mayisek06

4/27/06

10:24 PM

Page 1

ELEKTRK

MAYIS 200 6 S A Y I S I N I N C R E T S Z E K D R
HAZIRLAYAN : PROF. DR. VURAL ALTIN
BTD Yayn Kurulu yesi

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 2

ELEKT

Yerkabuunun sngerimsi dokulu ve gzeneklerinin suyla

dolu olduunu varsayalm. O
kadar ki, adeta bir gln zerinde yryoruz ve yzeydeki
su basnc atmosferinkine
eit, diyelim sfra yakn. Bu
suyun yzeyine bir hidroforun
emi borusunu dayayp, hidBLM ve TEKNK

Nisan 2005

roforu altrdmzda, hidrofor su molekllerini harekete geirip, onlara kinetik

enerji kazandrmaya alr.
Emi borusunun bir yerinde,
hidrofora doru tek ynl bir
sbap (jak valf) bulunsun.
Ki emilen su gle geri kaamasn. Srtnme kayplarn

gzard edersek, su molekllerine saniyede kazandrlan

kinetik enerji, hidroforun gc kadardr. Hidroforun gc, pervanesinin dnme hzyla kanatlarnn saysna, kanatlarn yzey alanna ve geometrisine baldr. Hidroforun
kna dikine ykselen bir

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 3

KTRK

hortum takarsak eer, molekller hortumda ykselir ve

ykseldike, kinetik enerjileri
yerekimi potansiyel enerjisine dnr. Ta ki, hortumun dibindeki statik su basnc, hidroforun, giriiyle k arasnda salayabildii
basn farkna (p) eit olun-

caya kadar. Yani; suyun hortumda trmanabildii en yksek dzeyle, gl yzeyi arasndaki ykseklik farkn h,
suyun zgl arln da
ile gsterirsek; p=gh
oluncaya kadar... Hortumun
ykseklii tam h ve ucu da
aksa; su ak olan utan derek i yapabilir ve tpk du
yaparken de olduu gibi, vcudumuza arparak bizi kamlayabilir. Ancak, hortumun
ucu kapal ya da ykseklii
hyi ayor ise, hidrofor suyu daha fazla yksee kartamayacaktr. almasn srdrp, knda ina etmi
olduu p basncna kar i
yapmaya devam ettirildii
takdirde, bu i hemen tmyle sya dnr ve hidroforu
yakar, yani pervaneyi dndren bobinin sarmlarnda
erimeye yol aar.
Dolaysyla, bu hidrofor tasarmnda ufak bir deiiklik
yapalm ve kndaki hortumu skp, yerine kapal bir
musluk takalm. Hidroforun
giriiyle knda birer basnler bulunsun ve hidrofor,
giri ve ktaki basnlar
arasndaki farka bakp, daha
hzl ya da daha yava alabiliyor, hatta gerektiinde du-

rup kalkabiliyor olsun. Bu,

mkemmel bir basn fark
salaycsdr. Hatta, giriteki
basnc lmeye gerek dahi
yok; o zaten, sfra yakn, atmosfer basncnda. Byle bir
hidrofor, gl yzeyinden ektii giri suyuyla iini bir kez
doldurduktan ya da balangta tarafmzca doldurulduktan sonra, musluk kapal olduundan, suyu hareket ettiremeyecek ve kndaki basnc, giriindekinin p zerine kardktan sonra durup,
basn farknn bu deerin altna dmesini engelleyecektir. Aslnda ou hidrofor bu
engellemeyi, ii kauuk bir
membranla ikiye ayrlm kresel bir basnlayc araclyla baarr. Ama biz bunu
dikkate almayalm. Giriten
balangta ekilen durgun
suya; miktar her ne idiyse;
hidroforun kazandrd kinetik enerji, kta basnca dnmtr. (Bernoulli denklemi: p+v2/2+gh=sabit.) Ah,
pardon! Biz elektrikten bahsedecektik: ok zr dilerim,
hemen imdi dnerim...

Nisan 2005

BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 4

Dorudan Akm (DC)

Her ne kadar akmn yn art yklerin hareket yn olarak tanmlanmsa da, ou malzemede akm, genelde
eksi ykl elektronlar tarafndan tanr ve yerkabuu, serbeste dolama
zgrlne sahip deerlik (valens)
elektronlar asndan, su rneindeki
glden bile ziyade, engin bir okyanus
gibidir. Basncn benzeri, gerilimdir ve
topraktaki elektronlarn gerilim dzeyi, gl yzeyindeki suyun basncna
benzer ekilde, bavuru dzeyi kabul
edilip, sfr alnabilir. Bu elektronlarn
says snrsz saylabilecek oklukta olduundan, insan yapm akmlarn topraa ilave edebilecei ya da topraktan
ekebilecei yk miktar, devede kulaktr ve yerkabuunun sfr bavuru
gerilim deerini, hemen hemen hi deitirmezler. Bir DC reteci (jeneratr), yukardaki, knda kapal bir
musluk bulunan hidrofora benzer.
(Bknz. Jeneratr.) Nasl ki byle bir
hidrofor, kyla gl yzeyi arasnda
sabit bir p basn fark salyorsa; DC
reteci de, topraktan ektii sfr gerilimli elektronlar, gcnn yettii kadar yksek bir gerilime kartr. rete
bunu, bir bobini, rnein sabit bir mknatsn manyetik alan ierisinde dndrererek ve bobinin iinden geen
manyetik ak miktarn srekli deitirerek yapmaktadr. nk Faraday yasas gerei, iinden geen manyetik
ak miktar zamanla deien N sarml
bir bobinin ular arasnda, elektromotor kuvveti de denen bir gerilim oluur (=-N.d/dt). Gerilimin zaman
zerinden homojenlii, mknatsn
dnme hzna, byklyse salad
manyetik alann iddetine, bobindeki
sarmlarn saysyla geometrisine baldr. Geri bobin dnerken, sarmlar
mknatsn kah kuzey kah da gney kutbuyla bakyor olduundan,
bobinin iinden geen manyetik
ak ; hem ynn deitirip durmakta, hem de artp azalmaktadr.
Bu durum aslnda, bobinde yn
periyodik olarak deien bir AC
gerilim oluturur. Bu yzden, AC
gerilim oluturmak grece kolaydr. Fakat, bobinin ularna fralar araclyla ve gerilimin periyoduna uygun bir sklkla, kah bir
BLM ve TEKNK

Mays 2006

kah da dier ynde balanacak olursak; balandmz ularn arasndan

hep ayn ynde bir gerilim (DC) alrz.
Tasarmdaki mknats dndrmenin
eitli yntemleri var. Mknats, rnein bir hidroelektrik santralda olduu
gibi, yksekten drlen suyun kanatlarna arpmasyla dnen bir trbinin eksenine sabitlenmi olup onunla
birlikte dnmeye zorlanabilir ya da buhar gcyle dndrlebilir. Gerekli
buhar, gereken basnta; termik santrallarda olduu olduu gibi doal gaz
ya da kmr yaklarak elde edilebilir
ya da bu amala, kalbinde uranyum ekirdeklerinin paraland bir nkleer
santral kullanlabilir. Ya da dk g
gereksinimleri iin, bir ak ya da pil
dzeneinin, i yapsnda depolanm
olan kimyasal enerjiyi dntrerek
salad DC gten yararlanlabilir.
Ancak, gerilim tek bana akm demek deildir ve bobin art firann ular bu durumda; giriinde tek ynl
bir vana, knda da kapal bir musluk bulunan hidrofor gibidir. Muslua
bir hortum balayp, serbest ucunu gle uzatalm. Musluu atmzda, hidrofor almaya ve glden ektii suyu,
yine gle geri pompalamaya balar.
Bouna almakta, gl suyunu stmaktadr. Musluu kapatp, hidroforu
durduralm ve hidrofora yararl bir i
yaptrmak iin, hortumun iinde bir
yere, bir uskur yerletirdiimizi varsayalm. Uskurun dnme ekseni, hortumun ap boyunca yerletirilmi ve ular darya, szdrmaz birer conta araclyla karlm olsun. Ularn dtaki uzantlarna birer pervane takalm.
Musluu ap hidroforu altrdmzda, iteki uskur dnecek ve dtaki
pervaneleri de beraberinde dndreKmr Santral
Baca

Buhar hatt
Kmr Stou

Kazan
Nehir veya gl
Soutma suyu

cektir. Pervanelerin havaya aktard

kinetik enerji, hava molekllerini str.
Birim zamanda aktarlan s kadar
enerji, hidroforun gc tarafndan salanmaktadr. nk s aktarm sreci,
uskur sonrasndaki hortum kesitinde
basn dmesine yol amakta ve hidrofor, den basnc ykseltmek iin
srekli almak zorunda kalmaktadr.
Geri yzmz yaklatrdmzda,
havann konveksiyonuyla buharlaan
ter, cildimize ferahlk verir. Fakat toplam sonu, bu dzenekle birlikte iinde bulunduumuz odann havasnn
giderek snyor olmasdr. Odada gl
ne aryor derseniz eer; gln ilevi
su dolu bir kovayla da baarlabilir ve
hidrofor, kovadan ektii suyu, kovaya
geri veriyor olur. Oldu mu size ii su
dolu koval vantilatrl bir stc?...
Olmad m, beenmediniz mi: O halde,
uskurlu pervaneleri kaldrp, hortumun iine kum dolduralm. Kum taneleri, hortumun kesitini daraltmtr. Bu
daralm kesitten ilerleyen suyun basnc, kum tanelerinin yzeyinde gerekleen srtnme kayplar nedeniyle
decek ve den basn, almak zorunda kalan hidroforun gcyle ykseltilecektir. Hidroforun harcad g,
kum tanelerinin zerinde sya dnr. Isnan taneler hortumu, hortum
da oday str. Oldu mu size ii kum
dolu hortumlu bir stc?... Aslnda
hortumun iine kum doldurmak yerine, bir ksmnn kesitini yeterince daraltmak da yeterlidir. nk bir tesisatta dolaan suyun srtnmeden dolay urad basn kayb; borunun kesit alanyla ters, uzunluuyla ve suyun
ortalama ak hzyla da doru orantldr. (Hagen-Poiseuille denklemi:
p=8 vL/A.) Geri her aptaki boruda srtnmeden dolay bir miktar basn kayb vardr. Fakat yarapn darald ksmlarda, kesit
alanyla hzn arpmna eit olan
hacimsel ak hz hat boyunca korunmak zorunda olduundan, suJeneratr
yun hz ve bununla birlikte kaypTrbin
Trafo merkezi
lar artar. zellikle hortum kesitinin darald blgede ciddileen
kayplar hidrofor telafi etmek zoYouturucu
rundadr. Sonu olarak su, kovadan alnp kovaya geri boaltl-

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 5

makta ve hidroforun bunun iin harcad enerji, sya dnp, hortumun

eperinden darya atlarak, oday stmaktadr. Hatta, dzenek bir kez suyla
dolduktan sonra, hortumun serbest
ucu hidroforun giriine balanp, kova
da devre d braklabilir. Bu durumda
su, hidrofor+hortumdan oluan kapal devrenin iinde dolamaktadr. Olmad m, beenmediniz mi? Haklsnz,
pek alldk deil. Verimli ya da kullanl bir dzenek de deil... O halde
biz, V gerilimini salayabilen DC retecine dnp, bobinin ular arasna, ii
kum dolu hortum yerine, bu sefer elektronlarn hareketine kar koyan atomlarla dolu kt bir iletkenden oluan
bir diren balayalm.
retecin ular arasndaki diren,
hidrofor kndaki hortumun, kesiti
daraltlm olan ksm gibi davranr.
Kendisi de zaten, ii atomlarla dolu bir
silindir eklinde olup, kum taneleriyle
dolu hortuma benzer. Direnci; kesit
alanyla doru, uzunluuyla ters orantl olup, yapld malzemenin zgl
direnci cinsinden R=A/L kadardr.
rete altrlp devre kapandnda,
direncin zerinden geen akm, ok ksa zamanda; sfrdan balayarak,
I=V/R deerine kadar artar. Akmn
artarken, direncin kesiti sabit olduuna gre, elektronlarn srklenme hz artmakta, bu da, atomlarla arpmalarn sklamas sonucunda daha
fazla snn aa kmas anlamna gelmektedir. Gei sresi sonunda diren,
P=V.I=V.V/R=V2/R=R.I2 kadar g tketmeye ve bu gcn tmn sya dntrmeye balamtr. retecimizi
biraz da akll duruma getirelim. yle
ki, bobinin ular arasndan ekilen
akm lerek, P=V.I gcn hesaplayp, dnme hzn buna gre ayarlasn
ve ar g retip de direnci yakmasn. Ya da ekil 2de gsterildii gibi;
rete olarak, sabit gerilim salayan
Musluk
kapal

