n d mhsullarn dyrin qiymt vermk n
istifad ediln pulun dyrind he bir dyiiklik ml glmmi v yalnz mk
haqqnn sviyysi dyiilmidir, onda mk haqqnn ykslmsi mtlrin
qiymtlrin nec tsir gstr bilr? Bu yksliin mt qiymtlrin tsir
gstrmsin sbb yalnz odur ki, bu mtlr olan tlbl onlarn tklifi
arasndak hqiqi nisbt tsir gstrir.
Tamamil dorudur ki, btvlkd gtrln fhl sinfi z glirini n zruri
eylr srf edir v etmy mcburdur. Buna gr d mk haqq sviyysinin
mumi ykslii adtn, n zruri eylr olan tlbin artmasna v, demli,
onlarn bazar qiymtlrinin qalxmasna sbb olur. Bu eylri istehsal edn
kapitalistlr, verdiklri mk haqqnn ykslmsinin vzini, z mtlrinin
bazar qiymtlrini yksltmkl xarrlar. Bs n zruri eylr istehsal etmyn
baqa kapitalistlrin ii nec olur? Gman etmyin ki, bu cr kapitalistlr azdr.
gr nzr alsanz ki, milli mhsulun d iki hisssini halinin bed bir hisssi
istehlak edir, nmayndlr palatasnn bir zv bu yaxnda htta iddia edirdi
ki, milli mhsulun d iki hisssini halinin ancaq yeddid bir hisssi istehlak edir,
onda bilrsiniz ki, milli mhsulun n qdr byk bir hisssi zint eylri
klind istehsal edilmli v ya bu eylr mbadil olunmal v n zruri eylrin

n qdr byk bir hisssi nkrlr, atlara, piiklr v i. a. xrclnib israf

edilmlidir. Tcrbdn bildiyimiz kimi, n zruri eylrin qiymtlri qalxdqda bu
israflq hmi xeyli mhdud olur.
Demli, n zruri eylr istehsal etmyn kapitalistlrin vziyyti nec
olacaqdr? Onlar mk haqqnn mumi ykslii nticsind mnft normasnn
aa dmsinin vzini z mtlrinin qiymtini yksltmkl xara
bilmycklr, nki bu mtlr olan tlb artmayacaqdr. Onlarn gliri
azalacaq v hm d onlar bu azalan glirdn, bahalaan eyni qdr n zruri
eylr n daha ox pul vermli olacaqlar. Bundan lav. Onlarn gliri
azalacana gr, zint eylrin xrclrini azaltmal olacaqlar, bellikl, qarlql
surtd bir-birinin mtlrin olan tlblri d azalacaqdr. Bu tlbin azalmas
nticsind onlarn mtlrinin qiymti aa dckdir. Demli, snayenin bu
sahlrind mnft normas, tkc mk haqq sviyysinin mumi yksliinin
tsiri nticsind deyil, hminin mk haqqnn mumi ykslii, n zruri eylr
qiymtinin qalxmas v zint eylri qiymtinin dmsi kimi hadislrin birg
tsiri nticsind d aa dckdir.
Mxtlif snaye sahlrindki kapitallarn mnft normalar arasnda bu
frqin n kimi nticlri olacaqdr? lbtt, bu nticlr d mxtlif istehsal
dairlrinin orta mnft normalarnda hr hans bir sbb zndn frq ml
gldikd ba vern nticlrin eyni olacaqdr. Kapital v mk az lverili
sahlrdn daha lverili sahlr keir, hm d kapital v myin bir sahdn
baqa bir sahy bel kemsi prosesi, bir snaye sahlrind tklif, artm olan
tlb drcsin atanadk, digr sahlrd is azalm olan tlb drcsin
dndk davam edir. Bu dyiiklik ba verdikdn sonra mxtlif snaye
sahlrind mnft normas yen d tarazlaacaqdr. Btn bu tbddlat
vvlc ancaq mxtlif mtlr olan tlbl bunlarn tklifi arasndak nisbtin
dyimsi nticsind ml gldiyin gr, hmin sbb aradan qalxdqdan
sonra onun tsiri d yox olur v qiymtlr z vvlki sviyysi v mvazintin
qaydr. mk haqqnn ykslmsi nticsind mnft normasnn aa dmsi
ayr-ayr snaye sahlrini hat etmkl mhdudlamayb, mumi kil alr.
Etdiyimiz ehtimala sasn, n myin mhsuldar qvvsind, n d mumi
mhsul ktlsind dyiiklik ml glmir, lakin bu mhsul ktlsinin formas
dyiilir. Mhsulun ox hisssi n zruri eylr klind, az hisssi is zint eylri
klind olur v ya, baqa cr desk, mhsulun az hisssi xaricdn gtiriln zint
eylrin mbadil edilir v mvafiq surtd z ilk klind istehlak edilir v ya,

yen baqa cr desk, vtn mhsulunun ox hisssi zint eylrin deyil,

xaricdn gtiriln n zruri eylr mbadil edilr. Buna gr d, bazar
qiymtlrinin mvqqti olaraq pozulmasndan sonra mk haqq sviyysinin
mumi ykslii mnft normasnn yalnz mumiyytl aa dmsin sbb
olur, lakin mt qiymtlrinin az-ox uzun mddt dyiilmsin sbb olmur.
gr mn deslr ki, yuxardak dlillrimd mn btn mk haqq artmnn
n zruri eylr srf olunduu ehtimaln nzrd tuturam, buna bel cavab
verrm: mnim bu ehtimalm vtnda Uestonun baxlarna n ox lverilidir.
gr mk haqqnn artm fhllrin vvllr istehlak etmdiyi eylr srf
olunsayd, onlarn alclq qvvsinin hqiqtn artdn sbut etmy ehtiyac
qalmazd. Lakin onlarn bu alclq qvvsinin artmas, yalnz mk haqq
yksldilmsinin nticsi olduuna gr, kapitalistlrin alclq qvvsinin
azalmasna tamamil uyun glmlidir. Buna gr d mtlr olan tlbin
mumi hcmi artmazd, bu tlbin trkib hisslri dyiilmi olard. Bir trfin
tlbinin artmasn, digr trfin tlbinin azalmas tarazladrard. Bellikl,
tlbin mumi mcmusu dyiilmdiyin gr, mtlrin bazar qiymtlrind d
he bir dyiiklik ml gl bilmz.
Bellikl, aadak iki nticdn biridir: ya mk haqqnn artm btn
istehlak eylrin brabr drcd srf olunur v bu halda fhl sinfinin artan
tlbin uyun olaraq kapitalistlr sinfinin tlbi azalmaldr, ya da mk
haqqnn artm yalnz bzi eylr srf olunur ki, bunlarn da bazar qiymtlri
mvqqti olaraq artacaqdr, v bu halda bellikl bzi snaye sahlrind
mnft normasnn ykslmsi, baqa snaye sahlrind is mnft
normasnn mvafiq drcd azalmas kapital v myin blgsnd dyiiklik
ml glmsin sbb olacaqdr ki, bu da bzi snaye sahlrind tklif artan
tlb drcsin atana qdr, baqa sahlrind is azalm olan tlb
drcsin dn qdr davam edckdir. Birinci frziyyd mt
qiymtlrind he bir dyiiklik olmayacaqdr; ikinci frziyyd is, bazar
qiymtlri bir qdr qalxb endikdn sonra, mtlrin mbadil dyri z vvlki
sviyysin dckdir. Hr iki frziyyd mk haqq sviyysinin mumi
ykslii, ntic etibaril mnft normasnn mumiyytl aa dmsindn
baqa he bir ey sbb olmaz.
Vtnda Ueston sizin tsvvrnz tsir gstrmk mqsdi il siz tklif
edirdi ki, mumiyytl ingilis knd tsrrfat fhllrinin mk haqq 9 illinqdn
18 illinq artaca halda ba ver bilck tinliklr zrind dnsiniz. O

deyirdi: bir dnn ki, n zruri eylr olan tlb n qdr ox artar v bunun
nticsind qiymtlr n qdr dhtli bir drcd qalxar! Siz hamnz bilirsiniz
ki, Amerika knd tsrrfat fhlsinin orta mk haqq ingilis knd tsrrfat
fhlsinin orta mk haqqndan iki qatdan da ox artqdr, halbuki Birlmi
tatlarda knd tsrrfat mhsullarnn qiymti Birlmi krallqdakndan
aadr. Birlmi tatlarda mkl kapital arasndak mumi nisbtlr
ngiltrdki nisbtlrin eynidir, halbuki Birlmi tatlarda illik mhsul ktlsi
ngiltrdkindn xeyli azdr. Bs n n bizim dostumuz bu qdr hay-ky
qaldrr? Hqiqtn qarmzda duran msldn boyun qarmaq n. mk
haqqnn birdn-bir 9 illinqdn 18 illinq ykslmsi mk haqqnn hcminin
birdn-bir 100% ykslmsi demk olard. Lakin biz he d ngiltrd mumi
mk haqq sviyysinin birdn-bir 100% yksl bilib-bilmycyi mslsini
mzakir etmirik. mk haqqnn hmin ykslmsi kmiyyti il bizim
mumiyytl he bir iimiz yoxdur, zira onun ykslmsi hr bir konkret halda
mvcud raitdn asl olmal v bu rait uyun glmlidir. Biz ancaq o mslni
tdqiq etmliyik ki, mk haqq sviyysinin mumi ykslii, htta bir faizdn
artq olmad halda hmin yksliin n kimi nticlri olacaqdr.
Bellikl, mn mk haqqnn 100% ykslmsi haqqnda dostumuz Uestonun
uydurduu fsanni bir trf ataraq, sizin diqqtinizi Byk Britaniyada 1849-cu
ill 1859-cu il arasndak dvrd mk haqqnn hqiqtd n qdr yksldiyin
clb edcym.
1848-ci ild keirilmi on saatlq qanun v ya, daha dorusu, 10,5 saatlq i
gn haqqnda qanun3 sizin hamnza mlumdur. Bu, hammzn ahid olduumuz
n byk iqtisadi dyiikliklrdn biridir. Bu qanun ayr-ayr yerli mdnlrd
deyil, sas snaye sahlrind mk haqqnn birdn-bir v mcburi surtd
yksldilmsi demk idi; ngiltr d mhz hmin sahlr arxalanaraq btn
dnya bazarnda hkm srmkddir. Bu, mk haqqnn sla lverili olmayan bir
raitd yksldildiyi demk idi. Burjuaziya mnafeyinin rsmi ifadilri olan
doktor Yur, professor Senior v btn baqa iqtisadlar sbut edirdilr v mn
demliym, dostumuz Uestondan daha sasl dlillrl sbut edirdilr ki, bu bill
ingilis snayesi n dfn havas olacaqdr. Onlar sbut edirdilr ki, mk haqqnn
bu ykslii adi bir yksli deyil, ttbiq ediln mk miqdarnn azalmasndan irli
gln v bu azalmaya saslanan bir ykslidir. Onlar iddia edirdilr ki,
kapitalistlrin lindn almaq istdiklri 12-ci saat mhz kapitalistin mnft
gtrdy yegan saatdr. Onlar qorxudub deyirdilr ki, ym azalacaq, qiymtlr

qalxacaq, bazarlar ldn xacaq, istehsal azalacaq, bunun nticsind d mk

haqq yenidn aa dck, tam iflas ba verckdir. Onlar htta deyirdilr ki,
Maksimilian Robespyerin maksimum haqqnda qanunlar4 bu qanuna nisbtn bo
bir eydir; hm d onlar myyn mnada haql idilr. Bs id nec oldu?
gnnn qsalmasna baxmayaraq, fabrik fhllrinin pulla aldqlar mk haqq
yksldi; fabriklrd ilyn fhllrin say xeyli oxald; fabrik mmulatnn
qiymti aras ksilmdn aa dd; fabrik fhllri myinin mhsuldar qvvsi
heyrt edilck drcd inkiaf etdi; fabrik mtlrinin sat bazarlar misli
grnmmi drcd v getdikc daha ox genilndi. 1861-ci ild Manesterd
Elmin inkiafna yardm cmiyyti yncanda mn zm c. Nyumendn eitdim
ki, o hm znn, hm d doktor Yurun, hm Seniorun, hm d iqtisad elminin
btn baqa rsmi nmayndlrinin shv etdiklrini etiraf edirdi, halbuki xalqn
instinkti doru xm oldu. Mn professor Frensis Nyumeni deyil, c. U. Nyumeni5
nzrd tuturam ki, bu da 1793-c ildn 1856-c ildk olan qiymtlr tarixini
izlyn c. Tomas Tukun Qiymtlrin tarixi adl gzl srinin mtrk mllifi
v nairi olub iqtisad elmind grkmli yer tutur. gr mk haqq mblinin
sabitliyi, mhsul ktlsinin sabitliyi, myin mhsuldar qvvsi sviyysinin
sabitliyi v kapitalistlrin iradsi sabitliyi haqqnda dostumuz Uestonun
zhltkn fikirlri v onun irli srdy btn baqa sabitlik v qtiliklr doru
olsayd, onda professor Seniorun irlicdn syldiyi qara fikirlri d doru olard
v hl 1815-ci ild, i gnn mumi hdd qoyulmasn fhl sinfinin azadl
yolunda ilk hazrlq addm adlandrm6 v mumi qidnin ksin olaraq v he
bir eydn kinmyrk, znn Nyu-Lanarkdak iplik yirn fabrikind i gn
n hqiqtn bel bir hdd qoymu olan Robert Ouen is haqsz olard.
On saatlq i gn qanunu hyata keirildiyi v bunun nticsind mk haqq
yksldiyi zaman Byk Britaniyada knd tsrrfat fhllrinin mk haqq da
mumiyytl ykslmkd idi ki, bunun sbblrindn burada bhs etmyin yeri
deyildir.
Mnim bilavasit mqsdim aid olmasa da, burada bzi qeydlr edcym ki,
mnim fikrimi yanl baa dmysiniz.
gr birisi hftd 2 illinq mk haqq alrdsa v sonra onun mk haqq
artb 4 illinq atmdrsa, demli, mk haqqnn sviyysi 100% ykslmidir.
gr mk haqqnn bu yksliin mk haqq sviyysinin ykslmsi nqteyinzrindn yanasaq, bu ox byk yksli kimi grn bilr, halbuki mk
haqqnn hqiqi kmiyyti, yni hftd 4 illinq yen d dilni pay qdr azdr

10

v ancaq ac-yalavac dolanmaa ata bilr. Buna gr d mk haqq sviyysinin

ykslmsi haqqndak gurultulu faizlr qoy sizi aldatmasn. Biz hmi
sorumalyq ki, mk haqqnn kmiyyti vvl nec idi?
Sonra, asanlqla baa dmk olar ki, gr 10 fhldn hr biri hftd 2
illinq, 5 fhldn hr biri 5 illinq v daha 5 fhldn hr biri 11 illinq alrsa, bu
20 nfr birlikd hftd 100 illinq v ya 5 funt sterlinq alr. Sonra onlarn
hftlik mk haqqnn mumi mbli, msln, 20% artarsa, bu mbl 5 funt
sterlinqdn artb 6 funt sterlinq olar. Orta hesabla gtrsk, demk olar ki, mk
haqqnn mumi sviyysi 20% artmdr, halbuki 10 fhlnin mk haqq feln
olduu kimi qalb dyiilmmi, 5 nfrdn ibart bir qrup fhlnin hr birinin
mk haqq 5 illinqdn artb 6 illinq olmu, v o biri qrupdan olan 5 fhlnin
mk haqq mbli 55 illinqdn artb 70 illinq olmudur. Fhllrin yarsnn
vziyyti sla yaxlamam, hisssinin vziyyti ox czi drcd yaxlam
v yalnz qalan hisssinin vziyyti hqiqtn yaxlamdr. Lakin orta
kmiyytlr gtrlrs, bu 20 fhlnin mk haqqnn mumi mbli 20%
ykslmidir v burada hmin fhllri ildn btn kapitaldan v onlarn
istehsal etdiyi mtlrin qiymtlrindn bhs edildiyin gr, buradak vziyyt
eynil ona bnzr ki, mk haqqnn orta hesabla ykslmsi eyni drcd btn
fhllr aid olsun. Yuxarda gtirdiyimiz misalda qeyd edildiyi kimi, ngiltr v
otlandiyann mxtlif qraflqlarnda knd tsrrfat fhllrinin mk haqq
sviyysi ox mxtlif olduuna gr mk haqqnn ykslmsi onlarn
vziyytin he d brabr drcd tsir gstrmmidi.
Nhayt, bu mk haqqnn yksldiyi dvrd, bir sra amillr, msln:
Rusiya il mharib zndn yeni vergilr7, klli miqdar knd tsrrfat fhllri
mnzillrinin dadlmas8 v sair, ks istiqamtd tsir gstrirdi.
Bu qdr ilk qeydlrdn sonra mn bel bir fikir irli srrm ki, 1849-cu ildn
1859-cu ildk olan dvrd Byk Britaniyada knd tsrrfat fhllrinin mk
haqqnn orta sviyysi tqribn 40% ykslmidir. Bunu sbut etmk n mn
geni v mfssl material ver bilrdim, lakin qarya qoyduum mqsd n
kifayt edr ki, sizin diqqtinizi, mrhum c. Con . Mortonun 1859-cu ild London
incsnt v pe cmiyytind9 kinilikd ttbiq ediln qvvlr mvzusunda
oxuduu mkmml v tnqidi referata clb edim. C-b Morton otlandiyann 12
v ngiltrnin 35 qraflnda yaayan tqribn 100 fermerdn toplad
hesablardan v baqa hqiqi sndlrdn rqmlr gtirir.

