MALZEME BLGS

Dr.- n
I g. Rahmi NAL

Konu:

DEMR ve ELK
1

DEMR ve ELK
Demir karbon alamlar iki snfa ayrlabilir;
1.

Demir karbon alamlarnda (alamsz elikler) sadece

demir ve karbon bulunur.

2.

Alaml eliklerde demir ve karbonun yannda ayrca

Mn, Cr, Ni, Si, Mo gibi dier alam elemanlar da bulunur.

Demir ve elik - R

1. Demir-Karbon Alamlar
zBu

alamlarda temel eleman olan demir ar halde ok

yumuak ve dk mukavemetlidir.
zine

katlan karbon oran arttka sertlik ve mukavemet

artar, ancak sneklik ve tokluk azalr.

zelik

ve dkme demirler bu gruba girerler.

zSertlik

ve mukavemetlerinin yannda elastisite modlnn

yksek oluu dier metallere gre ayr bir stnlk salar. Bu

nedenle bu alamlar yap ve makine malzemesi olarak
kullanlmaya en uygun metallerdir.

Demir ve elik - R

Demirin kafes sistemi

Poliformik zellie sahip olan saf demirin kat halde
deiik kafes yaps vardr.

Demir ve elik - R

Curie Scakl ve Mknatslanabilme

Scaklk 7680C nin altna dnce mknatslanabilen
demir meydana gelir. Bu scakla curie scakl denilir.
Bu scakln zerindeki scaklklarda demir hibir ekilde
mknatslanmaz.

Demir ve elik - R

2. Demir - Karbon Sistemi

HMK demir (ferrit) yumuak ve dk mukavemetlidir.
zFerrit

ile arayer kat eriyii oluturan karbonun ferritte erime

oran oda scaklnda ok snrl olup en fazla %0,025 tir.

Demir ve elik - R

zDemirde

mevcut karbonun fazlas sementit (Fe3C)

denen demir karbr bileiini oluuturur.

zDemir

karbon sistemi diyagram stabil veya metastabil

sistemlerde olabilir.
zStabil

sistem de karbon grafit olarak oluurken,

metastabil sistemde ise karbon Fe3C (sementit) bileii

halindedir.

Demir ve elik - R

a) Stabil Sistem (Fe-C Diyagram):

z

Alamdaki tm karbon miktar yap ierisinde grafit

eklinde dir.
z

Bu i yap yava soutma ile elde edilir. Silisyum

miktar

yapnn

ferrit+grafi

eklinde

olmasn

kolaylatrr. Bu tip yap stabil sistem yada stabil

katlama olarak adlandrlr.

Demir ve elik - R

b)Metastabil sistem (Fe-Fe3C diyagram):

Alamn ihtiva ettii btn karbon miktar, kimyasal olarak
demir karbr eklinde balanmtr ve sementit eklinde
yapda yer alr.
z

Bu i yap hzl soutma ile oluur ve manganez oran ile

oluumu kolaylar.
z

zSementit

kristali yksek scaklkta paralanm ferrit ve grafit

taneciklerine (temper grafiti) dnebilecei iin bu tip
katlamaya metastasbil (kararsz dengeli) sistem denir.
zDemir

karbon alamlar bu sebepten tr birbirinden farkl

erilere sahip iki ayr denge diyagramndan oluur.
Aralarndaki fark ok dk olduundan, genellikle her ikisi de
ayn diyagram zerinde gsterilir.
Demir ve elik - R

z%

6,67 karbon ieren sementit ortorombik kristal yapya sahiptir. ok sert ve

gevrek olan bu faz eliklerin yksek mukavemetli oluunda ana etkendir.
z 723 0C nin zerinde var olan ostenitin YMK kafesinde karbnun erime oran
daha yksek olup en fazla % 2 dir. Karbonun fazlas ostenitin yannda demir
karbr oluturur.

Demir ve elik - R

10

Demir Karbon kilisinin Terimleri

Demir ve elik - R

11

Ferrit (demir) oda scaklnda HMK kafes yapl -KK (karma

kristallerine) Ferrit denilir.
Sementit Fe3C kimyasal bileiidir. % 93,33 ferrit ve % 6,67
karbondan oluan bir bileiktir. zgl arl dk, sert,
krlgan, 215 0C scaklkta mknatslanma zelliini kaybeder.
Biimlendirilme zellii olmayan, elie dayanm ve sertlik
veren bir yapdr.

