Uluda niversitesi

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi

Cilt XXIX, Say 1, 2010, s. 53-63

EFEND-KLE AHLKI vs. EFEND KLE DYALEKT

Derda KKALP
zet
Dnce tarihine bakldnda birok filozofun birtakm ayrmlar
kullandklar grlr. ou zaman bu ayrmlar filozoflarn dncelerini
karakterize edici bir nitelik tar. Nietzchenin efendi ahlak kle ahlak ayrm ile
Hegelin efendi-kle diyalektii sz konusu ayrmlarn iki rneidir. ki ayrmn da
politik dnce asndan birtakm sonular vardr. Bu alma Nietzschenin
ayrmnn postmodernist, oulcu ve farkllklar onaylayc bir politik dnceyi,
Hegelin efendi-kle diyalektiinin ise modernist ve evrevselci bir politik dnceyi
besledii iddiasndadr. Bu almada Nietzschenin efendi ahlak kle ahlak
ayrm temel alnacak ve Nietzcheci bir perspektifle Hegelci politik dncenin bir
eletirisi sunulacaktr.
Anahtar Kelimeler: Nietzsche, Efendi-Kle Ahlk, Efendi-Kle
Diyalektii, Hegel, oulculuk, Evrenselcilik.

Abstract
Many philosophers have used dichotomies in the history of Western
philosophical tradition. It can be said that these dichotomies characterized
philosophers thoughts. In this respect, Nietzsches Noble-Slave morality and
Hegels Master-Slave dialectic are one of the most popular examples of these
dichotomies. Certainly, these dichotomies include some political consequences. In
this study, we try to display that Nietzsches dichotomy supports post-modernist,
pluralist and affirmative political thought, whereas Hegels dichotomy supports
modernist and universalist one. Depending on these differences, our study depends
upon Nietzsches Noble-Slave morality and criticizes Hegelian political thought.
Key Words: Nietzsche, Noble-Slave Morality, Master-Slave Dialectics,
Hegel, Pluralism, Universalism.

r. Gr.Dr.,Uluda niversitesi, BF, Kamu Ynetimi Blm.

U.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt XXIX, Say 1

54

1. GR
Hi kuku yok ki, ada yaam dnyas, iletiim teknolojilerinin ve
kitle iletiim aralarnn byk lekli geliimine ve yaygnlk
kazanmalarna bal olarak zuhur eden etik ve politik meselelerin, daha
nceki hibir dnemde eine rastlanmayacak bir dzlemde dnce
dnyasnn eksenini tayin ettii bir grnm arz etmektedir. Habermastan
Derridaya, Lyotarddan Rortiye, Deleuzedan Levinasa ve MacIntyredan
Straussa varncaya dein birok dnr ve teorisyenin temel dnm
konusunun kimlik, farkllk, tekillik ve totalletirici sylemlere ynelik
ykc bir dnmn imkn gibi hususlar dorultusunda ekillenmi olmas
bu tespiti dorular niteliktedir. Bu noktada ifade edilmelidir ki, isimleri
yukarda zikredilen dnr ve teorisyenlerin yan sra, temelde etik ve
politik meselelere odaklanm olan birok baka ada dnr ve
teorisyenin dnsel arkaplannda, 19. yy. felsefeleri ve zellikle Nietzsche
felsefesinin hatr saylr bir nemi sz konusudur.
Genel bir deerlendirmeyle ifade edildiinde, Nietzsche felsefesini
ada etik ve politik tartmalar asndan nemli klan hususun,
Nietzschenin, 2500 yl boyunca Bat dncesine hkim olduunu
dnd ve kendisinin Sokratik rasyonalizm olarak adlandrd
rasyonel varlk felsefeleri karsnda, olu ve yaam nceleyen bir dnme
tarzna sahip olmasndan kaynakland sylenebilir. Olu ve yaama ynelik
vurgusuyla Nietzsche, bir yandan rasyonel ve hmanist metafizik dnme
biimlerine kar karken, dier yandan da, her ne trden olursa olsun
farkll, tekillii, bireysellii ve yaamn dirimsel glerini onaylayan bir
dnce tarz araynda olmutur. Aslna baklrsa Nietzschenin Efendi ve
kle ahlkl ayrmnn temelinde de sz konusu kayg bulunmakta olup, biz
de almamzda, Nietzschenin bu kaygsn, sz konusu kaygyla taban
tabana zt bir grnm arz eden Hegelin efendi-kle diyalektii ile
mukayeseli bir biimde ele almak suretiyle, Nietzscheci anlamda bir farkllk
etii ve politikasnn nasl bir karaktere sahip olabileceine dair birtakm
ipular sunmaya alacaz.
Byle bir karlatrma iin neden Hegel felsefesinin seildiinin
yant ise, Hegelin, hem bir tarih felsefesi dolaymyla son derece
btnlkl ve sistematik bir biimde oluturmu olduu felsefesinin modern
ve Aydnlanmac dnce tarznn en kmil formunu oluturmas, buna bal
olarak da evrenselci ve totalletirici karakterdeki bir dnce tarzn tesis
edip, zellikle birey ve toplum arasndaki ilikiyi tarihsel yolla onanm bir
rasyonalizasyon sreciyle tesis etmesinde, hem de bizzat efendi-kle
diyalektii bal altnda, tarihsel bir diyalektik srete gittike kendi
bilincine varan modern zneyi hakllatran bir sistem ortaya koymasnda
bulunabilir. Nietzscheci bir bak asyla ele alndnda, ite tam da bu