11

Dostumuz Uestonun baxlarna gr, xsusil fabrik fhllrinin mk

haqqnn eyni zamanda ykslmsini nzr alsaq, 18491859-cu illrd knd
tsrrfat mhsullarnn qiymti olduqca qalxmal idi. Bs hqiqtd n oldu?
Rusiya il mhariby v 18541856-c illrd bir ne df qtlq olduuna
baxmayaraq, ngiltrnin sas knd tsrrfat mhsulu olan budann orta
qiymti 1838-1848-ci illrd kvarteri tqribn 3 funt sterlinq olduu halda, 1849
1859-cu illrd kvarteri tqribn 2 funt sterlinq 10 illinq dmd. Bu o
demkdir ki, budann qiymti 16%-dn d artq dm v eyni zamanda knd
tsrrfat fhllrinin orta mk haqq 40% ykslmidi. Yen bu dvrn axrn
vvli il, yni 1859-cu ili 1849-cu ill mqayis etsk, grrik ki, hmin dvrd
rsmn qeyd ediln pauperlrin say 934 419 nfrdn 860 470 nfr dm,
yni 73 949 nfr azalmd. Mn bu fikr rikm ki, onlarn say ox az skilmi
v sonrak illrd he skilmmidir, lakin hr halda bu skilmdir.
Dey bilrlr ki, taxl qanunlar10 lv edildiyin gr, xaricdn gtiriln taxl
18331848-ci illr nisbtn 1849-cu ildn 1859-cu ildk olan dvrd iki
dfdn d ox artmd. Lakin bundan n xr? Vtnda Uestonun nqteyinzrinc gzlmk lazm idi ki, xarici bazarlarda tlbin birdn-bir bu qdr ox
v aras ksilmdn artmas knd tsrrfat mhsullarnn qiymtini olduqca ox
yksldckdir, nki tlb istr lk xaricind, istrs lk daxilind artsn, artan
tlbin tsiri hr iki halda birdir. Bs hqiqtd nec oldu? Bir ne qtlq illri
nzr alnmazsa, btn bu dvrd Fransada taxl qiymtlrinin flaktli drcd
aa dmsindn daim ikayt edilirdi, amerikallar dflrl z mhsullarnn
artn yandrb tlf etmy mcbur olmudular. Rusiya is c. Urkartn
dediklrin inanlarsa, Birlmi tatlarda vtnda mharibsini qzdrrd11,
nki yankilrin rqabti Avropa bazarlarna rus knd tsrrfat mhsullar ixrac
edilmsin mane olurdu.
Vtnda Uestonun gtirdiyi dlillr, abstrakt kild gtrlrs, bundan
ibart olur: tlb hmi mvcud mhsul ktlsi sasnda artr. Buna gr d
tlbin artmas lazm olan mtlrin tklifini he bir zaman artra bilmz, ancaq
onlarn pul qiymtini yuksld bilr. Lakin n sthi mahid d gstrir ki, tlbin
artmas mtlrin bazar qiymtini bzi hallarda sla dyidirmir, bzi hallarda is
bazar qiymtlrini yalnz mvqqti olaraq yksldir v bunun ardnca tklif d
artr. Tklifin bu artmas, qiymtlrin yenidn vvlki sviyysin enmsin, bzi
hallarda is bu sviyydn d aa dmsin sbb olur. Tlb istr mk
haqqnn artmas nticsind v ya baqa bir sbb zndn artsn, bu hal

12

problemin rtlrini sla dyidirmir. Vtnda Uestonun nqteyi-nzrinc, bu

mumi hadisni izah etmk d, mstsna hallarda, mk haqq ykslnd ba
vern hadisni izah etmk qdr tin olard. Buna gr d nzrdn keirdiyimiz
msld onun dlillri qtiyyn he bir eyi sbut etmir. Hmin dlillr ancaq
onu gstrir ki, vtnda Ueston tlbin artmas nticsind he d bazar
qiymtlrinin qti artmasn deyil, tklifin artmasn gstrn qanunlardan ba
xara bilmir.

3. MK HAQQI V PUL
Mbahislrin ikinci gn dostumuz Ueston z khn iddiasn yeni killr
sald. O dedi: pulla veriln mk haqqnn mumi ykslii zaman hmin mk
haqqn vermk n daha ox nad pul lazm glckdir. gr pulun miqdar
sabitdirs, pulla verilsi daha ox mk haqq bu sabit pul mbli il nec veril
bilr? vvllr tinlik onda idi ki, fhlnin pulla ald mk haqqnn artmasna
baxmayaraq, onun payna dn mtlrin miqdar sabit qalrd; indi is tinlik
ondadr ki, mtlrin miqdar sabit qaldna baxmayaraq, pulla veriln mk
haqq artmdr. Aydndr ki, gr vtnda Uestonun vvlki ehkamn rdd
etsniz, ondan irli gln tinliklr d aradan qalxar.
Bununla bel mn siz gstrmk istyirm ki, bu pul mslsinin, nzrdn
keirdiyimiz mvzuya sla dxli yoxdur.
Sizin lknizd tdiy mexanizmi Avropann hr hans bir lksindkindn ox
mkmmldir. Eyni mbl dyri tdavl buraxmaq, yaxud eyni miqdar v ya
htta daha ox sazilr balamaq n, bank sisteminin geni yaylmas v
tmrkzlmsi saysind xeyli az pul lazm glir. Msln, mk haqq mslsi
bu vziyytddir: ingilis fabrik fhlsi ald mk haqqn hr hft dkanya
verir, dkan hr hft bunu bankir gndrir, bankir bunu hr hft fabrikiy
qaytarr, fabriki d bunu yenidn z fhllrin verir v i. a. Bu mexanizm
saysind fhlnin, deyk ki, 52 funt sterlinq illik mk haqqn hr hft eyni
dvr edn yegan bir soverenla vermk olar. Htta ngiltrd bu mexanizm
otlandiyaya nisbtn az mkmmldir; hm d o hr yerd eyni drcd
mkmml deyildir, buna gr d biz, msln, xalis fabrik dairlrin nisbtn

Soveren 1 funt sterlinq dyrin malik olan ingilis qzl puludur. Red.

13

bzi knd dairlrind daha az miqdar dyrin tdavl n daha ox nad pul
lazm gldiyini grrk.
La-Mann o tayna kesniz grrsiniz ki, kontinentd pulla veriln mk haqq
ngiltrdkindn xeyli aadr, halbuki Almaniya, taliya, sver v Fransada o,
mk haqqn vermk n daha ox miqdar pul tlb olunur. Orada hr bir
soveren bankirin lin o qdr tez kemir v snaye kapitalistin o qdr tez
qaytmr, buna gr d, ngiltrd 52 funt sterlinq miqdarnda illik tdavl n
bir soveren lazm glirs, kontinentd pulla veriln 25 funt sterlinq miqdarndak
illik mk haqqnn verilmsi n, blk d, 3 soveren lazm glir. Bellikl,
kontinent lklrini ngiltr il mqayis edrk, siz drhal grrsiniz ki, pulla
veriln az mk haqq n, pulla veriln ox mk haqqna nisbtn daha artq
nad pul tlb ed bilr ki, bu da slind bizim mvzumuzla sla laqdar
olmayan xalis texniki bir msldir.
Mn mlum olan n dzgn hesablamalara sasn, ngiltr fhl sinfinin illik
gliri 250 milyon funt sterlinq qiymt edil bilr. Bu qdr byk mbl tqribn
3 milyon funt sterlinq vasitsil verilir. Frz edk ki, mk haqq 50% ykslir.
Onda 3 milyon funt sterlinq nad pul vzin, 4,5 milyon funt sterlinq lazm glr.
Fhl z gndlik xrclrinin xeyli hisssi n gm v mis pul srf etdiyin
gr, yni qzla olan nisbi dyri, dyiilmyn kaz pullarn dyri kimi
qanunla ixtiyari myyn ediln xrda pul srf etdiyin gr, pulla veriln mk
haqqnn 50% ykslmsi, n oxu, deyk ki, bir milyon soverenin lav
tdavln tlb edckdir. ndi ngiltr banknn v ya xsusi bankirlrin
zirzmilrind kl va ya sikk halnda yatb qalan bir milyon soveren tdavl
daxil olar. Lakin bu lav bir milyon soveren pulun ksilmsi v ya tdavl zaman
anmas il laqdar olan czi xrclrdn d kinmk olar; tdavl vasitlrinin
azl myyn bir tinlik trtdikd bu xrclrdn, dorudan da, kinirlr.
Hamnz bilirsiniz ki, ngiltrd tdavld olan pul iki byk nv ayrlr.
Bunlardan biri mxtlif banknotlardan ibart olub tacirlr arasndak svdlr
zaman, habel istehlaklarla tacirlr arasndak nisbtn byk tdiylrd
istifad olunur; metal sikkdn ibart digr nv is praknd ticartd ilnir.
Tdavld olan bu iki pul nv mxtlif olsa da, bir-biri il ular. Msln,
nisbtn iri tdiylrd bel, 5 funt sterlinqdn az olan kiik mbllri dmk
n qzl puldan geni miqyasda istifad olunur. gr sabah 4, 3 v ya 2 funt
sterlinqlik banknot buraxlsa, bu tdavl sahlrind olan qzl pul drhal buradan
xarlr v pulla veriln mk haqqnn ykslmsi zndn hmin pula ehtiyac

14

olan yer axb gedrdi. Bellikl, pulla veriln mk haqqnn 50% ykslmsi
nticsind lazm gln lav bir milyonu vermk n birc soveren d lav
etmmk olard. Banknotlarn miqdarn artrmayb, uzun bir mddt rzind
Lankaird edildiyi kimi, vaksellrin tdavln artrmaqla da eyni ntic ld
edil bilr.
gr mk haqq sviyysinin mumi ykslii, msln, knd tsrrfat
fhllrinin mk haqq n vtnda Uestonun frz etdiyi kimi, 100% ykslii,
n zruri eylrin qiymtinin xeyli qalxmasna sbb olursa v, Uestonun
nqteyi-nzrinc, ld edilmsi mmkn olmayan lav pul mbli tlb edirs,
mk haqqnn mumn aa dmsi eyni nticlri, eyni drcd, lakin ks
istiqamtd dourmal idi. ox gzl! Siz hamnz bilirsiniz ki, 18581860- c illr
pambq para snayesinin n ox trqqi tapm illri idi v xsusn 1860-c il bu
chtdn ticart tarixind misli grnmmi bir il idi, bundan lav, o zaman
btn baqa snaye sahlri d n artq drcd trqqi etmidi. 1860-c ild
pambq para snayesindki fhllrin, habel bu snaye il laqdar olan btn
baqa sahlrdki fhllrin mk haqq vvllr he bir zaman olmad qdr n
yksk sviyyd idi. Lakin birdn Amerikada bhran baland v btn bu
fhllrin mk haqq birdn-bir db vvlki mblin tqribn drdd bir
hisssin atd. Bu hadis ksin olsayd, mk haqq 300% ykslmi olard.
mk haqq 5-dn 20-y qalxdqda, biz deyirik ki, mk haqq 300% ykslmidir.
mk haqq 20-dn 5- ddkd is, deyirik ki, mk haqq 75% aa
dmdr. Lakin mk haqqnn birinci halda ykslmsi mbli il ikinci halda
dmsi mbli eyni olard, mhz 15 illinq olard. Demli, bu hadis nticsind
mk haqqnn sviyysi birdn-bir, misli grnmmi drcd dyiilmi v,
tkc bilavasit pambq para snayesind alan fhllr deyil, bu sahdn
dolays il asl olan fhllr d nzr alnsa, knd tsrrfat fhllrinin
sayndan 1,5 df artq fhllri hat etmidi. Lakin budann qiymti
dmdm? Yox, 18581860-c illr arasndak il rzind budann bir
kvarterinin orta illik sviyysi 47 illinq 8 pens idis, 18611863-c illr arasndak
il rzind orta illik sviyysi 55 illinq 10 pens qalxmd. Pula gldikd,
sikkxanada 1860-c ild 3 378 102 funt sterlinq sikk ksilmidis, 1861-ci ild 8
673 232 funt sterlinq sikk ksilmidi. Baqa szl, 1860-c il nisbtn 1861-ci
ild 5 295 130 funt sterlinq artq sikk ksilmidi. Dorudur, 1860-c il nisbtn
1861-ci ild tdavld 1 319 000 funt sterlinq az banknot var idi. Bu mbli
xsaq, trqqi ili olan 1860-c il nisbtn 1861-ci ild tdavld hr halda 3 976
130 v ya 4 milyon funt sterlinq qdr artq pul qalr; hmin dvrd ngiltr

15

banknn qzl ehtiyat, dorudur, eyni proporsiyada olmasa da, buna yaxn
proporsiyada azalmd.
1862-ci ili 1842-ci ill mqayis edk. Tdavld olan mtlrin dyr v
miqdarnn xeyli artmasndan lav, yalnz shmlr, istiqraz vrqlri v sair
n, qiymtli dmir yol kazlar n mntzm surtd veriln kapital 1862-ci
ild ngiltr v Uelsd 320 milyon funt sterlinq atrd ki, bu da 1842-ci ild
fsanvi bir mbl kimi grn bilrdi. Bununla bel, 1862-ci ild v 1842-ci ild
tdavld olan pulun mumi miqdar txminn brabr idi. mumiyytl yalnz
mtlrin mumi dyrinin deyil, habel btn pul svdlrinin xeyli artmasna
baxmayaraq, tdavld olan pulun miqdarn daim tdricn azalmaa meyl etdiyi
mahid olunur. Dostumuz Uestonun nqteyi-nzrindn bu hll edilmz bir
tapmacadr.
O, msly bir qdr drindn yanasayd, grrdi ki, htta mk haqq
tamamil bir knara qoyulub dyiilmz frz edils bel, tdavld olan
mtlrin dyr v ktlsi v balanan pul svdlrinin mbli mumiyytl
hr gn dyiilir; buraxlan banknotlarn miqdar hr gn dyiilir; pul vasitsil
deyil, veksel, ek, jiro-kredit v haqq-hesab palatalar vasitsil dniln
tdiylrin mbli hr gn dyiilir; hqiqi metal pullar lazm gldiyin gr,
tdavld olan sikklrin miqdar il ehtiyatda olan v ya banklarn zirzmilrind
yatan sikk v kllrin miqdar arasndak nisbt hr gn dyiilir; milli
tdavln tlb etdiyi qzln miqdar v beynlxalq tdavl n xaric gndriln
qzln miqdar hr gn dyiilir; o baa drdi ki, pul mblinin guya dyiilmz
olduu haqqnda onun ehkam gndlik hyatmzla bir yer smayan son
drc byk yanllqdr. Vtnda Ueston pul tdavl qanunlarn baa
dmmsini mk haqqnn ykslmsin qar bir dlil kimi irli srmkdns,
pul tdavln daim dyiilmkd olan rait uyunlamaq imkan vern
qanunlar yrnsydi, daha yax olard.

4. TKLF V TLB
Dostumuz Ueston latnca repetitio est mater studiorum, yni tkrar biliyin
anasdr mslsin riayt edir v buna gr d z vvlki ehkamn yeni
kild bir daha tkrarlayb iddia edir ki, mk haqqnn ykslmsi nticsind
pulun azalmas kapitaln azalmasna v sairy sbb olmaldr. Biz onun pul
barsindki fantaziyasndan danb qurtardmza gr, onun uydurduu pul

16

tdavl sarsntlarndan, onun znninc, irli gln xyali nticlri trafl

aradrma tamamil lzumsuz hesab edirm. Daha yax olar ki, mn bilavasit
onun ehkamnn o bunu n qdr mxtlif killrd tkrar edirs d, yen eyni
ehkamlnda qalr, nzri chtdn n sad kild ifadsini verim.
Onun z mvzusunu rh etmy tnqidi surtd yanamad yegan bir
qeyddn aydn olar. O, mk haqqnn ykslmsin qar v ya bu yksliin
nticsi olan yksk mk haqqna qar etiraz edir. Mn is ondan sual edirm:
bs yksk mk haqq ndir, aa mk haqq ndir? N sbb, msln,
hftd 5 illinq aa mk haqqdr, hftd 20 illinq is yksk mk haqq?
gr 5 illinq 20 illinq nisbtn aa mk haqqdrsa, 20 illinq 200 illinq
nisbtn daha aa mk haqqdr. gr birisi termometr haqqnda mhazir
oxuyarkn yksk v aa temperaturdan uzun-uzad danmaa balarsa, he
ks he bir bilik vermi olmaz. O, hr eydn vvl, donma nqtsi il qaynama
nqtsinin nec myyn edildiyini sylmli v bildirmlidir ki, bu sas nqtlr
termometrlri satan v ya hazrlayan adamlarn kefi istdiyi kimi deyil, tbii
qanunlarla myyn edilir. Vtnda Ueston is, mk haqq v mnftdn bhs
edirkn, bu sas nqtlri iqtisadi qanunlardan ninki bir ntic kimi xarda
bilmmi, htta bunlar axtarb tapmaq lazm gldiyini d hiss etmmidir. O, aa
v yksk haqqnda yaylm mean ifadlrini qbul etmkl kifaytlnmidir,
guya bu ifadlrin drst v myyn bir mnas varm, halbuki tamamil
aydndr ki, mk haqqn ancaq onun kmiyytini ln myyn bir miqyasa
nisbtn yksk v ya aa adlandrmaq olar.
O mn dey bilmz ki, n sbb myyn miqdar mk mqabilind
myyn mbl pul verilir. gr o mn cavab verib des ki, bu, tklif v tlb
qanunu il myyn olunur, mn drhal soruaram ki, bs tklif v tlbin z n
kimi bir qanunla tnzim olunur? Hm d bel bir cavab drhal onu xlmaz
vziyytd qoyar. mk tklifi il my olan tlb arasndak nisbt daim
dyiilir, bu dyiilmlrl birlikd is myin bazar qiymtlri d dyiilir. gr
tlb tklifdn artq olursa, mk haqq ykslir; gr tklif tlbdn artq olursa,
mk haqq aa dr, dorudur, bel hallarda tlb v tklifin hqiqi
vziyytini, msln, ttillr vasitsil v ya baqa bir sulla yoxlamaq lazm gl
bilr. Yox gr siz tklif v tlbi mk haqqn tnzim edn qanun hesab
edirsinizs, onda mk haqqnn ykslmsin qar xmaq sizin trfinizdn
uaqlq v faydasz bir i olar, nki sizin sas tutduunuz n yksk qanuna gr,
mk haqqnn vaxtar dmsi kimi, vaxtar ykslmsi d eyni drcd

17

zruri v qanunidir. Yox gr siz tklif v tlbi mk haqqn tnzim edn qanun
hesab etmirsinizs, onda mn yen d z sualm tkrar edib soruaram: n
sbb myyn miqdar mk mqabilind myyn mbl pul verilir?
Lakin msly bir qdr geni nqteyi-nzrdn yanaaq: gr siz, mk
dyrinin v ya hr hans bir baqa mt dyrinin ntic etibaril guya tklif v
tlbl myyn olunduunu gman etsniz, ox byk bir shv etmi olarsnz.
Tklif v tlb yalnz bazar qiymtlrinin mvqqti dyimlrini tnzim edir.
Tklif v tlb mtnin bazar qiymtinin n n z dyrindn yuxar qalxdn
v ya z dyrindn aa ddyn izah ed bilr, lakin he bir halda bunlar
dyrin zn izah ed bilmz. Frz edk ki, tklifl tlb qarlql surtd bir-biri
il tarazlar v ya, iqtisadlarn dediyi kimi, bir-birini qarlql surtd dyir.
Lakin bir-birin ks olan bu qvvlr brabrldikd, qarlql surtd bir-birini
pu edir, bu v ya baqa bir istiqamtd daha tsir gstr bilmir. Tklifl tlb
arasnda mvazint ml gldikd v buna gr d onlar daha tsir gstr
bilmdikd, mtnin bazar qiymti onun hqiqi dyrin, onun normal
qiymtin uyun glir ki, bu bazar qiymtlri d hmin normal qiymt trafnda
qalxb dr. Buna gr d biz bu dyrin tbitini tdqiq edrkn, tklif v
tlbin bazar qiymtlrin mvqqti tsirini sla nzr almamalyq. Bu hal hm
mk haqqna, hm d btn baqa mtlrin qiymtlrin aiddir.

