Beyinin

gizemi
EYLL 2003 SAYISININ CRETSZ EKDR
HAZIRLAYAN : DO. DR. FERDA ENEL
Dr. Sami Ulus ocuk Hastanesi

Beynin

RTALAMA arl
1,4 kg olan ve insan dier trlerden farkl yapan
insan beyni, kelimenin tam anlamyla gizemli bir
organ. nsan beyni ok gelimi
bir telefon santrali ya da bilgisayara benzetiliyor. Bunun da tesinde, en gelimi bilgisayardan
ok daha karmak bir yapya
sahip olduu ve daha hzl alt dnlyor. Dier organlardan ok farkl bir yapya sahip olan insan beyninin almasna ilikin bilgiler halen yetersiz. Beynin nasl alt, duygularn nasl olutuu, hafza ve
renmenin mekanizmalar tam
olarak bilinmiyor. Beyin vcuttaki tm organlar kontrol etmekle kalmayp duygularmz,
dncelerimizi ve hayallerimizi
ynlendiriyor. Ksacas insan insan yapyor. Beynin nemi eski
alarda bilinmiyordu. nsan bilinci zerindeki ilk sylemler
M 4000li yllara dayanyor.
Eski Smer yaztlarnda, haha
bitkisinin zn ien insanlardaki bilin deiikliklerinden bahsediliyor. Ancak, eski zamanlarda insan bilinci ya da duygularn
kaynann kalp olduu dnlyordu. Eski Msrllar kalbin
hayatn z, iyilik ve ktlklerin kayna olduunu dnyordu. Buna karn beynin anatomisiyle ilgili ilk izimler M
2500 ylna ait Msr papirsle-

BLM ve TEKNK

Eyll 2003

rinde bulunuyor. M 2000li

yllardan kalma kafataslarndaki
deliklerse, ilk beyin ameliyatlarnn bu alarda yapldn
gsteriyor. Dnce ve duygularn kaynann kalp deil de beyin olduunu, ilk olarak Alkmaeon adnda bir bilim adam M
450 ylnda gsterdi. Gz sinirlerini beynin ierisine kadar takip eden Alkmaeon, gzlerin n kayna olduuna inanyordu. Onsekizinci yzyla kadar bu
inan devam etti. Romal gladyatrlerin hekimi olan Galen,
beynin drt farkl svy salglayan bir organ olduunu ve tm
vcut ilevlerinin bu salglarn
arasndaki dengelere bal olduunu dnyordu. Ortaada
kilisenin insan vcudu zerindeki almalar yasaklamas nedeniyle, beyinle ilgili hibir ilerleme kaydedilemedi. Onyedinci
yzylda Fransz filozof Descartes (Dekart) beynin alma
prensibini hidrolik bir motorunkine benzetiyordu. Beynin anatomisiyle ilgili ilk kitapsa 1664
ylnda yazld. Galvani adndaki
bir bilimadam 18. yzylda insan hareketlerinin elektrik akm sayesinde olduunu gsterdi. Bu bulu, sinir hcrelerinin
ilevlerini aratran modern nrofizyoloji bilminin temelini
oluturdu. 1800l yllarda beyin ve sinir hcrelerinin yaps
daha iyi anlald. Beyinden kan sinir hcrelerinin omurilie,

ve oradan da organlara gittii

gsterildi. James Parkinsonun
1817 ylnda "Parkinson hastal"n tanmlamasyla beynin alma mekanizmalar zerindeki
aratrmalar hz kazand. Beynin
gizeminin aydnlatlmas asndan, bu hastalk halen en nemli aratrma konularndan birisi.
Gage adl bir demiryolu iisinin
kafasnn n tarafna 1848 ylnda saplanan bir kazk, beynin ilevlerinin anlalmasnda r
at. Beynin "frontal lob" olarak
adlandrlan n tarafna saplanan demir kazk, iinin lmne yol amam ancak kiilik deiimine yol amt. Bu gzlem, beyin cerrahisinde nemli
bir gelimeye neden oldu. eitli davran bozukluklar gsteren kiilerin frontal loblar kartlarak saldrgan ya da hastalkl kiilik zellikleri tedavi edilmeye allyordu. Bunu izleyen
yllarda beyindeki eitli merkezlerin ilevleri daha iyi anlalmaya baland. rnein beyindeki konuma merkezi, kaslar yneten hareket merkezi
bulundu. 19. yzyln sonlarnda
izofreni, depresyon gibi ruhsal
hastalklar tanmlanarak bunlarn beyinle ilgisi aratrld. 20.
yzyln balarnda Sigmund
Freud, beynin derinliklerine inerek bilinalt kavramn ortaya
att. Freuda gre, insan beyni
asl zgrle bilincin oluturduu basklardan kurtulduun-

Gizemi
da kavuuyordu. Uyku srasnda
basklardan kurtulan insan beyni i karmaalara kar savayor ve sorunlarndan kurtulmaya alyordu. Bu ilkeyi temel
alan Freud, bilinaltna inilerek
psikolojik sorunlarn zlebileceini gsterdi. 1900l yllarn
balarndan itibaren beyin ve sinir hcrelerinin yapsyla ilgili
ok nemli gelimeler kaydedildi. Beynin almas, hcreler
arasndaki balantlar ve haberleme youn olarak aratrld.
Beynin ilevlerini ve eitli beyin hastalklarn daha iyi anlayabilmek iin beyin dalgalarn
len EEG, yapsn gsteren tomografi ve manyetik rezonans
gibi yeni grntleme teknikleri
gelitirildi. Beynin kan akmn
ya da vcuda verilen bir maddenin beyindeki dalmn gsteren sintigrafik grntleme yntemlerinin gelitirilmesiyse, beynin almasn anlama ve gizemini aydnlatmada olduka
nemli yararlar salad.
Beynin srlar, bilim adamlar
iin yalnzca bir merak konusu
deil. Beyin ve sinirlerli ilgili olarak bilinen 1000den fazla hastalk var. Bu hastalklar nedeniyle hastaneye yatan insanlarn says, kanser ya da kalp hastalarnn zerinde. Beyin ve sinirler
zerinde yaplan almalarn en
nemli hedefi, bu hastalklara
zm bulmak. Dnce ve davranlarn kkenini anlamak, -

renme ve hafzann srlarn zmek, aratrmalarn dier hedefleri arasnda. nsanln geliimi
byk lde zihinsel yeteneklere bal. Beynin dnme, renme ve hafza gibi ilevlerini
gelitirmek, bilim adamlarnn
hedefleri arasnda. Son yllarda
genetik mhendisliindeki gelimelere paralel olarak genetik
ifrenin srlar yava yava zlyor. Alzheimer ve Parkinson
hastalklarna yol aan genler
belirlendi. Srada dier hastalklara yol aan genlerin deifre
edilmeleri var. Genetik almalar kadar nemli dier bir konu
da, "beyin plastisitesi" denen
durum. Beyin hcrelerinin, al-

dklar uyarlara kar kendilerini

deitirebilme yetenei olarak
bilinen beyin plastisitesi, renme ve hafzann temeli. Beyin
kapasitesini artrmak ve renmeyi hzlandrmak, toplumlarn
geliimi asndan da nemli.
Beyin hcrelerinin lm mekanizmalar ve kk hcre aratrmalar birok hastalk iin yeni
umut kayna. Kk hcreler sayesinde, eskiyen ya da len hcrelerin yerine yenilerini retmek
mmkn olabilecek. Beyin hasarlarn geri dndrmek, hcre
lmne bal felleri ve omurilik zedelenmelerini tedavi edebilmek, kk hcre aratrmalarnn nemli hedeflerinden.
Eyll 2003 3

BLM ve TEKNK

Beynin Yaps
nsan beyni kvrml bir yapya sahip. Yaklak
2200 cm2 olan beyin yzeyinin te ikisi, kvrmlarn arasnda kalm durumda. Bu kvrmlarn arasndaki hcreler sayesinde, insan ince ileri yapmak
zere parmaklarn kullanyor, ara srebiliyor, dilsel ve matematiksel sembollerle haberleiyor. Bunlara benzer birok beyinsel ilev, insan dier canllardan ayryor. Bu artc zellikler beyinde bulunan 100 milyar civarndaki sinir hcresi (nron),
bir o kadar destek hcresi ve bu hcreler arasndaki saysz iletiim ann sonucu. Fosiller zerinde
yaplan almalar, insan beyninin yapsnda nemli
bir deiiklik olmadn gsteriyor. Olaslkla, 50
bin yl nce yaam olan insanla hemen hemen ayn beyne sahibiz.
1,3-1,5 kilogram arlnda olan beyin, vcudun en iyi korunan yerinde; kafatasnn ierisinde.
Beynin arl kiiden kiiye deiiyor. Yaplan
aratrmalar insan beyninin arlyla ilevi arasnda balant gsteremedi. rnein, Einsteinin beyni ortalamann altnda bir arla sahip. Dar bir rafn ierisine sktrlarak yerletirilmi bir yorgana
benzeyen beyin, kafatasnn iinde btn boluklar
en ekonomik ekilde dolduruyor. Zarla evrilmi
durumda ve muhallebi kvamnda. Bir pipetle rahatlkla emilebilir. Beyin hcrelerinin youn olarak bulunduu d kabua "korteks" deniliyor. "Gri cevher" olarak da bilinen bu ksm, yaklak 3-4 mm
kalnlnda. Beynin bu blmnde daha ok nronlar ve aralarda bulunan destek hcreleri var. Beyin
korteksi ve hemen altndaki doku, lob denilen eitli blmlerden oluuyor. Beynin n ksmna "frontal", orta ksmna "parietal", arka ksmna "oksipital" ve yan ksmna "temporal" lob deniliyor. Her
blmn kendine gre bir ilevi var. Beynin n tarafndaki frontal lob, entelektel ilevleri yrtyor.
Bu ksm iinde konuma ve gz hareketlerinden
sorumlu merkezler de var. Dnme, planlama ve
problem zme yetenei beynin bu ksmna ait.
Grme ve iitme, beynin yan ve arka ksmlarna ait
yetenekler. Beynin st orta kesiminde bulunan

Korpus Kallosum
(Beyin yarkrelerini
birletiren blge)
Limbik sistem
(duygular, bellek)

Motor Korteks
(stemli kas hareketleri)

Frontal lob
(entellektel
dnce, konuma,
gz hareketleri)

Hipotalamus
(vcut ss, i organlarn
kontrol)
Temporal lob
(iitme, alglama, yaratclk)

"motor korteks" denen blge, hareketlerimizi salyor. stemli hareketlerimiz iin kaslara giden sinyaller burada oluuyor. Bu blgenin komuluundaysa, parietal blgeye ait "duyu korteksi" var. Bu
blge uzuvlardan ve organlardan gelen uyarlar alglyor. rnein ac, ar gibi duyular burada hissediliyor. Beynin arkasnda bulunan oksipital blgede
grmeden sorumlu merkezler var. Beynin yannda
yer alan temporal blge iitme, hafza, alglama, yaratclk ve baz davran biimlerinden sorumlu. nl ressam Vincent Van Goghun beynindeki temporal blgeyi etkileyen epilepsi hastalnn, yaratclnda olduka byk etkisi olduu dnlyor.
Beynin i kesimlerinde bulunan "hipokampus"
bellekten sorumlu blge olarak kabul ediliyor. Bilgiler uzak bellee gnderilmeden nce burada 2-3
hafta kadar saklanyor. Beynin neredeyse tam orta-

eitli bedensel ya da zihinsel iMotor korteks

levlerin beynin tam olarak neresinEntellektel
dnce
ve
den kaynaklandn anlamak iin sbalant alan
Duyu alan
rekli yeni yntemler gelitiriliyor.
Halen en sk kullanlan yntemler
Balant
"pozitron emisyon tomografisi"
n lob
Parietal
(PET) ve "fonksiyonel manyetik rezolob
Konuma
nans" (fMRI) teknikleri. Beyindeki
alan
kan akmn ok duyarl bir ekilde
Arka
Yan lob
len bu cihazlar, beynin ilevsel halob
ritasn oluturmada olduka yardmGrme
c oluyor. Bu teknikle beynin haritaalan
itme alan
sn karmak, o anda alan blgeDuyusal
konuma alan
nin kan akmnn artmas ilkesine dayanyor. rnein ark sylerken,
problem zerken ya da yemek yerken beynin de- min dzeyinin deimesiyle ilgili olduunu gsteriik yerleri daha aktif hale geiyor. Bu hareketlen- di. Yakn bir gelecekte beynin tm blgelerinin gme, kan akmnda arta yol ayor. Artan kan ak- revi ortaya karlabilecek. Beynin baz blgelerim, PET ya da fMRI ile grntlenebiliyor. rne- nin, hasarl blgelerin ilevlerini stlenmesi ya da
in, PET teknii kullanlarak yaplan almalar, ayn ilevin deiik blgelerce yaplabilmesi, beyin
uyuturucu bamllnn frontal blgedeki dopa- haritalamasn zorlayacaa benziyor.
4

Eyll 2003

Parietal lob

Talamus
(bilgilerin
istasyonu)

Oksipital lob
(grme)

Beyincik
(hareketlerin egdm
ve denge)
Beyin Sap
(refleksler, hayati organlarn kontrol)

Beynin Haritalanmas

BLM ve TEKNK

Duyu Korteksi

snda bulunan "talamus" ise, adeta bir istasyon grevini gryor. Vcuttan gelen tm bilgiler, deerlendirilmeden nce buraya uruyor ve beynin gerekli ksmlarna buradan gnderiliyor. Vcut ss,
i organlarn almasnn ayarlanmas gibi bilincimizin kontrolnde olmayan baz ilevlerin dzenlenmesi hipotalamus tarafndan yaplyor. Beynin altnda bulunan beyin sap, kalp ve solunum gibi hayati
ilevleri kontrol ediyor. Bu blgedeki hasarlar kalbin ve solunumun durmasna yol aarak lme neden oluyor. Ancak, beyin sap tek bana bu ilevleri kontrol etmekte yetersiz kalabiliyor. Beyin sapnn st merkezlerle balants kesildiinde, bir sre
sonra kalp ve solunum durabiliyor. Beynin arka alt
kesiminde bulunan "serebellum", dier bir adyla
"beyincik"se hareketlerimizin koordinasyonundan
sorumlu. zellikle kvrak hareketlerin denetiminde
rol oynayan beyincik, elektrikli ylan bal ve baz
kpek balklarnda ok gelimi. Beyincik, yaam
srdrmek iin mutlaka gerekli bir blge olmasa
da, hasar grdnde denge bozukluklar, yrme
ve hareket glkleri oluuyor.
Son yllarda beynin sa ve sol yarlar arasdaki farkllklar aratrlyor. Beynin sol yars, matematie yatkn ve mantk, eletirisel dncenin
kayna; sa yarsysa kavrayc, yaratc ve sanatkar. Konumadan sorumlu merkezler beynin sol
yarsnda bulunuyor. Konuma iin nemli iki merkez, temporal ve frontal blgelerde yer alan "Wernicke" ve "Broca" alanlar. Beynin sol tarafnda
meydana gelen bir hasar, vcudun sa yarsn fel
ettii gibi konumay da bozuyor. Buna karn, kiinin, beyninin sa tarafn kullanarak ark syleyebilmesi gsteriyor ki, beynin ierisinde zel grevi olan blgeler bulunsa bile, gerektiinde dier
blgeler bu grevleri ksmen de olsa stlenebiliyor. Beynin ortasndaysa, her iki yarsn birletiren bir kpr var. Beynin her iki yannn birbirleriyle ne derece haberletii tam olarak bilinmiyor.
Baz kuramlara gre bu iki yarnn birbirinden hemen hemen hi haberi yok.