Kkalp, Efendi-Kle Ahlk vs. Efendi Kle Diyalektii

55

hususlar nedeniyle Hegel felsefesi, gerek evrenselci ve totalletirici bir

dnce tarzna sahip olmas gerekse farkllklar aynlk ierisinde eriten
rasyonel bir mahiyet arz etmesi nedeniyle problemli olmak durumundadr.
2. NETZSCHE FELSEFESNDE EFEND-KLE AHLKI
Nietzsche yinin ve Ktnn tesinde adl almasnda, yeryznde
varolmu ve halen mevcudiyetini srdren birok ahlka rastladn ve sz
konusu ahlklarn; birbirine bal olarak, dzenli bir ekilde birlikte ortaya
kan belirli zelliklere gre Efendi Ahlk ve Kle Ahlk olmak zere iki
temel tipe ayrlabileceine iaret eder (Nietzsche, 1997: 169). lk bakta,
efendi ve kle kavramlarnn, politik ve sosyolojik referanslara sahip
olduklar dnlse bile, Nietzschenin zorunlu olarak efendiyi (soylu) bir
topluluktaki ynetici veya ayrcalkl kesim ile, kleyi ise bu kesimin
hakimiyeti altnda bulunan ya da stat olarak bu kesimin aasndaki
insanlarla zdeletirmedii aktr (Nietzsche, 1998: 35). Kukusuz, efendi
ve kle ahlknn anlalmasnda politik anlamyla g, yani hkmeden veya
hkmedilen olmaktan kaynaklanan gllk ya da gszlk hissi, nemli
bir referanstr. Nitekim Nietzsche, ahlkn oluumunu ve onun nihilistik
mahiyetini politik deneyime bal olarak aklamtr. Ancak, efendi ile kle
arasndaki mesafenin, politik ve toplumsal anlamda bir hiyerarinin tesinde
bir anlama, Nietzschenin, efendi ve kle ahlknn ayn kiinin, ayn ruhun
iinde bile bulunabileceini (Nietzsche, 997: 169) syleyerek im ettii
ruhsal bir anlama da sahip olduu gz nne alndnda, efendi ve kle
kavramlarnn,
politik
ve
sosyolojik
anlam
ierikleriyle
snrlandrlamayacan syleyebiliriz. Nietzschenin, 2500 yldr Bat
kltrnde hkm sren ahlk kle ahlk olarak nitelemesi, efendi ve kle
kavramlarnn sz konusu snrlamann tesinde anlamlara sahip olduunun
en ak kantn oluturur.
Warrenn da belirtmi olduu gibi, Nietzsche iin soyluluk, dsal
eylem ve almalardan ok, kiinin kendisine ynelik saygsndan doar.
Soyluluk, kendinden emin olma hissiyle birlikte, iyi uura iaret eder. Bu
nedenle Nietzsche soyluluu, sosyolojik terimlerden ziyade, psikolojik ve
fenomenolojik terimlerle anlar. Bu husus dikkate alndnda, efendi ve kle
kategorilerinin, farkl deneyim tiplerine karlk geldii ve prensip olarak
soyluluun, toplumda herhangi bir yerde zuhur edebilecei sylenebilir
(Warren, 1991: 176). Warrena gre, Nietzsche de Freud gibi, benliin
birliini salayacak olan bir dnmsellik (reflexivity) biimiyle
ilgilenmekteydi. Bu perspektifle ele alndnda, efendi ve kle psikolojisi
arasndaki temel fark, klenin, deneyimlerini btnletirmesindeki
baarszlndan kaynaklanr. Gszlk hissi, klenin hafzasnda ar bir
ikinlie, bu da onun, btnln salamasna mani olan gemiin