5. MK HAQQI V QYMTLR
Dostumuzun gtirdiyi btn dlillri nzri chtdn n sad kild ifad
etsk, aadak yegan ehkam alnr: mtlrin qiymtlri mk haqq il
myyn v ya tnzim olunur.
Artq rdd edilmi olan bu khn shvi tkzib etmk n mn mli
tcrby isnad ed bilrdim. Mn siz gstr bilrdim ki, z mklri
mqabilind nisbtn yksk haqq alan ingilis fabrik fhllri, mdn fhllri,
gmi qayran fhllri v i. a. trfindn istehsal ediln mhsullar baqa
milltlrin mvafiq mhsullarndan ucuz satlr, halbuki misal n, z myi
mqabilind nisbtn aa haqq alan ingilis knd tsrrfat fhllri trfindn
istehsal ediln mhsullar, demk olar, btn baqa milltlrin eyni mhsulundan
bahadr. Mn eyni bir lknin mxtlif mmulatn v ya mxtlif lklrin
mtlrini mqayis etmkl gstr bilrdim ki, ox zaman hqiqi deyil, bzi
zahiri istisnalardan baqa, btn hallarda orta hesabla yksk haqq alan myin

18

istehsal etdiyi mt ucuz, az haqq alan myin istehsal etdiyi mt is baha

olur. lbtt, bu hal bir-birin tamamil ks olan hmin nticlrin he d, bir
halda mk qiymtinin yksk, baqa bir halda is aa olmasndan irli gldiyini
sbut etmir, lakin hr halda bu sbut edir ki, mtlrin qiymti myin qiymti
il myyn edilmir. Lakin bizim bu empirik sula l atmamza qtiyyn lzum
yoxdur.
Lakin, ola bilr, birisi inkar edib desin ki, vtnda Ueston bel bir ehkam irli
srmmidir: mtlrin qiymtlri mk haqq il myyn v ya tnzim
olunur. Dorudan da, o he bir zaman bel bir ifad irli srmmidir. Htta,
ksin, o deyirdi ki, mnft v renta da mt qiymtlrinin trkib hisslrini
tkil edir, nki yalnz fhllrin mk haqqn deyil, habel kapitalistlrin
mnftini v torpaq sahiblrinin rentasn da mt qiymtlrindn vermk
lazm glir. Bs, onun fikrinc, qiymtlri tkil edn ndir? Hr eydn vvl
mk haqq. Sonra myyn faiz kapitalistin xeyrin, myyn faiz d torpaq
sahibinin xeyrin lav olunur. Frz edk ki, mtnin istehsalnda ttbiq ediln
myin haqq 10-dur. gr mnft normas veriln mk haqqnn 100%-ni tkil
edirs, onda kapitalist 10 lav edck v renta normas da mk haqqnn 100%ni tkil edirs, yen d 10 lav edilck v mtnin btn qiymti 30-a
brabr olacaqdr. Lakin qiymtin bu kild myyn edilmsi yalnz o demkdir
ki, qiymt mk haqq il myyn olunur. gr bu halda mk haqq ykslib 20
olsa idi mtnin qiymti ykslib 60-a atard v i. a. Buna uyun olaraq, siyasi
iqtisad msllrindn yazan v qiymtlrin mk haqq il tnzim olunduu
ehkamn mdafi edn btn khn mlliflr bunu sbut etmk n, mnft
v rentan yalnz mk haqqna lav olunan faiz hesab etmy alrdlar.
Aydndr ki, onlardan he biri lav olunan bu faizlrin hdlrini myyn bir
iqtisadi qanunla izah ed bilmmidir. ksin, onlar, grnr, bel gman
edirdilr ki, mnft nn il, adtl, kapitalistin iradsi il v ya eyni drcd
ixtiyari v anlalmaz baqa bir sulla myyn edilir. Onlar mnftin kapitalistlr
arasndak rqabtl myyn edildiyini iddia etmkl qtiyyn he bir ey demi
olmurlar. Dorudur, bu rqabt mxtlif istehsal sahlrinin mxtlif mnft
normalarn bhsiz tarazladrr, yni bunlar myyn bir orta sviyyy gtirir,
lakin bu sviyynin zn v ya mumi mnft normasn sla myyn ed
bilmz.
mtlrin qiymti mk haqq il myyn olunur dedikd biz nyi nzrd
tuturuq? mk haqq mk qiymti n ancaq bir ad olduuna gr, biz bununla

19

demi oluruq ki, mtlrin qiymti myin qiymti il tnzim olunur. Qiymt
mbadil dyri, pulla ifad ediln mbadil dyri olduuna gr, mn is
dyrdn bhs edrkn, hmi mbadil dyrini nzrd tuturam, bu
mdda ondan ibart olur ki, mtlrin dyri myin dyri il myyn
olunur v ya myin dyri mumi dyr lsdr.
Bs bu halda mk dyrinin z nec myyn olunur? Biz burada xlmaz
vziyytd qalrq. Aydndr ki, mntiqi surtd dnmy almaqla biz xlmaz
vziyyt drik. Bu ehkam mdafi ednlr is mntiq qaysna o qdr d
qalmrlar. Msln, dostumuz Uestonu gtrn. vvlc o biz demidi ki,
mtlrin qiymti mk haqq il myyn olunur v, demli, mk haqq
yksldikd qiymtlr d qalxmaldr. Sonra o biz sbut etmy balad ki,
ksin, mk haqqnn ykslmsi he bir fayda vermz, nki mtlrin qiymti
d qalxacaqdr v slind mk haqq, srf edildiyi mtlrin qiymti il llr.
Demli, biz sz balarkn deyirik ki, mtlrin dyri myin dyri il
myyn olunur, sz qurtarrkn is deyirik: myin dyri mtlrin dyri il
myyn olunur. Bellikl, biz hqiqtn xlmaz daird frlanr v he bir
nticy glib xa bilmirik.
mumiyytl, aydn msldir ki, biz bir mtnin, msln, myin, taxln v
ya hr hans bir baqa mtnin dyrini mumi dyr ls v tnzimisi hesab
ediriks, tinliyi zmzdn ancaq bir az uzaqladrm oluruq, nki bir dyri
baqa bir dyrl myyn edirik ki, bunun zn d myyn etmk lazm glir.
mtlrin qiymti mk haqq il myyn olunur deyn ehkam n
mcrrd kild ifad edilrs, bu o demkdir ki, dyr dyrl myyn
olunur; bu lzumsuz tkrar is bizim dyr haqqnda slind qtiyyn he bir ey
bilmdiyimizi gstrir. Bu mqddm rtlr qbul edilrs, siyasi iqtisadn
mumi qanunlar haqqnda btn mhakimlr dnb bo bir laqqrt olar. Buna
gr d Rikardonun byk xidmti ondan ibart olmudur ki, guya qiymtlr
mk haqq il myyn olunur dey irli srln yanl, dvr kemi, khn
tsvvr 1817-ci ild nr ediln Siyasi iqtisadn saslar srind tamamil
darmadan etmidir; hmin yanl tsvvr Adam Smit v onun fransz slflri
z tdqiqatlarnn hqiqtn elmi hisssind rdd etmidilrs d, srlrinin
nisbtn sthi v baya blmlrind tkrar etmidilr.

20

6. DYR V MK
Vtndalar, indi mn, nzrdn keiriln mslni hqiqtn aydnladrmal
olduum nqty glib atmam. Mn bu ii tamamil qnatbx grcyimi
vd ed bilmrm, nki onda mn btn siyasi iqtisad sahsini hat etmli
olardm. Mn franszlar demikn, ancaq effleurer la question, yni yalnz sas
nqtlrdn bhs ed bilrm.
rli srmli olduumuz birinci msl bundan ibartdir: mtnin dyri
ndir? bu dyr n il myyn olunur?
lk nzrd bel grn bilr ki, mtnin dyri tamamil nisbi bir eydir v
bir mt btn baqa mtlr nisbtd nzrdn keirilmzs, onun dyrini
myyn etmk olmaz. Dorudan da, biz mtnin dyrindn, mbadil
dyrindn bhs edirkn, bu mtnin btn baqa mtlr n kimi kmiyyt
nisbtlrind mbadil edildiyini nzrd tuturuq. Lakin bu halda meydana bel
bir msl xr: bs mtlrin bir-birin mbadil edildiyi proporsiyalar nec
myyn olunur?
Biz tcrbdn bilirik ki, bu proporsiyalar son drc mxtlifdir. Biz myyn
bir mtni, msln, budan gtrsk, grrik ki, bir kvarter buda mxtlif
baqa mtlr, demk olar, sonsuz drc mxtlif proporsiyalarda mbadil
olunur. Lakin btn bu hallarda onun dyri, istr ipkd, istrs qzlda v ya
baqa bir mtd ifad edilsin, hmi eyni olaraq qaldna gr, bu dyr
baqa mtlr mbadil edildiyi mxtlif proporsiyalardan frqli bir ey,
onlardan asl olmayan bir ey olmaldr. Bu dyri, mxtlif mtlr arasndak
mxtlif brabrlik nisbtlrindn frqli bir kild ifad etmk imkan olmaldr.
Sonra: gr mn deyirms ki, bir kvarter buda dmir myyn
proporsiyada mbadil edilir v ya bir kvarter budann dyri myyn miqdar
dmird ifad olunur, bununla demi oluram ki, budann dyri v onun dmir
klind ekvivalenti, n budadan v n d dmirdn ibart olmayan nc bir
ey brabrdir, nki mn bunu sas tuturam ki, bu iki ey eyni bir kmiyyti iki
mxtlif kild ifad edir. Buna gr d hmin mtlrdn hr biri, yni hm
buda, hm d dmir, bir-birindn asl olmayaraq, hr ikisinin mumi ls olan
bu nc ey mncr edilmlidir.
Bu mddan aydnladrmaq n, hndsdn ox sad bir misal
gtircym. Biz kli v bykly mxtlif olan bucaqlarn sahlrini

21

mqayis edirkn v ya bucaqlarn sahlrini dzbucaqlarn v ya baqa

dzcizgili fiqurlarn sahsi il tutudurarkn nec edirik? Biz hr bir bucan
sahsini onun zahiri klindn tamamil frqli olan bir kild ifad edirik. Biz
bilirik ki, bucan sahsi qaydas il ykskliyi hasilinin yarsna brabrdir, buna
gr d biz btn bucaqlar v dzcizgili fiqurlarn mxtlif kmiyytlrini birbiri il mqayis ed bilrik, nki bu fiqurlardan hr biri myyn miqdar
bucaa bln bilr.
mtlrin dyrlri mslsind d bu suldan istifad etmk lazmdr. Biz
bunlarn hamsn bir kild, hamsna aid mumi bir kild ifad ed bilmli v
bunlar bir-birindn ancaq eyni bir mumi lnn bunlarda n kimi proporsiyada
olmana gr frqlndirmliyik.
mtlrin mbadil dyri bu eylrin yalnz ictimai funksiyas olub onlarn
tbii xasslri il sla laqdar olmadna gr, biz hr eydn vvl
sorumalyq: btn mtlrin mumi ictimai substansiyas ndn ibartdir? Bu,
mkdn ibartdir. mtni istehsal etmk n ona myyn miqdar mk srf
etmk v ya myyn miqdar mk qoymaq lazmdr. Hm d mn sadc
mkdn deyil, ictimai mkdn bhs edirm. Bir eyi ancaq bilavasit z
tlbatn dmk n, z istehlak etmk n istehsal edn bir adam mt
deyil, mhsul yaratm olur. O ancaq z n ilyn bir istehsal olduuna gr,
cmiyytl he d laqdar deyildir. Lakin insan mt istehsal etmk n ninki
bu v ya baqa bir ictimai tlbat dyn ey istehsal etmlidir, habel onun
myinin z d cmiyytin srf etdiyi mumi mk yekununun ayrlmaz bir
hisssi olmaldr. Onun myi cmiyyt daxilindki mk blgsn tabe olmaldr.
Baqa mk nvlri olmazsa, bu mk hedir v eyni zamanda bu mk baqa
mk nvlrini tamamlamaq n zruridir.
mtlri dyr kimi gtrdkd biz onlar yalnz tcssm etmi, tsbit
edilmi v ya htta kristallam ictimai mk kimi gtrrk. Bu nqteyinzrdn mtlrin bir-birindn frqi, ancaq daha ox v ya daha az myi
tmsil etmlrindn ibart ola bilr. Msln, krpic nisbtn ipk cib yaylna
daha ox mk srf oluna bilr. Bs myin miqdar n il llr? myin srf
edildiyi vaxtla, yni saatla, gnl v i. a. myi bu l il l bilmk n, btn
mk nvlrini onlarn vhdti olan orta v ya sad my mncr etmk
lazmdr.

22

Bellikl, biz bu nticy glirik: mtnin ona gr dyri vardr ki, o,

kristallam ictimai mkdir. Onun dyr kmiyyti v ya onun nisbi dyri bu
mtd ox v ya az miqdar ictimai substansiya olmasndan asldr, yni
mtnin istehsalna lazm olan myin nisbi miqdarndan asldr. Bellikl,
mtlrin nisbi dyrlri bu mtlr qoyulan, bunlarda tcssm edn, tsbit
edilmi myin mvafiq miqdar v ya mcmusu il myyn olunur. stehsal
edilmsi n eyni i vaxt tlb olunan mvafiq miqdar mtlr brabrdir.
Yaxud: bir mt dyrinin baqa mt dyrin nisbti, bir mtd tsbit
edilmi mk miqdarnn digr mtd tsbit edilmi mk miqdarna olan
nisbtin brabrdir.
Mn irlicdn bilirm ki, sizlrdn bir oxu soruacaqdr: mtlrin dyri
mk haqq il myyn olunur fikri il, mtlrin dyri onlarn istehsal n
lazm gln myin nisbi miqdar il myyn olunur fikri arasnda hqiqtn bu
qdr byk v ya mumiyytl myyn bir frq varm? Lakin siz bilmlisiniz ki,
my veriln haqq il myin miqdar tamamil mxtlif eylrdir. Msln, frz
edk ki, bir kvarter buda il bir unsiya qzla brabr miqdar mk qoyulmudur.
Mnim bu misaldan istifad etmyim sbb odur ki, Bencamin Franklin 1729-cu
ild nr ediln Kaz pulun tbiti v zrurti haqqnda mxtsr tdqiqat adl
ilk srind bu misal gtirmi v dyrin hqiqi tbitini birinci olaraq
duyanlardan biri olduunu gstrmidir. Demli, biz frz etdik ki, bir kvarter
buda il bir unsiya qzl brabr dyrlr v ya ekvivalentlrdir, nki bunlarda
brabr miqdar orta mk kristallamdr, filan qdr gn v ya filan qdr hft
mk mvafiq surtd tsbit edilmidir. Biz qzl v taxln nisbi dyrlrini bu cr
myyn etmkl, knd tsrrfat fhlsi v ya mdn fhlsinin mk haqqn
hr hans bir kild nzrd tutmu oluruqmu? sla, yox. Biz onlarn gndlik v
ya hftlik myin nec haqq verildiyi mslsini v htta mumiyytl muzdlu
myin ttbiq edilib-edilmdiyi mslsini sla myynldirmirik. gr muzdlu
mk ttbiq edilmis, bu fhllrin hr ikisinin mk haqq sla brabr olmaya
bilr. myi bir kvarter budada tcssm ediln fhl yalnz 2 buel buda,
mdnd ilyn fhl is unsiya qzl ala bilrdi. Htta onlarn mk
haqqnn brabr olduunu da frz etsk, bu mk haqq onlarn istehsal etdiyi
mtlrin dyrlrindn ox mxtlif proporsiyalarda uzaqlaa bilr. Bu mk
haqq bir kvarter taxln v ya bir unsiya qzln , , , v ya baqa bir hisssin
brabr ola bilr. lbtt, onlarn mk haqq, istehsal etdiklri mtlrin
dyrindn yuxar ola bilmz, bu dyrdn artq ola bilmz, lakin ondan az, hm
d n mxtlif drcd az ola bilr. Mhsullarn dyrlri onlarn mk haqqn

