UNIVERZITET U TUZLI

Hasan Avdic
Dzemo TufeKcic

TEROTEHNOLOGIJA I

Tuzla, 2007.

Dr. sc. Hasan Avdic

Dr. sc. Dzemo TufekCic

TEROTEHNOLOGIJA I
Recenzenti
Dr. sc. Pasaga Muratovic
Dr. sc. Selo Ramiz
Izdavac
"PrintCom" d.o.o. graficki inZenjering
TuzIa
Za izdavaca
Jasmin Hadzimehmedovie

Senata Univerziteta u Tuzli, Broj: 03-1380-8.2/07 od 21. 03.

. ..........
Rieseniem
......
,

"':''..,.;1.)

Za stampariju
Zikrijah Hadiimehmedovic Zieo
Tiraz
400 primjeraka

err - Katalogizacija U pUblikaciji

Narodna i univerzitetska biblioteka
Basne i Hercegovine, Sarajevo
62-7:338.45J (075.8)

AVDIC,Hasan
Terotehnologija I / Hasan Avdic, Dzemo
TufekCic. - Tuzla : PrintCom, 2007. - 216 str. :
graf. prikazi ; 25 em
Bibliografija: str. 209-216
ISBN 978-9958-633-73-7
1. Tufekcic, Dzemo
COBISS.BH-ID 15820294

PREDGOVOR
Ova knjiga je nastala kao rezultat visegodisnjeg bavljenja autora
ovom problematikom. Zelja autora je da sva svoja iskustva stecena baveci
se odrzavanjem tehnickih sistema prakticno i teorijski uCine dostupnim
svima koji se bave slicnom problematikom. Naravno, radeCi na ovoj
knjizi, autori su koristili i iskustva drugih koja su im tom prilikom bila
dostupna. Ona je prva od tri knjige iz ove oblasti koje su u pripremi za
izdavanje.
Pod pojmom. terotehnologija se podrazumijeva da je to
multidisciplinama tehnologija koja se bavi svim tehno ekonomskim
mjerilima i aktivnostima tehnickih sistema, za sve vrijeme trajanja
njihovog zivotnog ciklusa, od samih pocetaka- ekonomskih studija i
projekata, preko projektovanja, izgradnje, instalisanja, lli'1odavanja,
odrzavanja i modemizacije, eksploatacije i upravljanja, do zamjene i
otpisa, a u svrhu minimizacije ukupnih troskova u tolc.1 cijelog zivotnog
ciklus2. sistema 12Z povratni tok infon11acija .
Poznato je da se na ovim prostorima odrzavanju tehnickih sistema
ne pridaje odgovarajuca paznja. Jos uvijek se u mnogim preduzecima
odravanje smatra kao nuzno z10 a ne kao funkcija proizvodnje. S dlllge
strane kupovna moe vecine preduzeca je sve slabija
se posebna paznja
mora posvetiti odrzavanju tehnickih sistema koji su u fazi ekspioatacije.
UdZbenik je namijenjen studentima tehnickih fakulteta, posebno
masinskog, na dodiploinskom i poslijediplomskom studiju, odrzavaocima,
tehnolozima, projektantima, istrazivaCima i drugim strucnjacima koji se
na bilo koji naCin bave ovom problematikom.
Ugodnaje duznost autora zahvaliti se cijenjenim recenzentima: dr.
sc. Pasagi Muratovicu, red. prof, i dr. SC. Ramizu Seli, vanr. prol
Masinskog fakulteta JU Univerziteta u Tuzli na vrlo korisnim savjetima i
prij edlozima.
U uvjerenju da se kvalitet ove knjige moze poboljsati, autori ce sa
zahvalnoscu prihvatiti korisne primjedbe i savjete kako bi novo izdanje
knjige bilo bolje od ovoga.

pa

Autori

SADRZAJ
PREDGOVOR

1.0. SISTEMSIG PRISTUP TEHNICKOIvI ODRZAV A..NJU ......... ..

1.1.
1.2.
1.3.
lA.

Osnovni pojmovi 0 tehnickim sistemima ........................................ .

Ciljevi odrzavanja ............................................................................ .
Odrzavanje kao funkcija .................................................................. .
Integralni sistemski prilaz odrzavanju ............................................. .
1.5. Koncepcija, Organizacija i Tehnologija odrzavanja ....................... .
1.5.1. Sistem tehnickog odr.zavanja...................................................... .
1.5.2. Koncepcija sistema odrzavanja.................................................. .
1.5.3. Organizacija sistema odr.zavanja ................................................ .
'1.5A. Telmologija odrzavanja .............................................................. .
1.5.5. ProaktivDO odrzavanje ................ ~ ........................... .................... .
1.6. Troskovi odrZavanja u zivotnom ciklusu sisTema ........................... .
1.6.1. Troskovi odrzavanja u industriji ................................................. .
1.6.2. Osnovni uzrocnici otkaza kod u'ibomehanickih sistema ............ .
1.6.3. Utjecaji na troskove odrzavanja ................................................ ..
1.6A. Troskovi osposobUavanja i popravljanja istrosenih dijelova
sistelna ....................................................................................... .
1.6.5. :Metode analize i procjene ........................................................... .
1.7. Vidovi otkaza tehnickih sistema ...................................................... .
1.8. Metodologije odr.zavanja ................................................................. ..
1.8.1. OS11ovni pristupi ........................................................................ ..
1.8.2. Terotehnoloski pristup odrzavanju te!mickih sistema ................ .
1.8.3. Odrzavanje prema pouzdanosti .................................................. .
1.8.4. Logisticki sistem odrzavanja ..................................................... ..
1.8.4.1. uvod u logistiku ................................................................... .
1.8.4.2. Pouzdanost i logistika .......................................................... ..
1.8.4.3. Moduli logistickog sistema odrzavanja ............................... ..
1.8.5. TotZilnCi produktivno odrzavanje ................................................. .

1.8.6.

InteIigel~nJo

1.8.6. ~.

odrzavanje .............................................................. .
ineligencija i
zn2nJ2~ ................ ,

7
8
10
10
JO
13
15
16
16
17
18

19
21
26
26

27
30

33
34
39

1.8.6.2. Ekspertni sistem za dijagnozu stanja sistema ........................ .

1.8.6.3. Izgradnja modela kvalitativnog odlucivanja ........................ .
1. 8.6.4. K valitativno zak~iuCivaJ1je u dijagnozi stanja sistema .......... .
l.8.6.5. Formiranje lista zavisnosti i generalizacije hipoteza ............ .
1.8.6.6. Sagledavanje ......................................................................... .
1.8.6.7. Algoritam kvalitativnog zakljucivanja ................................. .
1.8.6.8. Inteligentno odrzavanje - samoodrzavajuci sistemi ............. .
1.9. Buducnost odrZavanja ..................................................................... .
1.10. Proces odrzavanja ................................................................ : ......... .
1.10.1. Uopste ....................................................................................... .
1.10.2. Stanja tehnickog sistema .......................................................... .
1.10.3. Vremenska slika stanja ............................................................. .

43
45
46
46
47
48
49
53
54
54
54
55

2.0. SIGUKl\IOST FUNKCIONISANJA TEHNICKIH SISTEMA ...

58

2.2. POLlzdanost Raspoiczivost i Funkciol1aina pogodnost ................... .

2.2.1. Osnovni pojmovi ........................................................................ .
2.2.2. Pouzdanost, Raspolozivost i Funkcionalna pogodnost ............. .
2.3. Parametri funkcije raspodjele .......................................................... .
2.4. Osnovne karakteristike funkcije pouzdanosti .................................. .
2.5. Pouzdanost sistema izradenog od vise dijelova ............................... .
2.6. Analiza stabla otkaza ............................................................ :.......... .
2.6.1. Osnovni pojmovi ........................................................................ .
2.6.2. Simboli koji se koriste u analizi stabla otkaza ............................ .
2.6.3. Metodologija konstrukcije stabla otkaza i obezbjedenja
pouzdanosti ................................................................................. .
2.6.4. Primjena metode anaiize stabla otkaza ....................................... .
2.6.5. Primjer formiranja stabla otkaza sistema za kocenje vozila .. , .... .
2.6.6. Kval1tativna i kvamita;:ivna analiza stabla otkaza ...................... .
2.6.7. Analiza naCina, efekata i kriticnosti otkaza (FMECA) .............. .
2.7. Gowvost i raspolozivost .................................................................. .
2.8. FunkcionalDa pogodnost .................................................................. .
2.9. Pogodnost odrZavanja ...................................................................... .
2.9.1. Ocirzavanje i pogodnost odrzaval1ja ........................................... .
2.9.2. Pogodnost odrzo.vanja ................................................................. .
2.9.3. I-:~on~;r::T~l:I1vna pogodnost odrza.vanja ......................................... .
2.9.4. \1etod::- lJredvidanja 1}ogodnosti odrzavanja ................ ,.............. .

59
59

60
68
74
76
77

77
79
79

80
81

82
83

85
87
87
88
95

2.10. Model procesa odrzavanja ............................................................. .

2.11. Troskovi odrzavanja ...................................................................... .
2.11.1. Troskovi odrzavanja u zivotnom ciklusu sistema .................... .
2.11.2. OSl1ovni troskovi odrZavanja .................................................... .
2.11.3. lndeksi odrzavanja i troskovi .................................................... .
2.12. Pomocne karakteristike sistema odrzavanja .................................. .

101
105
105

3.0. MODELl SISTEMA ODRZA V ANJA ......................................... .

114

3.1. Upravljanje tehnickim stanjem sistema ........................................... .

3.2. Varijante strategije odrzavanja ........................................................ .
3.3. Optimizacija procesa rada sistema .................................................. .
3.4. Mcideli odrzavanja ........................................................................... .
3.5. Karakteristike naknadnog odrZavanja ............................................. .
3.6. Karakteristike preventivnog odrZavanja .......................................... .
3.7. Modeli preventivnog odriavanja ..................................................... .

114
116
117
118
120

3.9. Model odrzavanja prC111a sIanju sa kontrolo111 paran1etara .............. .

3.9.1. Osnovne karakteristike ............................................................... .
3.9.2. Parametri tehnickog stanja sistema i njihova promjena ............. .
3.9.3. Opis procesa promjene telmickog stanja sistema (historijat
promjene stanja) ......................................................................... .
3.9.4. Matematicki model procesa promjene tehnickog stanja ............ .
3.9.5. Granice otkaza ........................................................................... .
3.9.6. Algoritam historijata otkaza ....................................................... .
3.9.7. Tehnicka dijagnostika stanja sistema ......................................... .
3.9.7.1. Opste karakteristike .............................................................. .
3.9.7.2. Klasifikacija dijagnoza i dijagnostickih parametara ............. .
3.9.7.3. lzbor dijagnostickih parametara ........................................... .
3.9.8. Anticipacija tehnickog stanja sistema ........................................ .
3.9.9. OSl1ovni moduli odrzavanja prema stanju sa kontroiom
lJaralll.etara .................................................................................. .
3.10. Model odrZavanja prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti ..
3.10.1. Osnovni prilaz .......................................................................... .
3.10.2. Odreaivanje potrebnog nivoa pouzdanosti sastavnih dijelova
sistell1a ...................................................................................... .
. J ~ . F 01111iranje progral11a odrzavanja ................................................... .
Z~J izbor 1110dela odrzavanja prenla stanju .......... -., ....... .

106
110
1J 1

,,,...,

1':"L.

124

127
127

137
147
149
149
149
150
158
161

168
171
] 71
1 ~1/)
i 7'~

179

3.13. Razvijeni modeli za optimall1e dijagnosticke kontrole stanja

sister113 ...................................... , .......................................
3.13.1. Model Baldina za optimalne dijagnosticke kontrole stanja 113
0

_....

osnovu mini11131nih troSkOV3 odrzavanja ................................. .

3.13 .2. Model BaJdina za "slucajne" otkaze ........................................ .
3.13.3. Model Baldina za "pozne" otkaze ........................................... .
3.13.4. Model Govoruscenka za odredivanje optimalne periodicl1osti
dij agnostike stanja sistema 113 OS110VU minimalnih troskova ....
3.13.5. I\1odel Harzova - K.rivenka za graficko odredivanJe
periodicnosti dija!::,'110stike stanja na osnovu m111imalnih
Iroskova ................................................................................... .
3.13 .6. Simulaeioni moael za izbor optimalne periodicnosti
dijagnostike stanja dijeia sistema ........................................... ..
3.13.7. Model Bednjaka l1a bazi maksimalne raspo]ozivosti .............. .
3.13.8. Model Gertsbakh-a 11a bazi promatranja vektorskog procesa ..
3.13.9. Model za odreoivanje optimaine frekvencije dijagnosti6kih
kontro13 rnaksin1izjranje.1.TI dobili ................. : ......~.~~ ................. .
Iv1.ode! ten11iniranja opti1.l1alnih dijagnostjckih kontrola
3 13.10.
uz mll1lmJZ~ranJe Ulmpmh 'rOsKova ................................. .
.

LITERATURA.

,.

v1

1. SISTEMSKI PRISTUP TEILNICKOM ODRZA VANJU

r80
J80

183
]84
185

185
J 88

J90
191

191
193

1.1. Osnovlli pojmovi

telmickim sistemima

Tehnicki sistemi predstavljaju skupove e!emenata (dijelova) i

relacija izmedu njih i njihovih karakteristika, povezanih meClusobno u
cjejinll, 11a naci11 pogodan za obavljanje rada. Pojam sistem .ie izvedeD od
grcke rijeCi flro systerna", a oznacava "cjeIinu sastavljenu iz dijelova". To
znaci da sistem predstavlja integriranu cjelinu, sto podrazumijeva
medusobnu povezanost i uslovljenost dijeiova, na bazi postavljene
funkeije kriterijuma. Ovo, dalje, znaci da za fUl1kcionisanje sistema niJe
dovoljan same kvalitet dijelova vee i potpul1a odreClcnost re!acija izmedu
nji11 [12].
Sistemski pri1az je novijeg vremena - rezultat .ie savremenog
naCina 111151jenja. Tako postoje sistemi U masinsrvll, energetski, sistemi
cern.ralnog grijanja~ kao i 111Z drugih. SistcTlli razilclIill vrSla su rezu!-t~lT
sisten1a projektova1Jja, ook
vrijednovanje S1stelTla probiern sistenlanahze. Sisten1sk.i prilaz' onl0gucuje odr~dj'/anje sisterna u funk c.ij i
posmatraca.
Vrste s;stema su U osnovi energetskog, tehnoloskog i transportnog
karaktera, i zavise od posravljene funkcije cilja i uS]o\'a okoline. U OS110V1
su to radni sistemi, koji pretvaraju ulazne u izJazne veliCine u skladu sa
potrebama vrsenja odredenog rada. Ulazne veliCine SlL po pravi]u.
materijai, energija i infonmtcija, a izlazne veiiCi11e proizvodi razl1cite
vrste (snaga, ohrtni momenat, koliCina toplote, reduktori, masine, vozi1a).
Pretvaranje ulaznih u izlazne velil~ine odvija se u procesu rada sistema a u
skladu sa UIVrOeml'D postupcima rada i postav1ienom funkeijom
kriterijuma [12].
Pretvaranje ulaznih u izlazne veliCine uslovljeno ,ie proiektovanim
postupkorn raGa - potreb0111 da Se zadovnlji post2'\/ljena funkcija
Ste::pen dobrote o~tvarclii2 ~y/::: funj,~cije~, odnosno
projektovanih postLlpaka rada, dat ,ie odnosom izlaznih .1'j i ulaznih

= Xi -l! =

1. _

gdie su sa p oznaceni ponori (gubici) u sistel11u, nastali zbog

najrazlicit'ijih uticaja jli porel11ecaja na relaciji sistel11 - oko1ina i unutar
procesa rada sistema.
Odnos I = pic;
predstavlja osnovni predmet istrazivanja,
projektovanja i uprav1janja sistemima.
Ciljevi sistema su odredeni potrebal11a pretvaranja raspo10zivih
resursa u' rad, odnosno proizvode pogodne za zadovo1jenje potreba
pojedinaca, preduzeca j dmstva u cjeiini. Na ovaj naCin uopsteni ci1jevi
obuhvataju teznju sistema za opstankom i potrebu razvoja i obezbjedenja
novog kvaliteta [(2).
Ostvarenje postavljenih ciljeva je rezultat promjena stanja
elemenata sistema u vremenu, odnOS110 u procesu rada sistema. Proces
rada sistema se moze definisati kao postupak uzastopnih promjena stanja,
dobijenih dejstvom - aktivnim radom sistema.
Funkcija ciIja sistema predstav1ja mjeru usaglasenosti izmedu:
zahtjeva donosioca odluka. uslova okoline i parametara procesa rada.

okoline, poremecaja raznih vrsta unutar i izvan procesa, kao j prirodne

tenje za mirovanjem, entropija sistema stalno faste [12].
Osnovna stanja sistema odredena su promjenom paramemra
funkcije cilja u vremenu, a pod dejstvom l1tjecaja razliCitih po velicini .
pravcu i smjeru, pn eemu:
promjena parametara funkcije cilja u okviru dozvoljenib granica
odreduje stanje sistema-zadovoijava, sto znaci da sistem uspjesl10
vfsi funkciju kriterijuma. Stanje zadovoljava oznacava sranje "U
RADU". Sve dok se sistem nalazi u stanju "U lV\DU".
obezbjedeno je dobijanje projektovanih, potrebnih i
izlaznih veliCina, odnosno zadovoljenje funkcije kriterijuma,
promjena parametara postav1jene funkcije k.riterijuma lzvan
granica dozvo1jenih odstupanja odrecluje stanje sistema - Ill'
zadovoijava, sto znaci da sistem ne vrsi uspjesl10 postay ljenu
funkciju hiterijuma. Stanje ne zadovo1java oznacava stanje "U
OTKAZU". Stanje sistema "U OTKAZU" znaci da je u sistemu

buduceg SiSre111a i tTazi produblje.na raZ111atranja. \/ren1enski gledano,

funkcija cilja moze biti razlicita za iste sisteme u razliCitim vremenskim
intervalima. Za razliCite sisteme, funkcija cilja moze biti data kao potreba
ostvarenia:
maksima1nog ucinka, koji predstav1ja mjeru tehnicke izdasnosti
procesa rada sistema i koji je odrec1en koJicinom izvrsenog rada u
jedinici vremena.
maksimalnog kvaliteta, koji predstavlja rnjeru sposobnosti sistema
u zadovoljenju uslova okoliDe,
maksimalne ekonornicnosti, koja predstavlja mjeru ekonomske
izdasnosti procesa rada sistema.
Staeje sistema predstavlja sImp podataka koji daju potpunu
infoTI11aciju 0 ponasanju sistema u datom trenutku vremena i dat:im
uslovima okoline, pot'rebnu za podesavanje rada sistema, odnosno
projektov8.nje njegovog ponasanja u periodu zapocetoITI tin] trenutkonl.
Stanje sistemaje prema tome funkcija vremena [12J.
NeodreCcnos1. stanja podrazumiJeva stepen ostvarellja zadalih
uslova i postupaka karakterlstic~nib za odredena stanja . .J.6~kD se za vel1cinu
neocirectenQsti~ na OSJJOVU Hnalogije sa tern10dina111ickllYl pojaval11a . llvede
sisternc~ r11o:2::: Se zakljuci>:l da zbog deisrva. US10\!2

i njihovih karakteristika, da sistem ne vrsi postavlj::m.1

kriterijuma i da je potrebno preduzeti mjere za vracanje sistema u
slanje "U RADU". Ove mjere se sastoje u razliCiIim postl1pClma
odrZavanja [12].
Stanje sistema "U OTKAZU" je uvijek uslovljeno otk3Z0111 "eJa
sistema (evora, elementa iIi modula). Stanje "U OTI<:...l>,ZU" moze bm
uzrokovano:
potpunim otkazom dijelova sistema, PrJ cemu radna sposobnost
sistema pada na l1ulu, odnosno onemogu6eno je obavljanje
funkcije ciJja sistema u cjeiini, i
djelimicnim otkazom dijelova sistema, pri cemu sistem vrsi rad,
ali ispod donje granice postav1jene funkcije cilja.
Radna sposobnost sisten18 je odredena paranletrinla. funkc::ije
procesa pr0l11jene stanja u datol11 vremenu i datin1 uslovinla radcL
Funkciju radne sposobnosti je l110guce izraziti kao:
"~" = I(us!ovil~.

pr1 cernu su [12}:

! )

..

uslavi Fk - odredeni zahtjevima donosioca odluka,

uslovima okoline i parametrima procesa rada,
xi - ulazne velieine uslovJjene kvalitetom okoline

Ili

pripreme procesa rada sistema, i

Y] _ostvarene izlazne velieine sistema.

Ostvarena izlazna velicina se moze uvijek iz1'aziti u vidu:

v(q)
... j

= ~(p) [r-'--Li+l (t , p\)lJ

.Ar i

gdje su:
I;,i+1 - t1'ansformaciona mat1'ica izmedu svihulaza i izlaza,

t - vremenski parametri,
p - prostomi parametri,
iz cega slijedi da se 1'adna sposobnost sistema sa n eiemenata moze
izraziti kaQ. n - -dimenzionalna povrsina koja je sistematski i slucajno
prOlTIj enljiva u ~/ren1el.J.U.

1.2. CiIjevi oddavanja

Tehnicko odrtavanje sistema (strojeva) predstavlja skup
postupaka i aktivnosti Gija je svrha sprijeeavanje pojave stanja u otkazu
(iii u zastoju), kao i vracanje sisterna po pojavi stanja u otkazu (iii pojavi
otkaza) panovo u stanje u radu (uradno sposobno sta11je), u sto kracem
vremenu i sa sto manjim troskovima u datim uslovima okoline i
organizacije rada (s1. 1.1).
TEHNICKO ODRZA VANJE

___

r - " !-

r---:~

O
__
lk_Ia_~_an_jc_o_tl_'a_za____~

~~:__O_d_l_ag_al-D-c-na-st-an-k-a-ot-k-az-a~
c,---s_p_ri_.ic_t2_V_"n_.l.1c_n_a_sra_n_k_ao_t_ka_Z"_'--,
I

S:'j/;,o j J.

Korislcn jc bez otkaza

Tehnicko

Proces trosenja (habanja) sistema je jedan od uzroka je jedan od

uzroka da odrzavanje mora postojati u zivotnom ciklusu sistema.
Proizvodae sistema mora voditi raeuna da trosenje bude u granicama
projektovanog, a korisnik da usIovi trosenja za vrijeme procesa
eksploatacije sto manje dodu do izrazaja.
Svrsishodnost odrzavanja se moze do kraja sagledati sarno kroz
efektivnost osnovnog procesa proizvodnje, da troskovi odrzavanja i
troskovi zbog zastoja u proizvodnji budu sto manji, kvalitet proizvoda sto
visi a produktivnost proizvodnje sto veea. Odnosno, zbir svih troskova po
jedinici kapaciteta (proizvoda) nastalih zbog projektovanja, izrade,
eksploatacije i odrzavanja tehniekog sistema, nezavisno od vremena i
mjesta gdje su nastali, preko planiranog zivotnog ciklusa (vijeka trajanja),
moraju teziti nekom minimumu.
KoristeCi tehnieko odrzavanje za obezbjedenje osnovnog procesa
proizvodnje p1'euzimamo puno medusobno zavisnih zadataka: tehniekih,
tehnoloskih, o1'ganizacionih i ekonomskih.
Moze se jos reci da .ie odrzavanje tehniekih sistema funkcija
proizvodnje koja oDuhvata s've postc.pke koje treba preduzeti da tehYllc:ki
sistemi budu sto duze u ispravnom (radnom) stanju, da u zivotnom
ciklusu rade sa dozvoljenim nivoom pouzdanosti, produktivnosti i
ekonomicnosti. To znaGi da odrzavanje umnogome utiee na povisenje
nivoa e:fikasnosti poslovanja preduzeca.
Sluzba OdrZavanja mora efikasno raditi na sprijeeavanju i
otklanjanju otkaza (stanja "U OTKAZUIi ). Otkazi se nacelno sprijeeavaju
preventivnim od1'zavanjem (odrzavanjem prije nastanka otkaza), a
otklanjaju se nak.l'1adnim (odriavanje poslije otkaza) iIi kombinovanim
odrzavanjem (kombinacija naknadnog i p1'eventivnog odrzavanja).
Tehnieki sistemi za proizvodnju se sve vise mehanizuju i
automatizuju, sto znaci da moraju da rade sto pouzdanije. Zbog toga se
naglo siri pojam odriavanja, pri cemu se danas moze reci da je odrzavanje
proces koji omogu6ava upravljanje tehnickim stanjem i pouzdanoscu u
toku cije10g zivotnog ciklusa sistema. Nadalje, ciljevi odrzavanja, izmedu
ostalag, zalaze i u sfern ekonomije poslovanja, pa se iskazuju u vidu
racionalizacije i nacelno su mjerljivi. Zbog svega toga, savremena nauka
proces odrzavanja sve vise izucava i padize na visi nivo znacaJnosti u
privredi i drnstY~Ll.

Osnovni ciljevi koji treba da se postignu procesom odrzavanja su:

obezbijedenje (maksimiziranje) potrebnog nivoa pouzdanosti
tehnickih sistema u procesu eksploatacije (pouzdanost je
vjerovatnoca rada bez otkaza u toku vremena t),
minimiziranje ukupnih troskova odrzavanja (direkhlih
indirektnih) ,
zajedniclco ucesce (sa svim funkcijama u preduzecu) u upravljanju
proizvodnjom i finansijama,
postizanje boljeg kvaliteta proizvoda,
povecanje produktivnosti rada u proizvodnji,
povecanje nivoa motivisanosti za rad (neispravni tehnicki sistemi
izazivaju lose stanje, pa i nezgode, kako u samom preduzecu tako
i njegovom okruzenju),
cuvanje svih raspolozivih resursa u preduzecu,
isporuka proizvoda kupcima navrijeme i dr.
Treba imati u vidu da odrzavanje u pogledu sadrzaja i dinamike
sprovodenja nlora biti vrio
oclrnjereno i strage uskladeno sa
stvamim pOlrebama. U protivnom se mogu dobiti i supromi efekti.
Umjesto visoke pouzdanosti nepazljivo i precesto sprovodenje, narocito
slozenih i dugotrajnih postupaka odrZavanja, moze izazvati pojavu
drugih, dodatnih i jos ozoi1jnijih otkaza, eime se moze znaeajno smanjiti
pouzdanost, uz osjetno povecanje troskova. Zato izmedu sasvim ]ogicnog
uputstva "Odrzavaj masinu redovno kako te ne bi iznevjerila" i njemu
suprotnog savjeta "Pusti masinu da radi, nesto ces poremetiti" treba naCi
kompromis koji cSe obezbijediti najvece efekte. To i jeste cilj inzenjerstva,
odnosno savremenih naucnih i tehnickih disciplina koje se bave ovim
problemima [52].
Razvoj novih naucnih disciplina, zasnovanih na sve uorzanijem
razvoju tehnike i telmologije, posebno kibemetike, teorije sistema,
informatike i drugih grana sistemskih nauka, znacajno je doprinio
promjeni odnosa prema odrzavanju tehnickih sistema. Zahvaljujuci tome,
tehnicki sistemi se danas vise ne posmatraju kao uredaji iIi masine koje je
napravio covjek tako da se ponasaju po nekim sopstvenim, zamisljenim iii
dodjeljenim zakonima, nezavisno od okoline i drugih prij'odnih us]ova,
vee kao integralni dijelovi opsteg prirodnog sistema, koji podlijeZu
opstim i posebnim zakonima, svojstvenim i drugim sistemima u prirodi
[1] .

1.3. OdrZavanje kao funkcija

Odrzavanje tehnickih sistema je funkcija osnovne proizvodnje u
preduzeeu. Zato se one organizuje u odredene organizacione forrr;e i
cjeline i funkcionise kao poseban podsistem u preduzecu. Odriavanje je,
znaci, sustinski vezano za osnovni proces proizvocinje, jer doprinosi da se
proizvodnja odvija na racionalan nacin, uz optimalni nivo pouzdanosti
svih tehnickih sistema upreduzecu. Ono obuhvata kategorizaciju grupa
aktivnosti (s1. 1.2), 0 cemu ce biti govora u narednim poglavljima.
Kada se govori 0 jedinstvu funkcija odrzavanja i proizvodnje, kao
jedinstvenom Ciniocu proizvodnje, onda se imaju u vidu osnovne
postavke:

Kar:lkrer aktivnosti od::-Za,\,2.nj2

ri
1

1 -

ncposrcdno
posredno
Cilj

- prcvcntivno odriavanjc
- naknadno odriavanjc
- kombinovano odrZavanjc

Merodologija

- neplansko
-plansko
- prema resursu
- pr.rna stanju

,'--,-,.-,-j-v,-'o-ri-fi-m-an-,s-;ra-n-ja---'

.. , -.telruce.
~ investiciooo

Slika

l.i K'ategorizacija grupa aktivnosti odriavanja

ukupna funkcija proizvodnjese sastoji od zbira aktivnosti

proizvodnje i odrzavanja, podrzanih od ostalih poslova u
preduzecu (poslovi razvoja, marketinga, finansija i dr.)
funkcija oarzavanja (bez o'bzira kako je organizaciono
postavljella) ne predstavlja usiuZnu djeiah1ost, nego 1111a
proizvodni karakter,
radnici U odrzavanju su proizvodni radnici,

pos!ovi oarzavanja savremenih tehnickih sistema sumultidiscipliname prirode i zahtijevaju strucniju radnu snagu nego
klasicni poslovi proizvodnje.
OdrZavanje je proces koji se proteze kroz sve faze nastanka i
eksploatacije tehnickih sistema, do njihovog konacnog rashodovanja. Ono
.ie sastavni dio reprodukcionog procesa, te ga zato treba posmatrati i
izucavati kao integralnu aktivnost u obezbijedenju planiranog zivotnog
ciklusa svakog tehnickog sistema. To je funkcija proizvodnje, koja ima
jasno definisan proces rada, a kao sistem, to je dio proizvodnog sistema
preduze6a. Savremena predvidanja, daje odrzavanju u budu6nosti,
odlucujucu ulogu u proizvodnji sa ciljom da se ostvaruju optimalni
proizvodni rezultati uz uvodenje novih tehnologija odrzavanja.

koji se odrzava,to su, dakJe, sa stanovista oddavanja "spoljni elementi",

od kojih poticu zahtjevi za odriavanje kojima sistem odrZavanja treba da
se priJ.agodi. Nasuprot tome, preostali elementi, koji se odnose na
koncepeiju, tehnologiju, organizaeiju sistema odrzavanja, itd., cine
"ullutrasnje elemente" sistema odrZavanja, koji se rjesavaju nJegovlm
projektovanjem i kasnije upravljanjem [52].

Pouzdanos!

Raspoiozlvost

1.4. Integralni sistemski prilaz odrzavanju

Odrzavanie tehnii5kih sistema moze da se posmatra i analizira
metodama integrc:lnog sistemskog prilaza, tj. k30 sIrup ve6eg broja
segmenata koji svoju funkciju obavljaju u odredenoj okolini i u
odreoenom vremenu. Drugim rijecima moze se govoriti 0 sistemu
oill-za"vanja, kao skupu segmenata iIi elemenata koji zajednicki111 dejstvoll1
obezbijeduju odrzavanje tehnickog. sistema, u skladu sa postavljenim
zahtjevima i hiterijumima [52].
Sistem odrzavanja jednog tehnickog sistema moze da se ilustruje
kao sto je prikazano na shei 1.3.
Shema 11a slici 1.3. pokazuje da je i U ovom slucaju sistem
odriavanja iskazan kao skup medusobl1o povezanih elemenata iIi
segmenata. Medutim, i u ovom slucaju, u zavisnosti od neposrednih
zadataka i ciljeva analize, vrste posma1Tanog telmickog sistema i drugih
okolnosti, sistem odrzavanja moze se iskazati i sa drugim (manjim iIi
vecim) brojem segmenata. Prilaz sa ovim brojem segmenata, rnedutim, i
ovdje odgovara najvecem broju sistema odd3vanja, koji se odnose ua
razlicite masine, transportne sisteme, elektronske sisteme, energetska
postrojenja ili druge vrste tehnickih sistema, koji se koriste u privredi,
sirokoj potrosnji j dr. [52].
Treba cia se ukaze da se ovi prikazani segmenti sistema odrzavanja
razlilruju po svom karakteru. Segmenti oznaceni kao pouzdanost (R(t)) i
pogodnost OG,;-Z3VClll.lD. (Po) odnose se ocigJedno na sam tehnicki sistem

Pogodnost oOrZavanja

I
,

: - - - 1
-

- ,- - j

Lpmrcbni k-v8.lilCt

~I_ _ _----_---~

,--,-------,

~.

L-i

3i

_---'-TChfiO_i0
i a---'

Koncepcija

Organizacija

lntcgralna sistcmska podrska

Slika 1.3. Sistem odriavanja

Pouzdanost tehnickih sistema (vjerovatnoca ispravnog rada

sistema) predstavlja jedno od njegovih osnovnih svojstava, jedan od
najvaznijih Cinilaca ukupne sigumosti funkcionisanja. Ove osobine
telmickog sistema neposredno mjecu i na nJego\' sistem oQ~za\-ariia.
diktirajuci pOIreoe i zah~ieve za oddavanjem, kako u pogledu sadl-zaja,
tako i u pogledu obima. Kada bi tehnicki sis tern bio "apsolumo pouzdan",
odnosno kada ne bi nikada, ni pod kakvim usiovima mogao da otkaze, De
oi ga Irebalo odrzavati.
Pogocmost oddavanja (vjerovamoca ::ia ce odrzavan,ie biti
Iz\~e.deno D G(l[O:in 'vremenu) je, takod.e~ jedno od bitnih SVolst2:va svih
\l

e0111a u:jecajno na ilJegovu UkUPDll SigUll10St

1
1i
funkcionisanja, a posebno na perfonnanse raspoiozivosti. Ovim pojn~om
obubvataju se osobine tehniekog sistema u pogledu moguenosti
sprovodenja potrebnih postupaka odrZavanja, odnosno "prilagodenost"
sistema za obavljanje preventivnih i naknadnih postupaka odrzavanja
[52].

1.5. Koncepcija, organizacija i tehnoiogija oddRvanja

1.5.1. Sistem tehniCkog odriavanja

Sistem odrzavanja tehnickog sistema (s1. lA.) moze da se
realizuje na vise naCina, u vise medusobno razlieitih varijanti. Pojedine
varijante, odnosno pojedina rjesenja sistema oddavanja mogu da se
razlikuiu
u nizu detalia
obiljeZjima.
-'
- , ali i u osnovnim, za sistem
..." - - bitnim
...
(;\/0 S~. oQnosi
s'.:e.:ga L~
SISIe:'~",::"
c,
l~.'i
primjenjenu tehnologiju i organizaeiju. Pod koncepeijom sistema
odrzavanja podrazumijeva se princip donosenja odluka 0 vremenu u
kojem treba da se sprovode postupei (skup aktivnosti) odrzavanja. U
ovom pogledu postoje osnovne moguenosti: preventivno, naknadno i
kombinovano oarzavanje. Kod preventivnog odrzavanja, potrebni
postupei se sprovode prije nego sto do de do pojave otkaza, a kod
naknadnog posto se otkaz vee pojavi. Tehnoloski aspekt se oeinosi na
vrstLl i naCin izvodenja postupaka odrzavanja, a organizaeija sistema
zavisi od odnosa pojedinih nivoa na kojima se sprovode postupei
odrzavanja (pri ovome, postupei odrzavanja su one aktivnosti koje se
sprovode na tehniekom sistemu da ne bi doslo do otkaza - pregled,
zamjena dijelova i dr.) [50,63,98].
"'~

1.5.2. Koncepcija sistema odriavanja

Koneepcija sistema odrzavanja predstavlja njegovo obiljeZje, koje
utjece na opsti kvalitet sistema odrZavanja. Pod ovim pojmom
podrazumijeva se obiUezje sistema koje zavisi od principa na osnovu
koga se donose odluke 0 sprovoaenju postupaka odrZavanja. Tri su
osnovne koneepeijske moguenosti: preventivno, naknadno i kombinovano
odrzavanje. U prvom slucaju, postupci odrZavanja se sprovode prije nego

stc do de do pojave otkaza, odnosno u ovoj koncepciji odrzavanje ima

zadatak da sprijeCi iii odlozi pojavu otkaza (s1.1.5. i s1. 1.6.). Koncepcija
naknadnog odrzavanja, nasuprot prethodnoj, predvida da se postupci
odrzavanja sprovode tek posto do de do pojave otkaza. U ovom slucaju,
dakle, njihov je zadatak da sistem iz stanja "U OTKA..ZU" ponovo vrate u
stanje flU RADU". Obje ove osnovne koncepeije mogu da se povefu - to
je kombinovano odrzavanje. Kombinovano odrzavanje moze da se
realizuje na vise naCina, ali obieno tako da se odreden dio tehnickoa
sistema (odredeni dementi) odrzava preventivno, dole se za preostal~
dijelove sistema postupei odrzavanja sprovode tek posto dode do pojave
otkaza.

Konccpcija

odrzavanja

~~',----_--'/~"
,

Sistcrn
tchnickog

Tchnologija

/1

Organizacija

'Slika 1.4. Komponente sistema odriavanja

Preventivno odrzavanje, moze da se realizuje na vise nacina. Ovo

se posebno odnosi na vrstu i karakter postupaka preventivnog odrzavanja,
a zatim i na vrijeme koje se odreduje za sprovodenje ovih postupaka.

pojave otkaza za posmatrani sistem, odnosno njegov sastavni dio. U

drugom slueaju posmatra se i prati neki pokazatelj - parametar, koji
reprezentuje stanje posmatranog sistema, tj. njegovog dijela, i koji je po
svom karakteru slueajan. Obje ove vrste preventivnog odrzavac'1ja mogu
da se vefu za neki odreaeni period vrernena, ili za vrijeme koje se ne
odreduje unaprijed, vee se tokom rada sistema podesava (adaptira)
konstatovanom stanju, Od,'10sno informacijama 0 izabranim pokazateijima
stanja koji se prikupljaju i analiziraju.
Moguce postupke preventivnog odrzavanja Cine sve one aktivnosti
koje je potrebno sprovesti da bi se tehnieki sistem odrzao u radno
spo'sobnom stanju na zahtijevanom nivou eksploatacione pouzdanosti,
kako je vee reeeno. Detaljniji opis ovih postupaka bice dat u narednim
poglavljima krVige.

I """,,,.,

.r

Naknadno

HOC
]
Ritmicko

1.5.3. Organizacija sistema odriavanja

odrz2vanje

Slika j.5, Osnovne metode odriavanja tehnickih sislema

METODE OORZAVAN.1A

PREVENTIVNO

NAKNADNO

,-------l-------,1 fA K01IT8Q1,!t-tE'~8Att!fl~r r----i------l

I

j
j

PO
RESURSU

I !,
I \

t)3 \

L...-_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

KONTROLOM

! I
!
i+_e,~ , i
!: !I _____ ~/
/~ 1I
i~/.
1 I
l'
---:: I~
!

I, j

t SA FERiODICNOtii

It)'J

'----_ _ _ _ _ _ --.l,

!~

I I ! SA NEPREKIDNOM " i
1 ! I I KONTROLOM
:
,
,i
I

'II

I L;t

E,<e,

E,=e,

r~111l071
r

1 _ ,_ _ _

~
! ~ I I
~_~_~ J L_________
j

ttJ

__

Slika 1,6, Uzajaml1a'veza metoda odria-vanja i toierancija za dijagnosticke parametre

(5) (5je parametar promjene stanja)

U naeelu postoje dvije osnovne vrste preventivnog odrzavanja. U

prvom slucaju preventivno odrzavanje se sprovodi iskljuciv0 na OSnO\rLl
informaeije 0 pouzdanosti, tj. na OSTIOVU raspodjele vremena rada do

12

Organizacija sistema odriavanja definise ocinose koji posto.1e

izmec1u pojedinih nivoa, odnosno mjesta - radionica, U Kojima se
sprovode postupei odrzavanja, Ukoliko je sistem odrzavanja slozeniji, tj.
ukoliko ima vise mjesta iIi radionica u kojima se obavlja odrzavanje,
st.ru.lctura
.
sistema odrzavanja je slozenija, te je i njegova organizacija
kompleksnija.
Od veceg broja mogucnosti organizovanja, najznacaJl1lJe su
linijski i hijerarhijski sistemi. Kasnije ce biti pokazano da je organizacija
sistema odr.tavanja U tijesnoj vezi sa njegovim makro-tehnoloskim
obiljezjima, posebno ako se radi 0 hijerarhijskim sistemima, kao i sa
podsistemom koji se odnosi na personal, odnosno radnike koji rade na
poslovima odd::avanja [52].

1.5.4. Tehnologija odriavanja

Telmologija odrzavanja ddinise postuplce odrzavanja i nacin
sprovoaenja posttlpaka odrzavanja. Telmologijom odrzavanja odredujese
na koji nacin postupak treba da se obavi, sa kojim alatom, kojim
redoslijedom, u kom vremenu. Ovo se odnosi na svaki nivo odriavanja
posebno, a ina sve predvidene postupke odrzavanja:
osnovno odrzavanje od strane rukovaoca,
preventivni periodieni pregledi, bez posebnih instrumenata,

13

kontrolni pregledi regulisani propisom i zakonom,

podmazivanje,
tehnicka dijagnostika,
preventivne zamjene dijelova,
trazenje i otklanjanje slabih mjesta,
popravljanje i obnavljanje istrosenih dijelova,
preventivne periodicne opravke (profilakse),
generalne periodicne opravke i moderrjzacije.
Ocigledno je da tehnologija odrzavanja zavisi u velikoj mjeri ad
konstrukcijskih i drugih osobina sistema koji se odrzava, ali isto tako j od
uslova u kojima se odrzavanje sprovodi. Ist1 utjecaj imaju ekonomski
Cinioci, koji se odnose na raspolozive kapaeitete, produktivnost, potrebnu
brzinu obavljanja po stupka odrzavanja, odnosno potrebnu gotovost
tehnickog sistema, itd. Shodno tome, tehnoloski postupei odrzavanja
mogu da se rijde na razlicite nacine, zavisno od niza bitnih utjeeajnih
Cinilaca.
Ocigledns je SIva; da tehnologija Gd;za,,;,~anja moze biti za svaki
posebni slucaj rijesena na mnogo raz1icitih naCina. Svako rjesenje vise iii
manje neposredno utice na kvalitet sistema odrzavanja, odnosno na
pogodnost odrzavanja, gotovost i dmge karakteristike procesa odravanja,
a isto tako i na troskove odrZavanja ostvarene efektivnosti. lzbor
tehnologije odrzavanja predstavlja, prema tome, jednu od znacajnih faza u
projektovanju sistema odrZavanja jed.'1og teD..nickog sistema.
Na izbor tehnologije odrzavanja neposredno utjecu i dmge
komponente sistema odrZavanja, odnosno koncepeija i organizacija
odrZavanja. To znaGi da sistem odrzavanja treba da se projektuje
jedinstveno, trazeCi uvijek najpovoljnije kompromise moguCih
pojedinacnih rjesenja.
Prema tome, tehnologija odrzavanja se bavi postupcima
odrZavanja i naCinima njihovog otklanjanja (s1. 1.7. i s1. 1.8.). Tehnologija
odrzavanj a se neposredno nadovezuje na razvojne i proizvodne
tehnologije. Ona trazi odgovore na vise pitCh'1ja, pri cemu se izdvajaju:
zasto treba da se sprovede postupak odrzavanja, kada nastaje potreba da
se sprovede odredeni postupak, kakav postupak odrzavanja se primjenjije,
gdje se izvode radovi odrzavanja, koji izvrsioci rade, na koji nacin i kojim
redoslijedom se izvode postupci odrzavanja.

Slika 1.7. Tehnologija odrzavanja

1.5.5. Proaktivno odriavanje

Procjene strucnjaka u svijetu idu u pravcu da ce prve dekade III
miknijuma biti izrazito obiljezene aktivnostima vezanim za odrZ3vanje
tehnickih sistema, jer su tebnicki sistemi sve slozeniji i sofictlciranijj.) a
time i nepouzdaniji, oonos11o, zahtijevaju sve "'ise kompleksnih znanja
potrebnih za njihovo odrzavanje. Buduenost vjerovatno pripada
ekspertnim sistemima koji treba da obezbijede proaktivno odrzavanje
( sustina filozofije proaktivnog odrzavanja je utvrdivanje osnovnih
uzrocnika otkaza i njihove eliminacije).
Tchnologiie

,--_ _ _ _-'1

Poicdlnacne
Grupnc

Makro
Mirro
Univerzalne
Speciialnc

Slilw 1.B. Tehnologije odrzavanja

Koncept proaktivnog och'zavanja se nedavno pojavio u

industrijskoj praksi i privukao znacajnu paznju, naroCito poslije

14

15

objavljivanja prvih rezultata koji su svjedocili 0 velikim ustedama

postignutim primjenom ovog novog metoda ..
Postoji li i u cemu je sustinska razlika izmedu ovog koncepta j
dosada poznatih i primjenjivanih metoda u odrzavanju?
Proaktivni pristup problemu odrzavanja telmickih sistema, baziran
.ie na stalnom pracenju i kontroli osnovnih uzrocnika otkaza i
aktivnostima na njibovom eliminisanju iIi znacapom smanjenju
negativnog dejstva. Sa druge strane preventivno odrzavanje prema stanju
usmjereno je na otkrivanje i pracenje ranih simptoma otkaza (vibracije,
temperatura, produkti habanja ... ). Proaktivni koncept ne prihvata otkaz
kao 110lmalno i moguce stanje, vee se sprovodi niz adekvatnih mjera da
do otkaza uopste ne dode. lednostavno reeeno tezi se da masine "vode
zdrav zivotl! i da im se na raj naCin maksimalno produzi vijek
eksploatacije. U cesto koriscenoj analogiji izmedu medicinskih metoda i
metoda u odrzavanju, savremeni postupci dijagnostike oboljenja (EKG,
ultrazvuk, rendgen ... ) oq&.ovan:~li bi konceptu preventivnog odrZavanja po
stanju, dok bi kontrola nivoa holesterola u krvi (kao dokazanog uzrocnika
nmogih kardiovaskuiarnih oboljenja) odgovaraia proaktivnom pristupu
problemu odr.zavanja [106].

u jednoj petrohemijskoj fabrici sa 1.800 radnika u odrzavanju

(40% ukupno zapos1enih), uz proizvodnju od 2000 tona na dan
troskovi odrZavanja iznose 2% ukupnog prom eta,
kompanija "Shell" - Francuska je uvodenjem odrzavanja pomocu
racunara realizovala jednokratnu ustedu na skladistu, VrIJeme
cekanja, prenos, davanje na10ga smanjeno je za 15%, a
proizvodnost je povecana 30%,
"Hewlett-Packard" je smanjio broj sati opravki za 10%, troskove
za 2,5%, uvodenjem savremenog odrzavanja uz koriscenje
tehnicke dijagnostike.

1.6.2. Osnovni uzrocnici otkaza kod tribomehanickih sistema

Otkazi kod tribomehanickih sistema (masina) mogu se posmarrati
kao otkazi izazvani triboloskim procesima i oni nastali zbog ostalih
uzrocnika. Ovo stoga sto praksa pokazuje da su triboloski procesi
dOlninantni

1.6. Troskovi odriavanja u zivotnom ciklusu

1.6.1. Troskovi odriavanja u industriji

Ekol1omski faktor je taj koji .ie pokrenuo danasnji poseban interes
za razvoj U odrzavanju.
Nekoliko statistickih podataka ce nas u to lako uvjeriti:
gubici u proizvodnji radi odrzavanja iZl10se 30% od raspolozivih
kapaciteta,
firma "Bross::'trd Consult:mts" ocjenJuJe troskove oarzavanja l1a
6% ukupnog prihoda (vise od 10% u teskoj industriji),
jedna od anketa u Velikoj Britaniji koja je sprovedena u oko
cetrdesetak preduzeca daje vrijednosti troskova odrzavanja od 29% UkupDOg prihoda, 5-26% od vrijednosti odrzavane opreme,

16

uzrocnlCl

otkaza kod dinan1ickih

n1aSll1sk.1h

slstelna.

ISIrazivanja pokazuju da u metalopreradivackoj industriji preovladuju

triboloski otkazi i iznose 60%, a dasu materijalni tr05kovi za opravku tih
sistema za tri puta veei od onih izazvanih netriboloskim procesima. Prema
podacima japanske firme Nipon, 40% svih otkaza je prouzrokovano
tribolo.skim procesima.
Da su ove tvrdnje realne ilustruju i pregledi dati u daljem tekstu 0
uzrocnicima i vrstama otkaza kao i njihovoj distribuciji kod kliznih i
kotrljajnih le.zaja, dizel motora i pumpi (tabela T-l.l. ) [65].
Tabela T-l.l. Uzroci i distribucija otkaza kod Jeiaja
Uzroi'nid otkaza

Diatribuciia, 0;(,
Kotrljajni lel:aji
Klizna !eziSta
9.!
+-__----''O13.8
:'::::'_ _ _-L-_ _ _7'-'-_
_ __

Ncadckvatan nroracun.-'.;..::.ko"'-n:.:::sl".-'fl."'.lK"'ci.::;ia_ _ _ _ _

!! GIeSke 11 matcTi,"'ia;::iu'--_ _ _ _ _ _ _ _ _-'-_ __ 1.9

'! Grcskc oroizvoQnle i monraze

14.4

j--';;cadckvatna ckSDloatacija, odriavanie i kontroia

,: Habanic tokom kontinuirano,Q r2da

37.4

I~

28.5
4,0

Ustalo

17

3,6

10.7
39.1
30.5
7.(}

'1

Vrste otkaza kod industrijskih diesel motora

koje odgovomost snosi sam konstruktor postrojenja. Ako to izrazimo

sarno putem troskova odrzavanja, mozemo govoriti oiznosu od 30%.
Na primjer, u slucaju industrije celika, gdje se pretpostavlja da
troskovi odrzavanja iznose 10% od fakturisanog iznosa, zna se, da zbog
rzreskaka u projektovanju nastaju troskovi koji iznose 3% ad prodajne
~ijene proizvoda. Tom iznosu se mora do dati steta zbog izostale
proizvodnje, koja je u metalurgiji svakako visoka.