56

U.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt XXIX, Say 1

aclaryla ilgili takntlara yol aar. Buna karn, soyluluun gl sal,

deneyimlerini birletirebilme kapasitesinden doar ve bylece efendinin
(kiinin) btnlne mani olacak birok eyi unutmasna imkn verir.
Efendideki aktif unutmann aksine, klede unutamamann tezahr, hn
(ressentiment) duygusudur (Warren, 1991: 177-178). Efendi tipe ait unutma
ve tepkiler, eyleme gcnn btnl balamnda tanmlanrken, kle tipi
ise, ok byk bir hafza ve hncn gc ile tanmlanr (Deluze, 1989: 117).
Kle ahlkna reaktif karakterini veren, tam da bu hn duygusudur.
Nietzschenin ifadesiyle, her soylu ahlk, kendine zafer kazanm bir
biimde evet demekle geliirken, kle ahlk, daha banda; darda olana,
farkl olana, ksaca kendi olmayana hayr der. Nietzscheye gre, bu hayr
klenin yaratc eylemidir. Kle ahlknn var olmak iin, hep kar koyan
d dnyaya gereksinimi olmu ve klenin eylemi, temelde tepkiden
kaynaklanmtr. Soylu deerlendirme biiminde ise, tersi sz konusudur.
Soylu, eyleme kendiliinden geer ve kartn yalnzca kendine daha
minnettar, daha sevin dolu evet demek iin arar. Olumsuz kavramlar
alak, sradan, kt yalnzca batan aa yaam ve tutkuyla dolu,
olumlu temel kavramlarn, biz soylular, biz iyi, gzel ve mutlularn soluk
bir kar grntsdr (Nietzsche, 1998: 40).
Kle ahlknn reaktif karakteri, en iyi ekilde, onun iyi-kt
ayrmnda tehis edilebilir. Nietzsche, etimolojik olarak ele alndnda, iyi
ve kt ayrmnn temelinde, soylu deerlendirme biiminin bulunduunu
belirtir. yi, her yerde balangta, ruha soylu, asilzade, ruha
ayrcalkl, ruha yksek anlamlarna gelmitir. Buna karn kt, sz
konusu iyi tanmnn dnda kalan, baya olan, talihsiz olan nitelemek
iin kullanlan bir kavram olmutur ( Nietzsche, 1998: 32-33). Soylu iin
kt, kendi iyi tanmnn dnda kalan bir eye iaret ettiinden, soylunun
iyi tanm, onun ktye olan dmanlndan kaynaklanmamtr. Kt,
verili bir durumdur ve soylu ona kar kaytszdr. Efendinin, kendi iyi tanm
iin dman bir teki olarak ktye ihtiya duymamas, onun ahlknn aktif
karakterini yanstr. Deleuzen ifadesiyle, efendinin forml, ben iyiyim
bu yzden sen ktsndr. Efendi ahlkna gre, ktnn kt oluu,
ikincil bir sonutur. yi ncelikli olarak efendiyi dizayn eder, kt, bir
sonutur ve kleyi oluturur (Deluze, 1989: 119-120). Soylunun kle
karsndaki kaytszl o kadar aktr ki, onu dman olarak bile grmez.
Soylu iin dman, kt olan deildir, nk onun kt olanla hibir ii
yoktur. Soylu, dmann kendisi gibi saygdeer biri olarak grr ve onu
kendisi iin ister, bu onun ayrc zelliidir (Nietzsche, 1998: 42-43).
Kle ahlknda iyi ve kt kavramlar, efendi ahlknda olduundan
tamamen farkl anlamlar ierir. Kle ahlk, kendi iyi-kt ayrmn kendi
reaktif karakterine uygun olarak, efendinin iyi olarak adlandrd niteliklerin
deersizletirilmesi zerinde temellendirir. Buna bal olarak, klenin iyi