23

mhdud edckdir, onlarn mhsullarnn dyrlri is he d onlarn mk haqq

il mhdud edilmmidir. n balcas, msln, taxl v qzln dyrlri, nisbi
dyrlri ttbiq ediln mkdn, yni mk haqqndan sla asl olmadan
myyn edilir. Buna gr d mtlrin dyrini bunlarda tsbit etmi myin
nisbi miqdar il myyn etmk, mtlrin dyrini myin dyri il v ya
mk haqq il myyn etmk kimi lzumsuz tkrar suldan tamamil frqli bir
eydir. Lakin bu cht tdqiqimizin gediind daha da aydnladrlacaqdr.
mtnin mbadil dyrini hesablayarkn biz istehsaln son mrhlsind
srf edilmi mk miqdarna, vvlc mtnin xammalna qoyulan mk
miqdarn v myin hyata keirilmsi n lazm gln avadanla, altlr,
manlara v binaya srf ediln myi lav etmliyik. Msln, myyn miqdar
pambq ipliyin dyri, yirm zaman pamba lav edilmi myyn miqdar
myin, vvlc pambn zn srf edilmi myyn miqdar myin, i zaman
srf ediln kmrd, yada v baqa yardm materiallarda tcssm etmi bir
miqdar myin, buxar manna, iylr, fabrik binasna v sairy srf edilmi
myyn miqdar myin kristallamasndan ibartdir. sl mnada istehsal
altlrindn, msln: altlrdn, manlardan v binalardan tkrar olunan
istehsal proseslrind az-ox uzun mddt rzind dn-dn istifad olunur.
gr bunlar da xammal kimi birdn-bir ansayd, onlarn btn dyri d birdnbir, onlarn ttbiq edilmsi vasitsil istehsal olunmu mtlr kerdi. Lakin,
misal n iy ancaq tdricl andna gr, orta bir hesab qbul olunur v bunun
n d iyin orta mr v myyn bir dvrd, tutaq ki, bir gnd orta hesabla
anmas sas gtrlr. Bu sulla biz hesablayb bilirik ki, iyin dyrinin hans
hisssi hr gn hazrlanan ipliy keir v, demli, misal n, bir girvnk ipliy
qoyulan btn myin hans hisssi vvlc iyd tcssm edn myin hesabna
dr. Qarmzda duran mqsd n bu msl zrind az-ox trafl
dayanmaa ehtiyac yoxdur?
Bel grn bilr ki, mtnin dyri onun istehsalna srf ediln myin
miqdar il myyn edildiyin gr, adam n qdr tnbl v bacarqsz olarsa,
onun istehsal etdiyi mtnin dyri bir o qdr ox olar, nki bu mtni
hazrlamaq n bir o qdr ox i vaxt tlb olunar. Lakin bel bir ntic
xarmaq kdrli bir shv olard. Xatrlatmalyam ki, mn ictimai mk ifadsini
iltmidim, bu ictimai ifadsinin is ox byk mnas vardr. Biz, mtnin
dyri ona srf edilmi v ya onda kristallam myin miqdar il myyn
olunur dedikd cmiyytin mvcud raitind, myyn orta istehsal raitind,

24

ttbiq ediln myin mvcud orta ictimai intensivliyi v mharti sviyysind

mtnin istehsal n zruri olan mk miqdarn nzrd tuturuq. ngiltrd
buxarla ilyn toxucu dzgah l dzgah il rqabt baladqda, myyn
miqdar ipliyi bir yard pambq paraya v ya mahuda evirmk n vvlki i
vaxtnn ancaq yars lazm gldi. Dorudur, yazq l toxucusu vvllr gnd 9 v
ya 10 saat ildiyi halda, indi 1718 saat ilmli idi. Lakin onun 20 saatlq
myinin mhsulunda indi ancaq 10 saatlq ictimai mk v ya myyn miqdar
ipliyi paraya evirmk n 10 saatlq ictimai-zruri mk var idi. Buna gr d
onun indi 20 saatlq myinin mhsulunda olan dyr, vvllr 10 saatlq
mhsulundak dyrdn artq deyildi.
Demli, bir halda ki mtlrin mbadil dyri onlarda tcssm edn
ictimai-zruri myin miqdar il myyn olunur, onda mtni istehsal etmk
n lazm olan myin miqdar hr df artdqda, mtnin dyri d artmal, bu
myin miqdar hr df azaldqda is, mtnin dyri d aa dmlidir.
gr myyn mtlrin istehsal n zruri olan mk miqdar sabit
qalsayd, onlarn nisbi dyrlri d sabit olard. Lakin vziyyt bel deyildir. mt
istehsal n zruri olan myin miqdar ttbiq ediln myin mhsuldar
qvvsinin dyimsi il birlikd daim dyiilir. myin mhsuldar qvvsi n
qdr ykskdirs, myyn i vaxtnda bir o qdr ox mhsul hazrlanr, myin
mhsuldar qvvsi n qdr aadrsa, eyni vaxtda bir o qdr az mhsul
hazrlanr. Msln, hali artdna gr daha az mnbit torpaqlar becrmk
lazm glrs, vvlki qdr mhsul ancaq daha ox mk srf etmkl ld edil
bilr v bunun nticsind knd tsrrfat mhsullarnn dyri ykslr. Digr
trfdn, masir istehsal vasitlrindn istifad edn bir yirici, vvllr chrsi
vasitsil bir i gnnd ipliy evirdiyi pambqdan, indi, yen eyni mddtd min
dflrl artq pamb ipliy evirirs, aydndr ki, pambn hr girvnksi
vvlkin nisbtn yiricidn min dflrl az mk tlb edr v, demli, yirm
prosesind pambn hr girvnksin lav ediln dyr vvlkindn min
dflrl az olar. pliyin dyri mvafiq drcd azalar.
Tbii xsusiyytlr v mxtlif adamlarn ld etdiklri istehsal vrdilri
arasndak frq bir knara qoyularsa, myin mhsuldar qvvsi balca olaraq
aadaklardan asl olmaldr:
1) myin tbii raitindn, msln: torpan mnbitliyindn, mdnlrin
znginliyindn v i. a.,

25

2) ictimai mk qvvlrinin mtrqqi surtd tkmillmsindn; bu

tkmillm is istehsaln byk miqyasda olmasndan, kapitaln
tmrkzlmsindn, myin kombinldirilmsindn, mk blgsndn,
manlardan, istehsal sullarnn tkmilldirilmsindn, kimyvi v baqa tbii
amillrdn istifad edilmsindn, rabit v nqliyyat vasitlrinin kmyi il
zaman v msafnin qsaldlmasndan v mxtlif baqa ixtiralardan irli glir; elm
bu ixtiralarn vasitsil tbit qvvlrini my xidmt etmy mcbur edir v
bu ixtiralar saysind myin ictimai v ya kooperativ xarakteri inkiaf edir.
myin mhsuldar qvvsi n qdr ykskdirs, mlum miqdar mhsula bir o
qdr az mk srf edilir v, demli, mhsulun dyri bir o qdr az olur. myin
mhsuldar qvvsi n qdr aadrsa, mlum miqdar mhsula bir o qdr ox
mk srf edilir v, demli, onun dyri bir o qdr yksk olur. Buna gr d, biz,
bel bir mumi qanunun olduunu myyn ed bilrik:
mtlrin dyrlri onlarn istehsalna srf ediln i vaxt il dz proporsional
v srf ediln myin mhsuldar qvvsi il trs proporsionaldr.
Biz indiy qdr dyrdn bhs edirdik, indi is mn qiymt haqqnda, yni
dyrin ald xsusi forma haqqnda bir ne klm lav edcym.
zlynd gtrln qiymt, dyrin pul ifadsindn baqa bir ey deyildir.
Msln, ngiltrd btn mtlrin dyrlri qzl qiymti il, kontinentd is
balca olaraq gm qiymti il ifad olunur. Qzl v ya gmn dyri, btn
baqa mtlrin dyrlri kimi, bunlarn hasil edilmsi n zruri olan myin
miqdar il myyn olunur. Siz lknizin myyn qdr mhsulunu, yni
myyn miqdar milli myinizi kristalladran mhsulunu qzl v gm istehsal
edn lklrin mhsullarna, yni onlarn myyn miqdar myini kristalladran
mhsula mbadil edirsiniz. nsanlar mhz bu yolla, yni slind mtni mty
mbadil etmk vasitsil btn mtlrin dyrini, yni bunlarn istehsalna
srf ediln mk miqdarn qzl v gml ifad etmy alrlar. Dyrin pulla bu
ifadsin v ya yen bunun eyni olaraq, dyrin qiymt evrilmsin diqqt
yetirin, onda grrsiniz ki, burada ba vern proses vasitsil btn mtlrin
dyrlri mstqil v yekcins bir forma alr, yaxud hmin proses vasitsil bu
dyrlr eyni ictimai mk miqdarlar klind ifad olunur. Qiymt dyrin yalnz
pul ifadsi olduuna gr, A. Smit onu tbii qiymt, fransz fiziokratlar is zruri
qiymt adlandrmlar.

26

Bs dyr il bazar qiymtlri arasnda v ya tbii qiymtlrl bazar qiymtlri

arasnda n kimi mnasibt vardr? Hamnz bilirsiniz ki, ayr-ayr istehsallarn
istehsal raiti n qdr mxtlif olursa-olsun, btn yekcins mtlrin bazar
qiymtlri eynidir. Bazar qiymtlri ancaq, bazara myyn miqdar myyn
mmulat vermk n orta istehsal raitind zruri olan ictimai myin orta
miqdarn ifad edir. Bazar qiymtlri mlum nvdn olan btn mt ktlsin
nzrn hesablanlr. Buna gr d mtnin bazar qiymti onun dyrin
mvafiq olur. Digr trfdn, bazar qiymtlrinin gah dyrdn v ya tbii
qiymtdn yuxar qalxmas, gah da bundan aa dmsi tklif v tlbin artbazalmasndan asldr. Bazar qiymtlrinin dyr uyun glmmsi hmi
mahid edilir, lakin Adam Smitin dediyi kimi:
Tbii qiymt sanki mrkzi qiymtdir v btn mtlrin qiymtlri daim
buna meyl edir. Mxtlif tsadfi sbblr bzn bu qiymtlri tbii qiymtdn
ox yksk sviyyd saxlaya bilr, bzn d ondan bir qdr aa sala bilr.
Lakin qiymtlri bu sabit mrkzdn uzaqladran manelr baxmayaraq, bu
qiymtlr daim hmin mrkz meyl gstrir12.
Mn indi bu mslni trafl surtd nzrdn keir bilmrm. Bunu demk
kifaytdir ki, gr tklifl tlb qarlql surtd tarazlaarsa, mtlrin bazar
qiymtlri onlarn tbii qiymtlrin, yni bu mtlrin istehsal n zruri olan
myin miqdar il myyn ediln dyrlrin uyun olacaqdr. Lakin tklifl
tlb grk daim bir-birini tarazladrsn, hrnd onlar bunu ona gr ed bilirlr
ki, bir dyimni baqas il, ykslmni aa dm il v vice versaa vz
edirlr. gr siz yalnz gndlik dyimlri tdqiq etmk deyil, msln, c. Tukun
Qiymtlrin tarixi srind etdiyi kimi, bazar qiymtlrinin daha uzun bir dvr
rzind dyimsini thlil etsniz, grrsiniz ki, bazar qiymtlrinin dyimsi,
onlarn dyrlrdn uzaqlamas, onlarn ykslib dmsi bir-birini qarlql
surtd neytralladrr v tarazladrr; bel ki, inhisarlarn tsirini v indi zrind
dayana bilmycyim bzi baqa dyiikliklri nzr almasaq, btn mtlr
orta hesabla z dyrlrin, z tbii qiymtlrin satlr. Bazar qiymtlrinin birbiri il tarazlad orta dvrlr mxtlif nv mtlr n mxtlifdir, nki bir
nv mtlrin tklifi bunlara olan tlb asanlqla, baqa nv mtlrinki is
tinlikl uyunlar.
Bellikl, hr nv mt az-ox uzun bir dvr rzind, mumiyytl, z
dyrin satlrsa, mnftin, ayr-ayr hallardak mnftin deyil, mxtlif
a

ksin. Red.

27

snaye sahlrindki sabit v adi mnftin guya mt qiymtlrin lav

ediln stlikdn v ya mtlrin z dyrindn yuxar qiymt satlmasndan
ml gldiyini znn etmk mnasz olard. Biz bel bir tsvvr mumildirsk,
onun mnaszl aydn olar. Birisi satc sifti il daim qazand eyi alc sifti il
daim itirmli olard. Alc olub, eyni zamanda satc olmayan v ya istehlak olub,
eyni zamanda istehsal olmayan adamlar vardr demk d i kmk etmz. Bu
adamlar istehsallara verdiklrini vvlc onlardan mft almal olardlar. gr
birisi vvlc sizdn pul alb sonra sizin mtlrinizi alarkn yen hmin pulu siz
qaytarrsa, siz z mtlrinizi bu adama olduqca baha satmaqla he bir zaman
varlana bilmzsiniz. Bel bir svd zrri azalda bilr, lakin sla mnft ver
bilmz.
Demli, siz mnftin mumi tbitini izah etmk n bu mddan sas
tutmalsnz ki, orta hesabla mtlr z hqiqi dyrlrin satlr v mnft
mtlrin z dyrlrin satlmasndan ml glir, yni hmin mtlrd
tcssm edn myin miqdarna proporsional olaraq satlmasndan ml glir.
gr siz mnfti bu mlahizy sasn izah ed bilmsniz, onda siz onu
mumiyytl izah ed bilmzsiniz. Bu hal qrib v gndlik tcrby zidd kimi
grnr. Lakin Yerin Gn trafnda dolanmas v suyun asanlqla alb yanan iki
qazdan ibart olmas da bundan az qrib deyildir. eylrin ancaq zahiri aldadc
chtini nzr alan gndlik tcrby sasn fikir yeridilrs, elmi hqiqtlr
hmi qrib grnr.

7. QVVS
Dyrin tbitini, hr bir mt dyrinin tbitini bu qdr qsa xlasd
mmkn olduu qdr tdqiq etdikdn sonra biz myin spesifik dyrin diqqt
yetirmliyik. Burada da mn, siz qrib grn bilck bir fikir irli srmliym.
Siz hamnz minsiniz ki, hr gn mhz z myinizi satrsnz, demli, myin
qiymti vardr v, mtnin qiymti onun dyrinin yalnz pul ifadsi olduuna
gr, yqin ki, myin dyri kimi bir ey d olmaldr. Lakin hqiqtd, adi
mnada myin dyri kimi bir ey yoxdur. Biz grdk ki, mtd kristallam
zruri myin miqdar mtnin dyrini tkil edir. Lakin biz, bu dyr anlayn
ttbiq etmk istsk, msln, 10 saatlq i gnnn dyrini nec myyn ed
bilrik? Bu i gnnd n qdr mk vardr? 10 saatlq mk. gr biz 10 saatlq
i gn dyrinin 10 saatlq my v ya bu i gnnd olan myin miqdarna

28

brabr olduunu desk, bu mnasz bir tkrar v htta cfngiyat olard.