DC gerilim
kayna

Pompa

Pompa

Dme
ak

Musluk
ak

Dme
kapal

DC gerilim
kayna

ekil 2: Su pompas ve DC devrelerinin benzerlii

Trbin tarafndan
manyetik alan ierisinde
dndrlen bobinde
elektrik gerilimi eldesi

Buhar
retimi

Datm ncesinde
gerilimin trafolarda
ykseltilmesi

Gerilimin kullanm
incesinde, alaltc
trafolarda drlmesi

Is retimi
Fosil
yaktlar

Nkleer
Enerji

Su
gc

Yksek gerilimle
uzun mesafe iletimi

Yerkabuundan ekilen
yklere enerji
kazandrlmas

Konut veya
iyeri devresi

Enerjisi kulanlan
yklerin kabuuna
geri verilmesi

Yerkabuunda
ki yk havuzu

bir ak kullanalm. Oldu mu size bir

DC stc?... Dikkat edilecek olursa
burada akm, retecin iki ucu arasna
bal bulunan direnten oluan kapal
bir devrenin ierisinde dolamakta ve
devre elemanlarnn yapsndaki elektronlar, hidrofor rneindeki kovay
dolduran suyun edeerini oluturmaktadr. nk, ufak bir iletken parasnda dahi, serbeste dolaabilen
ok sayda deerlik (valens) elektronu, yani akm tayc bir yk gl
vardr. Ancak, elektronlarn iletken ierisindeki hareketi, hortumun iindeki
suyunki kadar kvrak deildir. nk,
elektronlar gerilimin drtsyle hz
kazanmakta, fakat sk sk atomlarla
arpp durduktan sonra tekrar harekete gemektedirler. Ortalama srklenme (drift) hz, saniyede birka
mikrometre kadar dk, rnein, 0,1
amper akm tayan 1mm apndaki bir
bakr telde 9,6x10-6m/s kadardr. Dolaysyla, iletken bir tel iindeki DC akmn ilerleyiini, bir hortumun iindeki
suyun akndan ziyade, dibi sklan bir
tpn ierisinde saatte birka santimetre hzla ilerleyen, youn adal bir
macunun hareketi gibi dnmek gerekir. Akm iddeti telin her yerinde
ayn olmak zorunda olduundan, kesitin darald yerlerde, elektronlarn srklenme hz artar. Bu da keza, atomlarla arpmalarn sklamas sonucunda daha fazla snn aa kmas
anlamna gelir. Gerilim yol boyunca,
bu arpmalarn sklyla orantl bir
ekilde dmektedir.
Istlacak hacim reteten uzaksa,
retecin ular birer iletken kablo ilavesiyle, istenilen yere kadar uzatlabilir. Akm tayc yklerin ortalama srklenme hz dk olmakla beraber,
birbirlerine etki ettirdikleri elektromanyetik itme ve ekme kuvvetlerinin
seyahat hz, k hzna yakndr. Bu;
rete almaya balayp da devrenin
kapanmasyla birlikte bobinin ucundan harekete geen elektronlarn biz-

zat dirence ulamalarna kadar hayli

uzun bir zaman gemesini gerektirirken, diren zerinden geen akmn
hemen annda oluabilecei anlamna
gelir. Bu durum; uzun bir hortumu
muslua balayp musluu atktan
sonra, suyun serbest kalan utan; hortumun ii balangta botuysa eer,
uzunca bir sre sonra, oysa balangta zaten su dolu idiyse, annda kmasna benzetilebilir. Ya da, ii dolu bir
tpn dibi skldnda, macunun annda azndan kna... nk hortumdaki su ya da tpteki macun molekllerinin hareket hz snrl, fakat birbirlerine uyguladklar itme kuvvetlerinin
hz; ki bunlar da zaten elektromanyetik kuvvetlerdir; k hzna yakndr.
Bu nedenledir ki, rete Kebanda bile
olsa, alter indirildiinde, Ankaradaki
ampuln direnci, hemen hemen annda snp parlamaya balar. Ya da, ii
dolu tpn sklan dibi Kebanda bile
olsa, ucu Ankarada ise, benzer ekilde... te yandan, rete bu durumda,
devre malzemesinin yapsndaki elektronlar, kapal bir devre ierisinde
dndrp durmaktadr. Oysa aslnda,
bobinin ularndan direncin ularna
iki ayr hat ekmeye gerek dahi yoktur. Bobinin dk gerilim ucu topraa verilip, yksek gerilim ucu direncin
bir ucuna balandktan sonra, direncin
k da keza topraa verilebilir. rete bu durumda, yerkabuunun bir tarafndan ektii elektronlar, uzunluu
diyelim L olan tek bir iletken hat zerinden pompalayp, direncin zerinden
geirdikten sonra, yerkabuunun bir
baka tarafnda topraa geri vermektedir. Hangi kuvvettir onlar hareket ettiren?...
Hatta uygulanan V gerilimi nedeniyle, hat boyunca iletken ierisinde, ortalama E=V/L iddetinde bir elektrik
alan oluur ve bu alan, hat zerindeki
herhangi bir elektrona F=q.E=e.V/L
byklnde bir kuvvet uygular. Yani; hat ne kadar uzunsa, alan ve kuvMays 2006

BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 6

Akm yn
R

Elektronlarn
hareket yn
Potansiyel
rete, V
(Pompa, p)
Diren, R
(trbin, p)

ekil 3: Gerilim ve potansiyel enerji

vet o kadar zayf, ne kadar ksaysa o

kadar gldr. Ancak, dikkat edilecek olursa; bu kuvvetin, hatt boydan
boya kateden bir elektron zerinde
yapt i, kuvvet arp yol,
W=F.L=e.V kadar olup, hattn uzunluundan bamszdr. Yani, hatt kateden her elektron, retecin salad V
gerilimine karlk gelen elektrik potansiyel enerisi kadar enerji kazanr.
Tpk, ykseklii belli bir yamacn zirvesinden aa akan bir su zerresinin,
yamacn eimi ya da yzeyinden aaya katedilen yolun uzunluu ne olursa
olsun, sabit bir ykseklik farkndan
dt iin ayn miktarda enerji kazanmasnda olduu gibi. Elektronlar;
yol boyunca kazanp kazanp kaybettikleri enerjinin kk bir ksmn, az
da olsa bir dirence sahip olan iletken
hattn, fakat en byk ksmn stc di-

Jeneratr
Bir jeneratr, rnein sabit bir mknatsn
manyetik alan ierisinde dndrlen iletken bir
bobinden oluur. Bobin bir trbin tarafndan dndrlr ve ikisi birlikte, bir trbin-jeneratr ya da
trbin-alternatr sistemi oluturur. ekil 1de
byle bir dzenein alternatr ksm var. izimi
basit tutmak amacyla, bobin tek sarml olarak
gsterilmi. Bobin, ekilde grlmeyen trbin tarafndan, asal hzyla saat ynnde dndrlyor. Mknatsn manyetik alan Bm, yn ve byklke sabit. Sarmn snrlad A yzeyine dik olan
birim vektr k, Bm ile asn yapyor. Bobin saat ynnde dndrldnden, bu a, sarm dndke byyor. Balang deeri 0 olarak alnrsa:
=t. Manyetik alan Bmnin grd etkin sarm
alan A.cosya eit ve zamanla deiiyor. Dolaysyla, sarmdan geen etkin ak miktar ,
A.Bm.cos=A.Bm.cos(t)ye eit olup, zamanla
deimektedir. Bu durumda bobin, Faraday Yasas gerei, iinden geen manyetik ak miktarndaki deiime kar koyan bir tepki oluturur. yle
ki, sarmdan geen manyetik ak, rnein ekilde

BLM ve TEKNK

Mays 2006

rencin zerinde kaybettikten sonra

topraa inerler. Buna paralel olarak, V
geriliminin kk bir ksm iletken hat
zerinde peyderpey azalr; fakat en byk ksm stc direncin ular arasndadr. Hattn boyu uzar da, zerindeki
gerilim kayb kayda deer dzeylere
ularsa eer; bu gerilimi stc dirence
vermeden nce, bir gerilim denetleyicisi (voltaj reglatr) araclyla,
aygtn talep ettii dzeye ykseltmek
gerekebilir. Hatrlatmak gerekirse, yerkabuu bir ykler okyanusudur ve
stc direncin zerinden aktktan sonra topraa iade edilen elektronlarn ziyan edilmeleri szkonusu deildir.
Hem de direncin zerinde oluan V gerilimini trmandktan sonra, bu elektronlarn kinetik enerji kazanmak ve
arpmalarla etraf stmak imkan kalmamtr zaten . Geri hat boyunca tel
kesiti sabitse eer, hep ayn ortalama
hzla seyahat eder ve topraa, hatta
girdikleri hzla inerler. Fakat kullanm
asndan nemli olan, onlarn herhangi bir an iin sahip olduklar kinetik
enerji deil, atomlarla arparak aa
kartabilecekleri s miktardr. uras
nemli: Hattn sonuna vardklarnda
hala sahip olduklar kinetik enerj, yolda aa karmak zorunda kalm olduklar sya oranla, gzard edilebilecek kadar kktr. Bu adan; kesiti
sabit bir dere yatanda akarken ela-

leden dtkten ve bu srada kazandklar kinetik enerjiyi birbirlerini stmaya harcadktan sonra ilk hzlarna
dnen su molekllerine benzerler. Dolaysyla, atlmalarnda bir saknca yoktur ve bobinin topraa baland noktada, hemen hemen benzerleri oktur.
rete bir bakma, hemen altndaki bir
yerden emdii elektronlar, aradaki
hat zerinden dirence doru flemekte, direnten geerken s reten elektronlar, direncin dier ucundan topraa girmektedir. Tabii; hattn kendisinin, direnten farkl olarak, elektron
akna kar direncinin kk olmas
gerekir. Ki, o fazlaca snp da erimesin. Son olarak, ya retecin yksek
gerilim ucunu topraa verip, dk gerilim ucunu dirence uzattysak derseniz; o da olur. Yalnzca, elektron aknn yn tersine dner. Baka da birey deimez. rete bu sefer, iletken
hatta elektron flemek yerine hattan
elektron emmekte, direncin toprak
balantsndan yukar kan elektronlar, direnten geerken enerjilerini
kaybettikten sonra, hat zerinden retece ulap, onun altndaki topraa girmektedir. Tpk ekil 3te gsterildii
gibi. Tpk, ii kum dolu hortumun
iinden geen suyun hangi ynde getiinin sonucu deitirmemesinde olduu gibi... Bu da gzel, deil mi?

gsterilen durumda olduu gibi, yukar doruyken

azalmakta ise; bobinin ular arasnda; akdaki bu
azalmay frenlemeye, yani yukar yndeki aky
arttrmaya ynelik bir manyetik alan retecek
olan akma yol aacak ekilde bir gerilim oluur.
Gsterilen tepki aslnda, bobinin yapld iletkenin yapsndaki tayc yklerden kaynaklanmaktadr ve cisimlerin ktleleri nedeniyle ivemelenmeye kar gsterdikleri tepkiye benzetilebilir. Sonu
olarak endklenmesine allan manyetik alan Be,

sarmn snrlad yzeye dik olan birim k vektrnn ynnde olduundan, bu manyetik alan
retebilecek olan akm ve dolaysyla da endklenen gerilim, sa el kuralna gre; sa elin baparma Be ynnde dikletirildiinde, kvrlan dier
parmaklarn iaret ettii ynde olmak zorundadr.
ekildeki sa el izimi, akmn ynn gsteriyor.
Fakat bu akm ancak, sarmdan g ekildii takdirde oluacak, aksi halde, bobinin ular arasndaki gerilim , sarm ierisinde herhangi bir akm
dolatramayacaktr. Gerilimin bykl, Faraday
Yasasna gre, N sarml bir bobin iin, =N.d/dt ifadesiyle verilir. Yani: =N.d/dt(A.Bm.cost) =N.d.A.Bm..sint. Bu gerilimin yn, bobinin her turunda iki kez yn deitiriyor olmakla beraber, bobinin ularndaki kesikli halkaya dokunan fralar, yarm halkalara kah
bir, kah da dier srada dediklerinden, fra ularndaki gerilim, stteki V-t grafiinde grld
gibi hep ayn ynde, yani DCdir. Dolaysyla, ekilde gsterilen dzenek, bir DC jeneratr olutururur. Fralar genellikle grafitten yaplmtr ve
yarm halkalarla temas ettikleri yzeylerde, sk sk
elektrik arklar oluur. rnein bir matkapn sr-

fra
kesikli
halka

ekil 1: Jenaratr

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 7

Alternatif Akm (AC)