,
I

)i Vrsta otkaza
Qprema za naoaianic gorivorn

Curenie vode
, V cntili i sicdista
Leiaii

I Klipni sklap

Curenle ulia i sistema za oodmazivanie

Turboouniae

, Zupcanici i pogon

6.6
5.2
4.4
3,9

Razni diielavi

I Osnova
! Koiicnasto vratil0

1.6.4. Troskovi osposobljavanja i popravljar,ja istrosenih dijelova

sistema

Vrste ostecenja kod centrifugalnih pwp.pi

+=__________

[!~VLrs~te~o~s~te~ce~n~ia~~~~~____=-______
: Ostcccnic usliied trenia i habania
Nasiini lorn
Zaribavanie
Ii Pacerne nrskotine

I Zamor

i
!
I

Distribucija..
%
~~~~~
25
18
18

________

~-lit

Ako se dalje analiziraju vrste ostecenja koja nastaju kao r~zulta~

triboloskih procesa, veoma se lako moze utvrditi da su abrazlVno :
adhezivno habanje najprisutnije vrste i to abrazivno sa preko 50% 1
adhezivno sa oko 15%. Kod pojedinih masinskih sistema, leao sto su
hidraulicni sistemi 70 do 80% otkaza njihovih komponenti nastaje leao
rezultat abrazije. Poznati svjetski proizvodac hidraulicne opreme Vikers
to procjenjuje na 90%. Prema istrazivanjima kod k1iznih l~zista m~tora
SUS, nezavisno od vrste materijaia ieiaja, dominantno Je abrazlVno
habanje sa oko 60%, dokje adhezivno habanje registrovano kod oko 20%
lezaja.

1.6.3. Utjecaji na troskove odriavanja

Troskovi odrzavanja ne nastaju sarno zbog loseg funkcionisanja
tehnickog sistema (postrojenja). Kao potvrda ovoga, navode se troskovi
odrzavanja raspodjeljeni prema uzrocima otkaza:
31 % zboa utiecaJ;a iz procesa proizvodnje,
'" "
47% zbog funkcioniranja,
22% zbog drugih razloga.
.
Dakle, maze se utvrditi, da se veliki dio troskova odriavanJa (leao
i zaustavljanja rada postrojenja zbog otkaza) moze pripisati uzrocima za

Gubici uslijed ostecenja iIi trosenja dijelova tehnickih sistema su

veliki. RacUlla se da sarno direktni gubici uslijed habanja u svijetu
premasuju sumu od 100 milijardi USA do lara godisnje.
Uzroci ostecenja dijelova tehnickih sistema su razliciti. Na slici
1.9. prikazani su opsti UzrOc1 ostecenja koji su slgumo razliciti za
otklanjanja
Radi sto brzeg uspostavljanja normalnog stanja
posljedica otkaza dijelova sistema, preduzeca nastoje da sto spremnije
docekaju ove otkaze (dobra organizacija odrzavanja, dovoljno zahha
rezervnih dijelova, organizacija reparaturnih radionica i s1.).
Doskora se smatralo da je najefikasniji naCin brzog
osposobljavanja tehnickih sistema zamjena ostece11og iIi istrosenog dijela
novim rezervnim dijelom. Zbog toga su preduzeca pribjegavala velikim
zalihama rezervnih dijelova - da bi ih po potrebi mogla !ito prije ugraditi
iIi zamijel1ltl. Osposobljavanju i popravljanju istrosenih dijelova
pristupalo se sarno u slucajevima krajnje 11uzde hitnosti. Poslijednjih
godina prednost sve vise dobija osposobijavanje, dok se zamjeni pristupa
sarno u odredenim slucajevima. Zamjenom novim dijelom, pored osnovne
prednosti, da je veoma brza kada je dio u magacinu, nosi sa sobom niz
nedostataka:
angazovanje znatnih finansijskih sredstava za odriavanje lagera
zaliha rezervnih dijelova,
angazovanje prostora za skladistenje rezervnih dijelova,
angazovanje administrativnog osoblja koje se stara 0 rezervnim
dijelovima (nabavljaci, skladistari, kontrolori itd.),
dugi rokovi isporuke, posebno za dijelove koji se uvoze,
visoka nabavna cijena 110vih dijelova,

18

19

1.6.5. Metode analize i procjene

'S%

NIZAKNIVO

ODRtAVANJA

Siika 1.9. Opti uzroci otecenja dijelova tehniCkih sislema

V150b nabavna cijena novi11 dijelova,

zastarijevanje dijelova na lageru,
visoki troskovi lagerovanja rezervnih dijelova i dr.
Struktura troskova uskladistenja dijelova ukazuje na to da svaki
dio koji je uskladisten tri godine udvostrucava svoju vrijednost. U
uslovinia realnih kamata vrijednost rezervnog dijela se udvostrucava i za
krace vrijeme.
Sa druge strane, osposobljavanje pohabanih dijelova ima mz
znacajnih prednosti:
l1izi troskovi intervencija u procesu odrzavanja ( i do 90%),
cesto su moguce interveneije na lieu mjesta,
vrijeme osposobljavanja najcesce je krace od vremena nabavke
novog dijela, ukoliko ga nema u skladistu.
Mnoge analize pokazuju da osposobljavanje pohabal1ih dijelova
postrojenja ne premasuje eijenu od 10 do 60% cijene novog dijela.
Ukoliko se primijeni preventivno odriavarije po stanju, tj. pennanentna
kontrola ugrozenih dijelova i njihovo pravovremeno obnavljanje, onda
odrzavanje daje najvece ekonomske rezultate.

20

Troskovi zivotnog ciklusa ne mogu se analizirati i ocjenjivati bez

infonnacija 0 drugim efektima rada posmatranog tehnickog sistema,

odnosno bez podataka

stepenu zadovoljenja njegove funkcije cilja.

Tako se dolazi do kompleksne mjere uspjesnosti tehnickih sistema,koja

se naziva efektivnost ulozenih sredstava ili efektivnost ukupnih t1'oskova
zivotnog ciklusa. Ova kompieksna karakteristika zavlSl od VIse
elemenata, vezanih za sam tehnicki sis tern i okolinu u kojoj sistem radi,
odnosno za konstrukciju sistema i njegovu logisticku podrsku. Drugim
rijeCima, efektivnost ulpzenih sredstava je efektivnost tehnickog sistema
svedena na jedinicu ulo~enih sredstava, racunajuci pri tome sredstva koja
su ulagana tokom svihiaza njegovog zivotnog cilusa [21].
Ovakav prilaz i tehnickim sistemima dolazi do izrazaJa i u
metodama analize i procjene njihovih troskova. Analiza troskova
tehnickih sistema se, nairne, vr5i u nacelu za cio zivotn1 ciklus. Ima,
medutim, i slucajeva qa se analiziraju troskovi sarno u jednom dijelu
zivotnog ciklusa, tj. u] sarno jecinoj ili nekoliko faza, pa i sarno neke

,
,
~

!
.
,..
.
aktlvnOStl u oaredemm penomma posmatranja.
Prema duhu M~dunarodnog IEe Rijecnika, troskovi ostvarene
efektivnosti mogli hi! da se nazovu i perfonnanse ekonomicnosti,
podrazumijevajuci da S1= time obuhvataju sva svojstva tehnickog sistema
koja na bilo koji nacini u~iecu na troskove njegovog zivotnog ciklusa, U
cjelini iii u pojedinim fazama [52J.
Analize i procj~ne tr08kova sprovode se u nacelu za sve faze
zivotnog ciklusa jednog tehnickog sistema, odnosno objekta odrzavanja.
One treba da zapocnu -irec u prvoj fazi zivotnog ciklusa, odnosno tokom
definisanja koncepcijsk,og i idejnog ljesenja tehnickog sistema, a tako
dobijene preliminarne iprocjene treba da se provjeravaju j po potrebi
koriguju u fazama [52].'
Osnovni model analize elemenata troskova respektuje sve faze
zivotnog ciklusa, uzimaJucl u obzir sve komponente ostvarene
efektivnosti, odnosno! sigurnosti funkcionisanja. Pored investicionih
ulaganja za l13.Davku tehnickog sistema i troskova koji se izazivaju
njegovim fl.ll1kcionisanjem (pogonska energija, rukovaoci i dr.), analiza
treba da obuhvati i troskove preventivnog j naknadnog odriavanja, kao i
trciskove koji nasmju b10 rezuitat nemogucnosti sistema da izvrsava svoju
funkciju, odllosno tzv. troskove neraspolozivosti (raspolozivost ili

21

1
gotovost je vjerovatnoca da ce sistem u bilo kom trenutku vremena biti
raspoloziv, odnosno dace biti u stanju da stupi urad).
Postupak me trazi da se analizama obuhvate i jasno iskafu svi
elementami troskovi predvideni procedurom, cak i u slucaju kada su neb
od njih sasvim mali, pa i zanemarljivi (ovo je posebno vazno radi
uporedenja pojedinih altemativa) [52).

1.7. Vidovi otkaza tehnickih sistema

1. Uopste.- Smanjenje iIi pak gubljenje radne sposobnosti

tehnickog sistema u procesu eksploatacije proizilazi od raziiCitih uzroka,
koji utjecu na pocetne parametre, izazivajuci habanje, deformaciju,
lomove, koroziju i druga ostecenja. Ako je stanje sistema takvo da
vrijednost makar i jednog zadatog parametra koji karakterise sposobnost
izvodenja zadate funkcije, ne odgovara zahtjevima utvrdenim
normativno-tehnicl~om dolcu.mel1Iacijo111 proizvoaaca opr~Ine, sistem se
smatra radno nesposobnom. Radnasposobnost maze hiti obnovljena pri
odrzavanju, a moze se dokazati da je to tehnicki nemoguce iii ekonomski
necjelishodno. Kao pokazatelji mogucnosti i cjelishodnosti obnove
sistema javljaju se troskovi vremena rada i sredstava na odrzavanju, koji
se odreduju konstrukcionim osobinama sistema. Karakter pojavljivanja i
proticanja procesa ostecenja odreduju vidovi otkaza. Svi vidovi ostecenia
tehnickog sistema su neizbjefui uslijed njegovog rada. Ostecenja se moiu
pojaviti zbog gresaka pri projektovanju i izradi iIi zbog drugih razloga.
Neka neznatna ostecenja vremenom mogu prijeCi u kategoriju znacajnih,
koja dovode do otkaza tehnickog sistema. Ostecenja sastavnih dijelova
sistema dijele se na dopustena i nedopustena. Dopustena ostecenja su
postepeno habanje, zamor povrsllskih slojeva materija1a, i dr., koji se
odstranjuju u procesu eksploatacije pri sprovodenju planskih aktivnosti
odrzavanja, dok su nedopustena ostecenja zbog nedovoljne cvrstoce,
'{toplotne prskotine", brzo proticuce habanje koje dovodi do zadiranja
povrsina i dr. Nedopustena ostecenja moraju biti odstranjena prije ulaska
sistema 11 proceseksploatacije.Na osnovu naprijed recenog, uzroci otkaza
tehnickih sistema mogu se sistematizirati kao na s1. 1.10.
Pod otkazom se podrazumijeva dogadaj koji se desava u trenutku
kada je vrijednost kontrolisanog parametra "Y" (K) dostigla (gomju iii
donju granicu) svoje granice iIi izasla izvan tih granica. Pod terminom

"parametar" podrazumijeva se bilo koja karakt~ristika sastavnog dijela

sistema.
2. ldentifikacija otkaza. - Otkaz kao apstraktni objekt, je neSto sto
onemogucava tehnicki sistem da obavlja funkciju cilja. Osnovne
komponente koje identifikuju otkaz su: uzrok otkaza, manifestacija
otkaza, mjesto otkaza (lokacija), i naCin otklanjanja otkaza.
Moguc pristup blizem odredivanju svake od ovih komponenti je:
a) Za uzrok otkaza:olabavljenost, rukovanje tehnickim sistemom,
clscenje, podmazivanje, mehanicki 10m, preopterecenje,
korozija, habanje i dr.
b) Za manifestaciju otkaza: masma ne radi, masma radi ne
adekvatno, nenormalan sum, previsoke vibracije i sl.
c) Za mjesto otkaza: kaisni prenosnici, zupcasti prenosnici,
hidraulika (hi drauli cni uredaji), pneumatika (pneumo
uredaji), elektro-insta1acija, elektronika, pribor iIi alat i dr.
d) Za naCin otklanjanja otkaza: podmazivanje, podesavanje i
stelovanje, zamjeri'a rezervnog dijela, dorada re-zervnog dije12~ i
dr.
Uzroei otkaza sistema

Primarni (ani koji prvi nasraju)

Se:kundarni (kao posljedica nckih df"l.1gih)

Ugradene mane (greSke pri izradi)

Pogresna upotreba

Strukrurne promjcnc (habanje, zamor)

I
---,L--____

Slucajni

SliIw 1.10. Uzroci otkaza

23

---l

3. Vrste neispravnosti sastavnih dyelova sistema. - Istrazivanja

vrsena u industriji, pokazuju da se sve neispravnosti uzrocnih otkaza
sastavnih dijelova sistema mogu svrstati u vise grupa, ito:
1. Slabljenje sastavnog dijela sistema: 10m uslijed zamora sa
prethodnom naprslinom, 10m uslijed zamora na zavarenom sastavu,
pukotina na zavarenom sasta\'U uslijed zamora, gnjecenje na povrsini
(zamor povrsine), istrosenost, korozija, nagrizenost, erozija, starellje
l1emetall1ih sastavl1ih dijelova i dr.
2. Mehal1icka preopterecenja sastavnog dijela sistema: 10m uslijed
preopterecenja (bez prethodl1e pukotine), lorn uslijed preopterecenja na
sastavu dijelova, pukotina na sastaVl10m dijelu uslijed preopterecel1ja
(udara), pukotina na zavarenom sasta\'U uslijed preopterecenja (udar),
plasticna deformacija sastavnog dijela, oslabljenje karakteristike opruge,
ostecenje povrsine (zasjecenosti i 81.) uslijed zamora, pohabanost od duge
upotrebe, ostecenje uslijed slabe zastite (podmazivanje povrsina i s1.),
ostecenje uslijed slabe izolacije od vibracija i dr.
3. Elektricno ostecenje sastavnog dijela sistema: slabljenje lcontakta, slabljenje izolacije, slabljenje dielektricnosti, slabljenje emisione
moCi, vamicenje, ,razciesenost elektricnog kola, otkaz lomljenog spoja,
slabljenje elektricnih karakteristika, oslabljeno napajanje elektricnom
energijom i dr.
4. Fizicko-hemijska ostecenja: sagorjelost, istopljenost, pregrejanost, vlaga i kvasenje, gubljenje hermeticnosti, curenje tecnosti, pad
pritiska fluida, dejstvo zracenja (elektromagnetsko i dr.), dejstvo statickog
elektriciteta, dejstvo spoljasnjih hemijskih agenasa, bakarisanje,
promjenjene karakteristike tecnosti, dejstvo bioloskih agenasa i dr.
5, Nepodesenost: nepodesenost uslijed slabljenja veza, nepodesenost uslUed istrosenja (habanja), nepodesenost uslijed deformacije,
nepodesenost uslijed korozije, nepodesenost uslijed slabe zastite od
spoijasl1jih uticaja, nepodeSenost bo posijedica neispravnosti dmgog
sastavnog dijela, zaglavljivanje - zakocenje, nedostaje sastavni dio,
nedostaJe montazni dio, gubitak preciznosti spoja (.perfonnanse i dr.),
smanjena brzina, netacnost povrsil1e, netacnost ugla polozaja i dr.
6. Posljedicna neispravnost: zaglavljivanje, nedovoljna koliCina
fluida i energije i dr.
7. Razlog zamjene sastavnog dijela sistema: slucajni otkaz, dugo
nekoristenje, otkaz uslijed starerua, nepridrzavanje uputstva za rukovanje,
lose osnovno odc'zavanje (opsluzivanje od strane rukovaoca), neadekvatna
primjena tehnicke dijagnostike, lose izvedena preventivna periociicna

opravka (mala, srednja i generaina opravka), lose obezbijedenje od

klimatskih uticaja, slab kvalitet montaze, kOllstruktivni nedostatak, rani
otkaz (greska u montazi), preopterecel1je, nagrizenost (korozija),
nedostaje sastavni dio, visa sila i dr.
4. Karakteristicni otkazi na tehnickim sistemima. - Zavis110 od
namjene sistema, eksploatacionih uslova, zahtjeva prema kvaliletu
funkcionisanja itd., definicija otkaza treba da bude precizna i uskladena
izmedu narucioca i proizvodaca sistema. Ovo je neophodno, jer promjena
parametara "Y" van odredenih granica ne mora uvijek da ima za
posljedicu gubljenje radne sposobnosti sistema.
U literaturi se pominju razne podjele otkaza tehnickih sistema,
tako se navode:
sistematski utjecaji dovode do stanja "U OTKAZU" u perjodu
"DJECIJIH BOLES TIt" iIi tzv. ranih otkaza;
slucajni utjecaji uslovljavaju stanja flU OTKAZU" kao posljedica
nastaiih nestabilnih konstruktivno-tehJ?-oloc~l;;.ih paran1etara l!slo"\ia
okoline mkovaoca i cirugih slucajnib utjecaja;
monotonodejsh'Ujuci utjecaji 11a pojacana djejstva odredenih
procesa (habanje, zamor marerijala i dr.).
Rani otkazi sistema. -lstrazivanje uzroka otkaza u pocetnoj fazi
rada sistema (rani otkazi) uvijek pokazuje da je otkaz nastao kao
posljedica nedovoljno proucene konstmkcije, lose izrade iii montaze, bo
i nedovoljne kontrole. Posebno mjesto u rangu uzroka, zauzima materijal,
bilo da je posljedica lose izabranog materijala, nedovoljna paznja pri
njegovom prijemu i uskladistenju iii greske u termickoj obradi. Treba
l1apomenuti da se pod po,imom materijala podrazumijeva: sirovi materijal,
polufabrikati (otkivci i odlivci) i gotovi dijelovi iz kooperacije.
Slucajni otkazi sistema. - Do pojave slucajnih otkaza te1mickog
sistema moze doci u bilo kom trenutku zivotnog ciklusa sistema. Slucajni
otkaz moze biti zavisan i nezavisan. Djelovanje spoljnih utjecaja na
tennicki sistem iZi:tziva zavisne slucajne otkaze koji mogu biti posljedica
1

.
.,.

T
'e''-PQ''''",
ill 01(OlnOSLl
1
1
"
loseg rUh::ovanja
111
oct:zavanJs
SlSIenla~ 1:.1 L ~ . . ..., . vl~en
oDterecenja udamom silom za koju sistem nije proracunat.
,.
N~zavisni (inicijalni) slucajni otkazi mogu se pojaviti kod dijelova
sistema, uglavnom dijelova bez dugotrajne jacine, za koje postoji
odredena vjerovatnoca otkaza u periodu do predvidenog vijeka upotrebe.
5

. ,

25

Postepeni otkazi. - Glavni razlog pojave otkaza i snizenja

pouzdanosti sistema, kao i vijeka trajanja sistema, leti u pojavama
habanja, slabljenja i zamjena njegovih dijelova.
1.8. Metodologije oddavanja

1.B.1. Osnovni pristupi

Danas u sVIJetu postoji nekoliko pristupa ( filozofija iIi skola)
sistemu odrzavanja, medu kojima se izdvajaju (s1. 1.11.)
Terotehnologija
Logisticki sistem odrzavanja
Inteligentno odrzavanja .
. ..
Odrzavanja prema pouzdanosti iIi skraceno OPP. (Rehabrlny
Centered Maintenance iIi skrateno RMC) [3,21,32] , 1
Totalno moduktivno odrzavanje iii skraccno TPO (Total
Produ0tiv;' lvlaintenallc:e ib skraceno TPlv1).
Odluke 0 odrzavaniu se donose posiije detaljnog izucavanja svih
osobina sistema koji se ~drzava, tj. na bazi poznavanja svih njegovih
karakteristika i osobina, a posebno karakteristika pouzdanosti, iIi se
odlucuje na bazi stalnog i sirokog uvida u trenutno stanje sistema koji se
odriava, posebno sa stanovista uspjesnosti izvrsavanja njegovih zadataka,
tj. efekata koji se o:;tvaruju njegovim radom i koristenjem.
tMETODOLOGIJE ODRZAVANJA

Ul
-I 1!
2

H41

OORZAVANJE PffiOMA
POUZOANOSTI (RCM)

PROJEKTOVANJE

I!

lZRADA

TOTAU,O PROOUKTIVNO
OORZAVANJE (TPM)

11'TELIGENTNO ODRZAVA'IJE

II!

I(VALtflKACIJA
KONSTRUKTORA

'-- 5

Efektivnost funkcioniranja tehnickih sistema u industriji zavisi od

mnogih faktora, kako subjektivnih, povezanih sa projektiranjem, izradom,
eksploatacijom, odriavanjem, planiranjem osnovne proizvodnje i s1., tako
i od objektivnih, povezanih sa djelovanjem razarajucih faktora tehnologije
- visokom temperaturom, agresivnim sredinama, velikim opterecenjem,
starenjem tehnickih sistema (postrojenja) i dr.. Te faktore mozemo
nazvati faktorima ili funkcijama terotehnologije (s1. 1.12. i s1. 1.13.) .
Prvi faktor je Kvaliteta tehnickog sistema koji karakterizira
odgovaranje tehnickog sistema zahtjevima tehnoloskog procesa, kao i
prilagodenost tehnickog sistema za modemizaciju. Pri tome se kao vaial1
pokazatelj kvaliteta javlja pouzdanost. Neophodan nivopouzdanosti
dobiva se pri projektiranju i izradi tehnitkih sistema (bazna pouzdanost).
Osnovni zadatak terotehnologije u toj etapi, jeste osiguranje visoke bazne
(pr\~obitno projel:rirane) pouzdanosti. Pri nlskoj baznoj pouzaanosn
Ielmicki sistemi testo otkazuju u procesu eksploatacije, pa su neophodni
veliki troskovi za njihovo odrzavanje ( i do 40 % ukupnih troskova za
odrzavanje).

TEROTEHNOlOGIJA

31

1.B.2 . . Terotehnoloski pristup odriavanju tehnickih sistema

LOGISTICKI SISTEM
OORZAVANJA

II

POOM'J.iVAN~!

TEHlIf'::I{''lS!2TEI,!/

I
OBUCAVANJE,
PRJPP.EMA,
RAZMJENA
rSKUSTAVA

:1

Slika 1.1 1.Osnovne melOdologije odriavanja

Slika 1.12. Faktori terolehn%gije i veze meau njima

I;
II

Visoka bazna (projektirana) pouzdanost, cak pri nedovoDno

dobrom sistemu odrzavanja, osigurava odrZavanje normalnog
proizvodnog procesa. Ona predvida neophodni nivo tehnologicnosti
preventivne peliodicne popravke i montazne sposobnosti tehnickih
sistema.
Slijedeei terotehnoloski faktor je nivo eksploatacije tehnickih
sistema, koji zavise od ispunjavanja zadatih tehnoloskih rdima, pravila
tehnicke ebploatacije i odgovaranja telmickih karakteristika sistema
zahtjevima tehnoloskog procesa.

FUNKClJE TEROTEHNOLOGIJE!

I
PROGRAMJR.A.N'.J'B POUZDANOSTI
! POGODNOBTI SA PROJEh.70VANJEM
POSTROJENJA

IZ.R.PJJ/-\. 1 INSTALI R..P...1'-..IJ E

POSTROJ EN] A

I
'
3jlJRODAVANJE ?OSTRG~-;ENJA

H41
5

TEHNICKO ODHZAVA..."JJE
POSTROJENJA

MODEM"1ZACIJA POSTROJENJA

61ZAlv1JENAPOSTROJENJA

Slika 1.13. Osnovnefunkcije terotehnologije

Nivo eksploatacije karakterizira se kvalitetom proizvoanje,

stabilnim radom tehnickih sistema i odsustvom veCih 10m ova i havarija.
Obnova radne sposobnosti tehnickih sistema poslije 10mova i havarija
ulazi u funkciju Sluzbe za odrzavanje i zahtjeva dopunske troskove.
Zato je u zadatak terotehnologije ukljucena razrada organizacijskih i
tehnickih rrJera u cilju povisenja ni'voa Ine.hanizacije i autoInati~acije
proizvodnih procesa, sto podrazumijeva i poveeanje tehnoloske discipline
rukovaoca i odrzavaoca, strogo postivanje pravila tehnicke eksploatacijc,
usavrsavanje sistema raspodjele dohotka, povisenje nivoa odgovornosti i
motiviranosti za rad, itd ..
Jedan od najznacajnijih terotehnoloskih faktora slgurno Je
Odrzavanje tehnickih sistema Ciji se zadarak sastoji. U oSlguranJU

visoke eksploatacijs~e pouzdanosti tehnickih sistema, koja se

karakterizira stalnim poveeanjem medu perioda izmeau preventivnih
periodicnih popravaka i smanjenjem troskova za odiZavanje (direktnih i
indirektnih) u toku cijelog zivotnog ciklusa tehnickog sistema. Kao
neophodni uvjet za postizanje visoke eksploatacijske pouzdanosti, javlja
se odgovarajuci nivo bazne pouzdanosti, odrden kvalitetom izrade
tehnickog sistema.
Uloga i znacaj odrzavanja se da11as karakterizira pomicanjem
obima osnovnih aktivnosti odrzavanja u oblast modemizacije tehnickog
sistema. Modemizacija i obnova tehnickog sistema su vazni faktori
odiZavanja visokog nivoa efektivnosti njegovog funkcioniranja u
uvjetima stalne intenzifikacije proizvodnje i rastuCih zahtjeva u kvalitetu.
Rekonstrukcija i modemizacija pogona i telmickih sistema bimo
poboljsava stmktlL.'ll proizvodnje, poveeava kvalitetu i produkciju,
olaksava odiZavanje, smanjuje troskove odrzavanja i zastoja itd ..
"Sistem preventivne periodicne popravke (preventivna popravka je
QIO t:el1l101ogije odrzavanja) je, uglavnolTl, zaSl10van :aa stal1dardor~a
utvra.enoj penodicnosti preventivnih periOQlCmh popravaka sa
ustanovljenim moguCim oblastima njene izmjene za razliCite oblike
Iehnickih sistema. Ova periodicnost ne uzima u obzir iZll1jene proizasle U
procesu eksploatacije i modemizacije tehnickih sistema. Na taj naCin ne
uzima se u obzir, u potpunosti, dinamika izmjene rezerve pouzdanosti
tehnickogsistell1a u menu remontnom periodu, sto se javlja kao
nedostatak sistema preventivne periodicne popravke.
Zato se uvonenjem savremenog sistema odrzavanja prelazi na
planiranje periodicnosti aktivnosti odrzavanja prema stvamom tehnickom
stanju sistema i zadatim uvjetima eksploatacije. Posebno mjesto, ovdje,
pripada uvodenju novih strategija odrzaval1ja prema stanju.
Terotehnologija predvida i obaveznu analizu slabih ll1jesta,
sprovedenu na osnovu ocjene njihovog utjecaja na smanjenje opee
efektivnosti proizvodnje i uvecanje troskova za odrzavanje. Na osnovu
takve analize us!anovljava se i redoslijed Dtk:lanjanja s1s.bih mjesta.
Redovno otklanjanje slabih mjesra doprinosi sta1nom povisenju
eksploaIacijske
pouzdanosti
tehl1ickih
sistema karal:teriziranih
povecanjem menu remontnih perioda.
Za rjesavanja problema u vezi sa modemizacijom tehnickih
sistema
otklanjanjem slabih mjesta, neophodno je postojanje
odgovc'irajuc~e materijalno - tehnicke baze u smislu zadovoljavanja
potreba U' rezervnim dijelovima. Proizvodnja rezervnih dijelova u\

remontnim pogonima poduzeca Je skupa, kvaliteta opada,. a time se

snizava i ekspioataeijska pouzdanost tehnickih sistema. Treba, pored
ostalog, birati speeijalizirane proizvoc1ace rezervnih dijelova i vrsiti
permanentnu standardizaeiju, unifikaeiju i tipizaeiju tehnickih sistema i
njihovih rezervnih dijelova.
Pored razmatranih faktora terotehnologije postoje i drugi kao sto
su: naucna organizaeija rada, tehnicka zastita na radu, uvodenje naucno tehnickih dostignuca i dr. 0 kojima ce kasnije biti rijeCi.
Svi terotehniloski faktori se nalaze u tijesnoj uzajamnoj vezi. Po
pravilu: sa izmjenom jednih mijenjaju se i drugi. Npr.: starenje tehnickih
sistema dovodi do smanjenja eksploataeijske pouzdanosti, sto uvecava
obim odrzavanja.

1.8.3. Odrzavanje prema pouzdanosri

Ocr:zavanje l~:~e:;--n3. pouzcanosti (QPKJ.
Inetodologija koja je
zasnovana na postavkama teorije pouzdanosti i slstemSKlm naukama u
ejelini. U osnovi ovog prilaza je detaljno izucavanje otkaza i drugih
pojava u :livotu tehnickog sistema, tako da se postupei odriavanja
sadrzajno i terminski uskladuju sa stvamim pOiTebama. Drugim rijeCima:
po metodologiji OPP odrzavanje pociva na poznavanju karakteristika
pouzdanosti, na bazi kojih se stalno tokom rada tehnickog sistema vrse
prognoze buduCih stanja, odnosno, predvida pojava otkaza. Donose se
odluke 0 postupcima preventivnog odrzavanja koje treba sprovesti u
odredenim trenuteima vremena, kako bi se sprijecila iznenadna pojava
otkaza, a time i odgovarajuCi zastoji i dodatni troskovi [52]. U ovom
okviru se analiziraju i postupei nalmadnog odrzavanja, i to kako oni za
kojima se ukaze potreba tokom preventivnih pregleda stanja, tako i oni
koji moraju da se obave zbog pojave otkaza izmedu propisanih, odnosno
redovnih dijagnostickih kontrola stanja sistema (s1.1.14.).

SASTAVNI DIJELOVI
NORMIRANI NIVO POUZDANOSTI
PODACI

<I
PLANIRANJE !
/PROGRAMIRANJE
OORZAVANJA
~NAKNADNO
w FlREVENTNNO
KOM61NOVANO

MOGUel OTKAZI
SISTEMATIZACIJA
3

ANALIZA
STABLA
,
\\O:"UC!VANJAj

~
LOGICKO STABlO
EFEKTI I ZADACI

Slilca 1. N. Algoritam odriavanja prema pouzdanosti

Naceino govoreCi, osnovni zadaci i ciljevi metodologije OPP

mogu da se iskafu na slijedeCi nacin [52J :
osiguranje pouzdanosti i bezbjednosti tehnickog sistema koji se
odrzava, na nivou koji odgovara njegovim ugradenim iIi
inherentnim svojstvima ( sto je rezuitat uspjeSnosti konstrukcije i
kvaliteta izrade).
u slucaju pojave otkaza, ili bilo kakve funkcionalne greske,
vraeanje tehnickog sistema na prethodni nivo pouzdanosti i
bezbjednosti,
dobivanje informacija nuznih za poboljsanje konstrukcije,
odnosno, za poboljsanje o11ih dijelova Cija je ingerentna
pouzdanost nedovoijna, i
ostvarivanje svih ovih zadataka uz sto manJe troskova,
po drazumijevajuci prj tom i troskove odrzavanja
troskove
posljedica otkaza koje se ne mogu otkloniti.

Sustina ovog prilaza moze dobro da se sagleda iz prijedloga

preporuka za formiranje programa odrzavanja prema metodoJogiji opp
koju priprema IEe [32]. U ovom dokumentu se istice da planirar;je i
realizacija oddavanja U ovom slucaju treba da ukljuci:
prikupljanje i kompilaciju podataka znacajnih za formiranje
programa odrtavanja,
detaljno upoznavanje, odnosTIo definiranje tehnickog sistema i
podsistema (dijelova) u njegovom sastavu, posebno sa stanovista
medusobnih veza, granicnih uvjeta i ogranicenja,
POtpUI10 definiranje funkcije cilja tehnickog sistema i svih
njegovih podsistema,
identifikacija funkcionalno znacajnih podsistema i dijelova, Ciji
otkaz onemogucava ispunjenje funkcije cilja,
detaljnu analizu i identifikaciju otkaza funkcionalno znacajnih
podsistema i dijelova primjenom metoda Analiza oblika
posljedica otkaza, odnosno AOPO ( ili FM~A)m ,
predvidanje mogucnosti pojave otkaza znacajnih podsistema
dijelova,
ocjenu kriticnosti otkaza funkcionalno znacajnih dijeJova
primjenom metode stabla odluCivanjm> i
definiranje adekvatnih i efektivnih postupaka odrzavanja iIi,
eventualno, poduzimanje drugih mjera koje mogu da sprijece ili
smanje mogucnost pojave otkaza znacajnih podsistema i dijelova.
Uz poziv na teoriju pouzdanosti i, posebno, na metode anaJize
otkaza koje se u ovoj disciplini koriste , potrebno je da se nesto vise
paznje ukaze analizama procesa odJucivanja 0 odrzavanju.
U nacelu, analize mogucih odluka 0 oddavanju treba da se vrse sa
stanovista kriticnosti pojedinih otkaza. To znaCi da najprije treba
procijeniti kada i sto treba uraditi da bi se sprijecila pojava kriticnih
otkaza, a time i sprijecili, odnosno svele na najmanju moguenost
posljedice ovih otkaza. Ove procjene i analize mogu da se sprovode na
razne nacine. f\ffedul12.TOdni lEC: dokument [32J preporucuje \d'/letoQJ.
stabla odlucivanja:, postupak koji se i inace rado primjenjuje za
rjesavanje ovahih i sli6nih zadataka.
Analiza stabla odluCivanja je postupak koji je metodoloski u
sustini analogan postupcima analiza stabla otkaza, siwko koristenim u
izucavanju pouzdanosti. To je jedna logicna procedura koja se
algoritamski i graficki sprovodi u vidu stabla. Rijec je, zapravo, 0 bgici
trazenja odgovora na pitanja koja odlu6uj'\lce odreduju

odrZavanja, tj. koja upucuju na definiranje postupaka odrzavanja pomocu

kojih se mogu ostvariti postavljeni zadaci i ciljevi [52J.

1.8.4. Logisticki sistem odrzavanja

1.8.4.1. Uvod u logistiku
Logistika je u svojoj osnovi tehnicka disciplina koja izucava rad,
fUI1kcioniranje i uvjete rada tehnickih sistema obuhvacajuCi sve osnovne
aktivnosti zivotnog ciklusa sistema. Zadatak logistike je osiguranje svih
cinilaca neophodnih za pouzdan rad tehnickog sistema i za vracanje
sistema iz stanja U OTKi\ZU u stanje U RADU .
Sa aspekta odrzavanja tehnickih sistema, logistika predstavlja
inzenjerski pristup problemima odrzavanja jednog tehnickog sistema od
njegovog idejnog nastajanja pa do konacnog rashodovanja, sa
interakcijom svih faktora koji se javljaju u ovom vremenskom prostoru.
U opcem slucaju, logistib moze da obuhvata i OSIlovne funkcije:
snabdijevanje, odrzavanje, transport, postrojenja (uredaji i dr.) i sluzbe
(sektori, radne jedinice i dr.)
Logistika (logisticko inzenjerstvo) predstavlja zbir svih segmenata
zivotnog ciklusa sistema potrebnih da osiguravaju efektivnu i efikasnu
podrsku sistema. Svi troskovi vezani za zivotni ciklus sistema obuhvacaju
faze: istrazivanje i razvoj, projektiranje, izrada i montaza, eksploatacija i
rashodovanje.
Posebna paznja, uvijek, mora biti usmjerena na logistiku u procesu
razvoja sistema. Razmatranja pogodnosti podrske moraju da se ugrade u
projekt ako sistem treba da bude podrzavan na optimal an nacin u procesu
eksploatacije. Ovo ukljucuje planiranje logistike, definiciju politike
odrzaval~ja, ocjenu altemativa kroz analizu i studije kompromisa, revizije
projekta, ispitivanje i ocjenu proizvodl1je i nabavke i ocjenu sveukupne
I}Jogucnosti podrske u periodu eksploatacije.
l.8.4.2. Pouzdanost i logistika
Pouzdanost, Gotovost
Pogodnost odrzavanja su vazne
karakteristike logistickog sistema odrzavanja zajedno sa o5talim
tehnickim karakterisrikama (detaljnije ce biti opisane u posebnom
poglavlju). Ekonomski razlozi i savremeni tehnokski razvoj dovode do
novih konfiguracija tehnickih sistema. Zato, logisticko inienjc,-stvo \

predstavlja zbir razmatranja potrebnih da osiguraju ekonomicnu podrsku

sistema za vrijeme zivotnog ciklusa.
lntegralna logisticka podrska (ILP) se zasniva na davanju
potrebnih izvora podataka za podrsku u odgovarajueim fazama da bi se
osiguralo optimalno koristenje tehnickog sistema. lzvori podrske
podrazumijevaju razne elemente. Od analize prognoza tokom razvoja i
projektiranja do eksploatacijske baze podataka i preuzimanja potrebnih
korektivnih aktivnosti. ILP je integralna funkcija vezana za razvoj,
mora se razmatrati u
konstrukciju, eksploataciju, odrzavanje
cjelokupnim programima upravljanja.
1.8.4.3. Moduli logistickog sistema odrZavanja
Ovaj sistem odrZavanja zasniva se na 5 grupa aktivnosti , odnosno
na modulima:
1. Modul Ml: nrojektiranje i konstruiranje tehnickog sistema
(rnasine) sa aspeKIa odrzav2Lnja (<<Projektiranje za
odrzavanje);
2. Modul M2: projektiranje sistema odrzavanja za novo
projektiranu masinu;
3. Modul M3: uvoaenje i testiranje (analiza) projektiranog
sistema odrzavanja ;
4. Modul M4: planiranje i upravljanje uvedenim sistemom
odrzavanja pomoeu racunara
5. Madul M5: razvoj i usavrsavanje projektiranog i uvedenog
sistema odrzavanja.

koji su osnovni elementi logisticke podrske za svaki mvo

odrzavanja,
koji stupanj efektivnosti logisticke podrske je potreban da bi se
ostvarili millimalni zahtjevi za raspolozivost tehnickog sistema i
uvjeta sredine gdje ce se ostvariti funkcija odrzavanja.
Kroz Projektiranje sistema odrzavanja vrili se uoblicavanje
sistema model a odrZavanja na osnovu ranije postavljenih elemenata.
Medutim, u toku eksploatacije sistema mogu se pojaviti probiemi pri
realiziranju funkcije odrzavanja , a ciji su uzroci:
1) nepravilno projektirani logisticki parametri iIi
2) nedovoljno razvijena i organizirana logisticka podrska.
Posljedice su:
nemogucnost efikasnog provodenja funkcije odrzavanja
nemogucnost izvrsilaca cia izvode operacije odrzavanja zbog lose
projektira:tih
slsterna
(nen10gucnost
dijagnoze~
Deprismpacnost mjestima gdje se izvodi odrzavanje i td)
nemcigucnost pravovremenog izvoc!enja aperacija (postupka)
odrZavanja i dr.
U okviru blok-modela sistema odrzavanja u Zivotnom vijekn
sistema treea grupa aktivnosti se odnosi na Uvodenje postavljenog
modela odrzavanja u konkretnim uvjetima danog sistema.
Celv'rta grupa aktivnosti odnosi se na stalnu analizu efikasnosti
sistema modela odrzavanja. Ovdje dominantnu ulogu imaju racunari sa
svojim mogucnostima u pravcu razvoja banaka podataka 0 funkciji
odrzavanja tehnickog sistema i racunarskim informacionim sistemima.
Peta grupa aktivnosti odnosi se na metode i nivo racionalizacije
postojeeeg (uvedenog) sistema odrzavanja.

Projektiranje za odrzavanje zapocmJe razvojem novog

telmickog sistema i obuhvaca definiranje logistickih parametara i
logisticke podrske odrZavanja.
Aiokacija logistickih parametara za tehnicki sistem obavlja se
hij erarhij ski i OV1 pokazatelji predstavljaju osnovni ulaz u segment
aktivl10sti kojima se vrsi analiza i upravljanje sistemom odrZavanja.
U 6kviru projektiranja za odrzavanje treba osigurati informacije
koje ce omognciti definiranje.
koji su ocekivani nivoi odrZavanja u sistemu (nalr.nadno iIi
preventivno odrZavanje),
koje osnovne funkcije i. u kojem wemenu za svaki nivo
odrzavanja treba ostvariti,

U Japanu je lcrajem 50-tihgodina dvadesetog vijeka uvedeno

preventivno odrzavanje koje se razvilo u produktivno odrzavanje. Krajem
60-tih se uvodi takozvano Totalno produktivno odrzavanje (TPM), jer
konvencionalna ekipa za odrzavanje nije mogla sama da odrzava v1soko
automatizirane tehnicke sisteme. Zbog toga je rukovalac zaduzen i za
odrZavanje. Ovo je proizislo iz vee razvijelle koncepcije Totalna
kontrola kvaliteta (Total Quality Control- \TQC). Filozofija prilaza je da

34

35

1.B.5. Totalno produktivno odriavaf1de

odrzavanje osigura 0 otkaza. tehnickih sistema, slicno kao kod kvaliteta

(<<0 defect<=:).
Osnovana definicija Totalno produktivnog odrzavanja moze se
dati prema:
1. Cilj TPM je maksimalizacija iskoristenja (raspoloiivosti)
tehnickih sistema
Formira ukupan sistem PM (Productive Maintenance) produktivnog odrzavanja u toku zivotnog ciklusa tehnickog
sistema
3. Pokriva sva odjeljenja (planiranje, eksp!oataciju,
odrzavanje itd.)
4. U odrZavanju ucestvuju svi zaposleni (od rukovodilaca do
izvrSilaca u pogonu),
5. Unapreaenje PM motlVlranjem rukovodstava (npr.
aktivnosti kruzoka - malih grupa).
TPJ\1 -ilC1a za cilj da maksimizira uCinak tehnickog sistema pn
minimalnim troskovima u toleu zivotnog ciklusa eliminacijom tzv. sest
velikib gubitaka koji smanjuju efektivnost sistema:
a) gubi::i zbog zastoja:
iznenadni otkazi
posravljenje i podesavanje opreme (recimo zamjena alata)
b) gubici efikasnosti ('orzina rad)
prazni hodovi i mali zastoji
smanjerJe stvame brzine rada (u odnosu naprojektiranu)
c) greske u procesu:
otklanjanje gresaka u toku radne operacije
pad dohotka zbog gubitaka nastalih izmedu pocetne i stabilne
proizvodnje.
Aktivnost grupa u TPI\1 se razlikuje od kruzoka kvaliteta. Razlika
izmedu TPM i TQe se moze sagledati iz tabele T-1.2. Moze se zakljuciti
da su TPM i TQC identicni sarno po cilju: ukupno usavrsavanje. Osnovu
TPM cine pet abvnosti koje predstavijaju minimum pri uvodenju:
1. Poboljsanje efikasnosti svakog dijela sistema: izbor model a
opreme j fo;miranje projektnog tim a, obavljanje aktivnosti individuainog
usavrsavanja u cilju eliminiranja sest glavnih vrsta gubitaka i poboljsanja
sveukupne efikasnosti tehnickih sistema za svaki model.

36

2. Autonornno odrzavanje koje izvode rukovaoci. Obavljanje

ak:tivnosti autonornnog odrzavanja u malim grupama upotrebljavajuci
({step metoda (koracna metoda).
Tabela T-1.2. Poreaenje karakleristika (TQM) i (TPM)

Kategorija

Ii Opsti ciljPredmet upravljanja

Metod postizanja cilja

Obuka Ijudi

I Totalno upravijanje

I Dobrovoljne akIivnosti
I_

i kruQ;Ova

I
I

II Cilj

Totaino produktivno
kvalitetom (TQC)
odrZa\"anie (TPM)
I Ukupno usavrsavanje (poboljsani rezultati i stvaranje
oriiatnoQ radnog miesta)
K vaiitet (izlazne velieine,
Oprema (tehnieki sistem)
posliedice)
Primjena upravljackog
Realizac~ia ispravnog stanja
sistema (slstematizacija i
oprelne i radnog Injesta .
srandardizacija) - softverska
hardverska orijentacija #
oriientaciia
#
1
Koncentrisanost na
Koncen:risanost na
tehnologiju upravljanja (QC
tehnologiju odrzavanja
tehnike)

'

Ii Kvaliiet PPlvi

Integr:::Jni dlo (or;anizacija

I ~1~~;~~~~;~::):2 SL: ~b\'l10S11

forpUl12 'climinacija gubilaka
I, (svoaenie na nulu)

3. Kreiranje planske pripreme za odrZavanje.

4. Obuka za usavrsavanje operativnih znanja u vezi odrzavanja
5. Priprema inicijalnog upravljanjatehnickim sistemom (stvaranje
sistema koji bi garantirao pouzdanost odrzavanja pocevsi od etape
konstruiranja i proizvodnje opreme, do osiguravanja ekonomicnog
funlcci oniranj a).
Da bi se mogle primijeniti pet aktivnosti, l1liZno je osigurati
pripremne korake (tabela T-1.3).
Faze uvodenja i primjene predstavljaju aktivnosti koje su stub
TPM a koje poc:inju fazom hnsiranja.
Akrivnosti autonomnog ocirzavanja precpostavljaju kljuc razvoJa
i uvoc1enja TPM.
Ocigledno je da metociologija rPM trazi poseban odnos radnika
prema masini, mnogo iskustva, ali jos vise paznje i stalne brige. U ,om
smislu ova koncepcija povezuje klasicnu koncepciju preventivnog
odrzavanja sa aktualnom konc'C:pcijom kolektiviziranja odgovornosti
svih radnika, odnosno, svih ll:esnika u proizvodnom procesu Drugim

37

1
I

rJJeClma, odgovomost za provodenje i kvalitetu postupaka odrzavanja u

ovom slucaju imaju svi zaposleni. To ne znaCi da se za donosenje odluka
o odrzavanju u slucaju koncepcije TPM ne koriste i informacije 0
pouzdanosti, nego Se samo insistira na totalnoj odgovornosti radnika za
masine na kojima rade, tj. svih zaposlenih za poslove na kojima rade [52].
Tabela T-l.3. Elape uvoaenja TPM
KATEGORlJA

Pripremna faza

ETAPA
1. Uprava prcduzcca objavijujc
odluku 0 uvodcniu TPM
2. Edukacija i kampanjc za
uvodenie TPM
3. Stvaranjc organizacijc koje ce
Dromovisat; TPM
4. Ustanovljavanjc osnovne
Dolitikc i cilieva TPM
5. Formullsanjc glavnog piana
.
razvoia TPM

Pocetna faza uvooenja

6. ,.LanslranJc" TPM
;. Poviscn.ic nivoa cfcktivnosti
diiclova oprcmc
8. Krciranic priprcmc za
amonomno odriavanic
9, Krclranjc pianskc priprcmc za

Faza primjene

odriavanjc
10, Obuka za usavrsavanjc
oDcrativnih znani3

Faza potpune uvedenosti

GLAVNE TACKE
Namjcra sc objav1jujc ns
intcrnom TPM sastanku
Izvrsioci: Prakticna obuka svih
nivoa

Spceijainc radne grupe

- Pokazatciji i eiijev; I Predvidanic cfcktivnosti
Od priprcma za UVOdeDjC do faze
otpunc primj cne
I PozlvaJu sc potrosaCi, kompnnijc-

I rii;.q1c.l:0~"1~;;~;~r, u kocDcracjji

lieo, mcdcla oprcm:; i Formiranic nroicktnol:: tima

I _ "Step" metod - Primjcna i
j -

potvrda metoda
- Pcrioditno odravanjc i

prcdvidivo odria\'anjc - Stvaranjc

i primjcna sistema za tcrminiranjc
odriavanja
1 Koicktivna cdukacijn
I rukovodilaca
.
1 - Nacrt prcvcntivnog odriavanja
(prije naslanka olkaza)I Inicijaino odn:avan,ic Lee
Kandidovanie za nagradu
- Tcznia vi51m cilicvima

11, Priprcma inicijalnog

upravljanja

12. savrscna primjcna i visi nivo

TPM.

proizvodnog procesa. Ocigledno je, medutim, da u tom slucaju, potrebna

~isoka tehnoloska disciplina u odrZavanju zavisi od izvrsilaca, od svakog
pojedinca i cjelokupnogpersonala. Od njih, dakie, zavise i efekti koji se
postizu u odnosu na postavljene zahtjeve i elemente funkcije cilja. Zato
metodologija TPM, vjerojatno, nije preporucljiva za tehnieke sisteme koji
treba da se odrzavaju po visokim tehnoloskim zahtjevima, posebno sa
stanovista sigumosti i utjecaja na okolinu[52].
Uz sve ovo treba imati u vidu da je rad po metodologiji OPP
znacajno skuplji, kako pri uvodenju, tako i u operativnom smislu. O'li,
relativno veliki, troskovi mogu lakse da se podnesu ako se radi 0 skupljim
postrojenjima, posebno ako je vise jednakih, all to se tesko moze isplatiti
za proizvodne linije sastavljene od veceg broja pojedinacnih, medusobno
razliCitih masina i uredaja, koje treba da garantiraju i niske proizvodne
troskove [36]

1.8.6. Inteligentno odriavanje

1.8.6.1. Vjestacka inteiigencija i predstavljanje znanja
Oblasti istrazivanja
Vjestacka inteligencija je naucno podrucje koje za svoj predmet
ima cilj da tehnicki sistemi (masine), kao sto je racunar, imaju sposobnost
inteligentnog ponasanja. Dva kamena temeljca inteligentnog ponasanj a su
sposobnost da se razumije prirodni jezik:., kao i sposobnost rezoniranja iii
logickog rasudivanja.
Karakteristika znanja

Osnovni zadatak i cilj metodologije TPM je smanjenje, odnosno,

eliminiranje zastoja zbog iznenadnih otkaza na masinama j postrojenjima
koja se koriste u proizvodl1om procesu. Ovo Se postize stalnim i
neposrednim angaziranjem svih rukovalaca i drugog personala i njihovim
samostalnim odlucivanjem 0 potrebi odrZavanja tokom rada masine,
odnosno U okviru obavljanja drugih redovnih poslova [52].
Nasuprot koncepciji oarzavanja prema pouzdanosti OPP,
metodologija TPM daje mogucnost svim zaposlenim da utieu na proces
odrzavanja, pa i da unose izmjene i poboljsanja koja poveeavaju
efektivnost i produktivnost postrojenja koje se odrzav3, odnosno, cijelog

Znanje je treca kategorija (pored podataka i infomlacija) i

predstavlja rafiniranu informaciju generalnijeg tipa od onog koji se moze
naei u standardnim bazama podataka. Ono, istovremeno, posjeduje
svojstvo nekompletnosti i (mejasnosti. 0 znanju se moze misliti kao
kolekciji povezanih cinjenica (fakata, procedura, modela i heuristike koja
se moze koristiti u rjeSavanju problema iii u sistemima logickog
zakljucivanja.
Znanje varira siroko i posvom sadrzaju i po svojoj pojavl. Ono
moze biti specificl1o, opee tacno, nejasno, proceduralno, deklarativno itd.

38

39

Ekspertni sistem CES)

U literaturi se maze naei veei broj definicija pajma ekspertni
sistem. Tako, jedna definicija opisuje ekspertni sistem kao racunarski
sistem koji ukljucuje organizirano znanje koje se tice nekog specificnog
podrucja Ijudske ekspertize (dijagnostika stanja sistema, ekonomsko
planiranje itd) u dovoljnom stupnju da moze da vrsi ulogu iskusnog i
ekonomski racionalnog konsultanta u tom podrucju, -iIi kao:
program opee namjene, za ziesavanje problema koji imitira Ijudsleu
inteligenciju, iIi inteleletualna podrska visokog nivoa koja sluzi is to kao
i Ijudski ekspeli.
eini nam se da je slijedeea definicija potpunija i da osim cilja
objabjava i strukturu ekspertnih sistema. Ekspertni sistemi koriste
formaine nacine predstavljanja znanja koje covjek-ekspert posjeduje i
metade logickog zakljucivanja, cia putem odgovarajueih racunarskih
programa osiguraju ekspertni savjet iIi misljenje 0 problemu za koji je
korisnik zainteresiran.
ZnaCi, ekspertni sistemi imaju za cilj da osiguraju odgovor na
probleme koji zahtijevaju rezoniranje, poznavanje i kompariranje formi,
akviziciju novih koncepata, rasuaivanje, ukratko, oni daju odgovor na
pitanja koja zahtijevaju inteligenciju. Ekspertni sistemi se mogu efikasno
primjenjivati u podrucjima gdje se misljenje 0 problemu svodi na logicko
rezoniranje a ne na izracunavanje i gdje svaki korak u rjesavanju
problema ima veCi broj alternativnih mogucnosti. Svakako, kljucni faktor
za dobru performansu ekspertnog sistema je kvaliteta znanja koje je u
njega ugradeno. Znanje se cuva u bazi znanja ekspertnog sistema i
generalno razlikujemo dva lipa znanja.
Prvi tip je one sto nazivamo faktima danog domena, odnosno
znanje koje je simko poznato i nalazi se napisano u udzbenicima,
casopisima i slicno. Ovo znanje je, obicno, prihvaceno kao univerzalno
tacno.
Drugi tip znanja je heuristicko znanje, ono znanje koje covjekekspert gradi na osnovu iskustva i koje kumbil1irano sa prvim tipom
znanja cin1 covjeka ekspertom.
Osim znanja, ekspertni sistem zahtjeva i posmpak zakUuCivanjametoda rezoniranja, koristen da napr"avi spregu izmedu znauJa koje se

40

cuva u racunaru i problema koji postavlja korisnik. On, takoder, zahtjeva

naCin za predstavljanje znanja u racunaru, znanje koje ekspertni sistem
treba da posjeduje ito, prije svega u obliku !ogickih struktura.
Svakako, prvi problem sa kojim se susreeemo kod ekspertnih
sistema je naGi11 predstavljanja znanja. Kako predstaviti znanje iz danog
domena u obliku pogodnih struktura podataka taka da se efikasno moze
iskoristiti u rjesavanju problema? Drugo, kako koristiti znanje? Kako
projektirari aparat zakljucivanja da bi se znanje efikasno koristilo u
rjesavanju problema? Treee, akvizicija znanja, kako znanje izvuCi iz glava
eksperata i staviti ga u racunar? Da Ii je moguee automatizirati ovaj leorak
i osigurati direktnu komunikaciju eksperta i racunara i nesmetan prijenos
znanp.
Metode predstavljanja znanja
Ovdje treba dati pregled opeih pristupa kOj1 se koriste za
predstavljanje znanje. To su: produkciona pravi1a, hijel'arhije inkluzije,
matematich logika, ramovi znanja, semanticka mrd:a, ogranicenja znallja
i relacione baze podataka.
Produkciona pravila su opei metod predstavljanja znanja koji je
adekvatan kad je znanje opisano akcijama.
Inkluzije su veoma pogodne za predstavljanje znanja 0 objektima
koje se moze grupirati u klasifikacije, tako da su neke kategorije pred
kategorije drugih. Hijerarhije inkluzije se mogu koristiti 1<:ao
organizacione sheme u vezi sa drugim metodama , kao sto je, recimo,
predikatslei racun. Matematicka logika, kao sto je predikatski racun, daje
oPcu i fundamentalnu moguenost koja podrZava logicko zakljuCivanje.
Ramovi znanja osiguravaju organizacionu shemu za predstavljanje
znan.la.
Skripte znanja su koristene u nekim eksperimentalnim sistemima
za razumijevanje jezika u cilju predstavljanja scenarija sa standardnom
hronologijom, kao sto je: ~to pojedinac; radi kada ide na radno mjesto.
Skripte znanja su slicne ramovima znanja sadodatkom opisa hronologije
(vremenski uradenog znanja).
Semanticke mreze, kao i ramOVl znanja, sluze za opeu
organizaciju znanja, ali se ne zahtjeva nikakva naroCita podrska na
niskom nivou predstavljanja znanja: bilo koji sistem u kome se moduli
znanja mogu opisati kao cvorovi grafa sa td:inama predstavljaju
semanticke mreZe. Ogranicenja. znan]a predstavljaju odnos izmedu
>

.1 1

'T,

Racun iIi logika predikata se cestq koristi u predstavljanju znanja i

osnova je takozvanog programiranja logike

jednog, dva iii VIse objekata koji se moze razmatrati kao predikat.
Ukoliko se naglasava koristenje ogranieenja u predstavljanju skupa
objekata i njihovi veza, onda se, prirodno, moze koristiti metoda
ogranicenja znanja u predstavljanju znanja.
Relacione baze mogu ponekad da slliZe kao metoda predstavljanja
znanja. Kao sto se obieno implementiraju one su pogodne za manipulaciju
velikog broja struktumih podataka u obliku zapisa, ali na unaprijed poznat
i zadat nacin.

Racun predikata
Izrazajna moc raeuna propozicija je dosta skromna i ne dozvoljava
razmatranje objekata koji ulaze u propozicije. Racun predikata
omogucava rad i sa objektima i sa propozicijama i predstavlja standardnu
metodu predstavljanja znanja baziranu na matematickoj logici.

Pravila u predstavljanju znanja

Ramovi znanja
Produkcioni sistem se sastoji od kolekcije pal'ova tipa )>uvjet
akcija koji se nazivaju produkciona pravila (iIi pravila odluCivanja),
zajedno sa bazom podataka stanja sistema i procedura manipulacije
produkcionih pravila. Svako produkciono pravilo sadrzi uvjet koji mora
biti zadovoljen pnJe nego sto se izvrsi akcija. Baza stanja sistema je
k01tl{~.1ia
Se'
ca hi Se
(' iSlinitosti
nekog u\/jera.

!;.:;
,.

Koncept hijerarhija
Veliki dio Ijudskog znanja se organizira hijerarhijski. Sve stvari 0
kojima nesto mamo se grupiraju u klase iIi skupove. Ove klase se potom
grupiraju u nad-kIase, a ove ,opet, u klase viseg nivoa, i tako redom.
Klase se identificiraju imenom koje im se pridrufuju. Grupiranje u klase
se bazira na mogucnosti prepoznavanja razIiCitih osobina koje su
zajednicke za sve clanove klase.
Koncept relacije iIl.kluzije, odnosno pripadanja na skupu klase je
veoma vazan. Prirodni jezik svojim konstrukcijama pomaze da se lakse
identificira relacija inkluzije u zadanom sistemu znanja.
Logika propozicija i predikata

U odredenim situacijama matematicka logika je pogocLl1a za.

predstavljanje znanja. Racun propozicija se obieno koristi u teorijskim
razmatranjima jer nije pogodan za izgradnju praktienih sistema. kako je
Oll, u stvari, pojednostavljena verzija racuna predikata, razumijevanje
raeuna propozicija je obieno prvi korak u razlli'11ijevanju raeuna predikata.

Ramovi manja su kolekcija informacija i pravila koje se tieu

danog objekta, situacije ili koncepta. Svab ram znanja sadrzi veci broj
informacija, a baza znanja se sastoji od veceg broja ramova. Neb ramovi
se permanentno cuvaiu u bazi znanja dok se neb dinamicki poiaviiuiu i
nest2_~u tokorn p:;:oc;~ rJe~-;ivanja
Strukturno) n-ln1o;:i ~ -' ~I .;e
sastoje ad eva dijela: imena ran1a i liste parova.
Samo ime - ram znanja indicira da se ovom konstrukcijom zeli
omediti, uramiti dio znanja iz opceg znanja, odnosno grupirati fakta i
pravila koja su relevantna za dati kontekst razmatranja.
Pravila se mogu reiativno jednostavno kombinirati sa ramovima
znanja na taj nacin sto se mogu koristiti kao metode atasirane ramovima
znanJa.
Semanticke mree
Hijerarhije inlduzije se mogu lako generalisati dodavanjem novih
tipova relacija, odnosno, lukova i evorova u grafieku predstav'U. Ovakva
generalizacija se naziva semantickom mreZom. Koncept pristupa znanJa
putem aktivacije evorova u semantickoj mrdi laetanja preko lukova je,
na neki naCin, analogan aktivl10sti mozga putem prijenosa elektricnih
signala kroz neutronske mreze.
Prakticne prednosti semantickih Imeza su veoma mala redudanca
znanja jer se svaki objekt odnosno znanja vezano za njega pojavljuje
sarno jednom u mrezi. Ovim se postize znacajna usteda u prostoIU, a
povecava j integritet baze znanja.

1.8.6.2. Ekspertni sistel11 za dijagnozu stanja sistema

41

43

Dijagnoza stanja sistema .ie oteZana Cinjenicam da je relativno

mali broj komponenti (dijelova) koje Cine sklap (sistem) podlozno
direktnoj kontroli perfomlansi jer se nalaze, po pravilu, zatvoreni u
odgovaraju6a ku6ista i ne moze im se direktno pristupiti. Obieno se
mjemi senzori postavljaju u nekoliko taeaka koje su dostupne i
perfomlaJ.lse sklopa se njima mjere. Cilj dijagnostike stanja sistema .ie,
prema tome, da na osnovu mjemih rezultata koji indiciraju mogu6e greske
dijela sistema, da se te greske, koje dovode do takve vrste simptoma
otkrivenih mjerenjem i blize identificiraju, tako da se mogu i otkloniti.
Standardna praksa dijagnostike stanja sistema se oslanja na
informacioni sistem koji nadgleda rezultate kontinuiran.og testiranja
komponenti, i u slucaju nezadovoljavaju6ih rezultata, ekspert zakljucuje 0
kojem tipu greske se radi i donosi odluku 0 naeinuinterveneije.
Teb..nika ekspertnih sistema nudi Ijesenje za ovaj problem daju6i
moguenost zakljueivanja polazeei od ponasanja sklopa do strukture koja
uVjetuje takvo ponasanje. Drugim rijeCima, na osnovu rezultata testiranja
dobivenih odgovaraju:5.inl TIljetnilTI lireQajinla~ ekspertni sisten'"~ odreduje
struktume defekte koji. S11 odgovomi za otkaz sasraVl10g diiela sistema
[28].
Za dijagnosticku metodu .ie karakteristicno kvalitativno
rezoniranje, odnosno, zakljuCivanje i objasnjavanje ponasanja sklopa se
izvodi uz pomoe kvalitativnih koncepata, bez koristenja slozenih
matematickih iskaza kao sto su recimo diferencijalne jednacizbe, u
modeiiranju dinamiekih procesa koje vezuju simptome gresaka sa
uzroeima. Ovakav postupak osigurava efikasno rezoniranje tipa uzrok ..
posljediea, eime se osigurava efikasan dijagnosticki postupak [28].
Postupak kvalitativnog rezoniranja se maze zasnivati na modelu
dubokog rezoniranja iIi na modelu plitkog rezoniranja. U modelu
dubokog rezoniranja se obuhvata i struktumi opis sistema. S druge
strane, postoje ekspertni sistemi takozvanog p!itkog rezomranja , koji
lanae zakljucivanja baziraju jedino na rezultatima mierenja bez ulazenja u
strukturu sklopa. Ekspertni sistemi bazirani na modeiu dubokog
rezoniranja imaju siijede prednosti [28].
Dijagnoslicki sistem je u stanju da razmatra sve tipove gresaka.
Ekspertni sistem sa modelom plitkog rezoniranja je u stanju da
putem ugradenih heuristickih sistema otkl'ije jedino greske koje su
ugradene u ekspertni sistem. Ekspelini sistem sa dubokim
rezoniranjem eksplieitno modelira kompletan sistem koji se

razmatra, te je prema tome u stanju da tretira svaki moguei

scenarij greSaka koji moze da nastane u takvom sistemu;
dijagnostieki sistem sa dubokim rezoniranjem se moze,
relativno lako, prenositi sa jednog na drugi tehnieki sistem bez
bitnih modifikacija. To je moguee zbog razdvajanja kauzalnog
dijela - struktumog i dinamiekog opisa ponasanja sklopa- od
dijagnostickog proeesa;
lakse je odrzavati ovakav sistem, zbog toga sto se bilo kakve
izmjene u projektu sklopa, uzimaju u obzir jednostavnom
izmjenom struktumog opisa. S druge strane, sistemi sa plitkim
rezoniranjem moraju da preispitaju sve dotad koristene
heuristike, da bi se usaglasili sa izmjenama u projektu;
dijagnosticki proces je efikasniji u slueaju sistema sa dubokim
rezoniranjem jer je vrijerne pretrazivanja, obieno, laaee;
lakse je izvrsiti priznavanje kompletnosti i korektnosti
dijagnostiekog sisterpa zbog modulame predstave struktumog i
~.
X'r,..,.
...... : n ..... .; +~"-"-'f"l-~'-GlnumlvKO",
0l-ilSa ".S',-LlHo..
r-,

1.8.6.3. Izgradnja modeZa J.."valitativnog zak{juCivanja

Kvalitativno zakljueivanje u dijagnozi stanja se, u osnovi, sastoji

od slijedeeih elemenata [28]:
identifikacije liste dijelova u sklopu koji definiraju funkcionalno
ponasanja sklopa u cjelini;
kategorizacije ovih dijelova u kategoriju Komponente, ukoliko
mijenjaju oblik iIi velieinu materijalnog toka kroz njih, iii u Vezu,
ukoliko sluze iskijuCivo za prijenos materijalnog toka izmedu
dvije Komponente, bez izmjene bilo koje od osobina toka;
identifikacije skupa strukturnih promjenljivih za svaki dio kao i
njihove transformaeije u kvalitativne vrijednosti. Ovo su
kvalitativne promjenljive koje uzimaju svoje vrijednosti iz,
obicDO, malog skupa kvalit::nivnih ~vrijedIlosti. S'vak~a kvalitarivl1.a
vrijednost predstavlja interval koji se ne preklapa sa bilo kojim
drugim, na realnoj osi, u kvalitativnom prostoru vezanom za III
promjenljivu;
povezivanje Komponenti i Veza u Shemu koja oznaeavatok
materijaJa kroz sklop. Dva dijela su povezana u shemi, odnosno,
mogu se smatrati susjednim, edino, ako imaju zajednicki
materijalni tok koji teee od ednog dijela ka drugom, tj.

45

promjenljivu koja karakterizira ovaj materijalni tok je ista za oba

dijeia. Shema predstavlja struktumi opis sklopa;
.
izrade skupa pravila ponasanja za svaki dio sheme. Ova pravila se
pisu koristeei skup definiranih struktumih promjenljivih i
promjenljive koje karakteriziraju materijalne tokove. Svako
pravilo opisuje kako se ulazni tok u element transformira u izlaz,
za razlicite kombinacije kvalitativnih vrijednosti struktumih
promjenljivih i. pro~enljivjh materijalnih tokova. Pravila
predstavljaju opis ponasanja za svaki dio. Slijed transformacija
kojima podlijezu materijalni tokovi kroz dijelove sheme definira
ponasanje sklopa u cjelini.
Na osnovu apstraktnog kvalitativnog modela mehanickog sklopa,
moguee je izgraditi sistem dijagnoze stanja sistema.

1.8.6.4. Kvalitativno zaklj"uCivanje u dijagnozi stanja sistema

Otkaz u funkcioniranju mehanicicog sklopa se manifestira, ili~kao
abnom1alno izvrsavanje ili potpuni prekid funkcija. Dijagnoza stanja koji
se manifestiraju kao abnormalno ponasanje je nmogo slozenija i ovdje
izlozeni pristup omogu6ava tretman i ove vrste otkaza.
Postupak kvalitativnog zakljucivanja poCinje od rezultata
dobivenih mjerenjem ponasanja (simptoma) sklopa kao baze
dijagnostickog procesa. Posto ova mjerenja predstavljaju dinamicko
stal1je sklopa, mjere su promjenljive koje karakteriziraju materijalne
tokove u izabranim tackama sklopa . Postupak kvalitativnog zakljuCivanja
se moze definirati na slijede6i nacil1 [28]:

1.8.6.5. Formiranje lista zavisnosti i generalizacije hipoteza

Ako se pretpostavi normalno funl(cioniranje sklopa (sistema), tj.
ako sve strukrurne promjenljive imaju vriiednost kao sto ie definirano
projektom sklopc., recimo kvalitativ~u vrijednost [0] u v~e koristenoj
notaciji, tad i sve promjenljive koje karakteriziraju materijalni tok
uzimaju svoje llormalne vrijednosti tj. [0]. Drugim rijeCima, ukoliko svi
dijelovi imaju normalno ponasanje, kako je definirano projektom, tad i
eitav skiop iInD llormalno ponasanje. Posljedica ovoga je da , ako bilo koji
podskup marerij:.llnog toka ima abnonnalno ponasanje ( devij acij e), tj.
:ma .vrijednos[i H ili [+] to je posljedica abnormalnih vrijednosti [-J iJj
l+J Jedne iii vise struktumih promjenljivih koje karakreriziraju dijelove

sklopa. Prostor svih kombinacija vrijednosti devijacija je, cesto, veoma

veliki. Zbog toga se pribjegava heuristici koja ustvari otpoCinje proces
dijagnostike stanja pretpostavljajuei da do abnormalnog ponasanja sldopa
dolazi do otkaza u samo jednoj komponenti sklopa. Tek ukoliko se
pokaZe da ova pretpostavka ne zadovoljava prelazi se na ispitivanje
uzroka u veeem broju komponenti [28J.
Na osnovu ovakve heuristike dijagnosticki sistem uvodi devijacije
( [-] ili [+] ) i to jednu po jednu, u skup struktumih promjenljivih.
Devijacije se uvode, ne u sve komponente i veze, vee sarno u one za koje
se sumnja da su u otkazu. Za svaku ovakvu probu formira se lista testnih
parametara (promjenljivih materijalnog toka) cije vrijednosti SD
promijenjene sa n0n11alne [0], na abnormalne [-] ili [+]. Po zavrsetku svih
proba formiraju se dvije liste zavisnosti, jedna koja specificira
komponente i veze koje su promijenile vrijednosti sa [0] na [+], i druga za
promjene [0] na [-]. Ove liste zavisnosti opisuju znanje 0 ponasanju
sklopa u cjelini, koje je dobiveno lancem zakljucivanja kroz pravila
ponasanja individuaulih dijelova sklopa.
generaliziranja i cDvanJa
ovi11 listi zavisnosti je da se smanji broj potrebnih prolaza k1"OZ pmove u
shemi, i koje ce se, u principu, cesto koristiti u dijagnostici stanja [28].

1.8.6.6. Sagledavanje
Sagledavanje je postupak predvidanja operativnog ponasanja
sklopa (sistema) u cjelini, propagiranjem lokainog ponasanja hos shemu,
uz pomoc pravila ponasanja. Na taj nacin se moze d06i do odgovora na
pitanja kako utjece otkaz jedne komponente ( lokalno ponasanje) na
ponasanje sklopa u cjelini. Svaki dio sklopa ima svoje normalno
ponasanje sto implicira da se komponenta ponasa prema specifikaciji
projekta. Proces sagledavanja slijedi efekte devijacija u vrijednostima
materijalnog toka putem lanaca zakljuCivanja u pravilima ponasanja
dijelova sklopa koji se nalaze na putu tog materijalnog toka. Prema tome,
proces sagledavanja je simulacioni mehanizam koji omogucava cia se
sagledaju putovi kauzalne interakcije u sklopu [28].
Za svaki dio u listi kandidata za uzrocnike otkaza, uvodi se
devijacija u materijalni tok u njegovom izlazu i prati se prostiranje efekta
te devijacije kroz shemu koristeei praviia ponasanja. Kseiranjem
devijacija u materijalnim tokovima na izlazu dijelova, impiicitno se
pretpostavlja da lista kandidata sadrzi dio koji je odgovoran za
abnom1alno ponasanje sklopa. Propagiranjem efekta devijacije, putem

47

pravila ponasanja, dobiva se skup predvidenih vrijednosti promjenljivih

materijalnog taka, na izlazu svih komponenti. Ukoliko se ovaj simp
predvidenih vrijednosti slaze sa skupom mjerenih vlijednosti, onda se dio
u pitanju iz liste kandidata progJasava uzrokom otkaza. U slucaju
neslaganja odbacuje se hipoteza da je dio kandidat uzrok otkaza i proces
sagledavanja se ponavlja sa slijedeCim dijelom iz liste kandidata [28].

1.8.6.7. Algoritam kvalitativnog zakljuCivanja

Faza 1. Formiranje listi zavisnosti
Za dati sklop ova se lista pravi sarno jednom i sluzi za smanjenje
vremena potrebnog za dobivanje dijagnoze [28].
Identificiraj skup dijela [Ei] za koje je poznato da mogu da budu
uzrok abnormalnog ponasac'1ja sklopa
Za svako Ej uvedi [+] devijaciju u materijalni tok MVi koji.ie na
izlazu tog dijela,

Istrazi propagiranje efekta ove de-"/ijacije kroz

SheI11ll~

slijedeci put

InteraKclje materijalnog toka MVi

amriraJucI vrijednosti
promjenljivih materijalnog toka na ulazu i izlazu svih dijelova u
shemi,
Formiraj !istu L j + svih testnih parametara (pOdShup promjenljivih
materijalnog taka koje se mjere) Cije vrijednosti pokazuju [+]
devijacije i listu L;_ svih testnih parametara koje pokazuju [-]
devijacije,
Ponovi korake (ji) - (iv) sa [-] devijacijama za Mv; i azuriraj liste
Li+ i L;_,
Na osnovu lista Li+ i L i_, sastavi liste zavisnosti Dj+ i Dj_ , za j-ti
testni parametar, tako da Dj+ sadrii sve dijelove koji uzrokuju [+]
devijacije u j-toj testnoj vrijednosti, a Dj_ sadrzi one dijelove koji
uzrokuju [-] devijacije u j-toj vrijednosti.

Uzmi dio iz liste kandidata {Cd, uvedi devijaciju u promjenljivu

ri1aterijalnog toka na izlazu dije1a i ispitaj propagiranje tog efekta
laoz shemu, amrirajuCi sve materijalne tokove. Usporedi ove
vrijednosti, koje zovemo predvidene vrijednosti testnih parametara
sa skupom mjerenih vrijednosti testnih parametara {O}. Ukoliko je
skup predvidenib vrijednosti identican skupu {OJ} proglasi taj dio
za uzrok otk:az3. U suprotnom, izbrisi taj dio iz liste kandidata.
Ponovi postupak sa drugim dijelom;
Svi dijelovi, preostali u listi {Ci} poslije koraka (i) , se mogu
potvrditi kaD izvor otkaza i dijagnosticka procedura zavrsiti;
Ako poslije (i) u {Cj} nema nijedan dio, ponoviti postupak dat u
(1) sa ostalim dijelovima koji nisu u listi {Ed. Pronalazenje ovih
dijelova se moze izvesti po nekom redu koji pocinje, recimo, od
dijela za koji se najvise vjeruje da je izvor otkaza. Dijagnosticki
postupak se prekida kada se pronacie dio koji daje predviciene
vrijednosti testnih parametara identicne skupu mjerenih

vrijednosti [28].
1.8.6.8. Jnteligentno odriavanje - samoodriavajuCi tehnicki sistemi

K valitativna fizika je odigrala najvazniju ulogu u razvoju

modelskog prilaza sistema rezoniranja. Na slici 1.15. je prikazan
algoritam sistema rezoniranja, a na slici 1.16. je prikazana struktura
sistema rezoniranjamodelskog pristupa [42].
Pcdad

tenf1!ckom

i,
i

stan)U