Aydndr ki, biz gy cisimlrinin hqiqi hrktini drk etdikdn sonra, onlarn biz
grnn zahiri hrktini izah ed bildiyimiz kimi, myin dyri ifadsinin gizli
olan sl mnasn akara xardqdan sonra dyrin bu irrasional v, sanki,
mmkn olmayan ttbiqini d izah ed bilrik.
Fhlnin satd ey bilavasit onun myi deyil, onun i qvvsidir; bunu fhl
mvqqti olaraq kapitalistin ixtiyarna verir. Bu o qdr dorudur ki, ingilis
qanunlarn bilmirm, hr halda kontinentdki bzi lklrin qanunlar, fhlnin
z i qvvsini n oxu n qdr mddt sata bilcyini myyn edir.
qvvsini istnildiyi mddt satmaa icaz verils idi, drhal kllik brpa
olunard. Fhl z i qvvsini btn mrlk satsayd, drhal z sahibinin
hmilik qulu olard.
ngiltrnin n qocaman iqtisadlarndan v n orijinal filosoflarndan biri olan
Tomas Hobbs znn Leviafan srind btn slflrinin nzrindn qam
bu hqiqti instinkl duymudu. O bel deyir:
Btn baqa eylr kimi, insann da dyri v ya qiymtliliyi, onun qiymtidir,
yni onun qvvsindn istifad etmk mqabilind veriln eydir.
Biz bu fikr saslansaq, hr bir baqa mtnin dyri kimi, myin d dyrini
myyn ed bilrik.
Lakin bundan vvl biz sorumalyq: bel bir qrib hadis nec ba vermidir
ki, biz bazarda, bir trfdn, torpaq, man, xammal v yaay vasitlrindn, yni
becrilmmi torpaq istisna edilmkl, mk mhsullarndan ibart eylr malik
alclar zmrsin, digr trfdn is, z i qvvsindn, z ilk llri v
beynindn baqa satlas he bir eyi olmayan satclar zmrsin rast glirik; nec
ola bilmidir ki, bir qisim adamlar mnft gtrmk v varlanmaq mqsdi il
daim satn alrlar, baqalar is yaay vsaiti ld etmk mqsdi il daim
satrlar. Bu mslni tdqiq etmk, iqtisadlarn ilkin v ya ibtidai ym
adlandrdqlar, lakin ibtidai ekspropriasiya adlandrlmas lazm gln eyi tdqiq
etmk demk olard. Biz burada grrdik ki, bu ibtidai ym deyiln ey, ii il
onun mk vasitlri arasnda kemid mvcud vhdtin pozulmasna sbb olan
bir sra tarixi proseslrdn baqa bir ey deyildir. Lakin bu tdqiq bhs etdiyim
mvzu rivsindn knara xr. Bir halda ki zhmtkei mk vasitlrindn
ayrdlar, bu ayrma o vaxta qdr davam edib qalr v geni bir miqyasda daim

29

tkrar olunur ki, istehsal sulunda yeni v sasl inqilab ml glib bu ayrman
aradan qaldrr v vvlki vhdti yeni tarixi formada brpa edir.
Bs i qvvsinin dyri n demkdir?
Hr bir baqa mtnin dyri kimi, i qvvsinin dyri d onun istehsal
n zruri olan mk miqdar il myyn olunur. nsann i qvvsi yalnz canl
insan vcudunda mvcuddur. Bymk v yaamaq n insan myyn miqdar
yaay vasitlri istehlak etmlidir. Lakin man kimi, adam da anr v onu baqa
bir adamla vz etmk lazm glir. Fhl znn yaamas n myyn miqdar
yaay vasitlri ld etmkdn baqa mk bazarnda onun zn vz edib
fhllr nslini bdildirmli olan uaqlarn bslyib yetidirmk n d bir
miqdar yaay vasitlrin mhtacdr. Bundan lav, fhlnin z i qvvsini
inkiaf etdirmsi v myyn bir ixtisas qazanmas n d myyn miqdar
dyr srf etmk lazm glir. Qarmzda duran mqsd n burada ancaq orta
myi nzrdn keirmk kifaytdir ki, bu halda trbiy v thsil xrclri ox czi
bir kmiyyt tkil edir. Lakin yeri glmikn qeyd etmliym ki, mxtlif
keyfiyytli i qvvlrinin istehsalna kiln xrc mxtlif olduuna gr, mxtlif
istehsal sahlrind ttbiq ediln i qvvsinin dyrlri d mxtlif olmaldr.
Buna gr d brabr mk haqq tlbi yanl bir fikr saslanr v he bir zaman
hyata keirilmsi mmkn olmayan mnasz bir arzudur. Bu tlb, ilkin rtlri
qbul edib nticlrin stndn kemk istyn yanl v sthi radikalizmdn irli
glir. Muzdlu mk sistemi sasnda i qvvsinin dyri d, hr bir baqa
mtnin dyri kimi myyn edilir, mxtlif nv i qvvlrinin dyri is
mxtlif olduuna gr, yni bunlarn istehsal mxtlif miqdar mk tlb
etdiyin gr, mk bazarnda da bunlara mxtlif qiymtl haqq verilmlidir.
Muzdlu mk sistemi sasnda brabr v ya he olmazsa daltli haqq
verilmsini tlb etmk, kllik sistemi sasnda azadlq tlb etmk kimi bir
eydir. Sizin nyi dzgn v daltli hesab etmyinizin msly dxli yoxdur.
Msl mvcud istehsal sistemi raitind nyin labd v zruri olmasndadr.
Btn bu deyilnlrdn sonra aydndr ki, i qvvsinin dyri bu qvvni
istehsal etmk, inkiaf etdirmk, yaatmaq v bdildirmk n zruri olan
yaay vasitlrinin dyri il myyn olunur.

30

8. ZAF DYR STEHSALI

ndi frz edk ki, hr gn fhly lazm olan orta miqdar yaay vasitlrini
istehsal etmk n 6 saatlq orta mk tlb olunur. Bundan lav, frz edk ki,
bu 6 saatlq orta mk 3 illinq brabr miqdar qzlda tcssm olunur. Bu halda
3 illinq, bu adamn i qvvsinin gndlik dyrinin qiymti v ya pul ifadsi
olacaqdr. Bu adam gnd 6 saat ilmkl, hr gn zn lazm olan orta miqdar
yaay vasitlri ld etmk n, yni zn fhl olaraq yaatmaq n kifayt
qdr dyr istehsal edrdi.
Lakin bu adam muzdlu fhldir. Buna gr d o z i qvvsini kapitalist
satmal olur. O z i qvvsini gnd 3, yaxud hftd 18 illinq satmaqla, bu i
qvvsini z dyrin satm olur. Tutaq ki bu adam yiricidir. gr o, gnd 6
saat ilyirs, hr gn pamba 3 illinqlik dyr lav edir. Onun hr gn pamba
lav etdiyi bu dyr onun mk haqqnn, yaxud z i qvvsi mqabilind hr
gn ald qiymtin tam ekvivalentidir. Lakin bu halda kapitalist he bir izafi dyr
v ya izafi mhsul ld ed bilmzdi. Bellikl, biz burada sl tinliy rast glirik.
Fhlnin i qvvsini almaqla v onun dyrini vermkl kapitalist d, btn
baqa alclar kimi, ald mtni istehlak etmk, bundan istifad etmk hququ
ld edir. Man hrkt gtirilmkl istehlak edildiyi v ya ondan istifad
olunduu kimi, insan da ilmy vadar edilmkl onun i qvvsi istehlak edilir
v ya bu i qvvsindn istifad olunur. Kapitalist fhlnin i qvvsinin gndlik
v ya hftlik dyrini vermkl, bu i qvvsindn btn gn v ya btn hft
boyu istifad etmk v ya onu iltmk hququ ld etmidir. gnnn v ya i
hftsinin, lbtt, myyn hddi vardr. Lakin bu msl zrind biz sonra
trafl dayanacaq.
ndi is nzrinizi hlledici bir cht clb etmk istyirm.
qvvsinin dyri bu qvvni yaatmaq v ya tkrar istehsal etmk n
lazm gln mk miqdar il myyn olunur, halbuki bu i qvvsindn istifad
etmk hddi ancaq fhlnin i qabiliyyti v fiziki qvvsindn asldr. Ata lazm
olan yem il, atn miniyi z zrind gzdir bilcyi mddt sla eyni bir ey
olmad kimi, i qvvsinin gndlik v ya hftlik dyri il, bu qvvnin bir gn
v ya bir hft rzind srf edilmsi d tamamil baqa eylrdir. Fhlnin i
qvvsi dyrinin hddi olan mk miqdar, he d onun i qvvsinin srf ed
bilcyi mk miqdarnn hddi deyildir. Msln, bizim yiricini gtrk. Biz
grdk ki, o hr gn z i qvvsini tkrar istehsal etmk n hr gn 3 illinqlik

31

dyri tkrar istehsal etmlidir v bu ii grmk n o gnd 6 saat ilyir. Lakin

bu hal he d onu gnd 10, 12 saat v ya daha ox ilmk qabiliyytindn
mhrum etmir. Kapitalist is yiricinin i qvvsinin gndlik v ya hftlik
dyrini vermkl, onun i qvvsindn btn gn v ya btn hft boyu istifad
etmk hququ ld etmidir. Buna gr kapitalist yiricini, gnd, tutaq ki 12 saat
ilmy mcbur edir. Bu halda fhl z mk haqqnn v ya z i qvvsi
dyrinin vzini dmk n zruri olan 6 saatdan lav v buna stlik olaraq
daha 6 saat ilmli olur ki, mn d bu i saatlarn izafi mk saatlar
adlandracaam; hm d bu izafi mk izafi dyrd v izafi mhsulda tcssm
edckdir. Msln, bizim yirici gnd 6 saat ilmkl pamba 3 illinqlik dyr
lav edir v bu dyr onun mk haqqnn tam ekvivalentidirs, 12 saat rzind
pamba 6 illinqlik dyr lav edck v mvafiq miqdar izafi iplik istehsal
edckdir. Bu yirici z i qvvsini kapitalist satdna gr, onun yaratd
btn dyr v ya yaratd btn mhsul protemporea onun i qvvsinin sahibi
olan kapitalist mxsusdur. Demli, kapitalist 3 illinq avans etmkl 6 illinqlik bir
dyr realladrr, nki 6 saatlq myin kristallad bir dyri avans etmkl
vzind 12 saatlq myin kristallad bir dyr ld edir. Kapitalist hr gn bu
prosesi tkrar etmkl, hr gn 3 illinq avans edck v hr gn z cibin 6 illinq
qoyacaqdr; bu 6 illinqin yars yenidn mk haqq vermy srf olunur, yars is
izafi dyr tkil edir ki, kapitalist d bunun mqabilind he bir ekvivalent vermir.
Kapitalist istehsal v ya muzdlu mk sistemi mhz kapitalla mk arasnda bel
bir mbadily saslanr v mhz bel bir mbadil nticsidir ki, daim fhl bir
fhl olaraq, kapitalist is bir kapitalist olaraq tkrar istehsal olunur.
Baqa rtlr eyni olduqda, izafi dyr normas, i qvvsinin dyrini tkrar
istehsal etmk n zruri olan i gn hisssi il kapitalist n srf ediln izafi
vaxt v ya izafi mk arasndak nisbtdn asldr. Demli, izafi dyr normas,
fhlnin z myi il yalnz z i qvvsinin dyrini tkrar istehsal etdiyi v ya z
mk haqqn ddiyi vaxtdan lav, i gnnn n qdr davam etmsindn
asldr.

9. MYN DYR
ndi biz myin dyri v ya qiymti ifadsi zrin qaytmalyq.

mvqqti olaraq. Red.

32

Biz grdk ki, slind myin dyri, i qvvsinin dyrindn baqa bir ey
deyildir v bu dyr i qvvsini yaatmaq n zruri olan mtlrin dyri il
llr. Lakin fhl z mk haqqn iini qurtardqdan sonra aldna gr v,
bundan lav, fhl kapitalist mhz z myini verdiyini bildiyin gr, ona
labd surtd el glir ki, onun ii qvvsinin dyri v ya qiymti onun myinin
znn qiymti v ya dyridir. gr onun i qvvsinin qiymti 6 saatlq myin
tcssm etdiyi 3 illinq brabrdirs v fhl 12 saat ilyirs, o mtlq bu 3
illinqi 12 saatlq myin dyri v ya qiymti hesab edir, halbuki 12 saatlq mk
6 illinqlik dyrd tcssm edir. Buradan iki ntic xr:
Birincisi: myin dyri v qiymti kimi terminlr slind mnaszdrsa da, i
qvvsinin dyri v ya qiymti zahirn myin znn qiymti v ya dyri klini
alr.
kincisi: fhlnin gndlik myinin ancaq bir hisssinin haqq dnilib digr
hisssinin haqq dnilmirs d v izafi dyri v ya mnfti tkil edn fond
mhz haqq dnilmyn bu mkdn v ya izafi mkdn yaradlrsa da, zahirn
bel glir ki, guya btn myin haqq dnilmidir.
Bu aldadc zahirlik muzdlu myi myin baqa tarixi formalarndan
frqlndirir. Muzdlu mk sistemi sasnda, htta haqq dnilmyn mk d
dnilmi mk kimi grnr. ksin, qul myinin haqq dniln hisssi d
dnilmmi kimi grnr. Aydndr ki, qul ily bilmk n yaamaldr, buna
gr d onun i gnnn bir hisssi onu saxlamaq n srf ediln dyri dyir.
Lakin qulla aas arasnda he bir ticart svdsi balanmadna gr, hr iki trf
arasnda he bir al v satq olmadna gr, bel glir ki, guya qulun btn
myin he bir haqq verilmmidir.
Digr trfdn, demk olar ki, hl dnn qdr btn rqi Avropada
mvcud olan thkimli kndlini gtrk. Bu kndli hftnin tqribn 3 gnn z
torpanda v ya ona veriln torpaqda z n ilyir, qalan 3 gn is z
aasnn malikansind mcburi surtd v mft ilyirdi. Bellikl, burada
myin haqq dniln hisssi dnilmyn hisssindn zaman v mkan etibaril
akar surtd ayrlmd v bizim liberallar insann mft ildilmsi fikrini bel
qeyri-tbii hesab edib mnvi chtdn xeyli hiddtlnirdilr.
Halbuki adamn hftd 3 gn z torpanda z n, 3 gn d z aasnn
malikansind mft ilmsi il, fabrik v ya emalatxanada gnd 6 saat z
n, 6 saat da z sahibkar n ilmsi arasnda he bir frq yoxdur; hrnd

33

ikinci halda myin haqq dniln hisssi dnilmyn hisssin sx bal olur v
ortalqda mqavil olmas v hftnin axrnda haqq verilmsi btn bu svdnin
tbitini tamamil prdlyir. Mft mk bir halda knll, o biri halda is
mcburi mk kimi grnr. Btn frq bundan ibartdir.
Glckd mn myin dyri ifadsini iltdikd, onu ancaq, istifad ediln
adi bir termin kimi nzrd tutub i qvvsinin dyri yerind ildcym.

10. MNFT MT Z DYRN SATILARKN LD EDLR

Frz edk ki, orta hesabla myin saat 6 pens brabr bir dyrd v ya orta
hesabla 12 saatlq mk 6 illinqd tcssm edir. Sonra frz edk ki, myin
dyri 3 illinq v ya 6 saatlq myin mhsuluna brabrdir. Daha sonra, gr
mt istehsal prosesind istifad edilmi xammalda, manlarda v saird orta
hesabla 24 saatlq mk tcssm etmis, bunlarn dyri 12 illinq olacaqdr.
Bundan lav, gr kapitalistin muzdla tutduu fhl bu istehsal vasitlrin z 12
saatlq myini lav edirs, hmin 12 saat 6 illinqlik lav dyr yaradacaqdr.
Bellikl, mhsulun mumi dyri 36 saatlq maddilmi mkdn ibart olub 18
illinq brabr olacaqdr. Lakin myin dyri, yaxud fhly veriln mk haqq
yalnz 3 illinq brabr olduuna gr, fhlnin srf etdiyi v mtnin dyrind
tcssm edn 6 saatlq izafi mk vzind kapitalist he bir ekvivalent vermir.
Kapitalist bu mtni z dyrin, yni 18 illinq satmaqla, vzind he bir
ekvivalent vermdiyi 3 illinqlik dyri d realladrm olur. Bu 3 illinq
kapitalistin izafi dyri v ya z cibin qoyduu mnftdir. Demli, kapitalistin 3
illinqlik mnfti realladrmasnn sbbi, z mtsini dyrindn yksk
qiymt satmas deyil, onun z hqiqi dyrin satmasdr.
mtnin dyri onda tcssm edn myin mumi miqdar il myyn
olunur. Lakin bu mk miqdarnn bir hisssi, mqabilind mk haqq klind
ekvivalent verilmi dyrd, digr hisssi is mqabilind he bir ekvivalent
verilmmi dyrd tcssm etmidir. mtd olan myin bir hisssi haqq
dnilmi mkdir, digr hisssi is haqq dnilmmi mk. Demli, kapitalist
mtni z dyrin satdqda, yni mty srf olunan btn mk miqdarn
kristallam kild satdqda, bu mtni mtlq mnftin satm olacaqdr.
Kapitalist, mqabilind myyn bir ekvivalent verdiyi eyi satmaqdan baqa, ona
mft tamam olan eyi d satr, halbuki fhl bu ey mk srf etmidir.
mtnin kapitalist n ny baa gldiyi il onun hqiqi dyri bir-birindn

34

frqli olan iki baqa eylrdir. Bellikl, tkrar edirm: normal v orta mnft,
he d mtlri hqiqi dyrlrindn yuxar satmaq nticsind deyil, hqiqi
dyrlrin satmaq nticsind ld edilir.

11. ZAF DYRN BLNDY MXTLF HSSLR

Mn izafi dyri, yaxud mtnin btn dyrindn fhlnin izafi myinin v
ya haqq dnilmmi myinin tcssm etdiyi hisssini mnft adlandrram.
Bu mnftin he d hams sahibkar kapitalistin cibin getmir. Torpaq zrindki
inhisar torpaq sahibin bu izafi dyrin bir hisssini renta ad il mnimsmk
imkan verir, hm d bu torpaqdan knd tsrrfat n tikililr, dmir yollar v
ya hr hans bir baqa istehsal mqsdi n istifad edilmsinin frqi yoxdur.
Digr trfdn, mk vasitlrin sahib olmaq sahibkar kapitalist izafi dyr
istehsal etmk v ya, baqa szl, haqq dnilmmi myyn miqdar myi
mnimsmk imkan verir; mhz bu fakt nticsinddir ki, mk vasitlrinin
hamsn v ya bir qismini sahibkar kapitalist borc vern mlkiyyti, bir szl,
borc pul vern kapitalist, bu izafi dyrin o biri hisssini faiz ad il tlb etmk
imkan ld edir. Bellikl, sahibkar kapitalistin zn yalnz o qalr ki, buna da
snaye v ya ticart mnfti deyilir.
Btn izafi dyr mblinin gstriln zmr adamlar arasnda bu
blnmsinin hans qanunlarla tnzim olunduu mslsinin bhs etdiyimiz
mvzuya sla dxli yoxdur. Lakin btn bu deyilnlrdn aadak ntic xr:
Renta, faiz, snaye mnfti, mtdki izafi dyrin v ya onda tcssm
edn haqq dnilmmi myin mxtlif hisslrin veriln yalnz mxtlif
adlardr, bunlarn hams eyni drcd bu mnbdn v bir tk bu mnbdn ld
edilir. Bunlar torpan z v kapitaln z trtmir, lakin torpaq v kapital z
sahiblrin, sahibkar kapitalistin fhldn sxb xartd izafi dyrin mvafiq
hisssini almaa imkan verir. Fhlnin izafi myinin v ya haqq dnilmmi
myinin nticsi olan bu izafi dyrin hamsn sahibkar kapitalistmi z cibin
qoyur, yoxsa bunun myyn hisslrini renta v faiz ad il baqa xslrmi
vermli olur, bu mslnin fhl n ikinci drcli hmiyyti vardr. Frz edk
ki, sahibkar kapitalist ancaq z kapitalndan istifad edir v zn lazm olan
torpan sahibi d zdr. Bu halda izafi dyr btnlkl onun cibin gedrdi.