Demir ve elik - R

12

Perlit %0,8 karbon ieren alam soutulunca 7230C de

ostenit yap ferrit ve sementite dnr. Bu iki faz ince ve
sk tabakalar (lamellar) halinde oluur. Krld zaman
inciyi (pearl) andran grn sebebiyle perlit adn alr.
%87 ferrit ve %13 sementitin yapt bir tektoiddir.

% 0,8 karbonlu elikte perlitik yap

Demir ve elik - R

13

Ledeburit Sementit ile ostenitin yapm olduu bir tektir. tektik

scaklk 11300C olup, %4,3 karbon ile %95,7 ferritin yapm olduu bir
tektik yapdr. tektik scaklk altnda ostenit ve sementitten meydana
gelmi olmakla beraber scaklk dtke ostenit dnme urayarak
sementit oluturur ve 7230C altnda ostenit bulunamayacandan yap
tamamen sementit ile perlite dnr.

Ledeburit yksek scaklklarda ostenit ile sementitin, oda scaklnda

ise perlit ile sementitin meydana getirdii bir yapdr. 14
Demir ve elik - R

Ostenit
zYMK kafes yapl karma kristallerine verilen bir isimdir.
zScaklk ykselmesi ile karbon eritkenlii artarak % 1,7 ye
kadar ykselir.
zSaf veya karbon eritmi halde mknatslanmaz.
zNikel ve Manganez ile elde edilen ve alak scaklklarda da
yaps ostenit olan elikler elde edilmektedir. Bu eliklerde
mknatslanmazlar. zl olup biimlendirilme zellii ok
yksektir. Is ve elektrii iyi iletmezler.

Demir ve elik - R

15

tektoid alt elikler %0,8den az karbon ieren alamlara

tektoid alt elikler denir. Bu alamlar sourken nce stenit
kat eriyii oluur. Daha sonra ostenitten ferrit faz ayrr, 723
Ca gelince geriye kalan YMK ostenit %0,8 karbon
ierdiinden yine sk tabakalar halinde tane snrlarnda ferrit
ve sementit ieren perlite dnr.

Ferrit tanelerinin tane snrnda

kelmi perlit yaps
Demir ve elik - R

16

tektoid st elikler
%0,8 den fazla karbon ieren alamlara tektoid st elikler
denir.
Bu alamlarda, ostenit kat eriyii oluumundan sonra
soutulursa u dnmler meydana gelir.
Scaklk dnce karbonca doymu hale gelen ostenit
tanelerinin evresinde a eklinde demir karbr faz
kelmeye balar.
723 Ca gelince geriye kalan ostenit perlite dnr.
Sonuta perlit blgeleri sementit yapl bir kabukla evrilmi
olur.
Bylece malzeme gevrekleerek kullanlamayacak hale gelir.
Bu kabuk ekilli sementit oluumu sl ilemler ile nlenebilir.
Demir ve elik - R

17

tektoid st eliklerin mikroyaps

Sementit

Perlit

Demir ve elik - R

18

Dkme Demirler
Karbon oran %2
- %6,67 arasnda olan alamlarda
karbondan baka;
1. souma hz,
2. ierdikleri Si ve Mn oran
i yap oluumunu etkiler.

Demir ve elik - R

19

BEYAZ DKME DEMR

%2-4 arasnda karbon ve %1
den az Si ieren demir karbon
alam hzl soursa ana faz
demir karbr iinde dalm
perlit adacklarndan oluan bir
yap elde edilir.
Krld zaman beyaz Grnen
bu metale beyaz dkme demir
denir.

Demir ve elik - R

20

KIR (GR) DKME DEMR

Genellikle %2-4 karbon ve %1-3 Si
ieren demir karbon alamlar kum
kalba dklrse souma yava olur,
kararsz Fe3C bileii ferrit ve grafite
ayrr.
Ayrma ksmen olursa i yapda
perlit grlr.
Ayrma tam olursa yalnz ferrit ve
yaprak eklinde grafit meydana
gelir.
Krld
zaman
gri
renkli
grldnden bu metale kr dkme
demir denir.