Beyin Hcresi
Nron
Vcudumuzdaki kaslara, organlara
ve salg bezlerine bilgiler gndererek
onlarn almasn kontrol eden sinir
hcrelerine "nron" deniliyor. Nronlarn ou beynin d kabuunda, yani
gri cevherde. Beyinde 100 milyarn
zerinde nron olduu dnlyor.
Bir milimetre kp beyin dokusunda 50
bin nron var ve aralarnda bunlar
besleyen ve temizleyen ok daha fazla
sayda (10-50 kat) "glia" hcresi bulunuyor. Nronlar beynin en nemli hcreleri ve beynin ilevleri nronlarn almasna bal. Byk bir gvde ve bunun uzun ince kuyruk eklindeki uzants olan "akson"dan oluuyorlar. Nronlarda oluan elektrik sinyalleri, aksonlar tarafndan saniyede 100 metre
hzla dier hcrelere iletiliyor. Nronlar, mesajlarn bazen vcudun ok
uzak blgelerine tek bir akson sayesinde iletebiliyorlar. Baz aksonlar beyinden balayp omurilie kadar gidiyor
ve uzunluklar bir metreyi bulabiliyor.
Sinir gvdesinin uzants olan aksonlar, "miyelin" denen zel bir klfla evrili. Bu klf, elektrik sinyallerinin ok
hzl iletilmesini salyor. "Multiple
skleroz" hastal gibi bu klfn hasar
grd durumlarda, baz kaslarn
kontrol bozuluyor. Sinir hcrelerinin
gvdesinden kan ve "dendrit" denen
anten benzeri uzantlarsa dier sinirlerden gelen sinyalleri alglyorlar. Nron
gvdesindeki dendritlerin tm, baka
nronlardan gelen aksonlarla balant
halinde. Nronlar arasndaki "sinaps"
denen bu balantlar sayesinde beyinde oluan bir sinyal, ok ksa bir srede vcudun istenen yerine ulatrlyor.
Bir beyin hcresinin yaklak 20-30
bin civarnda balants olabiliyor. Beyindeki toplam balant saysnn 1015
olduu sanlyor. Beynin almasn
artrarak balant saysn deitirmek. bylece beyin kapasitesini gelitirmek mmkn. Eskiden nronlar
arasndaki balantlarn sabit olduu
dnlyordu. Yani, bir kere balant kurulduunda, bunun devaml olduu ve giderek bu saynn artt sanl-

Dendritler

ekirdek

Hcre
gvdesi

Elektrik
sinyali

Akson

Miyelin
klf

Akson

Nron
baglants

leti
yn
Akson
terminalleri

Mesajc
molekller

Dendrit
Alglayc

yordu. Yaplan son aratrmalar, balantlarn srekli deiebildiini gsterdi. Toplam balant says genellikle sabit kalrken, baz balantlar kopuyor; ancak bu arada yeni balantlar oluuyor. Bu da beynin, deien
koullara gre yapsn srekli deitirebildiini gsteriyor.
Sinir hcresinde elektrik enerjisi,
art elektrik ykl sodyum, potasyum
ve eksi elektrik ykl klor iyonlarnn
yer deitirmesi sayesinde oluuyor.
Bu yer deitirme srasnda hcre zarnn i ve d tarafnda oluan zt kutuplar voltaj deiikliklerine, bylece
hcrede elektrik enerjisinin aa kmasna yol ayor. Bir nron, saniyede
birka yz elektrik sinyali oluturabi-

liyor. Hcre zarnda oluan bu elektrik sinyalleri, aksonlar tarafndan saatte 200-300 km hzla aksonun ucuna
doru iletiliyor. Elektrik sinyalleri aksonun ucuna ulatnda buradan "nrotransmiter" denen ok zel kimyasal mesajc molekllerin salglanmasna yol ayor. Aksonun ucundan bu
molekllerin salglanmas, dier nron ya da kas hcresi gibi hedef hcreleri harekete geirerek, grevlerini
yapmalarn salyor. Nrotransmiterler, bir bakma sinir hcrelerinden gelen uyarlarn dier hcreler tarafndan alglanmasn salayan eli grevini stleniyorlar. Salglanan molekln yapsna gre, hedef hcrenin gerekletirdii grevler de deiiyor.
Eyll 2003 5

BLM ve TEKNK

Beynin Mesajc
"Nrotransmiterler"
Sinirler arasndaki iletiimi salayan, sinirlerden gelen uyarlar dier hcrelerin anlamasn
salayan nrotransmiterler, nronlardaki en
nemli molekller arasnda. Bu mesajc molekller, sinir ucuna gelen elektrik uyarsnn sonucu
olarak salglanyor ve hemen dier sinir, kas ya
da benzeri hedef hcrelere yaparak burada gerekli uyarnn olumasn salyorlar. Yani, nronlardan gelen mesaj dier hcrelere iletiyorlar.
Yaklak 70 yl nce ilk bulunan haberci molekl
"asetilkolin". Bunun yan sra, "katekolamin"
(dopamin, noradrenalin) denen bir grup mesajc
molekl de beyin ve sinirlerin ilevleri iin ok
nemli. Katekolaminler kalp hz, solunum gibi
ilevlerin yansra eitli dnce ve davranlar
da kontrol edebiliyorlar. Beyinde bunlarn dnda, birok farkl yapda mesajc daha var. Bunlar
protein ya da bunlarn en kk birimi olan aminoasit yapsnda. Olduka fazla saydaki hormonlar da beyin ilevlerinde nemli rol alyorlar.
Hem beyin iinde hem de salg organlar zerinde etkili olan hormonlar, reme ilevinden duygusal durumlara kadar birok ilevi kontrol ediyorlar. Beynin mesajc molekllerinin anlalmas, eitli hastalklarn tedavisi iin de nemli.
Son yllarda zerinde allan moleklerden biri, "naltrekson". Bu molekl beyindeki endorfin,
enkefalin gibi opiat almalarn (reseptr) bloke
ediyor. Bu almalarn bloke edilmesiyse itah
azaltyor. Obezitenin tedavisinde kullanlabilecek
olan naltrekson, halen deney aamasnda. Beyinde bulunan dier bir mesajc molekl olan "kolesistokinin"in, itah keserek kilo kaybna yol at saptanm. Beynin birok hastalnda etkili olduu dnlen mesajc molekllerin her gn yenileri kefediliyor. Bunlarn yaplarnn ve etki
mekanizmalarnn daha iyi anlalmasyla birok
hastala zm bulunabilecei dnlyor.
Asetilkolin, istemli kaslar ve kalp ritmini
kontrol eden sinirlerin ucundan salglanyor. Sinirlerdeki elektrik uyarlar sinir ucunun, yani aksonun sonuna geldiinde burada asetilkolin salglanarak hcrenin dna atlyor. Nronlardan salglanan asetilkolin, kas hcrelerinin yzeyinde
bulunan almalara yaparak kasn kaslmasna
yol ayor. Bu sayede komak, konumak, gz
ap kapatmak gibi her trl istemli hareketi yapabiliyoruz. Beyindeki asetilkolin hakkndaysa
ok az bilgi mevcut. Alzheimer hastalnda asetilkolin reten hcrelerin lmesi, bu molekln
bellek, dikkat ve renme ilevlerinde nemli bir
rol olduunu dndryor.
Proteinlerin yapta olan baz aminoasitler
de nronlar arasnda mesajc molekller olarak
grev yapyorlar. "Glutamat" ve "aspartat" adl
aminoasitler beyinde uyarc olarak grev yapan,
yani dier nronlar tetikleyen molekller. Bu
molekllerin renme ve bellekle yakndan ilikili olduu dnlyor. Glisin ve GABA ise beyinde sinir uyarmn basklayan molekller. Diazepin grubu sakinletirici ilalar, beyindeki GABAnn etkisini artrarak ilevlerini yerine getiriyorlar.
BLM ve TEKNK

Eyll 2003

Dier nemli bir mesajc moleklse "dopamin". Dopamin, hormonal sinyallerin ve hareketlerin kontrolnde grev alyor. Hareket bozukluuna yol aan Parkinson hastalnda beyinde neredeyse hi dopamin olmuyor. Bu hastaln tedavisinde, dardan verilen dopamin kullanlyor.
Dopamin, beyinden baz hormonlarn salglanmasna yol ap birok organn ilevinin kontroln
salyor. Beyinde dopamin dzeyindeki deiiklikler, davran ve dnce bozukluklarna da yol
aabiliyor. Dopaminin ar salglanmas, izofreni gibi baz psikiyatrik hastalklara neden oluyor.
izofreni hastalnn tedavisinde dopamin almalarn bloke eden, yani beyindeki dopaminin
etkisini azaltan ilalar kullanlyor.
nsan psikolojisini etkileyen bir dier moleklse "serotonin". Uyku, depresyon ve endie gibi durumlar bu molekln dzeyiyle ilikili. Serotonin dzeyini etkileyen fluoksetin gibi ilalar,
depresyon tedavisinde kullanlyor. renme ve
bellekle ilikili bir mesajc moleklse "noradrenaKokain ve amfetaminlerin etkiledii blgeler

Opiatlarn etkiledii blge

Alkoln etkiledii blge

davran ynlendiren dier mesajclar da "hormonlar". Hormonlar sayesinde eitli organlarn

almas denetleniyor. Strese kar verdiimiz cevap, eitli duygular, hatta cinsel davranlarmz
bile mesajc hormonlara bal. Beyinde hipotalamus ya da hipofiz bezinden salglanan eitli hormonlar, vcutta tiroid, yumurtalklar ve bbrekst bezleri gibi organlara mesaj iletiyor. rnein,
beynin alt orta ksmnda bulunan hipotalamustan
salglanan "gonadotropik" hormon, alt merkezlerdeki hipofiz bezinden "LH" denen baka bir hormonun salglanmasna yol ayor. LH, testislere giderek buradan erkeklik hormonu olan "testosteron" salglanmas salyor. Belirli bir miktarda salglandktan sonra, testosteron, beyne giderek gonadotropik hormon ve LH salglanmasn durduruyor. Bylece hormon mesajclar sayesinde vcudun farkl organlar arasnda ok hassas bir denge
oluuyor. Hormonlar yalnzca belirli salg bezlerini
etkilemekle kalmayp, insanlarn duygusal tepkilerini, moralini ve hatta kadn erkek arasndaki farkllklar bile belirleyen molekller arasnda.
Son yllarda bulunan en artc mesajc molekller "gaz"lar. Bu gazlar bilinen mesajc molekllerin zelliklerini tamyor. Yani, bunlar sinir
ularnda depolanp elktrik uyars geldiinde salglanmyor. Gerektiinde belirli enzimler tarafndan oluturulan bu gaz mesajclar, hcre duvarndan difzyon yoluyla geerek hedef hcreye ulayor. Gazlar, dier mesajclar gibi hedef hcredeki zel almalara balanmyorlar. Hedef hcrenin zarndan kolaylkla geen gaz mesajclar,
hcre ierisindeki hedef molekllere balanyorlar. Genellikle protein yapsnda olan hedefe balanan gazlar, bu molekl aktif hale geiriyorlar.
Gaz mesajclarn banda "nitrik oksit" ve "karbondioksit" gazlar geliyor. Nitrik oksit, penisteki nronlara girerek sertlemeyi salyor. Sindirim sistemindeyse normal barsak hareketlerinden sorumlu. Beyindeki nitrik oksitse "siklik
GMP denen bir molekl kontrol ederek, nronlar aras egdm salyor.

"Nropeptidler"

lin". Adrenalin ve noradrenalin ayn zamanda

stres moleklleri olarak da biliniyorlar. Ar
stres, heyecan ve korku durumlarnda salglanan
bu molekller, kalp atlarmz ve nefes almz
hzlandryorlar. Beyinde yeni kefedilen mesajc
molekller arasnda "trofik faktrler" saylyor.
Bu molekller, salglandktan sonra zel nron
gruplarna giderek balanyor ve bu hcrelerin
gelime ve ilevlerini denetliyorlar. Trofik faktrleri kodlayan genlerin bulunmas da bilim adamlar arasnda heyecan yaratt. Bu genleri aktif hale getirerek beynin Alzheimer ve Parkinson gibi
hastalklarn tedavi etmek mmkn olabilecek.
Beyin hcrelerini etkileyerek birok duygu ve

(Beynin Sakinletirici Moleklleri)

Eskiden beyin, alma biimi bakmndan bilgisayara benzetiliyordu. Nronlar uyarlmaynca
bilgi akm olmuyor, atelendiklerindeyse tek bir
mesajc molekl salglayarak dier hcreyi uyaryorlar. Buna bal olarak beynin alma prensibinin bilgisayarlardaki "0" ya da "1" sistemi gibi
olduu dnlyordu. Uzun yllardr, beyinde
hcreler arasndaki iletiimi salayan molekllerin yalnzca nrotransmiterler olduu sanlyordu. Son yllarda ilerin bu kadar basit olmad,
nronlarda elektrik uyarsnn ve beyin kontrolnn yalnzca nrotransmiterler yoluyla olumad anlald. Son 30 yl ierisinde yaplan beyin
aratrmalar, baka iletiim molekllerinin de
varln ortaya kard. En nemli gelimelerden
biri, "nropeptid" denen molekllerin kefi.
Aratrmaclar ilk olarak beyin hcrelerinin yzeyinde morfin benzeri molekllerin baland blgeler buldular. Bunlara "opiat" almalar denili-

c Moleklleri
yor. Morfin gibi kuvvetli ar kesiciler, bu opiat
almalara yaparak etkilerini gsteriyor. Daha
sonra yaplan aratrmalar beynin ierisinde morfin benzeri maddelerin salglandn gsterdi.
Uzun aminoasit zincirlerinden oluan bu byk
protein molekllerine "nropeptid" ad verildi.
lk kefedilen nropeptid, "kafann iinde" anlamna gelen "enkefalin". Enkefalinlerden ksa bir
sre sonra bulunan "endorfin" de morfin benzeri bir madde. Nropeptidler arasnda en kuvvetli
etkiye sahip olanysa "dinorfin".
Btn bu nropeptidlerin farkl alt gruplarna
bal olarak, ok sayda enkefalin ya da dinorfin
eidi var. Yapsndaki aminoasitlerin dizili farkllna gre her molekl, farkl bir ileve sahip.
rnein bir endorfin eidi ary keserken, dieri stresi azaltyor; bir dieriyse bellei glendiriyor. Halen yirmiden fazla nropeptid eidi kefedilmi olmasna karn, bunlarn saylarnn yzlerce olduu dnlyor. Bu nropeptidlerin
salglanmasnn da birok enzimin kontrolnde
olduu dnlecek olursa, beyinsel ilevlerin
yalnzca nronlarn elektrik uyarlar gnderip
gndermemelerine dayanmad anlalyor.
Nropeptidlerler, beynin ar kesici, sakinletirici ve zevk verici moleklleri. Herhangi bir olayn houmuza gitmesi ya da yiyecek, iecek gibi
maddelerin bize zevk vermesi, bu morfin benzeri
molekllerin salglanmas sayesinde oluyor. Gzel bir resim grdmzde, ho bir melodi dinlediimizde ya da lezzetli bir yemek yediimizde
endorfin, enkefalin ya da dinorfin gibi molekller, nronlardaki zel almalara yaparak zevk
almamz salyorlar. Beyin, bir sre sonra belirli aralklarla salglanan bu molekllerin yaratt
zevk duygusuna alyor. Bundan sonra vcut, nropeptid salglanmasna yol aan maddeyi tketerek ya da olay tekrarlayarak bunlarn beyindeki
dzeyini artrmaya alyor. rnein, lezzetli bir
ikolata ya da hamburgerin damakta brakt
lezzet, aslnda beyindeki belirli nropeptidlerin
dzeylerinin artmasna bal. Salglanan nropeptidlerin verdii haz duygusunu tekrar yaa-

A R I

Aspirinin etkisi

Beynin d
kabuu
Talamus
Opiat ilalarnn
etkiledii
blgeler

Lokal
uyuturucularn
etkiledii blge
Omurilik

mak iin, kiide yine ayn gday tketme istei

oluyor. Ar imanlk hastal olarak bilinen
obezitenin temelindeki mekanizmalardan birinin
bu olduu dnlyor. birok zararl madde ve
ila bamllnn temelinde de endorfin ya da
enkefalinler yatyor. Nropeptidler yalnzca haz
duymaya yaramyor. Bunlar, ayn zamanda olduka etkili ar kesici zellie sahipler. zellikle dinorfin, beyne zarar veren uyarlar ve ary bloke edebiliyor. Genellikle ameliyatlardan sonra ya
da kanser hastalarnn arsn kesmek iin kullanlan morfin gibi ar kesiciler de, beyinde nropeptid almalarna balanarak etki gsteriyorlar.
Normal koullarda bir insan ldrebilecek kadar
yksek dozda morfinin bile, ar durumlarnda
yetersiz kald olabiliyor. Bunun nedeni ar ar durumlarnda, beyindeki endorfin ve dinorfin

letici
hcre

Dopamin
Kan, kokaini
saniyeler iinde
beyne tayor

Alma

Burundan
ekilen
kokain

Dopamin
geri
dnyor

Dopamin
tayc
Dendrit

Dopamini
geri
gnderiyor

Sa akcier

Sol akcier
Kokain
dopamin
iletimini
bozuyor

Kalp

almalarnn saysnn artmas. Her trl ar ve

stres durumunda morfin ya da benzeri sakinletiriciler kullanmak pratik bir zm deil; ayrca
eitli sakncalar da var. Beynin kendi rettii
bu nropeptidler, genellikle ar ve stresi azaltmakta yeterli oluyor. Yani beyin, kendi ar kesicisini ve sakinletiricisini retebiliyor.

kincil mesajclar
Mesajc molekllerin hcre yzeyine yaparak, ilettikleri mesaj hcre ierisine tayan
"ikincil mesajclar" da var. Sinir hcrelerinde daha uzun sreli ve kalc deiiklikleri bu ikincil
mesajclarn yaptklar dnlyor. Nrotransmiterlerin etkisi, olduka ksa sreli. Sinir hcrelerinden salglanp dier hcreyi uyardktan sonra hemen paralanp, tekrar sentezlenmek zere
salglandklar hcreye geri dnyorlar. Ancak,
ikincil mesajclarn etkisi o kadar ksa sreli deil. Nrotransmiterlerin hcre zarn uyarmasndan sonra harekete geen bu molekller, hedef
hcrede birok kimyasal olayn balamasna yol
ayor. kincil mesajclara bir rnek, "adenozin
trifosfat" (ATP) molekl. Ayn zamanda hcre
ii enerji kayna olan bu molekl, birok hcre
ii reaksiyonda ikincil mesajc rol oynuyor. Mesajc molekl olan noradrenalin hcre yzeyine
balandnda, hcre iindeki ATP, AMPye (adenozin monofosfat) dnyor. Dier bir ikincil
mesajc olan AMP moleklnn, hcre iinde deiik grevleri var. eitli iyonlarn geirgenliini artrarak ya da azaltarak hcre ierisindeki
elektrik ykn deitirebiliyor, ya da hcre ekirdeindeki genleri aktif hale geirerek eitli
enzimlerin sentezlenmesini denetliyor. renme
ve hafza gibi kalc beyin ilevlerinin, beynin geliiminin bu hcre ii ikinci mesajclara bal olduu dnlyor.