Eer derseniz ki, bana ne DC reteten, benim elektriim AC; o halde
yine, knda kapal bir musluk bulunan biraz farkl bir pompa dnelim.
Bu pompann giriinde de keza, pompaya doru tek ynl bir sbap bulunsun,
fakat pervanesi hep ayn ynde deil
de, periyodik olarak, kah bir kah da dier ynde dnyor olsun. Bu durumda
pompa, ii bir kez dolduktan sonra, suyu hareket ettiremez. Yalnzca, neredeyse sktrlamaz bir akkan oluturan suyun iinde, ileriye ve geriye
doru basn dalgalar oluturup durur.
Basn dalgalar enerji tamaktadr ve
musluk ald takdirde bu enerjiyle,
bir ya da dier ekilde i yapmak imkan vardr. Bir AC jeneratr buna benzer ekilde alr. Bobin manyetik alan
ierisinde her tur attnda, ular arasndaki gerilimin yn deiir. Dolaysyla, gerilimin zamana gre grafii bir
sins dalgas eklindedir. Mknats saniyede n tur atyor, yani =2n asal hzyla dnyorsa: (t)=0sint. Burada
0 gerilimin genlii olup, tekrarlamak
gerekirse; bykl mknatsn iddetine, bobindeki sarm saysna ve sarmlarda kullanlan iletken telin fiziksel
zelliklerine baldr. Bobinin ular
arasna bir diren baland takdirde,

tndaki yarklarn iinde grlen kvlcmlar bu arklardan kaynaklanmakta ve temas yzeylerini andrmaktadr. DC jeneratrleri bu yzden, sorunlu
ve grece ksa mrldr. Oysa fralar kullanlmaldnda, bobinin ular arasnda, alttaki -t
grafiinde grld gibi AC gerilim elde edilir.
Byle bir AC jeneratr, yaps grece basit olduundan, daha az sorunlu ve daha uzun mrl
olur. AC gerilimin tercih nedenlerinden birisi budur.
Jeneratrden g ekilmedii srece, bobin
sarmlarnda gerilim var olmakla beraber, akm
dolamamaktadr. G ekildiinde, bobin sarmlarnda akm dolamaya balar. Akm, sarmlarn
iletken yapsndaki elektronlar tarafndan tanmaktadr. Hareket halindeki bu elektronlara, mknatsn sabit alan tarafndan Fe=qvxBm=-evxBm
kuvveti uygulanr. O zaman u soru douyor: ekilde bir dikdrtgen olarak gsterilmi olan sarmn sa ya da sol kenarlar x, n ve arka kenarlar da y uzunluunda ise, bu kenarlar zerindeki
toplam kuvvetlerin byklkleri nedir?... Sarm
oluturan iletkenin yapsnn, uzunluu boyunca
ayn olduunu varsayalm. letkenin ierisinde ser-

jeneratr; bobin+diren kapal devresindeki elektronlar, kah bir kah da dier ynde hareketlendirip durur. Bu
durumda elektronlar, DC rneinden
farkl olarak, kapal devrede dolamamakta, yalnzca ortalama konumlar civarnda salnp durmaktadrlar. Bu yzden, salnml akm ya da salnml gerilim anlamnda, alternatif akm ya da
gerilim: AC. Fakat elektronlar hala, bu
salnmlar srasnda, direnci oluturan
atomlarla arpmalar srasnda onlara
kinetik enerji aktararak, direnci stmaktadrlar. Geri, (t)=0sint ifadesindeki sintnin zaman zerinden ortalama deeri sfr olduundan, gerilimin ortalama deeri de sfrdr. Fakat,
biz biraz farkl bir tanm yapalm ve gerilimin karesinin ortalama deerinin kare kkne bakalm...

te yandan; direncin bykl R ise, t annda zerinden; I(t)=(t)/R=(0/R)sint kadar akm gemektedir. Bu akmn kk alt kare deeri:
IRMS=[I2(t)ort]1/2=[(02/R2).(sin2t)ort]1/2.
(sin t)ort=1/2
2

olduuna

IRMS=(0/2)/R=RMS/R.

Tketilen

Ki,
gre:

anlk

g:

P(t)=(t).I(t)=(02/R)sin2t. Bu gcn zaman zerinden

ortalama deeri: Port=02/2R. Paydadaki 2den kurtulmak amacyla gerilimin kk alt kare deeri kullanlrsa eer, ortalama g; Port=RMS2/R eklinde yazlabilir.
Ya da, akmnn kk alt kare deeri IRMS=RMS/R olduuna gre, Port=RMS.IRMS eklinde... Tpk DC rneindekine benzer biimde...

deeri denir.

Bizdeki ve Avrupadaki AC jeneratrlerin trbinleri 3000 devir/dk hzla

dner. Bu, saniyede 50 devir demektir.
Dolaysyla, akmn frekans 50, asal
hz =100
olur: I(t)=I0sint=
I0sin100t. Gcn frekans ise, saniyede 100 dng, yani 100 Hztir:
P ( t ) = ( 02/ R ) s i n 2 t = ( 02/ 2 R ) . ( 1 cos2t)=Port(1-cos200t). Bu; gcn saniyede 100 kere maksimum, 100 kere
de minimum deerden geiyor olduu
anlamna gelir. Her ne kadar bu sklk
yksek grnyorsa da; rnein motorlar gibi baz donanm, zaman zerinde
daha homojen dalml bir gle daha
verimli alr. Bu yzden, g santrallarndaki jeneratrlerde, tek fazl deil, fazl gerilim retilir. Bunun

beste dolaabilen elektronlarn says, birim uzunluk bana n ve uzunluk boyunca ortalama hareket
hz, yani srklenme hz da v olsun. O halde,
iletkenin herhangi bir kesitinden saniyede n.v tane elektron gemektedir ve bu, akm iddetinin
I=n.v.e byklnde olduu anlamna gelir. te
yandan, iletkenin dL diferansiyel uzunluunun tmnde, her an iin dL.n=dL.I/(v.e) tane elektron
vardr. Mknatsn manyetik alan Bmnin, bu elektronlarn tm zerinde etki ettirdii kuvvetin bykl, dF=-((I/v.e).dL)evxBm=-I.dL.(v/v)xBm kadardr. Sarmn herhangi bir noktasndaki elektronlarn hz v, hem sarma o noktada teet, yani
dL dorultusunda ve hem de akma ters ynde olduundan; v/v, hem o noktada sarma teet, yani dL dorultusunda ve hem de akm ynnde bir
birim vektr oluturur. Dolaysyla, dL=dL.(-v/v),
alnan noktada sarma teet ve akm ynnde bir
vektr olur. Ki bu durumda; dF=I.dLxBm eitliini
elde ederiz. Dolaysyla, sarmn herhangi bir paras zerindeki kuvveti, o para zerindeki diferansiyel kuvvetlerin toplam, yani bir integral olarak elde etmek mmkndr: F=I.dLxBm. I ve Bm
sabit olduklarndan, integral I.(dL)xBm eklinde

basitleir: rnein, sa ya da sol kenar zerindeki dLlerin hepsi ayn ynde ve sabit bir Bmye dik
olduklarndan; dL bize x uzunluunu verir. O halde, ekilde mavi oklarla gsterilen kuvvetler,
F=I.x.Bm byklnde olup, zt ynldrler. Bu
iki kuvvet, ayn doru zerinde olmadklarndan,
sarm zerinde bir kuvvet ifti oluturur. Sarma
uyguladklar tork, T=F.y.sin=(I.x.Bm).y.sint
kadardr. Burada, x.y, sarmn yzey alan Aya
eit olduundan, T=I.A.Bm.sintdir. Oysa, sarmn n ve arka kenarlar zerindeki kuvvetler, keza zt ynl olmakla beraber, ayn doru zerinde
olduklarndan, bobini kasmaktan baka bir sonuca yol amazlar. Bobin asal hzyla dnmekte
olduuna gre, T torku tarafndan bobin zerine
W=.T=.I.A.Bm.sint=-I.d/dt hzyla i yaplmaktadr ve bunun iin gereken enerji trbin tarafndan salanmak zorundadr. Dikkat edilecek
olursa, tek sarm iin =-d/dt olduundan
W=.T ayn zamanda, I.ye eittir. Olmas gerektii gibi. nk bu son ifade; trbin tarafndan bobin zerinde yaplan mekanik iin (W), bobinden
ekilen elektrik gcne (P) eit olmas gerektii
anlamna geliyor.

Yani {[2(t)]ort}1/2 ifadesini, ksaca kk altnda ortalama kare (root mean square, RMS) deeri olarak tanmlayp,

RMSle

gsterelim.

Buna

gre,

RMS=[2(t)ort]1/2 =[(02.sin2t)ort]1/2=0.[(sin2t)ort]1/2
olur. Buradaki sin2tyi, sin2t=(1-cos2t)/2 eklinde
yazmak mmkndr. Bu son eitliin sa tarafndaki
cos2t teriminin bir periyot zerinden ortalamasnn 0
olduu dikkate alndnda; (sin2t)ort=1/2 olduu grlr. O halde, RMS=0.[(sin2t)ort]1/2=0/2dir. Dolaysyla, RMS=0/2ye ksaca, gerilimin kk alt kare

Mays 2006

BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 8

fazl akm veya gerilim

iin, sabit mknatsn manyetik alan

ierisinde tek bir bobin yerine; sarm
eksenleri arasnda 120er derecelik
alar bulunan bobin birlikte dndrlr. yle ki, bobinler dnerken, mknatsn diyelim kuzey kutbu, bobinin
sarmlarnn nnden srayla gemekte,
yani bobinlerden her birini, turun yalnzca te birlik ksmnda indklemektedir. Sonu olarak, genlik ve frekanslar ayn olmakla beraber, bobinlerdeki
gerilimlerin arasnda 120er derecelik
birer faz fark oluur. fazl gerilim
diye buna deniyor. Dnelim direncimize...
Istlmas istenen konum jeneratrden uzaktaysa eer, ki genellikle yledir; fazlardan birini reten bobinin iki
ucunu oraya kadar uzatp, yk oluturan direnci bu ularn arasna balamak gerekir. Ya da, bobinin bir ucunu
topraa verip, dier ucunu dirence kadar uzatp baladktan sonra, direncin
serbest kalan ucunu da keza topraa
vermek de yeterlidir. Bu durumda bobin, kah topraktan elektron ekip, kah
topraa vermekte ve diren, stma ilevini hala yapabilmektedir. Naslsa direnci stan, topraktan ekilen ya da geri verilen elektronlarn kendileri deil,
bunlarn itip kakmas sonucunda, direncin kendi bnyesinde salnp duran
elektronlardr. Sonu deimedii gibi,
gereksiz yere ikinci bir hat ekmekten
de kurtulmu oluruz. Bu yzden,
fazl gerilim reten bir jeneratrn bobinlerinin, birer ucu topraa verilip, dier ular, faz hatlar olarak tketim
merkezlerine iletilir. Toprak ularn ayr ayr topraa iletmek yerine, ular nce aralarnda balayp, sonra tek bir hat
zerinden iletmek daha akllcadr. Bu
durumda, faz ularyla toprak arasndaki gerilimler; eit genlikli olup, asal
hzyla salnmakta ve aralarnda
120er derecelik, yani 2/3 ve 4/3
kadarlk faz farklar bulunmaktadr.
ise;
Dolaysyla;
V1(t)=0sint
V2(t)=0sin(t-2/3), V3(t)=0sin(t4/3) olur. Basit bir trigonometri almas olarak, sinsn alm formln
BLM ve TEKNK