Demir ve elik - R

21

Demir-Karbon Alam Snflandrlmas

Bu alamlar ana snfa ayrlrlar;
a. Demirler : C<%0,1
b. elikler : %0,1 < C < %2
I.Az karbonlu elikler: %0,1 < C < %0,2
II.Orta karbonlu elikler: %0,2 < C < %0,5
III.Yksek karbonlu elikler: %0,5 < C < %2
c. Dkme demirler : %2< C < %6,7
Demir ve elik - R

22

Demir-Karbon Alamlarnn retilmesi

Ham Demir(Pik) Yksek frnda retilen ve henz hibir ilem
yaplmam demirdir. Dorudan doruya pek nadir hallerde
dkm yaplr (rnein: yalnz arlk iin).
Dkme Demir Pik demirinin kupol frnlarnda (ocaklarnda)
yeniden ergitilmesi ve temizlenmesi ile elde edilir.
elik Pik demirin elik frnlarnda ileme tabii tutulmas ile
elde edilir.

Demir ve elik - R

23

Demir ve elik - R

24

Ham Demir (Pik) retimi

Demir ve elik - R

25

Yksek Frn

Demir ve elik - R

26

zDoada

ounlukla Fe2O3 ve Fe3O4 bileikleri halinde

bulunan demir filizleri yksek frnda redklenerek ham
demire (Pik demiri veya font) dntrlr.
zYksek

frnda bir tabaka kok kmr, bir tabaka demir

filizi ve ayrca bir miktar kireta konur.
zDemir

oksit bileimindeki cevher, frnn ocak ksmnda

kor halinde bulunan, kok ile temasta redksiyona urar.
zKarbonca

zenginleme kat durum iindir ve karbon

miktar arttka ergime scakl noktas der.
zYksek

frndan demir almak zere delindii srada (2- 4

saate bir) C miktar yaklak %3,5- 4,5 kadardr.

Demir ve elik - R

27

zCevherin

ihtiva ettii oksitler nedeniyle Si, Mn, P ve S

gibi katklarda direkt redksiyonla demire geerler.
zDemire

Si un geii yksek scaklklarda olmaktadr.

Yalnz, yksek scaklkta ve kire ihtiva eden curuf olmas
halinde, kkrtte curufa gemektedir.
zElde

edilen ham demir sert, krlgan ve biimlendirilme

zellii olmayan bir rndr.
zYksek

frn rn ham demir elik veya dkme demir

retiminde kullanlr.

Demir ve elik - R

28

elik retimi
zAlman

DIN normuna gre elik, herhangi bir ilemden

gemeden dvlebilen ve genellikle %1,7den fazla
karbon ihtiva etmeyen bir demir-karbon alamdr.

zBu

tarife gre ince kesitler halinde dvlebilen (ancak

temperleme ileminden sonra) temper dkm elik
saylmaz. stisna olarak % 2 C ihtiva eden yksek alaml
elikler, yksek orandaki alam maddeleri nedeni ile
elik grubuna dahildir.

Demir ve elik - R

29

zHam

demir retimden ktnda ierisinde byk

miktarda karbon, ayrca ksmen de refakat elementleri
bulunur. Bunlardan silisyum ve manganez %0,8 den fazla
olmamak art ile elikte istenir.
zKkrt

ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn

olduunca
uzaklatrlmaldr.
Btn
elik
retim
usullerinde u neticelere varlmaya allr:
Karbon miktarn istenilen deere drmek;
Demir refakat elementleri olan fosfor ve kkrd teknik ve

ekonomik ynden mmkn olduu kadar uzaklatrmak.

Demir ve elik - R

30

zDemir

refakat elementlerinin oksijene kar olan

afiniteleri (ilgileri), demire kar ilgilerinden daha yksek
olduundan; hava flenerek ham demir ierisinden
yaklarak karlmalar mmkndr.
zBu oksidasyon ilemine fleme ilemi denilir.
zOksidasyon iin gerekli oksijen eitli ekillerde sisteme
verilebilir.

Demir ve elik - R

31

zOksijen

ilk olarak daha fazla miktarlarda bulunduu iin,

demir ile redksiyona girer ve demir oksit (FeO) teekkl
eder. Demiroksit, demir ierisinde znr ve demir refakat
elementleri ile reaksiyona girer.
zOksijen, demiroksitten demir refakat elementlerine geer.
Demir redklenir, demir refakat elementleri oksitlenir. yle ki;
1.
2.
3.
4.
5.

2FeO+Si Fe+SiO2 curuf

FeO+Mn Fe+MnO curuf
FeO+C Fe+CO Baca gaz
2FeO+S 2Fe+SO2 Baca gaz, curuf
5FeO+2P 5Fe+P2O5 Banyo iinde znr.