Eyll 2003 7

BLM ve TEKNK

Beynin Geliimi
yapsysa 6. haftada grlyor. lk
olutuklar yerden daha sonra
grev yapacaklar yerlere giden beyin hcreleri, zamanla
kendilerine zg ilevlerini
kazanyorlar. Her nron kendine zg mesajc molekllerini salglamaya balyor.
Hcre gvdesinin uzantlar
olan aksonlar uzayarak dier
hcrelerle temas haline geiyorlar. Bu hcreleraras
balantlar beynin geliimi asndan ok nemli.
Hcreler arasndaki bilgi aknn miktar ve hz, "sinaps" de-

lerideki
n
beyin

nsan beyninin geliiminin ilk aamalar, kurbaa, maymun, fare gibi

birok hayvan trne benzerlik gsteriyor. Spermle yumurta birletikten 23 hafta sonra sinir sisteminin ilk hcreleri olumaya balyor. Bu hcreler
birka gn ierisinde oalarak birbiri
zerine katlanyor ve ileride beyin ve
omurilii oluturacak bir tp meydana getiriyorlar. Bu tpn ierisinde
gelien nronlar, daha sonra kalc
olacaklar yerlere g ediyorlar. Drdnc haftada beynin n, orta ve alt
blmleri oluuyor. Beynin kvrml

n
beyin

Orta
beyin

Gz

Arka
beyin
4 hafta

lerideki
omurilik

3 hafta

3 ay

nen bu balantlarla orantl. izofreni

gibi, sonradan ortaya kan ruhsal
hastalklarn sinaps oluumundaki bozukluklardan kaynakland dnlyor.
Yeni oluan bir embriyoda hangi
hcrenin beyin hcresi olacan ok
zel proteinler belirliyor. Beyin hcrelerinin hangisinin nron, hangisinin

Hareket
eden
nron

Glial
lif

BLM ve TEKNK

Eyll 2003

yzey

Arka beyin
Omurilik

7 hafta

n
beyin

D yzey

Beyin kesiti

"glia" (destek) hcresi olduunu da yine proteinler belirliyor. Proteinleri belirleyense, genetik ifre. Beyin hcrelerinin olutuktan sonra grev blgelerine gitmesi, yine eitli proteinler
ve glia hcreleri tarafndan oluturulan lifler sayesinde. Hamilelik srasnda kullanlan alkol, uyuturucu ya da
benzer maddelerin tketimi, bu liflerin oluumunu engelleyerek anne karnndaki bebein beyin geliimini
olumsuz etkiliyor. Grev yerlerine giden nronlar, akson denen uzantlar
kararak dier hcrelerle haberleiyorlar. Aksonlarn nereye, ne kadar gidecekleri de kontrol altnda. "Semafo-

6 ay

9 ay

rin" ya da "efrin" denen eitli molekller, aksonlara yol gsteriyorlar. Zamanla nronlar arasndaki balantlar
gelitike, ocuun zihinsel yetenekleri artyor. Beynin geliimi srasnda
oluan nronlarn yalnzca yars erikin beyninde bulunuyor. Dier yarsysa bir tr intihar mekanizmasyla kendini yok ediyor. Bu intihar mekanizmas erikin beyninde de var. Herhangi bir nedenle hasar alan hcreler,
kendilerini ldryorlar.
Beyin geliiminde evresel faktrlerin de nemi var. Vcut dndan gelen sinyaller beynin geliimi iin
nemli. Doduktan sonra tek gz kapatlp dier gz ak braklan bir
maymunun kapal gz, belirli bir sre sonra alsa bile dier gz gibi
grmyor. Kullanlmayan grme sinirleri bir sre sonra ilevlerini kaybediyorlar. Bunun nedeni, aratrmaclara
gre, gz hcreleriyle grme sinirleri
arasndaki balantnn oluamamas.
Bu ve buna benzer deneyler, evresel
etkenlerin nronlar arasndaki balantlar, yani beynin geliimini etkilediini gsteriyor.

Hareket
Gn iinde yaptmz birok etkinlik aslnda ok ince
bir ekilde denetlenen karmak bir sistemin sonucu. Beyin
ve omuriliin ynetimi altndaki hareketler, sinir uyarlarnn
kaslar denetlemesiyle mmkn oluyor. Hareketlerin en
st komuta merkezi, beynin
d kabuunun orta kesiminde
bulunan "motor korteks". Buradaki nronlar vcuttaki tm
istemli kaslar denetliyorlar.
"Alfa" nronlardan gelen
elektrik uyarlar, kaslmaya
yol ayor. Beynin bu blmndeki nronlar hasar grd zaman, denetledikleri
kaslar alamaz hale geliyor.
Karanlkta yrmek, dolu bir
ay bardan tamak gibi beceri gerektiren hareketlerse,
"gama" nronlarnn denetimi
altnda. Gnlk hayatmzda
yaptmz yrmek, ay imek ve glmek gibi birok hareket, istemli kaslarmz tarafndan yaplsa da aslnda bir

Alfa motor nron

Ekstansr kas kaslyor
Kas lifi
Basklayc nron
Fleksr kas geviyor
Uyaran
Tepki

Duyu siniri

Ekstansr
kas geviyor
Hareket
sinirleri
Fleksr kas
kaslyor

Baca
kaldrarak
vcut dengesi
korunuyor

Uyar

Merkezi sinir sistemi

(beyin ve omurilik)

Boyun blgesi

evresel sinir sistemi

(omirilikten kan sinirler)

Gs blgesi

Periferal sinirler

Bel

Sakral blge

Omurga

Omurilik

Kaslarmzdan ya da dardan
gelen baz uyarlar, hi beyne
iletilmeden omurilik sayesinde
ok hzl bir ekilde harekete
dntrlebiliyor.

Duyu nronu

bakma farknda olmadan gerekleiyor. Beyin yrme komutunu

verdii zaman bacaklarmz hareket etmeye
Sinyal gnderen
balyor, ancak hangi
sinirler
Sinyal alglayan
kas ne ekilde kullasinirler
nacamz dnmBasklayc sinirler
yoruz. Yani bilin dUyarc sinirer
zeyinde yalnzca yrme ilevi gerekleiyor. Geri kalan ksm,
Hareket sinirleri
yani hangi kasn hangi
Ekstansr kas kaslyor
srayla kaslp geveyeceiniyse beynin alt
merkezleri
kontrol
ediyor.
Yrrken,
baFleksr
kas
cak kaslar dnda
geviyor
baka kaslar da, biz
hi farknda bile olmadan kaslyor. Bunu
anlamak iin yrrken
elimizi srtmza koymamz yeterli. Her
adm atmzda omurgann iki yanndaki kaslarn srayla kasldn hissedebiliriz. Vcudun dengesini salamak iin gerekli olan bu kaslmalarn,
genellikle farknda bile deiliz. Beynin
orta ve alt kesimlerinde bulunan talamus, serebellum ve bazal ganglionlar, bu hareketlerin egdmnden
sorumlu. Bu blgelerde bulunan dopamin adl molekln eksiklii, hareket glyle kendini gsteren Parkinson hastalna yol ayor. Vcudun dengesini salayan ve mzik aleti
almak gibi beceri gerektiren hareketleri, serebellum denetliyor. Serebellum srekli olarak kaslardan ve i kulaktan sinyaller alyor. Bu sayede kollarn, bacaklarn ve vcudun hangi pozisyonda olduunu biliyor. Bu bilgiler,
yaplacak hareketlerin egdm iin
de ok nemli. nce ileri yapmak iin
gerekli bilgiler, serebellumda depolanyor. Gerekli olduundaysa beynin
d kabuu bu bilgileri serebellumdan
geri arabiliyor.
Eyll 2003 9

BLM ve TEKNK

D Dnyay Alglama
3. hcre
tabakas

Orta hcre
tabakas

Rodlar ve
Koniler

Pupil
Rodlar
Yan gentikolat
ekirdek
Koniler

Optik sinir

Mercek
Optik sinir

Retina

Grme korteksi
Kr nokta

Kornea

ris

Retina

Optik apraz
Optik sinir

Sa grme alan

Sol grme
alan

Grme
Dmzdaki dnyay alglamada en nemli duyulardan biri grme. Dnyadaki gzelliklerin alglanmasnn yan sra, grme duyusu hayatta kalmak
iin de nemli mekanizmalardan. Grmek, duyular arasnda en karmak olan. Grme iin beyinde ayrlan alan, tm dier duyularn alanlarnn toplamndan fazla. D dnyadan gelen nlar, ilk nce gzn d ksmndaki kornea ve bunun altndaki mercek tarafndan krlyor. Krlarak tepe taklak
olan nlar, gz dibindeki retina zerine yanstlyor. Gz dibinde bulunan
yaklak 125 milyon zel sinir hcresi, gelen elektrik enerjisine eviriyor. Bu hcreler kabaca iki tip: "ubuk" ve "koni"ler. ubuk hcreleri, lo
alglyor. Renkleri alglamamz salayan hcrelerse koniler. Koniler,

D kulak

Orta kulak

kulak

Duyu alan

itme

Orta kulan kemikleri

Malleus

ncus Stapes

Oval
pencere

Beyne

Duyma siniri
Kohlea
Timpanik
zar

Ses dalgalar

D kulak

kulaktaki
hcre
Pinna

ekirdek
Mesajc
molekl

BLM ve TEKNK 10 Eyll 2003

parlak gr salamann yan sra siyah beyaz ayrm da yapyorlar. Renkleri grebilmemiz, konilerin farkl rengi alglamasna bal: krmz, yeil ve
mavi. Bu renklerin karmyla tm renkler alglanabiliyor. Bu alglamada cisimlerden yansyan n iddeti de ok nemli. Cisimlerin ekilleri, renkleri ve hareketleri, bunlardan gelen n iddetine gre beyinde deiik grntler yaratyor. Gz dibindeki hcreler tarafndan alnan uyarlar, sinir lifleriyle beyne tanyor. Beynin her iki yarsna da bilgi ulayor. Sinir liflerinin aprazlamasna bal olarak grntnn sa yars beynin sol yars tarafndan, sol yarsysa sa yars tarafndan alglanyor. Tm bilgiler beynin
arka blmnde bulunan "oksipital" blgeye gidiyor. Yaklak 2 mm kalnlnda bir hcre tabakasyla kapl olan bu blge, asl grme merkezi. Bu blgeye gelen bilgiler sayesinde cisimler alglanp analiz ediliyor.

Salglanan
mesajc molekller sinir
hcresini
uyararak
beyne mesaj
gnderilmesini salyor.

Hayat kurtarc duyulardan biri de iitme. Birok hayvan tr, tehlikeyi ilk
nce duyarak alglyor. Duymak, haberleme iin de ok gerekli bir zellik. itme sorunu olan ocuklar konumay da renemiyorlar. itme duyusu iin ilk
koul hava titreimi. Sesler, cisimlerin titreiminin hava yoluyla ilk nce d kulaa iletilmesiyle oluuyor. D kulaktan geen ses dalgalar orta kulaktaki kulak zarn titretiriyor. Seslerin iddetine ve frekansna gre deiik hzlarda titreen kulak zar, orta kulaktaki kk kemii harekete geiriyor. Hareket
eden bu kemiklerin sonuncusu i kulaktaki bir zar titretiriyor bu da i kulaktaki svnn hareketine yol ayor. Bu hareket i kulaktaki zel hcreler tarafndan alglanarak elektrik sinyallerine evriliyor. Deiik frekanslardaki ses dalgalar, deiik nronlarn uyarlmasna yol ayor. Bylece farkl sesler alglanyor.
Alglanan sesler, nronlar yoluyla beynin temporal blgesindeki duyma merkezine tanyor. Konumalar da ilk nce ayn ekilde alglanarak temporal blgeye aktarlyor. Ancak daha sonra bu bilgiler, zmleme iin beynin sol yarsndaki konuma merkezine gnderiliyor.

Sinyal talamusa, oradan da beyne ulayor.

Dokuya zararl uyarc,

nosiseptrleri etkinletiriyor

Beyinden omurilie
inen sinir yollar

Sinyal omurilie
iletiliyor

Nosiseptrler

Beyinden omurilie

Kas lifi

Dokunma ve Ar
D dnyay alglamamzda en nemli yardmclarmzdan biri de dokunma duyumuz. Cisimlerin yapsn, kvamn ve boyutlarn alglamamza
yaryor. Dokunma duyusu ciltteki sinir ular sayesinde gerekleiyor. Kl kklerinin komuluundaki sinir ular, kllarn en ufak hareketini
bile alglyor. Bu mekanizma, zararl bir etkeni,
daha cildimize dokunmadan hissetmemizi salyor. Bir maddeyi dokunarak alglamada en nemli nokta, o blgedeki sinir liflerinin says. Parmak ular ve dudakta ok sayda sinir lifi bulunurken bu say srtta ok daha az. Bir cismin ay-

rntlarn alglamada parmaklar ve dudaklar ok

nemli. Bebeklerin cisimleri tanmak iin onlar
ilk nce eline alp sonra da azna gtrmesi d
dnyay alglamalarnda ok nemli. Vcuda ayn
anda temas eden iki cismin ayrmn (iki nokta
ayrm) yapmak, o blgedeki sinir ann sklyla ilgili bilgi verebiliyor. Kendi zerimizde uygulayabileceimiz bir deney, bunu anlamamza yardmc olabilir. Srtmza, birbirine ok yakn mesafede olan iki kalem ucu ayn anda dedirilince
bunu tek bir kalem ucu gibi alglyoruz. Bu kalem
ular arasndaki mesafeyi yava yava aarak srta dokundurmaya devam edersek, ularn birbirine olan mesafesi ancak 6-7 cm olduunda bunun

iki ayr kalem ucu olduunu alglayabiliyoruz. Dudaklarmzsa, bu iki nokta ayrmn 1-2 milimetre
aralk iinde yapabiliyor. nsan neslinin devamlln salayan seks gdsnn en nemli tatmin
blgelerinden birinin dudaklar olmasnn nedeni,
belki de bu.
Ac ve ar duyular, vcudun savunma mekanizmalasnn en nemli bileeni. Hastalanan organmzdan yaylan ar duyusunun beyine tanmas, hastalklarn erken tans iin ok nemli.
Vcudun herhangi bir blgesinde meydana gelen
bir hasar, kendisini ar ya da ac olarak belli ediyor. rnein elimiz atele temas ettiinde, acy
oluturacak uyarlar, buradaki "nosiseptr" denen zel sinir lifleri tarafndan alnyor. Bu sinyaller ilk nce omuriliin arka blmne gidiyor.
Ar duyusu omurilie ulatnda, bu sinyaller
daha beyine ulamadan, omurilik tarafndan elimizi ekmek iin kol kaslarmza komut veriliyor.
Bu kestirme sinyal ileti yoluna "refleks" deniyor.
Refleksler, en basit sinir iletim yoluyla gerekleiyor. Tm canllarn hayatta kalabilmesi, bu reflekslere bal. rnein, gzmze yabanc bir cisim temas ettiinde hemen gz kapamz kapatrz. Dier bir rnekse, boazmza yemek ya da
su kat zaman nefes borusunun hemen daralp
ksrn balamas. Bu refleks sayesinde yemein nefes borusuna kamas engelleniyor. Bu
ve bunlara benzer refleksler, birok kez hayat
kurtarc oluyor. Beynin d kabuuna ulaan sinyallerse ar ve acnn bilinli alglanmasna yol
ayor. Beyinde alglanan ar, burada endorfin
ve enkefalin gibi kuvvetli ar kesicilerin salglanmasna yol ayor. Baz insanlar bu morfin benzeri maddelerin salglanmasna o kadar alyor ki,
bu yzden kendilerine ac ektirmeyi bir yaam
biimi haline getirebiliyorlar.
Eskiden ar ya da acnn yalnzca hasarl blgedeki sinirin elektriksel uyars ve bu uyarnn
beyne iletilmesiyle hissedildii dnlyordu.
Son yllarda yaplan almalar arnn mekanizmasnn bu kadar basit olmadn gsterdi. Ar
ya da ac veren etken ortadan kalksa bile gnler,
hatta aylar sren acnn hissedilmesinin, o blgede salglanan mesajc molekl benzeri kimyasallarn etkisi sonucu olduu gsterildi.