Kkalp, Efendi-Kle Ahlk vs. Efendi Kle Diyalektii

57

tanm kt tanmna gre belirlenmi olur. Kt olan, soylu ve soyluca olan

her eydir. yi ise, efendinin kt ve baya olarak addettii, yani soyluca
olmayan eylerdir (Nietzche, 1998: 43). Hn (ressentiment) duygusuna
sahip olan kle, kendisini iyi olarak dnebilmek iin kt diye
nitelendirdii bir tekine, yani iyi ve kt arasnda bir dmanlk ilikisine
ihtiya duyar. Byle bir ahlkn forml ise, sen ktsn ben bu yzden
iyiyimdir (Deluze, 1989: 119). Bu balamda kle ahlknn, deerini
kendisinden retemedii iin kendini onaylayamayan, yalnzca
olumsuzlamak zorunda olduu eyin asala olan bir ahlk tipi olduu
sylenebilir (Pearson, 1998: 166).
Efendi ve kle ahlklarnn, iyi ve kt kavramlarna yklemi
olduklar anlamlar arasndaki farkllk, her iki ahlk tipinin beslemi
olduklar etik anlaylar arasndaki farkll anlamak asndan da nemlidir.
Kle ahlk, hakikat adna varoluu ve oluu yadsd lde, iyi kavramn
bir hiletirme zerinden, iyinin kt ile arasndaki dmanlk ilikisinden
tretir. Bu ynyle yaam ve olu, klece deerlendirme dikkate alndnda,
ktye iaret eder. Evrenselci etik, tam da byle bir deerlendirmeden
beslenmitir. Buna karn, Nietzscheci bir etik, daha balangta, kendisini,
kleci anlamda iyi ve ktnn tesinde konumlandrmak durumundadr.
Nietzsche, iyi ve ktnn tesinde olmaktan bahsederken, bunu btn
deerlendirmeleri reddetmek amacyla yapmaz. O bunu, yeni bir
deerlendirmeyi ncekinin yerine geirmek amacyla yapar. Nietzsche,
klsik iyi-kt (good-evil) ayrm yerine soylu-kt (noble-bad) ayrmn
yerletirir (Copleston, 1942: 92). Nietzschenin nem atfettii bu ayrm,
onaylayc ve yaam ile dmanca olmayan bir ilikiyi ngren mahiyeti ile,
onun etiinin merkezinde duran yaam zenginletirme kriteri iin temel bir
referans noktas oluturur.
Buraya kadar, Nietzschenin efendi ve kle ahlk ayrm, tarihsel
olmayan bir perspektifle ele alnmaya alld. Fakat sz konusu tipler,
Nietzsche iin, bir ahlk filozofunun yapm olduu, herhangi bir tasnifin
tesinde bir anlama sahiptir. Nietzschenin kle ahlk olarak niteledii
ahlk tipi, Bat kltrne damgasn vuran ve sahip olduu nihilistik
mahiyeti, yani nihilizm yazgsn kendi serveninin sonunda aa karmaya
balayan bir ahlka tekabl eder ve bu ynyle de ak ekilde tarihsel bir
anlama sahiptir. Nietzsche, kendi dnemini -modern dnemi- klelerin
bakaldrmasyla, yani Bat kltr tarihinde hkimiyetini hissettirmeye
balayan kle ahlknn, dolaysyla da klenin zafere ulat bir dnem
olarak grr. Fakat Nietzsche iin bu zafer, aslnda decadencea
(k/yozlama) karlk geldii iin, hayatn dne iaret eder ve bu
nedenle de, her ne kadar yaamn lehinde yeni deerlerin yaratlmas iin
frsatlar sunma anlamnda olumlu bir anlama sahip olsa da, tarihin sonu