~~~'aog

~--~OBRO

----

~STANJE

FUNKCIJE

f~OMi ~ OT"':~
<~"!,JAGNOSTIK'; STANJA srSTEMA)

Faza 2. Generiranje hipoteze

Na osnovu skupa mjerenih vrijednosti {Qj}, pronadi odgovarajucu
listu oviSDosti za svaku [-] iIi [+] vrijednost;
Formiraj listu kandidata {Cj} koja se dobiva kao presjek svih lista
zavisnosti dobivenih u koraku (i) . Ova !ista sadrii vjerovatni
uzrok otkazu sklopa [28].

MODEL OTKhZA

("'---~LANI;ANJE-'~

\,-TEH~~LOG1~~~VANJ:~

i
y

"

Slika 1.15. Algoritam sistema rezonovanja

Faza 3. Sagledavanje

48

49

c
'I

~:

BAZAZf\VV\t\UA

ED!TO~ MO~~A

! . r:==--~

'-,--)0-1 fl.4JCEU TBi'JO<OG

I SfST8AA
'

, FS.AOJAOJELO\Ai

: TEHN!CKOG S. IcMA

~-~

~'-1----

~-~

~~:'Y~T~'~16~~~A

I BPZAZNbJNJA

(-:

C-'--~

"\

METODE OOR1AVANJA
- FUNKC1JE

I----~

~~

KVALITATIVNI SIMULATOR
SISTEMI DIJAGNOZE
STANJA SITEMA

SISTEMI PLANIRANJA
ODRZAVANJA

.1
1

'--_.__ ~. __.____. ___ ~_~L. ______ .~ __.. _ . ___ ~!

Slika 1.16. Model sistema rezonovanja

Dijagnosticko znanje kao i znanje 0 odrzavanju tehnickih sistema

(ma~i~a) mozemo podijeli~i ll.~d~ij~. kategorije i to: (i) znanje 0
~~ .. ',. .
t:.::::..,.):~.:,:.::. j
=::'~,,~.::.:;~. c :_:~lCKlr.G
} Z3...K.0I11ITla laca I
ponasanja masina sa okolinom. Ovaj naGin klasifikacija znanjaima
slijedece prednosti u rjesavanju problema nepoznatih otkaza: (i) baza
znanja obuhvata model masine, (ii) nepoznati otkazi i situacije
predstavljaju osnOvll za dopunu baze znanja leao i fizickih principa i
zakona, leao novih fenomena otkaza [42].
Model masine generise znanja kojima se ona opisuje sa aspekta
strukture, dijagnoze i procedura odrzavanja i ona su esencijalna za razvoj
model a rezoniranja ito, posebno, znanja 0 strukturi.
Znanje 0 metodama odrzavanja se moze predstaviti u slijedecem
obliku: ime - osigurac; parametar - Ul; pravac - nap on. Ovdje se opisuje
procedura planiranja odrzavanja. Znanje 0 fizickim principima i zakonima
sadrzi vazne cjeline: znanje 0 dijelovima i relacijama koje opisuje
njihove relacije u obliku kvalitativnih
karakteristike dijelova
diferencijalnih jednadzbi.
Karakteristicni parametri se dijele u dvije grupe. (i) plVll, koju
Cine parametri stanja, kao sto su brzina, pozicija i nap on, koji se mijenjaju
za vrijeme rada masina gdje se ona koristi, i (ii) parametara atributa
(karakteristika), kao sto su veliCina, tezina, otpomost, koji se tokom
eksploatacije ne mijenjaju, sto znaCi da su oni u modelu kvalitativne
fizike konstantni. Medutim, ako, ipak, dode do njihove promjene to do1az1

50

kao posljedica fizickih fen omena, koji su definirani njenim kvantitativnim

prostorom.
Znanje 0 fizickim fenomenima omogucava da se prate izmjene u
grafu strukture dijelova kao i njihove relacije. Oni se u bazi znanja
mode1iraju pomocu teorije kvalitativnih procesa, koji predstavljaju
formalizam za opis otkaza koji izazivaju promjenu strukture masine.
Kada je model masine definiran preko grafa povezivanja dije]ova,
u slijedecem koraku se generise mreza modela parametara koii
matematicki povezuju fenomene otkaza preko re1acije izvodenja.
.
Navedeni prilaz modeliranja parametara omogucava slijedece
karakteristike procedure planiranja dijagnoze i odrzavanja, (i) modeliranja
parametara pomocu matematickih relacija omogucava jednoznacan opis
pojava i procesa na mehanickim, elektricnim iIi elektronskim sistemima. i
(ii) razvoj sistema rezoniranja cini nezavisnim od oblasti koja se
modelira.
U dijagnostickom modelu otkaz se definira kao promiena atributa
:~~
t-,~~.1~ 'r-'~ ~
.-:.:....,~
~
SLi Uh...tu .. ~ He ulj~lO\' .. ula. nla~llle.. 01TI1PIOTIl nredsta'\?l1a deeneraClTU
funkcije koji dovodi do otkaza pod djelova~jem ~dgovaraj~ceg fenome~a.
Dakle, dijagnosticki model se gradi na bazi veza i relacija: simptomi fenomeni - otkazi, pri cemu obje relacije mogu biti: 1 - 1, 1 - n, i n - 1.
avo prakticno znaci slijedece: jedan simptom - jedan otkaz, jedan
simptom - vise otkaza, vise simptoma - jedan otkaz itd.
Na bazi opisa fun..kcije masina, a pracenjem stanja funkcija masine
pomocu senzora, formira se baza znanja simptoma, kao. dio sistema
rezoniranja. On pretrazuje bazu znanja, i to za sve one parametre koji se
mijenjaju i imaju kauzalne relacije: simptom Cu) - otkaz Cn).
Drugo, svi fenomeni Cije promjene izazivaju degradaciju funkcije,
prema naprijed navedenim relacijama, se pretrafuju u bazi znanja.
U slijedecem koraku, sistem rezoniranja, na bazi moguCih otkaza,
gradi se model kvalitativne simulacije otkaza, cUi je algoritam prikazan
na s1. 1.17., koji ima dva modula: (i) odredivanje vrijednosti parametara i
pretrazivanja aktivnih fenomena, i Oi) aktiviranje fenomena i izmjena
modela objekata.
Najzad, u cetvrtom koraku sistema rezoniranja, na bazi dodatnih
infom1acija i znanja, iz skupa moguCih otkaza generise najvjerovatniji
otkaz, za koji se u slijedecoj fazi daje metoda odrzavanja. On obulwata
slijedece cjeline: (i) odredivanje cilja odrzavanja, (ii) generisanje mogucih
modela odiZavanja, (iii) simulaciju odrZavanja, (iv) izvor metodai plan
odiZavarJa.
..

r<

,;-..

....,

""';;:'';

",

U .. l

::1

.-"

'C.

.'-

.,

1.9. Buducnost odiZavanja

cMDDVL .. l.-l'-----

, I ODRE~IVANJE
)1

IZMJENA
MODELA

VRIJEDNOSTI

PARAMETARA

,___'l::__--,

.---'---

PRETRAZIVANJE
AKTIVNIH
FENOMENA

----,

,i

AKTIVIRANJE
FEN OMENA

:___________ .A, ________ _

FENOMEN
PROSTOR

ODREfllVANJE
SLJEDECIH
STANJA

Slika 1.17. Algoritam kvalitativne simlilacije

Funkcionalna struktura samoodrzavanja tehnickog sistema dana je

na slici 1.18. [42].
(

_______ \

TEI-'NIC-KJ SIS1EM

'\

(hlSIN~)

,______~/

j-.----

,------ - - . j \
I

I
I

/._.'L._.__._________y___,
;

iiSTORlJ.A,OTI(''0,

B.t.Z.''., PODATAKA OTKAZA

INTEUGE~NI CAD

AKTUATORI

RACUNAR

\
,i------l>~
J

\...._-------------j
Slilw 1. j 8. Funkcionall1a struktura samo-odriavajuceg tehnickog
sistema

/1

,~---~

~,

~----\

SENZORl \.-~-------,
'-____
..J
i

INELlGWTNI CAD

"'\

Na osnovu naprijed recenog moze se pretpostaviti da ee

unapredenje odrzavanja u narednom periodu bit praceno slijedecim
zakljuccima:
troskove odrZavanja svesti na mllllmum na mvou direktnih
troskova (troskovi materijala i rezervnih dijelova i rad na
odrzavanju) ( cilj ZC - Zero Cost),
funkcioniranje tehnickih sistema bez otkaza i zastoja ( ZF - Zero
Failure),
kvaliteta rada tehnickih sistema (opreme) bez greske / skarta
proizvoda/ procesa, (ZD - Zero Defect),
zalihe materijala i rezervnih dijelova za odrzavanje bliske nuE (
ZS - Zero Stock), jer ee narucene zalihe biti odmah ugradene,
kadrove u odrzavanju obucene do perfekcije, da nema poslova
dorade ( ZR - Zero Rework),
rel11iinjering od:-zavanja u p::-ocesirna, tehnologiji, kadrovim2.,
111enadzmentu itd. u cilju eliminiranja gubitaka, sIacenja srednjeg
vremena u otkazu i produzivanja srednjeg vremena izmedu
intervencija odrzavanja, odnosno, povisenja nivoa gotovosti i
pouzdanosti,
produzavanje ekonomicnog zivotnog ciklusa (snizenje troskova
eksploatacije opreme),
unapredenje kvaliteta ab:ivnosti odnosno procesa odriavanja
(eliminiranje rekiamacije na odrZavanje, dorade i s1.). Razmatranje
problema i posljedica odrzavanja prema petlji kvaliteta, u fazama:
(i) istrazivanje i razvoj, (ii) proizvodnja, (iv) komroliranje j
ispitivanje, (v) prodaja i otprema, (vi) ugradnja i pustanje u pogon,
(vii) odrzavanje i tehnicka pomoe, (viii) otpis i povlacenje iz
upotrebe,
razvoj modela virtualnog oc1rzavanja pnmJenom simulacije
realnQg sistema koristenja vjesta~:,ke inteligencije, ekspertnih
sistema i informacionih telmologija prije eksploatacije i pocetka
odrzavanja tehnickih sistema.
tranzicija fokusa oClrzavanja 1Z tehnoloskog u domenu
menadzmema (planiranje, organiziranje. rukovodenje, upravljanje
itd).

f
.

'I

izazvani nerad/zastoj koji oznacava neradno stanje izazvano,

iskljucivo, nekim vanjskim razlozima, nevezanim za odrzavanje,
stanje u otkazU koje oznacava neradno stanje izazvano pojavom
otkaza iIi potrebom sprovodenja obinmijih po stup aka
preven6vnog odrzavanja,
stanje u radm) koje oznacava stanje radne sposobnosti,
odnosno stanje u kome maze da izvrsava svoje zadatke, ukoliko je
logisticki propisano osiguran i podrzan,
kriticno stanje koje predstavlja stanje u kome sistem moze izazvati
ozljede ijudi, znacajne materijalne stete i1i sliene l1eZeljene
poslijedice.

1.10. Proces odriavanja

1.10.1. Uopste

Proces tehnickog oarzavanja je SkllP aktivnosti, postupaka,

modela i metoda koji se tokom perioda eksploataeije (koristenja)
sprovode i koriste na tehnickim sistemima II eilju sprecavanja pojave
stanja II otkazu iIi radi otldanjanja pojave stanja II otkazu i nastalog
otkaza.
Proces odrzavanja telmickog sistema ima karakteristike izrazito
slucajnog procesa. Ovo proistice iz dvije bitne slucajnosti koje ga
odreduju. Prvu slucajnu velicinu predstavija vrijeme rada tehnickog
sistema do trenutka u kome treba da se sprovede postupak odrzavanja, a
drugu, vrijeme potrebno da se postupak odrzavanja sprovede, tj. da se
sistem iz stanja u otkazu ponovo vrati u stanje u radu. Prva slucajno
promjenljiva je odredena osobinama sistema u pogledu pojave otkaza, tj.
osobinama POUZd8DOSti: a dr;..~ga

:l

Graficki prikaz navedenih stanja tehnickih sistema i njihovih odnosa

dat je na sliei 1.19. Ovaj grafikon u sustini odgovara IEe Rjecniku
[31 ].

nacelu odreC~2-;J kvalitetoDl sisten]a

odrzavanja, ali i osobinama tehnickog sistema koji se odrzava [52].

1.10.2. Stanja lehnickog sistema

Tehnicki sistem u ekspioataciji moze biti u jednom od dva

moguca stanja: u stanju u radw) iIi u stanju u otkazu. Ako je u stanju
u radu to znaGi da je ispnivan i da moze da izvrSava postavljeni zadatak,
na propisan naCin i u propisanom vremenu. Ako je u stanju u otkazu,
zadatak i funkcija cilja se ne izvrsavaju na propisan nacin [52].
Ovako definirana osnovna stanja tehnickog sistema nedovoljno
objasnjavaju sustinu procesa njegovog koristenja, a naroCito procesa
odrzavanja. Zato je nuzno da se uvedu bliza opredjeljenja. Ovo je
ucinjeno i u Rijecniku IEe [31], u kome se najprije uvode pojmovi radno
stanje i neradno stanje, a zatim i slijedeca stanja sistema [52]:
neplanirani zastoj, sto predstavlja neradno stanje u vremenu rada,
odnosno, u vremenu kada se trazi da sistem izvrsava svoje
zadatke,
funkc.ionalni zastoj koji predstavlja neradno stanje u vremenu
nerada, odnosno, u vremenu kada sistem ne treba da radi,
stanje radne nesposobnosti koje oznacava stanje sistema u kome
011 ne moze da iZ'.frsava svoje zadatke iz bilo kojih razloga,

' - - - - - -_

i Slstern u ,
i redudansl
: Funkcionaini
.

(iii U SkI8diS!:.)::::
zastoj
1"""

_
:

J:,i~!
I~

'
:
!
\ Stanje
'".
. \ Pre",:e.ntlvno, : Nakrl~dno j
\
; izvrsenj8 : Planl~an! : kon:Dlno~ano komblnovano :
I
d
'
I zasto)
,
odrzavanJe
od
.
: za atKa)! :
.. ; '
rzavanJe)' :,

,..

)r:

Slika 1.19. Grajicki prir.a:: lehnickog slanja sistema

1.10.3. Vremenska slika stanja

Struktura vremena odrzavanja analizira se u Rjecniku IEe [31 J.

Ovo je shematski objasnjeno na slici 1.20.

'_-v.-'

I
I

VR1JEME U OTKAZU

VR!JEME U RADU

VRJJEME U RADU

NERAONO VR!JEME

VRIJEME ODRZAVANJA

VR1JEME NEOTKRlVENOG

OTKAZA

III

ADMIN!STRATIVN! ZASTO.t

VRIJEME ODRZAVANJA

VR1JEME PLAN!RANOG
ZA$TOJA

L-_ _ _ _ _ _~

AKTjVNO VRlJEME ODRAVANJA

VR1JEME PREVENT!VHOG

VRlJEME NAKNAONOG ODRZAVANJA

OORZAVANJA

AKTiVNO
VR1JEME
PR::VENT1VNOG
ODR2ft.VANJA

AKTtVNO VR1JEME NAKNADNOG

I
IL.._ _
ODR1AVANJA
__
_ _ _ _ _ _--'I

LOGIST1CKl

ZASTOJ
'-,_ _
__

Slika 1.20, Struktura Vrel71el1a odriavanja prenlG lEe J7.jecniku

Uocava se da je struktura vremena odriavanja u ovom slucaju

neposredno vezana za prikaz osnovnih stanja sistema. tako se za pojmove
stanje u radm) i stanje u otkazm) definiraju i odgovarajuca vremena, ~j.
vrijeme u radm) i vrijeme u otkazu kao i slijedeci pojmovi:
vrijeme radne nesposobnosti koje odgovara vremenu u kome je
sistem u staniu radne nesposobnosti,
radno vrije~e iii zahtijevano vrijeme u kome se od sistema trazi
da izvrsava svoju funkciju na propisan naGin,
vrijeme nerada u kome se ne trazi da sistem izvrsava svoju
fu~kcjj~, odnosno u kome ne postoji potreba da sistem radi, kao j
vrijeme neplaniranog zastoja, i
vrijeme funkcionalnog zastoja koja odgovaraJu odgovarajuCi;-a
smnjima sistema.
Struktura samog vremena odrZavanja vezana je za slijedecu
definiciiu:
Vrijeme odrZavanja predstavlja interval vremena u kome se na
Dromatranom tehniekom sistemu rueno iIi automatski sprovode postupci
~drzavanja, obuhvacajuci pri tome i tehnicke iIi iogisrick-e zastoje.

56

Po ovoj definiciji se podrazumijeva da se odrzavanje moze vrsiti i

u vremenu u kome sistem radi, odnosno u kome izvrsava svoju fullkciju.
Uz pojam vrijeme odrzavanja, utvrduju se i slijedeci pojmovi [52): .
- aktivno vrijeme odrlavanja koje je isto sto i vrijeme odrzavanJa,
ali bez vremena logistickih zastoja,
vrijeme preventivnog odrzavClnja koje se odnosi na sprovoaenje
Dostupaka preventivl10g odrzavanja,
~rije~e naknadnog odrZavanja koje se odnosi na sprovoaenje
postupaka naknadnog odrZavanja,
~ktivno vrijeme preventivnog oclrzavanja,
aktivno vrijeme nakrmdnog odriavanja,
vrijeme neotkrivenog otkaza koje odgovara intervalu vremena
izmeciu pojave otkaza i otkrivanja iii uocavanja njenog efekta,
oclnosno posljedica na racl sistema,
administrativni zastoj, sto odgovara vremenu zakasnjenja u
sprovocienju korektivnih postupaka zbog administrativnih razloga,
loglsticki zastoj~ sto odQo\:ara -\lren1enu zakasnjavanja u
sprovodenju posmpa.ka odrzavanja zbog nedostatka nekog od
potrebnih eleme.nata za Ocl;-z3.vanje, ali iskljucujuCi elemente
administrativnog karaktera,
tehnicki zastoj, Cime se zbimo obuhvata vrijeme utroseno 11a
pripreme za sprovodenje postupaka odrzavanja,
vrijeme otklanjanja otkaza koje odgovara dije1u aktivnog vremena
naknadnog odrZavanja u kome se otklanja uocena greska,
vrijeme kontrole koje preclstavlja dio aktivnog vremena
odrzavanja u kome se provjerava funkcija, odnosno ispravnost
sistema,

vrijeme dijagnostike koje odgovara vremenu u kome se utvrduje

. uzrok otkaza,
vrijeme lokalizacije otkaza koje cini clio aktivnog vremena
naknadnog odrzavanja u kome se lokalizira uocena greska i
vrije!ne popravlze, koje zahtjeva onaj dio aktivl10g vreU1ena

preventivnog oclrzavanja u kome se sistem opravlja tako da

ponovo bude u raunom stanju / izvodenje preventivnih periodicnih
popravaka j profilaksi).

57

2. SIGUR.NOST FUNKCIONISANJA TEHNICKlH SISTEIVIA

2.1. Osnovne karakteristike sistema odriavanja

Karakteristike sistema odrzavanja predstavljaju veliCine iIi
obiljezja pomocu kojih moze da se opise iIi blize odredi sistem
odriavanja i njegove osobine.
ad vise karakteristika (slika 2.1) koje se definisu u odrzavanju,
ukljucujuci i karakteristik~ procesa odrzavanja, n~veci znacaj imaju
karakteristike koje zbimo pokazuju utjecaj odrzavanja na efektivnost
tehnickog sistema, tj. karakteristike koje povezuju osobine sistema u
pogledu pouzdanosti i odrzavanja.

raspolozivost vjerovatnoca da ce sistem stupiti u dejstvo i uci u podrucje

dozvoljenih odstupanja postavljene funkcije kriterijuma u datim uslovima
okoline.
Svojstva karakteristike sistema odrzavanja ima i funkcija
raspodjele vremena trajanja postupaka odriavanja, odnosno funkcije
pogodnosti odrzavanja (Po). I na osnovu ove funkcjje moze se definisati
vise karakterisika i mjemih velicina. Pogodnost odrzavanja je
vjerovatnoca da ce projektovani postupak odrzavanja biti izveden u datom
vremenu, datim uslovima okoline i prj minimainim troskovima.
Uz pojam pouzdanosti (s1. 2.1) uvijek se pominje i intezitet otkaza
Ic(t) koji predstavlja vjerovatnocu da ce dio koji se nalazi u otkazu do
trenutka t, otkazati u narednom periodu (to je, u stvari, brzina pojave
otkaza).

2.2. Pouzdanost, raspolozivost i funkcionalna pogpdROSt

Osnovni pojmovi

Slika 2.1. Osnovne karakteristike sistema odriavanja

To su prije svega funkcije raspolozivosti i gotovosti, pogodnosti

odrzavallja i troskova. Ove runkcije, dakIe, pored neposrednog opisivanja
odgovarajucih svojstava tehnickog sistema, predstavljaju istovremeno i
svojevrsne karakteristike sistema odrzavanja. Na bazi ovih osnovnih
funkcija mogu da se definiraju i druge, pomocne iIi izvedene
karakteristike i mjeme velicine, koje neposredno ili posredno opisuju
.
sistem odrzavanja ili neka ad njegovih svojstava [52]. OVdje je

Stanje tehnickog sistema predstavlja skup podataka koji daju

potpunu informaciju 0 ponasanju sistema u datom trenutku vremena i
datim uslovima okoline, potrebnu za podesavanje rada sistema, odnosno
projektiranje njegovog ponasanja u periodu zapocetom tim trenutkom.
Neodredenost stfu"'1ja podrazumjeva step en ostvarenja zadatih
uslova i postupaka karakteristicnih za odredena stanja.
Entropija sistema je veliCina koja odreduje mjeru neodredenosti
sistema, a zasniva se na stohastickom ponasanju sistema.
Osnovna stanja sistema odredena su promjenom parametara
funkcije eilja u vremenu, a pod dejstvom utjecaja razlicitih po velicini,
praveu i smjeru, pri cemu :
- promjena parametara funkeije cilja u okviru dozvoljenih granica
odreduje stanje sistema "zadovoljava", sto znaCi da sistem uspjesno vrsi
funkeiju kriterijuma. Stanje "zadovoljava", oznacava stanje "u radu";
- promjena parametara postavijene funkeije kriterijuma izvan
graniea dbzvoJjenih odstupanja odrec1uje stanje sistema "ne zadovoliava"
sto znaCi da sistem ne vrsi uspjesno postavljenu funkciju kriteriJuma.