Beyne giden sinir lifleri

alma hcreleri

Koku ve Tat Alma

Bu duyular birbirinden farkl organlarn araclyla ve farkl sinirler tarafndan alglanyor. Buna karn bu duyular birlikte alyor. Her ikisinin ortak almas sayesinde doadaki binlerce kokuyu alglayp birbirinden ayrt edebiliyoruz. Tek bana
tat alma duyusu yalnzca tatl, ac, eki ve tuzlu tatlarn ayrmna yaryor. Ancak koku
duyusuyla birleince binlerce farkl lezzet alglanyor. Azn ierisinde, ou dil zerinde olmak zere 5 binden fazla tat alma tomurcuu var. Her bir tomurcuun zerindeyse 50-100 bin kadar tat alma siniri bulunuyor. Azdaki tatlar bu sinirler tarafndan alglandktan sonra ilk olarak beyin sapna gnderiliyor. ok ac ya da eki bir
gdann azdan atlmas ya da yutulmas gibi, tada kar verilen ilk tepki, burada oluuyor. Daha sonra sinyaller beynin ortasndaki talamus blgesine ve beynin d kabuuna gnderiliyor. Buralarda tat deerlendirilip, bilinli olarak alglanmas salanyor.
Kokunun alglanmasnda ilk durak, burun mukozas. Burnun i yzeyini kaplayan
burun mukozasnda koku uyarlar alan zel hcreler var. Hava yoluyla buruna giren
deiik molekller, bu hcrelerin yzeyine yaparak kimyasal uyarlar meydana getiriyorlar. Bu uyarlar sinir hcreleri tarafndan elektrik uyarlarna dntrlerek kokular alglanyor.

koku yolu

koku moleklleri
tyckler
besinle gelen
kimyasal
maddeler

tat cisimcii

dil
sinaps
Tatla ilgili uyary beyne tayan sinir

Eyll 2003 11 BLM ve TEKNK

renme ve Bellek
Beyin korteksi

BAZAL
GANGLONLAR

Beynin hangi blmlerinin renme ve hafzayla ilgili olduu, ilk zamanlarda rastlantlarla anlald. Bilim adamlar, epilepsi tedavisi iin beynin bir
ksm alnan ya da kaza sonucunda beynin baz ksmlarn kaybeden kiileri inceleyerek, renme ve
hafza gibi ilevler hakknda bilgi edindiler. Bu aratrmalar srasnda, orta temporal blgede bulunan
hipokampus ve evresindeki hcrelerin hafzada ok
nemli rol olduu gsterildi. Bilgiler belirli bir sre hipokampusta kaldktan sonra daha uzun sreli
depolanma iin d kabuktaki blgelere aktarlyor.
Hipokampus, beynin renme, konuma ve dnce
merkezleriyle de ok yakn ilikide. Bu blge ameliyatla alndnda kiiler uzak hafzalarn kaybediyor
ve yalnzca 1-2 dakika nce olan olaylar hatrlyorlar. Baz ruhsal hastalklarn tedavisinde kullanlan
elektrokonvulzif tedavi (elektrook) bu blgeye
geici hasar verebiliyor. Bu hastalarda geici sreyle hafza kayb ve renme gl oluuyor.
renme, beyinde bilginin depolanmasyla gerekleiyor. Bilgi kabaca ikiye ayrlyor. Bunlardan ilki "dekleratif" bilgi. "Trkiyenin bakenti Ankaradr" gibi bilgilere dekleratif deniliyor. Bu tr bilgi, kiinin daha nce okuyarak ya da deneyimleriyle elde ettiklerinden oluuyor. Dekleratif bilgi (aklanan, tebli edilen), orta temporal blge ve talamusta depolanp deerlendiriliyor. Dekleratif olmayan bilgiyse, farknda olmadmz bilgiyi ieriyor.
Becerilerimiz ve alkanlklarmz, bu bilgilerin sonucu. Gnlk hayatmzda kullandmz bilginin
yaklak %90 dekleratif olmayan trden. Dekleratif olmayan bilginin deerlendirilmesi bazal ganglionlar denen bir blgede yaplyor. Bilginin duygusal
ksmnnn deerlendirildii yerse amigdala. Bilgilerin depolanmasnda en nemli unsur, yararl olup
olmamas. Beynin bilgiyi tutmadaki en nemli gdleri dllendirilme ya da cezalandrlma. Yani
herhangi bir bilgi sonucunda bir kazan ya da kayp elde edildii zaman, o bilgi daha uzun sre saklanyor. Beynin orta alt kesiminde bulunan amigdalann bu tr renmede nemli rol var. Uzun sredir yaplan almalar, hafzann nronlar arasndaki balantlarn deimesiyle ilgili olduunu gsteriyor. Nronlarn balant saysnn ve kuvvetinin
deimesi, anahtar nokta. Kalc bilgi bu balantlarn yapsn deitiren molekllere bal. Her ne ka-

KONUMA VE LSAN
ALANLARI
Broca alan (konuma)
Amigdala

Wernicke alan (iitme)

Angular kvrm
(okuma yazma)

Hipokampus
Beyincik

dar amigdala ve hipopkamps gibi yaplar, kalc

bilginin depolanmas, yani bellek iin nemli merkezler olsa da beynin her blgesi bilgi depolayabiliyor.
Bellein ok deiik snflandrmalar var. Baz
aratrmaclar bellei "olay bellei", "snflandrc
bellek" ve "ilemsel bellek" olarak ayryor. Olay
bellei, olaylarn tm ayrntlaryla hatrlanmasna
yaryor. rnein, seyrettiimiz bir filmin hatrlanmas gibi. Snflandrc bellek, bilgileri snflandrarak hatrlamamz salyor. Hangi szcn ne anlam ifade ettiini snflandrc bellek sylyor. Bir
aygt kullanmak ya da araba srmek, ilemsel bellein grevi. Bilgilerin beyinde tutulma sresine gre bellek, ksa ve uzun sreli olarak ikiye ayrlyor.
Bunlarn snrlarn ayrmak zor. Ksa sreli bellek,
birka saniyeden balayp birka haftay kapsayabiliyor. Uzun sreli bellekse birka ayla balayp bir
mr boyu srebiliyor. ok ksa sren grsel bellee "ikona bellei" deniliyor. Bir yazy grdmzde, bu nce ikona belleine kaydediliyor. Eer bu

bilgiler daha uzun sreli bellee aktarlmazsa, derhal siliniyor. kona belleinin biraz daha uzun sreli olanna "alma bellei" deniliyor. Telefon numaralarn ve isimleri hatrlamamz bu sayede mmkn oluyor. Tm bu bellek trleri, renmenin temelini oluturuyor. Grsel yolla elde edilen bilgiler
ilk olarak bu belleklerde depolanp, daha sonra gerekli olanlar uzun sreli bellee aktarlyorlar.
Okuma ve konuma, en ok bellek gerektiren
ilevlerden. Bu iki ilev, her ne kadar beynin farkl
blgeleri tarafndan gerekletirilse de, birbirleriyle
olduka balantl. Konuma merkezleri beynin sol
yarsnda. Konuma, temel olarak, beynin sol n
ksmndaki Wernicke alannda dzenlenerek biimleniyor. Burada dzenlenen bilgi, temporal blgedeki Broca alanna gnderiliyor. Burada ayr bir konuma program yaplarak gereken bilgi, konuma
iin gerekli kaslara emir verilmek zere beynin st
ksmnda bulunan bir blgeye gnderiliyor. Bir yazy okumak iin, grme ve konuma merkezlerinin
ok duyarl bir egdm iinde almas gerekiyor.

Bellek ve renmeyi Gelitirmek

.

renmeyi gelitirmek iin bellein de gelitirilmesi gerekiyor. Bu yeteneklerimizi gelitirmenin ilk yolu beynimizi korumak. Beynimizi etkileyen en nemli olumsuz etkenler, beyin hasar ve stres. eitli arpmalara bal beyin hasarlar zihinsel yetenekleri olumsuz etkileyebiliyor.
arpma sonucu bellek merkezlerinde hasar oluabiliyor. Kafa travmalarndan sonra bellek kayb
olduka sk grlebiliyor. Bu nedenle beynimizi
d hasarlardan korumak, ilk basamak. California niversitesinde yaplan bir almada kokain
kullananlarn beyin kan akmnn, kullanmayanlara gre %23 daha az olduu gsterildi. Esrar kullananlardaysa, beyinin temporal blgesindeki

BLM ve TEKNK 12 Eyll 2003

kan akm, dier insanlara gre %85 daha dk.

Yorgunluk ve uykusuzluk, beyni olumsuz etkileyen dier faktrler. Gnde 7 saatten az uyumak beynin renme, bellek, dikkat gibi ilevlerini yavalatyor. Stres de beyni etkileyen bir durum. Hayvanlar zerinde yaplan almalarda,
uzun sreli stres sonucunda ortaya kan baz zehirli molekllerin, nronlarn lmne yol at
gsterildi. Yaantmzdan stresi btnyle atmak
mmkn olmasa da en aza indirebilmek iin aba gstermek gerekiyor. Buna, kk eyleri
dert etmemekle balayp her ann deerini bilmekle balayabiliriz. Olumsuz dnceler beynin
byk dmanlar. Baka bir insann baklarn

yorumlayarak beynini okumaya almak, gelecekle ilgili srekli olumsuz tahminlerde bulunmak, srekli genellemeler yapmak, kendini ar
sulamak gibi olumsuz dnceler, beyin ilevlerini yavalatp azaltyor. Fiziksel ve ruhsal rahatlamaysa beyin kapasitesini artrarak dikkat ve hafzay kuvvetlendiriyor. Beyini olumsuz dncelerden arndrp rahatlamak iin nerilen balca
yntemler mzik dinlemek, mzik aleti almak
ya da spor yapmak.
Dzenli cinsel iliki zihinsel ve ruhsal durumu
olumlu ynde etkiliyor. Haftada en az bir kez yaplan dzenli seks kadnlarn retkenliini artryor, adet kanamalarn dzenleyip miktarn azal-

Bellek Bozukluklar
Lisan, dnce ve deneyimlerin szck denilen
sembollerle ifade edilmesidir. Sol yarmkrede Silvius
yar blgesinde younlaan bir sinir ann rndr. Szckleri anlama merkezi akak lobu st kvrmnn arka ucu ve yan lob lobulusunu ieren Wernicke alandr. Burada duyulan szcklere anlam verilir.
Aln lobu alt kvrmnn arka ucu ve ona komu n
aln alanlar sz sylemeyi salayan Broca alann
oluturur. Bu alan szlerin sylenmesinden ve doru
dizilmesinden (sentaks ya da gramer) sorumludur. Bu
sinir ann bir yerinin tahribi afazi denilen konuma
bozukluunu yapar. Afazide sz syleme, sz anlama,
doru szck seme ve szck srasn doru sralama (gramer, sentaks) bozulmutur.
Sa elle yazanlarn %90'nda ve sol elle yazanlarn %60'nda konuma merkezleri sol yarkrededir.
Az sayda insanda konuma merkezleri sa yarkrededir. Sa elle yazan birinde sa yarkrede hasar
oluuna bal afaziye apraz afazi denir.
Afazi belirtileri: En sk grlen belirti hastann
gsterilen bir cismin ismini syleyememesidir (anomi=isimlendirememek); rnein silgi gsterilince silgi diyemez; "silmek iin birey" diyebilir ya da szc yanl syler: Sili ya da salgi diyebilir (parafazi).
Hastaya "silgiyi gster" dersek gsterebilir; fakat bazlar bunu da yapamaz. Hastann konumay anlayp
anlamad evet-hayrla yantlanan u gibi sorularla
test edilir. Kpek uar m? ya da "Bu odada k veren eyi" gster. Afazisi olanlar ayn szc ya da ksa cmleleri 4-5 kere tekrarlayamaz. Hasta yaz yazamayabilir (agrafi) ve yksek sesle okuyamayabilir
(aleksi).
Wernicke afazisi: Hasta sylenen szleri ve okuduunu anlayamaz. Konuma akcdr; fakat szcklerin ou yanl sylenir (parafazi); yleki hasta yeni
bir lisan yaratm gibidir; sylediklerini anlamak zordur (jargon afazi) [jargon; bir meslee zg bakalarna anlamsz gelen szckler]. Konumas bir akl
hastasnnkini andrr.
Hasta anlamsz konutuunun farknda deildir;
szlerini anlamayanlara kzar ve bu nedenle pheci
ve saldrgan olabilir. Wernicke afazisi olanlar iyi okuyamaz, yazamaz, cisimlere isim veremez ve szckleri tekrar edemez.
Broca afazisi: Hasta az szck kullanr; dura du-

ra konuur (syleyecei szc aramaktadr), szcklerin sras ve sylenii yanltr. Tekrarlama ve

isimlendirme yapamaz. Konuma "evet", "hayr"a,
hatta bir iniltiye indirgenebilir. Syleneni ve okuduunu anlar; ark syleyebilir. Wernicke afazisinin aksine hasta konuamadnn bilincindedir ve buna ok
zlerek alar.
Wernicke ve Broca afazileri beyin damar tkanmalarna, beyin kanamasna, kafa travmalarna ya da beyin tmrne bal olabilir. Wernicke ve Broca afazilerinin birlikte grlmesine tam afazi (global afazi)
denir.
Afazinin daha az grlen baka eitleri de vardr: a) letim afazisinde Broca ve Wernicke alanlar
arasndaki birletirici yollar tahrip olmutur. Broca
afazisine benzer; fakat konuma akcdr. b) Baz
Broca ve Wernicke tipi afazilerde szckleri tekrar yetenei bozulmaz. Bunlara "beyin kabuu tesi
afaziler" (transkortikal afaziler) deniliyor. c) Anomik
afazide hasta yalnz grd cisimlerin adn hatrlayamaz; kafa travmalarnda ve Alzheimer hastalnda
en sk grlen afazi, anomidir. d) akak lobu st
kvrmnn tahribinde saf szck sarl olur; hasta iitir; fakat kendi lisann yabanc bir lisanm gibi
anlayamaz. e) Sol artkafa lobu harabiyetinde saf
aleksi olur; yani hasta kendi lisannda yazlm bir kitab, yabanc dilde yazlm gibi, okuyup anlayamaz.

tyor. Buna ek olarak strojen dzeyini artryor,

menopozu ve yalanmay geciktiriyor. California
niversitesinde yaplan bir almada, dk strojen dzeylerinin beyin kapasitesini azaltp hafzay zayflatt gsterildi. Tek bana orgazm, yani mastrbasyon, baka bir partnerle yaplan seksin beyindeki olumlu etkilerini yaratmyor. Partnerler arasndaki holanma, beenme ve sevme
gibi duygular, seksin beyindeki olumlu etkilerini
artryor.
Tketilen gdalar da beyin ilevleri iin ok
nemli. Vcudun enerjisinin %20si ve kandaki
oksijenin %25i beyin tarafndan kullanlyor.
Beynin asl enerji kayna karbonhidratlar. Proteinler ve omega 3 ya asitleri de olduka nemli.
zellikle tatl su balklar, zeytinya, kanola ya beyin iin nemli gdalar. Uzmanlar haftada 3
gn balk eti yenilmesini neriyor. Vitaminlerin,

zellikle B, C ve E vitaminlerinin dzenli tketilmesi, beyin hcreleri iin olduka yararl. Bu vitaminler, beyin ilevlerini desteklerken nronlar
hcre iinde oluan zehirli atklardan koruyor.
Fazla karbonhidrattan kanmak da nemli. ok
fazla tketilen ekmek, niasta gibi besinler, beyin geliimini olumsuz etkileyebiliyor. Uzmanlar,
gn ierisindeki en nemli nn sabah kahvalts olduunu belirtiyorlar. Gne, az yal, dk
karbonhidratl ve bol proteinli bir kahvaltyla balamak gerekiyor. Dengeli ve salkl beslenme,
beynin iyi performans gstermesi iin gerekli unsurlar.
nl beyin cerrah Prof. Dr. Gazi Yaargilin
de belirttii gibi beyni gelitirmenin en nemli
yntemi, onu altrmak. Ayn kaslar gibi, beyin
de altka geliiyor. Beyin altka, yeni eyler rendike nronlar arasnda yeni balantlar

Wernicke tipi afazisi olan bir hastada nkleer

manyetik grntleme ile sol akak lobunda atrofi
(beyaz daire iindeki siyahlk). Hasta duyduu veya
okuduu szckleri anlamyor, grd cisimlere
anlam veremiyordu. Sylenen szleri tekrar
edemiyor, grd cisimlerin ismini
syleyemiyordu. Beyninde dejeneratif bir sinir
hastal vardr.

Bu hastalar renklerin adn da unuturlar (renk anomisi). f) Afemiada hasta dilsiz gibidir; bu hal bir sre
sonra fsltyla konumaya dnr. g) Gertsmann
sendromunda hasta basit aritmetik ilemleri yapamaz (akalkli); iyi yazamaz (disgrafi); parmaklarnn
adn (iaret parma vb.) syleyemez ve sala solu
kartrr. Bu sendrom sol yarkrenin yan lobunda
asal kvrm (girus angularis) lezyonlarnda grlr.
h) Szlerdeki vurgular alglayamamak aprosodiaya neden olur. Bu hastalar vurgusuz szcklerle,
monoton bir tarzda konuurlar. Sa yarkre Silvius
yar etrafndaki patolojiler aprosodiaya neden olur.
i) Sol yar krenin derin ekirdeklerinin (talamus, kuyruklu ekirdek) tahribi de klasik olmayan
afazi nedenidir. j) Baz afazilerde gramersizlik
(agramatizm) ya da telegrafik konuma grlr;
yazl ya da szl dilde edat ve balalar kullanlmaz.
Byle bir hasta l968 Paris olaylarn yle anlatyordu: Grevler, ah grevler... ah krmz bayrak... ah, ah
coplar... ah yine coplar... Faklteler; ah evet yzde
on... ah cret. k) Hasta soyut szckleri (adalet,
eref, iyilik vb. gibi) ve icat edilmi anlamsz
szckleri (hecelerin rastgele sralanmas) okuyamaz ve tekrar edemez; somut szckleri kolayca
tekrarlar; fakat bunu anlamca yakn szckler kullanarak yapabilir; rnein "tiyatro" yerine "bale" der.
Sol akak lobunda lezyon olan bir hasta yle diyordu: Cisimlerin adlarn syleyebilirim, dier szckleri asla l) Somut szck afazisi ok nadirdir; bugne dek l0-20 olgu grlmtr. Bu hastalar bir szcn kendisi yerine ona anlamca yakn bir szck
kullanrlar; rnein "aa ilei" yerine "brtlen"
derler. Bu gibi hastalar syleyemedikleri szckleri
rahatlkla okuyabilirler. Bu zorluklar ksa vadeli bellek kusuruna baldr (kafa travmas, beyin damar tkanmas, kanamas, beyin tmr vb.) Soyut ve somut szcklerin beyinde temsil edildikleri alanlar
farkl olmaldr. m) Baz afazilerde hasta doayla ilgili szckleri (iekler, hayvanlar vb) hatrlar, cansz
eylerin adn (masa, koltuk, kalem vb) hatrlayamaz.
n) Baz afazilerde hasta vcudun eitli blmlerinin,
bir evin iinde bulunan eyalarn, sebze ve meyvalarn isimlerini ya da zel isimleri (Ahmet, Aye vb)
unutmutur. o) Baz afazilerde yalnz isim ve fiiller
unutulur; bazlarndaysa isimler hatrlanp fiiller unuoluuyor. Uzun sre renme srecine ara verildiinde beyindeki baz balantlar kaybolmaya
balyor. Buna bal olarak da renme zorlayor, bellek geriliyor. Uzun sre kitap okumayan
bir rencinin ders almaktan soumas ve okulun ald ilk haftalarda zorlanmas, nronlar
arasndaki balantlarn zayflamas ya da azalmasna bal. California (Berkeley) niversitesinde yaplan bir almada rahat bir yaam sren ve yeni bilgi renme gerei olmayan farelerin beyin younluunun, srekli yeni bilgiler renen farelerin beynine gre azald gsterildi.
Her gn az da olsa yeni bilgiler renmek, beyini gelitiriyor. Einsteinin "bir kii gnde 15 dakika dzenli olarak bir konuda alrsa bir ylda
o konuda uzman olur, 5 yl alrsa lke apnda uzman olur" szn hatrlatmakta yarar var.