Mays 2006

kullanarak, bu gerilimin toplamnn,

tm t deerleri iin sfr olduu gsterilebilir. Nitekim bu gerilimi; balang noktalar orijinde bulunan, byklkleri ayn, diyelim olup, birbirlerinden hep 120er derecelik alarla ayrlan ve hepsi de asal hzyla dnmekte olan vektrn x ekseni zerindeki izdmleri olarak dnmek mmkndr. Oysa, byle vektrn toplam, dolaysyla da x ekseni zerindeki
izdm, daima sfrdr. Dolaysyla,
bobinlerin toprak ularn, topraktan karp, birbirine bal olarak havada braksak da olur. Ama genelde, balant
noktasndan indirilen ortak ve tek bir
hatla topraa verilirler. Buna bobinin Y ya da yldz balants deniyor.
Szkonusu vektrlerin uzunluklar ayn olduuna gre, her an iin; herhangi
birinin ucuyla orijin arasndaki uzaklk
0 iken, herhangi ikisinin ular arasndaki uzakln 30 olmas gerekir. Bu,
Ynin gbeiyle herhangi bir ucu arasndaki gerilim genlikli iken; Ynin
herhangi iki ucu arasndan 30 genlikli bir gerilimin alnabilecei anlamna
gelir. Fazlardan ekilen glerin, yani
fazlara balanan yklerin, eit ve tmyle direnten oluan rezistif ykler
olmas halinde; bobinlerdeki akmlarn
arasnda da 120er derecelik faz fark
bulunacandan, ayn durum akmlar
iin de geerlidir. Dolaysyla fazl
gerilim, fazlarn eit olan genliinin 3
kat kadar daha yksek gerilimlerin
kullanlmasna imkan tanr. Bir yarar
daha var, ona bakmak zere, dnelim
direncimize...
Fazlar tketim yerine kadar uzatmamz lazmd. Uzattmz ve bu sefer her
birine birer R direnci baladmz varsayalm. Fazlardaki gerilimler, birisi
V1(t)=0sint
olarak
alnrsa;
V2(t)=0sin(t-2/3),
V3(t)=0sin(t4/3) eklindedir. Direnlerin ektii
anlk gler; P(t)=V(t)2/R ilikisinden;
P1(t)=(02/R)sin2t, P2(t)=(02/R)sin2(t220 V
50 Hz

T
V
I
P

Zaman

2/3), P3(t)=(02/R)sin2(t-4/3) olur.

Toplam
gcn
anlk
deeri;
P T( t ) = P 1( t ) + P 2( t ) + P 3( t ) =
( 02/R)[sin 2t+sin 2(t-2/3)+sin 2(t4/3)] ifadesiyle verilir. Ki buradaki, kareparantez ierisindeki sins kareler
toplamnn, sabit ve 3/2ye eit olduu
gsterilebilir. Yani, PT(t)=302/2Rdir.
Direnlerin toplam gc her an iin ayn olmakla beraber; herhangi birinde sya dnen anlk g, zamanla azalp
oalarak salnmakta; diren snp, az
biraz da olsa souduktan sonra, tekrar
snmaktadr. Fakat, salnmlarn frekans olan 50 Hz, gzn alglayabilecei 24
Hzin zerinde olduundan, biz bunu
genelde farkedemeyiz. Ancak floresan
lambalarn ve sokak aydnlatmalarnn
titremelerinden bilinalt bir rahatszlk duyarz. Bazlarmzda, hafif baars gibi semptomlar bile oluur. Oysa dakikada binlerce devir yapan motorlarla
matkaplar, anlk g sfr deerine yaklarken ve sonra da tekrar artarken durakalkayazdklarndan; hem zorlanrlar,
hem de bu yzden, grece verimsiz alrlar. Bu olumsuzluk, daha byk hareketli paralar ieren gl ve byk aygtlarda daha ciddidir. nk daha byk ktleler, daha yksek atalete sahiptir ve bu, maruz kaldklar ivmelenme
kuvvetlerinin daha byk olduu anlamna gelir. Paralar zorlanr ve aygtn
mr ksalr. Oysa byle bir aygtn,
fazdan paralel olarak ekilen ve toplam
sabit olan gle altrlmas halinde,
aksrp tksrmas daha az, mr daha
uzun olur. Dolaysyla, fazl gerilim,
fazlardan herhangi birinin genliinin 3
kat kadar daha yksek gerilimlerin kullanlabilmesinin yannda, gerektiinde
baz yklerin, fazlarn n birden
kullanarak, zamanla deimeyen sabit
dzeyde g ekebilmesine de imkan tanr. Dnelim direncimize...
Fazlar tketim yerine kadar uzattk
diyelim. Aradaki mesafe L olsun. letim
hatlarnn uzunluunun birka yz kilometreyi bulduu olur. Rusyada 1000
kilometre... Kk alt kare deerleriyle
konuuyor olalm, ama RMS indisini
kullanmayalm. Istcnn ilevini yerine
getirmek iin, fazlardan birindeki gerilimi dorudan kullanabildiini ve ortalama P kadar g talep ettiini varsayalm. P=.I olduundan, stc faz hattndan I=P/ genlikli bir akm ekecektir.
Hat, aluminyum ya da bakr, hangi malzemeden yaplm olursa olsun, kendisi-

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 9

nin de bir zdirenci () vardr. Hattn

toplam direnci, telinin kesit alanyla
ters, uzunluuyla doru orantl olup,
RH=.L/Aya eittir. Dolaysyla, stc
alrken bir yandan da hattn zerinde; PH=RH.I2=.L.P2/(A.2) kadar enerji,
sya dnerek ziyan olmaktadr. Yani
hattaki kayplarn, hedefe ulatrlan
gce oran; y=PH/P=.L.P/(A.2) kadardr. Tketiciye ilettiimiz enerjiyi faturalandracak, oysa iletim hattndaki kayplar bundan karlayacak olduumuza gre, bu kayp orann olas en dk dzeye indirmeye almamz gerekir. Diyelim, kayp/iletim oran ynin,
Bat Avrupa lkeleri iin geerli olan
ymax=%2,5 orann amamasn hedefliyoruz. Yani .L.P/(A.2)<ymax olmak zorunda. Buradaki, L ve P verileri, deitirme imkanmz olmayan sabitler. Malzemeyi setiimizde, da belirlenmi
olur. zerinde oynayabileimiz yegane
deiken olarak geriye, telin kesit alan
olan
A
kalr
ve
onu
da,
A>.L.P/(2.ymax) olarak sememiz gerekir. Bu eitsizliin her iki tarafn L ile
arparsak; A telin kesit alan olduuna
gre, sol tarafta L.A bize, hat iin kullanlan iletken telin toplam hacmi iin;
V>.L2.P/(2.ymax) kstn verir. Nihayet,
her iki taraf bir de zktle k ile arptmzda, telin toplam ktlesi iin
k.V=M>k..L2.P/(2.ymax) kstn elde
ederiz. Tabii, bu kadar uzun bir hatt,
srf birisi 1kwlk bir stcyla evini stacak diye deyemeyiz.

Byk santrallarda altrlan tipik

bir jeneratrn, 33,3kV gerilimle, tmyle direnlerden oluan (rezistif)
bir grup yke, 15kA akm salamakta
olduunu varsayalm. Jeneratr bu durumda, P=500Mw=5x108J/s g retmektedir. Trbindeki mekanik g
%100 verimle elektrik gcne dntrlyor olsun. Gerek deer %99a yakndr. Trbinin salamas gereken torkun; dnme hz 3000devir/dk=50devir/s=100 rad/s olduuna gre;
P=T ilikisinden, T=(5x108J/s)/(100
rad/s)=159 kN.m (kilo Newton-metre)
olmas gerekir. Bir konutun gnlk
elektrik enerjisi tketimi 2,5-3,5 kWh
olmakla birlikte, maksimum g gereksinimi 2,5-3,0 kW kadar olduundan,
diyelim 2er kWtan 250.000 konutluk
bir kente elektrik gc salayacaz.
Tabii, elektrii kente 33,3 kVluk gerilimle datrsak, kullanclar, akkor tavaya konan sinekler gibi t t tlarlar. Gc datmadan nce bu gerilimi
drmemiz lazmdr. letmeden nce
de ykseltmemiz: Nedeni u...
En iyi iletken metaller, srasyla gm, bakr ve alminyum. lk ikisi pahal, alminyum kullandmz dnelim. Alminyumun zdirenci =2,82x108
.m, zktlesi k=2700kg/m3. Bunlar,
L=100km=105m, P=500MW=5x108W,
=33kV=3,3x104V deerleriyle birlikte
ktle kstna yerletirirsek; M >
2,7x103kg/m3 x 2,82x10-8.m x 1010m2
x 5x108w / (0,025x3,32x108) =

ebeke-Tesisat Balats

ve biri ntr olmak zere, drt hat kmaktadr.

Yolda bu drt hattan; birisi ntrden ve dierleri
de gereksinime gre, fazlarn biri, ikisi ya da nden olmak zere; sokak aralarna, says ikiyle drt
arasnda deien ikincil hatlar ayrlr. Sonu olarak, konut ya da iyerleri; bir, iki ya da fazl
elektrie, bu ikincil hatlar araclyla balanr. Ntr hat, trafonun gbeinden topraa bal olduundan, gerilimi genelde sfrdr. Fakat, fazlara
balanan ykler eit olmayabileceinden, hem de
zaten yklerin hepsi diren tipinde ve reziztif olmayp, baz reaktif bileenler de iereceinden;
yk dalmnn dengesiz ya da kosins arpannn 1den az olduu durumlarda, zaman zaman
gerilim ve akm tayor olacaktr. Ntr hat bu yzden, ayrca, hatlar tayan direklerin herbirinin yzeyinden aaya indirilen birer hatla daha toprak-

Konut ya da iyerimizdeki elektrik, tek ya da

fazl olsun; kent ii datmda kullanlan birka
bin voltuk alak gerilim dzeyinden, kullandmz
220V dzeyine, yaknmzdaki bir trafo merkezindeki fazl bir trafoda indirilmitir. Sonra da yeraltndan ya da direkler stnden, kapmzn yaknna kadar getirilmi... fazl bir trafo aslnda,
keza ii ya dolu bir kutunun iine yerletirilmi
olan; ayr, bu durumda alaltc trafodan oluur. Sarm says yksek olan birincil bobinlere,
yksek gerilimin faz hatt, ou kez delta eklinde, yani bobinlerin u uca seri olarak balanmasyla oluan genin kelerine balanr. Dk sarml ikincil bobinlerde ise, balant genellikle Y
eklindedir. Bobinlerin birer ucu gbekte balandktan sonra topraa verilmitir. Serbest kalan dier u, dk gerilimin fazn tamaktadr.
Ayrca, Ynin gbeindeki ortak balant noktasndan bir de ntr hat kartlr. Gbek topraklanm olduundan, bu ntr hat da aslnda topraa
baldr. Dolaysyla, trafo merkezinden, faz

Birincil
Delta

kincil

2 , 7 x 2 , 8 2 x 5 / ( 0 , 0 2 5 x 3 , 3 2) ] x 1 0 5
=1,4x107kg buluruz. Yani M>14 bin
ton!... Alminyumun toplam hacmi
V>M/ k =1,4x10 7 kg/2.700kg/m 3
=5.185m3 olur.
Uzunluu L=105m olduuna gre, kesiti
A>5.185m3/105m=0,05185m2=518,5m2,
ap
ise;
A=D2/4ten,
1/2
1/2
D>(4A/) =(4x518,5/) =25,7 cm!...
Oysa gerilimi 380kVa kartrsak, ktle,
hacim ve alan deerleri gerilimin karesiyle ters orantl olduundan; kstlar,
(33,3/380)2=7,68x10-3 faktryle azalarak M>107,5 tona, V>39,8 m3e ve
A>3,98 cm2ye iner. Telin ap ise,
D>2,25 cm olmak zorundadr. Kabul
edilebilir dzeyler... Ayrca; kablo inceldike, arln tayan iletim hatt kulelerinin maliyeti de ona gre der. Dolaysyla, uzun mesafe iletim hatlarnda;
hem iletim kayplarn, hem de ebekenin yatrm maliyetlerini asgaride tutabilmek iin, 765kVa varan yksek gerilimler tercih edilir. Trkiye'deki retim
birimleri, ounlukla gney ve gneydouda, tketim merkezleriyse kuzeybatda olduundan, iletim hatlar uzundur.
Bu yzden, iletim kayplar %3.1 dzeyinde olup, %2.5 civarndaki OECD ortalamasnn zerindedir. Mevcut iletim
hatlarnn yaklak 11.600 km'lik ksm
380 kV, 25.000 km'lik ksmysa 154
kV'luk olup, bu alandaki iyileme 380
kV'luk iletim paynn artrlmasyla
mmkndr. Neyse...
lanr. Ya da yeralt kutularnda topraklanmtr. Sonu olarak bu hatlardan, konut ya da iyerimize en yakn tayc direkten ya da yeralt balant kutusundan, bir ntrle en az bir faz hatt ekilip, elektrik panomuza kadar getirilir. Fazla ntr
aras gerilimin RMS genlii RMS=0/2=220 V olduundan, asl genlik 0=220x2=311 Vtur. ki
fazl elektriin amac, ntrle faz arasndaki 220
Vun yannda, gerektiinde iki faz arasndan
30=220x3=381 V ekebilmektir. fazl elektrik ise, rnein gl kaynak makinalar, fazl
motorlar ve ark ocaklar gibi, sabit gle daha salkl alan baz donanm iin gerekir. Biz tek fazl duruma bakalm. Bu durumda g panonuza, biri faz ve biri ntr olmak zere, yalnzca iki hat
balanmtr. ebekenin ntr hatt, son olarak direin dibinden ve daha nce de trafo gbeinden
topraa bal olduundan, byle bir ebeke balantsnn, topraklanm anlamnda T olduu
sylenir. ebekeye ait olan ksm bu kadar. Bundan sonras konuta ait. Geldik mi nihayet evin kapsna?... Sabrnzdan dolay tebrik ederim.