59

Stanje "ne zadovoljava" oznacava stanje "u otkazu". Stanje sistema "u
otkazu".ie uvijek uslovljeno otkazom dijela sistema.
TEHNICKl SISTEMI ZA ODRtAVANJE

Pouzdanost. Raspolozivost i Funkcionalna pogodnost

U razvIJemm zemljama, pa
na l1lVOU odgovarajuCih
medunarodnih asocijacija, ddlo je do promjena u nekim bitnim
terminoloskim i pojmovnim opredjeljenjima. To se prije svega odnosi na
dokumente i standarde IEe [31], bo i na zdruzene ISO/lEe standarde
[20]. Pri tome treba da se napomene da standardi asocijacije lEe, koja se
bavi prije svega sistemima elektrotehnike i elektronike, samostalno iIi u
saradnji sa ISO asocijac~iom koja iste posloveobavlja u oblasti masinstva,
vaze prakticno za sve tehnicke sisteme, pa i za sve vrste masinskih
sistema [52].
Poznato je da se ukupna svojstva jednog tehnickog sistema u
pogledu izvrsavanja njegovog zadatka, oci.'1osno postavljane funkcije cilja,
lnogu dobro izraziti fUJllccijor:r} efektnosti. Posto je rad S!steTI1a u vren1:::nu
izlozen brojnim slucajnim mjecajima, a i posto je sasvim izvjesna pojava
otkaza, kao i svih drugih dogadaja u zivotu tehnickog sistema, ima
stohasticki karakter, funkcija efektnosti se izrazava kao vjerovatnoca da
ce posmatrani sistcm uspjeSno stupiti u dejstvo u trenutku potrebe i da ce
uspjeSno izvrsavati zadatu funkciju kriterijuma u projektovanom vremenu
i pod datim uslovima okoEne [49]. Definicija funkcije efektivnosti E(t;r)
je sIikovno prikazana na slici 2.2, sto se moze analiticki iskazati U obliku
[52J :
E(t,r)=R(t)- G(t)- FP
gdje je :
R(t) - Pouzdanost, odnosno vjerovatnoca rada bez otkaza u toku
vremena t,
G(t) - Raspolozivost ili Gotovost, odnosno vjerovah10ca da ce
sistem u bilo kom trenutku (kalendaTskog) vremeDa T biti
raspoloziv) odnosl1o da (':e biti 11 S:ZiD.;U da radi iii da se
ukljuci urad.
FP -Funkcija pogodnosti, odnosno sIepen zadovoljenja
funkcionalnih
zahtjeva
(prilagodavanja
okolini,
fleksibilnosti).
Na siici 2.3. data je kriva funkcije efektivnosti.

EFEKTIVNOST TEHNICKOG SISTEMA

-_i~

;:~

/ ,\ jt,::I1\ :ttnocn ti:!, ~;(, :-.1:,;:':111

.

1\1\'

\',,,,,,,,,,1"";'" <I" "'0 ,j'''lll

\.:~PJt.:;'n!) :-.lUPltl U JI;J~l\'\l t1

l!~:~l'!'"

l.I~r)c::'lio \,,.SHI !1:lil~clJl!

kn~~'fllull,\;l H r:"oit:kitT':J1P(\l1"\

,!~'H~"::-:~l i j~~tim

!;~ir.t\ :'11:1 okdr~i~

\

., lL':1Je--r.I: ;,:~.b 1
,-btnn u;\ln'.i,n:~ "t-"diIlC

Slika 2.2, GotOVQst, Pou:danost i j"7un kcionah7C pogodnost

1.0

o
Sliko 2.3.. Funkcijo efektivnosti sis/emo

Posljednjih godina, medutim, doslo je do zakljucka da efektivnost

nije najprikladniji pojam za izrazavanje ukupnih svojstava tehnickih
sistema, odnosno da se na ovaj naCin ne mogu iskazati sve osobille
sistema koje treba uzeti U obzir pri ocjenjivanju njegovih kvalireta,
odnosno ukupne radne sposobnosti u vremenu. Ovo je doslo do izraZaja i
u novoj verziji IEe standarda koji se odnose na OVil problematiku.

;';1

Osnovni koncept ovog vaznog IEe Rijecnika, prikazan je na slici

2.4, neposredno u obliku u kome je i u samom standardu prezentiran.
. :Pt

)TJ..I.I.I-{~~I

l..:VAl.ITFJ

Performanse dostupnosti : "Sposobnost tehnickog sistema da

funkcionise u granicama dozvoljenih odstupanja i pod drugil11
uslovima koje zahtijeva korisnik" i
Performanse postojanosti : "Sposobnost tehnickog sistema da po
stupanju urad propisno funkcionise, pod datim uslovima i u
toku propisanog (zahtijevanog) vremena".

______________:
I

_ _,--_~----'-i--~:~=

lntegritet (StabiInost) upotrebe : "Sposobnost sistema da po

stupanju urad funkcionise bez zna6ajnih pogorsanja"

------------------------Slika 2.4. Upotrebni kvalitet

Sterna prikazana na slici 2.4. objasnjava, kao sto se vldl, naCin

izrazavanja, odnosno iskazivanja ukupnih svojstava tehnickih sistema.
Svojstva su, pli tome, definisana kao perfom1anse, odnosno osobine koje
se odnose na odrec!ene periode u zivotu sistema iii na njegove odredene
funkcije. Osnovni pojam u ovom prilazu Cini upotrebni kvalitet koji
obuhvata osobine sistema vezane za njegov rad, kao i elemente podrske
nuzne da bi sistern mogao uspjesno da radi [52]. Iz sherne na slici 2.4. se vidi da Upotrebni kvalitet zavisi ad
Performansi logisticke podrske radu sistema; Performansi operativnosti,
Performansi upotrebe i lntegriteta upotrebe. Ovi pojmovi su u Rijecniku
definisani na sljedeci nacin :
- Perfonnanse logisticke podrske radu sistema : "Sposobnost
preduzeca da obezbijedi rad tehnickog sistema i pomogne u izvrsavanju
njegovog zadatka",
- Performanse operativnosti : "Sposobnost tehnickog sistema da
bude uspjesno i lahko koristen",
- Performanse upotrebe (Radne performanse, Perfom1anse u radu)
: " Sposobnost tehnickog sistema da funkcionise u granicama dozvoljenih
odstupanja i po drugim uslovima koje zahtijeva korisnik, u toku
propisanog (zahtijevanog) vremena"; Perfonnanse upotrebe se dijele na
Perfonnanse dostupnosti i na Perfom1anse postojanosti koje se definisu na
sljedeci nacin :
'

~;

1z slike 2.4. se takode vidi da je pojam Performanse upotrebe

veoma kompleksan i da se moze rasclaniti na dvije vatne komponente,
odnosno na Radni potencijal i na Sigurnost funkcionisanja. Dok se Radni
kapacitet definise prosto kao "Sposobnost tehnickog sistema da zadovolji
zahtjeve korisnika izrazene u vidu kvantitativnih karakteristika, pod datim
uslovim~", dotle se pojam Sigurnosti funkcionisanja definise kao slozena
funkcija, zavlsna od Perfonnansi pouzdanosti, Perfoemansi pogodnosri
odrzavanja i Performansi logisticke pocirske odrzavanju [52].
Kao sto se vidi, ovako definisana Sigumost funkcionisanja ima
velike slicnosti sa ranije definisanim pojmom Efektnosti. U Rijecniku su
ova tri svojstva sistema neposredno vezana i za pojam Perfom1anse
raspolozivosti, sto je takode veoma sli6no odgovarajucem pojmu iz date
definicije Efektivnosti. Ovo je jos vidljivije iz definicija ovih pojmova
datih u Rijecniku [52]:
Sigumost [llnkciol1isanja : "Zbimi pojam koji se koristi za
opisivanje Perfomansi raspolozivosti i cinilaca koji odreduju ove
performanse : Performase pouzdanosti, performanse pogodnosti
odrzavanja i Performanse logisticke podrske ocirzavanju",
Performanse raspolozivosti : "Sposobnost telmickog sistema da
bude u stanju u kome moze cia izvrsava zahtjevanu funkciju, pod
datim uslovima i u datom trenutku vremena, odnosno u toku
datog intervala vremena, a pod predpostavkom da Je
obezbijedeno potrebno snabdjevanje (spoljni resursi)",
Performanse pouzdanosti : "Sposobnost tehnickog sistema da
izvrsava zahtjevanu funkciju, pod datim uslovima i u datol11
intervalu vremena".
Performanse pogodnosti odrzavanja : "Sposobnost tehnickog
sistema da u datim uslovima koristenja bude u stanju u k.ome
maze da izvrsava zahtjevanu funkciju, ili da se 1110Ze ponovo

63

dovesti u takvo stanje, au slucaju da se odrzavanje sprovodi pod

datim uslovima, po utvrdenim postupcima i sa datim resursima",
Perfonnanse logisticke podrske odrzavanju : "Sposobnost
sistema odrzavanja, odnosno preduzeca koje vr51 odrza'vanje, da
pod datim uslovima obezbijedi zahtjevano odrzavanje tehnickog
sistema, u skladu sa Strategijom (poIitikom) odrZavanja",
Pored nabrojanih, ovdje cemo pomenuti i sljedece pojrnove koje
treba imati u vidu
prilikom definisanja svih ranije pomenutih
performansi.
RADNOSPOSOBNO STANJE (RADNA SPOSOBNOST) :
Stanje tehnickog sistema, pri kome je on sposoban da vrsi zadatu
funkciju, saglasno odreoenim paramerrima (snaga, brzina, proizvodnost,
potrosnja ulja i maziva i dr.) koji su definisani nonnativno tehnickom
dokumentacij om;
!SPRAVNOST : Tehnicko stanje sistema pri kome on odgovara
SVlm zahtjevima ispravnosti propisanim normativno-tehnickom
,

QOKUmentaCIJoln;

DUGOVJECNOST : Svojsrvo rehnickog sistema da oddi radrlU

sposobnost do nastupanja granicnog stanja pri ustanovljenom sistemu
tehnickog odrzavanja.
BEZOTKJ.\ZNOST TEHNiCKOG SISTEMA
Svojstvo
tehnickog sistema da neprekidno odrzava radnu sposobnost u toku n-ekog
vremena iIi neke proizvodnje, koja cini trajanje iii obim proizvodnje
sistema, izmjerene u casovima iIi tonama. Kao pokazatelj bezotkaznosti
sluze : (1) vjerovatnoca bezotk:aznog rada, tj. vjerovatnoca da se u
granicama zadatog rada ne pojavi otkaz, (2) rad do otkaza - karakterise se
odnosom rada obnovljenog tehnickog sistema prema ocekivanom broju
njegovih otkaza u toku rada. Za tehnicke sisteme koji su obnovljivi,
poslije prvog otkaza ili kod kojih su iz uslova bezopasnosti otkazi
dopustivi, !eao pokazatelj bezotkazl1osti Sf javlja vjerovatnoca
bezotkazl1og rada, tj. vjerovatnoca da se pri odredenil11 uslovima
eksploat2-cije u zadailo1ll intervalu vremena iii u granicanla zadate
proizvodnje otkaz ne pojavljuje.
EKSPLOATACIONA
TEHNOLOGICNOST
Skup
konstmkciono-tehnoloskih osobina sastavnih dijelova sistema koje
odreduju njihovu prilagodljivost za izvrsenje svih postupaka odrzavanja u
zadatil11 uslovil11a eksploatacije uz iskoristenje najefektivnijih tehnoloskih
procesa.

Ovdje spadaju :dostupnost objektil11a odrzavanja, dijagnosticka

podobnost, lahka demontaza, uzajal11na zal11jenjivost i unifikacija i
standardizacija sastavnih dijelova sistema;
TRAJNOST TEHNICKOG SISTEM,.l\ : Svojstvo sastavnog
dijela i/ili sistema da sacuva radnu sposobnost do nasrupanja granice
otkaza (granicnog stanja) pri odrecienim uslovima eksploatacije i
odrzavanja. Karakteristicne velicine trajnosti su resurs J vijek trajanja
(zivotni ciklus).

2.3. Parametri funkcije raspodjele

Za ziesavanje problema pouzdanosti zahtijeva se odredivanje
mnogih faktora, od kojih zavise pokazatelji pouzdanosti. Kao osnovni
javljaju se faktori vremena i reZil11a tehnicke eksploatacije sistema.
Za prognoziranje pouzdanosti te1mickih sistema neophodna je
informacija 0 iZl11jeni rfldne
sposobnosti sastavnih dijelova sistema u toku
......
planiranog perioda lada. Inforn1acija 0 pouzdanosti SiStenla je neophodna
U SVUTI etapama njihovog stvaranja, pri projektovanju, izradi, ispitivanju,
eksploataciji, odrZavanju i otpisu.
Statisticka inforl11acija 0 pouzdanosti sastavnih dijelova sistema,
karakterise se slucajnim velicinama, pa se i sami pokazatelji pouzdanosti
javljaju, takooe, leao slucajne velieine i odreouju se na osnovu metoda
vjerovatnoce i matematicke statistike.
Sve mjere neprekidnih velieina zadaju se ooicno u disk.retnom
vidu. Svakoj vrijednosti slucajne veliCine (ti) odgovara frekvencija
pojavljivanja te vrijednosti u eksperimentu mi. Tako je ukupan broj
ispitivanja (provjera) :
...~-

N:::: '"
111.
~l
;=1

Odnos

I71 j

J/

.Ie gustina ili relativna frekvencija,

pojave I-Ie

vrijednosti slucajl1e velicine.

Za neprekidne slucajne velicine odreciuje se frekvencija i gustina
dospjeva1~ja vrijednosti slucajne veiiCine u neke intervale vrijednosti.
Cjelokupnost , koja sadrzi sve istrazne sisteme, naziva se generalnom
cjelokupnoscu, a izabrani iz nje N djelova odrazavaju izvadak obima N.
Vjerovatnoca dospijevanja vrijednosti slucajne veliCine u intervalu [t j , t

Je:

-65

p(t) = (2 f(t)dt :::;; m

J,

n
gdje je :
f(t) - gustina vjerovatnoce
m - broj razmatranih slucajnih rezultata
Za neprekidnu slucajnu velicinu, zadatu svojom gustinom
vjerovamoce f(t), matematicko ocekivanje M[TJ i disperzija D[TJ
su:

najmanje odstupanje slucajnih

gdje su : t max i tmin najvece

veliCina. Empirijska raspodjela
-

t=)'...l-

7::N

Karakterise se srednjom aritmetickom vrijednoscu.

VeliCina rasturanja djelimicnih vrijednosti oko njihove srednJe
vrijednosti karakterise se empirijskom disperzijom

Jt. f(t)dt

111[1'] =

52 =-l-im; (t i _1)2

N -1
Za N>25 koristi se fOffimla

;=1

D[T] =

f f(t)dt = (M[T b

gdje je :

Pa slucajna velicina uzima vrijednosti od "a" do "b". Ako se ona

mijenja od - os do + 00 , onda je
~

Af[TJ= ftf(t)dt
+ro

r",] = J1.2I .' f'It)'dt = (Hr""'1\2

D Ll
iV1 Ll jJ -

) ' I1dt
=---'
/./

Za priblizne proracune moze se uzeti

1 No
M[TJ=-)'t m
}!o ~

No

No ;=1
Srednje kvadratno (standardno) odstupanje

a[T] = ~DlT]
Odreauje step en rasturanja od srednje vrijednosti siucajne
velicine.
Koeficijent varijacije je
J

Amplituda variranja

M[T]

t)

s~
/

M[T]==-It; m;

v[Tl= a[T]

r..,

Pri N -'reX), SC :::;; DlT j.

Empirijske krive raspodjele karakterisu se, takode, asimetrijom Aa
i ekscesom Ee.

Ako je Aa=O, kriva je simetricna, pri Aa<O kriva 1ma pozitivnu

asimetriju, dok Aa>O lv-iva ima negativnu asimetriju.
Cesto se funkcije karakterisu koeficijentima relativne asimetrije,
relativnog rasturanja i veliCinom granicnog polja rasturanja. Granicnim
poljem rasturanja naziva se rastojanje medu takvim dvjema vrijednostima
tl i h slucajne veliCine pri kojima povrsina ogranicena krivom, osama
apscisa i otsjeckom (tJ ,t2), je jednaka
1-

2fJ =

'2

ff(t)dt

gdje je : 2fJ vjerovatnoca rizika.

Granicno po1je rasturanja uzima se za polje tolerancije, tj.
~ to-tl
k"
d'
l'
1
..
tl+to
6 = ----, a oordmata sre me po Ja to,eranClje .6. = - - - - .

.~

Koeficijent

relativne

asimetrije Je

a =

M[r]-A

'

dok Je

_..
'
. k = -30" ,
1me!lCljent
relatlvnog
rasturan1a
~

fCt) + p(t) = 0

gdje je :
M,

s=.,JD[r];

predstavlja diferencijalnu funkciju raspodjele iIi funkciju gustine

vjerovatnoce pojave stanja "u radu", odnosno vjerovatnocu bezotkaznog
rada posmatranog sastavnog dijela sistema (za neprekidne promjene), pa
je sada :

00

ff(t)dt= ffCi)dt=i
Me

Mediana Me se koristi u slucajevima kada je obim kontrole mali.

Za neprekidnu slucajnu veiicinu mediana se odreduje integralom. Moda
Mo .ie najvjerovatnija veliCina, koja odgovara najvecoj frekvenciji datog
niza raspodjele.
Navedenim metodama se koristimo pri odredivanju pokazate!ja
pouzdanosti koristenjem eksperimentalnih podataka koji sa dovoljnom
vjerovatnocom daju predstavu 0 faktickoj raspodjeli rada sastavnih

f(t)

= -

p(t)

Funkcije vjerovatnoca pojave odreaenih stanja sistema mogu u

opcem slucaju biti dvojake, ito:
diskretne iIi funkcije prekidnih promjena kod kojih promjenljive
uzimaju konacan - odreden broj vrijednosti, i
kominuirane iIi funkcije neprekidnih promjena kod kojih
promjenljive uzimaju bilo koju vrijednost u okviru datog
intervala - podrucja.
1. Funkcija gustine pojava stanja flU OTKAZUfI

dijelova sistema.

2.4. Osnovne karakteristike funkcije pOllzdanosti

Osnovne jednacine. - Osnovu proucavanja, na bazi vremenske

slike stal1ja sistema, pruza osno"'/na statisticka jednaCina data u obliku :
F(t) + Ret) = 1
gdje je : R(t) - pouzdanost
FCt) -nepouzdanost
Diferenciranjem ovog izraza po vremenu, dobija se :
dF(t) + dR(t) = 0
dt
dt
pri cemu:
dF(t)
" )
- - .-=]U

Za s}u::aj r:.cprekid:1ih promj:::na dc:t2''F (" \

r(,I- a v)
\'J--/
.,
dt

lzrazorn:

i predstavlja izvod kumulativne funkcije stanja "U OTKi\ZU" F(t)

posmatranog dijela sistema. Funkcija gustine pojava stanja flU OTKA..ZU fI
je funkcija raspodjele pojave 11 vremenu pa ima za dimenziju reciprocnu
vrijednost vremena, odnosno:

Za slucaj prekidnih promjena data je izrazom:

dR(t) = pet)
dt

gdje su:
N - ukupan broj stanja "u OTKAZU" u trenutku posmatranja,
n - ukupan broj sranja,
liT - intel-/al posmatranja.
Kumulativna funkcija gustine pojava stanja "u OTKAZU"
sistema se dobija za slucaj neprekid.nih promjena u 'lidu:

68

69

cit

predstavlja diferencijalnu funkciju raspodjele iIi funkciju gustine

vjerovatnoce pojave intervala "u otkazu" posmatranog sastavnog dijela
sistema, a izvod :

I,

neprekidnih promjena dobija prema:

F(t) =' f(t )dt

o

i predstavlja povrsmu ispod hive funkcije gustine pojave stanja "U

OTKAZU" (slika 2.5) koja obuhvata podmcje u granicama (O-t])
promjenljive t.
Aka se srafirana povrsina na s1. 2.5. prosiri na ukupno podrucje
ispod krive funkcije gustine pojava stanja "U OTKAZU" dobija se po
definicij i :
00

F(t) = ffCt)dt=l
o

Za slucaj prekidnih (diskrehlih) promjena kumulativna funkcija

gustine pojava stanja "U OTKAZU" se dobija iz:

p(t) = dR(t}
dt
prekidnih promjena na osnovu:
n-N f
p(t)=--lPojava's-1 J

n
Funkcija gustine bezotkaznog rada predstavlja diferencijalnu
funkciju raspodjele vjerovamoca pojava stanja ItU RADU" posmatranih
sistema, Na osnovu prethodnih razmatranja je funkcija gustine pojave
stanja ItU R.A.DU" data kao komplementama funkcija funkciji gustine
pojave stanja flU OTKiuU", odnosno:

p(t) = - f(t)
F(t)
= .;.....t
;
\.

~/

, Qr1nosno f'

j;j

'\

\! j

N
=n

Kumulativna funkcija gustine pojava stanja "li radu" iii funkcija

bezotkaznog rada se, za slucaj neprekidnih promjena stanja, dobija na
osnovu (vjerovatnoCa da dio jos funkcionise u vremenu t])
I,

Ret) = 1- F(t)

=1- ff(t)dt
o

Sada se pouzdanost moze iskazati kao (s1. 2,6.):

a) ugradene greSKO

c) starosnc greSke

'"

Ret) = ff(t)dt

d) ugrnc1ene grclke

e) siueajne grclke

a.h.c funkcijC\ gustine pojava stan,!" "u otkazu"

d..t.r - kumulauvne iunkcije gusum: pojava sLWja "u Otkaz:\l"

Siika 2,5, Funkclje gustine pojava "stanja

otkazu "

2. Funkcija gustin'e pojava stanja "U RADU" iIi f'lllkcija gustine

bezotkaznog rada sistema se za slucaj:

I moze se pokazati kao komplamentama funkcija kumulativnoj

funkciji gustine pojava stanja "u otkazu",
Za slucaj prekidnih promjena stanja sistema kumu!ativna funk:cija
bezotkaznog rada data je :
") _ n-N
\.l - - R(
n
gdje je :
11 - N
- ukupan broj ispravnih sastavnih dijelova u
trel1utku posmatranja,
n - ukupan broj sastavnih dijelova u trenutku to=O,

F(t) i R(t)

( 11

T')

n + (n - N)
2

1\. sr

pa je tada:

Nacelne zakonitosti R(t), f(t) i A(t) date su na slici 2.7.

Srednje vr~eme do otkaza novog dijela sistema Je jednoznacno
definisano kao (MTTF - Mean Time To Failure) :

Vrijc111t':
(I

Slika 2.6. Funkcije pouzdanosti R(t) i nepouzdanosti F(/)

00

3. Intenzitet otkaza
Slijedeca karakteristika pouzdanosti, je intenzitet otkaza, koji
predstavlja odnos funkcije gustine pojava stanja "u otkazu" i kumulativne
gusti:-__ e pojava stanja ,~U radu".
Za kontinualne promjene stanja je intenzitet otkaza :

. (\ = -,-'.
f(t) = ----r-).
1 dR(t) [ .
- - pOJava stan

Jd)

RU)

R\t

dt

.
"

Ja U

MTTF =

-I 1

Za prekidne promjene stanja intenzitet otkaza se dobija istim

priiazorn kao odnos broja ispravnih dijelova u vremenskorn intervalu
.6.t=[t -(t+.6.t)] i srednje vrijednosti broja ispravnih dijelova u istom
intervalu, sto daje:
N

f(!)
n f,t
N
[.
- ]
JcU) = -~-.- =
\= (
pcyava s I
i\(t)
(n-N) \n-N)f,t
.

= fR(t)dt
'
D

Ukoliko je dio uspjeSno radio T casova, pouzdanost za sljedecih t casova ce biti :

J)'~ _,
ReT -+..1)
.Ldl .. l j =
, . .
ReT)
H"

otkazu s

f ur

II

I~~-j~

"I

",,,I

ii

II

I~:
I
I
I--_!

"I

i - -_____
I

11

gctie je:
(n-N) - broj dijelova sistema "U RADU". Kako se radi 0 intervalu t u
kome su na pocetku svi dijelovi u stanju "U R.."-DU", na haju je broj ovih
dijelova (n-N), to se za izracunavanje intenziteta otkaza uzima srednja vrijednost
broja dijelova "U RADU" u obliku:
Slilw 2. 7. NaccIne zakonilOs1i funkcijaf(t}, R(t} i ;.(t)

2.5. Pouzdanost sistema izradenog od viSe dijelova

Pouzdanost RsCt) tehnickog sistema koji je izraden od 17 dijelova

zaV1Sl od pouzdanosti RjCt) svakog pojedinacnog dijela i naCina
povezivanja dijelova u sistem (tzv. strukture sistema). Navode se osnovne
veze dijelova sistema:
1. Redna veza - Dijelovi su tako povezani da otkaz bilo kog
redno vezanog dijela izaziva i otkaz sistema (s1. 2.8.).
Pouzdanost sistema sa n redno vezanih dijelova je:
Rs (t) = R! (tY R2 (t) .... R" (t)
Ako su intenziteti otkaza svih dijelova u rednoj vezi konstantni,
pouzdanost sistema je:

Ako je Rl (I) = R2 (t) = ... = RJt) , bice Rs (t) = 1- [F(t)t

Za konstantne intenzitete otkaza i za primjer od dva paralelno
vezana dijeJa, pouzdanost sistema je:

3. Redno-parafelna veza - Sistem je izgraden od redno vezanih

dijelova, od kojih svaki objedinjuje vise paralelno vezanih dijelova.
Pouzdanost sistema od 11 redno vezanih dijelova, od kojih svaki ima po m
paralelno vezanih dije]ova, je

Rs (t) =

Rs (t) = R! (t) . R2 (t) ....Rn Ct) =

nJ -

Fjj (t)Fj2 (t) .. .Fjm (t)]

j~l.

TI R; (t)

Ako su intenziteti otkaza svih dijeiova u jednom djelu jednaki,

;=!

bice:

et)

Ako je: R! (t) = R2

= ... = Rn (t), bicr Rs (t) = [1( (t)]" .
i\ko su intenziteti otl~aza TIleGUSOOno jecinakj (/Q=j'''2= ... ==;"j)
Rs(t) = exp(-hlJ)
2. Paralelna veza - DijeJovi su tako povezani da je sistem
ispravan (radi bez otkaza) ako je bar jedan od 111 paralelno vezanih
dijelova ispravan (svi osim jednog da otkazu) (s1. 2.8). Pouzdanost
sistema od m paralelnih dijelova je:

Rs (t) = 1- [1- R! (0]' [1-R 2 (t)l[l-Rm(t)]= Rs(t) = 1- TI[l-RiCt)]

Ako su oni jednaki za sve dijelove (sve dijeJove sistema), bice:

Rs (t) =

grana, s tim sto u svakoj grani postoji vise redno vezanih dijelova.
Pouzdanost sistema sa Tn paralelnih grana, od kojih svaka ima po n
redno vezanih dijelova, je:

;=1

-CC]--C2:]-

:r'

I
.. I

c)

~
b)

Sfika 2.8, Funkcionalna sema lehnickih sistema

[1- F;Ct) m]"

4. Paralelno-redna veza - Sistem je izgraden sa vise paralelnih

Rs (t) = 1-

fI [Ril (t) . Ri2 (t) ...Rin (t)]

Ako sve paralelne grane imaju jednake pouzdanosti, bice :

Rs (t) = 1- [1- R j (t). R2 (t} ...Rn (t)]m ,
A ako su jednaki intenziteti svih dijelova u sistemu (m x
dijelova), pouzdanost sistema ovakve strukture jednaka je :

Rs (t)

11

=1- [1- Ri (t)n ]'" ..

5. Pasivna para/efna veza - Sistem ima u svom sastavu i

paralelno vezane dijelove, ali tako ugraaene da se ukljucuju urad samo
ako dode do otkaza na aktivnom dijelu, koji se nalazi u radu. Uk~jucivanje
ove pasivne rezerve ostvaruje se nekim posebnim sistemom
(ukljuCivacem).

Ukoliko je pouzdauost sistema za ukljuCivanje pasivne rezerve

veze ravnajedinici (ue postoji mogucnost da ovaj sist-em otkaze), sistem
od dva dijela, od kojih je jedan u pasivnoj rezervi, ima pouzdanost:
Rs (t) =

co

tr

ro

0,-

f-r)

fJ; (t)dt + II J; (t).

Jll (t )dt idt l

Indeksom ,,2" ozuacen je dio u pasivnoj rezervi. Ako je intenzitet

otkaza oba dijela konsrantan, bice:
).,

R()
s t =

exp

(")
/-1

}c,

U-

}2 - )1

)2 -

exp(Jc,t)

/1

A ukoliko su intenziteti otkaza i meausobno jednaki, tj. XI

=)h

bice:
Rs (t) = exp( -}.t) (1 + Jet)
Za (11-1) dijelova u pasivnoj rezervi (od ulrupno n dijelova same
jedan mora da radi) i za ).=const, vazi:
?t-

/\'i

-:;-;
,-:=0

f;

6. Ojefimicno parafefna veza - Sistemje izgraaen sa 711 paralelno

vezanih dijelova.
Pouzdanost sistema ovakve strukhlre, kod koga broj isparvnih
dijelova mora hiti veCi iIi jednak minimalnom potrebnom broju k jednak
Je:

R (t)=f
s '.,

"--'

m!
y\ ( "" _

.,=k ~,.\lrI

_) I

x.

RX(1_R)m-x
I

I /

gdje je R; = R; (1) pouzdanost pojedinacnih dijelova u par~lelno.i

vezl.

2.6. j.

Osnovni po}movi

Analiza stabla otkaza - Deduktivna tehnika u kojoj se

specificira nezeljeni dogadaj sistema i zatim analizira na koji nacin se taj
dogadaj moze odigrati.
Stabio otkaza
Graficki, kvalitativni model raziicitih
kombjnac~ia paralelnih i sekvencijalnih otkaza, ujedinjenih medu sobom
logickim relacijama.
Vrsni dogadaj - Nezeljeni dogadaj sistema.
Skup presjeka - Skup dogadaja koji prouzrokuju vrsni dogadaj.
Minimalni skup presjeka - Minimalni skup dogaaaja (sImp koji
se ne moze dalje redukovati), a koji prouzrokuje vrsni dogadaj.
Primarni dogadaj - Dogadaj koji se, iz raz1icitih razloga, dalje ne
razlaze (granica redukcije sistema).
Primarni otkaz
Otkaz lisljed intemih karakteristika
posmatranog eJementa sistema.
Sskundarni otk3Z - Otkaz ~s1jed nepred~vidertc'g
u
toku operacije iii nepredvidenib uslova okoline.
Neispiavnost po komandi - NezeUeno funkcionisanje III
nefukcionisanje posmatranog elementa sistema usljed otkaza eJemenata
(ili elementa) koji treba da upravljaju prema uslovima u sistemu.
Otkaz zajednickog uzroka - Primami otkazi koji nisu nezavisni
jer imaju isti uzrok.
Stablo dogadaja - lnduktivna tehnika za otkrivanje posljedica
inicijalnog dogadaja.
Vainost - Kvalitativna: rang dogadaja 11a 05nOV11 njihovih
Goprinosa otkaza sistema. K vantitativna: procenat vremena u kome se
desava otkaz za specificirani minimalni skup presjeka.
2.6.2. Simbofi ko}i se koriste u ana!izi stabla otkaza

2.6. Analiza, stabla otkaza

Osnovni koncept analize stabia otkaza predstavlja prevodenje
fizickih sistema na sIrukhIme logicke dijagrame (stabia otkaza) u kojin~a
se specificiraju uZfoci odabranog vrsnog dogaCiaja. Ovi dijagrami se
formiraju na osnovu simbola za dogadaje, logicke kapije i prenose [44,
45].

76-

StabIo otkaza je lTIodel grafickog i logickog prikazivanja r?lzlicitih

kombinacija potencijalnih dogadaja koji se odnose na otkaz iIi Donnalno
funkcionisauje sistema. Poj2m dogadaja oznacava dinamicku promjenu
stanja koja se odigrava u elementima sistema. Pod sistemom se
podrazumjeva: hardware, software, covjek i faktori okruZenja. Simboli
koji se koriste pri formiranju stabia otkaza prikazani su 11a slici 2.9.

""77
! !

! S irl1 no]

Nal'.iv

o
/'"1

Ii;

:,In',I,,'.,;"';,

Osnovne logicke kapije za konstruisanje stabla otk?-za su ILl i I

kapije. Kapija ILI opisuje situacije u kojima se dogadaj na izlazu
pojavljuje sarno ako na ulazu u kapiju postoji jedan ili vise dogadaja.
Kapija I opisuje logicku operaciju pri kojoj se za pojavljivanje dogadaja
na izlazu za11tijeva prisustvo svi11 dogadaja na ulazu.

Opis

()zl1.ak'i

B;u:itJd, IfH";:!}drn I.lw!!:t::bj ~"J'

r.t" ?l}htl.lt:'.:l ilal.!~ ''''t:,,;n~e

""~nj,,;

2.6.3. Metodoiogija
pouzdanosti

konstrukcije

stabla

otkaza

obezbjeaenja

dng,jJi..IjC

,"ulin,,,"

ti"",,J,,)

I
i

Logick;;. k;!:~1IJ3 };ojll. p:'"O[!"LI~j

l11k{'Jikn

H: C~;:;(' ~V!'

l,b:':11

t[()nr"t1-:~lrr':t<=> . . . t n

i :. ":-.::.c;:,, Ll'JI;~. ~,).:.

,
II """5,, "" ..
(/j
l\

o
:-1 p.:-cijll.l

ID
I~

jol

;;->,

~'l"~ '~'.17' l1'

fO'"' "''''''""' "I..,"' , " I

c'=.'~ 1aC11;:! '~GJ'.n du.!'" UO~I'..J;oJ

[,rl\ll<.r:(l nn;)oy:utt:)uC"::g iJ.!-.b .... ,(

1(ll;ltzuruiuc; 11:;1,).

J~ lln:d.swvri::J1

~l.,j:)\i};r.:;,.\t.I~i!'r. dU!"l;;,l}:':r:"

~k::..:J.)lr~tJ

. 11<'1 (ie::.al0) !>tran! IWr~I""l

i,(/!!i.JKl.I ka~I!JH kO,t:l i"J.I7.\"di .:-:L7. ;--rr.n;;,

klt:ltkv; illf,k;;I}1 .:iciinl:=nn\'l nd <"U~lll~
j,.;l';I~I)lk(J,

()~.naC:lv:,

dt,~,'\'1}\!

o",",'.,,"'U("<

iz'

ca;;c

"\~'

;Ji" ,t.e.:-in T\1nr;"

~rll'ul'(' J:,! n0.!..:')~;:II\:~I::' ":,!.:-!,,~;. ,I'

Simboli za kOl1strukcijll stabla otkaza

78

n~,~.""
'7
v_h.a......
a.

'"'"

-"",--

U proceSll KonsIrukcije stabla otkaza razlikuju se tri n1ehaniznla iii

uzroka koji doprinose stanju "u otkazu":
1 - primarni otkaz, tj. otkaz koji se odnosi na unutrasnje
karakteristike elemenata sistema koje se dalje ne razmatraju.
2 - sekundarni otkaz, tj. otkaz koji se odnosi na poremecaje u
okruzenju iIi promjene radnog opterecenja elemenata sistema.
3 - otkaz po komandi, predstavlja nepromisljen postupak iIi
nefunkcionisanje elemenata sistema zbog otkaza elemenata koji
upravljaju uslovima rada sistema.
Vidi se da u siucaju prva dva mehanizma otkaza element sistema
nije duze sposoban da vrsi funkciju cilja. Uslucaju treceg mehanizma
otkaza element sistema moze da funkcionise u skladu sa 5VOJ0111
namjenom ako je inicijalni element vracen u ispravno stanje.
2.6.4. Primjena rnetode analize stabla otkaza

'.111;;" !~.'l nn;~\~;: .i:;mll)

l.);>r.nc.:.:'.'~

SZika 2.9.

h1

h'-'~"-;:);' ..... Ul\. ...... lJ'~' ~ .. c!'......'la

:!h)l?"";';!

h~c.n

lo.!:,'i2kl'
Iwpl)e

)/\:::'':

W:'::\''.;';l

Stablo otkaza se struktuira u vidu niza dogadaja koji dovode do

vrsnog, nezeljenog dogadaja medusobno !ogicki povezanih sa neieljenim
poddogadajima pomocu ILI i I kapije. Ulazni dogadaji svake logicke
kapije su takode izlazi drugih logickih kapija na nizem nivou. Ovi
dogadaji se razvijaju sve do niza dogadaja koji dovode do osnovnih
znacajnih uzroka nazvanih "bazicnim dogadajima". Bazicni dogadaji koji
se prikazuju u vidu k.ruga i romba na ~nu stabla otkaza predstavljaju kraj

Za analizu pouzdanosti sistema sa aspekta pojave otkaza u toku

eksploatacije, pogodno je primjeniti analizu stabla otkaza, Cija je primjena
moguca u 5vim fazama zivotnog cikiusa sistema.
Metoda analize stabla otkaza omogucava odredivanje svih
potencijalno l110gucih otkaza i njiho\'ih uzroka koji mogu dovesti do
vrsnog dogadaja- otkaza sistema [105,106].

79

2.6.6. Kvalitativna i kvantitativna analiza stabia otkaza

Analizom mogucih potencijalnih otkaza i njihovih uzroka moguce

je predvidjeti preventivne postupke odravanja sistema radi obezbjedenja
zahtijevane pouzdanosti u toku eksploatacije sistema.

Na asnovu pravila Bulove algebre dogadaja i strukture stabla

otkaza za vrsni dogadaj - otkaz sistema za kocenje maze se napisati [105,
106].

2.6.5. Primjer/ormiranja stabla otkaza sistema za kocenje vozila

D = D POI
Prikaz strukture stabla otkaza za vrsni dogadaj - otkaz sistema za
kocenjedatjenaslici2.1O. [105, 106].

Dp02

D P03

4-i

P =

I ":~~~;':i;:"~::;':i"

""hU",,,

Otkaz dobcsa .sa

:111110nn18

! P;:]j1Ul'.,~~nJ i Kur.::r;.im

I
~11IL:'1 d.,h";,, ,;, P~fRIC"1~'1

2: Pp", PpOi

i=l i=i+l

r - --~~fi~!I==~----1

("U~.'''"Hlh

Pal + Pa:'. + Pa3 + Pa4 + I

gdje su:
D,P - vrsni dogadaj i vjerovatnoca pojave vrsnog dogaaaja,
D po ], P POi - otkaz i vjerovatnoca pojave otkaza na i-taj kapiji,

(~" I
,
! ll, I

D P04

A vjerovatnoca otkaza sistema za kocenje se moze lzraZHl u

obliku:

1 VRS1":!J)t)( .l,.!li\1

f/~:'\
(

oprug.:;
p';~Jll'-';1

'PS .,.4

Slika 2.10, Struktura staala dogada}a za vrsni dogada) - otkaz siSlema za

kocel~je

Sa slike 2.10 se vidi da ce do otkaza sistema za kocenje doCi

ukoliko dode do otkaza iIi dobosa sa papucama i kocnim cilindrima iIi
gJavnog servo-kocnog ured:aja ili motome kocnice iIi kompresora za
vazduh,
Do otkaza dobosa sa papucama i kocnim cilindrima doCi ce
ukoliko dade do otkaza iIi dobosa kocnice iii kocnog dEndra iIi obloga
papuca iii opruga papuca.
Do otkaza kocnog cilindra cedoCi aka dade do otkaza iii
zaptivaca cilindra ili opruge cilindra iii klipa cilindra,
Struktura stabla atkaza za posredni dogadaj - otkaz dobosa sa
papucama i kocnim cilindrima data je 11a slici 2.11 [105, J 06J,

. scr

OLkaz

zaptivaea
cili.t)d.n:;.

I1
I

Slika 2,11. Struktura stabia otkaza za posredni dogada) - otkaz doaosa sa papucama i
kocnim cilindrima

Uz predpostavku da se svi dogadaji na ulazu u ILl kapiju

medusobno iskljucuju, odnoSDo da su njihovi presjeci dogadaja, tj,
proizvodi njihovih vjerovatnoca jednaki DuE sa dovoUnom tacnoscu maze
se napisati

81

Vjerovatnoca pojave otkaza dobosa sa papueama

cilindrima se moze napisati u obliku:

PpOI

koenim

PBl.! + PPOl.2 + PBU + PB1A

gdje su:
PBU - otk:az dobosa, Prol.2 - otkaz kOCnog cilindra,
PBf3 - otkaz obloga papuea i PBL4 - otkaz opruga papuca.
Vjerovatnoca pojave otkaza kocnog cilindra se moze napistai u
obliku:
gdje su:
vjerovatnoca otkaza zaptivaca cilindra,
P B 1.2.2 - Vjerovatnoca otkaza opruge cilindra,
PE 12.3 - Vjerovatnoca otkaza klipa koCionog cilindra. .
Ukoliko se usvoji predpostavka da su svi dobosi, sve papuee, svi
cilindri i sve opruge iste po konstrukciji materijala i uslovima rada i da su
im \./~iero\:atno6e nastaril-:a otkaza jednake~ maze se napisati:
D
lDpO . i = 4PBl.i -r- 8_.PEl.! + 4J B1.2.2 + 8Ps l.:.3 + SPEiA
Po analognom principu moze se doCi do izraza za odredivm~je
vjerovatnoce pojave otkaza ostalih elemenata sistema kocenja.
Na osnovu tako dobijenih izraza moze se napisati izraz u
konacnom obliku za vjerovatnocu pojave vrsnog dogadaja - otkaza
sistema za koeenje u sljedeeem obliku:
PBl.:?.l -

,,". ,~.

P = 4PBI.l + 8PBl. l . 1 + 4PB1. 2.2 + 8PBI.2.3 + 12PBI. IA + PB2 .1.1 + 2PS 2I.2 +
+ PB:..l.3 + PB2 .2.1+ PB2 .:. 2 + PB2.2.3 + PB2 .3.1 + PB2J .2 + PB2.3.3 + 2PB2 .4.1 +

razvrstavaju ?e prema svom vjerovatnom efektu 11a uspjesan rad sistema

iIi dijela. Na taj naCin se olaksava proces alociranja potrebnih sredstava za
korektivne akcije u konstrukciji, za pouzdanost i razvoj. Ovakva analiza
se obavezno v1'5i u toku revizija konstrukcije i treba je uvijek kor1stiti za
dobijanje kriterijuma prihvatanja prilikom planiranja ispitivanja, a kada je
potrebno, i za uspostavljanje kontrolnih i dijagnostickih procedura.
Zavisno od perioda sistema, moze biti potrebna posebna analiza za
oS11ovne podsisteme, naroCito kada je 11 pitanju zadovoljenje zahtjeva u
pogledu bezbjednosti, kao na primjer za brodove, mostove, avione,
sudove pod pritiskom u procesnim fabrikama i kompjuterskim sistemima
u realnom vremenu [54].
Elementi analize su:
a) anaiiza natina otkaza
istrazlVanje sistema i medusobnih
radnih odnosa njegovih dijelova, pod raznim predvidenim uslovima rada
(normalnim i abnormalnim), radi utvrdivanja vjerovatne lokacije otkaza,
naCina i mehanizma desavanja ot.1zaza;
b) analiza ~fekata ofkazQ - istrazjvanje mogucih otkaza koji se
mogu dogoditi u bilo korn dijelu sistema, radi utvrdivanja vjerovatnog
efekta svakog otkaza na sve druge komponente, druge djelove sistema i
na vjerovatnocu uspjesnog rada;
c) analiza kriticnosti otkaza - istrazivanje moguCih otkaza u bilo
kom dijelu sistema u odnosu na ostale djelove sistema, radi utvrdivanja
ozbiljnosti efekata svakog otkaza u vezi sa vjerovatnirn rizikom po
pitanju bezbjednosti, neprihvatljive degradacije perfOmlal1si, prestanlca
rada ili raspolozivosti sistema.

+ 4PB2 .4.2 + PS2.S + PS2 .6 + PS2 .7 + PS2 .8 + PS3.1 + PS3 .2 + PS4 .1+ PS4.2 +
+ PB4 .3 . 1+ PB4 .3 .2 + 4PB44 + PS4 .S + PS4 .6 + PS 4.7
2.6.7. Analiza naCina, efekata i kriticnosti otkaza (FMECA)
Ova analiza vrsi se u fazi konstruisanja i razvoja radi utvrdivanja
mOCTucih naCina otkaza i njihovih uticaja na rad sistema. Osnovni ciU
oval<:ve analize je otkrivanje oblasti kriticnih otkaza i karakteristika
konstrukciie. Moze se vrsiti od nivoa sistema nanize iii od nivoa
kompone;ata navise, do nivoa koji odgovara potrebarna, raspolozivorn
vremenu i zahtievanom obezbjedenju. U okviru analize razrnatraju se svi
potencijaini ~tkazi u pogledu vjerovatnoee njihovog javljanja i

2.7. Gotovost i raspolozivost

.,

tl

Raspolozivost predstavlja vjerovatnocu da ce sistem u bilo kom

trenutku vremena hiti u stal1ju da ispravno radi, tj. da se ukljuei, urad
(ukoliko neposredno prije toga nije vee bio u radu). OcigJedno je da
postoje odredene raziike u karakteru "ukljuCivanja urad", u zavisnosti od
toga da Ii se sistem prije toga nalazio na koristenju iii u rezervi. Aka se
sistem nalazi na koristenju, njegovo stanje je poznato te ukljucenje urad
nije praceno datom neizvjesnoscu. Aka se sistem nalazi u skladistu(u
rezervi), medutim, njegovo stanje u nacelu nije poznato, pa postoji
neizvjesnost da Ii ee moci da se ukljuci urad ili ne [52].

83

Ukoliko se sistem u posmatranom periodu nije nalazio u rezervi (u

skladistu), njegova raspolozivost se jednostavno moze izraziti kao odnos
vremena "stanja u radu" i ukupnog vremena posmatranja, tj. ukupnog
vremena koristenja. Uobicajeno je da se ovako definisana raspolozivost
zove Gotovost. Drugim rijecima, po ovom prilazu Gotovost je isto sto i
raspolozivost, ali pod uslovom da se u periodu posmatranja sistem nije
nalazio (duze) u skladistu (rezervi), tj. ako se posmatra iskljucivo vrijeme
koristenja sistema.
Gotovost je jedna od karakteristika sistema odrzavanja. Ona zavisi
od pouzdanosti, te stoga predstavlja kompleksnu karakteristiku, zbirnu
mjeru kvaliteta sistema u pogledu odrzavanja i pouzdanosti. S obzirom da
su cinioci koji odreduju vrijednost gotovosti slucajni, to je gotovost
karakteristika slucajnog karaktera.
Gotovost se moze definisati na vise nacina, zavisno od prilaza i
ciljeva analize. U opstem slucaju vaii re1acija [52, 64]:
G(t)

I
t
.'2::tn
=~
= _'_r_ = ---==--=="..--

t r + 10

't

sistema i da je uslovljena njegovim svojstvlma pouzdanosti,

konstrukcijskim i drugim osobinama [52, 64].
Ostvarena gotovost lma siri smisao. U ovom slucaju se pored
vremena aktivnog odriavanja analizom obuhvata i vrijeme cekanja, i to
najcesce same u vezi sa rezervnim dijelovima. Ona se izrazava na sljedeci
na6n [52, 64]:

gdje je:
toe - vrijeme cekanja.
UkoIiko se posmatrani sistem u periodu vremena koji se analizira
preteZno na1az10 u rezervi (u skladistu) raspolozivost oGigledno treba da
se definise na drugi naGin. ledna od mogucnosti je da se raspolozivost
iskaze kao vjerovatnoca povo~jnog "odziva" sistema, odnosno kao
vjerovatnoca da ce sistem "pozitivno odgovoriti" na poziv za ukljucenje u
rad. Ovo-se moze izraziti u obliku [52, 64]:

'~r
L.,; of

n T

]'1

gdje je :
G(t) - funkcija gotovosti, do vremena t,
tr - vrijeme u radu (zbirno, od 0 do n, do vremena t) (T ur),
to - vrijeme u otkazu (zbimo, od 0 do n, do vremena t) (Tuo),
t - ukupno vrijeme posmatranja (T ut + Tuo).
Posto su vremena u radu i u otkazu slozene vremenske kategorije,
definicija za gotovost moze da se iskaze i na dmge nacine, u odnosu na
pojedine periode iz vremenske slike stanja. Od vise mogucnosti paznju
zaslufuju pojmovi Unutrasnja gotovost i Ostvarena gotovost.
Unutrasnja gotovost se definise U odnosu na aktivno vrijeme
odriavanja toa (bilo da se radi 0 preventivl10m topa iii naknadnom t ona
odrzav3nju), tako cia u tom slucajl.l vail [52, 64]:

G (t)
v

=_tr_

t,.+toa

1z ove definicije se vidi cia unutrasnja gotovost. kao karakreristika

sistema odrZavanja, obuhvata sarno one vremenske intervale koji su
direktno uslovljeni tehnickim sistemom koji se analizira, iskljucujuci
elemente koji predstavljaju rezultat logisticke podrske. To znaci da je
unutrasnja gotovost karakteristika S1scema odriavanja sarnog tehnickog

gdje je:
A(t) - Funkcija raspolozivosti,
Nit) - Broj "pozitivnih" (uspjeSnih odziva) do vremena t,
N - Ukupal1 broj poziva za ukljucenje urad, do vremena t.