35

zafi dyrin nticd n kimi bir hisssini sahibkar kapitalistin z n

saxlaya bilcyindn asl olmayaraq, bu izafi dyri fhlnin myindn bilavasit
sxb xaran mhz odur. Bellikl, btn muzdlu mk sistemi, btn masir
istehsal sistemi sahibkar kapitalistl muzdlu fhl arasnda olan mhz bu
mnasibt saslanr. Buna gr d mbahismizd itirak ednlrdn vziyyti
yumaltmaa v sahibkar kapitalistl fhl arasnda bu sas mnasibti ikinci
drcli bir msl kimi gstrmy alan bzi vtndalar haql deyildilr;
hrnd onlar haql olaraq deyirdilr ki, mvcud raitd qiymtlrin qalxmas
sahibkar kapitalistin, torpaq sahibinin, pul kapitalistinin v htta vergi yann da
mnafeyin tamamil mxtlif drcd tsir gstr bilr.
Deyilnlrdn daha bir ntic xr.
mt dyrinin yalnz xammal v manlarn, bir szl, istehlak ediln istehsal
vasitlrinin dyrindn ibart olan hisssi he d glir yaratmayb ancaq kapital
dyir. Lakin biz htta bu mslni bir trf qoysaq da, bel bir fikir d doru
deyildir ki, guya mt dyrinin digr hisssi, yni glir yaradan v ya mk
haqq, mnft, renta v faiz klind srf oluna bilck hisssi mk haqq
dyrindn, renta dyrindn, mnft dyrindn v sairdn dzlir. Biz
buradan vvlc mk haqqn bir knara qoyub ancaq snaye mnftini, faiz v
rentan nzrdn keircyik. Biz indic grdk ki, mtd olan izafi dyr v ya
mtnin dyrind haqq dnilmmi myin tcssm etdiyi hiss z mxtlif
hisslr blnr v bunlarn mxtlif ad vardr. Lakin bel demk sla doru
olmazd ki, mtnin bu hisssinin dyri hmin komponentin mstqil
dyrlrinin cmi nticsind ml glir v ya meydana glir.
Bir saatlq mk 6 penslik dyrd tcssm edirs, fhlnin i gn 12
saatdrsa v bu vaxtn yars haqq dnilmmi mkdn ibartdirs, bu izafi
mk mty 3 illinqlik izafi dyr, yni he bir ekvivalenti verilmmi dyr
lav edir. Bu 3 illinqlik izafi dyr sahibkar kapitalistin torpaq sahibi v pul borc
vern xsl hans proporsiyada olursa-olsun, bldr bilcyi btn fondu
tkil edir. Bu 3 illinqlik dyr onlarn z aralarnda bldr bilcyi dyrin
hddidir. Lakin i he d el olmur ki, sahibkar kapitalistin z mtnin dyrin
z n mnft olaraq istdiyi qdr dyr lav etsin, sonra torpaq sahibi v
baqalar n baqa bir dyr lav edilsin v mtnin mumi dyri d ixtiyari
olaraq myyn ediln bu dyrlrin mcmusundan ibart olsun. Bellikl, siz
grrsnz ki, myyn bir dyrin hissy blnmsini bu dyrin mstqil
dyrin cmi nticsind ml glmsi il qardran adi tsvvr tamamil

36

yanldr, nki bu yanl tsvvr nticsind renta, mnft v faizin ld

edildiyi mcmu dyr ixtiyari bir kmiyyt evrilmi olur.
Frz edk ki, kapitalistin realladrd btn mnft 100 funt sterlinq
brabrdir. Biz bu mnft mblini mtlq kmiyyt kimi gtrdkd, onu
mnft ktlsi adlandrrq. Bu 100 funt sterlinqin avans ediln kapitala nisbtini
hesabladqda is, bu nisbi kmiyyti mnft normas adlandrrq. Aydndr ki, bu
mnft normas iki cr ifad edil bilr.
Frz edk ki, mk haqq n avans ediln kapital 100 funt sterlinqdir. gr
yaradlan izafi dyr d 100 funt sterlinq brabrdirs, bu gstrir ki, fhlnin i
gnnn yars haqq dnilmmi mkdn ibartdir v, bu mnft mk
haqq n avans ediln kapitaln dyri il llrs, biz deyirik ki, mnft
normas 100%- brabrdir, nki avans ediln dyr 100-, realladrlan dyr
is 200- brabrdir.
Digr trfdn, gr biz tkc mk haqq n avans ediln kapital deyil,
avans ediln btn kapital, msln, 500 funt sterlinqi v bunun 400 funt
sterlinqinin xammal, manlar v sair dyrindn ibart olduunu nzrd
tutsaq, grrik ki, mnft normas yalnz 20%- brabrdir, nki 100 funt
sterlinqdn ibart olan mnft avans ediln btn kapitaln ancaq bed bir
hisssini tkil edckdir.
Mnft normasn ifad edn birinci sul, haqq dnilmi mkl haqq
dnilmmi mk arasndak hqiqi nisbti, myin hqiqi exploitationa
(icaznizl mn bu fransz szndn istifad edirm) drcsini gstrn yegan
suldur. kinci ifad sulu adi hallarda ilnib bzi mqsdlr n dorudan da
lverili olur, hr halda kapitalistin fhldn n drcd mft mk sxb
xartdn gizltmk n ox lverilidir.
Bundan sonra edcyim qeydlrd mn mnft szn kapitalistin sxb
xartd btn izafi dyr ktlsini gstrmk n ildcym ki, burada da
hmin izafi dyrin mxtlif kateqoriyalardan olan xslr arasnda nec
blndy nzr alnmayacaqdr; mnft normas ifadsini iltdikd is,
hmi mnfti, mk haqq n avans ediln kapitaln dyrin onun nisbti
il lcym.

istismar. Red.

37

12. MNFT, MK HAQQI V QYMTLR ARASINDA MUM

NSBT
mtnin dyrindn xammal v mty srf ediln baqa istehsal
vasitlrini dyn dyr xlarsa, yni mtdki kemi myi tmsil edn
dyr xlarsa, mt dyrinin qalan hisssi fhlnin sonuncu istehsal
prosesind lav etdiyi mk miqdarndan ibart olur. gr bu fhl gnd 12
saat ilyirs, orta hesabla 12 saatlq myi znd kristalladran qzln miqdar
is 6 illinq brabrdirs, lav ediln bu 6 illinqlik dyr fhl myinin
yaratd yegan dyrdir. vaxt il myyn ediln bu dyr yegan fonddur ki,
fhl d, kapitalist d z hisssini, yaxud z payn buradan gtrmlidir, yegan
dyrdir ki, mk haqqna v mnft blnmlidir. Aydndr ki, bu dyr hmin
iki trf arasnda n kimi mxtlif nisbtd blnrs blnsn, z
dyiilmyckdir. Habel, bir fhl vzin btn fhl halisi v ya bir i gn
vzin, msln, 12 milyon i gn gtrlrs, yen d he bir ey
dyiilmyckdir.
Kapitalistl fhl z aralarnda ancaq bu mhdud dyri, yni fhlnin btn
myi il lln dyri bldr bilcklrin gr, bunlardan birisi n qdr
ox alrsa, o birisi bir o qdr az alr v vice versa. gr myyn bir kmiyyt
gtrlms, bunun bir hisssi n nisbtd artarsa, digr hisssi hmi eyni
nisbtd azalacaqdr. mk haqq dyiilrs, mnft ks istiqamtd
dyiilckdir. mk haqq aa drs, mnft ykslckdir; mk haqq
ykslirs, mnft aa dckdir. Yuxarda frz etdiyimiz kimi, gr fhl,
yaratd dyrin yarsna brabr olan 3 illinq alrsa, yni, baqa szl, fhlnin
btn i gnnn yars haqq dnilmi mkdn, yars da haqq dnilmmi
mkdn ibartdirs, mnft normas 100% olacaqdr, nki kapitalist d 3 illinq
alacaqdr. gr fhl ancaq 2 illinq alrsa v ya btn gnn yalnz hisssini z
n ilyirs, kapitalist 4 illinq alacaq v mnft normas 200% olacaqdr. Fhl
4 illinq alrsa, kapitalist yalnz 2 illinq alacaq v mnft normas 50%-
enckdir. Lakin btn bu dyiikliklr mtnin dyrin tsir gstrmyckdir.
Demli, mk haqqnn mumi ykslmsi mumi mnft normasnn aa
dmsin sbb olard, lakin mtlrin dyrin tsir gstrmzdi.
Ntic etibaril mtlrin bazar qiymtlrini tnzim etmli olan mt
dyrlri, yalnz bu mtlrd tsbit ediln myin mumi miqdar il myyn
edilirs v hr bir bel mk miqdarnn haqq dniln v haqq dnilmyn
my blunmsindn asl deyildirs d, buradan he d o ntic xmr ki,

38

msln, 12 saat rzind istehsal ediln ayr-ayr mtlrin v ya bir qrup

mtlrin dyrlri sabit qalacaqdr. Myyn i vaxt rzind v ya myyn
miqdar mk vasitsil istehsal ediln mtlrin say v ya ktlsi ttbiq ediln
mk vaxtnn uzadlmasndan v ya davam etdiyi mddtdn deyil, onun
mhsuldar qvvsindn asldr. yirici myinin mhsuldar qvvsinin bir
sviyysind 12 saatlq i gn rzind, msln, 12 funt iplik, daha aa
sviyysind is yalnz 2 funt iplik istehsal etmk olar. Demli, orta hesabla 12
saatlq mk 6 illinqlik dyrd tcssm edirs, bir halda 12 funt ipliyin dyri 6
illinq, o biri halda is 2 funt ipliyin dyri d yen 6 illinq olard. Bellikl, bir
halda 1 funt ipliyin dyri 6 pens, digr halda is 3 illinq olard. Bu qiymt frqi
ttbiq ediln myin mhsuldar qvvsi arasndak frqin nticsi olard.
Mhsuldar qvv yksk olduqda, 1 funt iplikd 1 saatlq mk, mhsuldar qvv
aa olduqda is 1 funt iplikd 6 saatlq mk tcssm edrdi. Bir halda mk
haqq nisbtn yksk, mnft normas aa olsa da, 1 funt ipliyin qiymti yalnz
6 pens brabr olard, o biri halda mk haqq aa, mnft normas yksk
olsa da, 1 funt ipliyin qiymti 3 illinq brabr olard. Bunun sbbi odur ki, bir
funt ipliyin qiymti ona qoyulan myin mumi miqdarnn haqq dniln v
haqq dnilmyn my blnmsi nisbti il deyil, bu myin mumi miqdar
il myyn olunur. Bellikl, mnim yuxarda gtirdiyim fakt, yni yksk haqq
veriln myin istehsal etdiyi mtnin ucuz, aa haqq veriln myin istehsal
etdiyi mtnin is baha baa gl bilcyi fakt, indi z zahiri qribliyini itirir. Bu
fakt ancaq bel bir mumi qanunu ifad edir ki, mtnin dyri bu mty
qoyulan myin miqdar il myyn olunur v bu myin miqdar tamamil,
ttbiq ediln myin mhsuldar qvvsindn asl olduuna gr, hr df mk
mhsuldarl dyiildikd, o da dyiir.

13. MK HAQQININ YKSLDLMS URUNDA V YA AAI

SALINMASINA QARI N MHM MBARZ HALLARI
ndi, mk haqqnn yksldilmsi urunda v ya aa salnmasna qar n
mhm mbariz hallarn tam bir ciddiyytl nzrdn keirk.
1. Biz grdk ki, i qvvsinin dyri, v ya n ox yaylm ifad il desk,
myin dyri yaay vasitlrinin dyri il v ya bunlarn istehsal n lazm
gln myin miqdar il myyn olunur. Demli, myyn bir lkd fhlnin
orta hesabla hr gn istehlak etdiyi yaay vasitlrinin dyri 6 saatlq my

39

brabr olub 3 illinqd ifad olunursa, fhl z gndlik xrcinin ekvivalentini

istehsal etmk n gnd 6 saat ilmlidir. gr btn i gn 12 saata
brabrdirs, kapitalist fhly 3 illinq vermkl onun myinin dyrini dyir.
gnnn yars haqq dnilmmi mkdn ibart olduqda mnft normas
100%- brabrdir. ndi frz edk ki, mhsuldarln aa dmsi nticsind,
msln, eyni miqdar knd tsrrfat mhsulunu istehsal etmk n daha ox
mk tlb olunur, buna gr d fhlnin hr gn istehlak etdiyi yaay
vasitlrinin orta miqdarnn qiymti 3 illinqdn 4 illinq qalxr. Bu halda myin
dyri nisbtind v ya 33% artr. Fhlnin vvlki hyat sviyysin uyun
olaraq onun gndlik xrclrinin ekvivalentini istehsal etmk n 8 saatlq mk
tlb olunard. Demli, izafi mk 6 saatdan 4 saata, mnft normas is 100%dn 50%- dr. Lakin baqa hr bir mt satcs, z mtsinin xrclri
artdqda, onun mtsinin artm olan dyrinin verilmsi n ald kimi,
fhl d mk haqqnn yksldilmsini tlb etmkl ancaq tlb edir ki, onun
myinin ykslmi olan dyri verilsin. mk haqq ykslmirs v ya yaay
vasitlrinin ykslmi olan dyrini dyck qdr ykslmirs, myin qiymti
myin dyrindn aa dr v fhlnin hyat sviyysi pislir.
Lakin bu dyiiklik ks istiqamtd d ola bilr. Fhlnin hr gn orta hesabla
istehlak etdiyi eyni yaay vasitlrinin qiymti, mk mhsuldarlnn
ykslmsi nticsind 3 illinqdn 2 illinq en bilr, baqa szl, hr gn
istehlak ediln bu eylrin dyrinin ekvivalentini tkrar istehsal etmk n 6
saatlq i gn vzin yalnz 4 saat lazm olar. Fhl vvllr 3 illinq ald
yaay vasitlrini indi 2 illinq ala bilr. Dorudan da, myin dyri aa
dr, lakin mk dyrinin aa dmsin baxmayaraq, fhl vvlki qdr
mt ala bilrdi. Bu halda mnft 3 illinqdn 4 illinq, mnft normas is
100%-dn 200%- qalxard. Fhlnin mtlq hyat sviyysi vvlki kild qald
halda, onun nisbi mk haqq v eyni zamanda onun nisbi ictimai vziyyti, onun
kapitalist nisbtn vziyyti pislmi olard. Fhl nisbi mk haqqnn bel
aa dmsin mqavimt gstrrk, z myinin ykslmi olan mhsuldar
qvvlri nticsind ld ediln mhsuldan ancaq myyn bir pay tlb edr v
ictimai pillknd z vvlki nisbi vziyytini saxlamaa alard. Msln, ingilis
fabrik sahiblri taxl qanunlar leyhin tviqat zaman tntn il verdiklri vdi,
taxl qanunlar lv edildikdn sonra hyaszcasna pozub mk haqqn
mumiyytl 10% aa saldlar. Fhllrin mqavimti ilk zamanlar
mvffqiyytsiz oldu, lakin fhllr itirdiklri bu 10%-i, burada trafl bhs ed
bilmycyim sbblr nticsind sonralar yenidn ld etdilr.

40

2) Yaay vasitlrinin dyri v, demli, myin dyri dyimz qala bilr,

lakin bunlarn pulla qiymti, pul dyrinin vvlc dyimi olmas nticsind
dyi bilr.
Daha zngin mdnlrin taplmas v i. a. sbblr nticsind ola bilr ki,
msln, 2 unsiya qzln istehsal, vvllr 1 unsiya qzl istehsal etmk n tlb
olunduundan artq mk tlb etmsin. Bu halda qzln dyri yarbayar v ya
50% aa dr. Btn baqa mtlrin dyrlri kimi, myin d dyri
vvlkin nisbtn indi pulla ikiqat artq bir qiymtd ifad olunar. vvllr 6
illinqd ifad olunan on iki saatlq mk indi 12 illinqd ifad olunar. gr
fhlnin mk haqq 6 illinq qalxmayb vvlki kimi 3 illinq brabr olarsa,
onun myinin pulla qiymti indi onun myi dyrinin yalnz yarsna brabr olar
v fhlnin hyat sviyysi son drc aa dr. mk haqq ykslrs, lakin
bu yksli qzl dyrinin aa dmsin tam mvafiq drcd olmazsa, bu
halda da eyni hadis az-ox drcd ba verr. Nzrdn keirdiyimiz misalda n
myin mhsuldar qvvsind, n tklif v tlbd, n d mtlrin
dyrlrind he bir ey dyiilmir. Hmin dyrlrin pul adlarndan baqa he bir
ey dyiilmir. Bel bir halda fhl mk haqqnn mvafiq drcd
yksldilmsin almamaldr demk o demkdir ki, fhl ona ey vzin adla
n verirlrs, ona qane olmaldr. Btn kemi tarix sbut edir ki, hr df pul bu
cr qiymtdn ddkd, kapitalistlr fhllri aldatmaq n tez bu frstdn
istifad etmy alrlar. qtisadlarn sayca ox olan bir mktbi iddia edir ki,
yeni qzl yataqlarnn taplmas nticsind, gm mdnlrind iin yaxlamas
v bu mdnlrin civ il daha ucuz tchiz edilmsi nticsind qiymtli
metallarn dyri yen aa dmdr. Bu, hr yerd, v eyni zamanda Avropa
kontinentind mk haqqnn yksldilmsi tlbinin irli srlmsini izah ed
bilrdi.
3) Biz bu vaxta qdr bel frz edirdik ki, i gnnn myyn hddi vardr.
Lakin zlynd i gnnn daimi hddi yoxdur. Kapital daim i gnn mmkn
olan n son fiziki hdd atdrmaa alr, nki i gn uzandqda izafi mk v,
demli, bu myin yaratd mnft d artr. Kapital i gnn n qdr ox
uzada bilirs, bir o qdr ox zg myini mnimsyir. XVII srd v htta XVIII
srin birinci iki qrinsind 10 saatlq i gn btn ngiltrd adi i gn idi.
Yakobinlr qar mharib zaman, slind Britaniya baronlarnn Britaniya
zhmtke ktllrin qar13 olan bu mharibsi zaman kapital kef kir, i
gnn uzadb 10 saatdan 12, 14 v 18 saata atdrrd. Hr halda gz ya tkn