Eyll 2003 13 BLM ve TEKNK

tulur ya da bunun aksi olur. Fiil merkezi sol aln, isim

merkezi sol akak lobundadr.
Dier Bellek Bozukluklar
Yary ihmal (hemineglect) sendromunda ba
saa dnktr; hasta vcudunun sol yarsn ykamaz,
tra etmez ve giydirmez; taban soluna konulan yemekleri yemez; sayfann sol yarsn okumaz, yazarken kadn sol yarsn bo brakr ve saat resminin
yalnz sa yarsna rakamlar koyar, yzn sa yarsn izer. Sol kolunun ve bacann kendine ait olduunu kabul etmez; bir yabancya ait addettii kolunu ya
da bacan yataktan dar atmak isterken kendini
yerde bulur. Solundaki kii ve binalar farketmez. Bu
sendrom kiiyi d evreden haberdar edici sistemin
bozukluuna baldr. Bu sisteme evre kvrm (girus
cingularis) kabuu, yan lob kabuunun arka blm,
aln lobu gz alanlar, izgili cisim (corpus striatum)
ve talamusun pulvinar ekirdei dahildir. Bu blgeler
evremizin boyutlu (uzay) haritasn, duyu haritasn ve hareket haritasn saklar. Sol yarkre sa alanmz, sa yarkre hem sol, hem sa alanmz haritalar. Bu nedenle, sol yarkre hasar sa yarda ihmal
yapmaz; nk sa yarkre sa ihmali telafi eder.
Sa yarkre hasar sol yarda ihmale neden olur.
Aprakside hasta emredilen bir hareketi yapamaz;
rnein "dmeni ilikle" deyince ilikleyemez. Sa tarama, di fralama gibi basit hareketleri pandomim
olarak yapamaz. En sk rastlanlan apraksi, dncehareket apraksisidir. Bu hastalkta, beyinde dnce
sistemiyle hareket sistemi arasndaki balantlar kopmutur; hasta dnd bir hareketi taklit edemez.
Bu tip apraksi sklkla afaziyle beraberdir. Apraksi
yzde, kol ve bacaklarda olabilir. Dnce apraksisinde hasta hareketlerin srasn arr; rnein kalemin
yazmayan ucuyla yazmaya alr. Bu duruma bunamalarda rastlanr. Beynin premotr alan ya da beyin
kabuu-bazal gangliyonlar balantlarnn hasarnda,
hasta bir aleti doru drst kullanamaz.
Giyinme apraksisinde hasta elbisesini giyemez;
onunla urap durur (ki tarafl veya sa yan lob harabiyeti). Konstrksiyon apraksisinde hasta basit geometrik ekilleri kopya edemez (sa yan lob harabiyeti). Balint sendromunda hasta evreyi incelemek
iin gzlerini gerektii gibi eviremez (gz hareketleri apraksisi); grd eyi elle yakalayamaz (grsel
dengesizlik, optik ataksi) ve merkezi grmeyle evresel grmeyi btnletiremez (simltanagnozi); rnein gr masa lambasnn yalnz dibine younlar
ve grd eyin kltaba olduunu syler; bakt
cisim birden kaybolabilir; bir kada ok byk ve
ok kk A harfleri izilirse yalnz kk A'lar grr. Simltanagnozi iki tarafl yan lob hasarna baldr. Yzlerle ilgili anlar artkafa lobundaki birincil (izgili) grme alannda ve ona komu birletirme alannda saklanr. Artkafa-akak loblarnn lingual ve fziform kvrmlarndaki iki tarafl hasar yzlerin tannmasn nler (prosopagnozi) ya da hastann grd
eyleri tanmasna engel olur (grsel cisim agnozisi).
Bu gibi hastalar bazen aynada ya da fotorafta kendi
yzlerini de tanyamazlar. Hastalar kendi ev hayvanlarn tanyamaz, otomobillerin markasn anlayamaz.
Limbik Sistem Amnezileri
Limbik sistem, baz talamus ekirdekleri, izgili
cismin bir blm ve hipotalamustan oluur. Buras
duygu, gdlenme, i salg bezleri ve organ sinirleri
merkezidir. Limbik sistem ayrca kiisel anlarn sakland merkezdir. Limbik sistemin iki tarafl hasar

BLM ve TEKNK 14 Eyll 2003

ar bir amneziye neden olur. Amnezi geriye doru

(retrograd) ya da ne doru (anterograd) olabilir.
Retrograd amnezi, amnezi olumadan nceki anlarn
yok olmasdr. En uzak anlar en iyi saklanr; rnein
bir ok amnezik insan ocukluunu iyi hatrlar, fakat
amnezinin az ncesindeki olaylar hatrlayamaz. Anterograd amnezi amneziden sonraki anlar unutmak,
yeni bir ey renememek demektir. Hasta az nce
ne yediini hatrlayamaz. Amnezik hasta amnezisi olduunu inkar eder ve belleindeki boluklar uydurma olaylarla doldurur (fablasyon). Amnezik hasta,
bulunduu yeri ve zellikle zaman bilemez. Bunamalar, beyin damar tkanmalar, beyin tmrleri, kafa
travmalar, beyin iltihab (ensefalit), kronik alkolizme
bal beyin hastal (B1 vitamini eksikliine bal
Wernicke-Korsakoff ensefalopatisi) vb amnezi yapabilir. Korsakoff sendromunun en ar ekli, iki tarafl
akak lobu tahribinde grlr. Byle bir hasta olan
H.M. 1953ten bu yana yeni hibir ey renememitir. Migrenli bir gen kz, krizin ertesi gn 2 sene geriye giderek bir sre o gnlerdeymi gibi yaamtr.
Renk duyumunun kaybnda, hasta hereyi grinin
tonlarnda grr. Yemek yiyemez; nk domatesler
ona kmr gibi gzkr. Eini fare renginde grdnden terkedebilir. Ryalar bile renksizleir.
Hareket belleinin bozukluunda hasta hareketli
bir cismi belli aralarla gzden kaybeder; caddede karya geerken otomobil altnda kalabilir; nk otomobili bir uzaktayken, bir de yan bana gelince grmtr. ay bardan tarr; nk ayn yksekliini izleyemez. Baz beyin hasarlarnda hasta dnyay
bir dzlem olarak grr; 3 boyutlu gremez. Anton
hastalnda (krlk yadsnmas) hasta kr olmasna
ramen bunun farknda deildir; imgeleri hayalinde
retir.
Bellein ar kuvvetli olmasna hipermnezi denir;
bu duruma genellikle akl hastalarnda rastlanr. Rain
Man filminin Dustin Hoffman tarafndan canlandrlan
kahraman otistikti ve ok kuvvetli bir bellei vard.
Amnezilerin ilgin ve bazen inanlmaz ynleri vardr. rnein mkemmel tenis oynayan birisi, ona bu
oyunu reteni hatrlayamaz; ama oyunda yapaca
hamleleri unutmamtr. Piyano, keman vb. almak,
bisiklete binmek, dansetmek, gibi otomatik hareketlerde de ayn ey olabilir. Kafa travmasna bal anterograd amnezide hasta kahvaltda ne yediini hatrlamaz; fakat kafa travmasndan nceki anlarn ve hayatn hatrlar; lisan da normaldir. 1911de Dr. E.
Claparde bir amnezik hastann elini skarken ona
avucunda saklad dikeni batrd. Ertesi gn ayn hastann elini skmak istedi; hasta buna izin vermedi; fakat 1 gn nceki olay hatrlamyordu. Aslnda hasta
o olay biliyor, fakat bildiini bilmiyordu.
Amnezili hasta, belleini kaybetmeden nceki kiiliiyle eski yllarda yayormu gibi yaar. rnein
25 yldr amnezik olan yal bir hanm gen bir kz gibi giyinip yle davranabilir.
Grme korteksi V1 (izgili kabuk) hasarlarnda
kr gr vardr. Bu Anton hastalnn tersidir.
Hasta baz eyleri grr; fakat grdn kabul etmez (Anton hastalnda kr bir hasta grdn iddia eder). 1981de Roger Sperryye Nobel dl kazandran almalar da ok ilgintir: Bir kedi ya da
maymunda iki beyin yarkresini birbirine birletiren
byk birleek (corpus callosum=nasrs cisim) kesilirse hayvan iki ayr beyni varm gibi davranr. Ayn durum insan iin szkonusu olduunda, rnein elleri kart iler yapmaya alabilir: Biri dme iliklerken teki zmek ister. Uyarlara kar beynin bir ya-

rsna baka, teki yarsna baka trl tepki gstermek retilebilir. nsanlarn sol beyni evrenin sa yarsn, sa beyni sol yarsn grr. Corpus callosumu
hasar grm yark beyinli hastalarda evrenin sa
ve sol yarsna ait grsel bilgiler birletirilemez. Konuma merkezleri genelde soldadr. Sadan gstereceimiz bir resim hastann sol beynine gider; konuma merkezi burada olduundan hasta resimde grd cismin ismini syleyebilir ya da sol beynin kontrol
ettii sa eliyle o cismi gsterebilir. Resim soldan tutularak sa beyine gsterilirse hasta bunlar tam yapamaz; nk sa beyin cismi grr; fakat tanyamaz.
Beynin bir yars teki yarsndan habersizdir (ayrk
beyinler). Byk birleei kesilmi ya da hasar grm hastalarda yabanc el hastal grlr. Hastann ellerinden biri hastay bomaya alr; hasta eline hkmedemez ve ancak dier eliyle kar koyarak
boulmay nler. Yabanc el hastann ocuunun ya
da kedisinin boynuna yapp skabilir. Bu hastalar srekli korku iinde yaarlar.
Beyin lezyonlarnda cisimleri tanma: nsanda ve
maymunda akak lobunun i (mesial) blgesinin kartlmas, ameliyattan sonraki olaylarn hatrlanamamasna neden olur (anterograd amnezi).
Maymunlarda akak lobu i kvrmnn n ucunun
(bademsi ekirdek ve koku kabuu) hasar, cisimleri
dokunma ve grme yoluyla tanmann birbirinden
kopmasna neden olur; maymun karanlkta yoklad
cisimleri aydnlkta gzleriyle tanyamaz. Limbik sistemin bir baka blgesinin (denizat) lezyonlar da benzer sonular verir. Bir maymun bir muzu bir defada
bir iskemlenin zerinde grmse hep o iskemle zerindeki muzlar almaya eimlilidir; hem iskemle, hem
masa zerine muz konulsa yalnz iskemle zerindeki
muzlar yer. Denizat lezyonlarnda cismin yerini tanma yetenei kaybolur; maymun hem iskemle, hem
masa zerindeki muzlar yer.
His ve hareketin egdmndeyse beynin derin
ekirdeklerinden (izgili cisim), kuyruklu ekirdek ve
putamen rol oynar. Bir maymuna 20 ift farkl cisim
gsterilir ve bunlardan yalnz birinin iine eker konulursa, maymun hep ekerli cismi seer. Bu cevapta
izgili cisimle beraber beyin sapndaki dopaminerjik
siyah madde (substantia nigra) rol oynar.
Yzleri Hatrlamak
Tandk bir yz grr grmez hatrlarz. Beynimizin yz tanma alanlar cisim tanma alanlarndan
farkldr. Bir yz inceleyen beyin, derhal o yzle ilgili bir ok ayrnty kaydeder; cinsiyet, ya, rk, duygu
ierii (neeli, hznl, ask vb), fizyonomik deimezler (bir yz kendine zg yapan anatomik ayrntlar), yzn tandk olup olmad, o kiinin sesi, ad,
o kiiyle ilgili anlar (sevmediimiz bir yz grnce
yzmz aslr) vb. Beynin yle hastalklar vardr ki
hasta tand yzleri, aynada grd kendi yz dahil, tanyamaz olur. 1980lerde Marsilyada La Timon
hastanesinde M. Poncetnin bir hastas, kendisine
gsterilen fotoraflarn kendi yzne ait olduunu
farkedemiyordu. Tpta bu hastala prosopagnozi
deniyor. Prosagnozi daima sa yar krenin hastalklarnda grlr; sorumlu lezyon bir tmr, kafa travmas, beyin kanamas vb. olabilir. Sol yar krede de
yz tanma merkezleri varsa da bunlar nemli bir rol
oynamazlar.

Seluk Alsan*
* Merhum Bilim ve Teknik yazar Dr. Seluk
Alsann bu yazs daha nce Temmuz 2000
saysnda yaynlanmtr.

Stres
Stres belki de insanln tarihiyle
ayn yata. Tehlikeli ve zorlu durumlarda vcudu gerekli eylemin yaplmas iin hazrlayan stres, vcudun eski
savunma mekanizmalarndan. Ksa
sreli stres vcuda fazladan enerji veriyor ve performans arttryor. Ancak
gnmzde stresin yarardan ok zarar var. Kalp hastalklar, kanser ve
yalanmann stresle ilikili olduu dnlyor. Tm hastalklarn te ikisi stres kkenli. Strese kar vcutta
nemli sistem harekete geiyor.
lk harekete geen sistem, istemli
kaslar kontrol eden nronlar. Bu nronlarn atelemesiyle istemli kaslar
harekete geiyor. rnein, karmzda bize doru dilerini gstererek koan bir kpek grnce beyin, bacak
kaslarmza komut veriyor ve derhal
kamaya balyoruz. Stres durumlarnda harekete geen dier bir sistem
de istemsiz kaslar, organlar ve salg
bezlerini denetleyen "otonomik sinir
sistemi". Bu sistemin iki paras var:
"Sempatik sistem" ve "Parasempatik
sistem". Sempatik sistem, temelde
tehlike ve stres durumunda harekete
geiyor. Stres durumunda bu nronlar atelenerek kalp hz artyor, solunum hzlanyor ve vcut her trl tepkiye hazr hale geiyor. Yani sempatik
sistem vcudun alarm konumuna gemesini salyor. Parasempatik sistem-

Stres
Otonom Sinir Sitemi
Gzler
Timus ve
baklk
sistemi
Kas

Kalp

Kan
damarlar

Mide
Bbrekst
bezi
Barsaklar

NROENDOKRN SSTEM
Kan
dolam

STRES

ACTH Hormonu
Hipotalamus

Epinefrin

Vcudu acil
tepkiye
hazrlar

Kortizol

Vcudu normal
dengedurumuna
dndrr

se vcudu rahatlatan ve ilevlerin devamn salayan uyarlar gnderiyor.

Stresle harekete geen nc sistemse "nroendokrin sistem" ya da
bir baka deyile "hormonal sistem".
Bu sistem devreye girdiinde bol miktarda adrenalin ve steroid hormonlar
salglanyor. Adrenalin, temelde kalp,
solunum ve dolam sistemlerini strese hazrlarken steroidler kaslara gerekli enerjinin gitmesini salyor. Sinirlendiimizde, korktuumuzda yzmzn kzarmas, kan ekerimizin
frlamas, temelde adrenaline ve steroidlere bal. Steroidler gda almmz dzenleyen hormonlardan.
Sabahn ilk saatlerinde adeta
alarm saati gibi kandaki dzeyleri artyor ve uyanma iin
ilk sinyalleri gnderiyorlar.
Steroidler, itahmzn almas
ve enerjik hale gememizi salyor.
Okyanus ar yolculuklardan sonra
meydana gelen ve "jet lag" olarak bilinen olay, saat fark nedeniyle biyolojik ritmin bozulmas ve bu hormonun
gece-gndz dzeylerini ayarlayamamasna bal. Ksaca sinir sisteminin
bilinli ve bilinsiz ileyen blmleri
ve baz hormonlar, strese kar savata bize yardmc oluyor.