Demir ve elik - R

32

Demir ve elik - R

33

Demir ve elik - R

34

Oksijen Konvertr

Demir ve elik - R

35

Demir ve elik - R

36

zErgitme

banyosu iindeki i hareketler ne kadar iyi

olursa reaksiyonlarn vuku bulmas da o kadar hzl olur.

zSv

ham demirdeki karbon , manganez ve silisyum gibi

dier elemanlar, bazik astarl Thomas (veya asit astarl
Bessemer) konvertrnn dibinden flenen havann
oluturduu FeO yardmyla oksitlenerek, byk lde
gaz veya curuf haline geerler (takriben 15 dak.).
zEriyikte

kalan bir miktar FeOin ksmen giderilebilmesi

iin Mn ilave edilir (dezoksidasyon).

Demir ve elik - R

37

zDkm

srasnda ergimi ktle iinde kalan FeO karbon

tarafndan deokside edilir, bu srada oluan CO gaz
katlama tamamlanncaya kadar ksmen kabarcklar
halinde yzeye kmaya devam eder, ksmen de ktle
iinde kalr.
Kaynama eklindeki grnt sebebi ile elde edilen bu
elie kaynar dklm ve sakinletirilmemi elik denir.
z

zBu

elik K simgesi ile belirtilir ve bal olarak kalitesi

dktr.

Demir ve elik - R

38

Bu durumu nlemek iin,

zoksijene

ilgileri karbonunkinden daha fazla olan Al ve Si

(%0,15) gibi katklar dorudan FeO i deokside eder ve
gaz kabarcklarnn olumas nlenir, dolaysyla kaynama
grlmez.
zBu

eliklere sakinlemi elik denir ve S simgesi ile

belirtilir.
zEer

bu ilem zenli yaplr ve tam sakinleme

salanrsa SS simgesi kullanlr.
zSakinlemi

elikler mekanik zellikler ve kaynak

kabiliyeti ynnden stn nitelikli saylrlar.
Demir ve elik - R

39

zThomas

elikleri, ilerinde fazla miktarda yabanc

eleman ve flenen havadan gelen azot bulunduu iin
nemsiz ilerde kullanlan ucuz ktle elikleridir.
Konvertre hava yerine saf oksijen verilerek eliin
kalitesi ykseltilebilir (oksijen konvertr elikleri).
zSiemens
-

Martin yntemiyle elde edilen elikte kalan

yabanc eleman miktar Thomas uslnknden daha
azdr. Eer P ve S miktarlarnn her biri
<%0,050 ise kalite elikleri;
<%0,035 ise asal eliklerdir.
Asal elikler daima sakinletirilmi olarak elde edilirler.

Demir ve elik - R

40

zellikle

yabanc

elemanlarn

azl

ve

kimyasal

bileimlerinin kesinlii ynnden ok yksek kaliteli

olmalar istenilen alaml elikler, elektrik ark veya
endksiyon

ocaklarnda

(gerekirse

vakum

altnda)

retilirler.

Demir ve elik - R

41

Dkme Demir retimi

zDkme

demirler alak scaklkta ergirler, maliyetleri

dktr, dkme elverilidirler, anma dayanmlar

yksek olup basma dayanmlar stndr. Bu zellikleri
sebebiyle geni kullanm alanna sahiptirler.
zMakine

gvdeleri, motor bloklar, pistonlar, silindir

gmlekleri, fren tamburlar, kampanalar, radyatrler,

kalorifer kazanlar, byk apl su borular, ...

Demir ve elik - R

42

zYksek

frndan alnd gibi kullanlamayan ham demiri

dkme elverili hale getirmek iin kupol frnlarnda
karbonunu yakmak ve karbon orann %1,7
- 3,5 arasna
indirmek, hurda malzeme ve katk elemanlarla dkm
yapmaya elverili bir rn haline getirmek gerekir.
zKupol

frnlar bir kat kok, bir kat ham demir ve bir kat da
kireta konularak alttan gnderilen souk hava ile
altrlr. Gerektii zaman hurda malzeme ve katk
elemanlar da ilave edilebilir.

Demir ve elik - R

43

Kupol frnlar bir kat

kok, bir kat ham
demir ve bir kat da
kireta konularak
alttan gnderilen
souk hava ile
altrlr. Gerektii
zaman hurda
malzeme ve katk
elemanlar da ilave
edilebilir.
Kireta ham demirdeki yabanc maddelerle birleerek curuf tekil
eder. Alt haznede ergiyik zerinde toplanan curuf zaman zaman curuf
alma kanalndan alnr
Demir ve elik - R

44

BLM SONU

Demir ve elik - R

45