41

nazikqlbli bir adam gman edil bilmyck Maltus txminn 1815-ci ild drc
etdirdiyi bir pamfletd yazmd ki, gr vziyyt bundan sonra da bel davam
edrs, milltin hyat kkndn sarslacaqdr14. Yeni ixtira ediln manlarn hr
yerd ttbiq edilmsindn bir ne il vvl, txminn 1765-ci ild ngiltrd
Snaye tcrbsi adl bir pamflet ap edilmidi. Bu pamfletin mllifia fhl
sinfinin qddar dmni olub i gnnn hddini artrmaq zrurti haqqnda
boboazlq edir. Bu mqsd atmaq n istifad edilsi baqa vasitlr
arasnda hmin mllif, i evlri15 tsis edilmsini irli srr ki, bunlar da, onun
dediyin gr, dht evlri olmaldr. Bs bu mllif hmin dht evlrind i
gnnn n qdr davam etmsini tklif edir? On iki saatlq i gn tklif edir ki,
bunu da 1832-ci ild kapitalistlr, iqtisadlar v nazirlr 12 yandan aa uaqlar
n ninki feln mvcud, htta zruri i gn hesab edirdilr.
Fhl z i qvvsini satmaqla, masir sistem raitind is fhl bel
etmy mcburdur, kapitalist ixtiyar verir ki, bu i qvvsini istehlak etsin,
lakin myyn bir alasan daird. Fhl z i qvvsini mhv etmk n deyil,
hifz edib saxlamaq n onu satr; burada biz i qvvsinin tbii yolla anmasn
bir knara qoyuruq. Fhl z i qvvsini onun gndlik v ya hftlik dyrin
satdqda nzrd tutulur ki, bu i qvvsi bir gn ya bir hft rzind, he d 2
gn v ya 2 hft rzind olduu qdr srf edilib anmamaldr. 1000 funt
sterlinq dyri olan bir man gtrk. gr bu man 10 il ilyirs, istehsalnda
itirak etdiyi mtlrin dyrin hr il 100 funt sterlinq lav edckdir. gr bu
man 5 il ilyirs, hmin mtlrin dyrin ild 200 funt sterlinq lav edir.
Baqa szl, bu mann hr il anmas dyri ildildiyi mddt trs
proporsionaldr. Lakin mhz bu chtdn fhl mandan frqlidir. Manlar he
d z istehlakna tam uyun drcd anmr; insann bdni is onun i vaxtnn
ancaq uzadlmasna aid rqmlr sasn dnl bilcyindn xeyli artq
drcd xarab olur.
Fhllr i gnn vvlki alasan hddin endirmk urunda mbariz
edirkn v ya qanunla normal i gn myyn edilmsin nail ola bilmdikd,
hddindn artq olan myin qaban mk haqqnn yksldilmsi, hm d
onlardan sxlb xarlan lav vaxta proporsional drcd deyil, bundan daha
artq drcd yksldilmsi yolu il almaa alrkn, ancaq z qarlarnda v z
nsillri qarsnda borclarn yerin yetirmi olurlar. Onlar yalnz kapitaln
a

Grnr, C. Kaningemdir. Red.

42

istibdad qsbkarlna bir hdd qoyurlar. Zaman br inkiafnn mkandr. Bir

dqiq d bo vaxt olmayan bir insan, yalnz fiziki tlbatna gr yatmaq, yemk
v sair n lazm olan fasillrdn baqa, btn mr boyu kapitalist ilyn
bir insan yk heyvanndan daha aadr. Cismani chtdn zlb taqtdn
dn v mnvi chtdn kobudlaan bel bir insan, ancaq baqalarna srvt
istehsal edn bir mandr. Btn masir snaye tarixi is gstrir ki, kapital
cilovlanmazsa, vicdansz v amansz bir surtd btn fhl sinfini bu son drc
pozunluq vziyytin salmaa alacaqdr.
Kapitalist i gnn uzadaraq daha yksk mk haqq ver bilr v bununla
bel, myin dyrini aa sala bilr. Bu o zaman ba verir ki, mk haqqnn
ykslmsi fhldn sxlb xarlan mk miqdarnn artmasna v bunun
nticsind i qvvsinin daha srtl dalmasna uyun glmir. Kapitalist bu
mqsd baqa bir yolla da ata bilr. Msln, ingilis burjua statistiklri siz dey
bilrlr ki, Lankair fabriklrind alan fhl aillrinin orta qazanc artmdr.
Lakin onlar unudurlar ki, indi ninki ailnin bas olan yal kiini, htta onun
arvadn v, blk d, -drd uan kapitaln Cahanntha arabasnn16 tkrlri
altna atrlar v ailnin mumi qazancnn artmas fhl ailsindn sxlb xarlan
btn izafi mk ktlsin uyun glmir.
Fabrik qanunlarna tabe olan btn snaye sahlrind htta indi i gn n
qoyulmu myyn hdd raitind d, he olmazsa myin dyrini vvlki
sviyyd saxlamaq mqsdi il mk haqqnn yksldilmsi zruri ola bilr.
mk intensivliyinin artmas insan, vvllr 2 saata srf etdiyi hyat qvvsini
indi 1 saata srf etmy vadar ed bilr. Fabrik qanunlarna tabe olan istehsal
sahlrind manlarn iini srtlndirmk v bir nfrin idar etdiyi i
manlarnn sayn artrmaqla indi bu cht artq myyn drcd hyata
keirilmidir. gr mk intensivliyinin, yaxud 1 saat rzind srf ediln mk
ktlsinin artrlmas i gn mddtinin qsaldlmasna tam uyun glirs, fhl
bu mddtin qsaldlmasndan hr halda qazanm olur. Bu hdd pozulduqda is
fhl bir kild qazandn baqa bir kild itirir v bu halda 10 saatlq mk d
onun bdni n vvlki 12 saatlq mk kimi dadc olar. Kapitaln bu chdinin
qarsn almaq n fhl, mk haqqnn da mk intensivliyinin artmasna
uyun olaraq artrlmas urunda mbariz aparmaqla ancaq z myinin
qiymtdn dmsin v nslinin ksilmsin qar mbariz edir.
4) Siz hamnz bilirsiniz ki, indi izah edilmsin lzum olmayan sbblr gr,
kapitalist istehsal myyn vaxtar tsikllrdn keir. Bu istehsal sakitlik, getdikc

43

artan canlanma, trqqi, ifrat istehsal, bhran v durunluq mrhllrindn

keir. mtlrin bazar qiymtlri v mnftin bazar normalar bu fazalarn
ardnca gedrk, gah z orta sviyysindn aa dr, gah da yuxar qalxr. Bir
tsikli btnlkd nzrdn keirrk grrsiniz ki, bazar qiymtinin bir trf meyl
etmsi, onun digr bir trf meyl etmsi il vzlnir v orta hesabla, btn tsikl
rzind mtlrin bazar qiymtlri onlarn dyrlri il tnzim olunur. Bazar
qiymtlrinin aa dmsi fazas il bhran v durunluq fazalarnda fhl
istehsaldan tamamil xarlb atlmazsa, min ola bilr ki, onun mk haqqn
aa salacaqlar. Fhl aldadlmamaq n, bazar qiymtlrinin htta bel aa
ddy raitd d mk haqqnn hddindn artq aa salnmasna qar
kapitalistl mbariz etmlidir. gr fhl trqqi fazalarnda, kapitalistlr
xsusil yksk mnft ld etdiklri zamanlarda, mk haqqnn yksldilmsi
urunda mbariz etmsydi, orta hesabla btn snaye tsikli rzind htta z
orta mk haqqn, yaxud z myinin dyrini d ala bilmzdi. stehsal tsiklinin
lverisiz fazalarnda mk haqq labddn aa dn fhlnin z zrrini
lverili fazalarda xartmaqdan l kmsini tlb etmk ox byk axmaqlq
olard. mumiyytl btn mtlrin dyrlri, tklifl tlb arasndak nisbtin
daim dyiilmsi zndn daim dyiiln bazar qiymtlrinin yalnz tarazlamas
saysind reallar. Masir sistem sasnda mk d, baqa mtlr kimi ancaq
mtdir. Demli, mk d eyni dyiikliklr uramaldr v, myin dyrin
uyun orta qiymt ancaq bu dyiikliklr nticsind ld edil bilr. Bir trfdn,
myi mt hesab etmk, digr trfdn is onu, mt qiymtlrinin tnzim
olunduu qanunlara tabe etmmk tamamil mnasz olard. Qul daim v
myyn miqdar yaay vasitlri alr, muzdlu fhl is almr. Muzdlu fhl bir
halda he olmazsa yalnz ona gr mk haqqnn yksldilmsin almaldr ki,
baqa bir halda onun aa dmsinin vzini xartsn. gr fhl kapitalistin
iradsini, kapitalistin mrini n yksk bir iqtisadi qanun kimi itatkarlqla qbul
etsydi, qulun kdiyi btn msibtlr dzmli olard, eyni zamanda da onun
hyat qulunku qdr tmin edilmi olmazd.
5) Nzrdn keirdiyim btn hallarda, bunlar is 100 halda 99-nu tkil
edir, biz grdk ki, mk haqqnn yksldilmsi urunda mbariz yalnz
vvlki dyiikliklrdn sonra glir v hmin mbariz istehsaln hcmind,
myin mhsuldar qvvsind, myin dyrind, pulun dyrind, fhldn
sxlb xarlan myin davam etdiyi mddtd v ya myin intensivliyind, bazar
qiymtlrinin qalxb-enmsind vvlc ba vern dyiikliklrin nticsidir ki,
bunlar da tklifl tlbin dyiilmsindn asl olub snaye tsiklinin mxtlif

44

fazalarna uyun glir; bir szl, bu mbariz kapitaln vvlki tsirin qar
myin ks-tsiridir. gr siz mk haqqnn artrlmas urundak mbarizni
btn bu hallardan asl olmayaraq gtrsniz, yalnz mk haqqnn dyiilmsini
nzr alaraq, buna sbb olan btn baqa dyiikliklri nzrdn qarsanz,
yanl bir fikr saslanb shv nticlr xarm olarsnz.

14. KAPTALLA MK ARASINDA MBARZ V BUNUN NTCLR

1) Mn gstrdim ki, mk haqqnn aa dmsin qar fhllrin vaxtar
mqavimti v mk haqqnn yksldilmsin nail olmaa onlarn vaxtar chd
etmsi muzdlu mk sistemi il qrlmaz surtd baldr v mhz ondan irli glir
ki, mk mty brabr tutulmudur v, demli, qiymtlrin mumi hrktini
idar edn qanunlara tabe edilmidir; sonra mn gstrdim ki, mk haqqnn
mumi ykslmsi mumi mnft normasnn aa dmsin sbb olur, lakin
n mtlrin orta qiymtlrin, n d dyrlrin tsir gstrmir; nhayt: indi
bel bir sual meydana xr: kapitalla mk arasnda bu fasilsiz mbarizd mk
n drcd mvffqiyyt qazana bilr?
Mn mumildirmk yolu il cavab verib dey bilrdim ki, btn baqa
mtlr kimi, myin d bazar qiymti byk mddt rzind onun dyrin
mvafiq glckdir; demli, qiymtin btn bu qalxb-dmlrin baxmayaraq,
fhl n edirs etsin, o orta hesabla yalnz z myinin dyrini alacaqdr ki,
bu da i qvvsinin dyrindn ibartdir, hmin dyr is, i qvvsini yaatmaq
v tkrar istehsal etmk n zruri olan yaay vasitlrinin dyri il myyn
olunur; bu yaay vasitlrinin dyri is onlarn istehsal n zruri olan myin
miqdar il myyn olunur.
Lakin bzi xsusi chtlr i qvvsinin dyrini v ya myin dyrini btn
baqa mtlrin dyrindn frqlndirir. qvvsinin dyri iki nsrdn ml
glir: bunlardan biri xalis fiziki, digri is tarixi v ya ictimai nsrdr. qvvsi
dyrinin aa hddi fiziki nsrl myyn olunur. Bu o demkdir ki, fhl sinfi
zn yaatmaq v tkrar istehsal etmk, z fiziki varln bdildirmkdn
tr z yaay v tryib artmas n mtlq zruri olan yaay vasitlri
almaldr. Demli, bu zruri yaay vasitlrinin dyri mk dyrinin aa
hddidir. Digr trfdn, n qdr elastik olsa bel, i gn mddtinin d z
hdlri vardr. Onun n yuxar hddi fhlnin fiziki qvvsindn asldr. gr
fhlnin hr gn srf etdiyi hyat qvvsi myyn hddi arsa, bu grgin ii

45

gndn-gn tkrar etmk mmkn olmur. Lakin, dediyim kimi, bu hdlr ox

elastikdir. mr uzun v salam olan bir nsil bir-birini vz etdikd fhl bazar
nec tmin olunursa, mr uzun olmayan clz nsillr bir-birini tez-tez vz
etdikd d, eyni drcd tmin oluna bilr.
myin dyri, bu xalis fiziki nsrdn baqa, hr bir lkd nnvi hyat
sviyysi il myyn olunur. Bu sviyy ninki fiziki hyat tlbatnn
dnilmsini, habel insanlarn yaayb trbiy ald ictimai raitdn doan
myyn tlbatn da dnilmsini tlb edir. Bir ingilisin hyat sviyysi
irlandiyalnn hyat sviyysin, alman kndlisinin hyat sviyysi lat kndlisinin
sviyysin mncr edil bilr. Tarixi nnlrin v ictimai adtlrin bu chtdn
oynad mhm rolu c. Torntonun hali artql srindn gr bilrsiniz;
mllif bu srd gstrir ki, hl indi d ngiltrnin mxtlif knd tsrrfat
dairlrind orta mk haqq, hmin dairlrin thkimilik vziyytindn n qdr
ox v ya az lverili raitd xdndan asl olaraq az-ox mxtlifdir.
myin dyrin daxil olan bu tarixi v ya ictimai nsr geniln bilr v ya
mhdudlaa bilr, v ya htta tamamil aradan qalxa bilr, buna gr d fiziki
hddn baqa bir ey qalmaz. Vergilrl bslnmyi adt etmi v yal vziflr
hvskar olan qoca Corc Rouzun dediyi kimi, mqdds dinimizin nemtlrini
kafir franszlarn hcumundan xilas etmk n, yakobinlr leyhin balanm
mharib zaman, ken iclaslarmzdan birind mlayim bir dill bhs etdiyimiz
xeyirxah ingilis fermerlri knd tsrrfat fhllrinin mk haqqn htta bu xalis
fiziki minimum drcsindn d aa salmdlar; fhllrin fiziki yaamas v
nsillrinin davam n zruri olan yaay vasitlrinin atmayan hisssini is
onlar yoxsullar haqqnda qanunlara17 sasn xeyriyy fondlar hesabna ld
edirdilr. Bu, muzdlu fhlni qula, ekspirin mrur yomenini is pauper
evirmk n ox gzl bir sul idi.
gr siz mxtlif lklrdki v ya eyni bir lkd mxtlif tarixi dvrlrdki
mk haqqnn v ya mk dyrinin sviyysini mqayis etsniz, grrsiniz ki,
mk dyrinin z sabit kmiyyt deyil, dyiiln kmiyytdir, htta btn baqa
mtlrin dyrlri sabit qald raitd d dyiiln kmiyytdir.
Bel bir mqayis onu da gstrrdi ki, ninki mnftin bazar normalar,
habel onun orta normalar da dyiilir.
Lakin mnft gldikd, onun minimumunu myyn edck he bir qanun
yoxdur. Biz mnftin encyi n aa hddi gstr bilmrik. Bs ny gr biz

46

bu hddi myyn ed bilmrik? Ona gr ki, biz mk haqqnn minimumunu

myyn ed bilsk d, onun maksimumunu myyn ed bilmrik. Biz ancaq
dey bilrik ki, i gnnn hdlri bllidirs, mnft maksimumu mk haqqnn
fiziki minimumuna mvafiq glir, gr mk haqq bllidirs, mnft maksimumu
fhlnin fiziki qvvlrinin imkan verdiyi drcd i gnnn uzadlmasna
mvafiq glir. Bellikl, mnft maksimumunun hdlri, mk haqqnn fiziki
minimumundan v i gnnn fiziki maksimumundan ibartdir. Aydndr ki,
maksimum mnft normasnn bu iki hddi arasnda bir ox drclr ola bilr.
Bu maksimum mnft normasnn hqiqi sviyysi ancaq kapitalla mk
arasndak daimi mbariz yolu il ld edilir: kapitalist daim mk haqqn azaldb
fiziki minimumuna endirmy v i gnn uzadb fiziki maksimumuna
atdrmaa alr, fhl is daim ks istiqamtd tzyiq gstrir.
Msl mbariz edn trflrin qvvlri arasndak nisbtddir.
2) str ngiltr, istrs btn baqa lklrd i gnn hdd qoyulmas
mslsin gldikd, qanunvericilik yolu il mdaxil edilmdn he bir zaman
bel bir hdd qoyulmamdr, fhllr daim tzyiq gstrmdn is he bir zaman
bel bir mdaxil olmazd. Hr halda he bir zaman fhllrl kapitalistlr
arasnda xsusi sazilr glmkl i gnn hdd qoymaq mmkn olmazd. Bu
mumi siyasi faliyyt zrurtinin z sbut edir ki, kapital znn xalis iqtisadi
faliyytlrind daha qvvtli trfdir.
mk dyrinin hdlrin gldikd, dorudan da bel bir hdd qoyulmas
hmi tklifl tlbdn asldr. Mn kapital trfindn my olan tlbdn v
fhllr trfindn ediln mk tklifindn bhs edirm. Mstmlk lklrind
tklif v tlb qanunu fhllr lverili olur. Birlmi tatlarda mk haqqnn
nisbtn yksk sviyysin sbb d budur. Orada kapitaln bir ox chdlrin
baxmayaraq, kapital muzdlu fhllrin daim mstqil kndlilr evrilmsi
nticsind fhl bazarnn daim boalmas qaban ala bilmir. Amerika xalqnn
ox byk bir hisssi n muzdlu fhl vziyyti ancaq keici bir hal olub fhl
az-ox qsa bir mddt rzind mtlq bu vziyytdn xacana mid edir.
Mstmlklrdki bu vziyyti dzltmk n, ata qays gstrn Britaniya
hkumti yaxnlardan bri, masir mstmlkilik nzriyysi deyiln bir
nzriyy zr i grr; bu nzriyy ondan ibartdir ki, muzdlu fhllrin ox tez
bir zamanda dnb mstqil kndli olmasna maneilik gstrmk mqsdi il
mstmlklrd torpaa sni olaraq yksk qiymt qoyulur.