Mays 2006

BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:40 PM

Page 10

Tketim
Ev ya da iyerindeki elektrikli aygtlarn, birer yk oluturduu sylenir. En
basit rnek olarak; stc bir direnle,
bir ucuna bal bir ama kapama dmesinden oluan bir frnn nasl balandna bakalm. Frn altrmadan
nce, dme kapal konumda iken; direncin serbest ucunun panodaki faz
ucuna, dmenin serbest ucunun da panodaki ntr uca birer hatla balanmas gerekmektedir. Genelde bu hatlar nceden ekilmi olup, ular duvardaki
bir prizde mevcuttur. Frnn fii prize
takldnda, diren; faz ayana dorudan, ntr ayaa da dme zerinden
balanm olur. Dme kapal konumdayken ak durumda olan bir devre
oluturulmutur ve dme, bu devreyi
ap kapamaya yarayan bir anahtar ilevi grmektedir. Faz ucuna canl u da
denir. Dmenin ntr ayaa balanmasnn nedeni gvenliktir. nk aksi
halde faz ayann, tad gerilimi, istem d bir temas sonucunda aygtn d
yzeyine aktarmas olasl daha yksektir. Dme kapal konumda devreyi
ak tutarken, ak konuma getirildiinde devre kapanacak ve diren, ebekenin salad 220 VRMSlik g kaynana paralel bal hale geecektir. Dme
kapal konumda, yani devre akkenki
Jeneratr veya
trafo

TN Balant
Toprak

Tketici

Jeneratr veya
trafo

TT Balant

Toprak

Tketici

BLM ve TEKNK 10 Mays 2006

Toprak

durum nedir acaba?...

Ntr ayak, panodaki ntr u kanalyla dolayl olarak da olsa topraa bal olduundan, yerle ayn, yani sfr gerilimdedir. Faz aya ise, panodaki faz
ucuna vardktan sonra devamla, direin
zerinden bobine kadar uzanyor ve bobin bu hatta, V=220VRMSlik AC gerilim
((t)=220.2sint)) uyguluyor; yani iindeki elektronlar periyodik olarak itip
ekmeye alyor. Fakat, iterken elektronlar hareket ettirebilmesi iin; direnci de ierip, kapal konumdaki dmede
biten faz hattnn, imdilik bota olan bu
biti ucundaki elektronlarn en azndan
bir ksmnn, direnten dar frlayarak,
geride art ykl atomlar brakabilmesi
gerekir. te buras nemli: Elektromanyetik kuvvet o denli gl bir kuvvet ki,
bo utaki atomlarn en ufak bir kesrinin dahi art ykl hale gelmesi; bu art
ykn, frlayp kamaya kalkan elektronlar zerinde, bobinin uygulad itme kuvvetinden (Fmax=e.220.2/L) ok
daha byk bir kuvveti, ters ynde uygulamas anlamna gelir. O kadar ki, kk bir hesapla grlebilecei zere; bir
bakr telin 1er mm3lk bitiik iki parasndan birindeki atomlarn yalnzca birer elektronlarnn dier paraya gemesi halinde, iki para birbirine, Dnyann
Aya uygulad ktleekiminin onda birinden fazlasn uygular. Bu denli byk
kar kuvvetlerin yenilerek yle bir
elektron emisyonunun gerekletirilmesi, ok yksek gerilimler ya da scaklklar gerektirdiinden, bu koullarda
mmkn deildir. Dolaysyla, elektronlar hareket edemezler. Dme alp da
devre kapatldnda da zaten, elektronlar harekete geip akm tamaya baladklarnda, iletkenin bir kesitinden
uzaklaan elektronlarn hemen arkasndan yenilerinin gelip, geride art ykl
olarak braklm olan atomlar ntrletirmesi gerekir. Elektrik akmn bu adan, elektronlarn, her an iin onlarn
ykn dengeleyecek miktardaki art
yklerin arasnda bir seyahati olarak dnmek yerinde olur. Aksi halde, elektron hareketi imkanszdr. Bobin elektronlar itmeye alrken durum byle:
Peki, ekmeye alt srada ne olur?
Bobinin dier ucu, Y balantnn gbeinde aa, topraa bal olduuna g-

re, ilk bakta, faz hattndan bir miktar

elektron emip topraa verebilmesi gerekir gibi grnyor. Fakat bu durumda
da; uzunluunu L olarak aldmz faz
hattnn, direnci ierip kapal konumdaki dmede biten ucundaki elektronlarn, en azndan bir ksmnn bobine doru hareket ederek, geride art ykl
atomlar brakmas gerekir. Bu sefer de
keza; imdilik bota olan bu biti ucundaki atomlarn en ufak bir kesrinin dahi
art ykl hale gelmesi, bobine doru
harekete geerek uzaklamaya kalkan
elektronlar zerinde yine, bobinin uygulad
emme
kuvvetinden
(Fmax=e.220.2/L) ok daha byk bir
kuvveti, ters ynde uygulamas anlamna gelir. Dolaysyla, elektronlar bu ynde de hareket edemezler. Ksacas, bobinin uygulad periyodik itme ve ekme
kuvvetleri karsnda, faz ayann yapsndaki serbete dolaabilen elektronlar,
itilerek sktrlamad gibi, emilerek
de genletirilemeyen bir akkan; ya da
220 VRMS genlikli gerilimin yol at
kuvvetleri umursamayan ok ideal sert
bir yay gibi bir davranr. te yandan faz
hattnn, bobinden stc dirence kadar
uzanan ksmnn, her ne kadar iletken
bir malzemeden yaplm olsa da, bir
miktar direnci vardr (Ri). Bu diren, stcnn direncine (RD) seri bal durumdadr. Seri bal direnler, zerlerindeki
toplam gerilimi, byklkleri orannda
paylar. RD>>Ri olduundan, bobinin
salad 220VRMS genlikli V(t) geriliminin hemen tamam stc direncin zerindedir (VD(t)=V(t).RD/(RD+Ri)). Neyse...
Bu durumda ntr ayaa dokunursak, bize birey olmaz. Olsa olsa, varsa
eer, zerimizdeki statik elektrik dearj
olur. Ama faz ayana dokunduumuzda; yaltkan bir ift terlik giymiyorsak
eer; yerle ayn, yani sfr gerilimde olacamzdan; devreyi vcudumuz zerinden kapatm oluruz. Vcudumuzun
toplam direncini, faz hattnn, dokunduumuz noktadan bobine kadar uzanan
ksmnn direncine (RF) seri olarak balam olduumuzdan, stlendiimiz gerilim miktar, VV(t)=V(t).RV/(RV+RF) kadardr. Fakat, oluan akmn tamam vcudumuzdan gemektedir. Burada geme deyimi, elektronlarn geip gitmesi
anlamnda deildir. nk, akm sal-

elektrikeki

4/27/06

10:41 PM

Page 11

nml olduundan, vcudumuzdaki

elektronlar ve svlardaki iyonlar, gerilimin drtsyle; kabaca kah aaya,
kah da yukarya; faz ayann dokunduumuz noktasndan te ksmndaki
elektronlar ise, ileriye ve geriye doru
salnmaktadrlar. Gerilim sayesinde kazandklar kinetik enerjiyi, atomlarla
arpmalar srasnda onlara aktarr ve
ilgili ortamlarn snmasna yol aarlar.
Dolaysyla, faz hattyla birlikte, vcudumuz da snmaya balar. Elektrikle arplma sonucundaki yanklar, bu sreten kaynaklanr. Vcudumuz asndan
daha nemlisi, elektrokimyasal srelerle alan sinir hcrelerinin olaan alma dzeninin bu arada altst olmasdr.
Sinirler, geliigzel ve iddetli uyarlar
reterek, vcudumuzu sarsmaya balarlar. En ciddi tehdit, kalbin at ritmini
dzenleyen sins dmesinin sekteye
uramas (fibrilasyon) sonucunda kal-

letim, Datm
Elektrik iletim a, hiyerarik bir yapya sahiptir. Alardaki gerilimin dzeyini plastik yaltmla, canllarn temas halinde zarar grmeyecekleri dzeylere indirmek, ekonomik adan imkanszdr. Dolaysyla, hatlarn plak olarak kullanlmas zorunluluu vardr. O halde bu plak
hatlarn, karayla temas halindeki canllarn eriiminden, olabildiince uzak tutulmas gerekir.
Hatlarn, normalde ulalamayacak ykseklikteki
direklerin zerinden plak olarak iletilmeleri bu
yzdendir. An belkemiini, yksek gerilim
(YG) a oluturur. Jeneratr kndaki 33,3
kVluk gerilim, santral kndaki ana trafo istasyonunda, 765 kVa varan dzeylere ykseltildikten sonra, YG ana verilir. Bu an deiik ksmlar farkl gerilimlerle alyor olabilir. Yksek gerilim hatlarn tayan direklerin genellikle
; ya da iki kolda erden alt, hatta altardan
oniki hat bile tad grlr. Bunlar faz hatlardr. Ayrca bir ntr hatt, direklerin en tepesinden uzanmaktadr. Direklerden aaya indirilen
iletken uzantlarla topraklanm olan bu sonuncu
hattn grevi, yldrm dmesi halinde, enerjiyi
topraa aktararak, altndaki faz hatlarn korumaktr. YG ann amac, orta gerilim (OG) tayan blgesel alar beslemektir. lettii yksek
gerilim, OG alarnn giri noktalarn oluturan
YG/OG trafo istasyonlarnda, 100 kV civarndaki, rnein 66 kV ya da 132 kVluk OG dzeylerine indirilir. OG alar, ortalama 100 MW civarndaki g tama kapasiteleriyle, dk gerilim (DG) alarn beslerler. lettikleri orta gerilim, DG alarnn giri noktalarn oluturan