58

U.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt XXIX, Say 1

olarak grlmemesi gereken, kesinlikle stesinden gelinmesi gereken bir

hadisedir.
Kukusuz kendi felsefesini, efendi-kle ayrmna bal olarak
gerekletiren tek dnrn Nietzsche olduunu sylemek mmkn
deildir. Hegel de tpk Nietzsche gibi, efendi ve kle kavramlatrmalarn
kullanm ve modern dnemi, klenin zaferine iaret edecek tarihsel bir
deerlendirmeye tabi tutmutur. Nietzscheden farkl olarak Hegel, efendi ile
kle arasndaki ilikiyi, tarih felsefesi dorultusunda diyalektik bir iliki
olarak ele alm ve klenin zaferini tarihsel zorunluluun bir sonucu olarak,
ancak tarihin sonunda zuhur edebilecek olan zgr bireyin ortaya k
olarak yorumlam ve olumlamtr (Hyppolite, 1973: 17-18). Bu noktada,
hem efendi ve kle ahlk ayrmnn tarihsel anlamnn ortaya konulmas
hem de Nietzschenin diyalektik eletirisinin mahiyetinin anlalmas
bakmndan, Nietzschenin efendi-kle ahlk ayrm ile Hegelin efendikle diyalektiinin bir mukayesesinin faydal olaca kanaatindeyiz.
3. HEGELN EFEND-KLE DYALEKT VE
NETZSCHENN DYALEKTK DNCE ELETRS
Hegelde efendi-kle diyalektii, insann, insan olma, kendinin
bilincine varma, kendinin bilincini nesnel hale getirme (bakalar iin de
kabul edilebilir hale getirme) ve nihayetinde, zgr bir birey olma srecinin
bir ifadesidir. Hegele gre insan, ben olmayandan zce farkl, ona radikal
bir biimde kart ben olarak kendini aa vurur. Beni, olumlu ierii
olumsuzlama ile dolacak bir boluk olarak telkki eden Hegel iin, istein
yneldii eyin mahiyeti, benin de mahiyetini belirleyecektir. Eer istek
yalnzca doal bir eye ynelmise, yani doal olan bir eyin
olumsuzlanmas sz konusu ise, ben de doal bir ben olarak kalacaktr
(Kojve, 2000: 80) ve bu ynyle doal eylere ynelik isteinin tatmini
peinde olan insann hayvandan herhangi bir fark olmayacaktr. nsann
ayrc vasf, yani onu insan yapan husus, bir birey olarak kendinin bilincine
ulamasn mmkn klan ey anlamnda, onun, doal olmayan bir eye, yani
baka bir istee ynelmesidir. Bu anlamyla istek, tam da insann ayrc
vasfdr. Kendisiyle ebedyen zde kalan, statik ve verilmi bir gerek
varlktan farkl olan istek, gerek olmayan bir boluktur. nsan hayvansal
benden farkl olarak deiime ve dnme ak klan ey, istein sz
konusu karakteridir. Dolaysyla insan, tmel formu mekn deil zaman olan
bir varlk olarak, bir boluk olan isteini, baka isteklerle etkileimi
sonucunda doldurmak suretiyle insanlar (Kojve, 2000: 81) . Hegel insan
ya da tarihin temelde, iki insan tipinin, iki istein kar karya gelmesinin;
efendi ile kle arasndaki diyalektiin sonucunda olutuu kanaatindedir.

Kkalp, Efendi-Kle Ahlk vs. Efendi Kle Diyalektii

59

Bir istei istemek, kendini bu istein istedii deerin yerine

koymay, yani kendi deerinin bir bakas tarafndan istenen deer olmasn
istemektir. Ksaca, bilinip tannmay istemektir (Kojve, 2000: 83). Efendi,
bilinip tannma isteini doyurmak iin, dier istekle olan mcadelesinde
lm gze alan ve kendisini kabul ettiren taraf oluturur. Kle ise, sz
konusu mcadelede, hayatn tehlikeye atmaktan vazgeen, kendi doal
isteine boyun eerek- hayatn idame ettirmek iin hasmn, efendi olarak
tanyan kiiyi niteler (Kojve, 2000: 85). Bu noktada, efendi ile kle
arasndaki mcadelede, sz konusu olan olumsuzlamann, hasmlardan
birinin tamamen ortadan kaldrld bir olumsuzlama deil, hasm (antiteyi)
bir ynyle ortadan kaldrrken, dier yn ile muhafaza eden ve ileriye
tayan diyalektik bir olumsuzlama (aufhebung) (Kojve, 2000: 92)
olduunu belirtmek son derece nemlidir. rnein, efendi-kle diyalektii
balamnda ele alndnda, efendi, klenin, kendini kabul ettirme isteini
yadsr, fakat klenin doay dntren almasn muhafaza eder ve onun
ileriye tanmasna imkn verir. Ayn ekilde, kle efendi ile olan ilikisini
olumsuzlarken, kendi zerinde bulunan bir efendi dncesini ortadan
kaldrr. Fakat sz konusu ortadan kaldrmayla birlikte, efendide bilincine
varm olduu kabul edilme dncesini muhafaza eder ve onu, kabul edilen
biri tarafndan kabul edilme ynnde daha da ileriye tar.
Efendi, her ne kadar, kendi olumsuzlayc etkinlii olan sava ile,
tarihsel ve insan oluturucu srecin katalizr olsa da, insann kendinin
bilincine varmas, kendini gerekletirmesi ancak klenin olumsuzlayc
etkinlii olan alma dolaymyla mmkn olabilecektir (Bumin, 1998: 41).
Bu nedenle, Hegele gre zgrlk, yani insann kendini bilip tanmas ve
kendini bilip tanyan muadillerince bilinip tannmas, klenin almas
sayesinde, doa karsnda zgr olan, bu zgrln salam olduu
konfor nedeniyle biyolojik varln amaya ynelik herhangi bir
motivasyondan yoksun bulunan ve bu nedenle de kendisiyle ilgili eksik bir
bilince sahip olmakla yazgl olan efendinin deil, efendiye boyun eerek
insan zgrln ve zerkliin deerini efendide bilip tanyan; balangta
lm korkusu ile kendi doasna ve doaya boyun een, fakat alarak
doann ve kendini doaya balayan ve efendinin klesi haline getiren kendi
doasnn efendisi haline gelen, yani efendiliini almas dolaymyla
kazanan klenin baarm olacaktr (Kojve, 2000: 98-101).
Efendi-kle diyalektii konusunda Nietzsche ve Hegelin
dnceleri arasndaki farkllklar, en iyi ekilde, Nietzschenin diyalektik
dnceye ynelik eletirileri yoluyla anlalabilir. Deleuzee referansla
Nietzschenin nedenden dolay diyalektie kar olduunu syleyebiliriz.
lk olarak diyalektik, glerin tabiatnn yanl bir yorumunu sunar. kincisi,
gler arasndaki ilikinin mahiyetini yanl yorumlar. Ve nihayetinde soyut