Hipofiz

Yalanma
Ya ilerledike beyinde de baz deiiklikler
meydana geliyor. Tm organlar gibi beyin de yalanyor. Ancak beynin dier organlardan farkl
bir yn var. Tm organlarn verimlilii yala
azalrken beynin verimlilii devam edebiliyor,
hatta artabiliyor. nl ressam Picasso, fiziki
Einstein, mzisyen Verdi en nemli eserlerini
yallkta verdi. Beynin performansn etkileyen
nemli faktrlerden biri, depolanan bilgiler. Zamanla artan bilgiler yeni nron balantlarna ve
mesajc molekl salglanmasna yol aarak beyni
yeniden yaplandryor. Beyin, kendisini koullara
gre deitirebilme ve her an yaplandrma zelliine sahip. Bu zellik sayesinde insan beyni
kendini her an gelitiriyor. Beynin yalanmasyla
baz ilevler gerilerken bazlar da geliiyor. Yeni
bilgiler renmek zorlarken, artan bilgi daarcna bal olarak eski bilgiler daha iyi deerlendirilebiliyor. Bu nedenle yal insanlarn deerlendirmeleri birok kez genlere gre daha doru olabiliyor.
Yan ilerlemesiyle beyin ilevlerinde gzlenen ilk deiiklikler, unutkanlk. zellikle yakn
hafzada zayflama oluyor. Yala birlikte grlen
unutkanlk bir hastalk deil. Zamanla yeni nron
balantlar oluturmak gleiyor ve buna bal

olarak renmek zorlayor. Yaplan almalarda, gerekli koullar oluturulduunda yal farelerde yeni nron balantlarnn geliebildii gzlendi. Yeni oluan bu balantlarn says ve beyin
kanlanmas, gen farelerdeki kadar olmasa da,
beynin her yata kendini gelitirebileceini gsteriyor. Yaa bal olarak beyinde grlen demans (bunama) ve Alzheimer gibi hastalklar,
beyin ilevlerini ciddi lde bozuyor. Bu hastalklar unutkanlk ve dnce bozukluuna yol ayor. Genellikle ileri yalarda grlen bu hastalklar 65 yan altndaki insanlarn %1ini etkilerken 85 yan zerindekilerin yarsn etkiliyor.
Bazal
nbeyin

Frontal
korteks

Parietal
korteks

Striat
korteks

Beyin yalanmasnn mekanizmas tam olarak

bilinmiyor. Zamanla baz yalanma genlerinin aktif hale geerek hcre lmne yol at dnlyor. Hcre DNAsnda meydana gelen bozulmalar ya da hcre iinde biriken zehirli atklar, yalanmann dier nedenleri olabilir. Neden ve mekanizma ne olursa olsun sonuta nronlarmz
yalanyor. nsan beyni, arlnn en st dzeyine 20 yalarnda ulayor. Ya ilerledike bunun
yaklak %10unu kaybediyor. Ancak nron kayb yalanmay aklayan bir mekanizma deil.
Gen insanlarda da nron kayb grlyor; ancak
bu beyin ilevlerini nemli lde etkilemiyor.
Nron, gvdesi ciddi bir hasar grmedii srece
kendini onarp, akson denen uzantlarn gelitirebiliyor. Eer gvde yok olursa dier nronlar
yeni balantlar oluturarak onun ilevini stlenebiliyorlar. Kaslarmz gibi, beynimizin dzenli olarak almas bu balantlarn korunmas ve oalmas asndan nemli. Beynimiz iin en iyi
egzersiz, yeni bilgiler edinmek ve dnmek. Yani, kitap okumak, aratrmak beyni zorlamak
nemli. Dzenli yaplan egzersizler de beyin damarlarnn daralmasn geciktiriyor ve beynin kan
akmn artryor.

Eyll 2003 15 BLM ve TEKNK

Beynin kuvve
Beyin
korteksi

Talamus

Pons
(beyin kprs)

Omurilik

Uykunun Denetimi
.

Uyank kalmak beyindeki iki farkl sistemin

salglad mesajc molekllere bal. Uyank kalmay salayan ilk sistem, "asetilkolin" adl bir
mesajc molekln, beynin alt kesimlerinde bulunan talamusu uyarmasyla ilevini
yrtyor. Uyarlan talamus, korteks denen beynin d kabuuna, yani bilin dzeyine uyarlar yolluyor. Bu uyarlar sayesinde beyin dalgalar deierek uyanklk durumundaki dalgalar oluuyor. Uyank kalmamz salayan bu sisteme "krmz yol"
deniliyor. Uyank kalmamz salayan dier sistemse "mavi yol". Bu sistemde, noradrenalin ve serotonin gibi mesajc molekller beyin korteksini uyaryor. Bu uyarlar bilinli kalmamz salyor. Uyankken
bu molekller srekli salglanarak beyne
uyar gidiyor. Uykunun yava dalga evresinde her iki sistem yavalyor ve bu mesajc moleklleri salglayan nronlarn
atelemesi duruyor. REM uykusu srasndaysa asetilkolin uyars devam ediyor ancak noradrenalin ve serotonin atelemesi
tmyle kesiliyor. Uykuyu kontrol eden dier bir merkezse "hipotalamus". Bu blgede bulunan iki grup nronun salglad
mesajc molekller uykuya dalmamz denetliyor. Buradan salglanan "GABA" adl
mesajc, uyank kalmamz salayan merBLM ve TEKNK 16 Eyll 2003

kezleri basklayarak uykumuzu getiriyor. Bu blgede meydana gelen bir hasar, uykusuzlua yol
ayor. Hipotalamusun yan tarafnda bulunan

Uyku, hl gizemini koruyan bir

aratrma konusu. Yllardr srlar zlemedi. Tm mrmzn neredeyse te birinin uykuda gemesine karn, yararlar konusundaki bilgimiz neredeyse yok denecek kadar az. Uyku
bozukluklar, belki de en sk karlalan toplumsal salk sorunu. ABDde
yaklak 70 milyon insann eitli dzeylerde uyku sorunu var. Eskiden uyku srasnda beynin almasnn yavalad ya da durduu, bylece beynin dinlendii sanlyordu. Ancak
1950lerden sonra durumun byle olmad anlald. Uyku, beynin yavalad ve hzland eitli evrelerden
oluuyor. Bu evreler ok karmak bir
sistem iinde, gece boyunca birbirini
izliyorlar. Annda deiebilen hormon
dzeyleri ve vcut ssndaki oynamalar, bu evrelere elik ediyor. Uykunun
ilk saatlerinde, yani uykunun ilk evresinde beyin dalgalar yavalyor. Yava
dalga evresinde, kaslar geviyor ve
gz hareketleri duruyor. Bu sre ierisinde kalp hz yavalyor, kan basnikinci grup nronlarsa hipokretin ve dinorfin denen uyarc moleklleri salglayarak uyank kalmamz salayan merkezleri aktif hale geiriyorlar.
nsann uykuya dalmasn salayan mekanizmalar devreye sokan sinyallerin ne olduu tam
olarak bilinmiyor. Baz kuramlara gre,
zamanla beyinde biriken "adenozin" adl bir molekl, uyku srecini balatyor.
Kahvenin iinde bulunan kafein, bu molekl basklayabiliyor. Belki de kahvenin uykuyu geciktirmesinin nedeni de
bu. Uyku adeta bir alacakl gibi. Mutlaka gerekli srenin uyunmas gerekiyor.
Eer eksik uyursak daha sonra borcunu
geri alyor. rnein, genellikle 7 saat
uyuyan bir kii eer 5 saat uyursa, ertesi gn 9 saat uyuduunda tam olarak
uykusunu alyor. Uyumann yararlar
tam olarak bilinmiyor. Vcuttaki birok
hormonun salglanmas ve organlarn
almas, biyolojik bir ritim eliinde
gerekleiyor. Bu dzen ierisinde uyku
ok nemli yere sahip. Uyku dzenini
bozan durumlar, vcut dengesini de
olumsuz etkiliyor. Beyin de dahil olmak
zere birok organ uyku srasnda almaya devam ediyor. Yani uyku, yalnzca
organlarn dinlenmesi iin gerekli bir
mekanizma deil; belki de organlarn
kendilerini tamir etmek iin bir bakma
vcudun kendisini rlantiye almas.

et as: Uyku
c ve vcut ss dyor. Bu srada
uyandrlan kiiler rya tanmlamyor,
ancak baz imajlar grdklerini ifade
ediyorlar. Bu evrede yava olan beyin
dalgalar, evrenin sonunda hzlanmaya balyor. Yeni evrede beyin dalgalarnn hz, uyanklktaki dalgalarn hznda. Gz hareketleri hzlanyor, vcutta tam bir geveme oluyor ve solunum kaslar dndaki kaslar adeta fel
durumuna geiyor. Hzl gz hareketlerinin olduu bu evreye "REM" uykusu deniliyor. Ryalar temelde bu evrede grlyor. REM uykusu srasnda
kan basnc, vcut ss ve kalp atlarnda oynamalar oluyor. Erkeklerin
cinsel organnda ereksiyon, yani sertleme bu evrede grlyor. Bu evre
ilk olarak 15 dakika sryor. Bunu

Uyanklk
Uyanklk
Aama 1

Aama 1
Aama 2

Aama 2
Aama 3
Aama 3
Aama 4
Aama 4
Saat

tekrar yava dalga evresi izliyor. Gece

boyunca bu evreler birbiri ardna geliyor. Bu evreler ortama 100 dakikada
bir tekrarlayarak devam ediyor. Giderek yava dalga evresinin derinlii
azalyor ve REMin sresi uzuyor; ta
ki uyanana kadar. nsan hayatnn deiik dnemlerinde, bu uyku evreleri

deiime uruyor. rnein, bir bebek

genellikle gnn 18 saatini uyuyarak
geiriyor. Bu uykunun ou derin bir
yava dalga evresinde geiyor. Erikinlerse genellikle gnde 6-7 saat uyuyorlar. Bu uykununsa ok az bir ksm
yava dalga evresinde geiyor.

yor. Uyku srasnda hava yollarn ak tutabilmek

iin genellikle bu kiilere bir maske yoluyla basnl hava vermek gerekiyor.
Dier bir bozukluksa, uyku srasnda ani kaslmalarn olmas. Bu kiiler, kaslarn gevedii
derin uyku evresine giremiyor ve gece boyunca
ani kaslmalarla uyanyorlar. Tedavisindeyse Parkinson ya da epilepsi (sara) hastalnda kullanlan ilalar veriliyor.
Beynin ilgin bir hastal da "narkolepsi". n-

sann gn iinde ok kolay uykuya girmesine yol

aan bu hastalk, REM evresini kontrol eden merkezlerdeki sorunlardan kaynaklanyor. Bu kiiler
gn iinde ok hzl bir ekilde REM uykusuna
dalp rya grmeye balayabiliyorlar. Oturduklar
yerde, ayakta ya da araba kullanrken rya gryorlar. Bu durum ok ciddi sosyal ve hayati sorunlara yol ayor. Narkolepsi hastal olanlarn
kaslar, uyankken bile aniden REM uykusundaki
gibi geveyebiliyor. Tm kaslarn bu ani ve geici fel durumuna "katapleksi" deniyor. Olduka
tehlikeli olan bu durum, glmek, zlmek gibi
herhangi bir duygusal anda ya da yrrken oluabiliyor. Yaplan yeni bir alma narkolepsi
hastalnn mekanizmasn bir lde aydnlatt. California niversitesinde yaplan bu almada narkolepsi hastalarnn beyninde "hipokretin" denen bir
mesajc molekln dzeyinin,
normale gre %85 orannda daha az olduu bulundu. Normal
insan beyninde hipokretin salglayan yaklak 70 bin hcre
var. Narkoleptiklerdeyse bu
hcrelerin says 3-10 bine
kadar dyor. Bu hcreler beynin hipotalamus denen bir blgesinde bulunuyor. Bu hcrelerin neden
azald tam olarak bilinmiyor. eitli evresel faktrler ya da vcudun kendi
rettii bir zehirli madde, bu
hcreleri yok etmi olabilir. Dier bir olaslksa bu hcrelerin
vcudun kendi baklk sistemi
hcreleri tarafndan ldrlmesi.

Uyku Sorunu
.

En sk grlen uyku sorunu, "insomni" denen

uykusuzluk hastal. Bu kiilerin bir ksm hi
uykuya dalamazken bazlar gecenin bir yarsnda
uyanp bir daha uyuyamyor. Bu tr rahatszlklarn tedavisinde anti-depresan denen ve depresyon, yani bunalm durumlarnda verilen ilalar
kullanlyor. Bu ilalar uyku salasa da yava dalga evresinin derinliini azaltt iin tam olarak
kaliteli bir uyku salayamyor.
Gn ierisindeki srekli uyku eilimi de, dier bir uyku sorunu. Bu kiilerin gn ierisinde
uyuklamasnn nedeni, gece boyunca derin uykuya geilememesi.
"Uyku apnesi" denen baka bir hastalksa kiinin hayatn tehdit edebilen bir rahatszlk.
Bu hastalkta, uyku srasnda solunum kaslarnda o derece geveme
oluyor ki, bir sre iin nefes almak bile mmkn olmuyor. Bu
nedenle kiiler derin uyku evresine hi geemiyor. Uyku apnesi,
ani kan basnc ykselmelerine
yol aarak uykuda kalp krizi
riskini artryor. Gece uykusunu alamad iin bu kiiler
gn iinde srekli uyukluyor ve
eitli kazalara yol aabiliyorlar. Bu nedenle uyku apnesi
olanlarn, gn iinde araba
kullanmas da olduka sakncal. Bu hastaln tedavisi ok kolay deil. Genellikle ar kilolu kiilerde
grld iin, ilk yaplamas gereken, kilo vermek.
Uyku ncesi alkol ya da sakinletirici ilalarn kesinlikle alnmamas gereki-

Eyll 2003 17 BLM ve TEKNK

Yeni Tedavi
Yntemleri
Kk Hcreler
Her derde deva olan kk hcreler, beyin hasarnda da yararl. Anne karnndaki bebekle anne arasndaki balanty salayan gbek
kordonu, kk hcre elde etmek
iin kullanlyor. Gbek kordonundan elde edilen kk hcrelerin bir
ksm tm hcre eitlerine dnebilecek potansiyele sahip.
Kordondan elde edilen kk hcreler, ilk nce zel byme faktrleriyle, farkllamam beyin hcrelerine dntrlyor. Bu hcreler
de farkl beyin hcre tipine dnebiliyorlar: sinir hcreleri olan
nronlar, nronlarn beslenme ve
korumasn salayan "astrositler",
ve nron uzantlarn sarp iletinin
dzgn gitmesini salayan "oligodendrositler". Laboratuvarda retilen yaklak 3 milyon kadar hcre
daha sonra kan dolamna veriliyor. Farelerde yaplan deneylerde,
kk hcre enjeksiyonu sayesinde,
hasara uram hcrelerin %80i
onarlabiliyor. Bu hcrelerin hasar nasl onardklar tam olarak bilinmiyor.
Olaslkla kk hcreden elde
edilen farkllamam hcreler, gittikleri blgenin gereksinimlerine
gre yaplanyor ve hasarl hcrelerin yerini alyorlar.
Kk hcrelerden elde edilen sinir hcrelerinin, beyin hasarndan
sonraki ilk 24 saat ierisinde verilmesi gerekiyor.
Bu sre ierisinde verilen hcreler ok daha abuk ve etkili bir ekilde hasarl hcrelerin yerini alyor, bylece tedavi baars artyor.
Deney aamasnda olan bu yntem henz klasik tedavi programna alnmad. Belki de nmzdeki
10-20 yl ierisinde beyin ve omurilik zedelenmelerinde, ya da hcre
hasarna yol aan dier sinir sistemi hastalklarnda kullanlabilecek.

BLM ve TEKNK 18 Eyll 2003

Virs

Kk hcreler
Yeni genetik
malzeme

Gen Tedavisi
Beyin hcrelerindeki hastalklarn bir ksm genetik ifredeki bozuklua, yani hcre DNAsndaki deiikliklere bal. Genetik ifredeki
bozulmalar yanl kodlamalara, sonuta yanl protein sentezine yol
ayor. Ya da tam tersine hibir kodlama yaplamyor ve gerekli protein
sentezlenemiyor. Hasarl DNA blmn yenisiyle deitirmek, yeni bir
tedavi yntemi. Grevini tam yapan
yeni DNA, hcrelere gnderilerek
hasarl DNAnn yerini almas salanyor. Bu DNAy tamak iin kullanlan teknikte yeni DNA paras bir
virsn ierisine yerletiriliyor ve virs kan dolamna veriliyor. Beyin
hcrelerine ulaan bu virs, hcre

iine giriyor, kendi genetik ifresini

hcre ekirdeine gndererek bunun hcre DNAsyla btnlemesini
salyor. Hcre DNAsnn arasna szan bu DNA, artk istenilen yeni proteini kodluyor. Bu teknikte genellikle DNA taycs olarak adeno ve
herpes virsler kullanlyor. Laboratuvar koullarnda Parkinson hastal oluturulan maymunlarda yaplan bir almada, gen tedavisinin yararlar gsterildi. Bu maymunlara
enjekte edilen bir genin, Parkinson
hastalndan sorumlu blgelere giderek buradaki hcrelerde dopamin
sentezini artrd gzlendi. Kanser
de dahil olmak zere birok hastalk
iin umut kayna olan gen tedavisi,
beyin ve sinir hastalklarnn tedavisi iin de nem tayor.