G santral

Uzun mesafe
iletim hatlar

Ykseltici
trafo

Kent ii datm
hatlar

Kent ii
alaltc trafo

Konut ncesi son

aama alaltc trafo

Ksa devre
yksek akma
yol aar ve
sigortay attrr
Faz
Ntr

Faz
Trafoya
Ntr

R
Tesisat
panosu
Frn

Frn
temsil eden
diren
Ama
kapama
dmesi

Topraklanmam aygt

bin durmas olasldr. Istc direncin,

altrma dmesine yakn bir noktasna dokunmusak eer, gerilimin daha
kk bir ksmn zerimize alm olacamzdan, sonular bu kadar ciddi olmayabilir. Elektrik okunun olas seyri ve
tehlikelerini daha sonra ayrtl olarak
ele alrz. imdi elimizi ekip altrma
dmesini aalm, bakalm o zaman ne
oluyor...
Devre kapanmtr: Trafonun gbeinden inen toprak hattnn toprak
ucundan balayarak, bobin zerinden
OG/DG trafo istasyonlarnda, 3,3-33 kV arasndaki DG dzeylerine indirilir. Tketim merkezlerine artk yaklalm demektir ve ortalama 10
MW civarnda g tayabilen DG alar bu gc,
mahalle aralarnda grdmz, genelde yeil
boyal metalle kapl kk odalardan oluan yerel alt trafo istasyonlarna datr. Bu yerel istasyonlarda DG, datmn son aamasndaki kk lekli tketicilere iletilmek zere, 220 Va
indirilir. Bu sonuncu ilem, yerel datmn havadan yapld yerlerde bazen sokak aralarnda
grdmz elektrik direklerinin bazlarnn altnda bulunan kutularn iindeki dk gerilim
trafolarnda gerekletiriliyor da olabilir. Nasl
bir ey trafo?...
Bir trafo, yan yana duran, ayn demir ekirdek zerine sarlm iki bobinden oluur. Ykseltici bir (step-up) trafoda, bu bobinlerden ikincisinin sarm says birincisindekinden fazla, diyelim n kat kadardr. Birinci bobinden geen AC
akm, bu bobinde zamanla deien bir manyetik
ak retmektedir. Bu ak ikinci bobinde, daha
fazla sayda sarm halkasnn iinden gemekte
olduundan, n kat kadar daha byk bir ak
oluturur. Dolaysyla, ikinci bobindeki toplam
aknn zamanla deiim hz, birincidekinden n
misli daha byktr. Faraday yasas gerei bu
durum, ikinci bobindeki gerilimin birincidekinin
n kat kadar daha byk olduu anlamna gelir
(=-N.d/dt). Buna karlk, ikinci bobindeki
akm birincidekine gre n kat kadar azalmtr.
yle de olmas gerekir zaten. Ki g, P=V.I, trafo kayplarn da gz nnde bulundurmak kaydyla, korunmu olsun. Trafo, ii ya dolu bir kutunun iine yerletirilmitir. Yan amac, hem
g aktarmnda sorun yaratabilen nemi uzak tutmak, hem de sramalara kar, bobinleri kutu
eperinden yaltmaktr. Trafolarda maliyeti ve
ulalabilen gerilim dzeylerini belirleyen ana etken, bu yaltm sorunudur. Alaltc bir (stepdown) trafoda ise, tam tersine, ikinci bobindeki

devam edip, datm hattyla panodaki

faz ucuna gelmekte ve faz aya zerinden dirence ulap, onu da ierdikten
sonra, ak konumdaki dmenin zerinden geip, ntr ayakla yoluna devam etmekte ve panodaki ntr uca vardktan sonra, direine tepesinden aaya, tekrar topraa inmektedir. Devrenin,
iletken malzemeden yaplm olan faz ve
ntr ayaklar da dahil olmak zere,
elemanlar, bobinin salad AC gerilimden, direnleri orannda pay almlardr. Faz ayann direnci, upuzun hat
boyunca homojen dalm olduundan,
hattn birbirine yakn iki noktas arasndaki diren, grece kk, dolaysyla
gerilimden ald pay da ok dktr.
rnein datm ya da iletim hatt zerine konan bir ku, vcudunu bu iletken
hattn, ayaklar arasndaki minik bir ksmna paralel balam olduundan, o
minik ksmn zerindeki ok dk ge-

Birincil

Demir ekirdek

kincil

Sonu

Manyetik alan

sarm says birincidekinden daha azdr. Bu yzden, gerilimi ykseltmek yerine drrler. Trafolarn ilk bakta biraz gizemli grnebilen bu
ilevi, bir bakma dili arklarnkine benzer. Nasl ki kk bir arktan, yarap ve dolaysyla da
di says, varsayalm n kat kadar byne aktarlan tork n misli byr ve fakat bu arada asal hz da ayn oranda klrken, torkla asal
hzn arpm olan g sabit kalyor ise; burada
da ona benzer ekilde. Eer derseniz ki, hani
hidrolik rnek: Hidrolik pompalar ve asansrler. i sktrlamaz bir akkanla dolu kapal bir
kabn yalnzca, biri dierinkinin n misli geni yzey alanna sahip iki piston k varsa; kk
pistona F kuvveti uyguladmzda, basncn akkan ierisinde aynen dalm (Pascal Yasas) gerei, byk pistonun yzeyinde Fnin n misli kadar bir kuvvet oluur. Fakat buna karlk, byk
kuvvete d kadar yol katettirebilmemiz iin, kk kuvvetin uygulama noktasn dnin n misli
kadar hareket ettirmemiz lazmdr. Yani g ve
enerji korunur. Trafolarn bu, dili arklara ya da
hidrolik pompalara benzeyen basit ve maliyeti
dk yaps nedeniyledir ki, AC gerilimi ykseltip alaltmak, bu ilemi DC gerilimle yapmaya
oranla ok daha kolaydr. Geri imdi artk DC
gerilimi, trafolarn ACde yapt gibi, yksek verimle deitiren kat hal aygtlar var. Fakat geen yzyln balarnda bu teknoloji yoktu. Edisonun irketi DC g datmaya balam iken,
Teslann gelitirdii AC gerilimin rakip Westinghouse irketi tarafndan benimsenmesi zerine
iki irket arasnda patlak veren akm savalarnn ACnin zaferiyle sonulanm olmasnn
ana nedeni buydu.

Mays 2006

11 BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:41 PM

Page 12

rilimi kendi zerine alm olur ve arplmaz. Kuu klayp devremize dnecek
olursak; devre zerinde salnan elektronlar; faz ve ntr ayaklar oluturan
iletkenleri, onlarn kk direnleri orannda bir miktar stmakta, fakat s esas
olarak diren zerinde aa kmaktadr. Bu durumda stc diren, diren
zelliini bir ekilde kaybederse ya da
her naslsa, iletken metal bir ubuk, faz
ayann dirence girmeden nceki bir
noktasyla, ntr ayan direnten sonraki bir noktasna ayn anda temas ederse, ksa devre olur. Toplam diren (RT)
dtnden, oluan yeni devredeki
akm (I(t)=V(t)/RT) hzla artar. retilen
s (P(t)=RT.I(t)2) iletken hatlar eriterek,
devreyi perian edecektir. Bu olasla
kar nlem olarak, devrenin faz ayana, yani panodaki faz ucuyla priz arasna, devre kesici ilevi gren bir sigorta konur. Devreden geen akm, rnein 10, 15, 20 amper gibi olaand dzeylere ulatnda, sigorta atp, devreyi
aar. Tabii, her aygtn faz ayana ayr
bir sigorta koymak yerine, birden fazla
aygtn faz ayaklar ayn sigortadan geirilebilir. Aygtn almas iin gereken
devrenin tamam bundan ibarettir.
Ancak, gvenlik asndan bir de asinin
topraklanmas gerekir. Dikkat edilecek
olursa, bu devrenin, konuttaki tesisat
ksmnda, ayr bir toprak hatt yoktur.
Bu durumda, topraklama ilemi, panodaki ntr utan diree, oradan da yere
uzanan hat araclyla yaplabilir. Byle
bir konut ya da iyeri tesisatna, ntr
ayak tarafndan topraklanm anlamnda, N-tipi tesisat denir. Oysa devrenin

Topraklama
Konut ya da iyerinde TT tipi bir tesisat oluturmak iin, g panosundaki faz ve ntr ularna ek olarak, nc bir toprak ucunun oluturulmas ve bu ucun, yeterince kaln bir kablo ile,
topraa gml iletken bir plakaya balanmas
gerekir. letken plakann, aksi halde zamanla oksitlenip eriyeceinden, rnein bakr gibi paslanmaz bir metalden yaplm olmas tercih nedenidir. Geri bakr da oksitlenir, fakat zerinde oluan oksit katman, bir kez olutuktan sonra, altndaki metali korur. Fakat bakr bir plaka dahi,
topraktaki nemle temas halinde ikenki yk aktarmlar srasnda, kesintili ve yava olarak da olsa yer alan elektroliz sreleri nedeniyle zamanla anacandan, yeterince kaln olmak zorundadr. Ancak, bakr pahal bir metal olduundan,
plaka yerine bir ubuk da kullanlabilir. Hem de
ubuu dar bir yere, fazla derin bir ukur amak
zorunda kalmakszn akmak mmkndr. An-

BLM ve TEKNK 12 Mays 2006

Ksa devre
yksek akma
yol aar ve
sigortay attrr

ebeke ksm dorudan topraklanm,

yani T olduundan; byle bir ebeke-tesisat balantsnn TN tipinde olduu
sylenir: lk harf ebekenin, ikinci harfse konuttaki tesisatn yapsna atfta bulunmaktadr. Bu devreye parmak ucuyla
dokunduumuz takdirde; dokunduumuz noktadan balayarak, ntr ayankine paralel olarak yere ulaan ikinci bir
hat daha oluturmu oluruz. Gerilimin,
vcut direncimize den payn zerimize alr ve vcudumuzda oluan akmla
arplrz. arplmak her ne demekse... Eer dokunduumuz nokta faz ayanda ise, stc direnle ayn gerilimi
grrken, akm aramzda paylarz.
nk dirence paralel balanmzdr.
te yandan, direncin, altrma dmesine bakan ucunun ne kadar yaknna
dokunursak, gerilimin o kadar kk
bir ksmn zerimize alr ve daha az
arplrz. Ntr aya tutmamz halinde
ise, akm arlkl olarak, direnci ok daha dk olan ntr ayak zerinden yoluna devam etmeyi tercih eder ve sonu
olarak, zerimizden geen akm ok daha dk olur. Bu nedenle, iddetle tavsiye edilmemekle birlikte, ntr aya
plak elle tutmak mmkndr. Peki,
bu frn devresinin, gvenlik asndan
eksii nedir?...
Kablolarn yaltm malzemesi zamanla, snma souma dngleri sonucunda, yaltkanlndan bir miktar kaybeder
ve kullanlan malzemenin kalitesine
bal olarak, ksa ya da uzun srede ksmen iletken hale gelirler. Dolaysyla,
faz ayann yaltm, frnn metal paralarndan biriyle temasa geldiinde, o

paraya gerilim aktarabilir. Byle bir kaak, szkonusu parann normalde sfr
olmas gereken gerilimini, faz ayann
gerilimine ykseltir. Frn ya da dier
elektrikli aygtlarn metal paralar genelde birbirleriyle temas halinde olup,
asi denen btn oluturduundan,
gerilim tm asiye yaylr. asi sanki, faz
hattn oluturan iletkenin bir paras,
yani canl u haline gelmitir. Geri aygt kapal konumda ve asi de bu durumda yaltlm olduundan, ne ntr
hattan aaya, ne de asiden teye bir
akm yoktur. Fakat, bu durumdaki asiye dokunmamz halinde, toprakla aradaki devreyi kapatm olur ve arplmaya
balarz. Geri, zerimizden geen akm
sigorta eiini aarsa, sigorta atarak
devreyi kesecektir. Fakat, genellikle bir
metal parasnn snp genlemesine
bal olarak atan sl-mekanik sigortalarn tepki sresi uzun olduundan, devreyi kesme ilemi gerekleinceye kadar
i iten gemi olabilir. Dolaysyla, kaak olaslna kar nlem almak lazmdr. Bu amala aygtn asisi, ntr ayaa balanabilir. Buna sahte toprak denir. Sanrm ou tesisatta bavurulan
bu kolaya ka yntemi, olaan koullar altnda gvenlii salar. nk bu

cak, ubuun iletkenlik yzeyi daha az olacandan, ayn performans iin birim yzeye den
anma miktar grece yksek olacaktr. Bu nedenle, plakayla ubuk arasnda bir ara zm
olarak, birden fazla uca sahip atal eklinde bir
iletkenin kullanlmas tercih edilebilir. letken ubuk, galvanize demir ya da bir boru da olabilir.
Nitekim, tesisat borularnn galvanizli demirden
yapld dnemlerde, toprak hatlar bu borulara
balanrd. Fakat demirin yerini plastik alp da
mertlik bozulunca, bu imkan ortadan kalkt.
Galvaniz katmann zedelenmesi halinde, yzeyindeki anmay bir dereceye kadar, yk aktarm
srasnda gerekleen galvanik srelerle, yani
kendi kendine tamir edebilme yetenei vardr.
Ancak, yzeysel anma derinleip geniledike,
kendiliinden tamir hz yetersiz kalr ve altndaki demir metal paslanmaya balar. Dolaysyla,
bu ubuklarn zamanla deitirilmesi gerekir.
te yandan, toprak kuruduka iletkenlii azaldndan, iletken ubuk gmlrken, etraf topra-

n iletkenliini arttran bir tozla doldurulur. Her

olasla karn; topraklama ubuunun, hangi
malzemeden yaplm olursa olsun, topran hemen daima nemli olan bir yerine ya da yeterince
derinine gmlmesi lazmdr. Gm yerini ara sra sulamakta yarar bile vardr. ubuk bu kadar...
Konut ya da iyerimizdeki byle bir TT tipi tesisata bal olan bir aygtn toprak aya, g panosundaki bamsz toprak ucu araclyla,
TTdeki ikinci Tnin kendi topraklama ubuuna
baldr. Ntr ayak ise, nceki TN dzeninde olduu gibi, panodaki ntr u zerinden direin
tepesine kp, oradan topraa iner. Bu durumda
ubuun topraklama yetenei direinki kadar iyi
olmadndan; topraklama ayann (T) genel anlamdaki direncini oluturan empedans, ntr
ayan (N) empedansndan daha yksektir. Dolaysyla, T ayayla topraklanm olan bir aygtn
faz ayanda bir kaak olmas durumunda, asi
grece byk bir empedansla kar karya kalr.
Bu, toprak hattnn asiden alp topraa aktard-