2.8. Funkcionalna pogodnost

Opste karakteristike - Funkcionalna pogodnost se moze
definisati kao vjerovatnoca da ce se sistem uspjesno prilagoditi i vrsiti
funkciju kriterijuma u datom vremenu i u granicama odredenim
projektovai~iem slstema. Hi: Tlmkcio:nhla pogodnost je Tunkcija
slQzeno3ti sisterna i predstavlja projektovar:u y:-ijednost koja se u torn
vremenu ne mijenja [67].
Funl:cionalna podobnost oznacava mjeru fleksibilnosti sistema ili,
jos bolje, osno-vnu podlogu - uslov koji treba zadovoljiti procesom
projektovanja sistema. Ona nije tokom vremena neka konstanta, vee
takode, neka vremenski odredena funkcija, tj. slucajna funkcija oblika:

S5

-:'.>;';
J.?.,.," '

T
I

FP(t, r) = FP: (t - r) FPr (r),

gdje je:
FPz - funkcija promjene fJnkcionalne podobnosti za vrijeme
zastoja,
FP r - odgovarajuca funkcija za vrijeme rada.
Ocigledno je da, ako je u pitanju vjerovatnoca, ne vaze
konstatacije da je FP konstanta, odnosno da se tokom vremena mijenja.
Sa druge strane, i pored projektovanih (propisanih) uslova i rdima rada
nije moguce uvijek postiCi propisane rdime i zadriati ih na istom nivou.
Izraz za funkcionalnu podobnost }e do sada najblize odredio
funkcionalnu podobnost, ali pitanje je da Ii prvi dio izraza - kada sistem
ne funkcionise Cu zastoju) - egzistira, jer je u protivrjecnosti sa osnovnom
d~finicijom u vezi safunkcionalnim stanjem sistema.
Modefiranje izraza za funkcionalnu pogodnost - Funkcionalna
pogodnost za izvrSenje funkcije cilja predstavlja vjerovatnocu da sistem
uspjesno izvrsi projektovanu funkciju cilja.,..cukoliko fUlLkcionise) U
.
.
...".
.,
1" .
projektllo proplsa~lm USlOVlrna raG.a (reZlil1a) 1 uslO\llma Ol(Onne.
Dakle kada sistem radi (bez obzira na nivo pouzdanosti) postavlja
se pitanje kv;liteta sistema, odnosno izvrsenja dijela funkcije kriterijuma.
Kod slozenih tehnickih sistema, a posebno kombinovanih
elektromehanickih i elektronskih, skoro je pravilo da je FP<1. Naravno,
ovo zavisi ne same od tehnickih uslova propisanih projektom, nego i od
Ijudskih faktora (obucenosti rukovaoca, spremnosti izvrsilaca u
odrzavanju itd.).
Funkcionalna pogodnost kao mjera vjerovatn06e izvrsenja
funkcije cilja, za koju je sistem projektovan, moze se odrediti kao odnos
mjere'izvrsenih zadataka i resursa (odnosno predvidenih zadataka) U
intervalu vremena Lit.
~.

I
I

NR

gdje je:
n - broj realizovanih zadataka (npr. ostvarenih veza kod PTT uredaja, k01i6na obradenih dijelova, opterecenje, snaga i s1.),
NR - predvideni (projektom) zadaci koje sistem moze da 1ZV1"51
(resursi).

86

neizv'Isenih zadataka, odnosno vjerovatnoca neizvrsenih zadataka.

2.9. Pogodnost odrZllvanja

2.9.1. Odriavanje i Pogodnost odriavanja

~.

FP=~

Funkcionalnu podobnost mozemo izraziti kao vjerovatnocu

izvrsenja zadataka, odnosno: FP = 1 - Pn , gdje je P n - procenat

Odrzavanje i Pogodnost Odrzavanja imaju razlicita znacenja.

Odrzavanje se odnosi na aktivnosti koje preduzima korisnik sistema da bi
se zadrzao postojeCi sistem u operativnom stanju iIi ga popravkom doveo
u takvo stanje. Pogodnost odrzavanja se odnosi na aktivnosti koje
preduzima konstruktor sistema, u toku razvoja, da bi ugradio takve
konstrukcijske karakteristike koje ce povecati lakocu odrzavanja.
Funkci.ia pogodnosti oci;:'zavanja je da obezbijedi da se sistem (kada se
proizvede, instalira i pusti urad) moze odrzavati uz minimalne troskove
~drzavanja u toku vijeka trajanja i minimalnog vremena zastoja
[54,69,73].
Za korisnika sistema je vazno formulisati potrebe i razviti
koncepte za s1stem, njegov rad i podrsku. On definise zahtjeve na osnovu
kojih proizvodac konstruise sistem. Zadatak proizvodaca je da prenese
postavljene zahtjeve korisnika u konstrukciju, proizvodnju i pustanje u
rad sistema, tako da ovi zahtjevi budu zadovoljeni na ekonomican naCin.
Dijalog na relaciji korisnik - proizvodac omogucuje da se odrzavanje i
pogodnost odrzavanja, postave u pravi kontekst. Odrzavanje predstavlja
potrebe korisnika, dok Pogodnost odrzavanja predstavlja odgovor
proizvodaca na te potrebe [54,69,73].
Pogodnost odrzavanja je ugradena sposobnost sistema da bude
odrzavan, a zahtjevi u pogledu odrzavanja proizilaze 1Z analize odrzavanja
koja reflektuje potrebe korisnika. Pogodnost odrzavanja je vezana za
specificne karakteristike konstrukcije sistema koje se odnose na
mogucnost brzog odrzavanja uz minimalnu logisticku podrsku. Primjeri
ovih specificnih karakteristika su pristupacnost, Ijudski faktori,
ispitivanja, provjere, podesavanja, zamjene, popravke, itd., sto rezultira iz
odobrenog koncepta odrzavanja i analize odrZavanja [54,69,73].

87

2.9.2. Pogodnost odriavanja

Osnovna definicija. - Pogodnost odrzavanja (Po) definise se kao

vjerovatnoca cia ce projektovani postupak odrzavanja biti izveden u datom
vremenu, datim uslovima okoline i pri minimalnim troskovima. Pn tom Je
POQ:odnost odriavanja vezana za [49,73,98]:
~
princip jed11ostavnosti stll.lkture tehnickog sistema i pogodnosti
njihovog
komponovanja (montaza,
demontaza, lanka
zamjenjivost, dostupnost, itd.),
kvalitet gradnje sistema,
uslove izvoaenja aktivnosti (postupaka) odrzavanja,
nivoa
integralne
sistemske
podrske
(odn.
stepena
organizovanosti fun..k:cija na relaciji sistem - okolina).
Pogodnost odriavanja zavisi od vise Cinilaca, kako unutrasnjeg
(konstll.lkcijskog), tako i spoljasnjeg karaktera (logisticka podrska).
Spoljne faktore izucava Logistika i teorija odrzavanja. Teorija odrza~~~1ja
ukazuje i na pDteve optin1izacije lil1utrasnjib :Eaktora~ lcoji prmsticu iz
konstlUk:cije sistema:
lahka dostupnost dijelovima sistema,
standardizacija i unifikacija ugraaenih sastavnih dijelova
sistema,
redosljed tehnologije u postupku odrzavanja,
mogucnost zamjene sastavnog dijela sistema sa rezervnrm
dijelom istog tipa,
dobar prilaz mjestima podeSavanja,
mogucnost transporta,
primjena standardnih alata i pribora,
Iahko zaustavljanje (prekid rada),
Idhko pustanje urad i dr.

gdje su:
to - vrijeme odriavanja,
PoCt) - pogodnost odrzavanja,
i=./.:

No = I,n; - ukupan broj pojava "ni"

"U OTKAZU" odreaene

;:::::1

velicine vremena U otkazu toi u datom intervalu .6 t,

no - ukupan broj pojava vremena "U OTKAZU".
Istrazivanja pokazuju da se funk:cija gustine minimalnih interval a "u
otkazu", ponasa po log-nOlmalnoj raspodjeli (s1. 2.12).
U ovom slucaju fulhkcijaf(to) moze se izraziti prema:

--.r..( In to -v'n :'

.( (t)
.10
() = ----=.e
v-to "",,/LI[
gdje

2\

cr

SU:

1 no,
v!" = -:2)11 to; -

prosjecna

logaritamska

vrijednost

trajanja postupka odrzavanja,

nn

"
a-7 =-_.;>

nO -

1 '7:7'

~lnt.
/

01

-vi )2 - varijansa, odnosno srednje kvadratno

n
J

odstupanje vremena odrzavanja.

Funkcija gustine minima/nih intervala "U OTK4ZU" - Ova

medstavlja diferencijabu funkciju raspodjele pcgodnosti
odrza~anj~ iii :pJnkciju gusthie vjerovatnoce ostvar~nja minimalnih
intervala vremena za izvoaenje post-upka odriavanja:
- za neprekidne promjene:

fUllkciia

foCi ) = dPo(to) rlPoiava

o
dt o
s
J
- za prekidne promjene:

88-

vremena

110 ;~I

Vrijcrnc odriavanja (to)

Slika 2.12. Teorijska jill1kcija minimalnih il1lervala "u otka::.u"

89

Kumulativna funkcija gustine minimalnih intervala "u otkazu" je

prema s1. 2.13 i predstavlja vjerovatnocu izvoaenja postupaka odrzavanja
za vrijemet, odnosno ravna je povrsini ispod krive /(to) i ne moze po
definiciji gustine imati vrijednost vecu od jedan (sto je saglasno i sa
vjerovatnosnim svojstvom),

Pogodnost odrzavanja se cesto izrazava Weibullovim zakonom

raspodjele:

gdje su:
I j - broj izvrsenih intervencija odrzavanja u intervalu Llt,
In - broj neizvrsenih intervencija odrzavanja na kraju intervala ilt:
L1 t - vremenski interval.
Intenzitet odrZavanja zavisi ad parametara /(to). Za slucaj
eksponencijalne raspodjele intenzitet odrZavanja je:
1
1
J1(to) = - = =

gdje su:
....,'17 : ,p_arametar razmJere,

t - vrijeme potrebno za aktivnosti odrzavanja,

Tuo = -

I~
I

Slika 2.13. Kumulativna fimkcUa gustine minimalnih intervala "u otkazli"

Intenzitet odriavanja - To je vjerovatnoca da ce dio tehnickog

sistema koji nije vracen 1Z stanja "u otkazu" u stanje "u radu" do trenutka
t biti vracen u stanje "u radu" u trenutku tj.
Za neprekidne promjene je:

2>Oi -srednje vrijeme"U OTKAZU",

n i=1
Opsti zahtjevi za pogodnost odrzavanja - Opsti zahtjevi
obuhvataju odgovarajuce uslove eksploatacije, potrebnu dokumentaciju
(tehnicko-tehnolosku i operativnu), kvantitativne pokazatelje pogodnosti
(intenzitet odrZavanja, troskove rada, broj i kvalifikacije potrebnih
.
izvrsilaca itd) odrzavanja i dr.
Pokazateiji zahtjeva za pogodnost odrtavanja - Koeficijent
dostupnosti za sastavni dio sistema, se izrazava kao:
td
kd =1---td + to
gdje je:
td - vrijeme dopunskih radova,
to - vrijeme osnovnih radova / operacija odrzavanja,
Za tehnicki sistem je:

i=1

90

ruo

9J

Koeficijent montaze/demontaze je:

k m = 1- ATdm
Tdm
0"d;p

ie'

d}:n"- 'odsmpanje od potrebnog vremena za montazu/demontazu.

Tdm - vrijeme potrebno za montazu/demontazu.
Koeficijent zamjenjivosti je:

gdje je:
Nz - broj konstruktivno medusobno zamjenjivih sastavnih dijelova
u sistemu.
Nu - ukupan broj dijelova u sistemu.
Koeficijent un ifikacije je:

obavljanja postupaka odrzavanja, pa i na trajanje stanja "u otkazu".

Drugim rijeCima, visoki step en unifikacUe i standardizaci,fe daje vecu
gotovost, uz mru'1je troskove [52,73].
.
KOl1strkciona pogodnost odrzavanja jeanog tehnickog sIstema
neposredno utjece na sve elemente njegovog odrzavanja, a posebno na
primijenjenu tehnologiju (s1. 2.14 i 2.15). Ocigledno je cia ovo u d~broj
mjeri zavisi od same konstrukcije tehnickog sistema. To ce se odrezltl Ina
aktivno vrijeme odrzavanja, pa ce time biti neposredno odreaeni i uslovi
preventivne opravke, odnosno opravljivosti iIi unutrasnja pogodnost
odrzavanja.
Ukoliko su unifikacija i standardizacija ostvareni u visem stepenu,
sistem odrzavanja ce biti kvalitetniji, a pogodnost odrZavanja povoljnija.
KONSTRUKCIONA
POGODNOST ODRZA VANJA

ku
gdje je:
broj unificiranih dijelova,
Nu - ukupan broj dijelova u sistemu.
Nunif -

2.9.3. Konstruktivna pogodnost odriavanja

Radi se 0 konstrukcijskim svojstvima iii osobinama "ugraaenin/'
u tehnicki sistem. To znaci da se na karakter djelovanja ovih Cinilaca na
sistem odrzavanja moze uticati konstrukcionim mjerama. Ako se tezi
tome cia jedan sistem bude pogodan za oclrzavanje, sto je nesumljivo
potrebno, 0 tome se mora misEti jos u fazi njegovog razvoja. To znaci da
svaki tehnicki sistem treba projektovati i konstmisati tako da se uz
povoljne perfOlmanse, visok--u pOilZdanost i zadovoljenje dmgih zahtjeva,
ost\'2-ri i visoka pogodl1ost oG:'zavcmja [52,73].
Unifikacija sa slicnim telmickim sisremima istog prOlzvoaaca,
odnosno sa drugim proizvodima iz iste familije, u pogledu primjenjenih
komponenata i e1emenata, utice na trajanje i troskove odrzavanja. Sliel'li
stepen uticaja Ima i standardizacija, odnosno pnmJena dijelova,
marerijala i drugih elemenata koji su standardizovani na intemom,
nacionalnom iii drugom nivou. Ovo se posebno odnosi na obim skladista
rezervnih dijelova i njibovu raspoloiivost, sto se odrazava i na vrijeme

OJ

Tvianjpulatlvnost

Unifikacija

Standardizacija

TehniU:a diiagnostika

Pribor, Ai<:l. Inslrumenti

SItka 2.14. }Colls!rukcionc

odr::av[117ja

\.T e-liki uticai na DOSlodnost odri~ZlyalJia ima i rehnicka d[iagnostika,

tj. tehno]ogija identifrk;ciie
locinmi; nastalog otkaza, odnosno
prepoznavanje stanja koj~ traze po~mpke oa;-zaval~ja. Zato se
obezbjeaenju uslova za brzu i taenu dijagnosriku st2!1ja s\:ih bitnih
dijelova i sklopova poklanja sve veca paznja. Ovo ce biti objasnjeno u
posebnom poglavlju 0 tehnickoj dijagnostici.

93

Na brzinu odvijanja postupaka odrzavanja utice i tehnologicnost

iIi tehnoloska prilagodenost tehnickog sistema odrzavanju. U najvecem
broju slucajeva pod ovim pojmom se podrazumjeva pristupacnost
mjestima na kojima je potrebno nesto podesavati ili raditi, stepen
slozenosti operacija rasklapanja i sklapanja, i slieno. OV1 uticaji su
visestruki, kako u vezi sa trajanjem procesa odrZavanja, tako i u odnosu
na potrebne kvalifikacije radnika, njihovu obueenost, koristenje posebne
dokumentacije itd. [52,73].
Alati i oprema sa kojima se izvode postupci oarzavanja, imaju
takode veliki uticaj na kvalitet procesa odrzavanja. Vrijeme odrzavanja
moze da se znaeajno skrati ako se za odredene postupke pnmlJene
specijalni a1ati i oprema. Ovo se odnosi na sve racine operaciJe,
ukljucujuci i tehnicku dijagnostiku.
Na pogodnost oarzavanja tehniekih sistema utiee i
manipulativnost, odnosno konstrukcijske karakteristike tehnickog sistema
koje omogucavaju njegov transport i prenosenja sa mjesta rada do mjesta
odrza\ranja~ OdD.OSIlO do radioDlce. Ovo je posebno vazno u slucajevima
hijerarhijske organizacije sistema odrZavanja~ kada jedna radionica
odrzava veCi broj tehniekih sistema na sirem prostom. U karakteristike
manipulativnosti ulaze i osobine sistema u vezi sa mogucnostima
podizanja ili postavljanja na radna mjesta u radionici, kao i drJge osobine
koje utieu na manipulaciju tehniekog sistema tokom procesa odrZavanja
[52,73].

POGODNOST
ODRZAVANJA

Dostupnost

Pogodnost
dcmontaic

zavisnost dijclova

Informacionc

Uzajamna
zamjcnljivost

rczervc

Lako6a podesavanja

Kompjutcrizacija
proccsa

Tchnologicnost
kontrolc

Mchanizacija i
automatizacija

Organizacija i
cuvanjc rfd

Slika 2. 15. Osnovni faktori pogodnosti odriavanja

2.9.4. Metode predviaanja pogodnosti odriavanja

:.1

94

Postoji vise metoda koje se koriste za predvidanje pogodnosti

odrzavanja. One se razlikuju zavisl10 od postavljenih zahtjeva za sistem,
kao i specificnih svojstava i slicnosti razmatranog sistema.
Utvrciivanje srednjeg aktivnog vremena popravke bazira se na
kvalitativnim karakteristikama konstrukcije sistema. Vremena odrzavanja
dobijaju se iz raspolozivih podataka za slicne sisteme, podataka dobijenih
u razmm fazama razvoja, strucnim rasudivanjima, simulaciJom i
95

sintezom, provjerom konstrukcije, ekstrapolacijom i metodom tabelamih

matrica [54].
Prilikom izbora odredene metode predvidanja (iIi alokacije)
pogodnosti odrzavanja, ne mommo se ograniCiti na koristenje sarno jedne
metode. Moze se koristiti vise metoda p1'edvidanja (iIi alokacije) u
jednom projektu, stirn sto ce biti jedna osnovna metoda na kojoj ce biti
glavni oslonac. 1zoo1' metode imace uticaj same na pianove za
prikupljanje podataka i komrolu programa. Na izbor metode predvidanja
pogodnosti odrzavanja mogu uticati neka prakticna razmatranja j fakto1'i,
kao sto su [54]:
- razmatrimja uslova okoiine (nivo i vrsta odrzavanja, koncept
odrzavanja - sta, kada, gdje, zasto i kako ce se vrsiti odrzavanje, i
situacija u vezi logisticke podrske),
- slicnosti s cL.rugim sistemima,
- obim predvidanja (iii alokacije),
- zahtjevana tacnost predvidanja,
- nivo U okviru sistema do kojeg se zahtijeva predvidanje.
Prije izbora Inetode predviaanja neopbodno je razviti lconcept
oarzavanja
definisati port'ebu za nabadnim i preventivnim
odrzavanjem. Pri 1'azmatranju statistickih raspodjela koje se koriste za
utvrdivanje srednjeg i maksimalp.og 'vremena odrzavanja, m?raju se
posmatrati stvarni uslovi pod kojima ee se sistem koristiti. Cesto se
koriste pokazatelji koji su dobijeni u idealnim (laboratorijskim) usiovima
sa visoko strucnim Ijudstvom za odrzavanje, sto ima za posljedicu
dobijanje vrijednosti koje ne odgovaraju stvamim uslovima koristenja.
ledno od prvih razmatranja pri izboru metode predvictanja je
proucavanje mogucnosti raznih metoda u odnosu na ogranicenja koja se
postavljaju zbog prirode samog sistema. Na osnovu raspolozivih podataka
za dati sistem bira se metoda koja najvise odgovara, pri cemu se uzimaju
u obzir us10vi koristenja, p1'iroda sistema i planirani koncept odrzavanja
[54].

METODE EKSTRAPOLAClJE. - Ekstrapolacija Je proces

zakljuCivanja iIi predvidanja iznad poznatih informacija u oblasti koja je u
izvjesnoj mjeri nepoznata. Primic:njena na Pogodnost odrzavanja;
ekstrapolacija se bavi predvidanjem karakteristika adrZav2'.lja novog
sistema na osnovu nieQ:ovih konstrukcijskih karakteristika i na osnovu
l1tvrdenih veza izm~d; konstrukcijskjl~ karakteristika j karakteristika
odrzavanja SliCllih sistema.

'::;'t)

Predviaanje aproksimacijom
Tem1in "aproksimacija" odnosi se na proceduru odstranjivanja
nepravilnosti 11 nekom nizu podataka pomocu aproksimiranja ovih
podataka krivam poznatog oblika, koja se zatim maze koristiti za
nredvidanje.
~
Ja~no ie da ovakva aproksimacija predstavlja riskantan proces.
Cak i kada ~Jiva veoma d~bro odgo~ara stvamim podacima, nema
garancije da ee se istj oblik ponasanja podataka nastaviti i u buducnosti.
Sto je dalja procjena u odnosu na raspolozive podatke, veea je
vjerovatnoca greske. Ukoliko kriva losije aproksimira podatke,
vjerovatnoca greske bice jos veea.
Najcesce se koristi tzv. eksponencijalna aproksimacija. To je
jedan iterativni postupak pri cemu, aka je Xt stvama vrijednost u vremenu
t i Xt aproksimirana vrijednost u vremenu t, metoda eksponencijalne
aproksimacije-glasi [54J:
5: = ax, + (1- 0')5: 1
1

gdje je a konstanta aproksimacije i nalazi se u granicama od 0 do

1. Iterativnom metodom moze se izraziti preko XI ",x H , ..xo . Prvi korak
je:

x { =ax1 + (1-O')rax, 1 +(1-0')'5:.r-_r

1,. = ax, +(1-O')x'_1 +(1-O')"x,_"
Ponavljanjem ovog procesa dobija se:
I.

I~

XI = a t(l-O'

~I-l + (1- a)' Xo

r=Q

crdie
b
. , J . . ,ie t Dczitivan cio bro]. LJocliiva J' e osobina eksDonencijalne
aproksimacije da bIiska proslost ima veei znacaj u procesu predvidanja od
dalje prosiosti, sto se vidi iz Cinjenice da je 0 < a < 1, takode
< 1- a < 1, itd.
Moze se napisati jednacina U obliku:
SI ex) = ax l + (1- a)SJ_I ex)
Pa ce aproksirnacija n-tog reda imati oblile
~ ,....C;"r ('-'I
= f'-'_\,n-1
(xl]=
o::"n-I (,,) + S" (;:)(1- a)
-"- /
1
}
.u 1
"""-'
1-1
\.
.!.

. . ;

Sa aproksimacijom nultog reda definisanom kao:

97

...

PredvirJanje pomo6u funkcije raspodje/e vremena opravke

Ako je poznat oblik raspodjele vremena opravke sistema, onda se
moze dobiti bilo koja zeijena karakteristika te raspodjele, kao na primjer,
srednja vrijednost i varijansa vremena opravke, vjerovatnoca dace se
opravka zavrsiti u toku datog vremena, itd. Medutim, vrlo su rijetke
situacije kada je poznat obEk ove raspodjele, pa se umjesto toga uvodi
predpostavka da raspodjela vremena opravke pripada nekoj od statistickih
1'aspodjela (npL, eksponencijalna, lognormalna, Vajbulo-va, gama), a
zatim se na osnovu raspolozivih podataka iz uzora, vrsi procjena
parametara usvojene raspodjele [54].
Utvrdivanje statisticke raspodjele za vrijeme opravke datog sistema
vrSl se preko testova, koji pokazuju da Ii se podaci kojima raspolaiemo
mogu aproksimirati sa .iednom ili vise statisticicih raspodjela. lma testova
koji Sf: n-logu unu\'e;~tzalno prirrU::l1iti U IU svrhu., bez obzira na oblik
raspodjeie, a p6stoje i testovi za svaku od ovih raspodjeJa posebno,
Ukoliko se dogodi da se poslije primjene ovi11 testova mogu odabrati
dvije iii vise raspodjela za date podatke, onda se mora razmotriti priroda
aktivnosti u vezi sa odrzavanjem i na osnovu inze~erskih zakljucaka
donijeti konacna odlika [54].
Posto je funkcija pogodnosti odrZavanja vjerovatnoca da ce se neica
aktivnost u vezi sa odriavanjem zavrsiti u toku vremena t, procjena te
funkcije mora da uzme u obzir sve vjerovatnoce zavrsetka aktivnosti
odrZavanja za vremena ma11ja od t. Nepa1'ametarska procjena funkcije
pogodnosti odrzavanja poet) za vrijeme t, je:

,
>

METODE SABiRANJA VREMENA

Metode predvidanja
pogodnosti odrzavanja preko sabiranja vremena sastoje se u simezi
e1ementarnih vremena potrebnih za izvrsenje zadataka o drzavanja, radi
dobijanja raspodjele vremena odriavanja za cio sistem. Ove metode
sadrze slj edece [54]:
a) razmatranje svih postupaka u vezl sa zadacima odrzavanja koji
su potrebni za obavljanje funkcije odriavanja;
b) analiziranje zadataka aktiv110sti odrZavanja u pogledu:
vjerovat11oce uspjesnog zavrsetka,
vr'emena potrebnog za izvodenje,
osjetljivosti na individualne razlike,
odgovarajuCih frekvencija desavanja;
c) sabi1'anje rezultantnog tereta odgovomosti aktivnosti odrzavanja
radi dobijanja ocekivanog tereta odgovornosti na svakom nivou
odrzavanja.
Osnovni faktori koji se koriste za definisa~e tereta odgovornosti
su:
vrijeme izvodenja odredenog zadatka odrzavanja,
frekvencija zadatka odriavanja,
vjerovatnoca zavrsetka zadatka odriavanja,
standardna devijacija (varijansa) i nivo povjerenja za izvodenje
zadataka odrzavanja,
medusobni uticaj kvalitativnih karakte1'istika konstmkcUe u
pogledu pogodnosti odrzavanja i kvalitativno-kvantitativnih
karakteristika u pogledu Ijudsrva za odrzavanje.
Osnovna fonnula koja se koristi u svim metodama predvidanja
pogodnosti odrzavanja preko sabiranja vremena, glasi:

I;nj
P(t\=~
o ,}
[\-J-'.1
,
, L

gdje Je nj broj slucajeva kada je vrijeme zavrsetka aktivnosti

odrzavanja tj, aN ukupan broj aktivnosti odrzavanja, tj, zbir svih nj.
Prakticni 1'az10zi isk1jucuju vrijednost 0 za t; jer neka aktivnost
odrzavanja uvijek zahtijeva minimalno vrijeme za zavrsetak. Vrijednost
nula, moze se uzeti sarno za izvjesne kategorije unutar aktivnog vremena
opravke CnpL, pripremno vrijeme, vrijeme za dijagnozu otkaza, itd,), aii
se predpostavlja da se kompietna aktivnost odrzavanja ne moze
realizovati u nuitom vremenu,

t=..:.I::::~I_ _-

.,.-,> .,

"--' J i
i~l

gdje je:
srednje vrijeme funkcije zadataka odrzavanja na visem nivou,

toal toa2

srednje vrijeme zadataka odrzavanja za nizi nivo,

fi - frekvencija zadataka odrzavanja za nizi nivo.

Vremenske veliCine uvijek zavise od karakteristika konstmkcije,
opreme za odrzavanje i ljudskih faktora. Podaci 0 vremenima koji postoje
\

oC)

za postojece sisteme koriste se za sintetizovanje vremena za novi sistem

iIi za poboljsanje kvalitativnih karakteristika postojecih sistema u pogledu
pogodnosti odrzavanja.
Pri izboru odgovarajuce metode predvidaIl:ja pogodnosti odrzavanja,
osnovni princip je da onaj koji vrs1 taj izbor mora da poznaje i razumije
sistem, njegove karakteristike, namjenu i uslove pod kojima ce se koristiti
[54 J.
METODE SIMULAClJE . ...: metode simulacije se koriste kada je
potrebno utvrditi odredene karakteristike sistema, a da se pri tome
umjesto sistema koristi odgovarajuCi model realne situaeiie. Pri
definisanju modela realne situacije, neki faktori se mogu drz~ti pod
kontrolom a neki ne mogu. Za sve faktore (pod kontrolom iIi izvan
kontrole) koji Cine tzv. ulaz, postoji tzv. izlaz koji predstavlja odgovor na
faktore koji su uzeti u razmatranje. Prema tome, mogu se dovesti u vezu
vrijednosti kontrolisanog ulaza sa vrijednostima koje predstavljaju
odgovor na ulazne vrijecL'1osti. Kada je ta veza poznata, onda se moze
utvrditi optimal an uiaz, Li. onaj ulaz koji u skupu m02:ucih ulaza daie
najboUe izlazne vrijednosti [54J.
~
'"'
U1r011,
<., . " .
d
1
)

,.
"",-- ;.11'>.0 s~ TI10Ze pOS~aYlLl TI1are.n1anCKl InO el .-.-(OJ1 obul.r.:ata SUStlnU
realne situaeije, obezbjeduje uvid u vezu izmedu uzroka i posljedica, i ako
se mogu izracunati Ijesenja, onda je analiticki prilaz superiomiji U odnosu
na slllmlaciju. Medutim, mnogi problemi su toliko slozeni da ih je
nemoguce rijesiti analiticki, pa je simulacija jedini praktican prilaz. Po
svom karakteru simulaeija moze biti fizicka (aerotuneli za ispitivanje i s1.)
1 matematlcka (problemi operaeionog istrazivanja). Matematicki modeli
sj~1Ula~ije o~~suju. rad .sistema preko pojedinacnih dogadaja koji se
desavaJu na dlJelovlma slstema. Znaci, sistem koji se proucava dijeli se na
sastavne dije10ve cije se ponasanje moze oredvidjeti za svako moguce
s~anje sistema i odgovarajuce ulaze. Uzajam~e veze i dejstva tih sasta~'nih
dlJelova takode su ugradeni u model [196].
U procesu simulaeije za pogodnost oorzavania. ulazni Dodaei su
sh1C'1J're
r,~~o -,~, . ..,~~"'(.
1>""
1--'
~...
u ,"1
}-'1 nl~;eljjl ,:,e Vel1Clne . .\..0Je se oaDose na vr:'jenle oDra"'/l(e 1 vrlJenle
do pojave otkaza. SJozeniji modeE l110gu da obuh~ate i slucajne
promjenJl\'.;:
vezane za intenzitet ooravk;> r;>7en
y'diJ,,!r)\,.o zastnia
.
__
VJ""'" zh,,('f
""'V b
ogramce?:og broja Ijudstva, opremu za odrzavanje, itd. Ove slucajne
prom_~enJlve velicine moraju da budu odabrane iz odgovarajuce, potpuno
speelIlcmme, funkcije raspodjele.
!vlETODE TABELARhllH fvvs,TRICA. - Slozeni odnosi izmeou
nekoliko prol11jenjivih veIiCina cesto se n~c\gu predstaviti u obliku
0

'

,.

matrica. Metode matrica kori5te se u oblasti pogodnosti odrzavania za

opisivanje zadataka odrZavanja i veze izmedu razliCitih elemenata: k~o sto
su operativni zahtjevi, karakteristike konstrukcije i troskovi. Uglavnom su
to kvalitativne metode, kojima nedostaju kvantitativni matematicki odnosi
zbog slozenosti kombinovanja promjenjivih veliCina zajednickih za
kolone i redove u takvim l11atrieama [54].
Postoji nekoliko primjera primjene kvantitativnih matrica ali ie to
ograniceno na mali dio problematike predvidanja pogodnosti odrzav~nja,
kao sto je npr. medusobna veza ljudstva za odrzavanje i aktivnosti na
dijagnozi greske. Da bi bile korisne u predvidanju pogodnosti odrzavanja,
matrice treba cia pokazuju kvantitativne veze, kao sto su koeficijenti
korelaeije, vjerovatnoce prijelaza, varijanse i kvantitativni faktori
vremena i frekvencije. Do sada razvijene metode matrica uglavnom se
odnose na dijagnozu gresaka i optimizaeiju procedura za dijagnozu
gresaka [54].

2.10,

Model procesa odd2vanja

Slllcajni karakter procesa ocrzavanja namece potrebu da se za..

upravUanje ovim proeesom posebno u ~mislu traze~l:ia najpovoljnijih
rjesenja iIi optimizacije leoriste metode teorije vjerovatnoce i teoriie
sJucajnih proeesa.
.
U najopstijem prilazu, proces odrzavania moze da se modelira kao
slucajni proces koji se karakterise obavIjanj~m postupaka odrzavanja u
slucajnim trenutcima vremena, u kojima se javljaju otkazi. Ako se
predpostavi da se nastali otkaz otklanja zamjenom dijela koji je otkazao, i
to tako da se ova zamjena obavzja veoma brzo, u vrlo luatkim_
zanemarljivim periodima vremena, ovaj opsti proees odrzavanja (koji s~
naziva i proces obnavljanja) moze da se prikaze kao na shei 2.16. [33].

..

.....

~.

~,.l..

]00

ll

J..,,"

............ ,

101

I na kraju, ako se otkazi javljaju sa konstantnim intenzitetom

otkaza, tj. ako se zakon raspodjele vremena do pojave otkaza moze
interpretirati eksponencijalnim zakonom (Poasonovski protok), tako da je
proces obnavljanja "stacioniran", onda je
. t = RiCt)
_,
f()
TUT
I

gdje je:

,I

TUT =

I :

Slika 2.16. Proces obnavljanja

Slucajna vremena tri predstavljaju i ovdje vremena rada do pojave

otkaza. Svako od ovih vremena, dakle vrijeme trl, t,.2, itd., ima neku
raspodjelu vjerOV2.t110ca. O'\Te rEspodjele U fiacelu nisu jednake, posto se
"prvi" otkazi javljaju pod jedl1im, a "dIUgi" i sljedeci pod nekim drugim
radnim i ostalim uslovima.
Trenuci vremena ti, u kojima se javljaju otkazi, tj. u kojima se
obavlja postupak odrzavanja, odredeni relacijama [52]:
tl = trl

Ako se postupci odrzavanja sprovode u nekom konacnom vremenu,

tj. ako traju odredeno vrijeme, sto je oCigledno mnogo realniji slucaj,
proces odrzavanja moze da se prikaZe kao na slici 2.17. U ovom slucaju
DIoces ukljucuje i slucajna vremena odrzavanja tOj [52].
.
Trenuci vremena u kojima se javljaju otkazi u ovako modeliranom
procesu obnavljanja mogu cia se izraze na sljedeci nacin [52]:

t2=trl+tr2
t3 =trl +tr2 +t r3
tlJ =t" +t"2 + ... +trn

obrazuju slucajni protok, koji predstavlja proces odrzavanja,

odnosno proces obnavljanja. Ovaj protok moze biti razliCit.
Ako su slucajno promjenjive tfi nezavisne, ali imaju istu raspodjelu
vjerovatnoca, dakle ako se pokoravaju istoj funkciji raspodjele, proces
obnavljanja je "prost". Prost proces obnavljanja ne razlikuje vrijeme rada
do pojave prvog otkaza od o8talih vremena, sto u nacelu nije realno.
Ako se slucajno promjenjiva trl pokorava jednoj raspodjeli, na
primjer fJ (t), a vremena rada do pojave drugog i sljedecih otkaza nekoj
drugoj raspodjeli f::(t), onda se proces obnavljanja naziva "opsti". Ovo je
realnije i bolje odgovara potrebama prakse [52].

102

~ - srednje vrijeme rada sistema do pojave otkaza.

Dok su trenuci u kojima se zavrsava postupak odrzavanja izrazeni

sa:

till = trl + tOl

t"2 =

tTL

+ tOJ + tr2 + t02

103

(ovo je Pogodnost odrzavanja).

eksponencijalna vazi ielacija

t ~I

t (' J

l n~

tr:'

In!

\111

r',

tr::

t"I

gdje je:
fl. - intenzitet odrzavanja.

II
II

!!
""

til;.

"(2

raspodjeJa

ova

Ukoliko

t"

2.11.

Troskovi oddavanja

Siika 2. j 7. Praces odriavanja

2.11.1. Troskovi odriavanja u iivotnom ciklusu sistema

Raspodjela vremena tri i tal, su razlicite i U osnovi nezavisne. To

znaci da se proces obnavljanja u sustini sastoji od dva nezavisna slueajna
procesa, od kojih se jedan karakterise(t) raspodjelom vremena do pojave
otkaza (raspodjelom "trazenje za odrzavanjem", a drugi raspodjelom
vremena u kome se sprovode postupci odriavanja raspodjeJom
"realizacije") [52J.
Raspodjela vremena do pojave otkaza nije nista cimgo nego funkcija
pouzdanosti, cija se gustina f(t) u slneaju stacionarnog procesa moze
izraziti n obliku:

Livotni ciklus sistema. - Zivotni ciklus jednog tehnickog sistema

ima slozenu strukturu, on zahvata niz posebnih, ali medusobno povezanih
i vremenski uskladenih grupa aktivnosti. Odnos ovih vremenskih
segmeil-ata odreden je dejstvom ve1ikog broja Cinilaca. Zato i nacin

"

-..-

'1

......

"1' ,

.,. ......

"

lTIrerpreraClJe Zlvornog C:IKlusa moze 01tl raZllCit, zaVlsno, prlJe svega OG

fu - srednje vrijeme obnavljanja (odrzavanja).

Funkcija raspodjeJe PoCt) predstavlja zakon vjerovatnoce vremena
obnavljanja, odnosno vremena za koje se obavljaju postupci odrzavanja

vrste sistema i nacina posmatranja, odnosno zelja i ciljeva analize.

Uobicajeno je, med.utim, tu.macenje (a to odgovara i preporukama
fvled.unarodnog standarda IEe-a) [25] da zivotni ciklus tehnickog sistema
ukljucuje pet vremenskih faza, koje obuhvataju sljedecih pet grupa
aktivnosti: koncepcijsko i lGejno l]eSenje, razvoj i projektovanje
(konstruisanje), proizvodnja i postavljanje (pustanje urad), koristenje i
odriavanje i rashodovanje (regeneracija, sekundarne sirovine).
OCigledno je da su ovako definisane faze zivotnog cikiusa po svojoj
struk:turi takode slozene, tako da se mogu dalje, rasclanjivati. Ovo je
ponekad i nuZno, posebno kada se rjesavaju razliCiti zadaci iz oblasti
razvoja, proizvodnje i koristenja tehniekih sistema, koji obieno
obuhvataju probleme razECitog karaktera i obima.
Troskovi zivotnog ciklusa. - Ostvarivanje sv~1(e aktivnosti u
zivotnon1 ciklusu, pa i svakog segn1enta ovog cikIlisa pojedinacno,
zahtijeva ulaganje odredenih materijalnih sredstava, odnosno
odgovarajuce "napore". U tom smislu se moze govoriti i 0 ukupnim
troskovima zivohlOgciklusa ili 0 ukupnim ulozenim sredstvima [52].
Troskovi zivotnog ciklusa ukUueuju sijedece pojedinacne troskove:
- troskove nabavke, koji uk~iueuju i transport, dopremu, osignranje i
druge obaveze, itd.

104

105

Jet) = ret) =

RJt)
Tur

},R(t)

gdje je:
FCt) - funkcija nepouzdanosti,
R(t) - funkcija pouzdanosti,
A - intenzitet otkaza,
f - srednie vriJ'eme do Doiave
otkaza.
J
Analogno tome, funkcija gustine raspodjele vremena odrzavanja
foCt) moze se iskazati u oblilen
lIr..,

.I.

1-

/ oCt) ="

p (t)
- 0,'

To

- troskove rada, koji ukljueuju radnu snagu, tj. rukovaoce i

odrzavaoce, pogonsku energiju, pomocne objekte' i instalacije
nu.zne za rad, itd.,
- troskove odrzavanja, koji ukljueuju radnu snagu na odrzavanju,
rezervne dijelove, alate, uredaje i objekte za odrzavanje, itd.,
- troskove administracije, koji ukljucuju upravijanje, informatiku i
slieno.
Ovako definisani troskovi zivotnog ciklusa Cu moguda se
uprosteno modeliraju na sljedeci nacin:
T

Cu = C v + ffU)dt + Ck T
o

gdje je:
Cu - ukupni troskovi zivotnog ciklusa,
Cv - troskovi vlasnistva,
Ck - troskovi koristenja ujedinici vremena,
""L~stine vre::Jena dt~,.pojave otkaza~
T - vr11eme koristenia.
Nesto bOlji uvid u ~trukturu troskova zivotnog ciklusa daje shema
prikazana na slici 2.18. Ona je dovoljno jasna i ne treba je posebno
komentarisati. Valja samo da se naglasi da je i ona uprostena i nacelna,
eksplicitno iskazujuci sarno grupe troskova koji obieno imaju najveci
znaeaj.

ITroskovi zivotnog ciklusil tehnickDg

I

Slstema

"]

'.~',.j'

- &llltiija izvoJljivosti
.- IstraZIVllllp

..

- idejna t::lescn,i{1
pro!t!kwvanJt lpOU7.dz.no5l)
- KnnSLnI!<.:;unJe
~

lspilivC1njc

r
I

lzgradn.l"

pianiranje i progrnmimr\Je
oroizvodni sistemi
iogisticka podrSka
izrada

- ispitivanje
~ t:prev!jm:je kvaiitetom

~r-------U-~O-l-re-ba------'
j

- planiranje i programiranjc
- iogisticka podrSka

- koristenje (rad)
tehnicko odrZ3vanje
otpis
sekundarne sirovine

2.11.2. Osnovni troskovi odriavanja

Stika 2.18. Troskovi odriavanja

Osnovni cilj u poslovanju svakog preduzeca je da se ostvan

maksimalna produktivnost uz minimizaciju troskova koji se pri tome
pojavljuju.
Nezavisno od primjenjene metode odrzavanja (iIi njihovih
kombinacija) neophodno je da se prati proizvodni proces, prikupljaju
podaci i proraeunavaju elementi strukture troskova. Pri tome se na osnovu
dobijenih rezultata, moze uticati na strategiju oddavanja (povratna veza)
(s1. 2.19). zahvaijujuci ovakvom postupku, moze se planirati optimalni
obim aktivnosti 1Z oblasti odrzavanja. Prikupljeni i obradeni podaci se
uvode u upravljacku spregu i koriste za poredenje sa blize definisanim
ciljevima. Na osnovu toga se u upravljaekom dijelu vrsi analiza,
optimizacija i izucavanje sistema odrzavanja, odnosno postavljanje uslova
i ogranicenja za odluCivanje [35, 62,99].

Ako se analiziraju ukupni troskovi odriavanja, isti se mogu svrstati

u dvije grupe ito: direktne i indirektne.
Direktnim troskovima (zavisno od metode odciavanja) pripada:
izvodenje aktivnosti opsluzivanja sistema,
prol1alazenje neispravnih dijelova na tehniekom sistemu,
zamjena neispravnih dije1ova,
izvodenje preventivnih periodicnih opravlci, i
popravka neispravnih dijelova sistema.
Indirektni troskovi seodnose na:
neplanirane vremenske gubitke u proizvodnji (zastoje),
ostecenje dijelova tehnickih sistema, i
pad kvaliteta proizvoda, odnosno skart i dr.

106

107

Kada se analiziraju direktni troskov( njima uvijek pripadaju i svi

oni koji se odnose na potroseni materijal (ulje, mast, itd.).
Osnovne zakonitosti promjene troskova najbolje se sagledavaju iz
analize uticaja intenziteta odrzavanja i postavljenih kriterijuma vezanih za
gotovost i pouzdanost tehnickog sistema.
Polazeci od znac:aja proizvodnog sistema i tehnicko-tehnoloskog
nivoa opreme, neophodno je definisati intenzitet odrzavanja, koji ima
dominantan uticaj na troskove, s1.2.20 [35, 62,99].

1z ranije navedenog je oCigledno da postoji optimalni intenzitet

odrzavanja koji se vezuje za minimalne troSkove [35, 62,99].
Co

L_GoPt_1

Slika 2.21. Utica} gotovosti na troskove odriavGl?ia

Odl'7.2Vun.ic 1W!.:1H:',

knn.tcknn1 ,r.mjtl

Zahtjevc.na gotovost (r2spolozivost) def'inise znacaj tehnickog

sistema:: oQnosno :~netod odrzavanja, a sto sve zajedno utice na troskove.
Za visoku zahtjevanu gotovost, vise se prilnjenjuje odrzavanje
prema stanju u odnosu na nabladno, 51. 2.21.
Nabladno odriavanje se izvodi poslije nastanka otkaza, a

Slika 2.19. TroSkovi odriavarJa

Co

odrzavanje prema stanju. predvida stalnu kontrolu tehnickog stanja

Cd

-,)

sistema kako ne bi doslo do otkaza.

U toku eksploatacije tehnickih sistema posebnu paznju treba
posvetiti njihovoj pouzdanosti. Zahtijevana eksploataciona pouzdanost
mora da bude realno odredena, jer ona ima bitan uticaj na izbor metoda
odriavanja, a samim tim i troskove koji se pri tome stvaraju, s1. 2.22.
Co

i~-"'--"-"'-II
(JO?'

Co - tro~kovi Ctdr'.iavanja,

t.J -

fJ

intenzitet odmvanja

Cz - truskovi zastcja. Cd. - dircl::tni. trozkOVl od..r:b:l!vp'_'1ja

!JODI" - obiast. optlr.namog .i:ntenziw,.;'; ocirmvlIDja

Slik.a 2.20. Utica) intellziteta odriavanja na troskove

Ropt

Sa 51. 2.20 se vidi da sa povecanjem intenziteta odriavania dolazi

do smanjenja rroskova koji se odnose na zastoje opreme. Ocigleclno je da
pri ovome do12zi j do smanienja vremenskih gubitaka u proizvodnji.
Povecanje intenzitera odrzav<il1ja dovodi do povecanja direktnih troskova.

SlikQ 2.22. Urica} zahrijevane eksploatacijske pouzdanosri na rroskove odrzavanja

108

109

P,)Uz. dRnolit, Ropt - oot!lnaina pOlJZcilHlOS~

em . mdll"O;::Klni t.roskovi oddilvanjn. C c tTo:s'"ovi mdB
c. - troskoyj tehni.tke diJugnoliotik". c~ ~ lro.kov: rezervnih dijeJova
I llHHenjah~
R -

Sa s1. 2.22 se vidi da kod povlsenja nivoa zahtjevane

eksploatacijske pouzdanosti dolazi do poveeanja direktnih i smanjenja
indirektnih troskova. Troskovi odrzavanja se pri tome mogu minimizirati
uz ostvarenje optimalne pouzdanosti.
1z svega ranije recenog je ocigledno da se zavisnost od izabrene
metode odrzavanja (vezane za stanje i znacaj tehnickog sistema) u
mnogome mijenja]u troskovi odrzavanja. Takoc!e je neophodno
napomenuti da se za odrec!ene uslove i postavljene zahtjeve navedeni
troskovi mogu minimizirati. Veoma je bitno koliko se na ovaj naCin
odrec!ene optimalne vrijednosti (pri minimalnim troskovima odrzavanja),
na primjer za gotovost i pouzdanost razlicite od onih koje diktira znacaj
tehnickog sistema, odnosno uslovi njegove eksploatacije. Ukoliko su
razlike beznacajne, moze se reei da je primijenjen optimalni naCin
odrzavanja [35, 62,99].

2,l1.3.lndeksi odriavanja i trokovi

Vremena odrzavanja odnose se na utroseno vrijeme za odredeni
postupak odrzavanja, pri cemu se ne uzima u obzir broj Ijudi koji ce raditi
na tom postupku odrZavanja. Osim toga, odrzavanje se moze vrsiti na
razliCitim nivoima (prvi, drugi iIi treCi nivo odrzavanja). Stoga se uvode
sljedeCi indeksi odrzavanja:
MMH/OH - utrosak radnih sati za odrzavanje po operativnom
satu sistema,
:rvlryfH/};f~ - utrosak radnih sati za odrzavanje po akciji
odrzavanja,
MMH/MO - utrosak radnih sati za odrzavanje po mjesecnom
radu sistema.
Ovi indeksi mogu se izracunati posebno za naknad..l1o odrZavanje,
posebno za preventivno~odrzavanje, kaci i za ukupno (naknadno i
preventivno) odrzavanje. Na primjer, srednji utrosak radnih sati za
naknadno odrZavanje moze se dobiti koristenjem slijede6e jednacine
[54,100J:
r,

L/~iMMHl1i
MMH =

...'-i=:",I _ _ __

/1

gdje je:
I"i - intenzitet otkaza i-tog dijela sistema,
MMHni - srednji utrosak radnih casova za naknadno odrzavanje i-

tog dijela sistema.

Od posebnog interesa su troskovi vezani za akcije odrzavanja.
SljedeCi indeksi troskova mogu se razmatrati u fazi konstruisanja sistema:
KM/MA - troskovi odrzavanja po akciji odrzavanja,
KM/OH - troskovi odrZavanja po operativnom satu sistema,
KM/MO - troskovi odrzavanja po mjesecnom radu sistema.

2.12.

Pomocne karakteristike sistema odrfavanja

Od vise mjemili veliCina i pokazatelja, koje se izvode iz osnovnih

karakteristika i pomo6u k01ih se maze ODisati sistem odrzavanja iii
pojedina njegova svojstva, ~kaza6e se na ~ekoliko najces6e korisrenih
[52,54,100].
.