60

U.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt XXIX, Say 1

terimler ve deiimlerle itigal ettii iin deiimi ve transformasyonu yanl

yorumlar (Deluze, 1989: 158).
lk eletiri, gcn oul ve dinamik karakteri balamnda yneltilen
bir eletiridir. Diyalektik, her ne kadar balangta iki farkl enin
kartlndan hareket etmi olsa da, nihayetinde bir birlie ulamay ierdii
iin, oulculuk diyalektiin en byk dmandr (Akay, 1999: 105).
Nietzscheci bir perspektifle deerlendirildiinde, Hegelin efendi-kle
diyalektii, kendisiyle birlikte btn insan farkllklarn ortadan kaldrld
bir insan tipini modern evrensel birey- ngrd ve tikel (zel kar)tmel (ortak kar) kartln amak suretiyle bu insan tipinin
varolabilmesinin imknn oluturma niteliini haiz bir btnlk (Devlet)
nosyonunu ycelttii iin, kanlmaz bir biimde gcn oul ve ilikisel
mahiyetini gz ard edecektir. Nietzsche, Hegelci diyalektiin sonundaki
bireyi, nihilizmin en ileri biimine ulamasnn bir rn olarak kendini
gsteren ve insan tiplerin okluunu, insanln en dk paydas olarak
kendisinde dzletiren son insan olarak kavramlatrm ve tpk Tanr gibi,
onun yerine ikame edilmi bir btnlk nosyonu olduunu dnd
devleti de, gerek anlamda bir bireylemenin nndeki engellerden biri
olarak grmtr.
kinci eletiri, Nietzscheci onaylama nosyonuna k tutar. Nietzsche
iin bir gcn baka bir g ile oluturduu asl ba, hibir zaman tzn
olumsuz esi olarak ortaya kmaz (Akay, 1999: 105). Hegel iin bir g
dierini yadsrken, olumsuzlarken, ancak bu ekilde kendisine geri yansyan
gc kefederek kendinin bilincine varrken, Nietzschede byle bir yadsma
sz konusu deildir. nk Nietzsche iin, bir g baka bir gle ilikiye
girdii vakit, nndeki gc kendisinin olumsuzu olarak yadsmaz. Tersine,
onunla olan farklln ortaya koyar ve bu farkllndan honutluk duyar.
Deleuzen ifade etmi olduu gibi, Nietzschede negatiflik, gcn
aktivitesini gerekletiren form olarak esasta varolmaz. Aksine o,
aktivitenin, yani aktif bir gcn varlnn ve onun farkllnn bir
sonucudur (Deluze, 1989: 8-9). stemin istedii, farklln onaylanmasdr.
Dieriyle temel ilikisi ierisinde bir istem, dierinin farklln,
onaylamann bir nesnesi haline getirir. Diyalektiki ise, tketilmi bir gce
sahiptir. Bu g, kendisine hkmeden glere reaksiyon gsteren bir gtr.
Ancak byle bir g, dieriyle ilikisinde negatif olan unsuru n plana
karr (Deluze, 1989: 9).
Nietzscheci bir perspektif asndan diyalektii sorunlu klan son
husus ise, diyalektiin, belirli bir hakikatin ya da inancn yaamdan yaltk
bir biimde, nedenler gsterilerek kantlanabilecei tasarmn (Nietzsche,
1992: 61) iermesinden dolaydr. Bu ynyle diyalektik, btn bir gemii,
gemite olup biten her eyi, olumsal karakter arz eden sonular ya da
baarmlar, belirli bir telosa hizmet eden mantksal zorunluluun rnleri