Faz
Ntr
Faz

Tesisat
Ntr panosu

Trafoya

Frn
temsil
eden
diren
Ama
kapama
dmesi

Frn

Sahte topraklanm aygt

elektrikeki

4/27/06

10:41 PM

Page 13

asiye kaak
yksek akma
yol aar ve
sigortay attrr

Kaak akm faz

ayann
asiyle temas
halinde oluur

durumda ntr ayak, aygt kapalyken

bir kaak oluursa, asiden gelecek akm, panodaki ntr uca iletir. Kaan
temas noktas genellikle direnten nce
olduundan, asi; devreye salanan gerilimin tmn grr ve direnci dk
olan asi zerinden geen akmn deeri yksek olur. Hal byle olunca da, sigorta atarak; hem bizi uyarr, hem de
korur. Ancak, aygt alrken bir kaan olumas halinde, ntr ayak, hem
diren zerinden geen ve hem de asiden gelen akm, keza panodaki ntr
uca iletir. asiden geen akm, sigortay
attracak kadar yksek deerlere ulaamazsa, aygt almaya devam eder ve sigorta atmaz. Byle, gerilimin tmn
devralmam olup, ksmen canl u haline gelmi olan bir asiye dokunduumuzda, vcudumuz, akm iin alternatif
bir hat oluturur ve yine arplrz.
Dolaysyla, asiyi gerek anlamda
topraklamann yntemi; asiden panonun ntr ucuna kadar uzanan, devrenin ntr ayana paralel ikinci bir hat
daha oluturmaktr. Toprakl bir prizde,
bu nc hat zaten vardr. te yandan, amar makinas ya da frn gibi
yksek akm eken elektrikli bir aygt,
gvenlik artnameleri gerei, imalattan;
l bir file donatlm ve aygtn asisi, bu fiin faz ve ntr ularnn ortasnn altndaki ya da stndeki nc
toprak ucuna balanm halde kmak
zorundadr. asinin bu fiin toprak ucuna gerekten de balanm olup olmadn anlamak iin; asinin herhangi bir
noktasyla fiin toprak ucu arasndaki
direncin, bir direnlerle (ohmmetre)

llmesi yeterlidir. nk balant yaplmamsa, direnler sonsuzu, dzgn yaplmsa sfr, kusurluysa arada
bir deeri gsterir. Ntr ve faz ular
arasndaki diren lm ise, bir frn
iin; altrma dmesi kapal konumdayken sonsuzu, ak konumdayken
de, stc direncin deerini verir. Fi prize takldnda; asiden gelen toprak
ucu ile, prizden aaya inip panodaki
ntr uca ulaan ve o noktada ntr
ayakla buluan topraklama aya arasndaki balant kurulmu olur. Ki, aygt alrken, devrede dolaan akm ntr ayak zerinden ve varsa eer, asiye kaak da toprak hatt zerinden ntr uca ulap, oradan da direin tepesinden aa, yerle balant kurabilsin.
Aygt almaz durumda, yani ntr
ayak devre dyken de, olas asi kaaklar yere, toprak hatt zerinden ulaabilsin. Bu durumda dahi, faz ya da nt aya oluturan kablolarn bir tadilat
srasnda, rnein duvarlara ivi aklr
ya da matkapla delik alrken, bir yerden krlmalar olasl vardr. Faz ayayla temasta olan bir ivi ya da matkap
ucuna dokunmann tehlikesi malum.
Fakat, faz aya krldktan sonra, akta kalan canl ucu metal bir nesneye do-

akmn kk olaca anlamna gelir. Nitekim

de yledir, miliamperler dzeyinde. Bu akm, sigortay attramaz. Ama 20mAi at takdirde
ldrc olabilir. Bu nedenledir ki, T ayayla
topraklanm olan aygtlarda daha sk bir gvenlik nlemi olarak, topraklamann kusurlu olmas
halinde devre kesici ilevi gren kaak akm rleleri kullanlr. Kaak akm rlesi, sigortann
yapt gibi faz ayandan geen akmn tamamn deil, aygtn faz ve ntr ayaklarndaki akmlarn arasndaki fark ler ve bu fark belli bir
dzeyi, rnein 20 mAi atnda devreyi keser.
Rle bu ilevini, bir bobin araclyla yerine getirir. Aygtn faz aya bu bobinin iinden bir ynde, ntr aya da dier ynden gemektedir.
Dolaysyla, iki ayaktan geen akmlar eitse
eer; bobinin zerinde oluturduklar manyetik
aklar, zt ynl olduklarndan, biribirlerini iptal
ederler. Sonu olarak, bobinde oluan toplam
manyetik ak sfr, yani durum normaldir. Oysa,
iki akm arasnda bir farkn bulunmas halinde,
bobinde net bir manyetik ak oluur. Ki bu du-

rum, faz ayandan asiye bir kaak olduu anlamna gelmektedir ve oluan manyetik aknn iddeti, kaak akm miktarna eit olmas gereken
farkn byklyle doru orantldr. Dolaysyla, ak iddeti llr ve bir kyaslaycda, nceden belirlenmi bir deerle kyaslanr. rnein
10 mA dzeyindeki net akmn yol aaca ak
deeri almsa eer, kyaslayc devreyi kesecek
olan sinyali retir. Dikkat edilecek olursa, byle
bir rle sistemi, aygt alr halde olsun ya da olmasn, ilevseldir. nk fazdan asiye bir kaak
varsa eer, her iki durumda da; faz ayandaki
akm ntr ayaktakinden, asi zerinden toprak
hattna ynelen kaak akm miktar kadar byk
olmak zorundadr.
Rle kutusunun zerinde genellikle bir deneme (test), bir de yeniden kurma (reset) dmesi bulunuyor. Deneme dmesiyle rle nceden denenebiliyor, kurma dmesiyle de, devreyi kestikten sonra yeniden etkin duruma getirilebiliyor. Tipine gre, aygta ayrca balanmay gerektirenleri ya da fiin dourdan taklabilecei

Faz
Ntr
Faz

Tesisat
Trafoya
Ntr panosu

Toprak
hatt
Frn

Frn
temsil
eden
diren
Ama
kapama
dmesi

Topraklanm aygtta asi kaa

kunmuyorsa, bu tehlikeli bir durum

oluturmaz. Hem de aygt, dmesi
aldnda almayaca iin bize uyarda bulunulmu olur ve gereini yaparz. Oysa, krlan ayak ntr ayak ise,
krlma noktasnn yerine bal olarak,
iki olaslk var. Birincisi, krlma eer,
aygtn altrma dmesiyle panodaki
ntr u arasnda bir yerde ise; aygt
alma konumuna getirildiinde, almayp bizi uyaracaktr. kinci olaslk
ntr ayan, panodaki ntr ucun tesinde, yani konutun dnda bir yerden
krlm olmasdr. Bu durumda ise; aygtn hem topraklama, hem de ntr
aya kesilmi demektir. Aygt, alma
dmesi ak konuma getirildiinde almayacandan, durumun farkna varr ve gereini yaparz. Bu, ebekeye ait
bir sorundur ve datm irketine haber
verilmesi gerekir. Ancak, bu arada faz
ucundan bir de kaak olumussa, asi
canl u haline gelerek tehlike yaratr.
te bu olasla kar, aygtn toprak
hattn panodaki ntr u yerine, konuttaki ayr bir topraklama hattna balamakta yarar vardr. Bu durumda konut, ebekeden bamsz bir toprak hattna sahip olur. Byle bir konut ya da
iyeri tesisatna, ayrca topraklanm
anlamnda, T-tipi tesisat denir. ebeke
ksm zaten topraklanm, yani T olduundan; byle bir ebeke-tesisat balantsnn TT tipinde olduu sylenir: lk
harf ebekenin, ikinci harfse konuttaki
tesisatn yapsna atfta bulunmaktadr.
imdi bu bamsz topraklamann nasl
yaplacana bir bakalm...

priz eklinde olanlar var. Birden fazla aygt, paralel olarak ayn rleye balamak mmkn. Ancak, rlenin duyarll bazen sknt yaratabiliyor. rnein, civardaki bir floresan lambann alp kapanmas srasnda, denetlenen aygtn devresinde miliamper dzeyinde akmlar oluabildiinden, rle devreyi gereksiz yere kesebiliyor.
te yandan, garaj ya da balkon gibi d ortam
kullanmlarnda, havadaki bal nem orannn
yksek olduu gnlerde, zellikle sabahlar, iletkenlii artm olan havaya szan yk miktar olaan olarak arttndan, rle denetledii devreyi,
keza gereksiz yere kesebilir. Bu yzden daha ziyade, elektrik oku olaslnn grece yksek ve
sonularnn daha ciddi olabildii banyo gibi slak zeminli ortamlarda, rnein sa kurutma ve
amar makinas gibi aygtlarn devrelerinde kullanlyor. Hatta, rnein bir sa kurutma makinasnn, kapal haldeyken dahi, kvete drlmesi, kvetteki talihsizin lmyle sonulanabildiinden, baz lkelerde bu art koulmakta. arplmak ne demek?...

Mays 2006

13 BLM ve TEKNK

elektrikeki

4/27/06

10:41 PM

Page 14

Elektrik oku
nsan gerilimin deil akmn ldrd sylenir. Bu ifadenin ikinci ksm
doru olmakla beraber, akma yol aan
etkenin gerilim olduunu da unutmamak gerekir. Bir elektrik oku halinde
insan vcudundan geen akmn miktarn vcut direnci belirler. Vcut direncinin bykl; kiiye, cinsiyete,
oka yol aan temasn hangi vcut
noktalar arasnda yer aldna, canl
ula temasn biimine, derinin kuru ya
da slak olmasna ve havadaki nem
oran gibi ortam koullarna baldr.
Dirence en byk katky, genelde ilk
temasa konu olan derinin en d katman olan epidermisin l hcrelerden oluan en st katman oluturur.
Ancak, insan vcudu genelde, arlka %70 orannda sudan olumaktadr.
Damtk su iyi bir iletken olmamakla
birlikte, hcre svlar, bata tuz olmak
zere znm iyonlar ierdiinden,
hayli iletkendir. Yalardan oluan hcre zarlar ise, hcreler aras iletkenlii
engeller. Dolaysyla, dokularn iletkenlii, ierdikleri ya oranna baldr
ve vcut direnci asndan cinsiyetler
arasndaki fark, burada kaynaklanr.
Hatta bu nedenle, vcut direncini lmek, vcuttaki ya orann belirlemenin dolayl bir yntemini oluturur.
Kan ise, plazmas ounlukla tuzlu su
zeltisinden olutuundan ve bata
mineraller olmak zera iletken kimyasallar ierdiinden, iletkenlii olduka
yksek bir elektrolittir. Sinir ve kas
lifleri, elektrokimyasal srelerle altklarndan, keza iyi iletkendirler...