1. Srednje vrijeme naknadnog odriavanja (ton) i sredl1je vrijeme

preventivnog odriavanja (top). Uobicajeno je da se srednje vrijeme
naj<"nadnog odrzavanja zove i srednje vrijeme popravke MTTR (Mean
Time To repair). Ako se teii preciznijem odrec!enju, pored srednjih
vrijednosti trajanja postupaica odrzavanja mogu da se daju i odgovarajuce
standardne devijacije i disperzije.
Nije suvisno da se napomene da vrijeme odrZavanja u opstem
slucaju predstavlja slucajno promjenjivu veiicinu, koja se karakterise
nekim zakonom raspodjele, tj. nekom funkcijom gustine. U tom smislu
srednje vrijeme trajanja postupaka odrZavanja predstavlja matematicko
ocekivanje posmatrane slucajno promjenjive veliCine ili aritmeticku
srednju vrijednost svih njenih pojedinacnih realizacija. Tako srednje
vrijeme naknadnog odrzavanja, na primjer, moze da se izrazi preko
gustine vremena naknadnog odrzavanja f(t on) u obliku:
co

ton = ., JUon )dton

o

I/"i
;=1

110

11 J

iii preko n pojedinaenih realizacija vremena nalmadnog odrzavanja

(trajanja svakog pojedinaenog,
ukupno n obavljenih postupaka
naknadnog odrzavanja) ton, U obliku

od

on

= Itoni

n
Na isti nacin se ISKaZUJU i odgovarajuca vremena za preventivno
odrzavanje.
U slueaju sistema koji otkazuju po zakonu eksponencijaine
raspodjele, pri eemu su dijelovi u okviru sistema redno vezani, srednje
vrijeme naknadnog odrzavanja (opravke) je
N

),)d

.....,

MFTR=~
N

:LA;
i:::::1

gcije je: ',)~i - konstantan intenzitet otkaza i-to; dijela,

di

srednje vrijeme opravke sistema u slucaju otkaza i-tog dijela.

2. Medijana aktivnog vremena odriavanja (Aftoal, koja se obicno

posebno iskazuje za naLl1adno, a znatno rjede i za preventivno
odrzavanje. Drugim rjeCima, moze cia se govori 0 medijani aktivnog
vremena naknadnog odrzavanja (M/Oa,J, a ponekad i 0 medijani aktivnog
vremena preventivnog odrzavanja (Uoap) (posto se postupci preventivnog
odrzavanja ostvaruju po pravilu bez eekanja, obieno nema smisla posebno
govoriti 0 njihovom aktivnom trajanju [52,54,100].
Iyfedijana aktivnog vremena naknadnog odrzavanja, na primjer,
izrazava se na sljedeCi naein:
M 10rm

00

(t
\t-oan

)dtoan -- 0",--

f(toaJdoan
A1,ucm

Pcznatc je cia je kod normalnog zakona raspodjele medijana isto sro

srednja vrijednost,odnosno medijana aktivnog vremena odrZavanja
jednaka je srednjem vremenu Cnsknadnog) odrzavanja. Za dmge zakone
raspodjele medijana treba da se posebno oaredi. Za log-normalnu
raspodjelu, koja se, kao sto je ranije pokazano, cesto koristi za op:;ivanje
procesa odrzavanja, medijana se moze. izracunati frema izrazu
M toa = anti log[(~ t oi )/ 17"

3. Srednje akrivno vrijeme odriavanja (toal, koje se po pravilu

definise zbimo za sve sprovedene postupke prevemivnog i naknadnog
odrzavanja. U skladu sa ranije datim definicijama ovako definisano
srednje trajanje postupka odrzavania obuhvata same aktivni rad na
odrzavanju, iskljueuje sve iogistieke, administrativne i druge zastoje [].
4. Srednje vrijeme izmeau odriava7~ia (ToJ 1\1TBM (Mean Time
Between Maintenance) koje predstavlja prosjeeno Yrijeme izmedu svi11
posmpaka odrzavanja, preventivnih i nahmdnih. Srednje vrijeme izmedu
odrzavanja u nacelu je priblizno jednako srednjem vremenu izmedu
otkaza, sto predstavlja jednu od vafuih karakteristika pouzdanosti [49]
mada su moguca i izvjesna odstupanja (zbog kombinovanih otkaza,
preventivnih mjera, itd.) .
5. Srednje vrijeme izmeau preventivnih zamjena, MTBR (Mean
Time Behveen Replacement). Ova karakteristika se koristi prvenstveno za
planiranje potrebnih rezervnih dijelova.
6. lntenzitet otkaza i to : period "djeCijih bolesti", period "slucajnih
otkaza", i period "poznih otkaza" (period: krive intenziteta otkaza).
7. lmenzitet odriavanja iii intcnzitet olmavljania
kcji u slucaju
eksponencijalne raspodjele predstDvlja recipro!:nu vrijednost srednjeg
vremena odrzavanja mo, odnosno u skladu sa ovdje datim definicijama
pomocnih karakteristika, reciproena vrijednost srednjeg akti-'v'nog vremena
odrzavanja toa , tj.
1

jJ.

= - =-=--

1110
too
8. Broj sati odrzavanja po jedinici rada tehnickog sistema. Ovo je
karakteristika koja se veoma cesto koristi za opisivanje ukupnog "napora"
koji treba uloziti u postupke odrZavanja, odnosno za opisno izrazavanje
prilagodenosti tep.niekog sistema odrzavanju.
9. Srednje vrUeme trajanja dijagnostike stanja sistema (medijalno,
maksimalno i dr.) i srednje vrijeme izmec1u dvije uzastopne dijagnostieke
kontrole.
10. Srednje vrijeme trajanja do otkaza (Mean Time To Failure)
eN

A1TTF = fR(t)dt
Za slueaj ;. =const dobija se MTTF

113

=-.
/i.

3. MODEL! SISTEMA ODRZAVANJA

3.1. Upravljanje tehnickirn stanjem sistema
Kao parametar koji karakterizira modele odravanja tehnickih
sistema, moze se prihvatiti karakter informacija 0 tehnickom stanju i
pouzdanosti sistema, koje ee se koristiti kod odreaivanja periodicnosti i
obima planskih aktivnosti (postupka) odrzavanja. Pored ovoga kriteriji
optimalnosti mogu biti raspolozivost i troskovi odrzavanja i dr.
Strategija odrzavanja mora proizaCi iz naCina ostecenja sastavnih
dijeiova sistema. Ako su svojstva osteeenja svih sastavnih dijelova, koji
pripadaju jednom tehnickom sistemu, razliCita onda ce za te razliCite
sastavne dijelove postojati u razliCite strategije odrzavanja. Znaei,
postojace strategije odrzavanja sastavnih dijelova sistema i strategije
odrzavanja sistema (objekata). Racionalan zbir svih strategija odrzavanja
za c~ieli sistem saCiniava plan odrzavanja.
lvietoda odrza\/anja TI10Ze se dennrc3li kao algoritam akIjvnosti u
CllJU dovodenja telmiekih sistema u stanje koje ce omoguciti postizanje
ciljeva poduzeea, predvidajuCi, istovremeno, moguenost zastoja u
proizvodnji. Odrzavanje, prema tome, treba da bude tako organizirano da
dostigne maksimalnu efikasnost i da bude zadovoljen jedan od kriterija:
ne sto manji troskovi odrZavanja, nego sto manji ukupni troskovi
odriavanja (direktni i indirektni - gubitci zbog zastoja).
Jedan od naeina upravljanja tehnickim stanjem sistema je da on
radi sve do otkaza - nakon cega slijedi popravka. Takav naGin tretiranja
tehniekog sistema moze biti vrl0 skup, naroeito zbog gubitaka u
proizvodnji izazvanih otkazima, zbog rizika da se sastavni dio sistema
havarise i moguenosti da dode do povrede rukovaoca i odrzavaoca . Da bi
se takav naCin izbjegao, naroeito kod skupih i slozenih dijelova sistema,
neophodan je izbor preventivnog oddavanja - koje se sastoji od
planiranih intervencija (postupaka) u odredenim terminima vremena.
Problem na koji se nailazi prilikom preventivnog odrzavanja

sastoji se u odredivanju tehnickog stanja sastavnib dijelova sistema. Na

osnovu tehniekog stanja moze se, zatim, vrSiti izbor intervala intervencija
(postupaka) odrZavanja.

114

Iz ovakvog prilaza odrzavanju mogu se definirati tri osnovne

metode odrzavanja (s1.3.1):
metoda naknadnog odrzavanja
metoda preventivnog odrzavanja
metoda kombiniranog odriavanja

TEHNICKO
ODRZAVANJE
SISTEMA

po konstantnom datumu

po konstamnoj !rajnostJ
prema stanju sa kontrolom

oarametars
- prema stanju sa kontroicm
nivoa pouzdanosti
ostali modeli

Slilw 3.1. OSliovne Jl1etocle odria1- anja tehnickih sisrenzCI

J

Prilikom klasifikacije metoda odrZavanja moze se poei od

pretpostavke da je sistem odrZavanja, u stvari, sistem upravljanja
tehnickimstanjem i pouzdanoseu masina u procesu eksploatacUe.
osnovne
Sistem upravljanja obuhvata, pored ostalog,
komponente: objekt eksploatacije, informacije, program i upravljacka
djelovanja. Osnovicu odrzavanja Cini karakter informacija 0 tehnickom
stanju j pouzdanosti objekta eksploatacije, koje se koristi pri odredivanju
obima i periodicnosti aktivnosti odriavania.
Izbor naCina provodenja postupaka odrzavanja zavisi od stvarnih
efeka~~ koji se postizu. U naeelu, moze biti primijenjeno nekoliko
krlterlja, kao sto su: nivo ostvarenih ukupnih troskova, nivo ostvarenog
profita, odnosno stupanj utjecaja naGina odrzavanja na ukupnu efektivnost
ulozenih sredstava, nivo tehnicicog stanja sistema, nivo gotovosti sistema,
111VO pouzdanosti sistema, pri eemu nije zanemaren ni kriterii sigurnosti u
radu i dr.
~
.. Pored ovih kriterija, a imaju6i u vidu specifiene uvjete u industriji
u kOJoJ .r~de tehnicki sistemi, prisutni su i drugi utjecajni Cinioci koji
opredjel]u]u ovakvu podjelu metoda odrzavanja.
~ombinirano odrzavanje predstavlja kombinaciju naknadnog i
preventlVnog odrzavanja u smislu koristenja tehnickog sistema od pojave

1_ 'i )~

prvog stanja U otkazu na nekom od sastavnib dijelova sistema, a zatim

se naknadnim odrzavanjem obavlja vracanje -sistema u stanje u radu i
. kasnije vrse zahvati preventivnog odrzavanja po propisanom postupku.
Razvoj i primjena navedenih metoda odrZavanja mora da se
zasmva na sveobuhvatnom poznavanju karakteristika pouzdanosti
sastavnih dijelova sistema, dobroj organizaciji osiguranja potrebnih
informac:ija, sirokom koristenju sredstava i metoda tehnicke dijagnostike,
uz osiguranje visoke eksploatacijske tehnologije sistema. Osim toga,
potrebno je i dobro organiziranje, planiranje i upravljanje funkcijom
odrZavanja u poduzecu (uz formiranje sluzbi za tehnicku dijagnostiku i
infonnatiku) pomo6u racunara.

3.2. Varijante strategije oddavanja

Ako se pretpostavi da postoje mogucnosti da se koncepcija
odrzavanja rijesi kao preventivno oddavanje, i to sa preventivnim
zan1jenanla posJije Tnl iii TD2 cas ova, iIi kao naJl(lQno odr~avanie~ ri. ta1:.:o
da se postupci odrza:val1ja obavljaju tek posta dode do otkaza~ i da: osin1
toga, postoje i mogucnosti izbora razlicitih tehnoiogija odrzavanja, ko]e
daju pogodnost odrZavanja P op1 (t) iIi P op2(t) za preventivno P anI (t) i P odt)
za nalmadno odrZa'VaDje, dolazi se do zakijucka da za strategiju
odrzavanja postoji u nacelu vise varijanti , od kojih se jedna moze
definirati u obliku [52,99,100]

To znati da strategija odrzavanja u ovom slUcaJu propisuje

koncepciju preventivnog odrzavanja, s tim da se preventivne zamjene vrse
poslije vremena T p2, tehnoiogijom koja daje pogodnost odrzavanja PopI(t),
dok se nalmadno odrzavanje (za dijelove koji otkaZli ranije) vrsi po
' ... L ' , .
,
t e1:mo10 glJ1 KOja c,a)e pogounost odrzavanja P on i (t) (pogocnost odrzav3nja
je mc:gu6nost da ce projektirani post:.lpak oc~-zavanj2. bi:i izveden u
zadanom vremenu, zadatim uvjetima okoline
pn minimalnim
troskovima).
Dmga varijanta strategije odrzavanja moze da bude rijesena kao

16

odnosno sarno sa promijenjenim periodom preventivnih zarruena

drugaCijom tehnologijom naknadnog odrzavanja, ali sa svim dmgim
elementima kao i u prethodnoj varijanti, treca u obliku

i tako dalj e.
Znati, prije usporeulvanja mogu6ih varijanti strategije
odrzavanja, treba precizno odrediti sto se trazi, koje vrijednosti pojedinih
karakteristika se moraju (iii ne smiju) ostvariti, sto su bitni kriteriji za
usporedenje, a sto ogranicenja. To, istovremeno, znati da ee, na primjer,
sa stanovista troskova jedna varijanta biti najbolja, odnosno optimaina,
dok ce sa stanovista gotovosti optimalna biti vjerojatno neIca drug a
varijanta [52,99,100].

3.3. Optimizadja procesa rada tehnickog sistema

i\;t;atStTisticki rnodel eptiInizacije obuhvata fonnalizlran1e
sranja i funkcija prornjena stanja sa granicnin1 funkcjja~a
procesa rada u smislu postavljanja konkrehl0g oblika funkcije cilja
(funkcije kriterija, objektivne funkcije, funkcije_ reagiranja, funkcije
kvalitera) u vidu:
runl(Clja

U teoriji tehno-ekonomske optimizacije procesa rada mogu se

izdvojiti cetiri glavna kriterija optimizacije: ekonomicnost, produktivnost,
rentabilnost i kvaliteta.
Tehno-ekonomska optimizacija procesa rada svodi se, sa
matematickog aspekta, na definiranje ekstrema funJccija cilja
odgovarajuCih vrijeonosti upra-,;ljacbh ulaznih veliCina U ograniceno.l
oblasti koja osiguravaju navedeni optimumi [12].
...

1-

."

,.

rv18,ooe oplimizaclJ8 su l-azvlJene za odredivanje optimuma

funkcije cilja po jednom ad navedenih kriterija. Karakter promatranog
procesa rada i njegovog matematickog mode1a opredjeljuje podjelu, izbor
i upotrebu brojnih matematickih metoda optimizacije. Sistem
matematickih metoda optimizacije obuhvata razliCite metode, kao SIC su:

117

matematicko programiranje, analiticke metode, Boks - Vilsonov

gradijentni metod, simpleksni metod itd.
Analiza
i
optimizacija sistema odrzavanja pomocu
matematickih modela u llaeelu [21]:
pruza mogucnost cia se tehnicki sistem promatra kao cjelilla, tj.
kao entitet, te da se simulacijskim ili drugim tehllikama
omoguci definirallje stupnja
karaktera utjecaja svih
promjellijivih parametara,
omogucava usporedivanje vise mogucih varijanti, sto je od
neposredne koristi u izboru najbolje iIi . optimalne
varijante,
pomazu da se otkriju veze izmedu pojedinih utjecajnih
parametara koje nisu ranije zapazene iii koje se ne mogu
ustalloviti verbalnim iIi ish.'1lstvenim metodama,
ukazuju na podatke koje treba osigurati da bi se sprovele
potrebne analize

olaksfj'/2. predvicianje buducih stanja iIi dogadaja,

liZ

procjene

rizika iii granica povjerenja, ito.,

Empirijsko-heuristicke metode za analizu sistema odrzavanja
interesantne su zato sto osiguravaju [52 ] :
obuhvacanje i cinilaca koji ne mogu da se ukljuce u
matematicki model, odnosno koji De mogu analitieki da se
jednoznacno poveZu sa drugim eiDiocima
analizu subjektivnih i drugih cinilaca koji analitieki na mogu
da se opisu,
.
iskazivanje iskustava i kreativnosti, posebno u okviru dobro
projektiranih i dobra programiranih ekspertnih sistema, itd.,
Bez obzira koje metode se koriste, postupak optimizacije zahtjeva
da se prethodno precizno definiraju kriteriji prema kojima treba
odabratinajbolje, odllosno optimalno rjesenje, kao i bitna ogranicenja
o kojima treba voditi racuna.

3.4. ModeIi odrZavanja

U teoriji odrzavanja razvijeno je dosta modela odrzavanja, vise iIi
manje sveobuhvatnih, uprostenih iIi pojednostavljenih.

I l8

Da bi jedan matematicki model mogao da se uspjesno primjenjuje

za analize sistema odrZavanja on treba da ispuni nekoliko vaznih uvjeta
[21J:
treba da na jednostavan, ali i dovoljno precizan naCin opisuje
dinamiku sistema koji se analizira, tako da se relativno prostim
postupcima moze doci do uspjesnih rezultata,
mora da obuhvati sve parametre vazne za problem koji se
analizira, istieuCi posebno one koji imaju najveCi znaeaj (~i.
stavljajuci u drugi plan mallje znaeajne),
mora bit karakteram>, tako da se pri svim ponavljanjima
dobiva uvijek isti karakter rezultata,
rreba da bude dovoljno jednostavan, tako da se potrebne
analize mogu obaviti u raspolozivom vremenu
sa
raspolozivom tehnikom (podrazumijevajuci i
mogucnosti
modeliranja pojedinih dijelova promatranog sistema, te
na1madnog po,vezivanja ovako dobivenih parcijalnih rezultata),
treba da omoguci -r:rilcnadna usavrsa"\lanja i! iii ukljucivanje
novih pararnetara, aka se za to ukaze potreba, itd.
Sve to govori daje definiranje modela procesa odrzavanja osjetljiv
i slozen zadatak.
I pored, ponekad, i relativno krupnih razlika, najveCi braj modela
odrzavanja ima izvjesna zajednicka obiljezja. Ovo se, prije svega, odnosi
na slijedece [52]:
modeli odrzavanja, obieno, poclvaju na pokazateljima
pouzdanosti; to neposredno znaci da je bitan preduvjet za
analizu i optimizaciju sistema odrZavanja poznavanje zakona
pouzdanosti tehniekih sistema koji se odrzavaju,
modeE odrzavanja najeesce obuhvacaju koncepciju sistema
odrzavanja, odnosno, usporeduju efekte primjene raznih
varijanti preventivnog iIi naknadnog odrzavanja, dok se rjede
obuhvacaju i osobine sistema sa stanovista tehnologije i
organizacije: ovo znaeajno umanjuje stvame mogucnosti
modela, suzavajuCi i zbog mogucih kriterija optimizacije,
kriteriji optimizacije, tj. kriteriji na osnovi kojih se od vise
mogucih bira najpovoljnije rjesenje, definiraju se prvensrveno
sa stanovista minimalnih troskova i slicnih ekonomskih
pokazatelja iIi stanovista gotovosti; ima, medutim, i modela
koji omogucavaju optimizaciju sa stanovista sigurnosti (zastite
rukovaoca i drugih Ijudi) iIi drugih kriterijskih funkcija.

119

ModeE odrzavanja su podijeljeni na modele preventivnog i na

modele nalmadnog odrzavanja. 1ma i modela koji predstavljaju razne
kombinacije ove dvije osnovne vrste (naknadno-preventivni modeli)
(s1.3.2.).
Modeli naknadnog odrZavanja su znacajno manje razvijeni, posto
se njima rjesava sarno manji broj problema iz rada jednog sistema
odrZavanja. Ovi modeli, nairne, imaju zadatak da u trenutcima kada se
pojavi otkaz na promatranom tehnickom sistemu omoguce najbolji naCin
provodenja potrebnih postupaka odrzavanja, sa najmanjim troskovima iIi
u sto kracem vremenu. Pomoeu ovih modela se, dakIe, ne odlucuje 0 tome
da Ii 6e se nesto raditi, da Ii neke dijelove treba zamijeniti, kada i pod
kojim uvjetima, vee sarno kako odredeni postupak odrZavanja, koji je
nametnut pojavom otkaza, najbolje obaviti. OCigledno je da oni, stoga,
uglavnom ukljucuju deterministi6ke parametre (raspolozive kapaeitete,
varijante tellilo10skog po stupka, broj radnika, varijante transporta, a zatim
i sve vrste troskova, itd.), pa je i rad s njima, u na6elu, jednostavniji.
Nasuprot methodnim, od mode1a preventivnog odrzavanja se
mnogo vise traZi. Oni u'eba da pomognu U odlucivanju sto i kako [reba
raditi, odnosno, da Ii treba obaviti neke postupke odrZavanja, kada i na
koji nacin. U zavisnosti od vrste i tipa preventivnog odrzavanja, modeli
preventivnog odrzavanja treba da pokafu [52]:
da Ii je svrsishodno da se promatrani dio preventivno zamijeni,
j ako jeste, kada to treba raditi, iIi
kada promatrani dio treba preventivno dijagnosticirati
(pregledati), radi provjere parametara koji odreduju njegovo
stanje, odnosno radi proejene ostvarenog nivoa pouzdanosti,
kako bi se na taj naCin u najvecem stupnju zadovoljili
postavljeni hiteriji, odnosno ispunili zahtjevi kriterijske
ft:nkcije.

3.5.

Kara!.~teristike

naknadnog odrzavanja

Kod metode naknadnog odrzavanja (na osnovu pOJave otkaza)

sastavni dio sistema ostaje u sistemu do momenta otkaza.

120

t,,10DELI

ODP..!;;,.:..rANJA

~ KOl'..IB!NO.;,;.,NOG

MODELl
TEHNI.C;KOG
. ODRZAV.4J."U,\

. . . ,_

/1..

~"~-i
.

MODELl
PF.E"/EHTIVt-lOG
ODP.zA"IANJA

1. Prema reSttfS11 (vremeu;,ki i eksploatacioui)

2. Prema telini Ck0111 stanju
' .....,
3. Pre-me nll'ou min. troikm'a i lll3X. prnfita
4. Pre-me: nivQn max. I"2SDojozivosll
5. Prell.1a llivou uno:. pm'lZciimosti
6. Prcma vrsti otk~.za (ZfI "sluc<l,ine" i "pozlle~' otkaze)

7. Pr<:'ma tehnitko~ckollomskolll gnlpisallju

8. Posebni modeli

Slika 3.2. Modeli tehnickog odriavanja

Nastanlcom otkaza do1azi, po pravilu, do naglog ispadanja sistema

iz rada. Poslije ispada, otkazni, sastavni, dio se zamjenjuje no vim, iIi se
zamjenjuje na lieu mjesta. Pri tom, stohasticko vrijeme koristenja
sastavnih dijelova sistema izaziva i stohasti6ko trajanje vremena u otkazu.
Ova vremena su medusobno nezavisna.
Rasipanje vremena u otkazu, izazvano odrzavanjem, kao i
njegova duzina trajanja relarivno su veliki, tako da moment ispadanja nije
mognee precividjeti, a prema tome, ogranicene su rnogucnosti
organizacionih i tehnoloskih priprema.
Prednosti naknadnog odrZavanja su:
1.) potpuno iskoristenje rezerve upotrebljivosti (s1.3 .4.)
2.) nije potrebno poznavati zakonitost osteeivanja sastavnih dijelova
sistema i s1.

121

Nedostatei ovog odrzavanja su:

1.) sastavni dijelovi sistema naglo ispadajuiz rada, a termini otkaza se
ne mogu unaprijed predvidjeti
2.) svi otkazi se moraju operativno otkloniti, pa je velika mogucnost da
ce doCi do duzih zastoja izazvanih odrzavanjem
3.) nemogucnost planiranja periodicnosti
eiklicnosti aktivnosti
odrzavanja i slicno.
Generalno se moze reCi da naknaOOo odrzavanje cini niz zahvata
potrebnih za vracanje sistema poslije pojave stanja u otkazU u stanje u
radU, u eilju vrsenja funkcije kriterija u granicama dozvoljenih
odstupanja. U ovom slucaju nema prethoOOih radnji koje se vrse da bi se
sprijeCio otkaz sistema. Osnovni zadatak je da se prije i poslije nastanka
otkaza omoguci potrebna radna sposobnost sistema.
Na slici 3.3. dati su uprosteni modeli naknadnog odrzavanja u
zavisnosti od pouzdanosti R(t) i promjene parametara stanja sistema gdje
su:
Cl -

pred otkaZllO Si:anje~

(;;2 -

maksimalno (granicno) stanje.

I

MODELl NAKNADNOG oDRtAVANJA

Siika 3.3. Modeli naknadnog odriavanja

3.6. Karakteristike preventivl10g oddavanja

Pod metodom preventivnog odrzavanja, kako je ranije receno,
podrazumijeva se da se nekim postupkom preventivnog odrzavauja
sastavni dio sistema obnavlja. Nairne, poslije preventivne aktivnosti

i22

(postupka) odrzavanja tehnicko-eksploatacijske karakteristike sastavnih

dijelova sistema su dovedene u granice koje se traze od novog tehnickog
sistema (iIi priblizno). Preventivni~ postupeima odrzavanja vrsi se
zamjena (obnavljanje) neispravnog sastavnog dijela sistema (dotrajalog)
identicnim ispravnim (novim iii ranije opravljenim), pregled sastavnog
dijela sistema, podmazivanje dijelova sistema, rekonstrukcija dije1a
sistema radi boljeg odrzavanja i dr.
Zna6i, preventivno odrZavanja eml niz zahvata (postupaka)
neophodnih za sprecavanje pojava stanja u oticazu, oOOosno,
odrzavanje parametara funkcije kriterija u granicama dozvoljenih
odstupanja u ~to duzem vremenu trajanja. Osnovna razlika izmedu
nalmadnog i preventivnog odrZavanja, sa aspekta promjene stanja
sistema,dana je na slici 3.4.
Kod stohastickih otkaza sastavnih dijelova sistema, zamjena
neispravnog sastavnog dijela bas u momentu pojave otkaza je nemoguca,
zbog toga sto sa sigumoscu nije poznato kad ce doci do otkaza. Zbog te
nesigurnosti, medutim~ zamje.na SastavDog dijela slst.e::J8. maze biri
izvrsena prije pojave otkaza. Pri tome rreba Drimiieniti princip: ako su
ukupni troskovi zamjene posiije pojave ~tkaz~ manji iii jednaki
troskovima prije pojave otkaza, onda, zamjenu sastavnog dijela ne treba
vrsiti prije pojave otkaza. Zamjena sastavnog dijela sistema prije pojave
otkaza ima opravdimja sarno u slucajevima kada intenzitet otkaza (brzina
pojave otkaza) poCinje da raste.

n - j ednoredni sistemi
f(t) - funkcija gustine pojava stanja
"UOTKA.ZU"
Rz - zahtijevana pouzdanost
Slika 3.4. Osnovna razlika izmeau naknadnog i preventivnog odrzavaT'.ja

123

Odrzavanje prema stanju je oblik preventivl10g odrzavanja Cija

srrategija donosenja odluka 0 aktivnostima odrZavanja se zasniva na
periodicnoj i l1eprekidnoj komroli tehllickog stanja sistema u procesu
eksploatacije. Pre.ma rezu1t81irna dijagnosticke l-:ontrole donose se odluke
(} neophoanom roku i obimu planskih aktivnosti odrzavanja.
,
Dok ,se kod klas!cl1og preventivnog oarzavanja aktivnosti
odrzaval1Ja vrse nakon utvrdenog vremena, kod odrzavanja prerna sranlu
vrsi se dijagl10sticka kontr01a odreeenih tehnickih pa:zHl1etara SIal1ja" i
il1tervenira se sarno ako je tehnicko stanje izvan propisnih granica.
Odrzavanje prema st3.nju
clijagnosticki proccs koji omogu6ava
odrzavanje tdmickog stanja svakog sastavnog dijela ,;istema, odnosno,

oznacava mehanicko. zdravlje i omogucava permanentno planiranje

aktivnosti odrzavanja ( zamjene iii popravke sastavnih dijelova sistema)
baziranih na stvamom tehnickom stanju povecavajuCi na taj na6n vrijeme
efektivnog, rada tehnickog sistema i eliminirajuCi nepotrebne zastoje.
Sprovodi se na taj na6n sto se najprije U odrecienim vrernenskim
intervalima, nezavisno ad stanja ostecenosti sastavnih dijelova sistema,
vrsi dijagnosticka kontrola telmickog sranja, a nakon toga, u zavisnosri od
tehnickog stanja vrse se aktivnosti oddavanja na sastavnim dijelovima
sistema iii oni ostaju i dalje u procesu eksploatacije [37,38,39,74].
Prilikom svake dijagnosticke kontrole tehnickog stanja treba
obavezno odluCiti da Ii je sastavni dio sistema za ponovnu ugradnju, za
popravku iIi mora biti izbacen iz dalje upotrebe. 1z ovog slijedi da za
sastavne dijelove sistema koji se mogu oddavati treba da postoji vise
granica istrosenosti, odnosno, granica upotrebljivosti.
Poznavanje dozvoljene istrosenosti jedan je od preduvjeta za
l~!alit~!no i ekonomicno izvodenje aktivnosti o drZavanja, a, takode, i
predu'vjet za primjenll ITletccia odTzavanjo. pre111a stanju.
Tehnicki SiSIe:11i u industriji, pruz3ju 111ogucnosr pI1l11Jene
veceg nroja il1odelz. odrzavanja. pren1a stanju, pri cenlU moraju postojati
odredeni neopbodni uvjeti. lstrazivanja su doprinijela da se ti modeli
svrstaju u dvije grupe (stika 3.5. i s1.3.6.):
odrzavanje premastanju sa kontro]om parametra ,odrzavanje prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti.
OdrZavanje prema stlliljU sa kontrolom parametra predvida stall1u
iIi periodicnu kontrolu i mjerenja tehnickih parametara kojima se
odreduje tehnicko stanje sastavnih dijelova sistema. Rjesenje 0
aktivnostima odrzavanja donosi se kada vrijednosti kontroliranih
parametara dostignu granicu upotrebljivQsti, odnosno, pred kritic nivo.
Odrzavanje prema stanju sa kontrolom l1ivoa pouzdanosti saswji
se u sakupljanju, obradi i analizi podataka 0 nivou pouzdanosti sastavl1ih
dijelova sistema i razradi odiuke 0 neophodnim planskim aktivnostima
odrzava.nja TI2kon
Odrzavanje prema stanju, prema tome, predstavlja veoma uspjesan
nac.in upray}janja proc~sim2 cdr.z3vanja t(:linickih sistema~, koji '}.ma za cilj
sprecavanje pojave stanja u otkazu>J j vracanje u stanie u radm>. svakog
sistema pojedinacno (kontrola parametara) iii jednor~dne grupe sistem;
(kontrola nivoa pouzdanosti), uz osiguranj:; maksimall10 moguceg perioda
rada sistema j minimalno moguCih troskova. Oba prilaza (kontrola

124

125

3.7. Modeli preventivnog oddavanja

Modeli preventivnog odrzavanja najceSce se zasnivaju na laiteriju
troskova, a znatno zjede i na kriteriju gotovosti (raspolozivosti). Pri tome
se laiterij optimizacije, na osnmrtl koga se vrSi izbor najbolje varijante
strategije oGrzavanja, iskazuje u pn10m slucaju, najcesce kao [52]:
mimmum troskova, do koga se do1azi usporedivanjem
neposrednih i posredl1ih troskova koji se stvaraju razlicitim
kOl1cepcijama odrzavarJa, iii kao
maksimum profita iIi drugih pokazatelja poslovanja do koga se
d01azi usporedival1jem ekonomskih efekata, odnosno, razlike
Qobivel1og i utrosenog, takode, za razlicite koncepcije
odrzavanja.
Prvi prilaz je naceIno sigurniji, te se naJcesce i primJenJuJe.
Osnovni razlog za ovo je cil1jenica da je kategorija profita u osnovi
relativna, to jest da ovako ostvareni pozitivni ekonomski rezultat zavisi i
od n1110gih detern1inisric,kih iIi slucajnih cir:ilaca. VIse iii ma!lie
l1ezavisnih od tehnickog sistema koji se odrza,a (subjektivni cinio~i,
t:ziste, konkurencija, kornunikacije, ekonomsk3. politika, ita). Pri tome se
podrazumijevaju sarno oni troskovi koji su neposredno iIi posredno
izazvani sistemom odrZavanja, a ne i doprinosi, porezi, takse i dmgi
troskovi nametnuti drugim okolnostima. lako su, dakle, modeli trosk:o';a
znatno bolji od modela profita, ima i uspjesnih priiaza koji se zasnivaju na
profitu, odnosno pozitivnim efekrima rada i koristenja sistema [52].

3.8. Karakteristike oddavanja prema stanju

'i'"
I

parametara i kontrola nivoa pouzdanosti) imaju isti cilj, ali ga postifu na

razliCite naCine sto prvenstveno zavisi od prirode tehnickog sistema i
karaktera procesa promjene njegovog tehnickog stanja.

3.9. Model oddavanja prema stanju sa kontrplom parametara

3.9.1. Osnovne karakteristike

~---'-Zn-;t~;'~;~-;;~~~'--'--'JI
;

TEHNICKOIl1 ~TANJU

------~-.,--.---.-----------.

l.o;;TR..A..iJ\:rA..'N'JE
LAKONITOSTI
PROALlENE

__

ODREDIY.AN.JE

,
,
!
,-'- ,- I

P_C\.lL_,u,_lE_I_AlL_'-_-,I'
STANJA
,

IZBORl\lETODA
r SREDSTAVA
TEHNrCKE
DIJAGNOSTIKE

ISTRAZIVANJE
ZAKONITOSTI
PROM.lENE

PREDOTI~NIH

VRIJEDNOSTI

_
_
M_ETARA
_ __
_ _P_CUlAl
SIA."JA

,I

ODREDIVANJE
OPTThlALNlH
REZIMA

NORll:llRAN.lE
NIVOA
POUZDANOSTI

1:ARAIclERL~TIKA

PODLDANOSTI

!"

AAZRADA
ODREBIHNJE
S L H E M A ! I OPTThIALNIH REZIMA'
, ~AJ....~I,JANJA I
!o._.. _. __ .__".. \ I r,,;IETOD KONTROLE
AN::.u.IZE PODA.T.AK.~
,
J\!-rVOA
PO TiLl; AN O;iTI

TE~~a....r;

DIJAGNOSTIT:::E

Shira 3.5, Osnovne metode odriavanja prema stanju

MODELl ODRZAVANJA PREMA STAI1JD

Model odrzavanja prema stanju sa kontrolom parametara mora

imati predupredni karakter. Planiraju se periodicnost i obim radova za
tehnicku dijagnostiku, dok se predupredni karakter omogucava putem
stalnog pracenja (kontrole) tehnickog stanja sistema u cilju othivanja
pred otkaznog stanja (el) i granice istrosenosti (e2 = emax).
Za otkrivaI1je stanja el i 102 moze se iskoristiti princip odredivanja
preduprednih tolerancija za dijagnosticke parametre (dijapazon izmedu
maksimalnog i pred otkaznog nivoa parametra). Pri tome otkaz sistema
nastaje onog trenutka kada parametar stanja sistema dostigne granicni
nivo (e2).
Ako parametar stanja dostigne vrijednost 10J to znaci da treba
iZVTsiti neke aktivnost odrzavanja kako oi se izbjegao otkaz sistema
(zamjenusastavnog dijela sistema vrsiti u momentima dijagnosticke
kontrole kod ( 2: 1OJ). Pri tome je , znaci, velicina preduporedne
tolerancije (f:. = 102 - 101), vezana za ve1icinu periodicnosti dijagnosticke
kontrole

T J - moment prve
T 2 - moment druge dijagnosticke kontrole [7].
Odrzavanja prema stanju sa kontrolom parametara, predstav~ia.
skup pravila za odredivanje reiima dijagnostike sastavnih dijelova
sistema u realnom procesu eksploatacije i donosenje odluka 0
neophodnosti za njihovu zamjenu iii za neophodni obim odrzavanja na
OSl1O'VU infom1acije (tekuCih ili sakupljenih) 0 stvarnom tehnickom stanju
sistema.

3.9.2. Parametri tehnickog stanja sistema i njihova prQmjena

Slika 3.6, 1'I1odeli preventivnog oclrzavanja prema stanju

126

Pod pojmom stanje, promatrano sa Cisto tehnickog stanovista,

podrazumijevaju se pripadajuce prostorne i impulsne koordinate fizickog
sistema - u ovom slucaju tebnickog sistema (proizvodna linija, masina i

s1.). Dok prostorne koordinate definiraju uzajamni polozaj pojeinih

sastavnih dijelova sistema, impulsne koordinate im odreduju energetski
nivo. Osnovo je da su koordinate mjerljive'velieine j da se izmjerene
vrijednosti mogu usporedivati.
Posta se stvarno tehnieko stanje sistema stalno mijenja, a
dijagnostika se ne maze reducirati samo na jedno adredeno stanje, slijedi
da ana mora podrazumijevati pracenje i registriranje mjerljivih promjena
fiziekih koordinata stanja. Zapravo mjemih venema, odnosno,
proejenjivanje stanja sistema osnovni je zadatak odrzavanja prema stanju
sa kontrolom parametara.
Stabilizacija parametara tehniCkog stanja sistema sadrzi u osnovi
teznju na drzanju ulaznih, procesnih i izlaznih parametara i velieina
tehnickih sistema u granicama dozvoljenih odstupanja projektirane
funkcije cilja, odnosno, tdnju ka vraeanju parametara i velie ina u granice
dozvoljenih odstupanja po njihovom izlazu, u rezultatu dejstva
poreme6aja,
izvan -graniea u minimalno neophodnom
vremenu i zadatim
...
. ""
uvjetima rada [7].
Drzanje parametara stanja sistema u granieama dozvoljenih
odstupanja i otklanjanje pojava stanja u otkazU}> predstavlja proees
visokog stupnja slozenosti i posebnog znaeaja za ostvarenje stabilnosti
izlaznih vdieina stanja teh.nickih sistema.
Znaei, aktivnosti odrzavanja prema stanju, kako je vee reeeno,
vrse se u funkciji tenniekog stanja sistema koje se utvrduje procesom
tehnicke dijagnostike. Po utvrdenoj dinamiei ( koja je takode u fLlnkciji
tehnickog stanja sistema) vrsi se dijagnostika stanja sistema i na osnovu
dobivenih rezultata donosi se odluka 0 provodenju aktivnosti odrzavanja
(popravka, zamjena i s1.) iii 0 daljem radu tehniekog sistema.
ledan od najsIozenijih zadataka u procesu eksploatacije tehnickih
sistema jeste odredivanje njihovog telmickog stanja. Pri ovome treba reci
da ukupnost tehlli6kih stanja (za svaki sastavni dio sistema i za svaki
parametar, stanja posebno) odreduje monu sposobnost iii pravilno
funkcioniranje siS:Iema, a da se _pri tOTI1e fonnir3ju odgovarajl1ci obbci
tehniekog stanja sistema. Za odredivanje oblika tehniekog stanja
neophodno je poznavanje tehnickog stanja koje se odreduje putem
dijagnostike.
ZnaCi, tehnicko stanje sistema se moze opisati odredenim skupom
parametara karakteristika koje treba da zadovolje projektiranu fun.kciju
eilja pri odrec!enim uvjetima i U odredenom vremenskom periodu (npr.
karakteristike mogu biti: nivo vibraeija, nivo buke, napon struje kolieina
-"'.,~

128

produkata habanja u ulju, zamor materijala, protok fluida itd.) . Promjene

parametara najeesee vode smanjenju funkeionalnosti tehniekog sistema.
Parametri su, U opcem slueaju, sa kOl1Stantnim, rastu6im i iznenadno
dejstvujuCim utjeeajem
na tehnicko stanje promatranog tehnickog
sistema.
lspravan iii neispravan tehnicki sistem maze se predstaviti leao
dinamieki sistem, Cije se tehnicko stanje u svakam momentu odreduje
vrijednostima ulaznih, unutrasnjih i izlaznih parametara. Odnosno, avo
pitanje moze se rjeSavati i putem kibernetickog principa erne kutije.
Sistem erne kutije u osnovi predstavlja jednostavan model
realnog slozenog difuznog sistema, elF je unutrasnja' struktura
mehanizam inerakeija i zakonitost toka procesa nepoznatih iii djelomicno
poznatih. ledino su poznati ulazi (vektor kontroliranih iIi upravljajuCih
faktora) i vektor nekontroliranih faktora koji obuhvata poremecajne
(destruktivne ili slueajne) faktore i izlazi (vektor funkeije stanja) [9,1 OJ.
OznaCimo ii sa K n - mjemi vektor, Cije su komponeme
vrijednosti n ulaznih proill,ienljj'vih I(1, K~, ... I::n koje karakterizirajt:
uvjete eksploatacije reilnickog SiSLe.Ill2.~ analogno ovome, P. . je t- n~jerrli
vektor t unutr3-snjih prcTnjeIllji\rih F~l: P'<-2, .. ~ .R!; koje karakteriziraju
pokazatelje rezima rada, a P je k-mjemi vektor k izlaznih funkcija PI,
P2 , .... Pk, koje pored svih eksploataeijsbh karakteristika obuhvaeaju
pokazatelje pouzdanosti sistema. Tako se mogu napisati jednaozbe:
p = cpc(K. R, t)

Prva jednadzba je u5tvari matematieki model ispravnog, a druga

jednadzba neispravl10g stanja tehniekog sistema [37,38,39].
Usvojimo Ii dalje da mogu postojati pojedinaene neispravnosti N'
(elcmentarna neispravnost koja Dl0ze biti, a i ne mora, predstavljena
sveukupnoscu nekoliko drugih neispravnosti) j visestruke nelspravl10sti
N ( sveukupnost dvije iIi veceg broja neispravnosti), onda se na osnovu
prethodnih jednadzbi za sve skupove razmatranih Cne obavezno svih
GlOguCih) neispravnosti N moze f0n11irati eksplieitni oblik

129

U eksplicitnom obliku se moze zadati samo model ispravnog

stanja sistema a ponasanje sistema u i neispravnim stanjima se moze
predstaviti posredno preko skupa N moguCih neispravnosti. U tom slucaju
moze se formirati model

Ako su matematicki modeli neispravnosti poznati za sve N1N, to

se pretvaranj em

mogu dobiti sve zavisnosti p', a time preci od modela

Ovako postavljen model odrzavanja prema stanju sa kontrolom

parametara (iednadzba yet)) treba da rijeSi pitanje periodicl1osti
dijagnostickih kontroJa kao i pitanje vremenskog trenutka (momenta)
kada treba izvesti odgovarajuce aktivnosti odrzavanja, da bi se omOuClo
normalan proces eksploataeije sistema.
Kao sto je ranije receno, za odredivanje brojnih vrijednosti
parametara tehnickog stanja koristi se tehnicka dijagnostika. Dijagnoza se
post~vlja put~m otkrivanja (raznim metodama) simptoma neispravnog
stanF, odre~lvanja stvamih vrijednosti parametara sistema i njihovog
usporedlvanp sa dozvoljenim (nominalnim) parametrima. Detalini oDis
tehnieke dijagnostike kao posebnog postupka preventivno o odrza~ania 'bit
ce detaljnije opisana u posebnom poglavlju.
'='
"
Izvrsne operaeije tehnicke dijagnostike se mogu podijeliti u tri
etape: transformaeija fizickih pojava, koje prate rad ispitivanog tehnickog
vpl~c:;:~nu)'

slS!e;}la _ II

na model

Ako su matematicki,modeli nekih (iIi svih) neispravnosti iz skupa

N nepoznati, to zavisnost P moze biti dobivena kao rezultat sprovedenih
eksperimenata na tehnickom sistemu.
S obzirom da se svaki realni tehnicki sistem sastoji od velikog
broja sastavnih dijelova, ciji ulazni parametri predstavljaju pokazatelje
rdima rada Rl, R 2 , .. R\, a izlazni parametri pokazuju njihovo tehnieko
stanj e S 1, S2, .. ,Sm, to se maze zapisati [10,12].

Analizirajuci prethodne jednadzbe moze se zaldjuciti da uVJetl

procesa eksploataeije i rdimi rada tehniekog sistema utien na promjenu
njegovog tehnickog stanja kao ina pokazat:::lje pouzdanosti. Zato se ovdje
i uspostavlja funkeionalna zavisnost izmedu promjene parametara
telmickog stanja i pouzdanosti sistema:

mi prl) 'IP

(registriranje) odredenih parametara dijagnostickog ~si'~~~l~' (n~~;: -~;e;~;

relativna velieina); usporedenje vrijednosti izmjerenih pa~ametara
dijagnostiekog signala sa dozvoljenim vrijednostima utvrdenim tehnickim
normama (2)'
.Ako je < 82 znaei daje tehnicki sistem radno sposoban, ako je
8> 2 slstem se nalazi u neispravnom stanju, pa proces eksploataeije mora
biti prekinut iii ce se i dalje izvoditi pod posebnom kontrolom.
U rjesavanju zadataka razrade i plimjene modela odrZavanja
prema. stanju sa kontrolom parametara, naroCito mjesto pripada
ekspen~entalnim. istrazivanjima. Kompleks istrazivanja omoguCio je da
se otkt,Je nekohko moguCih varijanti odrZavanja prema staniu sa
kontrolom parametara. Tako se raznovrsnost varijanti odliku;e po
[14,15]:
J
rezimu dijagnostike (sa kontinuiranom
diskretnom
kontrolom),
mjestu izvrsenja dijagnostiekih kontrola (u radu, pri Dopravei),
karakteristikama sredstava (instrumenta) za' tehnicku
dijagnostiku (ugradeni i neugradeni instrumenti).
Vazno mjesto u sistemu dijagnostike tehnickih sistema zauzima
dijagnostieka kontrola kritienih Darametara. Pri tome se u toku rada
moze vrsiti: mjerenje i kontrola nivoa vibraeija, kontrola koneentraeije

J3 J

produkata habanja u ulju, kontrola funkcionalnih parametara (pritisak i

razlika u pritisku, temperatu'ra radne tecnosti, nivo radne tecnosti, utrosak
radne teenosti i dr.); kontrola uslijed zamora u materijalu sastavnih
dijelova sistema; kontrola udara, zazora, habanja uslijed trenja sastavnih
dijelova i dr. U tom cilju se za svaki tehnicki sistem (posebno i svaki
sastavni dio sistema) pravi posebna tabela koja maze sadrzavati: varija:1LU
odrzavanja prema stanju sa kontrolom parametara, kontroiirane telmicke
parametre, instrumente za dijagnostiku stanja i dr.
1zbor parametara dijagnosticke kontrole tehnickog stanja traienja
otkaza svakog sastavnog dijela if iIi sistema vrsi se na osnovu: izucavanja
njihovih fhnkcija, nacma i uvjeti rada, analize mvoa njihovog
funkcioniranja, sastavljanja logiekih shema uzrocno - zavisnih veza
parametara i faktora koji utieu na radnu sposobnost tehnickog sistema i
analize otkaza i dr.
Izabrani parametri tehniekog stanja treba u potpunosti da
definiraju stanje sastavnih dijelova i / iIi sistema, sto omogucava
predvicfJ.Die~~ 1110menata kana ce dcci do odstunanja os;~ovl1ih
karakteristika sastavnih dijelova
iii sistema od" nominalnih
(dozvoJjenih) vrijednosti. Pri izboru parametara treba \Toditi racuna du
njihov broj bude najmanje moguc (najpovoljnije je imati jedan dva iIi vise
parametara).
Ovdje treba reCi, da pored ovih parametara, postoji veoma veliki
broj ulaznih parametara koji karakteriziraju uvjeti eksploatacije
(angaZiranost i motiviranost za rad rukovalaca i odrzavalaca, upoueba
odgovarajucih sirovina u procesu Droizvocinie, antikorozivna zastita
kinematski faktori, tenno el~stiel1ost s'astavnih dij~lova sistema i s1.) [13] :
ImajuCi u vidu da se svj navedeni parametri u toku procesa reaIne
eksploatacije sistema mijenjaju, dolazi se do veIikog broja veoma
heterogenih faktora k05i utieu na proces promjene tehniekog stanja i
njegovo definiranje.
Prema tOLlIe, praccnje i kvantitarivno n1ierenle promiena stClnja
sistema vr5i se preko odgovarajuCih p2;ram~tara -, koji s~ nazivaju
parametri tehnickog stanja.
}\.ko se \.'zme 11 obzir prorrllena tehnickog stanja sistema koia
dovodi do izlaska paT81T:etara iz ~lOminalnih Q:r~nica i izvrsi njiho~;a
podjela U odnosu na b~zi'1il promjena tehnickog stanja (moguci kriterij za
klasifikaciju), sve telmicke sisteme u industriji mozemo Dodiieliti na
sisteme kod kojih se promjena relmieKog st3.l1ja vrsi trenutno '( dislaerno) i
one kog kojih se promje la tehnickih stanja vrsi postepeno (monotono).
<

132

S obzirom da tehnicki sistemi kad kojih promjena tehnickog stanja

nastaje trenutno kao posljedica procesa lomova, pregorijevanja i s1. imaju
poseban tretman i da su do sada u dostupnoj literaturi dasta tretirani, to
ce ovdje biti razmatrani tehnicki sistemi sa monotonom promjenom
tehnickog stanja.
Karakteristika ovih tehnickih sistema je postepena promjena
tehnickog stanja za koju se moze odrediti fl.lDkcionalna zavisnost izmtau
intenziteta promjene parametara telmickog stanja i perioda rada. Promjena
stanja je posljedica starenja i habal1ja sastavnih dijelova sistema. Na
osnovu ovoga moze se zapisati zavisnost promjene parametara tehnickog
stanja od perioda koristenja sistema [26] :

e = f(t)
gdje su:
s - promjena tehniekog stanja
t - vrijeme koristenja sistema
Na osnovu svega naDrijed izloze.nog moze se form irati model
odrzavanja premo. stanju sa k~or;trolom paran;etara koji predvida prirl1jeIlU
metoda za:
definiranje zakonitosti promjena tehniekog stanja (na bazi
historijata promjena stanja),
definiranje sistema tennieke dijagnostike (ocjena staIlJa u
zadanom trenutku vremena),
definiranje sistema anticipacije (dobivanje predstave 0
tehniekom stanju u buducnosti iIi prognoziranje rezerve
l.lpotrebljivosti).
3.9.3. Opis procesa pron~iene te!mickog stanja sistema (historijat
promjene stanja)
Na osnovu prethodne analize faktora koji utieD i odreuuju proces
promjene tehl1i(:kDg star~a sisten1a 1110ze se zakljuciti cia ispitivanje
tehniekih sistema putem dijagnostike obuhvata dva aspekta:
iZl.lcavanje osobina i karakteristika realnih tehniekih sistema u
procesu eksploatacije,
metode fomliranja matematiekih modeIa promjene stanja
tehnickih sistema.
Prvi aspekt obubvata: prikupljanje i obradl.l statistickih podataka
koji omogucuju odrec1ivanje raspodjele mogucnosti moguCih stanja

sistema, zakonitosti pojave ot1<:aza pojedinih sastavnih dijelova i / iIi

sistema i troskova dijagnostike; izdvajanje mogucih tehnickih stanja
sistema, tj. mogu6ih kombinacija otkaza sastavnih dijelova sistema;
izucavanja funk:cioniranja
tehnickog sistema, izdvajanje sastavnih
dijelova sistema i njihove medusobne veze (redne, kvaziredne, paralelne,
kombinirane i s1.).
Drugi aspekt se odnosi na formiranje matematickog modela
promjene tehnickog stanja. Analiza u ovoj oblasti predstavlja odredena
pojednostavljenja pri kojima se izdvajaju neke sustinske (za tehnicku
dijagnostiku) osobine tehnickih sistema u realnoj eksploataciji,. a
odbacuju manje bitne, odnosno, realni tehnicki sistemi se zamjenjuju
nekim modelima [15].
Struktura tehnickog sistema je , kako je i ranije reeeno,
karakterizirana uzajarrmim polozajem, oblikom i dimenzijama uzajamno
dejstvujuCih sastavnih dijelova (makro struktura); karakterom sprege,
kvalitetom povrsine (mikro struktura) i drugim karakteristikama. Ona se,
znaci, karakterizira struktumim parametri:;na. Malao struktura u procesu
eksploatacije ostaje konstantna dok uzajamno djelovanje sasIavnih
dijelova u spregama (mikro strukturi) se mijenja uslijed habanja i drugih
proeesa ostecenja. Promjena strukturnih parametara tehnickog sistema se
odrazava na ulcupnost njegovih tehnicko - eksploatacijskih osobina~ Na
primjer, povecanje zazora u razvodnieima hidraulickog sistema dovodi do
povecanja unutrasnjih gubitaka i do smanjenja efektivnosti rada sistema.
promjena struktumih parametara se pokorava odredenim zakonitostima.
Primjeri istrazivanja promjene odredenih struktura parametara, za
neke tehnieke sisteme, dati su na sliei 3.7., pri cemu se uoeava nekoliko
zakonitosti promjene dijagnostickih parametara.
Promjena struktumih parametara, a time i promjena tehnickog
stanja je slueajan proces koji se odvija pod djelovanjem sirokog spektra
eksploatacijskih faktora. Ovaj proees se najpotpunije moze opisati
gusto com raspodjele f(s,t) u bi10 kojim vremenskim momentima.
Tako fom1alni opis slucajnog procesa protr~ene parametara
(promjene tehnickog stanja) pomocu gustoce raspodjele f (s,t) moze biti
iskoristen za odredivanje rezima dijagnostike. Za odredivanja mogucnosti
antlclpacije (dobivanje predstave 0 tehnickom stanju unaprijed)
parametara neophodno je utvrditi koliko se oni brzo mijenjaju i koliko se
brzo mlJesaJu realizacije slueajnog procesa (s1. 3.8.). Ako je
mijesanje realizaeije jako, za svaki sastavni dio i / iIi sistem,
antieipacija se mora obaviti prema najiosijoj varijanti.

