1.

Blm: Toplumsal Ekolojinin Gerekleri

Bu blmde, drt temel analitik lt belirlenerek Marx in tarih, kapitalizm ve komnizm anla
inin ekolojik yararliligi ortaya konacaktir. Toplumsal bir ekolojinin sahip olma
si zorunlu bu drt gereklilik gelecek blmlerde aiklanacak Marx in yaklasiminin can alic
i unsurlarinin anlasilmasi iin temel olusturacaktir.
Madd ve toplumsal aiklayicilik
Toplumsal ve ekonomik tahlilin ilk geregi tutarli biimde toplumsal ve materyalist
olmaktir. Bir yandan toplumsal gerekligin dogaca belirlendigini dsnen ister teknolo
jik belirlenimci ister dogalci olsun ham materyalist kavrayislardan kainmak zere in
sanla doganin iliskisini zgl tarihsel biimlerde toplum araciligiyla kurulan bir ili
ski olarak grmelidir. te yandan, insanlik tarihini tek yanli biimde toplumsal biimle
rin sekillendirdigini savunan ve bunu yaparken bu toplumsal biimlerin insan retimi
ni ve evriminin dogal kosullarinca sinirlanan maddi ierigini ihmal eden bir toplu
msal-insacilik grsne de kapilmamalidir.
Toplumsal bir ekoloji, toplum iinde ve sayesinde gelisen insan bilincinin ve amalil
iginin doganin geri kalaninda bulunmayan... bir karmasiklik biimi getirdigi (Leaco
ck, 1978, 66) geregini kavramalidir. zellikle de tm ekolojik degerlerin insan ve top
lumsal degerler oldugunu kabul etmeli ve dogaya hi de sahip olmadigi insaninkine
benzer bir znellik ve amalilik atfetmekten kainmalidir. Doga hakkindaki ekonomik, kl
trel ve estetik degerlendirmeler mutlaka bu degerlerin iinde ve sayesinde dogdugu z
gl toplumsal iliskilerle baglantilari iinde tahlil edilmelidir. Ayni zamanda, insa
nin dogaya verdigi degerler bilgisel temeli madd olan toplumsal yapimlardir; esin
lerini, barindirdigi nesneler, kuvvetler ve canli varliklar nesnel ve degismez y
asalara tbi olan dogal bir dnyadan alirlar. Ekolojik degerler toplumsal olarak biim
lenirse de dogal dnyanin insan eylemine bilgisini veren ve baska trl dayaniksiz ve p
aralanmis olacak hayatlari anlamli kilan evrensel ve kalici degerler saglayan, ze
ngin, esitli ve kalici bir kaynak oldugu (Harvey, 1993, 10) geregi bki kalir.
Genel geer (ana akim) evreciligin sergiledigi teknik ve etik dalizmden kainmak iin in
san-doga iliskisinin birlesik toplumsal ve madd bir kavranisi zorunludur. Genel g
eer evrecilige gre, insanlari retimlerinin kosullarina baglayan toplumsal iliskiler
degistirilmeksizin, ( yesil vergiler ve sbvansiyon politikalari gibi) bir takim tekn
ik dzenlemelerle bireysel degerler ve davranislari degistirmenin (geri dnsml rn kullan
mini yayginlastirmak, ekoloji dostu rnler tketmek gibi) uygun karisimiyla srdrlebilir
ir kalkinma gereklestirilebilir. Buradaki varsayim, ekolojik yikimin kapitalizmin
basat toplumsal iliskilerinin zorunlu olmayan bir dissal etkisi oldugudur. Insanin
dogayla karsilikli iliskisinin toplumsal biimleriyle madd ieriginin karsilikli yap
isini kabul etmekle toplumun dogayla iliskisinde kkten bir degisiklik ve dnsm iin tek
nik ve bireysel davranislari degistirmenin yeterli olmayacagi aiklik kazanir. Aks
ine, byle bir dnsm toplumsal bir eylem gerektirir.
Marx in toplumsal arti rnn retilmesi ve ele geirilmesi zerinde odaklanan tarih kavrayis
toplumsal ekolojinin ilk geregini yerine getirir. Arti rn yrrlkteki retimi srdrmek i
erekli olandan daha fazlasinin retildigine isaret eder. Marx, bu artinin retimi ve
kullanimini (1) onu retenler ile ele geirenler arasindaki sinif iliskileri; (2) re
timi iin gereken madd ve toplumsal kosullar; ve (3) birinciyle ikinci arasinda sin
if mcadesi tarafindan baslatilan ve ifade edilen dinamik etkilesimler bakimindan
tahlil eder. Bu yaklasim, Marx in toplumun retken yeteneklerinin ve sinifsal iliski
lerinin gelisimini madd ve toplumsal terimlerle, yni, doga-insan ve insan-insan il
iskileri olarak ele alabilmesini saglar. Ekolojik krizlerin insan retiminin asiri
fazlalasmasini ve dogadan dogal sinirlarin elverdiginden daha fazlasinin ekilip
alinmasini ierdigi dsnldgnde ve insan retimin degisen dzey ve biimlerinin belirlenm
artinin retiminin ve kullaniminin anahtar rol oynadigi gz nnde tutuldugunda, Marx in ma
teryalist ve sinif temelli yaklasiminin toplumsal ekoloji iin ne derece byk bir pot
ansiyel yararliliginin bulundugu aika grlr. rnegin, John Bellamy Foster kapitalizm nce
i bagimli toplumlarin ekolojisi ni arastirirken bu toplumlarin topragin tahribinden
dolayi... ekolojik ksnn, daha fazla arti rn elde etmek iin yapilan insan mdahaleler
igini gsterebilmistir (1994, 36-37; krs. Gowdy, 1995).
Marx in deger temelli kapitalizm tahlili, kapitalist retimin biimlerini (meta, para,
sermaye, cretli emek vb.) madd ve toplumsalin tarihsel olarak zgl, gerilim dolu bir
liktelikleri olarak ele almakla, toplumsal ekolojinin birinci ltn yerine getirir. Mar
x in kavrayisinda, kapitalizmin dogaya karsi, dogal kosullarin zel biimde gerek deger