Hipnoz
Sigmund Freuda gre beynin farknda olduumuz bilin dzeyinin altnda ounlukla hi farknda olmadmz bir bilinalt var. Farknda olmasak
da bilinalt, davranlarmz, duygularmz, arzularmz, yani ksaca yaantmz derinden etkiliyor.
Hipnozla ilgili almalar ok ncelere dayanyor.
Franz Anton Mesmer adnda bir aratrmac 18.
yzylda, hayvanlardaki manyetik dalgalarn havaya
yayld ve bunlarn insan tarafndan alglanp dier insanlara aktarlarak hastalklarn iyiletirebilecei hipotezini ortaya att. Daha sonraki yllarda beyin gc ve benzeri glerle hastalklarn tedavisi
aratrlrken hipnoz konusunda ilk yazlar yazld.
kinci dnya savanda yaralanan askerlerin aclarn dindirmek iin gerekli ila bulunamadnda hipnoz uygulanmas bu yntemi popler hale getirdi.
Hipnoz esas olarak derin bir geveme hali. EEG
elektrotlaryla llen beyin dalgalar bedenin geveme evresindekine benziyor. Bu dalgalar uykudaki evrelerden farkl. Hipnozun etkileri, onu uygulayana gre deil, hipnotize olan kiinin zelliklerine
gre deiiyor. Hipnoza yatkn olmak ve uyum en
nemli n artlar. nsanlarn. %10-15i hipnoza olduka direnli. Bir dier %10-15 kadarna da olduka kolay hipnoz yaplabiliyor. Toplumun geri
kalan %70-80lik blmyse hipnoza orta derece

Beyin Nakli
Beynin, halen tedavisi tam olarak yaplamayan birok hastal bulunuyor. Beynin baz blmlerinde "dopamin" salglayan hcrelerdeki
bozuklua bal ortaya kan Parkinson hastal
gnmzde birok orta ya zeri insan etkiliyor.
Beyindeki bir proteinin anormal yapmna bal
olarak baz nronlarn lmne yol aan Huntington hastal, henz tedavisi tam olarak
mmkn olmayan hastalklardan. Beyin hasarna
yol aan durumlar yalnzca hastalklar deil. Beyin kanamalar ve kafa yaralanmalar da beyin ilevlerinin kaybolmasna ve felce yol aabiliyor.
Bu tr durumlarn ve beyin hastalklarnn tedavisi iin denenen yntemler arasnda, beynin hastalkl ksmnn salam bir beyin dokusuyla deitirilmesi insanlarn belki de en byk hayallerinden birisi oldu. Bir canlnn beynini dier bir canlya nakletme fikri olduka eskilere dayanyor.
Fransz hekimler 1887 ylnda giyotinle idam edilen insanlarn kasn kpeklere nakletmiler, ancak bu pek ie yaramam. 1900l yllarn balarnda bilim adamlar, suni kan dolam makinesi sayesinde kesik kpek kafasn ksa bir sre
iin yaatmay baard. Kafatasndan ayrlan beyin laboratuar ortamnda belirli koullar salanarak suni olarak bir sre yaatlabiliyor. Bu ekilde yaatlan beyin elektrik dalgalar yaymaya, eker ve su tketmeye devam ediyor. Maymunlar
arasnda yaplan kafa naklinden sonra hem beden hem de beyin iki haftaya varan srelerle yaayabiliyor. Ancak nakledilen beyinle gvdenin
omurilii arasnda balant kurulamad iin
hayvanlar felli olarak yayor. Henz kafa nakli
ya da btn olarak beyin nakli pratikte uygulanamyor. leride de bunun ne derece uygulanabile-

duyarl. Hipnoz bir bakma telkin yntemi. Temelinde telkin

yoluyla kiinin tam olarak
gevemesi ve zihnini hipnoz yapan kiiye amas.
Hipnoz yapmakla onun tedavi amala kullanlmas
farkl. Birok kii hipnoz
yapabiliyor ancak bunu yararl amalar, yani tedavi iin
kullanabilmek belirli bir eitim ve
deneyim gerektiriyor.
Hipnozun esas amac tedavi. Ar ve aclarn
hipnozla dindirilmesi II. Dnya sava yllarndan
beri olduka popler bir tedavi yntemi. Baz di
hekimleri ve tp doktorlar kk cerrahi giriimlerde hipnozu kullanyor. Yaplan birok almada
plasebo, yani yalanc ilalara gre hipnoz nemli
oranda ary azaltyor. Hipnozun dier bir kullanm alanysa kiinin bilinaltndaki baz dnceleri ve gerekleri ortaya kartmak. Freuda gre
ruhsal hastalklarn ounun temelinde bilinaltndaki ozmlenmemi atmalar yatyor. Bilinaltndaki bu i atmalar hipnoz yardmyla bilin
dzeyine kartlarak burada zmlenebiliyor.
Hipnozun bu zellii polis soruturmalarnda, sorgulamalarda da kullanlyor. Ancak hipnoz srasnda aa kan dnceler her zaman gerekleri
yanstmyor. Kiinin hipnoz srasnda hatrladklar

bazen hayalleri olabiliyor. Yani, gerek ve gerek d olaylar her zaman ayrt etmek mmkn deil. Bu
nedenle hipnozla elde edilen bilgiler
baka somut kaynaklarla dorulanmadka kant olarak kullanlamyor. Hipnozun
dier bir zellii de kiinin o an hatrlamamas. Hipnoz srasnda konutuu ya da yapt bir eyi hatrlamas iin kiiye o srada nceden belirli bir sinyal verilmesi gerekiyor. Bu
sinyal bir kelime olabiliyor. Daha sonra bu kelime
hipnoz yaplan kiiye sylendiinde o an hatrlyor.
Bu yntemle kiilere hipnoz srasnda eitli telkinlerde bulunup, kii uyandktan sonra belirli sinyalleri kiiye syleyerek telkin edilen grevlerin yaplmas salanyor. rnein, hipnoz yaplan bir kiiye
"elma" denildiinde kalkp su imesi telkin ediliyor. Uyandnda kii bunu hatrlamyor. Herhangi
bir zamanda o kiiye "elma" denildiinde nedenini
bilmeden kalkp su iiyor. Bu yntemin herhalde
en yararl kullanm alanlarndan biri, ders almasn sevmeyen rencilerin belirli komutlarla kitap
okumaya tevik edilmesi olur. Tabi bu yntem olduka zararl iler iin de kullanlabilir. rnein belirli bir komut verilerek bir kiinin dier bir kiiye
zarar vermesi de salanabilir. Btn bu nedenlerden dolay hipnozun yalnzca bu iin uzmanlar tarafndan bilimsel olarak yaplmas ve bunun kurumsal kontrol altnda tutulas gerekiyor.

cei tartma konusu. Bir insann beyni kartlp

yerine yeni bir beyin yerletirildiinde artk o insan kendi benliini kaybediyor, yani kendisi olmaktan kyor. Bu nedenle, beyni tmden deitirmek yerine, hastalkl ya da hasarl ksmlar
deitirmek modern tbbn hedefi.
Son yllarda sinir hcre nakli zerinde youn
almalar var. Gemii en fazla 20 yl ncesine
dayanan bu almalar, nronlarn gerekli artlar
salandnda byyebileceini ve balantlar
oluturabildiini gsterdi. Bu yntem iin gerekli olan insan beyni hcreleri dier insanlardan ya
da hayvanlardan elde ediliyor. Epilepsi ya da baka bir nedenle beyinlerinin bir ksm alnan kiilerin salkl hcreleri ayrlarak depolanyor. Alnan bu beyin hcreleri laboratuvar artlarnda
eitli byme hormonlarn tabi tutularak oaltlyor. Belirli bir sayya geldiinde bu hcreler
alnarak felli hastann kan dolamna veriliyor.
Bu hcreler hasarl blgelere ulatnda buraya
yerleerek dier hcrelerle birlikte grev yapmaya balyor. Mikroskop altnda incelenen bu hcrelerin, nakledildii blgedeki ev sahibi hcrelerle balant kurduklar gsterildi. Yani nakledilen
hcreler, nakledildikleri kiinin hcreleriyle koordine alyor. Deneme aamasnda olan bu
yntem halen baz felli hastalar zerinde uygulanyor. Bu yntemin uyguland baz felli hastalarn omuriliinde 6 ay sonra bu hcreler tespit edilebiliyor.
Beyin hcre nakli iin her zaman insan beyin
hcresi bulmak mmkn olmayabiliyor. Bu nedenle hayvan beyin dokusu da nakil ileminde
kullanlabiliyor. Domuzlarn beyinlerinden alnan
hcreler deney ortamnda yaatlp oaltlabiliyor. Ancak bu hcrelerin nakli eitli etik ve tbbi sorunlar da beraberinde getiriyor. Domuz
beyninin insanda kullanmna baz dini ve toplumsal kurumlar kar kyor. Domuz beyin hc-

relerinin ilevlerinin insannkinden farkl olmas

da ayr bir sorun olarak gsteriliyor. Domuz nronlar insan beynine uyum salamayabilir. Hayvandan insana yaplan naklin, yani "ksenotransplant" ileminin aslnda en nemli sorunu organ
ya da dokularn reddi. Hayvanlardan elde edilen
nronlarn insan beyni tarafndan reddedilme ihtimali de kuvvetli. Beyindeki baklk sistemi
hcreleri bu yabanc hcrelere saldrarak onlar
yok ediyor. Bu engeli amak iin srekli yeni
ilalar gelitiriliyor.
Son yllarda kk hcrelerden elde edilen sinir
hcrelerinin nakli gndeme geldi. Baka bir beyinden alnan hcrelerin oaltlmas yerine kk
hcreler kullanlarak sinir hcresi oluturulabiliyor. Embriyodan ya da kordon kanndan elde
edilen kk hcreler deney ortamnda eitli byme hormonlaryla sinir hcresine dntrlebiliyor. Daha sonra oaltlan sinir hcreleri kan
yoluyla kiiye veriliyor. Bu hcreler gerekli yerlere gittiinde hasarl hcrelerin yerini alyor. Bu
yntemin nndeki en nemli sorunlardan biri,
hcreleri farkllatrmak iin hangi sinyallerin verilmesi gerektiinin tam olarak bilinmemesi.
Beynin grme blgesine gidecek nronla, s
kontrol merkezine ya da denge merkezine gidecek nronlarn nceden deney ortamnda belirlenmesi iin eitli byme sinyalleri vermek gerekiyor. Fakat, bu sinyallerin tam olarak neler olduu, hcrelerin nasl olup da ok deiik grevler ald ve farkl mesajc molekller salglad
tam olarak bilinmiyor. Kiinin kendi kk hcreleri de nakil amala kullanlabiliyor. nsann kendisinden elde edilen ve retilen hcreler kiiye geri verildiinde bu hcreler belirli blgelere gidip
ilev grmeye, yani balantlar oluturmaya balyor. Kiinin kendi kk hcrelerini kullanmann
en byk avantaj bunlara kar baklk sisteminin hibir reaksiyon gstermemesi.
Eyll 2003 19 BLM ve TEKNK

Gele

APILAN fosil incelemelerinde, insan beyninin en

az 50 bin yldr nemli
bir yapsal deiiklie uramad gsterildi. Kafatas iine en ergonomik ekilde sktrlm olan insan beyninin srlar, henz tam anlamyla aralanabilmi deil. nsan beyninin ileviyle, grnts ya da arl arasnda balant ku-

rulamad. Maara devri insanyla gnmz insan arasnda, beyin yaps

bakmndan molekler farkllklar bilinmiyor. Ancak, maara devrindeki
insann herhangi bir organnn yapsndaki deiimden daha byk bir
deiime urad sanlmyor. Issz bir
adada mahsur kalan ve yaamay baaran ocuklar yllar sonra kurtarldklarnda, yaam ekillerinin maara

adamlarndan fazla bir fark olmad

grlm. Yani, ilerlemenin srr beyin anatomisinin deiimi ya da kapasitesinin artmas gibi grnmyor.
Uygarln ilerlemesini bazlar beyin
kapasitesinin artmasna balarken yeni nesil bilim adamlar buna kar kyor. Klasik bir inan olan beynin
%10unun kullanld sav her geen
gn sarslyor. Son yllarda gelitiri-

Deiik Bir Duyu: Telepati ve 6. His

.

Dncelerin, duygularn yaz ya da sz olmakszn beyinler arasnda gidip gelmesine

"telepati deniliyor". Telepati bir tr duyular
tesi hissetme. Telepati zellii yalnzca dncelerin ve duygularn aktarlmas deil, eitli olaylarn nceden hissedilmesini de kapsyor. itme, grme, dokunma, koklama ve tat
alma gibi 5 duyuya ek olarak, altnc bir duyu
kabul edilen bu zellik, zaman ierisinde krelmi olabilir. lkel canllardaki koklama duyusunun sonradan insanlarda azalmas gibi. Telepati szc, eski Yunancadaki "tele" (uzak) ve
"pati" (duygu) terimlerinden geliyor. nl psikiyatrist Sigmund Freuda gre, telepati basklanm eski bir zellik ve ancak belirli koullarda ortaya kyor. lkel canllarda telepatinin
tehlikelerden korunmak iin gerekli bir mekanizma olduu dnlyor. Baz durumlarda
BLM ve TEKNK 20 Eyll 2003

kiilerin alglama zelliklerinde deiiklik olabiliyor. rnein, bir yaknn kazada, savata
ya da hastalktan kaybetmi kiiler baz olaylar ya da tehlikeleri nceden hissedebiliyorlar.
Beyinde anlk bir dnce ya da imaj olarak ortaya kan bu durum, kiinin gnlk programn ya da nemli kararlarn bile etkileyebiliyor.
Telepati, kiinin duygusal durumuyla yakndan
ilgili. Bu tr zellikler genellikler kadnlarda
bulunuyor. Bunun nedeni, belki de kadnlarn
davran ve dncelerinin, erkeklere kyasla
duygusal temellere daha ok dayanmas. Aile
bireyleri, birbirini ok seven aklar ya da ikizler arasnda da telepatik iletiimler kurulabiliyor.
Modern bilim, telepatinin mekanizmasn
tam olarak aklayabilmi deil. Bu olgu, kimi
kuramlara gre insann i dnyasnda yaylan

baz ses dalgalarnn teki kii tarafndan alglanmas. Baz kuramlara greyse bizden yaylan manyetik dalgalara bal. Sonu olarak telepati, beyinden yaylan dalgalarla ilgili grnyor. Bilimsel temelleri imdilik tam aklanamam olsa da, hibir enformasyonun olmad
ve beynin evrimlemesinin daha ilk zamanlarnda insann kendini savunmas iin belki de en
nemli duyulardan biriydi. Kullanlmayan zelliklerin zayflamas ya da kaybolmas kuralna
uygun olarak, telepati de baz duyular gibi zayflad ve kayboldu. Yakn bir gelecekte bilimsel temellerinin ortaya konulabilecei dnlyor. Belki de beynin dier duyulardan bamsz bir haberleme sistemi mevcut olabilir. Dier insanlarn beyninden yaylan baz dalgalarn bu merkez tarafndan alglanmas, telepatinin temeli olabilir. Bu merkez yalnzca insan

ecein Beyni
len "beynin plastisitesi" modeli uygarlk tarihindeki gelimeyi daha iyi aklayacak gibi grnyor. Bu teze gre,
her geen gn beyinin daha byk
ksm kullanld iin deil, beyin
kendisini gereken koullara uydurduu iin insanlk tarihinde gelime salanyor. nsan beynindeki nronlarn
yaps klasik grlerin aksine sabit
deil; her an deiebiliyor. Nron, dardan ald uyarlara gre her an
yeni balantlar oluturuyor, gereksiz
balantlar koparp atyor. Balantlarn kalcl, alnan bilgilerin ne kadar tekrarlandna, yani ne kadar
kullanldna bal. Nronlar, ok
kullanlan ve ie yarayan bilgileri daha kalc olmak zere beyine kazrken, kullanlmayan gereksiz bilgileri
beyin siliyor. Yani bir bakma beyin,
kapasitesinin ne kadarn kullanacan kendisi belirliyor. Beyin bu belirlemeyi, dardan alglad sinyaller, yani bilgiler ve vcudun gereksinimleri
dorultusunda yapyor. Bilgilerin bu
organizasyonunda, nronlarn balantlarnda etkili olan birok molekl
kefedildi. Bir hcre byme faktr
olan GAP-43 adl proteinin renmede ok nemli olduu gsterildi. Hipokampusun hafza ve renmeden
sorumlu CA1 blgesindeki nronlarn
zerinde bulunan NMDA almalar-

nn saysnn artrlmasyla, bellein

glenebildii gzlemlendi. Beynin
bu plastik yaps irdelendike, belki
de birok srr aydnlatlabilecek.
Beyin aratrmalarnn en nemli
hedeflerinden biri, hastalklarn iyiletirilmesi; dieriyse ilevlerin gelitirilmesi. renme ve hafzann gelitirilmesi bu ilevlerin en nemlisi kabul
ediliyor. Bir sayfa dolusu bilginin top-

lam 300 birim kabul edilecek olursa,

20 milyon kitabn bulunduu bir ktphanedeki bilgi 2 trilyon, beynin
bilgi kapasitesiyse 2,5 trilyon kabul
ediliyor. Gelecein beynini oluturmak iin milyonlarca yllk evrimi beklemek gerekmeyecek. Beyindeki hafzadan sorumlu merkezlerin ve molekllerin kefiyle, renmenin molekler yaps aydnlatlyor. Bu hcrelerin

beyninden yaylan elektriksel dalgalar deil,

eitli doa olaylarnn meydana getirdii
elektromanyetik enerji dalgalarn da alglyor
olabilir. Volkan patlamas, deprem gibi baz
doa olaylar ok ksa sre nceden belli olabiliyor. Deprem ncesi, altnc hissi insanlardan daha kuvvetli olduu dnlen birok
hayvanda meydana gelen huzursuzluk, olaslkla deprem ncesinde yaylan baz sinyallerin,
hayvanlar tarafndan alglanmasna bal. Doadan yaylan bu tr sinyallerin beyinde algland bir merkezse henz gsterilebilmi deil. Beyindeki birok blgenin ilevinin daha
aydnlatlamam olduu dnlecek olursa,
telepati ve altnc histen sorumlu, olaslkla ok
az gelimi ya da tam aksine ok karmak
olan bir merkezin bulunmas, daha uzun bir sre alacaa benziyor.
Feromonlar
nsanlar arasnda, bilinen 5 duyuyu kullanmadan oluan iletiim ve etkileimi aratran

bilim adamlar, olduka ilgin noktalara ulat.

Hem hayvanlar, hem de insanlar arasnda, cinsel etkileimi salayan bir kimyasal molekl ve
bunu alglayan bir merkez bulundu. Trlerin
devamll asndan ok nemli olan bu kimyasallara "feromon" ad veriliyor. Feromonlar,
havada kolaylkla dolaabilen kk molekller. Yakn bir gemie kadar bu molekllerin
yalnzca hayvanlar tarafndan salgland ve algland sanlyordu. Ancak son yllarda insanlar tarafndan da salgland gsterildi. lk olarak bu molekl koltukaltnda saptand. Feromonlarn, kar cinsin ilgisini eken ve kadnerkek ilikisini dzenleyen nemli bir molekl
olduu gsterildi. Bu molekl birok hayvanda
seks gdsn dorudan tetikliyor. Baz deniz
hayvanlar bu molekl suya brakarak yaknndaki kar cinsleri ekiyor ve hemen iftleiyorlar.
Feromonlar, burunda bulunan "vomeronazal" organ tarafndan alglanyor. Farelerde, fe-

romon almalarn kodlayan genler bulundu.