134

a)

~min)

{j

i
I

C,25mmih
Q,50mmih

h)

I
10'

3.9.4.
3.9.5.
3.9.6.
3.9.7.
3.9.8.
3.9.9.
3.9.10.
3.9.1 i.
3.9.12.
3.9.13.

O(m~fX::hiiin2 :.ddn u tn,:null::u rm~_H:.ni\ivanJl.l

I
I
I
I

r:;:::..".

2'10 310 410510 610 1(h)

Promjcna zazora u kliznom lctaju komprcsora

Promjcna dubinc habanja zupcanika na transpartcru za kaks
Promjcna pitinga na ozubljcnju rcduktora dresir stalla
Promjcna zyuka u uzubljcnjc zupcanika
Promjcna nivoa \'!'t~racija turbrcncratora
Prom)cna konccnrracija produkata habanja u uIju kvarto stan a
Promjcna clebljine lopaticc cshaustora agJofabrikc na izlaznom dijciu radnog kola
Prornjcna debljinc lopatice cshaustora aglofabrikc na ulaznom dijdu radnog koia
Promjcna troscnja tockova krana u konvcrtorsKoj eclitani
Promjcna dcbljinc suda za sariiranjc

Slika 3.7. Primjeri prol11jene stanja sistema

135

Na osnovu istrazivanja nekih zakonitosti, promjene tehnickog

stanja mogu se prikazati dijagramski kao na slici 3.9. Ove zakonitosti
narociti vjerno reprezentiraju promjenu tehnickog stanja slozenih
tehnickih sistema.
Krive date na slici 3.9. reprezentiraju zakonitosti promJene
tehnickog stanja i mogu se opisati (aproksimirati) citavim nizom
matematickih modela, meau kojima se mogu koristiti: linearna runkcija,
eksponencijalna funkcija, stepena funkcija, logaritamska funkcija,
hiperbolicna funkcija i drugo.

/// /jf:I/
1/

!lIt)

'

!}!

3.9.4. Matematicki mode! procesa promjene tehnickog stanja

Linijskom funkcijom se moze, pored ostalog, priblizno opisati

trend porasta vibracija kao jedan od najznacajnijih parametara za analizu
stanja sistema u industriji.
Istrazivanja su pokazala da IT'.nogi matematicki modeli pri
aproksimaciji velikog broja promjena tehnickog stanja daju priblizne
rezultate, njihov izbor zavisi od specificnosti i slozenosti svakog
tehnickog sistema. Ovdje cemo se zadrht1 samo na modelu sa linijskom
promjenom tehnickog stanja sistema, pri cemu treba reci da se u realnom
~remenu ekspioatacije tehnickog sistema, period uhodavanja i period
intenzivnog habanja (havarije i sL) djelomicno zanemaruju.

f
f

/ I
I I

- - -

1 _ PrOml/lnil parametanllJ, 1
2 .Pr(}mJllnfl "er",;11e\~r<lb'. 2

Slika 3.8. Siucajni proces promjene tehnickog stanja

.~~

.:1' __"' __'

:'~Zl

e,

.-(t)

s./'

,I

Ii
I

'1',

cJ

Siika 3.9. Zakonitosri promjene tehnickog stanja

([.,,:S

[.:s s-zJ

Pri forrniranju modela odrZavanja prema stanju sa komroJom

parametara oVuJe su koristene linearna, i lineamo- izlomljeTlz,
eksponencijalna funkcija.

~36

Za poznati zakon promjene tehnickog stanja, pod u~jecajem svih

parametara i faktora, svaki pojedinacno promatrani sastavni dio i / iIi
sistem, imat ce neki svoj zakon promjene tehnickog stanja koji ce bili '",
sEean zajednickon-l zakonu pron1jene tebllickog st:lI?j3 opisanog g1l3toconl
raspodijele f (, t) U I110mentu ti (i == 1,2~3, ... n).
l~a bazi is:razivaDJa koja Sli vrsena D8 t~hnic1:im sistemima u
industriji usvojeno je da se gustoca raspodjele f (G, t) pokorava
normalnom zakonu raspodjele. Ovo, uglavnom, vazi za slozene teblicke
sisteme u neprekidnom procesu eksploatacije (tehnicki sistemi u industriji
celika) [7,10].
Za odredivanje karakteristika pouzdanosti sistema neophodno je
poznavati gustocu raspodjele <p (t) vremena do prvog presijecanja granice
polja tolerancije (max. 11ivo) , odnosno gustocu raspodjele stanja sistema
U otkazu ( U ovom slucaju usvojeno je da se ona pokorava normalnom
zakonu). Za slucaj k.ada se zakon raspodije <p (t) u vertikalnim presjecima
t ne mijenja, aproksimiraju se nckim funlccijarDa na pojeciine realizacije
t: (t), vee parametri gustoce raspodijele f (s, t). 1'..Ja primjer matematick.o
ocekivanje i disPerzija se mogu aproksirnirati nekim posebnim
fUl1kcijarna ( ill (t) = ;m(t), GEe):=
Poslije definiranja zakona prornjene tetillickog stanja i vrijednosti
f (G, t) pristupa se odredivanju uzajamr:e uvjetovanosti promjene
parametara sistema i prornjene tehnickog st::mja cijelog sistema. Zato se
posluzimos1.3.10. [17].
Moment u kome veliCina parametara tel:-i11icK<:.'g stanja dostigne
vrijednost G2 odreduje period resursa T uri koji odrcclujc potrebu izvodenja

1-37

aktivnosti odrzavanja. Aktivnosti odrzavanja svode parametre stanja u

dozvoljene granice (so:Ss:S S2) poslije cega se proces ponavlja najcesce sa
intenzitetom drugog vida, sto uvjetuje i razjiCito vrijeme trajanja perioda
resursa u odnosu na prethodni slucaj, sto znaci da je.

U1 .,...._

;;!c.

T.

V'li

;;!c. . ;;!c.

f( u ) =

Bn~exp - '!1 (u-m2

au -V 2;r

J2 ]

au

Gdje je Bn - nom1aliziraju6i faktor odreden izrazom

Turm

Pa se moze zakljuCiti da je period resursa slucajna veliCina sa

raspodjelom <PI (t) prema s1.3.10. uvjetovanom vrstom sistema.
E( t)

Pri cemuje :
- Gausova funkcija
mu, au - matematicko oceKlvanje i srednje kvadratno
odstupanje odgovarajuce raspodjele
UI, Ul - donja i gomja granica brzine promjene parametara
stanja .

=consl(max nivo)

. l\,iate111aricko ocekivanje
fCu) su jednake:

1Tiu

i disperzija bu spomenute raspodjele

Slika 3. JO. Proces promjene parametara lehnickog stanja tokom procesa eksploatacije

Sa sl-3.1 O. moze se vidjeti da kod istovrsnih sastavnih dijelova i /

ili sistema, parametri tehnickog stanja dostiZli granicnu vrijednost
( granica istrosenosti t:2 = t:max ) U razlicitim momentima vremena. Na taj
naGin se formira gustoca raspodjele tehnickog stanja sastavnog dijela i /
iIi sistema u otkazu <pC t, t:2). Odreciivanje parametara pouzdanosti moze se
vrsiti na osnOVll poznate gustoce raspodjele parametara telmickog stanja.
Vratimo se ponovo definiranju procesa promjene telmickog stanja
u zelji da odredimo pOllzdanost tehnicleog sistema.
U prethoclnim jednadzbama u se javJja leao slucajna brzina
promjene parametara stanja, odnosno, brzina promJena stanja koja se
pokorava normalnom zakonu raspodjele [14]

pri cemuje

L=

B,

I,

I /

lluo-m
Jexp, __ I -J2;r
2~ au
.

If

Pojava otkaza sistemajavlja se u trenutku t (s1.3.9a)

t

0,

=.....::.-

13x

139

Gustoca raspodjele rada sistema do otkaza jednaka je

.") I lIr
Bn

\2]

/3)
fJ
([),I (t)=-_PXPI--I--a
~V'
I);
r -J LX
L ~,t
?

1
...

1
I

')\

pri cemu su:

Otkaz tehnickog sistema moze nastupiti u intervalu (s1. 3.10)

Zadatak odrzavanja u ovom smcaju je, ustvari, ustanovljavanje

perioda res ursa, pri Kojima mogucnost otkaza sistema treba da bude
minimalna. U periodu reSursa Tur predvic1a se provocenje planskih
aktivnosti odrzavanja, u toku kojih se OSfVC!rujU dijagnosticke kontrole
stanja tehnickog sistema.
Na osnovu informacija 0 stanju tehnickog sistema ustano'vljava se
konkretni vid funkcije c (t) u nekom intervalu (O,t) i na osnovu apriornih
svojstava te funkcije, odreaenih karakterom promjene stanja sistema,
predvida se moment njegovog otkaza.
Ako je poznata vrijednost c (t) u momentu preventivne aktivnosti
odrzavanja (u momentu kontrole i dobivanja informacija 0 stanju sistema)
vrijeme nastupanja momenta otkaza moze se odrediti iz izraza

odredenom minimalnom i maksimalnom brzinom promjene stanja.

Vjerovatnoca bez otkaznog rada (puzdanost) sistema za vrijeme t jednaka

-,

7=-,---\'1

Elt\ p,)

j""

R(t)=l- Jq;Jt)dt

veliCina promJena stanja koja odgovara momentu

provodenja preventivne aktivnosti odrzavanja
tp - period izmedu preventivnih aktivnosti odrzavanja.

sada se dobiva
OCigledno je da je neophodno izvesti aktivnosti odrzavanja
(popravku ili zamjenu) u momenru koji odgovara cijelom broju perioda
meau profilaksama u intervalu t, tj. u posljednjoj profilaksi koja se nalazi
u oblasti bez otkaznog rada sistema. U danom slucaju srednje vrijeme u
mdm) sistema izmeau aktivnosti odrZavanja javlja se kao slucajna
- velicina. Srednje vrijeme u radtm (Tue, 81.3.10.) sa dovoljnim stu;:mjem
tecDosri je bi.isko 111atcD1atlckoll1 ocekivanju vren1ena. bez otkazDog rada:
""

~r _t,,_I'"
!

Pri cemu su:

\

140

["t/52

I ( ii, 'i~
- - - -0.--u:2 -m

11

Uu

Jl,

/I

-in

'I\ u u

If

\1

to

1-1-1

-Tnil

u u ,t

.t}t_(t _tn_!)~\ (UI

.

,'"

\\.

-mil '1'1
;

0;~I

J.

J I
~

Apsolutna veliCina srednjeg vremena neiskoristenog resursa

(rezerve upotrebljivosti) Tnr kod zamjene poslije odredenog resursa (<<po
konstantnom datumu) Tr je:
00

T",.

= Tur - Tr

fR (t )dt

I,

Pri tome je relativna vrijednost srednjeg vremena neiskoristenog

resursa[14] .
00

fR(t)dt

8=...:.!!!.-=:.;:1,_ _-

Tur

R(t)dt

KoristeCi se poznatim relacijama iz teorije mogucnosti slucajnih

veliCina, moze se dobiti:

dijelova sistema, u kojoj je menu remontni period minimal an. Tak:va

strategija odrzavanja predvina maksimalnu koncentraciju remontnih
snaga (izvrsilaca za izvodenje remonta) na povisenje nivoa pouzdanosti
najmanje pouzdanih telmickih sistema.
Radi odredivanja jednadzbe koja povezuje funkciju gustoce
raspodjele parametara tehnickog stanja f( c, t) i funkciju gustoce
raspodjele stanja sistema u otkazu f( t, c::), posluzimo se 81.3 .11., pri cemu
usvajamo da slucajno promjenljive (c, t) i ( t, c2) imaju normalnu
raspodjelu.
Zadatak je da se, prvo, odredi veza periodicnosti dijagnostickih
kontrola (i'.T = T2 - T]) i signalne' tolerancije (i'.s =C2 - cl) pri
osiguravanju zadanog nivoa pouzdanosti, optimalnog rezima dijagnostike
(i'.t,i'.c) kod usvojenog kriterija optimalnih (minimalnih) troskova
odrZavanja prema stanju sa kontrolom parametara. Pri tome se
pretpostavija da je granicni nivo parametara tehnickog stanja (c2) poznat
[13,15].
Usvajajuci da 8U Tl i T2 odgovarajuci momenti vremena
obavljanja prve i dmge dijagnosticke komrole, a tx - slucajni moment
presijec3nja nivoa G] iIi C2, i koriste6i se s1.3 .11. moze se napisati
mogucnost ispravnog rada sistema koriste6i cp(tx, cJ) i f(s], T2) kao
gustoce raspodjele slucajneveliCine tx na nivou Cl i slucajne velicine c EO
c (t) u l110mentu T2 [101] >

Gdje je:
Up -

kvantil (reda p) raspodjele (vrijednosti Up za koju je

F(up) = 1 - R(up) = p,
sreci..'1je kvaclratno odstupanje,
Kv - koeficijent varijacije.
G-

odnosno, koristeci se poznatim

vjerovatnoce, mogu se napisati jednadzbe:
co

7]

Jf(c,T2 )dc = f\D(tx,c1)dt x

Ondaje

Na osnovu informacija 0 tehnickom stanju pojedinih sastavnih

dijelova i I iIi sistema, racunaju se njibovi periodi resursa i grupiraju po
jeclnakim periodima. Zatim se planira bliza popravka toj grupi sastavnih

142

zakonitostima

143

lZ

teorije

A poslije usporedivanja
matematicki model

prethodnih jednadzbi moze se dobiti

Tako se moze zakljuciti za monotoni proces set) sa zadatim T 1 i S2 slijedeei moment dijagnosticke kontrole T2 i pred kriticni nivo C),
zadovoljavaju jednadZbu za opee uvjete tehnicke eksploatacije sistema.
1z posljednje jednadZbe slijedi niz strategija zamjene sastavnih
dijelova sistema, kako je to predstavljeno na s1.3.12.

U slucajevima c i d (s1.3.12.) posljednja jednadzba poprima drugi

smisao i oznacava vremenski i.nterval od momenta prelaska u stanje
preventivnih zamjena (presijecanje nivoa 1) do momenta zamjene
sastavnog dijela sistema. U tom slucaju odredivanje signalizacijske
tolerancije omogu6ava signaliziranje otkaza.
U toku realnog procesa eksploatacije sve vrijednosti B( t x) ce se
grupirati oko srednje vrijednosti E (tx ) i imat ee rasipanje oko nje izrazeno
standardnom devijacijom. Odnosno, u rezultatu procesa u sistemu u
podrucju trajnosti (stariji sistemi) mijenja se oblik krive raspodjele
izlaznih velicina time se mijenjaju i parametri raspodjele m i 0 u odnosu
na no vi (opravljeni, remontovani i s1.) sistem. Aka sa 01 oznacimo
standardnu devijaciju nastalu uslijed cestih zaustavljanja i pustanja
sistema, sa 02 standardnu devijaciju nastalu uslijed djelovanja faktora
koji definiraju uvjete i kvalitetu procesa eksploatacije (temperamme
deforrnacije, korozija i s1.), sa 03 standardnu devijaciju nastalu zbog
elemenata rezima rada sistema, a sa 04 standardnu devijaciju nastalu
uslijed nepovratnih procesa u materijalu, dobiva se [37,38,39J:

E(t)i

2,1----

;"'---1

a)~1
:/1
r

so:
1,

1,

!
T

T, - Moment prvc dijagnosticke kontrole

T: - Moment. drugc dijagnoslickc kontroie

E - Srcdnja vrijcdnost promjenc tchnickog stanja (aritmctiGka srcdina)

!::..S = [;2 -- &'J - Vdicina signalizacionc tolcrancljc
D.T~T:-T;

- Velie ina pcnodicnostj dijagnosticke kontrole

Prcdotkazni DIva
f( c.t)- Funkcija gustine ras!=,odjelc paratnctara tchnickog stanja
I - ZD~a is;::r,:rvnog rada
II -" Zona planskih izmjcna iIi prcvcntivnih opravki
E)-

III - Zona nClspravnog rada (neispravno stanjc - zona otkaza)

\f/{t::} - Funkcija gustine raspodjclc stal1ja sistema U otkazu

Slika 3. J 1_ Vcca periodicnosti dijagnosticke kOl1troie sa signalizacijskol11 tolerancijom

n)
b)

Za.."11jcna po konstantnoj trajnosti

Naknadna zamjcna

c)

Zamjcna prema smnju sa

kor,~"i;;u:...ll!om

komrolcm parametara

145

d)

Z31TIjcna prcma stanju sa diskrctnom kontrolom paramctara

Eu~promjcna tchnickog stanja u pocctnom trcnutku

Er-prcdkriticnl nivo tchnickog stanja

82-maksimaino (granicno) stanje
c(t)-promjcna tchn;ckog stanja

Slika 3.12. Modeli zamjene sastovnih dijelova sistema

Tacne vTijednosti za GI, (32, G3 i G4 U industriji, jos nisu utvrdene,

tako da ce se ovdje koristiti neke prepomke iz iskustva i literature. Sada
se moze dati jednadiba koja potpuno apisuje model promjene parametara
tehnickog stanja koji kvantitativno definira dijapazon vrijednosti danih
parametara u kome ce se nalaziti E Ct), uz koristenje intervala povjerenja
-!Guk. Pozeijno je koristiti intervale povjerenja 2 0 uk i 3 GUk

(t)

= U .

+ So 0 uk

Istrazivanja su Roka"~~!a cia se 95 % - na (1,96

';~:-~'Ai~_i7,?C"T;-?:
__ '--~ .____ ~._. _

Guk)

kaja maze pomoei da se objasni fizicki smisao ranije navedene

teoreme u zavisnosti da Ii se radi 0 kontinuiranoj ili periodicnoj
dijagnostickoj kontroli.
Nac1imo sada gustocu raspodjele f (E, t2) i cp (t, SlY, koje ce
posluziti za odrec1ivanje momenta dijagnoslicke kontrole.
Neka su, za normalni zakon promjene parametara stania,
matematicka ocekivanja mG (t) i sredrije kvadratno odstupanje Ch "(t)
aproksimirani lineamim zavisnostima [7,8] pri cemu su rna i G a parametri
tehnickog stanja u trenutku t = 0, i predstavljaju odstupanje parametar
tehnickog stanja od njegove
mG=ma+mb t
Ve = U a + Gb't

vrijednost

'1
prLTV&ta
xao
,1

Tealna granjca za opis promjene stanja sisteD!a u industriii. Za pcsebne

tehnicke sisteme moze se zahtijevati sratisticka tacnost ~d 99?-~, cemu
odgovara podrucje raspodjele ograniceno sa 2,58 GUk .
Uzimajuci da je zadati nivo pouzdanosti pz = R z , a dozvoljena
vjerovatnoca nastanka otkaza Po = 1 - pz moze se napisati za neb moment
vremena tx

P{S2 < c::; w,tJ=

r,

poceme vrijednosti Eo, koja moze biti konstnl1ctlvno dozvoljeno

odstupanje (npr. pocetni zazor u klizDom lezaju). Ovakva aproksimaciia
bila je od velike koristi za rjesavanje rezima dijagnostike.
"
Tada se gustoca raspodjele fCE, t2) moze odrediti prema

'"

ff(s,tj:b;::; Po
a gustoca raspodjeie vremena prvog presijecanja pred kriticnog
mvoa

odnosno:

sto predstavlja vezu karakteristika pouzdanosti sistema

. parametara tehnickog stanja. Prema tome, slijedi slijedeca jednadzba:

3.9.5. Granice otkaza

Pri formiranju modela odrzavanja prema stanju sa kontrolom
parametara granica otkaza, odnosno veliCina
E2 zauzima jed.no od

]46

147

najvaznijih mjesta i od njenog pravilnog izbora zavisi i primjenljivost

modeia.
Za svaki kontrolirani parametar (vibracije, buka, produkti habanja
u ulju itd.) potrebno je odrediti granice otkaza ~majucj na umu slijedece:
preporuke proizvodaca opreme, norme DIN, ISO, dijagrame preporucene
od strane proizvodaca insrrumenata za dijagnostiku, iskustvo kod slicnih i
specificnih tehnickih sistema i 51.
Praksa zahtjeva postupke koji omogucavaju laku primjenijivost
granice otkaza sa dovoljnom tocnoscu koja je potvraena iskustvom. Tako
su stvoreni neki standardi za univerzalnu primjenu.
Odredivanje granica otleaza je slozen posao i zato se sprovodi u
timskom
radu
(konstruktori,
tehnolozi
u
odriavanju)
pri
eksperimentalnim istrazivanjima uz koristenje svih raspoJozivib podataka
statistike. Neka licna iskustva sugeriraju da akcioni nivo vibracija
treba da bude postavljen na dva puta ( 6 do 10 dB) iZl1aG nivoa vibracija
koji se smatra nonnalnim.
T,Tn_,..,1,- ... c, ..... ;,..,T'ko

-~ )'''''

. ...,

J.'"l...a.l.._1t\.t:.:.~L0~t......... FunJ!;:.::-anJc.~

1".--7;',,,:;,,{::. 1'-;1,f':~~7a"";0 . . II1. . . ~~~1,,~;,...

L~,,-,;..d.""" ,

t......D~I.. lJJ'--

\-

..llD'-.:J'-'

1.

rTljer p. . . se u

cilju urvr6ivanja ~velicina ili ozbil.;nosti vib~-acija. S ~spek[a rada

rehniekog sistema, amplituda vibracija predstavlja indikaw:- koji se koristi
za utvrdivanje tehnickog stanja sistema (koliko je dobar iii los rad
sistema). Sto je veca amplituda, to je ozbiljnija vibracija .
Da bi se odgovorilo na pitanje koliko vibracija je suvise mnogo
vaZl10 je imati u vidu to da je nas cilj da upotrijebimo kontrolu vibracija
za otkrivanje smetnji u ranoj fazi rada sistema kako bi mogli pristupiti
planiranom otklanjanju vibracija. Osnovni ciU nije da se odredi koliko
vibracija neki tehnicki sistem moze da izdrZi prije nego sto otkaze, vee da
se postigne odgovarajuca opomena u pogledu neispravnosti koje prijete
da se mogu eliminirati prije otkazivanja tehnickog sistema [6].
Licna iskustva pokazuju cia je vrlo tesko ouabrati maksimalni
nivo vibracija za svaki tehnieki sistem posebno. Razvoj mehanickih
neispravnosti i otka.zil'anja tehnickih sistema .ie prilicno kompleksan
proces.
Medutim, moguce Je da se vibracije efikasno upotrijebe kao
indikator tehnickog stania sistema, dole se ne odrede izvjesne sl1lic:mice, a
godine iskustva i prakse odrZavaoca koji su dobri poznavaoci te,Imickog
sistema i njegovih vibracija, omogucit ce dobivanje realnih smjernica.
Naravno, predlozene toleranciJe vibracija U odredenim smjemicnna ne
mogu da se primjene na sve telmicke sisteme. Na primjer, neki teh:,iei.i
sistemi u industriji celika, kao sto su cekicar drobilice za drobljen}e n.,de i

1-18

h.ryarto - stanovi za valjanje limova, imat ce obavezno visoke mvoe

vibracija (recimo, vise nego veliki ventilatori).
Prilikom utvnlivanja dozvoljenih nivoa vibracija, treba razmotriti
iskustvo i faktore leao sto su sigumost, troskovi radne snage, troskovi
uslijed prekida proizvodnje i vainost rada tehnickog sistema za dobit
tvrtke.

Slieno vibracijama maze se uCiniti

prilaz de finiranju
maksimalnih nivoa i za druge parametre tehnickog stanja sistema, leao sto
su buka, kolicina produkata habanja u ulju i s1.

3.9.6. Algoritani historijata promijene stanja sistema

Ovdje se daje jedan razvijeni algoritam za definiranje historijata
promjene tehnickog stanja (s1.3.13.), koji je proistekao iz naprijed
navedenih cinjenica i zaleljucaka.
Posebno mjesto, Qvdje, pripada ulaznim podacima, odnosno,
tehnicko eksploatacUskhl1 faktol~jina koji karakterizir~ljll promJene
rehllickog stanja . Ispitivanja pakazuju, da u proCeSU eksploatac.ije
tehniekih sistema u industriji lTeba upravljati sa oko 40 razlicitih faktora.
Svi ovi faktori se mogu podijeli u tri grupe:
pogonski uvjeti sisten1a
karakteristike i svojstva materijala od kojih su napravljeni
sastavni dijelovi sistema, kao i materijala koji se koriste u
procesu eksploatiranja ( sirovine, ulja i s1.) i
konstruktivno i tehnolosko izvodenje sastavnih dijelova
sistema i drugo

3.9.7. Tehnicka dijagnostika stanja sisrerna

3.9.7.1. Opste karakteristike

Tehnici;:-a dijagnostika, kao sastavni dio TI10deia odrzavanja pren1a

stanju, kako je ranije receno, treba da utvrdi tehnicko stanje sastavnog
dijela i I iii sistema sa odreoenom tacnoscu u odredenom trenutku
vremena. To je (zapravo) nauka koja se bavi prepoznavanjem stanja
sistema.
Teorija raspoznavanja se koristialgoritmima, pravilima
modelima radi odredivanja stanja sastavnih dijelova i / ili sistema, dok se
kod teorija pracenja stanja na osnovu diFgnostickih inforrnacija

149 .

automatskog pracenja stanja vrsi sprijecavanje stanja u otkazu, iii se pak

ono locira kada se pojavi [7].
3.9.7.2. Klasifikacija dijagnoza i dijagnostickih,parametara
Sistematizacija dijagnoza
Sve dijagnosticke kontrole mogu se podijeliti na kontrole radi
(slika 3.14.):
mvrdivanja radnog stanja,
odrZavanja radnog stanja i
kontrole stanja.
Utvrdivanje radnog stanja sistema moze se ostvariti kako
primjenom odgovarajuce instrumentacije tako i na osnovu culnih
opazanja izvsilaca. Utvrdivanje radnog stanja podrazumijeva prethodno
definirane kriterije dozvoljenog i nedozvoljenog stanja. Na osnovu toga,
odgovarajuCim mjernim sredstvima iIi culnim opazanjem donosi se
ocjena stanja.
)
POCEf.AK
ISTOH.J.I",, PH<')F>l.lltNIi:

TEHNICKOG ST~\NJ.\.
TIHNICh:{)Kb.:."'PL,OAT~\CJClNJ

YAh-,OlU (:\"lA"F...'H) I/l.llKRO

snt1..IKlL'H..Al

.E.,.K

1I.I0G1..1C.'I. J>:R.lnLlZ:NA
Z ......... ONO"'l.'RRr"... "'r,
4

ULAZNI PODACI ZA BLOK 3;

poccma vrijcdnosr paramctara stanja
Ki - vrsta i pcriodicnost sprovodcnjka aktivnosti
odriavanja
K: - vrsta tchnoioskih matcrijala j rad mcdijum
(sirovinc. ulja i s1.)
K; - dinamickc karaktcristikc rada sistema
~ - vrsta trcnja i odsmr:!n.~c k\'aJitcta povrSina
Ks - antikoroziona zastita
K,. - kincmatski faktor;
K7 - obuccnost rukovaiaca j odriavalaca
Ks - morivisanost za rad
K, - tcrmoclastitnost
KI(j - kvaEtct is;Jiti\'2.i1ja
K11 - k3fr:.krcristikc tchnickih sistema u rcdnoj vczi
(isprcd i iza)
Kl1 - ponasanjc pri tcrmickom soku
Ki3 - malociklicno zamaranjc
K!4 - tip i stcpc:n pODt:oivanja
K 15 - prcthoona iskustva

3~.~!;.!0~g~~~~~::~

: :..

C) -

(_'5~1____K~RA~J~____)

Kontrole podrazumijevaju obilazak tehnickog sistema koji maze

biti u unaprijed predvidenom programu, radi sagledayanja stanja bez
dublje analize i preduzimanja odgovarajucih, relativno, jednostavnih
aktivnosti, njege sistema kako bi se mogucnost pojave otkaza smanjila.

SISTEl\LITIZACIJA
JJIJAGNGZA

1I"

---PR~]l.L~-

C'lL.JU
-Pl'o,"jo<!:a

funkciombltlsti

PREklA
PRI]vllEN!

I
i

- pOt}ltUl!l

-ut\'ltb"';lllje
otka;r;a

Slika 3.14. Sistemarizacija dijagnoza

Dijagnoza funkcioniranja i ostecenja

Kod dijagnoze funkcioniranja vrsi se odredivanje sposoonos[]

funkcioniranja masina. Dijagnoza funkcioniranja odnosi se na mjerenje
parametara funk:cioniranja j pogonskih parametara koji su potrebni za
, besprijekorno funkcioniranje i ekonomican rad masine .
U to se ubrajaju, npr, takve mjere kao sto su, ispmvanje
podesenosti ventila hidraulicnog postrojenja iIi ispitivanja zazora ventila
na cetverotaktnim motorima. Dijagnoza ostecenja je odredivanje stanja
ostecenja mas ina. Tu spadaju sve mjere za odredivanje istrosenosti i
utjecaja zamora i korozije, kao i drugih stetnih utjecaja. Dijagnoza
ostecenja se primjenjuje u okviru profilakticnih ispitivanja za trazenje
gresaka u slucaju havarije i za utvrdivanje obima remonta i
moderniziranja kod planiranih ocirzavanja masina. Moze se konstatirati da
.ie najvece znacenje koje je dijagnostika postigla prvenstveno u dijagnozi
ostecenosti, posto su pouzdanost masina i izdaci za odrzavanje uglavnom
pod utjecajem dijagnoze ostecenja. Ipak se moze reci da je trenutno u
prakticnoj primjeni, u najvecem broju slucajeva, sarno funkcionalna
dijagnoza. Razlozi za to su u nedostatku podesnih postupaka za
provocl:enje dijagnoze ostecenja i djelomicno u teskom i vremenski
intenzivnom prikljucivanju dijagnostickih uredaja na samu masinu. Da bi
se, ipak, sve prednosti dijagnostike mogle iskoristiti moraju se ostvariti

Slika 3. j 3. ledan moguCi algoritam dejinimnja historijata promjene tehnickog stanja

150

PREI\lA.
OBIl\.IV
-dj,runnirna

151

.,

..

I
svi preduvjeti ?s sveobuhvatno koristenje iii primjenu, kako funkcionalne,
tako i dijagnoze osteeer~ja.

Kompleksna dijagnoza
Pod njom se podrazumijeva kontrola stanja masine. Ovo
utvrdivanje kompleksnog stanja proislice na osno'V'U nIDogobrojnih
kompleksnih mjemih veECina.
I utvrdivanje cjeiokupnog stanja vise sklopova jedne masine
predstavlja jednu kompleksnu dijagnozu, ako se sprovodi pomoeu
kompleksnih mjernih veliCina. Na primjer, mjerenje snage motora iIi
gustoce izduvnih gas ova kod dizel motora kompleksna je dijagnoza jer se
na osnovu kompleksnih veliCina snage motora, odnosno gustoce izduvnih
gas ova utvrduje stanje cjelokupnog sistema cilindar - klip, uSlsnog
sistema !cao i cjelokupnog sistema ubrizgavanja goriva.
Kroz komp1eksnu dijagnozu treba da se odluCi da Ii se neka
dubinska ili rem:::ljita dijagnoza iii ispitivanje masina iii nekog sklopa
uopee treba izvrsiti.
Kompleksna GlJagnoza se zbog toga primjenJuje za stalno
ispitivanje - nadziranje. stanja masina. Da bi se neka kompleksna
dijagnoza jedne masine mogla cesto provoditi, potrebno je da vremena za
njeno provodenje budu mala.

Dubinska (temeljita) dijagnoza

Ona predstavlja detaljno ispitivanja mas ina. Detaljna iIi dubinska
dijagnoza primjenjuje se onda kada kompleksna dijagnoza daje
nezadovo~javajuce rezuItate, kada neka masina pretrpi havariju iIi ako se
mjesto greske ne moze odmah utvrditi. Na primjer, kad dizel motora je
dubinska dijagnoza potrebna aka se kompleksnom dijagnozom dobiva
mala snaga mot:)ra iii veea gustoea izduvnih gasova. U tom slueaju treba
ispitati pritisak kompresije, pritisak ubr~.zgavanja} kao i pocet2k i kolicin:.r
ubrizgavanja i neke druge parametre.

Direktna i indirektna dij2gnoza

Razlika izmeau direktne i indirektne OlJagnoze proistice 1Z
postupka dijagnoze. Direktna dijagnoza je takva dijagnoza gdje se stanje
masine iIi dijelova masine odreduje neposredno. Parametri stanja koji nas

interesiraju I11jere se direktno. Na primjer, mjerenje zazora kliznog leiista

pomocu komparatora kroz radijalno pokretanje osovine jeste jedina
direktna dijagnoza. I utvrdivanje istrosenosti bokova zubaca zupcanika
nekog mjenJaca pOlloei endoskopa predstavlja, talmae, direktnu
dijagnozu.
IndirektTla dijagnoza, nasuprot direktnoj, ne mjeri stanje mas me
direktno, negc se odreduju parametri masine koji su sa stanjem rna sine u
direkt110j zavisnosti. To su dijagnosticki signali. Preduvjeti za indirektnu
dijagnozu su: da zavisnost izmedu parametara i stanja masine bude
poznata. Indirektna dijagnoza primjenjuje se tamogdje su dijelovi koji
treba da se dijagriosticiraju nepristupacni. Stanje masine se utvrduje na
osnovu mjerljivih parametara bez demontaze masine. Jedan primjer za
indirektnu dijagnozu je mjerenje visine zvuka. Posto se masine ne
demontiraju, moraju se, po praviiu, indirektnom dijagnozoll mjeriti
vanjske pojave i na osnovu njih donosi se sud 0 stanju masine [7].

Subjektivna i objektivna dijagnoza

Na osnovu toga da Ii se dijagnoza masma ostvaruje sarno na
osnovu subjektivnih signal a iIi i pomocu mjemih uredaja, razlikujemo
.
subjektivnu i objektivnu dijagnozu,
Kod sUbjektivne dijagnoze tehnicko stanje masine procjenjuje se
na osnovu nasih culnih opazanja (zvucnih, oprickih, mirisnih).
Uvijek, kada nisu potrebni mjerni uredaji, kazemo da se radi 0
subjektivnoj dijagnozi. Cesto koristena vrsta subjektivne dijagnoze je
ocjenjivanje stanja masil1e na osnovu zvuka koji masina daje u pogonu i
na osnovu ispitivacevog sluha. Prerna toj metodi se vee dugo vremena
ocjenjuju motori, mjenjaCi, i njihovi s!clopovi. Slijedeei primjeri za
sUbjektivnu dij;;cgnozu su vizuelrie ocjene ispusni gas ova dizeI motora ili
utvrdivanje zazora leZista preko radijalnog pokretanja osovine. Za
prosirenje prilnjene. i poboljsar;je pola::-::ne rocnosti subjektivne dijagnoze
il10gU se korisriri 1porllocna rehnicka sredstva.
Na primjer, za poboljsanje mogucnosti procjenjivanja zvuka
primjenjuje se stetoskop. Iskusan sIrucnjak moze pomoeu stetoskopa cia
lokalizira i zvuk najmanjeg intel1Zitcta. Mora se naglasiti da se
endoskopija primjel1JuJe i 11a objektivne postupke dijagnoze ako se slika i
snimi i u~~poredi sa nekim sabionol11. Ovaj primjer pokazuje da se kod
razlicitih subjektivnih postupaka dijagnoze pojavljuje mogucnost da se
primjenom mjemih uredaja dode do objektivnih nalaza.

153

Svrstavanje razliCitih postupaka dijagnoze u subjektivne i

objektivne postupke moze se, prema tome, tokom razvoja mijenjati.
Prednost subjektivne dijagnoze je sigumo u niskim troskovima jer se ne
koriste mjerni uredaji, a osim toga je j vrijeme za dijagnozu malo jer se
mjemi uredaji ne prikljucuju na masinu. Nedostatak ove dijagnoze je
zavisnost nalaza od iskustva ispitivaca (dijagnosticara) i znamo umanjen
sadriaj infonnacije 0 stvamom stanju masine. Da bi se na osnovu
subjektivnih podataka dijagnoze dosiodo sigurnih ocjena 0 stanju masine
ispitivac mora da ima veliko iskustvo. Protivl1o ovim nedostatcima
subjektivna dijagnoza na osnovu vee izrecenih prednosti se ne smije u
potpunosti staviti van razmatranja. Kod objektivne dijagnoze utvrduje se
stanje masine pomoc:u rnjernih instrumenata. Utvrdeno stanje se nacelno
pokazuje u mjemoj velicini. Da bi se pomoGu ove rnjeme veliCine doslo
do objektivne procijene stanja potrebno je da postoje i granicne
vrijednosti kada se masina iskljucuje, koje treba da se usporec1uju sa
rnjemim veliCinarna. Tada je moguce, bez obzira na ispitivacevo iskustvo
doCi do pravilne ocjene stanja. Objektivnoj dijagnozi daje se veCi znacaj u
t:::;::"~'~:Lc-,

~.~

.?~i ~Oi.ne

neZaVi311a

Dijagnosticki parametri (signeli)

Pri odrec1ivanju tehnickog stanja sistema, kako je vee receno,
koriste se dijagnosticki parametri. Dijagnosticki parametri su posebne individualne velicine povezane sa struktumim pararnetrima (npr. zazor u
leZaju) i nosioci su tacnih infonnacija 0 tehnickom stanju sistema (npr.
pritisak ulja). Oni mogu biti parametri radnih procesa, parametri
propratnih procesa i geometrijski pararnetri (s1.3.15.).
I-"~~-- ~---.-.-"-".---

T.{

""""1"-""

Dltj_L1Gl~JOS

,......,

.. "-".------"...--"--"-"-----.-.-.--.;

~"""7""T'

1. I (,j:>:....l

.".

ryo........; ..'"

'........

p_L}ili~4J\'1blPJ

-: ...

'""~

od ispitl"vaca,

jedinstvena za vise masina. Osim toga sadrzaj informacija je veCi nego

kod subjektivne dijagnoze. Nedostatak objektivne dijagnoze su visoki
troskovi uredaja za dijagnozu leao i veee vrijeme za utvrc1ivanje dijagnoze
i neophodnosti utvrdivanja granicnih vrijednosti iskljucivanja masina.

Periodicna j stalna dijagnoza

Primjena periodicne i stalne dijagnoze na masini predstavlja nov
kriterij sisternatiziranja. Periodicna dijagnoza se primjenjuje na manje
odgovomim masinama u eksploataciji i to u posebnim vremenskim
intervalima. Stalna dijagnoza se sprovodi pomoeu instrumenata ugradenih
u l11asinu za posebno odgovome i slozene l11asine u eksploataciji.

Dje!omicne i sveukupna dijagnoza

Uzimajuei u obzir obim dijagnoze razlikuju se djelomicna i
sveobuhvatna dijagnoza. Djelol11icna dijagnoza odnosi se sarno na
odredel1e dijelove jedne masine. Pri tom se ocjenjuje stanje samo pojedine
grupe ma8ina. Cesto se djelol11icna dijagnoza sprovodi na masini zajedno
sa l11jeral11a odrzavanja na masini. Kod cjelokupne dijagnoze ispituju se
sve grope masina koje su kod neke dijagnoze opravdane i moguce. Ona

154

se, nacelno, sprovodi u pianiranim intervalima poslije odredenog vrernena

leoristenja masine iii poslije izvrsenih radova. Pri tome se ocjenju.i~ stanje
neke grupe rnasina uzimajuCi u obzir troskove proizvodnje, kvalitetu rada
i pouzdanost same masine. Cesto se leao rezultat u vezi sa ovim javijaju
potrebe za manjim radovima podesavanja iIi odrzavanja na samoj masini.

Parametri

, - - - - - - - - - - - - - - - - . - -1

P~rmnetri

Geometrijski

propntnih
procesa

radnill

procesa

parmnetri

! Po prinopu
'I

ourazovanja \

~- ----------.-~----)

Po obiiku
inforln .1dja

Kompleksni
..___.._...J
Determinisaui

(poje(linatne ill
n>fn!;.upne re,lIizacije)
r---"'-'"

------~-

..---'l

I Linearnog iii

\ stepenog tip !

Siika 3. J5. Klasijikacija di;agnosiickih parametara

Parametri radnih procesa koji odreduju osnovne funkcional11e

karakteristike sistema (snaga, ucestalost pustanja u rad itd.) daju opsm,
veoma detaljnu, infol111aciju (kompleksnu informaciju) 0 stanju sistema u
cjelini. Ta infol111acija se javlja kao OS11ova za daUe produbljivanje
dijagnostike. Parametri propratnih procesa (vibracije i buka, temperatura
ita.) daju uZu infonnaciju (lokalnu irrfonnaciju) 0 stanju sistema koji se

155

dijagnosticira. Oni se mogu dosta tacno i siroko primjenjivati pn

dijagnostici stanja slozenih sistema.
Geometrijski parametri koji odreduju pojedine elementame veze
izmedu pojedinih dijelova u sistemu (zazor, slobodan hod i s1.) daju
ogranicenu ali konkretnu informaciju 0 tehnickom stanju sistema.
Dijagnosticki parametri, posebno struktumi, mogu se javiti leao
slucajne, neprekidne velicine. Pri mjerenju dijagnostickih parametara
obavezno se registriraju i smetnje koje su uslovljene ili konstrukcijom ili
taC110SCU tj. mogucnostima koristenog mjemog pribora.
Moguea klasifikacija d~iagnostickih parametara je prikazana u
.
tabeli T - 3.1. na slici 3.16.
Granicna stanja se definiraju 1-::ao granice pouzdanosti. Ona su
veoma znacajna kod svih tehnickih sistema koje treba preventivno
odriavati. Posto se kao rezultat dijagnoze jednog tehnickog sistema uzima
ispravno iii neispravno stanje, granicna stanja moraju biti poznata.
Odredivanje ovih stanja je sastavni dio tehnicke dijagnostike.
Parametre stanja mozemo podijeliti na: jednostavne i kompJeksn::.
Jednosnrvlli definiraju san10 Jednu karakterisriktl stanja sIst'ell1a.
Kompk:ksni parametri stanja definiraju istovremeno osobine jednog niza
jednost;:wnih parametara stanja. Na taj nacin se smanjuje broj parametara
koji su potrebni cia OplSU stanje terLnickog sistema. Pri razradi
dijagnostickih parametara vazno je poznavanje zavisnosti parametara
stanja i sposobnosti funkcioniranja sistema. Na osnovu te ,'eze paramerre
sranja mzvrstavamo u tri grupe:
parametl1 stanja sa. !0nsta.ntnim utjeca.jem - svaka promjena ovih
parametara dovodi do promjene sposobnosti funkcioniranja
objekta. Za Dve parametre stanja pogodni 5U dijagnosticki
signali, a oni se uzimaju u periodu rada tehnickog sistema po
namjem,
para.mctri staJ~ja. sa. ra.stucima utjeca.jem - njihov utjecaj na
fU:i1kciju tehnickog sistema rr;oze se poKaz2.ti tek po dostizanju
jedn~:: odredene "\Tijed1l0sti. ~\ko se ovi paraInetri za dijagnozu
sistema uzimaju sa sistema za vrijeme rada onda se
konstatacije () St2J.ljU sistema dobivaju tek pri dostizanju jedne
odreGcne v::.licine par3rnetra
parametri sU:lja sa tmwtno aejstvujuCim utjecajem - pri dostizanju
jedne odreGene veEcille'parametara, oni na tehnicki sistem
J

djeluju tako da trenutno davode do nemogueposti daljnjeg

koristenj a [6,7],
Objekti dijagnoze su tehnicki sistemi kod kojih ima smisla
postaviti
Ijesavati zadatke provjere njihove ispravnosti, radne
sposobnosti, pravilnosti funkcioniranja iIi zadatke istrazivanja
l1~eispravnosti. Posljedice pojava ili djeloval1ja koji tehnicki sistem dovode
u neko neispravno stanje, nazivamo fizickim neispravllostima tehnickog
sistema.
Uzajarnnost utjecaja sistema i vanjske sredine ostvaruje se preko
osnovnih i dopunskih ulaza i izlaza. Signale na ulazu i izlazu sisten1a
karakterjziraju parametri njihovih fizickih veliCina, pomocu kojih predaju
signale. To su ulazni i izlazni para~TIetri. Cesto se Ilan-lece potreba
proucavanja unutrasnjih parametara, tj. takvih parametara koji se ne
pojavljuju ni kao ulazni na kao izlazni. Kada je objekt predstavljen
zbirom uzajamno povezanih dijelova, pojavljuju se unutrasnji parametri
na ulazu iIi izlam sistema.
~----------------------------,

~1"1.!;n"u::.,/J!'i.l..l,.

"! II,.!-:Tt i()<;I.l

r r7.\:!~',~".SA.';!.-'. r.