Kkalp, Efendi-Kle Ahlk vs. Efendi Kle Diyalektii

61

olarak ele alr (Nietzsche, 2000: 151-152). Efendi-kle diyalektii

bakmndan dnldnde, btn bir tarihsel srecin zorunlu bir ekilde
kendisine hizmet ettii telos zgrlktr. Hegel, tarihi bu telos
dorultusunda, klenin bilincinin bir serveni olarak yorumlar ve tarihin,
zgr insanla, yani kendinin bilincinde olan insan ile sonulanmas
mukadder olan sonunu olumlar. Nietzscheci perspektif iin byle bir
dnme biimi ve tarih okumas, tam da, gten yoksun olduu iin yaam
yadsyan ve pratikte mmkn olmayan zaferini, tek silah olan mantk (akllogos) alannda kazanmaktan baka aresi olmayan (Nietzsche, 1991: 15-16)
klenin zihniyetini yanstr. Bu noktada, Hegelin efendi-kle diyalektiinin,
gerekte, klenin bak asnn bir rn olduu sylenebilir. Kle, yoksun
olduu gc, g istemi olarak deil, gcn bir temsili olarak dnr
(Akay, 1999: 109). Bu g, hem varlnn bir bakasnn tanmasna bal
olmas anlamnda, hem de efendide, Tanrda ya da devlette ifadesini bulma
anlamnda kiinin dnda, kiiden ayr olarak tasavvur edilen bir gtr.
Tam da bu yzden, efendi-kle diyalektiindeki efendi portresi, yani kendi
varlnn bilincine ulamak iin, bir bakasnn tanmasna ihtiya duyan
efendi tasavvuru, Nietzschenin, kleye kaytsz efendi anlaynn tersine,
aslnda klenin hayalindeki efendi portresi ya da tasavvuru olmak
durumundadr. Hardtn da belirtmi olduu gibi, Hegel ve Nietzsche, efendi
kle ilikisinde ayn alan zerinde fakat kart ynlere doru hareket ederler.
Her ikisi de z, varln hareketi ierisine yerletirmeye alr. Fakat
Hegel, kendisine geri yansyan bir gc (z-bilin) temel alrken, Nietzsche,
kendi dna taan bir gc (g istemi) nerir. Her iki durumda da, varln
znn g olmasna ramen, iki farkl g anlay sz konusudur. Hegel,
yapabilecei eyden ayrlabilen bir g anlayn (klenin g tasavvurunu)
benimserken, Nietzsche, kendi aa kna isel bir g anlayn savunur
(Hardt, 2002: 88-89). ki farkl g anlay, transformasyona ynelik iki
farkl dnceyi de beraberinde getirir. Da dnk Nietzscheci g,
btncl bir ykma stratejisiyle, kendini yaratma ynnde faaliyet
gsterirken, ie dnk Hegelci g diyalektiin muhafaza etme
fonksiyonuna bal olarak, btncl bir ykma ve yeniden yaratma
stratejisinin yerine, zsel doann korunmas ve olunan eyin bilincine
varlmas biimindeki bir dnme hizmet eder (Hardt, 2002: 89-90). Hegel
iin bu dnm, zgrln, akln ve insann gereklemesi iken, Nietzsche
iin nihilizmden baka bir ey deildir (Deluze, 1989: 161).
4. SONU VE DEERLENDRME
Kendisini zamannn en byk psikologu olarak tanmlayan
Nietzsche, Ecce Homo adl kk hacimli olmakla birlikte, bir anlamda
kendi dnce dnyasnn anlalmas bakmndan son derece nemli olan
eserinin alt bal olarak, Kii nasl kendisi olur ifadesini kullanmakla sz