47

ndi d btn istehsal prosesin kapitaln hakim olduu khn mdni lklr
kek. Misal n, ngiltrd 1849-cu ildn 1859-cu il qdr olan mddtd
knd tsrrfat fhllri mk haqqnn ykslmsini gtrn. Bu yksli n
kimi nticlr verdi? Fermerlr, dostumuz Uestonun mslht grdy kimi,
budann dyrini yksld bilmdilr; onlar htta budann bazar qiymtini d
yksld bilmdilr. ksin, onlar qiymtlrin aa dmsin razlamaa
mcbur oldular. Lakin bu 11 il rzind onlar hr cr manlar ttbiq etdilr, daha
elmi sullardan istifad etdilr. kin yerinin bir hisssini otlaqlara evirdilr,
fermalarn hcmini, eyni zamanda istehsaln da hcmini genilndirdilr v bu
tdbirlrin, habel baqa tdbirlrin kmyi il myin mhsuldar qvvsini
artrb my olan tlbi azaltdlar v yenidn el bir vziyyt yaratdlar ki, knd
halisi yen nisbtn artqlq etmy balad. halinin oxdan mskn sald
khn lklrd mk haqqnn ykslmsin kapitaln daha srtl v ya daha
yava gstrdiyi ks-tsir sulu da mumiyytl bundan ibartdir. Rikardo haql
olaraq qeyd etmidir ki, man daim mkl rqabt edir v ox zaman ancaq
myin qiymti myyn ykskliy atdqda ttbiq edil bilr18; lakin man
ttbiq edilmsi myin mhsuldar qvvsini artrmaq n istifad ediln bir ox
sullardan yalnz biridir, bir trfdn, sad myin nisbtn artqlq etmsin
sbb olan inkiaf, digr trfdn, ixtisasl myi sadldirir v bellikl d
qiymtdn salr.
Eyni qanun baqa bir kild d faliyyt gstrir. myin mhsuldar qvvsi
inkiaf etdikc, mk haqqnn htta nisbtn yksk sviyysin baxmayarq,
kapital ym srtlnir. Masir snayenin hl krp anda yaayan A. Smitin
etdiyi kimi, buradan bel bir nticy glmk olard ki, kapitaln bu srtli ym
fhllrin xeyrin olmaldr, nki bel bir ym fhlnin myin tlbin getdikc
artmasn tmin edir. Masir mlliflrin bu fikr rik olan bir oxu tccb edirdi
ki, son 20 il rzind ingilis kapital ngiltrnin halisin nisbtn xeyli srtl
artd halda, mk haqq o qdr d ykslmmidir. Lakin ymn trqqisi il
yana olaraq kapitaln quruluunda da getdikc daha byk dyiiklik ml glir.
Btn kapitaln sabit kapitaldan, manlardan, xammaldan v mxtlif istehsal
vasitlrindn ibart olan hisssi kapitaln mk haqqna v ya myin satn
alnmasna srf ediln digr hisssin nisbtn getdikc daha ox artr. Bu qanunu
c. Barton, Rikardo, Sismondi, professor Riard Cons, professor Ramsey, erbulye
v baqalar az-ox drst myyn etmidilr.

48

gr kapitaln bu iki trkib hisssinin vvlki nisbti birin-bir nisbtin

brabr idis, snayenin daha da inkiaf etmsi il bu nisbt 5-in 1- nisbtin
brabr olur v i. a. gr 600- brabr btn kapitaldan 300- alt, xammal v
sairy, 300- d mk haqqna srf edilirs, fhly olan tlbi 300 nfrdn 600
nfr atdrmaq n btn kapital ikiqat artrmaq lazmdr. Lakin sonralar 600 brabr kapitaldan 500- mana, materiala v sairy v ancaq 100- mk
haqqna srf edilirs, fhly olan tlbi 800 nfrdn 600 nfr atdrmaq n
bu kapital 600-dn artb 3 600 olmaldr. Buna gr d snaye inkiaf etdikc,
my olan tlb kapital ym il ayaqlaa bilmir. Dorudur, bu tlb artr, lakin
btn kapitaln artmasna nisbtn daim azalan proporsiyada artr.
Bu bir ne qeyd sasn demk olar ki, masir snayenin inkiaf nticsind
vziyyt getdikc kapitalist n xeyirli, fhl n is zrrli olmaldr v, demli,
kapitalist istehsalnn mumi meyli orta mk haqq sviyysini yksltmy
doru deyil, aa salmaa dorudur, yni myin dyrini az-ox drcd
minimum hddin endirir. Lakin masir sistemd vziyyt beldirs, bu o
demkdirmi ki, fhl sinfi kapitaln soyunuluq qsdlrin qar mbarizdn l
kmli v z vziyytini mvqqti olaraq yaxladrmaq n tsadfi lverili
imkanlardan istifad etmy almamaldr? gr fhllr bel hrkt
etsydilr, pozulub he bir lac olmayan laqeyd yoxsullar ktlsin evrilmi
olardlar. Znnimc, mn gstrdim ki, mk haqqnn sviyysi urunda
fhllrin mbarizsi btn muzdlu mk sistemi il qrlmaz surtd baldr,
fhllrin mk haqqn yksltmy almalar 100 haldan 99-da myin
dyrinin dnilmsini olduu kimi saxlamaq sylrindn baqa bir ey deyildir v
myin qiymti urunda kapitalistlrl mbariz aparmaq zrurti fhllrin,
zlrini bir mt kimi satmaa mcbur edn vziyytlrindn irli glir. gr
fhllr kapitalla gndlik toqqumalarnda csartsizlik gstrib gzt
getsydilr, onlar daha geni bir hrkata balamaq iqtidarn bhsiz itirmi
olardlar.
Eyni zamanda, muzdlu mk sistemi il laqdar olaraq mumn fhllrin
sart altna alnmasn htta tamamil bir knara qoysaq bel, fhl sinfi bu
gndlik mbariznin son nticlrini iirtmmlidir. Fhl sinfi unutmamaldr
ki, bu gndlik mbarizd o ancaq nticlr qar mbariz edir, bu nticlri
douran sbblr qar mbariz etmir; onun vziyytini arladran meylin
istiqamtini dyidirmk deyil, bu meyli ancaq lngidir; xstliyi saaltmaq deyil,
ancaq yarmq arlr grr. Buna gr d fhllr kapitaln fasilsiz soyunuluq

49

qsdlrindn v ya bazarn vziyytindki dyiikliklrdn daim domaqda olan

tkc bu labd partizan dylri il kifaytlnmmlidirlr. Fhllr baa
dmlidirlr ki, masir sistem dourduu yoxsulluqla brabr, cmiyyti iqtisadi
chtdn dyidirib yenidn qurmaq n lazm gln maddi rait v ictimai
formalar da yaradr. daltli i gn n daltli mk haqq kimi mhafizkar
bir ar vzin fhllr z bayranda bel bir inqilabi ar yazmaldrlar: Mhv
olsun muzdlu mk sistemi!.
sas mslni aydnladrmaq mqsdi il bu qdr uzun v, blk d, yorucu
bir izahat verdikdn sonra, mn, aadak qtnamni tklif etmkl z mruzmi
bitirirm:
1) mk haqq sviyysinin mumi ykslmsi mumi mnft normasnn
aa dmsin sbb olur, lakin mumiyytl mtlrin qiymtlrin tsir
gstrmir.
2) Kapitalist istehsalnn mumi meyli orta
yksltmy doru deyil, aa salmaa dorudur.

mk haqq sviyysini

3) Tred-yunionlar kapitaln hcumuna qar mqavimt mrkzi olmaq

etibaril mvffqiyytl ilyirlr. Bir sra hallarda onlar z qvvlrindn dzgn
istifad etmdiklrin gr mvffqiyytsizliy urayrlar. mumiyytl is
mvffqiyytsizliy urayrlar, nki mvcud sistemin dourduu nticlr qar
partizan mbarizsi il kifaytlnirlr, halbuki eyni zamanda bu sistemi
dyidirmy v z mtkkil qvvlrindn fhl sinfini tamamil azad etmk,
yni muzdlu mk sistemini tamamil mhv etmk n bir vasit kimi istifad
etmy almaldrlar.

K. Marks trfindn 1865-ci il mayn axrndaiyunun 27-d yazlmdr.

lk df 1898-ci ild Londonda ayrca kitaba klind nr edilmidir.
K. Marks v F. Engelsin srlrinin mtnindn ap olunur, 2-ci nri, 16-c cild,
sh. 101155.

50

Qeydlr
1.

2.

3.

4.

5.

Bu sr 1865-ci ilin iyununda Ba urann iclaslarnda Marksn

mruzsinin mtnidir. Hmin srd Marks znn izafi dyr
nzriyysinin saslarn ilk df aq rh etmidir. mk haqqnn
artmasnn fhllrin vziyytini yaxladra bilmycyini iddia edn v
tred-yunionlarn faliyytini zrrli hesab etmk lazm olduunu gstrn
nternasional zv Uestonun shv baxlarna qar bilavasit ynldiln
mruz eyni zamanda fhllrin iqtisadi mbarizsin v hmkarlar
ittifaqlarna mnfi mnasibt bslyn prudonulara, habel lassallara
zrb endirirdi. Marks z mruzsind proletarlarn onlar istismar edn
kapital qarsnda passivlik v mtiliyini tbli etmy qar qtiyytl x
edir, fhllrin iqtisadi mbarizsinin rolunu v hmiyytini nzri
chtdn saslandrr, bu mbarizni proletariatn son mqsdin
muzdlu mk sisteminin lvin tabe etmk zrurtini qeyd edir.
Mruznin mtni Marksn lyazmas klind saxlanmdr. Mruz ilk df
Marksn qz Eleonora trfindn 1898-ci ild Londonda Value, price and
profit (Dyr, qiymt v mnft) bal altnda E. Evelinqin
mqddimsi il drc etdirilmidir. lyazmasnda giri hisssinin v birinci
alt paraqrafn bal yox idi v balqlar Evelinq trfindn verilmidi. ndiki
nrd mumi balqdan savay btn balqlar saxlanmdr. 1.
Mvqqti Nizamnamd nzrd tutulduu kimi, 1865-ci ild
Brsseld konqres arlmal idi. Lakin konqres vzin Londonda ilkin
konfrans arld (bu konfrans haqqnda 19-cu qeyd bax.) 1.
gnn qanunvericilik yolu il on saatlq hdd qoyulmas urunda
fhl sinfinin mbarizsi ngiltrd XVIII srin axrlarnda aparlm v XIX
srin 30-cu illrinin vvllrind proletariatn geni ktllrini hat
etmidi.
Yalnz yeniyetmlr v qadnlara amil ediln on saatlq i gn
haqqnda qanunu parlament 1847-ci il iyunun 8-d qbul etdi. Lakin bir ox
fabrikilr bu qanunu id pozurdular. 8.
Fransada burjua inqilab dvrnd yakobin Konventi 1793-c v 1794c illrd mk haqqnn sabit maksimum drcsi il brabr bir sra n
zruri mhsullarn sabit maksimum qiymtlrini myyn etmidi. 9.
Elmin inkiafna Britaniya yardm cmiyyti 1831-ci ild yaradlmdr v
indiydk mvcuddur. Marks 1861-ci ilin sentyabrnda Cmiyytin iqtisadi

51

blmsinin yncanda U. Nyumarn (Marks onun familiyasnn yazlnda

shv yol vermidir) xn nzrd tutur. 9.
6.
Bax: R. Owen. Observations on the Effect of the Manufacturing
System. London, 1817, p. 76 (R. Ouen. Snaye sisteminin tsiri haqqnda
qeydlr. London, 1817, sh. 76). 9.
7.
18531856-c illrdki Krm mharibsindn shbt gedir. 10.
8.
XIX srin ortalarnda knd yerlrind mnzillrin ktlvi surtd
sklmsinin gclnmsind bel bir vziyyt rol oynamd ki, yoxsullarn
xeyrin torpaq sahibinin ddiyi verginin miqdar onun torpanda yaayan
yoxsullarn sayndan xeyli drcd asl idi. Torpaq sahiblri zlrinin
ehtiyac duymadqlar, lakin artq knd halisi n snacaq ola biln
binalar bil-bil skrdlr. (Bu bard trafl mlumat n bax: K. Marks
v F. Engels. srlri, 2-ci nri, 23-c cild, sh. 686705). 10.
9.
ncsnt v pe cmiyyti (Society of Arts) 1754-c ild Londonda tsis
edilmi burjua maarifi v filantropik cmiyyti. Ad kiln referat Con
Mortonun olu Con almers Morton trfindn oxunmudu. 10.
10. Xaricdn taxl gtirilmsini mhdudladrmaa v ya qadaan etmy
doru ynldiln taxl qanunlar adlandrlan qanunlar ngiltrd iri torpaq
sahiblrinin lendlordlarn xeyrin verilmidi. 1838-ci ild Manester
fabrikilri Kobden v Brayt taxl qanunlarna qar Cmiyyt tsis
etmidilr. Tam ticart azadl irli srn Cmiyyt fhllrin mk haqqn
aa salmaq, torpaq aristokratiyasnn iqtisadi v siyasi mvqelrini
zifltmk mqsdi il taxl qanunlarnn lv edilmsin alrd. Bu
mbariz nticsind 1846-c ild taxl qanunlarnn lv olunmas haqqnda
qanun layihsi qbul edildi ki, bu da torpaq aristokratiyas zrind snaye
burjuaziyasnn qlbsi demk idi. 11.
11. Amerikada Vtnda mharibsi (18611865) imaln snaye tatlar il
Cnubun qiyam qaldrm quldar tatlar arasnda aparlrd. ngiltrnin
fhl sinfi plantatorlar qul sahiblrini mdafi edn ingilis
burjuaziyasnn siyasti leyhin xd v ngiltrnin AB-da Vtnda
mharibsin mdaxilsinin qarsn ald. 11.
12. A. Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations. Vol. I, Edinburgh, 1814, p. 93 (A. Smit. Xalqlarn srvtinin tbit
v sbblrinin tdqiqi. I cild, Edinburq, 1814, sh. 93). 26.
13. XVIII srin axrnda Fransa burjua inqilab dvrnd ngiltrnin Fransa
leyhin apard mhariblrdn shbt gedir. Bu mhariblr zaman

52

ngiltr hkumti z lksind zhmtke ktllr qar amansz terror

rejimi myyn etmidi. Msln, hmin dvrd bir sra xalq itialar
yatrlm v fhl ittifaqlarn qadaan edn qanunlar qbul olunmudu.
40.
14. K. Marks Maltusun An Inquiry into the Nature and Progress of Rent,
and the Principles by which it is regulated. London, 1815. (Rentann
tbiti v artmas haqqnda, habel onu tnzim edn prinsiplr haqqnda
tdqiqat. London, 1815) srlvhli pamfletini nzrd tutur. 41.
15. evlri ngiltrd XVII srd yaradlmd, 1834-c ild qbul edilmi
yoxsullar haqqnda qanuna gr i evlri yoxsullara yegan kmk
formasna evrilmidi; i evlrind hbsxana katorqa rejimi hkm
srrd v xalq arasnda yoxsullar n bastiliyalar adlandrlmd. 41.
16. Caqgernaut (Cahanntha) hind allah Vinunun tcssmlrindn
biridir. Caqgernaut mbdinin kahinlri ktlvi ziyartdn byk glir ld
edirdilr (hm d bayadera adlanb mbdd yaayan qadnlar fahiliy
irnikdirilirdi). Caqgernaut ayini hddindn artq tmtraql mrasiml,
habel dindarlarn zlrin ignc vermsin, intihar etmsin glib atan
ifrat dini fanatizml frqlnirdi. Byk bayram gnlrind dindarlarn
bzilri zlrini Vinu-Caqgernautun tsvirlri gzdiriln arabann altna
atrdlar. 42.
17. ngiltrd XVI srdn mvcud olan yoxsullar haqqnda qanunlara gr
hr bir mhlld yoxsullarn xeyrin xsusi vergi alnrd; zn v ailsini
tmin ed bilmyn mhll sakinlri yoxsullara kmk kassas vasitsi il
yardm alrdlar. 45.
18. D. Ricardo. On the Principles of Political Economy, and Taxation.
London, 1821, p. 479 (D. Rikardo. Siyasi iqtisadn v vergi qoyuluunun
prinsiplri haqqnda. London, 1821, sh. 479). 47.
19. 1865-ci il sentyabrn 2529-da keirilmi London konfrans nzrd
tutulur; konfransn iind Ba urann zvlri v ayr-ayr blmlrin
rhbrliyi itirak edirdilr. Konfrans Ba urann mruzsini dinldi, onun
maliyy hesabatn v qardak konqresin gndliyini tsdiq etdi.
Hazrlanmasna v keirilmsin Marksn rhbrlik etdiyi London konfrans
nternasionaln tkkl tapd v tkilatca formalad dvrd byk rol
oynad. 50.