inin altinda hesaplanmasinda ifadesini bulan zgl bir uzlasmaz karsitlik tasir ve b
u degerinin altinda hesaplama kullanim degeri ile degisim degeri arasindaki elisk
inin temel biimidir. Bu yzden, Marx in bakis aisina gre, ekolojik krizlerden kurtulmus
bir retim sistemi iin verilecek mcadele, byk lde, emegin ve doganin rnlerinin meta
n ve kapitalist smrsnn stesinden gelme mcadelesi olmalidir.
Iliskisel Holizm
Toplumsal ekoloji insanin retim faaliyetine karsi holistik ama ayni zamanda farkl
iliklari gzeten ve iliskisel bir yaklasim benimsemelidir. Btnsel bir madd retimin dog
al kosullarini ve sinirlarini kavramlastirmak iin holizm gerekliyse, toplumla dog
a arasindaki etkilesimin (zaman ve mekn bakimindan) dinamiklerini yakalamak iin de
farkliliklari gzetmek zorunludur. Bu dinamikler, (insan ve insan disi) doganin ev
rimsel esitlenmesi tarafindan sekillenir. Ama doganin evrimsel esitlenmesi de, far
kli gruplarin dogayla kurduklari, toplumsal olarak rgtlenmis bir retim sistemindeki
farkli yerlerinden kaynaklanan zgl iliskileriyle baglanti iinde gereklesir. Kisacas
i, farklilasmis insan-doga iliskileri ve toplumsal gruplar arasinda bundan kaynak
lanan her trl atisma insan retimin yapisi iindeki farkli toplumsal ve madd konumlanis
i ierir ve hibir sekilde sirf doganin kendi esitliligi tarafindan belirlenmez.
evresel sorunlari stnkr bir biimde, ekolojik bakimdan yanlis kurulmus bir kltrn bt
arina atfetmekten kainmak iin insan retimin isel farklilasmalarini ve esitsizliklerin
i anlamak zorunludur. Aslinda, toplumla doga arasindaki sinirlar ve toplumsal il
iskilerin madd ierigi kisinin toplumsal konumuna bagli olarak olduka farkli biimlerd
e grnr. Tm uygarliklari tek yanli bir biimde ekolojik gnahlarindan tr kinamak, kendi
i kurban durumuna dsren kosullardan tr kurbanlari sulamak ve bylece insan ve insan di
doganin acimasiz smrs zerine kurulmamis bir insan retim iin mcadele potansiyeline sa
ri mcadeleden sogutmak tehlikesi tasir. Insan-doga iliskilerinin toplumsal olarak
farkli karakterinin nemini kmseyen, stnkr btnsel yaklasimlar insan gelisimi dogal
iyla fiilen yeniden birlestirmek iin toplumsal iliskilerde yapilmasi gerekli dnsmn nem
ini gzden kairir.
Uygunsuz bir iliskisel btnlklkten kainmak holizmin tmden reddedilmesini gerektirmemel
r ve gerektirmeyecektir. Sonuta, holistik ve iliskisel bir yaklasim, toplumla dog
anin canli ve ilerici bir sekilde birlikte evrimi iin duyulan insan gereksinmelerc
e dayatilir. Toplumsal ve dogal yeniden retim arasinda daha iyi bir uyum, ancak v
e ancak, insanlarin kendi retimlerinin toplumsal ve dogal kosullarini, ortaklasa
kabul edilmis bazi ekolojik nceliklerle uyum iinde, isbirligiyle elde etmesi, kull
anmasi ve gelistirmesiyle saglanabilir. Insanlar retimlerini karmasik bir toplums
al ve madd btnlk olarak kavramalidir. Bu bireysel ve kolektif yetenek, bunu kesinlik
le gerektirse de, salt dogal bilimlere (hem teorik hem pratik) hakim olma sorunu
ndan ibaret degildir. Ayni zamanda, insanlarin retimin karar verme sreci zerinde bi
linli ortak ve demokratik denetiminin olmasini gerektirir (Burkett, 1987). Byle bi
r gelisme iin, dogal ve toplumsal bilimler arasindaki ve bilim evreleriyle toplumu
n siradan yeleri arasindaki tm yapay engelleri kiran bir holistik perspektif mutla
k biimde zorunludur.
Marx, doga ve toplumu, insanlarla insan retimin zorunlu kosullari arasindaki tarih
sel olarak zgl biimde sinif farkliliklariyla belirlenen iliskiler bakimindan ele al
masiyla iliskisel holizm ltn yerine getirir. Arti rn retenler ile ele geirenler ara
iliskiler toplumsal retimin zorunlu kosullari zerindeki farkli denetim olanaklari
na dayandiklarindan, bunlar siniflara blnms bir btn olarak insan retimin biimleridir.
gin, meta, deger ve sermaye, ancak kapitalizmin dogrudan reticileri retimin zorunl
u kosullarindan toplumsal olarak asiri biimde ayirmasiyla insan retimin basat biimle
ri haline gelirler. Bu ayrilma bir btn olarak retimin dogal sinirlari zerine kendi d
amgasini vurur. Ayni zamanda, madd dnyanin dogal ve madd esitlenmesi kapitalizmin so
syo-ekonomik biimlerinin farklilasmasini (meta kullanim degerlerinin, degismeyen
sermayenin, rantin farkli biimleri gibi) belirler. Marx, bu toplumsal biimlerin to
plumsalliklari yaninda hl insan retimin ve ihtiya karsilamanin madd ve bu yzden dogal
eleri olmaya devam ettiklerini kabul eder. Bu kabul, Marx in komnizm kosullarinda ye
ni retici glerin gelismesi hakkindaki vizyonu iin de geerlidir.
Marx in iliskisel holizmi insan retimin madd ve toplumsal zelliklerini karsilikli olus
an gereklikler olarak ele alabilmesine anahtar nemdedir. Toplum-doga iliskilerinin
bundan ikan diyalektik kavrayisi Lucio Colletti tarafindan gayet iyi zetlenmistir
:

Marx ta ekonomi ve sosyolojinin, doga ve tarihin bu birliginin nasil, terimler ara

sinda bir zdeslik anlamina gelmedigini simdi anlayabiliriz. Bu, ne toplumu dogaya
, ne de dogayi topluma indirgemeyi gerektirir... Ama ayni zamanda, tersine gider
sek, Marx in bu iki tek yanli antitezden kainabilmesinin nasil tam da onlarin organ
ik kompozisyonundan, yani bir btn olarak birlesikliklerinden kaynaklandigini da anla
yabiliriz. Bu btn bir btnselliktir, ama belirli bir btnsellik; o, ayri unsurlarin sent
ezidir, bir birliktir ama heterojen paralarin birligidir. (Colletti, 1972, 13-14)
Marx in insan retimdeki gerginlik ve kriz kaynaklarini ortaya ikarma olanagini saglay
an sey, madd ve toplumsalin, nesnel ve znelin smren ve smrlen unsurlarin eliskili bir
i olarak doga-toplum iliskilerinin btnselligi kavrayisidir. Bu kavrayis ona sermay
enin emegi ve dogayi gelistirmesinin smrsz retim iliskilerine geisi hem toplumsal hem
ekolojik olarak nasil giderek daha fazla zorunlu kildigini ortaya koyma olanagin
i da verir.
Nitel ve nicel tahlil
Toplumsal ekoloji nitel ve nicel kaygilara esit nem vermelidir. Doganin insan retim
i sogurmasi ya da bu retime uyarlanmasi byk lde, zel ekosistemleri ve bir btn olarak
biyosferini olusturan madd nesnelerin, fizik kuvvetlerinin ve canli varliklarin b
ilesik nitelikleri tarafindan belirlenir. Insanin biyosfere yaptigi etkilerin sa
yisiz biimleri ve mekansal ve zamansal esitliligi ancak doganin ekosistemler iinde
ve ekosistemler boyunca sergiledigi nitel esitlilik ve degisken esneklik bakimind
an anlasilabilir. Kuskusuz insanin esitli ve degisken ekolojik etkileri ayni zama
nda br canlilara kiyasla insanin gsterdigi gelismenin zgl zelliklerini de yansitir. ze
likle de toplumsal isblm, insan retimin insan disi dogayla iliskisinin dzeyine ve nite
ligine alisilmamis bir hiz ve g katar.