Martin Heidegger e Martin Bora. A verdade en tempos nazis.

Podemos manter os nosos principios ticos en tempo de guerra? Unha

escritora galega o expresa de xeito moi acado cando escribe: Por iso nas
guerras son ms difciles as condeas, tanto as efectivas coma as morais; as
guerras deixan en suspenso todo tipo de dereitos e conviccins: a de vivir e
sobrevivir, o dereito a non matar, o dereito a xulgar, o dereito a ter moral.
Desta cuestin xorden as diferentes novelas de xnero policaco
ambientadas na Guerra Civil Espaola e na Segunda Guerra Muncial que
teen como protagonista ao fascinante aristcrata Martin von Bora. Bora,
descendente lonxano da esposa de Lutero, pero procedente dunha familia
catlica, fillo dun importante director de orquestra e fillastro dun xeneral
prusiano de talante rexo, apareceu por primeira vez en Lumen (2000), da
pluma da escritora italoamericana Ben Pastor (1950).
Bora afeccionado desde a sa adolescencia hpica, ao exrcito, e s
disciplinas humansticas. Cun personaxe as, lonxanamente baseado no
coronel Claus Von Stauffenberg, o militar que tentou o asasinato de Hitler
(como a mesma Pastor ten recoecido), a trama investigadora srvelle
escritora para preguntarse, desde diferentes momentos da biografa do
protagonista, a mesma cuestin: Qu facer cando os principios nos que tes
sido educado e nos que cres se atopan enfrontados a un rxime ditatorial
coma o nacionalsocialista? As primeiras etapas do personaxe de Martin Bora
resposan ao tema desde a perspectiva do egotismo xuvenil: os seus
principios ticos persoais semellan irrefutables, e a mxima das SS, Mein
ehre heisst Treue,
o meu honor a mia lealdade, son dunha
inquebrantabilidade fra de dbidas.
A medida que avanza a guerra, este carcter intacto da inocencia case
inxenua do oficial von Bora, ha ir mudando a medida que afronta sucesos e
decisins que sabe que han afectalo dun xeito terrible non s a el mesmo,
senn aos seus seres queridos. El camino a taca (Alianza, 2015), a ltima
novela da saga, recentemente publicada en casteln por Alianza Editorial,
sitanos no punto neurlxico da evolucin persoal deste personaxe. Von
Bora vese obrigado a intervir, a regaadentes, na resolucin dun crime de
guerra na Creta recn ocupada polas forzas paracaidistas nazis
(Falschimjagger), cando uns prisioneiros britnicos denuncian o asasinato
dun estudoso suzo s ordes de Himler que investigaba na illa as conexin
raciais dos cretenses cos presupostos arios da Ahnenberbe (calquera
interesado en todos estes conceptos dispn en casteln da amena e
imprescindible obra Diccionario de mitos y smbolos del nazismo, de Rosa
Sala Rose, publicada por Acantilado).
Qu supn resolver un crime? Reconstrur simplemente os feitos, en
particular os escuros? Iluminar coa chama da verdade a realidade? Ou
reflexionar sobre o por qu deses feitos, e asumir entn que tal vez a vtima
non tan inocente como poda semellar nin o seu asasino, ou asasinos, tan
culpable? En calquera caso, a investigacin sobre o que nos rodea ten,
paradoxalmente, notas do principio de incertidume desenvolto por outro
alemn, o fsico Werner Heinsenberg. Ningun sae indemne dunha

investigacin criminal, e menos o encargado de averiguar a suposta

verdade. O oficial Martin Bora ir experimentando isto na sa carne novela
tras novela.
Resolver un crime non ten por qu supoer chegar ata a verdade. Martin
Heidegger tamn expresa isto mesmo por carta ao seu tocaio e antigo
alumno, nunha frase que pivotar unha e outra vez na novela e nos
pensamentos de Martin Bora: a conciencia moral manifstase coma unha
chamada preocupacin. A investigacin do protagonista convrtese
tamn nunha investigacin sobre si mesmo, sobre o que fai que estea en
viaxe en Creta coma un novo Ulises, o por qu de mercar en Mosc o Ulises
de Joyce, (absolutamente prohibido polos nazis), e sobre todo, que se
plantexe cada vez mis a educacin e eses principios inculcados sobre o
patriotismo e o deber.
De seu resulta moi interesante o que acabamos de comentar e que explica
tamn, por qu, a pesar do xito de crtica, Pastor non acaba de conectar co
lector espaol medio de novelas policacas-. E mis enriquecedor, se cabe,
o feito de poder afrontar a lectura de El camino a taca consultando vez os
Cuadernos Negros (Trotta, 2015), os diarios que o propio Heidegger escribiu
durante a sa vida. Os catro tomos correspondentes ao perodo 1931-1938
comezan a ver a luz en casteln. S desde unha lectura superficial podemos
entendelos coma unha xustificacin dos actos de Heidegger ou unha
reflexin sobre a sa obra metafsica. Lidos con detalle, manifestan a
elevada autoconsciencia intelectual de Heidegger e con ela, a inevitable
xustificacin da sa actitude poltica e intelectual. En certo xeito que algns
teen asociado tamn co Ortega y Gasset de La rebelin de las masas,
Heidegger viu no comezo do proceso do Nacionalsocialismo as posibilidades
de triunfo do elitismo intelectual e da educacin filosfica das masas. A
evolucin poltica posterior, tras o nomeamento de Hitler coma chanceler, e
a observacin do desprezo nazi respecto aos intelectuais e cultura, fixo
que Heidegger se refuxiase nunha torre de marfil intelectual na que nunca
asumiu a posibilidade de terse equivocado na sa consideracin do rxime
hitleriano. Por iso, novamente, as palabras que inventa Ben Pastor para o
propio Heidegger coma personaxe poden servirnos coma gua de lectura
para estes imprescindibles diarios. nde se acha a verdade? Na
correspondencia coa realidade? En asumir a nosa evolucin vital? Ou
simplemente, dase o feito de que Heidegger nestes diarios que empeza a
publicar Trotta, amsase coma un inxenuo respecto ao mundo social e
poltico que o rodea, e Bora somentes un inxenuo respecto a si mesmo?
Vela o plantexamento de Ben Pastor, que fai preciso chegar ao final desta
novela para un atisbo de resolucin do enigma. Ou simplemente, en algo
inasumible, que obriga a entender a nosa existencia unhas veces absurda, e
outras lxica? A pregunta Heideggeriana que opn o existir nada, morte,
a nica que atopa resposta, desde o momento en que abre a propia
narracin policaca e obriga a Martin Bora a enfrontarse aos seus fantasmas
pasados e presentes. Unha novela altamente recomendable, dunha das
mellores sagas policiais, histricas e culturais, que actualmente podemos
atopar no mercado editorial do noso pas. E sobre todo, un verdadeiro
disfrute de lectura.