Bu tr bin gen, henz insanlarda bulunmad,
ancak bu, ilgili almalarn olmad anlamna
gelmiyor. Yaplan baz almalar bu molekllerin kadnlarda adet kanamalarn dzenlediini
gsterdi. Bu moleklleren alglanmasyla adet
gecikebiliyor ya da daha abuk balyor. Feromonlarn insan cinsel drtlerini de etkiledii
gsterildi.
Feromon yalnzca cinsel iletiim iin kullanlan bir molekl deil. Birok hayvan bunlar
sayesinde haberleiyor. Hayvanlar arasnda gda al verii, yerleim snrlarnn izilmesi gibi birok mesele bu molekller sayesinde zme kavuturuluyor. nsanlar arasndaki telepatik haberleme, baz doa olaylarn nceden
sezinleme gibi olaylarn temelinde bu feremonlar yatyor olabilir. nsan vcudu, yayd sinyaller ve salglad molekller ne kadar anlalrsa, bugn bize doa st grnen birok
olay o kadar aydnlatlabilecek.

Eyll 2003 21 BLM ve TEKNK

yzey almalarn artrmak, balantlardan sorumlu molekllerin sentezini

oaltarak balant saysn ve gcn
artrmak, bellei glendirme yolundaki nemli hedefler. Belki de ileride,
azdan alnan bir ila sayesinde nron
balantlar nemli lde kuvvetlenecek, yeni balantlar ok daha hzl kurulacak. Beyin kapasitesinin artrlmas
yalnzca molekller sayesinde deil,
elektronik teknolojideki ilerlemeye paralel gelitirilen mikroiplerle de olabilecek. Beyne entegre edilen bir mikrobilgisayar, belki de kapasiteyi milyonlarca kez artracak, renmeyi yzlerce kez hzlandracak. Bir insann belirli bir meslek sahibi olmak iin hayatnn ne kadarlk bir blmn eitimle
geirdii dnlrse, bu tr gelimelerin insana ne kadar zaman kazandraca ortada. Gnmzde, renmeyle harcadmz zaman azaltmak iin,
uyku bile deerlendiriliyor. Uyku srasnda beyine gnderilen sinyallerle, renme ve bellein gelitirilmesi zerinde youn olarak allyor. nmzdeki yllarda yeni bilgiler edinmek iin kitap okumaya gerek kalmayabilir. Gerekli bilgi beyine uyku srasnda gnderilerek gn iinde uyank kaldmz
sre, renilen bilgilerin kullanlmas
ve hedeflerin geeklemesi iin deerlendirilebilir.

Henz beyine bilgisayar yerletirmek gibi deiiklikler yapamasak da,

artk beyin dalgalarn kullanabiliyoruz. Cisimlerin beyin dalgalaryla hareket ettirilmesi olarak bilinen "telekinezi", bilgisayarlar ve ileri teknoloji sayesinde herkesin sahip olabilecei bir
zellik olacak. Henz deney aamasndaki almalarda insan ve hayvan beyin dalgalar kullanlarak cihazlar
kontrol edilebiliyor, cisimler hareket
ettiriliyor. Kafaya yerletirilen elektrotlar sayesinde, alglanan beyin dalgalar harekete dntrlyor. leride hibir elektrot yerletirmeden de
bu dalgalar alglanabilecek. ok deil,
50-60 yl nce, sokakta yrrken elimizdeki cep telefonu sayesinde denizar lkedeki yaknmzn sesini duymak ya da nternet sayesinde yazdmz mektubu ok uzaktaki dostumuzun annda okumas, birer hayaldi.
Benzer ekilde, henz kablo sistemiyle alglanan beyin dalgalar da kablosuz ortamlarda alglanp ok uzaklara
iletilebilecek. Belki cebimizde tadmz bir cihaz, beyin dalgalarmz alglayp tm dncelerimizi harekete evirecek. Bu teknoloji sayesinde kiiler
konumadan ya da yazmadan birbiriyle haberleebilecek. Dncelerimizin annda yazya, sze ya da harekete
dntrlmesi, insanla byk za-

man kazandracak. Bylece gelecein

beyini, tm gcn dnceye vererek kendisini daha fazla gelitirebilecek. Tabii, imdilik btn bunlar birer
hayal gibi grnse de beyinle ilgili olarak elde edilen bilgiler ve yeni gelimelerin hz gz nnde bulundurularak, nmzdeki 100 yl iinde gerekleebilecekleri konusunda umutlanmamak iin neden yok.
Tabii gelimeler yalnzca bunlarla
snrl kalmayacak. leride birok beyin hastalna are bulunacak. Beynin eskiyen, hastalanan ya da hasar
gren ksmlar yenileriyle deitirilebilecek. Damardan verilen yeni hcreler hedefe giderek, eskilerin yerini
alacak. Bu da beyin yalanmasn nleyecek. Devamll salanan beyine
ait vcut eskidike, bu paralar da deiebilecek. Beynimiz ayn kalmak kouluyla belki de vcut toptan deitirilebilecek. Tabii bu dnce insanln sonsuz yaama arzusunun bir
yansmas olabilir. Bilin dzeyimizde
her ne kadar lmszln olanakszlna inansak da, tm teknolojik
ve tbbi gelimelerin bilin altndaki
hedefi lmszlk deil mi? Beyin
hcre nakli, kk hcre, gen tedavisi
almalar insanln lme kar verdii olaanst mcadelenin birer rnekleri.

Uyurken renmek
.

renciyken hepimizin en byk hayali, tarih

kitabn yastmzn altna koyup uyurken o bilgilerin kafamza girmesiydi. Belki de bu hayaller
artk gerek oluyor. Bilim adamlar uykuyla bellek ve renme arasndaki balanty aratryorlar. Yaplan almalar, renmenin temeli olan
bellein uyku srasnda gelitirilebildiini gsterdi.
Bellek iin, beynin orta alt kesiminde bulunan "hipokampus" ok nemli. Beynin hipokampus blgesine birbiri ardna gelen uyarlar, oluan bilgilerin
srekli kalmas iin, beynin d
kabuundaki st merkezlere
depolanmak zere gnderiliyor. REM uykusunda nronlar
tekrar tekrar uyarlyorlar. Bu
uyarlarn sonucunda srekli yeni balantlar oluuyor ve mevcut balantlar gleniyor. Sinirsel uyarlarn devamllk gstermesi sayesinde hipokampusta tekrarlanan bilgiler, uzun sreli bellee atlmak zere beynin st merkezlerine gnderiliBLM ve TEKNK 22 Eyll 2003

yor. Tekrarlanmayan bilgiyse depolanmad iin

ksa bir sre sonra kayboluyor. Uyank olduumuz zamanlardaki nron uyarlar uykuda da tetiklenebiliyor. Nronlar, zellikle uykunun REM
evresinde uyarlarak bilginin taze kalmas salanabiliyor.
Uyku esas olarak iki evreden oluuyor. REM
ve REM olmayan evreler. REM evresinde beyin
neredeyse uyank olduumuzdan da fazla aktif.
Bu srada kan basnc ykseliyor, kalp atlarmz

artyor. Yani REM uykusunda beyin olduka fazla

alyor. Ryann grld evre de bu. Uykusunu yeterince alamayan bir kiinin ertesi gn olaylar kavrama ve aklda tutma yeteneinin azalmas, uyku ve bellek balantsn gndeme getirdi.
Yaplan almalarda, REM uykusunun kesintiye
urad durumlarda hafza ve renme yeteneinin azald saptand. Yani uykunun REM faz renmede etkili grnyor. Farelere belirli komutlar retildikten sonra REM uykusu srasnda beyin dalgalarnn artt gzlendi. Bunun zerine, retilen komutlar mzikle eletirildi. Komutlar retilirken ayn mzik dinletildi. Daha sonra
bir grup fareye ayn mzik REM uykusunda dinletildi. Ertesi gn uykuda
mzik dinletilen farelerin verilen komutlar mzik dinletilmeyenlere gre
daha abuk yaptklar grld. REM
uykusunda dinletilen mzik, olaslkla
gn ierisinde verilen komutu artrm ve beyin bu komutu yineleyerek bellei glendirmiti. REM uykusu, hafzann tazelenmesi ve glenmesi iin olduka nemli grnyor.

Beyin Dalgalar
Beyinden yaylan elektrik sinyalleri kafatasna
balanan alclarla llebiliyor. Elektroensefalogram (EEG) denen bir aletle llen bu sinyallere
"beyin dalgalar" deniliyor. Esas olarak 4 tr beyin
dalgas var. Bunlar alfa, delta, teta ve beta. lk bulunan beyin dalgasna, Yunan alfabesinin ilk harfi
olan alfa deniyor. Bu dalgalar, bir voltun milyonda
biri kadar dk bir voltaja sahip. Saniyede 10 kez
salnan alfa dalgalar bir grlyor bir kayboluyor,
yani srekli mevcut deiller. rnein, derin uykuda ya da ar heyecan durumlarnda bu dalga neredeyse hi yok. Alfa dalgalar, genellikle insann
rahat olduu, ok fazla efor sarf etmedii durumlarda grlyor. Delta dalgalar, uykunun derin evresinde ortaya kyor. En fazla saniyede 4 kez dalgalanan delta dalgalar, en yava titreen dalgalar.
Teta dalgalar uykuya geerken ya da uykunun ilk
evrelerinde grlyorlar. Bunlar biraz daha hzl;
saniyede 4-7 kez salnyorlar. Beta dalgalar ok
stresli durumlarda, kafamz toplayamadmz ve
dikkatimizi veremediimiz zamanlarda ortaya kyor. Saniyede 13-40 kez salnan beta dalgalar alfa ve teta dalgalarndan daha hzl. Son yllarda
zerinde allan dier bir dalga tr de "gama".
Gama dalgalar saniyede 40 kez titreiyor. Bu dalgann, alglama bilin ve entelektel dncenin
kayna olduu dnlyor.
Her bir dalga tr, bilin durumunun bir aamasyla balantl. Bu dalgalar arasnda egdml bir gei salanamazsa eitli sorunlar ortaya kyor. rnein, gerektii zamanda delta ve teta
dalgalar olumazsa, kiide uykusuzluk sorunu balyor. Arabann viteslerine benzetilecek olursa, delta birinci, teta ikinci, alfa nc ve beta drdnc vites. Arabay kullanrken nasl her vitesin ayr
nemi varsa, her dalgann da kendine gre bir nemi var. Bu viteslerin geiinin olduka yumuak olmas gerekirken, durum her zaman byle deil. rnein bir pazartesi sabah, uykumuzun en derin yerinde delta dalgalar retmekte olan beynimiz,
alarmn almasyla bir anda stresli bir gne baladmz hatrlayp beta dalgalar retmeye balyor. Bir fincan kahve sonrasndaysa alfa ve teta
dalgalarn iyice basklayp beta dalgalarna kendimizi altrmaya alyoruz. Beynin zt dalgalara
ani geii, insanda stres yaratabiliyor. Alfa dalgalar gnlk performansmz artran, beyni stresten
koruyan ve genellikle yaratc olmamz salayan
dalgalar. Bu nedenle bu dalgann basklanmas insanda gerilim, yani stres oluturuyor. Yaratclmz ve gnlk hayatmzdaki performansmz gelitirmek iin delta dalgalarnn artrlmas gerekiyor. nsann kendisini rahatlatarak stresten uzak
kalmas, bu dalgalar artrp performansmz ykseltiyor.
Beyin Dalgalarn Kullanmak
Beyin dalgalarn kullanarak cihazlar altrmak, artk hayal olmaktan kyor. Duke niversitesindeki bilim adamlar maymunlarn beynine yerletirdikleri elektrotlarla, beyin dalgalarn bir bilgisayara aktard. Maymunlar, eitli hareketleri yaparken elde edilen dalgalar bir bilgisayarda topland. Bir nesneyi tutmak, el rpmak gibi basit hareketler srasnda elde edilen beyin dalgalar bilgisayar tarafndan analiz edilerek sinyallere, bu sinyal-

ler de boyutlu grntlere evrilerek, bilgisayara bal bir robot koluna aktarld ve bylece kolun
hareketi saland. Bu almalar olduka umut verici. kinci aama, robot kolunun maymunlar tarafndan alglanmasn ve idare edilmesini salamak.
Bilim adamlar bu almalar daha da ileri gtrd. Berlindeki bir grup aratrmac kafaya 128
adet elektrot yerletirerek EEG ile insan beyin dalgalarn, saptayp bunlar bir bilgisayar programna
veri olarak giriyorlar. Bu program, dalgalarn ayrmn yapyor ve hangi dalgann hangi harekete ait
olduunu ksmen de olsa syleyebiliyor. Tabii tm
dalgalarn zmlemisini yapmak olduka zor; nk beyinde ayn anda birok blgeden dalgalar yaylyor. Ancak baz basit hareketler, bilgisayar sayesinde nceden belirlenebiliyor. rnein, kiinin
sa ya da sol elini kullanaca, yayd dalgalar sayesinde nceden anlalyor.
ABDdeki Rochester niversitesi bilgisayar bilimleri laboratuvarnda gelitirilen bir bilgisayar
sayesinde, televizyon beyin dalgalaryla uzaktan
kumanda edilebiliyor. Bilgisayar ap kapatmak
isterken insan beyninden yaylan dalgalar bilgisayar tarafndan alglanyor. Bilgisayar hangi dalgann ama, hangi dalgann kapama olduunu ayrt
edebiliyor. Bu sinyaller televizyona gnderilerek
kontrol salanyor. Bylece kii televizyonu amak
istediinde yaylan dalgalar "a" olarak alglanarak televizyon alyor. Kapatmak istediindeyse
bilgisayar tarafndan alglanan "kapa" dalgas televizyonu kapatyor. Tabii bu bulu tembel televizyon bamllar iin yaplm deil. En nemli amac, yerinden kalkamayan ve hareket edemeyen
felli hastalarn kendi kendilerine yeterli olmalarn salamak. Almanyada yaplan bir baka almadaysa beyin dalgalar kullanlarak felli bir hastaya bir cmle yazdrld. Beynimizden yaylan dalgalar olduka karmak. Ayn anda birok nron
ateleme yaparak elektrik yayyor. Bunlar teke
tek alglayarak zmlemek olduka zor. Bir konser salonundaki alklarn tek bana deil de toplu olarak alglanmas gibi, beyindeki olumlu ya da
olumsuz sinyaller bilgisayar tarafndan kabaca alglanabiliyor. Felli bir kiiye ilk nce alfabenin yars gsteriliyor. Eer istedii harf o yardaysa beyindeki evet sinyalleri alglanyor. Daha sonra bu
ksm tekrar ikiye blnerek ilem tekrarlanyor,
ta ki istenilen harf bulunana kadar. Adeta kkken oynadmz scak-souk oyunu gibi hedefe yava ama emin admlarla yaklalyor. Bu yntemle

Uzun bir eitimle insan denekler, beyin

dalgalaryla bir mini robotu bir model ev iinde
gezdirmeyi baardlar.

bir szcn yazlmas 16 saat kadar srebiliyor.

Buna karn, btn gn uraarak arkadana doum gn kart yollayan felli bir hastann ald
zevk tm abalara deiyor.
Beyin ipleri
Yalnzca beyin dalgalaryla eitli cihazlar kullanmak iin yaplan almalar, neredeyse badndrc bir hzla ilerliyor. Artk beyin dalgalarn
alglamak iin kafaya onlarca elektrot yerletirmek gerekmeyecek. Getiimiz yl Brown niversitesinde yaplan bir almada maymunlarn beynine yerletirilen bir mikroip sayesinde beyin dal-

Maymunlar, elektrod implantlarla robot kollar

kullanmay reniyorlar.

galar alglanarak bilgisayara gnderildi. Bunu

yapmak iin ilk nce, maymunlara bilgisayar ekrannda renkli bir nokta gsterildi. Daha sonra ellerindeki kumanday kullanarak bu noktay hedefe
gtrmeleri retildi. Maymunlar bunu rendikten sonra beyinlerine bir mikro alma yerletirilerek sinyaller bilgisayara ynlendirildi. Ellerinde
kumanda olmayan maymunlar ekrana renkli nokta gediinde bunu yalnzca dnerek hedefe ynelttiler. Bylece ellerini hi kullanmadan oyunlarna devam edebildiler.
Bilgisayar programlarnn gelitirilmesi sayesinde beyindeki dalgalarn hangi merkezden ve ne
amala yayld daha iyi anlalabilecek. Bu almalar sayesinde belki de yakn bir gelecekte insan
beynindeki tm dnceleri okumak mmkn olabilecek. Kafaya yerletirilen kk bir ip sayesinde insan beyninden yaylan dnce dalgalar sze ya da yazya dntrlebilecek. Bylece azmz ve ellerimizi kullanmadan dncelerimizi bilgisayar yardmyla syleyebilecek ve yazabileceiz.
Gelitirilen bu teknolojiler sayesinde birok ara
ya da cihaza uzaktan kumanda edilebilecek. Bu
gelimeler, konuma ve hareket bozukluu olan
ya da felli hastalar iin ok nemli. Beyin dalgalaryla kontrol edilen robotlar felli hastalarn hayat kalitesini artracak. nmzdeki yllarda beyin
dalgalarn alglamak iin, belki de kablolara da
gerek olmayacak. Gelitirilecek olan sistemler sayesinde, cep telefonlarnn havadaki sinyalleri alglamas gibi, evreye yaylan beyin dalgalar da alglanabilecek. Bu gelimeler eitli hastalklarn
tedavisinde r aarken dier bir taraftan insan
zihninin mahremiyetini de ortadan kaldrabilecek.
Bilimin bu hzl gidiine baklrsa, cebimizde tadmz kk bir cihazla karmzdaki insann ya
da evremizdeki tm insanlarn dncelerini okuyabileceiz.
Eyll 2003 23 BLM ve TEKNK