okun etkisi ve sonular; vcuttan

geen akmn byklne ve etkinlik
sresine, dolaysyla aktard enerji
miktarna ve bunun yannda, hangi patikay izlediine, kiinin ok ncesi
salk durumuna, vcudun o anki kimBLM ve TEKNK 14 Mays 2006

yasal bileimine ve kalp at dngsnn hangi aamasnda bulunduuna

gre deiir. nsan vcudunun direnci,
cildin kuru olmas halinde, 0,1-1 milyon ohm (M) arasndadr. Gerek deer, gerilimin hangi iki nokta arasna
uygulandna baldr. rnein iki
elin parmaklar arasndaki diren, elle
ayaklar arasndakinden daha dk olduundan, elektrikle alrken tek eli
kullanmak daha gvenlidir. Ayrca,
canl uca iki elle birden dokunmak, temas yzeyini arttrr ve vcut direncini, paralel bal iki diren haline getirdiinden, yar deerine indirir. Hem de
gs ksmnda bulunan, bata diyaframnkiler olmak zere solunum kaslar ve kalp, akmn izleyecei patika
zerinde kalr. Gvenlik asndan,
canl ucun elle nasl tutulduu da
nemlidir. rnein avula kavrama,
parmak ucuyla dokunmaya oranla daha dk diren anlamna gelir. te
yandan parmaktaki bir yzk, hem temas yzeyini geniletip, hem de daha
sk bir temas salayacandan tehlikelidir. Her durumda, 220 Vluk gerilim,
0,22-2,2 miliamper (mA) arasnda akma yol aar. Yandaki tablodan da grld zere, 1mA civarndaki akm,
insan glkle farkedebilir. Oysa cildin slak olmas halinde, vcut direnci
kilo ohm (k) dzeyine iner. Bu yzden, giysiler slakken elektrikle al-

mak, ok daha tehlikelidir. Hele slaklk ter biiminde ise, suda znm
tuzun iletkenlii arttrmas nedeniyle,
diren 1 ka kadar der. Bu durumda, 220 Vluk gerilimin aktard elektrik enerjisi, P=V.I=V2/R=48,4 W hzyla sya dnmektedir ve yol at
akm 220 mA kadardr. Oysa, koldan
geen akm 16 mAi atnda, elin almasn salayan uzatc (extensor)
ve kapanmasn salayan bkc
(flexor) kaslarda istem d kaslmalar
olumaya balar. Canl u elle tutulmusa eer, daha gl olan bkc
kaslar baskn kacak ve oka urayan
kii, elindeki canl ucu brakamayacaktr. Bu yzden, 16 mAden sonra, brakabilme eii alm olur. Ancak bu,
daha dk akmlarn tehlikesiz olduu anlamna gelmez. nk, irkilme
sonucunda insan, bulunduu yerden
derek bir yerini krabilecei gibi,
rastgele tutunmaya alrken daha
yksek gerilimli baka yerlere dokunabilir. 20 mAde, solunum kaslar yetenek kaybna urar. Ayrca, istem d
kas gerilmeleri, kaslarn bal olduu
kemikleri krabilir. 100 mA, kalbin
atlarn dzenleyen sins dmesinin etkilenmeye balad ve kalbin
st yarsndaki kan pompalayan atar
odacklarn (ventrikl) alma dzeninde aksamalarn (fibrilasyon) bagsterdii eiktir. Beyne giden oksijen

elektrikeki

4/27/06

10:41 PM

Page 15

miktarn azaltan bu durum, elektrik

okuyla lmlerde balca nedeni oluturur. Vuku bulduunda, ilk yardm
gelene kadar geici nlem olarak, yapay solunum uygulanarak, beyne giden oksijen miktarnn arttrlmasna
allr. lk yardmda, bir kapasitrn
yklenmesiyle salanan 200 ile 1.700
V arasndaki gerilim atm (puls), iki
elektrot araclyla gs zerine uygulanr. Ama, alma dzeni bozulmu olan kalpteki tm etkinlikleri bir
an iin durdurmak ve kalbin yeniden,
kendi sins dmnn doal uyarlarna uyarak atmaya balamasn salamaktr. Neyse...
Elektrikle alrken, oka uranmas halinde akmn izleyecei patikay
kalpten uzak tutabilmek amacyla; oumuzun kalbi solda bulunduundan,
oumuz da zaten sa elli olduumuzdan; genelde sol eli cepte tutup, sa elle almak tercih edilir. Gerilim, derideki bir yark zerinden canl hcre
dokusuyla dorudan temasa geldii
takdirde, vcut direnci 500 a inerken, 220 Vluk gerilimin uyard akm
0,44 ampere kar. Gerilim yeterince
yksek, rnein 1000 V civarndaysa
eer; uyard akm, salam deriyi bile
andrr. Ki bu durumda, direnci 500
a inen vcut, 2 amper akmla kar
karya kalr. Oysa 2 amper ve zerindeki akm, kalbin durmasna yol aabildii gibi, enerji aktarm hznn ykseklii nedeniyle, i organlarda hasar
yaratr. nk, elektrik enerjisinin sya dnme hz, (P=V.I=R.I2), 2000
Wa ulamtr ve hasar, snn yol at yanklardan dolaydr. Bu srada ciltte, gerilim kaynayla deri arasnda
oluan elektrik arklar yznden fla
yanklar, alev alan giysiler yznden
de alev yanklar oluabilir. Bu nedenle, 600 Vun st, elektrik oku asndan yksek gerilim saylmaktadr. Yksek gerilimin yol at yanklar genelde, yzeyde aldatc bir ekilde dar
kapsaml, oysa i organlarda derindir.
teki damarlardan bazlar phtlanma
sonucunda tkanm, temas noktas civarndaki sinir ular tahrip olmu olabilir. Sinirler zerindeki olumsuz etkinin iddeti, gerilimin bykl yannda frekansna da baldr. rnein baz lkelerde kullanlan 60 Hzlik frekans, biyolojik bir raslant olarak, insan vcudundaki sinirlerin doal alma periyoduna karlk geldiinden,

bu frekanstaki AC gerilim, sinirlerde

rezonans sonucu, daha gl tepkiler
uyarr. Bizde ve Avrupada kullanlan
50 Hzlik frekans, bu adan biraz daha gvenlidir. Fakat dier yandan, AC
gerilimle alan baz aygtlar, 60
Hzlik frekansta daha yksek verimle
alr. Hayatta ou zaman olduu gibi; artlar ve eksiler. Peki bu 220 V,
60 Hz nereden kt? derseniz...
fazl alternatif akma (AA) dayal
elektrik retim ve datm, 19. Yzylda Nikola Tesla adndaki bir dahi tarafndan gelitirildi. Tesla AA sisteminin, g datm asndan kayplar
yksek olan doru akm sistemine gre stn olduunu belirlemiti. Yapt
zenli aratrma ve dikkatli hesaplamalardan sonra, AA g retimi iin en
uygun frekansn saniyede 60 salnm,
yani 60 Hz olduu sonucuna vard. Bu
frekansla birlikte 240Vluk gerilim dzeyini neriyordu. Fakat bu durum,
110Vluk doru akm (DA) sistemlerini
devreye sokmu bulunan ve dk gerilimin daha gvenli olduunu savunan Thomas Edisonla ters dmelerine neden oldu. Sonu olarak, elektrik
kullanm yaygnlatka, daha uzak mesafelere g iletebilmek amacyla
DAdan AAya geildi. Bu yaplrken,
Teslann 60Hz nerisi benimsenmiti.
Fakat Edisonun yerletirmi olduu
110Vluk gerilim dzeyi korundu.
Avrupa ise, Alman AEG firmas Avrupadaki ilk g retim tesisini ina
ettiinde, ie 110Vluk gerilimle balamt. Oysa bu, pek de isabetli bir seim deildi. nk, dk gerilim baz
skntlara yol ayordu. Ayn gle alan iki aygttan; 110Vluk olan, 220
Vluk olanna oranla, iki misli akm
ekmek
zorundadr.
rnein
1.5kWlk bir elektrik sprgesi
220Vta 13.5A, 110 Vtaysa 6.8A kadar
akm gerektirir. Sonu olarak, dk
gerilim tercihi halinde; kablo kesitlerinin daha kaln olmas gerekir ve bir
prizden ekilebilecek g miktar daha
dktr. Ayrca, bu g dzeyinin
almas olasl; ou aygtn, balatma srasnda normal alma haline gre daha fazla g ekmesi nedeniyle
yksektir ve gvenlik amacyla, prizlere giden datm hatlarna devre kesicilerin konmas gerekir. Dolaysyla, bu
skntlar aabilmek ve ayn bakr tel
kesitinden daha az kaypla daha fazla
g ekebilmek iin gerilimi arttrmak

gerekiyordu. Nitekim, zamanla 220V

standardna ynelindi.
AEG mhendisleri frekans seiminde de hata yapm ve 60, onlu say sistemine ve metre standardndaki birimler dizilimine uymad iin, frekans
50 Hz olarak semeyi tercih etmilerdi.
Oysa 50Hz, retimde %20 daha az etkin, iletimde %10-15 daha verimsizdir
ve trafo retiminde, %30a varan oranda daha byk sarmlarn ve manyetik
ekirdek malzemesinin kullanmn gerektirir. te yandan, elektrik motorlar
dk frekanslarda daha verimsiz alr ve elektrik kayplaryla, bu kayplarn yol at ek sya dayankl olmalar iin, daha salam yaplmalar gerekir. Ancak, AEG o sralarda bu alanda
bir tekel oluturduundan, benimsedii frekans standard tm ktaya yayld.
ngilterede ise, ta ki II. Dnya Savandan sonra 50Hz standard benimsenene kadar, her iki frekans da kullanld. Bugn lke olarak yalnzca; Peru,
Ekvator, Guyana, Filipinler ve Gney
Kore, Teslann 60Hz frekans nerisini, 220-240V gerilimle birlikte kullanyor. Avrupa dk frekans tercihinin
dourduu ek maliyetleri stlenirken,
ABD ve Japonya dk gerilimin skntlarn yayor. Bu nedenle olsa gerek,
devre kesiciler ABDde, Avrupadan
ok daha nceleri yaygnlam bulunuyor. Ancak, ABDdeki yeni ina edilen binalar artk, ntr ula arasnda
115V gerilim bulunan iki faz ucuna ayrlm halde, 230Vluk gerilim alyor.
Bylelikle frn gibi fazla g kullanan
ana aygtlar, 230Va balanyor. Avrupadan salanan elektrikli aygtlar, frekans farkn kabul ettikleri takdirde bu
prizlere balanabiliyor.
Son olarak, elektrik enerjisinin iletim ve datmndaki kayplar, iyi yaplandrlm ve iyi ynetilen ebekelerde
%6-7 gibi dk grnebilen oranlarda
gerekleiyor olmakla beraber, kaybedilen gcn ekonomik deeri yksek
miktarlara ulayor. Bu kayplar azaltmak iin, iletimde kullanlan gerilimlerin, milyon volt dzeylerine ykseltilmesine allmakta. Speriletkenlerle
bunu baarmak mmkn. te yandan,
sfra yakn direnli speriletken bobinler, elektrik enerjisinin s kayplarna uramakszn depolanabilecei
elektromanyetik depolama sistemleri
iin mit oluturuyor.

Mays 2006

15 BLM ve TEKNK

ilanedergi

4/27/06

10:21 PM

Page 1

1 yllk abonelik
e-dergi:

e-dergi:

25

20

YTL (25 milyon TL)

YTL (20 milyon TL)

Yurtd: 15 Euro - 18 USD

Yurtd: 12 Euro - 14 USD

Basl dergi:

Basl dergi:

35

30 YTL (30 milyon TL)

YTL (35 milyon TL)

Yurtd: 40 Euro - 50 USD

Yurtd: 40 Euro - 50 USD

Deerli Bilim ve Teknik / Bilim ocuk okurlar

Hem bize daha kolay, daha abuk ve daha ucuza
eriebilmenizi salamak, hem de daha geni
kitlelere ulaabilmek iin yeni bir hizmetle
karnzdayz. Artk "e-dergi" abonelii seeneini
kullanarak dergilerinizi nternet zerinden de
izleyebileceksiniz. Bu seenek de, tpk basl
dergiye abonelik gibi sizleri imdiye kadar km
tm dergilerimize erime hakkna kavuturuyor.
Ama, o taze mrekkep kokusundan
vazgeemeyen, dergiyi koltuuna kurularak
okumann tadna alm, koleksiyonlarnn
kesintiye uramasn istemeyen okurlarmz da
basl dergi seeneini tklayarak ayn ayrcalklara
sahip olacaklar.

e-dergi uygulamasn ayn zamanda, posta

maliyetlerinin ykseklii ve iletim sresinin
uzunluu nedeniyle yeterince ulaamadmz
yurtdndaki byk vatanda kitlemiz ve Trk
Cumhuriyetlerindeki soydalarmza da
eriebilmek iin balattk.
Dergilerimize abone olmak isteyen okurlarmz
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/ adresindeki edergi sembol zerine tklayacaklar. Ulatklar
sayfadaki seenein zerine tkladklarnda
karlarna kan formlar doldurup gnderecekler
ve kendilerine birer kullanc ad ve ifre verilecek.
Bunlarla dergilerimizin yeni saylarna ve arivine
ulaacaklar.
Ailemizin yeni yelerini sevgiyle kucaklyoruz...

Abonelik ilemleri ile ilgili sorunlarnz e-posta yoluyla bteknik@tubitak.gov.tr adresine

ya da 0(312) 467 32 46 nolu telefona iletebilirsiniz