62

U.. ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt XXIX, Say 1

konusu tanmlamann hakiki bir ierik kazanmasnn, her eyden nce

insann varln dnm konusu klmaktan getiini de vurgulamtr. Bu
noktada ifade edilmelidir ki, gerek bizim almamzn merkezi konusu olan
efendi-kle ahlk ayrm, gerekse genel anlamda Nietzscheci dnce tarz
nihayetinde, Nietzschenin neden kiinin kendisi olmasnn ne denli g ve
byk bir isel mcadele gerektirdiini dndnn anlalmas yoluyla
aklk kazanacaktr. Nietzsche asndan bakldnda, gerek Sokratik
rasyonalizm olarak niteledii Bat dncesine hkim olan dnce tarz,
gerekse Platonculuun farkl bir formu eklinde deerlendirdii Hristiyan
ahlk anlay olu ve yaam yadsyc karakterleriyle, kiinin kendisi
olmas yolundaki en byk engeller olmak durumundadr. Zira
Nietzschenin, bir yozlama ve rme kltrne vcut verdiini dnd
sz konusu hkim dnce tarz, benimsemi olduu deerlendirme tarzyla,
varlk, bilgi, deer ve insan olu ve yaamdan koparmak suretiyle, zc ve
temelci bir karaktere brnm ve evrenselci bir sylem formu ierisinde
farkllk, tekillik ve bireyselliin grmezlikten gelindii bir ahlak anlayna
yol amtr.
Nietzsche ise tam aksine, farkllklar aynlk ierisinde eriten sz
konusu yaam pratiklerini ve deerlendirme tarzlarn kle ruhlu ve reaktif
karakterlerle donanml bir insan anlaynn rn olarak grmek suretiyle,
sr veya kle ahlak eklinde deerlendirmi ve modern yaamda byle bir
ahlakn vcut vermi olduu tm deerlerin deersizlemesi olarak
deneyimlenen nihilizmi onaylamtr. Nietzsche felsefesinde yerleik
deerlerin ykmnn sonuna kadar gtrlerek deerlerin yeniden
deerlendirilmesi olarak karln bulan bu onaylama, bir yandan bireyin
kendini gerekletirmesinin, kendini bakalarnn bak alar veya
deerlendirmeleri ekseninde deil, bizatihi kendi varlna ve sahip olduu
potansiyellere dnmeye ynlendiren kiisel bir tutum ala, dier yandan da
salkl bir toplum ve kltrn imknnn, bakalarnn farkllklarn bir
totallik syleminin aynlk veya zdelik mantna indirgemeyen salkl
bireylerin varlndan getii eklindeki bir deer anlayna iaret
etmektedir. Aslna baklrsa Nietzschenin bu yaklam, neden onun toplum
karsnda bireyi ve bireysel farkllklar vurgulayan bir dnr olarak
grldn de izah eder niteliktedir. Zira toplumun, kendi hkim deer
yarglarnn dnda kalan her trl dnce tarzn dlayan zdelik
mantna karn, Nietzschenin, kendini tanmlamak iin ne dman bir
tekine ne de herhangi bir harici referans kaynana sahip olan salkl
bireyi, her trl salkl iletiim imknnn, bakasyla mesafeli bir ilikiye
ve bakasnn farkllklarna saygy ngren bir deerlendirme ltne
sahip olmaktan getiine inandndan dolay, ayn zamanda hem
totalletirici ve evrenselci hem de zc ve temelci ahlk anlaylarnn
dnda ve tesinde olan bir karaktere sahip olacaktr.

Kkalp, Efendi-Kle Ahlk vs. Efendi Kle Diyalektii

63

KAYNAKA
Akay, Ali, (1999), Tekil Dnce, Alfa Yaynlar, stanbul.
Bumin, Tlin, Hegel, Y.K.Y. stanbul 1998.
Copleston, (1942), Nietzsche, Friedrich: Philosopher of Culture, Burns Oates and
Washbourne LTD., London.
Deleuze, Gilles, (1989), Nietzsche and Philosophy, (Translated by. Hugh
Tomlinson), The Athlone Press, New York.
Hardt, Michael, (2002), Gilles Deleuze Felsefede Bir raklk, (ev. smail
retir-Ali Utku), Birey Yaynclk, stanbul.
Hyppolite, Jean, (1973), Studies on Hegel and Marx, (Translated by. John Oneill),
Harper Torchbooks, New York.
Kojve, (2000), Hegel Felsefesine Giri, (ev. Selahattin Hilav), Y.K.Y., stanbul.
Nietzsche, Friedrich, (1991), Putlarn Alacakaranl, (ev. Hseyin Kaytan),
Akyz Yaynlar, stanbul.
Nietzsche, Friedrich, (1992), Deccal, (ev. Hseyin Kahraman), Ynelim
Yaynclk, Ankara.
Nietzsche, Friedrich, (1997), Ecce Homo, (ev. Can Alkor), Say Yaynlar, stanbul.
Nietzsche, Friedrich, (1997), yinin ve ktnn tesinde, (ev. Ahmet nam),
Gndoan Yaynlar, Ankara.
Nietzsche, Friedrich, (1998), Ahlkn Soykt stne, (ev. Ahmet nam),
Gndoan Yaynlar, Ankara.
Nietzsche, Friedrich, (2000), Tarih zerine, (ev. Nejat Bozkurt), Say Yaynlar.,
stanbul.
Pearson, Keith Ansell, (1998), Kusursuz Nihilist, (ev. Cem Soydemir), Ayrnt
Yaynlar, stanbul.
Warren, Mark, (1985), Nietzsche and Political Philosophy, Political Theory, Vol.
13, N0. 2., May.