,~================~
I
i
~L'

m:VEK1( lSi'OJ"f.lA J I:"TROSKOPT.lA

______________________________
~

HL'____________'_r._n_'p__'!:_0_~_ _ _ _ _ _ _ _ _ _~

;--:

Tt":'>rf'ERATllR..\ r TOPLITN:l

!'A!~-\;'!f.TRJ

PRlTI;'; ..',.K

!==I============~

":....________
\'1_-~';._7.'_O_ST_."_R7_.'_;':A_.'_JS_"_07_.'_'''_:T______---'

L -_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _\1A.':..l.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ ____

L[
i :...'---------------------------

ri

' I- - - - -

nRil0~rr.TRIJ;... ~tn::RF':N.W li,'\k"",-, :I>!;).:

i -.- -

-----~

rl
L----}'(-H.,-',~-A.-"-RA-7-.~i-"-.R~-.'-{~f-"-"-ET-R-U~-K-A"-T-,'-Tf-'o-!.~-.,--'
),u..H':'M' h.lI'.>IR';'f.1tTR!

~L;It.';tl.JALl.I.'Uf'U....P\...,1"jK,.U<.;t:l"t'Jl(!C;lllR.,

rL.'___'_IL_'._"'_'_OI_a'_"_"_.if_:IP_R_O_1.t._"_NA_'_"_l'E_T_?"_\'''_.lA_)__~

-I

L '_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Slika 3.16. ablici izmferenih dijagnostickih parametara

lS6

157

3.9.7.3. Izbor dijagnostickih parametara

Izlazni parametri procesa tehnicke eksploatacije karakteriziraju
sustinske osobi;'e tog procesa pri cemu se stanje sastavnih dijelova i / iIi
sistema moze odrediti sa ukupnim unutrasnjim osobinama U odredenom
trenutleu vremena, pri cemu je prijeJaz sistema iz jednog u drugo stanje
slucajan dogadaj.
Kako je ranije receno, ocjena tehnickog stanja svakog sastavnog
dijele i / iIi sistema (t) moze se odrediti dijagnostickim parametrima p,
odnosno, moze se napisati [26]

I
6

Da bi parametar izlaznog procesa mogao postati parametar

dijagnostike tj. da se moze primijeniti kod dijagnostike, on mora
zadovoljavati odredene zahtjeve: jednoznacnosti, sirini polja promjene i
dostupnosti mjerenja parametara.

AKUSTICKl

"'

Tabela T - 3.1. Paraii1erri

Red.
broi ,

VRSTA
PARA,METARA

GEOMETRlJSKl

STATICKI I DINAMICKl

IvlEHANICKE I
MOLEKULARNE
OSOBINE MATERlJALA

I
5

KlNEMATICKl

TOPLOTNI

dUagnosticiral~ja

Zvucni pritisak, prostorna brzina, zvucna

energija, gustina zvucne energije, fluks zvucne
energije, imenzitet zvuka, akusticni otpor,
specificni akusticni otpor, nivo intenziteta
zvuka i zvucnog pritiska, akusticna prodomost.

Prilikom izbora dijagnostickog parametra sistema neophodno je

utvrditi karakter njihove veze sa parametrima tehnickog stanja. Pri tome
jedan iIi vise dijagnostickih parametara mogu definirati sarno jedan
parametar tehnicko
lzbor dijagnostickih parametara moze bit izveden na
osnovu nekoliko osnovnih kriterija koristenja slijedecih karakteristika
[7,10]: informativnost, max. relativni odnos, suglasnost, varijacija i
korelacija.

(t)=f(p)

lopiotna provodljivost, koeficijent prenosenja

toplote, koefic~jent temperatume
provodijivosti.

(fizickij

_ ... .eo.,.

INFORMAT!VNOST

Kao mjera apriome neodredenosti tehnickog sistema (objekata

dijagnostike) u teoriji illformacija sluzi entropija

PARAMETRI

Vrijeme, brzina, ubrzanje, ugaona brzina,

ugaono ubrzanje, frekvencija periodicnih
procesa, faza, zapreminski prot ok, gustina
zapreminskog protoka. Q'radijent brzine.
Duiina, povrsina, obim, ugao, krivina Iinije,
krivina POV[Sille, otporni moment inercije,
polami momrnt inercije
Teiina, sila, priiisak, gradijent pritiska, rad,
energija, gustina, snaga. koeficijent trenja,
koeficijent elasticnosti, moment sile, moment
inercije, maseni prolok, masena brzina,
slabljenie i dr.
Gustina, specifitna reiina, kolicina mmerije,
relativna molekularna masa, moiekularna masa,
koeficijent uzduinog istezanja, modul
elasticnos[i, tvrdoca. dinamicka viskozl1ost,
keficiient difuzije.
Temperatura, kolicina toplote, temperaturni
I gradijent, top]omi fluks, gustina toplotnog
fluks~, toplotni ka~acitet, topIola fazne .
i lranSrOrmaCJ1t. wpiota SClQ'OII]eVall1a gonV3.

I
I

158

H(x) = -

I>i

10g2

Pi

i=1

,
I

gdje je:
ms - broj mogucih stanja sistema Xi
Pi - mogucnost da ce sistem Xi poprimiti i-to tehnicko stanje
Promjena tehnickog stanja sistema javlja se u obliku simptoma
(obiljdja) koji se nazivaju dljagnosticki simptomi, pa tehnicka
dijagnostika treba da vrsi i prepoznavanje tih simptoma.
Informativl1ost dijagnostickog parametra ( iIi dijagnosticka
tetina) moze se ocijeniti preko broja informacija 0 tehnickom stanju
sistema koji sadrZi taj parametar

I
I

Gdje je:

159

H(s) - potpuna entropija sistema,

Hie - entropija sistema poslije izvrsene tehnicke dijagnostike
Veca informativnost dijagnostickog par:ametra h, bit ce za manju
entropiju Hk i za sto vise informacija 0 tehnickom stanju sistema koje se
nalaze u dijagnostickom parametru.
Srednja vrijednost informacije moze biti koristena, ne sarno za
izbor dijagnostickih parametara, vee i za ocjenu efektivnosti dijagnosticke
kontrole.

M,L\X. RELATIVNI ODl'-lOS

Max. relativni oOOos parametara moze se definirati na sIijedeCi
na6n [26]:

/)/7

Pmax -

VARIJACIJA
Varijacija predstavlja odstupanje dijagnostickih paran1etara od
srednje staticke vrijednosti.
KORELACIJA
Korelacija je osobina koja govori da ocjena tehnickog stanja
preko dijagnostickog parametra postaje nemoguca ukoliko se pri
odredenoj vrijednosti parametra tehnickog stanja odgovarajuca vrijednost
dijagnostickog parametra stabilizacije, tj. p1'ibiizava nekoj vrijednosti.
Pri ljesavanju konkretnih zadataka se kao mjera povezanosti
izmedu dijagl10srickih parametara i odgovarajuCih pa1'ametara tehnickog
stanja moze uzeti koeficijent korelacijer ( U ovom slucaju n> je stupanj
veze izmedu 2 i p).
Istrazivanja su pokazala da se apsolutna vrijednost koeficijenata
korelacije krece izm~QuD,5 i 0,85, sto pok3.zuje znacajnu lineamu vezu i
ilna prakticnu ~/rjjednost u iL1GUSlriji [7 ~ 1
Za ocjenu pouzdanosti dobivenih rezultata moze se ko1'istiti
kriterij pouzdanosti !lR, koji se izracunava po poznatom obrascu iz teorije
informacija:

Za nep1'ekidne veliCine pokazatelji relativnog odnosa parametara,

moze se pokazati izrazom

do

M1

=-'-

de

pri cemu dati odnosi treba da imaju sto vece vrijeOOosti.

3.9.8. Anticipacija tehniCkog stanja sistema

SUGL/\Sf'-JOST
Izmedu dijagnostickih parametara i paramecara tehnicko'2; stanja
-r't(;~t;1 "(iLrehna
SJ(Jl
'
:1'
111 (~a
J.
}J.jo,"}J'"
j-Jd
U.
L ",1 a sn o~t
~,
00110sno,
monotonom ,'(,,5\11
L1
opadanju

gdje je:
c broj parova ohiljezja

Np

mora odgovarati odredena promjena p s tim sto se moze javiti

01'0 znaci da furJzcija s = f(p) ne
smije imati nikakve prekide ili prevoje.
2

i obmuto jJroporcionalna promjena.

160

Opste karakteristike
JU1tlcipacija je posljednja etapa u priD:!jeni modela oarzavanja
p1'ema stanju sa kontrolom parametara, koja daje odgovor na pitanJe sto
(:e blti sa sastavnim dijelom i / iIi sistemom u daljnjem procesu
eksploatacije poslije iZ'\'l"sene dijagnostike, s ciljem osiguranja potrebne
pouzdanosti procesa eksploatacije. Odredivanje rezerve upotrebJjivosti
sastavnog dijeia i / iIi sistema je neophodno u smislu njenog optinl:llnog
smanjivanja, kao i odredivanja momenta slijedeCih dijagnostickih
kOl1trola tehnickog stanja iIi odrec1ivanja momenta provoc1enja

161

neophodnih aktivnosti odrzavanja. Znaci, rezultati anticipacije

predstavljaju osnovu za donosenje odluka.
Predstavljanje ponasanja parametara stanja Je moguce na dva
.
nacina (metode):
na osnovu srednje statisticke vrijednosti toka promjene stanja,
na osnovu pojedinacne vrijednosti toka promjene stanja.
Prilikom svake dijagnosticke kontrole tehnickog stanja sastavnog
dijela i I iIi sistema treba odluCiti da Ii je sastavni dio sistema za ponovnu
ugradnju ( da li moze i dalje funkcionirati), za popravku iii mora biti
izbacen iz dalje upotrebe. Ova ocjena moze biti verbalna iii poredbena.
Zato je razvijen matematicki model rezima dijagnostike i aktivnosti
odrZavartja.
Postavljena pitanja mogu se rijesiti u nekoliko faza:
odredivanje momenta prve dijagnosticke kontro1e tehnickog
stanja sastavnog dijeli i / iii sistema,
odredi\lanie granice dijagnosticirane velicine 'e" (parametri~
karakreristike lTd.), odnOS110 signalizacijske rolerancije~
odredivanje momenta slijedeCih dijagncistickih kontrola
tehnickog stanja sastavnog dijela i lili sistema,
odredivanje momenta provodenja aktivnosti odrzavanja.
Kao ulama veliCina u prognozi rezerve upotrebljivosti sastavnog
dijela i I ili sistema javlja se i potrebni nivo pouzdanosti (pz = Rz) koji se
izrazava kvantilom norrnalne raspodjele (Ui-PO) Cija se brojna vrijednost
tabulira i moze uzeti iz literature.
Poslije razrade matematickog modela rezima dijagnostike i
aktivnosti odrzavanja treba fonnirati matematicke modele procesa
eksploatacije sastavnih dijelova i I ili sistema za razlicite strategije
zamjene. Nakon toga treba usvojiti optimalnu varijantu odrzavanja prema
stanju sa kontrolom pararnetara za svaki sastavni dio i J iIi sistem u skladu
sa prihvacenim l<.nterijem optimalnosti.

Moment prve dijagnosticke kontroie tehnickog stanja

Moment prve dijagnosticke kontrole tehnickog stanja moze se

dobiti iz uvjete da sastavni dio i liE sistem ispuni zahtijevanu pouzdanost
( Rz).
T ako se iz izraza

16:2

'"

pk2 <c:s;oo,tJ= jf(c,tJdc:S;po

moze dobiti moment prve dijagnosticke kontrole tehnickog stanja

poslije unosenja fCE, T 1) za normalnu raspodjelu (2 se, recimo, unosi u
)1.m)

Gdje je:
-Ul-po - kvantil norrnalne raspodjele (kumulativne ucestalosti) koji
odgovara mogucnosti bez otkamog rada pz za vrijeme .6.T.

Granice diJagnostlcirane veficine

Ocjena granica dijagnosticiranih veliCina se , u pnnClpu, moze

izvesti na dva naCina:
altemativna ocjena , i
prognoza
rezerve
upotrebljivosti
(period
preostalog
koristenj a).
U oba slucaja potrebno je odrediti granicne vrijednosti parametara
stanja. Kriteriji za utvrdivanje granica su: tehnicko - tehnoloski
(proizvodni, montazni i dr.), ekonomski (cijena zamjene, rizika i dr.),
sigurnosno - bezbjedonosni, ergonol11ski i dr.
Npr.: tehnicko - tehnoloski kriteriji mogu biti: zazor sklopa vratila
i kliznog Idista, debljina termicki obradenog sloja vratila, zvuk u radu
reduktora i s1. Ekonomski kriterij uzima u obzir troskove izrade /
popravke i zamjene sastavnog dijela sistema itd. Sigumost i bezbjednost
se moraju razmatrati u skladu sa mogucim posUedicama pojave otkaza.
Ergonomski aspekti se sve vise analiziraju zbog odnosa covjek tehnicki sistem ( npr. buka i vibracije, potrebna snaga pri opsluzivanju
itd.).
Odredivanje granicne vrijednosti parametara tehnickog stunja se
moze iZVfsiti. na osnovu: empirijskih islcustava / postupaka;

163

eksperimentalnih istrazivanja, ispitivanja na pokusnim stolovima i

teorijskim proracunima.
Empirijski postupak se zasniva na pretpostavci da iskusni
prakticari mogu procijeniti rezervu granice upotrebljivosti. Oni , obicno,
na odabranim sastavnim dijelovima i ! ilisistemu snimaju i prate
napredovanje promjene tehnickog stanja (apr. istrosenost), a rezultate
statisticki obraduju i iz toga postavljaju rezen'u granice upotrebljivosti.
Ovako dobivel1e rczultate koriste u remontima i u diUgim slucajevima
provodenja aktivnosti odrzavanja.
Eksperimentalni postupak u odredivanju rezerve upotrebljivosti
sastoji se u konstatiranju zavisnosti izmecu tehnoloskih parametara i
vremena upotrebe.
Ovaj postupak, kao i empirijski i proraeunski, se vee znaeajno
primjenjuju u industriji.
OVdje se
za odredivanje priblizne gral1lcne vrijednosti
parametara tehnickog stanja, moze iskoristiti relacija

1'1 T = T2 - T i

periodienost dijagnostickih kontrola

Ukoliko izmjerena vrijednost parametara tehnickog stanja prelazi

unaprijed definirane granicne vrijednosti (E (TJ) 2: Ell, treba izvrsiti
propisane aktivnosti odrzavanja, dok ce u slucaju c (I,):::: 01 sastavni dio i
I ili sistem nastaviti da radi do slijedeee dijagnosti6ke kontrole[6,7,9]

Moment slijedecih dijagnostickih

I~ontrola

Ako je izmjerena vrijednost parametara tehnickog stanja ispod

definirane graniene vrijednosti, onda se mora traziti moment kada treba
vrsiti slijedeeu dijagnosticku kontrolu stanja. Ovo treba uraditi za svaki
sastavni dio i I iii sistem posebno.
U tom cilju treba prvo izracunati 1'1 (T l ) = J- (TJ)
Nakon obavJjenih Iransforrnacija i integraciia i uvodeniem iz;-aza

31 =

u.

,-,.1

11 -{- 8 0

-'

T,

Vrijednost pred kriticnog nivoa (El) je u realnom procesu

eksploatacije nesto veea od vrijednosti dobivene iz posljednjeg izraza, pa
ce se ona ovdje izracunavati na dmgi nacin.
Velieine El i 1'1 E mozemo izracunati uvodenjem izraza:

f(s,tJ i cp (t,

E])

J(t,c l )dt

U
f

Dobiva se:
T, = ~(l11a 'u b -l11 b uJ+ua 'c j -(ua +U b )'5:
711 a 'U b -mb 'U a -Ub '5 1

T,

f(E,t2)icp(t,El) u

tehnickog stanja

Jp(t,cj)dt
T,

i obavljanjem neophodnih transformacija

nonnalni zakon raspodjele parametara)

integracija ( za

Odnosno

Posljednji izrazi odrecuju momeat dmge dijagnosticke kontrole

lehniekoQ" stania sistema (<<u se unosi u Un-I)
U momentu T 2 , ponavJja se isti postupak kao i u momentu T 1.
Izracunavanje momenta slijedece dijagnosticke kontrole stanja
.......

o.f

Gdje je:

164

165

- /.

( T2+ n ), ukoliko izmjerena vrije.dnost nije presla propisanu dozvoljenu

vrijednost, se moze vrsiti metodom interpolacije. Prvo se izracuna srednja
ocekivana vrijednost parametra tehnickog stanja

A."'TICIPACIJA STANJA SISTEMA

'\1 i

N, NZAD

12!

:N;:: 1

Or<'-'"- - - - '
N:$ NZAD

)NE D

iZ.SOR Imin = T1

S =So+UtOUk:G2:S;
;So;
4 U 1-""'; m.:'m.:Ba;i)D

s =op+b;r;R

Zatim se ractina

b,(T2) s(T2 )- ~(T2)

::0

Tako se moze dobiti

blllZRACtJNA\~JE
DAl10i

<9

114

IZRACUNAAo'iJE

>:--::c..:-___--'_

N;$ ~AD

az- a, - !

c'

N-

Procell" seqJDl13vlja do onog momenta kada izmjerena vrijednost

paramelra telmlckog sranja postaje (Tn) ?:-: j. Tacia, kako je ranije
receno, treba sprovesti odredene aktivnosti odrzavanJa (popravka,
zamjena, remont i sl.).
Moment sprovodenja aktivnosti odrzavanja

Aktivnosti odrzavanja, osim navedenih slucajeva, mogu se vr5iti i

u slucaju kada se i od sastavnog dijela i / iIi sistema zahtjeva da radi duze
nego sto to predvidaju izraclL.~ati momenti sbjedecih kontrolnih stanja

2s1 IZRA(:UNA\~JE S

M=1
i

II

(T2+0),

Ovo se odnosi na tehnicke sisteme koji rade u kontinuiranom

procesu proizvodnje pa nema moguc11osti za cesta zaustavljanja.
Ova1<:vi slucajevi se predstavIjaju

N2NZAD

2+n

301

f40J

38

KjV\J

ET(2"'III~~1

137 1

8T(2"'n1
l

36

DA

M:2;: w,zAD

1351

<321
31

pn cemu se u odrienom slucaju nastavlja sa radom sistema do

trenutka T2 +0 , kada se vrsi slijedeca dijagnosticka kontrola stanja.

[ZeOR T;;+n jmin)

Od11osno

M=M+i

0
N

=1

DA

!33!

- Broj llloguCib dijng:Jwstitkiil parametara

t...'Z.A.D - Broj zadntih dijagl.losticldh parametara

]\1
- Bn~ m0g1!'8h momeHatti dijngnostitke koutroie TL+u
J\lZAD - Broj zad;'1till momellata di.iag:nomcke kontrole T2+lt

167

T 2 .,,(N)

ill I N = N" i
I

Slika 3_17, Algoritam anticipacije slanja sistema

]66

DA

N?: NZAD

Na slici 3.17. dat je razvijeni algoritam antlclpacije tehnickog

stanja kod model a odrzavanja prema stanju sa kOlltrolom parametra.
Algoritam omogucava koristenje N dijagnostickih parametara pri
cemu se uvijek od N moguCih vrijednosti za dijagnosticke kontr'ole , T 1,
T 2, T 2+ n , biraju najmanje. Izracunavanje paramerara stanja, za sve
dijagnosticke parametre vrsi se u momentima T lmin, T 2min , T 2 +nmin'

IVlodnl j,I1

_4..nalunfakrornkuji

Ivlodu11n

, oclreduju p-races pnllnJene

tf"hllickogstP.njR i

odl'f'(!ivanjf' 2.nkonn.osti

prmnjeut'teimiC..Kog

tHlreruvRUjIT jlnrmnetru:a

sUlfij:tsiste:ma

td.lllickog stanj-n

3.9.9. OSl1ovni

moduli
parametara

odriavanja

prema

sfanju

sa

kOl1tr%l11
l~TORIJAI

PONASANJA
TEHNICKOG STANJA
srSTElIiA

Na osnovu svih ovih razmatranja moze se fomlirati model

odrzavanja prema stanju sa kontrolom parametara koji predvida primjenu
metoda za (s1. 3.18.) [7,10J :
MotiulM4

l.1ndulll-13

tldreli'':.l.ajelP~lti{nl'

o{h--edn':.lll,/" m..,tan.,tiU.. ug

'\-'l'ij t'l:hlosQ p.,rmn>!t:l1't1

modE'la prol'"~ 111'(Onl('ll~

teiulii'kug st:lll1~ .'i!lit0;5.U;'

te.tlul'.);:og~mj<l

s.i ...:~r':ll?<llriceod:az:.::.

11o-du! J..11
1endencij<'l nIlvoja
. procesa pnnnJeIle
telmitkog st:U~Jll sistema
(istorijat p ramjeue
stanj:J. si.'>tern,"I)

.... , /

Slika 3.19. DejinirG11je hisrorijata ponasanja tehnickog starlja sistema

Odl'e-divanJe

Izvouenje

wed On{,~znill

alrrivHosti

vrije-unosti
pal'mnrrill'a

odr7.manja

stauja

Model
od.chrvanja prE-ran
.'it."UljU

sa kOlltrolmn

p~u;unet"1.1~

..

O!l

III
klodul Jvn
Prmll]'lt<! Wllde:adjepromj l'!l-

teluriH~og

i\Iodnl.r.t2
O'jaL.' t~.lniCkogstallja
5i.'>te:n.1 u (btcm Inomentu

:<;t.;nja

sistema ubudufHO;;ti
(o!irt.>dh":lll..i(' o}:":im:llnih

modul M1 - analiza faktora koji odreduju proces

promjene tehnickog stanja i odredivanje parametara
tehnickog stanja sistema,
modul M2
odredivanje zakonitosti promJene
tehnickog stanja sistema.
modul M3
odreciivanje matematickog modela
procesa promjene telmickog stanja sistema,
modul M4
odredival1ie granicne vrijednosti
parametara tehnickog stanja sistema,

(111.10)" mf{(",;f~! j .sredst:<lV'l

nS/.lHClli'lH.;j.CJ..;",

t(>lmifke

.lij:JgHH:>t21:ei ;)kti'.'llOstl
odrzav,mj:l)

(lij:t~:c:-.tike)

Sliiea 3.18. Elape razvoja odriavania premo stm(ju sa komroiol11 paramclora

definiranje zakonitosti promjene tehnickog smnja (na osnOVLl

historijata promjene stanja j to (s1.3.19.):

168

definiranje sistema dijagnostike stanja sistema, ito ( s1.3.20.):

.. mOGul JvIl
definiranje
izbor dijagnostickih
paran1etara,
'" modul h12 - izbor i razrada metoda dijagnosliciranja,
4>
modul Iv13
izbor instrumenata (sredstva) za
dijagnostiku
f>
modul M4 - ocjena dijagnostickih parametara,

J 69

".~:
'.,

:T'

..

modul M3 - moment sljedecih dijagnostickih kontrola,

modul M4 - moment provodenja aktivnosti odrzavanja

3.10. Model oddavanja prema stanju sa kontrolom nivoa

pouzdanosti
3.10.1. Osnovni prilaz

DIJAGNOST.!I.:A

ST..i.NJA

SI~TE:MA

Slika 3.20. Tehnicka dijagnoslika stanja sistema

definiranje sistema anticipacije stanja sis~~;na (dobivanje

(j

::.:.h~'j:l~c1J'l

~.Iodul

!'.k:h:!!...n
lY)clln .. ,tl'rv ..
l.-OI:ln"WI>

<ijj,,~tr,tiH..~

he

Odr.dn-:U'jl>"l'lrUm..

ynJ"dunmp:u";:m,,"t:l1<l
totluJfk<>!;.

"

\ n<>nS:~::~:~~(> ,"

t<ilinif"o)!:suul);;
$I:<r.-n>" ~VJJj"", ..

;.il

r>

ANIlC)}'At::IJA
(PROGNOZA)

rEH.NIC'KOG
STANJA f.1STEMA

Mcoiull'lB
Mamm(~...Jerlll

<hpl-"'l>l'tltklhlamtrnL-,

f,.1"'"""lI:<jlr"~"''''mJ''

W.lnii:=~ ~anll'

:tko'"JiO~I><h"r.I"";l.nj;;

"

~.--.-.-

Shka 3.21. istraiivanje anticipac(ie tehnickog stanja sistema u procesu odriavanja

prema slanju
EO

modul Ml - moment prve dijagnostieke kontrole,

modul M2 - odredivanje graniene vrijednosti
parametara stanja,

170

Osnovni prilaz pri definiranju odrzavanja prema stanju sa

kontrolom nivoa pouzdanosti, svodi se na to da se sastavni dijelovi
sistema koriste bezogranicenja meau remontnog resursa, uz izvrsenje
neophodnih aktivnosti pri otklanjanju nastalih otkaza, dok se stvami nivoi
pouzdanosti nalaze u granicama utvrdenih (dozvoljenih) nom1i. Ako dode
do ods tupanja, preuzimaju se mjere za povisenje nivoa pouzdanosti
pojedinih sastavnih dijelova sistema. ZnaCi, kao kriterij tehnickog stanja,
kod ovog modela odrzavanja, usvojenje nivo pouzdanosti koji se izrazava
pokazate15in1a pouzdanosti. Za
postavljenog zadatka takav
pokazatelj lTIOra posjedovati maksimum informacija 0 te}iJ11ckom stanju

sistema, mora da bude pogodan za obavljanje usporedne analize, a ism

tako, mora biti kritican prema promjenama procesa tehnicke eksploatacije
sistema u cjelini. Tim zahtjevima najprije moze odgovarati kretanjeintenziteta otkaza.
Odrzavanje prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti moze
se, u osnovi, definirati kroz nekoliko osnovnih etapa (modula) i to
(s1.3.22.) [7,10J :
detlmranJe baznog nivoa pouzdanosti na osnovu preporulce
proizvoaaca opreme i nivoa koristenja opreme u pogonu,
definiranje srednjeg eksploatacijskog nivoa pouzdanosti na
osnovu istrazivanja i pracenja,
kontrola eksploatacijskog mvoa preko odgovarajuceg
parametra,
odredivanje trenutnog eksploatacijskog nivoa pouzdanosti
odredenim metodama telL"licke dijagnostike,
prognoziranje eksploatacijskog nivoa pouzdanosti,
provodenje aktivnosti (postupaka) preventivl10g odrzavanja u
cilju vracanja nivoa pouzdanosti na potreban nivo. .

III

Modul M3
0dr,,<'))""oJc Irc:nuln(>g

II

ODH,ZAVANJE PRE

ST/>NJUSA
I KONTROLQM
"'!J~A

POUZDA"'-JOSTI

procjena pouzdanosti analizom naprezanja (npI'. promjena

tehniekog naprezanja kod turbina moze posJuziti kao realan
parametar za procjenu pouzdanosti).
NaroCito mjesto kod ovog modela odrzavanja zauzima izbor i
namjena dozvoljenog nivoa pouzdanosti Rd, koji se utvrduje za svaki
sastavni dio i / iii sistem, uz analizu troskova odriavanja. Za pocetak
primjene odrzavanja prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti
moguee je utvrc1ivanje dozvoljenog nivoa pOllzdanosti (Rl) na osnovu
islcustva u eksploataciji sistema za prethodnih 3 - 5 godina. Tako se moze
preporuCiti primjena periodicnosti kontrole: dnevna, nedjeljna, mjeseena,
kvartalna i godisnja, u zavisnosti od vrste i uloge tehniekog sistema u
proizvodnom lan::u. Moze se korisriti razvijeni algoritam za kontrolu
nivoa pouzdanosti sastavnih dijelova i / iii sistema s1.3.23. [7,lOJ
2ATEC'ENO STANJE
TfHNICKOG SlnEM-\

(i i
Slika 3.22. 1l1oduli edriavanja premo stan)u so /controlaln nivoo pouzdonosli

START)

PU('ET.".1:Pk.';'C[;('iJ"'_
;-\!\'U_~.F:<;)UZIlAr;o~n

U v oc1el1je odrZavanja prema stanju sa komrolom 111voa

pouzdanosti za tehnicke sisteme u il1dustriji predvic1a l~iesa.vanje niza
organizacionih i tehnickih zadataka, obradu podataka 0 pouzdanosti,
razradu metoda utvrdivanja gomjeg dozvoljenog nivoa pouzdanosti,
organizaciju operativnog usporedivanja stvamog nivoa pouzdanosti sa
dozvoljenim i analizu posljedica uz obavezno koristenje raeunara,
formiranje pouzdanih kriterija za dalju eksploataciju sistema u slucaju
pojave pred otkaznog stauja, shodno istrazivanju zakonitosti promjena
karakteristika pouzdanosti.
Sve informacije 0 pouzdanosti sastavnll dijelova sistema potieu,
prvenstveno, iz opseZnih ebperimenata. Ivfnogo je manje infonnacija
koje se odnose na rezultate istrazivanja ponasanja sistema u realnim
uvjetima eksploatacije. Cesto se intenzileti otkaza koji se navode kao

rezuhati ispitivanja pojedinih sast8.vnih dijelova tretiraju kac oL~reden::

non1inalne tLi OSnO'lne v:l.-ijedriosti ovcg pokazatelja p\")uZG2.l1osti.
Na osnovu procijenjenih intenziteta otkaza sastavnih dijelova

sisterGa moze sc p:i:istupiti prognoziranju intenzitcta otkaza sist.cTnao Ovo

se 1110ze radit] ;,"la Iri razlicita nacina:
procjena pOllzdanosti na principu slicl10sti sastavnih dijelova (
napravljena sa 2 - 3 altemative),
.
procjena pouzdanosti metodom nabrajanja sastavnih dijelova (
za clijelove identicniL funl:cija ali razlicitih iz'/edbi) i

172

,I
i'

.3,

------------------~'r
USLO\OI PROCE;;..;.

Eh:~r..OATA(1JE {lIL4. .KRO

I J'I'Uh'R0 nRUhjURo\)

...-______-"D".,'

REKONSTRm':CIJA
_ 1 _ _, . -_ _- - '

~-15..,.--'----...,

KORlf;rENJE U
DRUCE f,""RHE

)
R, - trenutni (stvami) nivo pouzdanosti
~ - dozvoljeni (zahtijevani) nivo pouzdanosti
Slika 3.23. Algoritam za konlro[u nivoi/pouzdanosti

1 / ,}

Koristenje odrZavanja prema stanju sa kontrolom nivoa

pouzdanosti, koja bazira na obradi statistiekih podataka u toku cijelog
perioda eksploatacije, predpostavlja siroku primjenu racunara. Pri tome se
racunar koristi ne samo kao sredstvo operativne obrade podataka, nego i
kao aktivna karika koja upravlja telmickom eksploatacijom sistema uz
optimalne troskove.
Najslozeniji zadatak kod odrzavanja prema stanju sa kontrolom
nivoa pouzdanosti jeste operativna ocjena pouzdanosti sastavnih dijelova
i ! iIi sistema u eksploataciji. Potreba za rjesavanje tog zadatka proistiee iz
neophodnosti upravljanja kvalitetom proizvodnje i popravke sastavnih
dijelova i / iIi sistema, odredivanje efikasnosti obavljenih aktivnosti za
povisenje nivoa pouzdanosti sastavnih dijelova i I iii sistema, kao i zbog
preciziranja rezima planskih aktivnosti u eksploataciji.
Odrzavanje prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti moze se
primijeniti na sastavne dijeiove i Iili sisteme za koje:
pouzdanost omogueava osiguranje izvrsenja svih zah0eva
telmicke
ekonomske efikasnosti procesa tehnicke

ek.sploatacije sisrema u cjelini,

troskovi odrzavanja sa kontrolom nivoa pouzdanosti ne
prolaze troskove planiranog preventivnog odrzavanja iIi
odravanja prema stanju sa kontrolom parametara, osim u
izuzetnim s lucajevima,
se obavlja indikac~ia otkaza tehnoloskim instmmentima koji su
ugradeni u sistemu iIi prellosivim instmmentima u mallJem
broju slucajeva,
konstmkcija sistema posjeduje visoku tehnologiju,
otkazivanja ne mogu izazvati veee havarijske i njima sliene
situacije (iIi ako postoje paralelne veze pojedinih sastavnih
dijelova, kao npr. uljne pumpe za startovanje turbo agregata) i
je moguce primijeniti eksponencijalnu i normalnu raspodjelu
moguenosti bez otkaznog rada.
uvodenJe o a::-zavarJa prema stanju sa kontrolom nivoa
pouzdanosti za tennicke sisteme u industriji predvida Ijesavanje niza
organizacionih j tehnickih zadataka od kojih su najvazniji: organizacija
sistema stalnog operativnog skupljanja i obrade podataka 0 pouzdanosti,
razrada metoda utvrdivanja gornjeg dozvoljenog nivoa pouzdanosti,
organizacija operativnog usporedenja stvarnog nivoa pouzdanosti sa
dozvoljenim i analiza posljedica uz obavezno koristenje racunara,
formiranje pouzdanih kriterija za daljnju eksploataciju sistema u slucaju

174

pojave pred otkaznog stanja, shodno istrazivanju zakonitosti proIrl.Jene

karakteristika pouzdanosti.

3.10.2. Odreaivanje potrebnog nivoa pouzdanosti sastavnih dijelova

sistema
Projektiranje pouzdanosti novog sistema u industriji predstavlja
veoma slozen zadatak koji je neusporedivo slozeniji od odredivanja
pouzdanosti sistema u procesu tehnieke eksploatacije. On podrazu.mijeva
alokaciju razdjeljivanja pouzdanosti sistema na sastavne dijelove koji
treba da zadovolje postavljene zahtjeve u pogledu zadate pouzdanosti
sistema.
Ovaj problem je slozen iz vise razloga, a posebno zbog razliCitih
uloga pojedinih sastavnih dijelova sistema u izvrsavanju opee fwnkcije
sistema, razlicitog utjecaja otkaza koji mogu da se ostvare na ovim
sastavnim dijelovima nejednakog vremena rada i broja sastavnih dijelova,
od11osno slozenosti sistema, razlicitog"efekta ulozenih napora iii ulozenih
sredstava za razvoj pojedinih sastavnih dijelova u odnosu na funkciju cilja
sistema itd. Medutim, metodama alokacije nije moguee obuhvatiti sve
ove utjecajne Cinioce, te se mora iei na odredena pojednostavljenja.
Postupci alokacije pouzdanosti su posebno znacajni za slozene
sisteme u industriji koji se obieno projektiraju od posebno konstruiranih i
posebno dimenzioniranih sastavnih dijelova Cije je karakteristike
pouzdanosti unaprijed veoma tesko procijeniti.
Za nmoge sastavne dijelove sistema koji se koriste u elektronici
vee postoje brojne informacije 0 njihovim karakteristikama pouzdanosti.
Na osnovu ocjenjenih intenziteta otkaza sastavnih dijelova sistema
moze se pristupiti prognoziranju intenziteta otkaza sistema.
Zbog velikog broja parametara slucajnog karaktera, koji odreduju
uvjete rada sistema, mogu6e ih je adekvatno opisati sarno metodama
statistickog m o d e l i r a n j a . U literaturi postoje i drugi madeE zasnovani na Poason -ovom
zakonu raspodjele za odredivanje parametra kretanja otkaza u toku
procesa eksploatacije.

3.11. Formiranje programa odrZuvanja

Pod programom odravanja se podrazumijeva dokumentaciono
oformljen skup usvojenih metoda i reiima odrzavanja za sastavne

] 75

dUelove i I iii sistema, koji omogucavaju zadato upravljanje tehnickim

stanjem i pouzdanoscu u zadatim uvjetima procesa eksploo.tacije.
Fom1iranje programaodrzo.vanja bice zasnovano na racionalnom
kombiniranju odrzavo.nja premo. stanju sa tradicionalnim preventivnim
odrzavanj em.
Tako se, u zavisnosti od koristenih modela odrzavo.nja, mogu
razlikovati s!~jedeCi programi odrZavanja [7,9,10J :
premo. konstantnom datU111u (za preventivno odrzavo.nje po
konstantnom datumu i po konstantnoj trajnosti ), i
prema tehnickom stanjU (za odrzavanje prema stanju sa
kontrolom parametara i kOl1trolom nivoa pouzdal1ostl).
Odredivo.nje programa odrzaval1ja, moze se re6, predstavlja
sastavni dio modela odrzavanja. Tako je efektivnost programa odriavanja
sastavnog dijela i I iIi sistema potrebno ocijeniti prema utjecaju no.
efektivnost modelo. odrzavarrja u cjelini.
Odredivanje najpovoljnije varijante odrzavanja sastavnog dijela i /
iIi sistema maze se odrediti na osno'rcl matemutickog modeliranja procesa
tehnicke eksploatacije sistema (slika 3.24.).

Kompleks istrazivanja na formiranju programa odrzavan.ja

sastavnih dijelova i / iIi sistema treba, u principu, do. sadrzi tri etape
(razvijeni aigoritam na 51.3.25.) [7,9,10] :
.
formiranje ,-arijanti programa odrzavanja prvog nivoa,

formiranje- varijanti programa odrzavanja drugog nivoa i

ocjena efektivnosti i izbora varijante programa odrzavo.nja.
(

1
\7
1

SJ}\RT

REKO!'~~STRt. .JK..CIJA

SPS"TAY'No.'3
p

~~

...

1::"

j ANALIZ.A PROM.JE.!'.m:
Uh'TENZITETA OTKAZA
!(DA-l'H.8t.e; l\IE-ne raate

1 NE

~DR2.';VA,}''''':JE
I::>
,

:i
I~

---2-+
-4

I~

l~

X. - wrijante politika odriav.anja

I A2: - Rezirni odrz.avanja
)C;, - Troskovi odrzavanja (dlrektni

indirektni)

I:. :::~":::;':::::7::::~:::;"'"

SA KOJ'-T!'RLOM
i '-,)iVC).-"->.PO'.JZI:)ANOS71
.
Y

FORMffi.A.N'JE i-ts
VAF.IJA},"I'E! PROGRAMA
f ODRz..~VANJA PRVOG NrvOA

t
I2I30P~

SREDSTAVA,

METODA 1 REZllVA
DIJ AGNOSTI KE

OCJENA T"OSKOVA
I
10~REAL!ZACIJF l~te VAF.l,lAl\"TE!
PROGRAMA ODRZAV.lliJ}. .

I1 II

!
FORMIRAl..!.lE
12!VARIJ.A,hTE PF::.DC.lR.PJ\.1A

! ODPj..AVAl'-!) A 11 N]\Q/\,

PP...iP;-:EM.fl>. r~ODATAIG-'\.
j1~:1 Z-A.. MODEUR.PNJE He
U~A~TE PR()(}RAMA..
1

z, - EkonODlska efekt;< :10St

PREJ'viA.

!;;., L~N.l U

,-tEo

';j"'" ;",; """""

Razmatranje varijant"e programa

odrzavanja (ei~sterne VTjjednosti)

Ii'

DA

V,,<ijante pcograma 0dr?.3vanja

(eksterne vrijednosti)

j:k~~~:6~~~~:~r'f?r~~t~~~ri~~J
i IvAnr.;;~g;&A~~8?'fA1"L"'1

15

OCJENA. DOBLTI OD
PRIM.m~E VARIJ~illITI 1
jPROGT-LQL<\ OiJRz...4.Viu"'JJl~

'if'"'

Y - Cb-e::'ator veze izme0u "X" i "Z:'

P~'~;mjene
prc'~::'"sa

do ko5ih .ie doslo primjenom modeliranja

tehn ieke

(:~, splG~ltacije

----------------~

AJ'-!ALIZ.... EFEKTTvNc
/16 VARD Al"-<'T~ PRC{JR-A1v1A

!.

ODR?A,VANJA

<i-...i71_--,-,KR=-=-:r'V=--~)

Slib 3.24< lvfodeliraJ(/e procesa tehniCke e/r.sploaracije

Slika .L25< Algoritam jormiranja program a odriavanja prema stanju

176

177

Ukoliko otkaz sastavnog dijela sistema ne utice na pouzdanost

sistema u radu, onda se kod porasta intenziteta otkaza vr51 usporedba
srednjih troskova za naknadnu i preventivnu zamjenu, a u slucaju da su ti
tro8koV1 isti sastavni dio sistema se odrzava prema stanju sa kontrolom
nivoa pouzdanosti.
Ako su troskovi nalmacL.'1og odrzavanja veCi od tr05kova
preventivnog odrzavanja, onda se primjenjuje odrzavanje prema stanju sa
kontrolom parametara.
U slucaju da je intenzitet otkaza priblizno konstantan, onda se
primjenjuje odrZavanje prema stanju sa kontrolom nivoa pouzdanosti.
U slucaju da otkaz sastavnog dijela sistema utice na pouzdanost
sistema u radu, to ce se kod porasta intenziteta otkaza koristiti odrzavanje
prema stanju sa kontrolom parametara, dok ce se kod ne rastuceg
intenziteta otkaza primjenjivati odrzavanje prema stanju sa kontrolom
nivoa pouzdanosti.
Prilikom ocjenjivanja utjecaja otkaza sastavnog dijela na

provjera hipoteze 0 zakonu raspodjele otkaza prema hiteriju

Pearson - a i s1.
Prema rezultatima modeliranja se mogu odrediti:
ucestalost ulaska u pojedina stanja procesa eksploatacije,
srednja koIicina othivenih otkaza sastavnih dijelova i / iii
sistema u pojedinim stanjim i dr ..
Pri ovome se mogu izracunati i odredeni pokazatelji efektivnosti
programa odrzavanja kao sto su:
mogucnost ulaska u pojedina stanja eksploatacije,
koeficijent iskoristenja sastavnog dijela i / ili sistema prema
nam] em,
specificna stanja zbog odrZavanja,
srednje vrijeme obnavljarija sistema,
specificni troskovi odriavanja sastavnog dijela ilili sistema i
dr..
Utjecaj konstrukcijsko - eksploatacijskih osobina sastavnih
slSter:1R !la ele,K!1"V110st prrTI1]ene raZllClt1.tl srrateglJa oarzavanJa~ a
nme 1 na efektivl1Qst programa odrzavanja u cjelini, treba, obavezno,
analizirati kroz promjene pokazatelja pouzdanosti i troskova odrzavanja (
direktnih i indirektnih).

11

siSteID maze naci. Nomlan1a tehnjcke eksploatacije u industriji ,mogu se

utvrditi slijedeca stanja:
a) stanje iskoristenja: normalno (rad bez pojava neispravnosti),
manje slozeno, slozeno
b) stanje odrzavanja: u otkazu (naknadne i preventive popravke i
dr.), u popravci
( planirani remont), u zastoju zbog
provoaenja tehnicke dijagnostike,
c) stanje u cekanju (zbog organizacionih i tehnoloskih razloga).
Ocjena utjecaja otkaza sastavnog dijela na pouzdanost tehnickog
sistema u radu se vrsi putem usporedbe vjerovatnoce pojave jednog od
mogucih stanja sistema sa odgovarajucim dozvoljenim vrijednostima koje
daje proizvodac opreme. Pri time se koriste metode matematicke statistike
i analizira se intenzitet otkaza. Zajormiranje dijagrama intenziteta otkaza
neophodno je obratlivati statisticke podatke po otkazima sastavnih
dijelova sistema u procesu rehl1icke eksploatacije za period ne manji od 2
- 3 godine.

Analiza bez otkaza sastavnih dijelova sistema se maze vrsiti

prema pozna tom redoslijedu:
formiranje dijagrama intenziteta otkaza (formula),
prema karakteru promjene intenziteta otkaza 12vodi se
pretpostavka 0 zakonu raspodjele pojava otkaza,

)70
{o

.t

,~;

... v."1

,"

""

'-'

3.12. Algoritam za izbor modela odrZavanja prema stanju

U literamri su poznati algoritmi za izbor modela odriavanja
sistema, razvijeni za odredenl problem. Medutim, ovi algoritmi, odnosno
varijante, nisu od opceg znacaja, ogranicene su primjene, jer ne
obuhvacaju sve moguce modele odrzavanja prema stanju.
Ovdje je dat osnovni algoritam za izbor modela odrzavanja prema
stanju za potrebe industrijecelika (s1.3.26.) [7,10].
Na osnovu ulaznih podataka 0 otkazima sistema u obliku
vremenskih slika stanja pojedinih sastavnih dijelova sistema vrsi se
utvrdivanje ponasanja sistema pri otkazu. U slucaju da se kod sistema ne
zahtjeva maksimalna pouzdanost u radu, potrebno je odabrati odrzavanje
prema stanju sa kontrolom parametara (sarno ako su ukupni troskovi
odrzavanja za varijante odrzavanja priblizno isti).
Opisivanjem karaktera promjene intenziteta otkaza moze se
svakom sastaVl10m dijelu i I iIi sistemu odrediti model odrzavanja prema
stanju, iIi konstrukcijska
dorada sa cil]em osiguranja mogucnosti

179

odabiranja strategije odrZavanja prema stanju (nekada je potrebno izvrsiti

rekonstrukciju sastavnog dijela sistema u cHju njegove prilagodljivosti za
dijagnosticiranje) .
Ukoliko se kao kriterij optimalnosti ne uzima maksimalna
pouzdanost sistema u radu, onda se izbor odrZavanja prema sranju vrsi
prema minimalnim ukupnim troskovima odrzavanja (direktni
indirektni), ocrlOsno na bazi efektivnosti iskoristene strategije odriavanja
prema stanju.
Operacija izbora odrZavanja prema stanju se obavJja sve dok svi
sastavni dijelovi sistema ne budu razmotreni.
Za telmicke sisteme sa nekoliko hiljada sklopova, kao sto su
sistemi u industriji, fomliranje varijanti odrzavanja prema stslljU
najkorisnije je realizirati na raCunal1.l.
Primjena navedenog algoritma odnosi se na one tehnicke sisteme
gdje je uopte korisna primjena odrzavanja prema stanju. U industriji
postoje i sistemi na kojima se iskljuCivo primjenjuje strategija naknadnog
ili prev8I1tivl1og odrzD.\,ranja (sistemi koji nisu u tehnolCrsko111 lancu, ne
izazivaju gubitke u proizvodrJi njihovi otleazi ne utjecu na sigumost
rukovaoca i odrzav&oca).

01

;3

I!

&TART

Un7..BIVANJE
PO ~,zAS.\!'ilA. Pr..J
~1!:I'EM.t.

OTIL-\zu

I6

ODR!JiVANJ
I
INTENZJITTA OTKA2:.-t

J.
NE

II
11

r .
110 f

l!

lVff)~~?...-::~~.'i!,~A~L~lJ

k-<:'/121i

jlY\

Et;:.L'l\:rr\(J~!.!..J

"..J

ODKEBIVAJ'.!...1E
EI E7 ff", , .'"

f:rIJ~~.~~~(>~+\

NE!lBI

ODRZAVANJE PROt>,

sr...."l.Jll SA KONIR OLOM

NlVOAPOUZDANosn

PREVEJ\"TTVNO
ODRZA\';,}>UL:

h
t'

,-'_''--__..,.....___--'1

~I El{(~i;;ii~OOT>:.::'.Nl'''-.__________.....JI

I
f

~ DA

3.13. Razvijeni modeli za optimalne dijagnostiCke kontrole stanja

sistema
3.13.1. Model Baldina za optimalne dijagnosticke kontrole stanja na
osnovu minimalnih trokova odriavanja
Pretpostavlja se da stanja dijelova sistema nisu u svakom trenutku
poznata, vee samo leada se izvodi dijagnostika stanja. Ako je izmjerena
vrijednost parametra stanja veea od dozvoljene vrijednosti, pristupa se
provodenju postupaka odrzavanja. Strategija provodenja dijagnostike
stanja (kaleel, sto i kada treba cia se rJdi) bit ee odreciena jedanput na
osnOVl1 0p\.Tativnih nor:ni za iz-vodertje s'vake dijagnostike stanja i
vremena t\, t2, ... ,tn , kada ce se izvoditi ista dijagnostika stanja.

I'-"'''',.---------'-''-<~I OOBUm:~CENl
NE

r;\l

20 SAS,'YA\'NIDI.JELO\1
_._ _~STE1'lA

CKP - ukupni troskovi za odrz{lval1je prema stanju sa kontrolom

Daramelara
C KNP - ukupni troskovi za odrzavanje prema stanju sa kontrolom
nivoa pouzdanosti
Slika 3.26. Algoritam za i::bor modela odriavanja prema stanju

Problem se svodi na proracun 'vjerovatnoee da ce jedan sastavni

dio otkazati u intervalu izmedu dvije uzastopne dijagnostike stanja

180

181

':~:F
".,e

minimizirajuCi ukupne troskove odrzavanja. Troskovi svake dijagnostike

ce biti konstantni ( C;). Na osnovu takve pretpostavke moze se zakljuCiti
da su troskovi naknadnog odrzavanja (Cn) proporcionalni vremenu
izmedu trenutka kada nastane dogadaj koji vodi sistem u stanje losije od
dozvoljenog i trenutka kada se otiaije taj dogadaj.
Optimalna strategija provodenja dijagno'stike stanja moze se
postiei svodenjem troskova odrzavanja na ocekivani minimum ( Cumin ).
Pretpostavimo takvu strategiju provodenja dijagnostike stanja koja
ee uvijek teziti da jednu vrijednost p zadrZi konstantnom

ro Ii

tz

::4l

~~

gdje je:
m - srednje vrijeme izmedu otkaza (T ur ).
SredIlji broj dijagnostika stanja (ni) do otkaza moze se izracunati
~(

n; = L..., 1- P

)i-I

i=!

lJ =

F(t\J-F(t
1

R(t;_I)

I) = const.

1-

gdje je:
p - moguenost nastanka otkaza izmedu dvije dijagnosticke
kontrole stanja,
R(t) - pOllzdanost sisten1a u Vren1enU t ,
tx - vrijeme nastanka otkaza (slucajna promjenljiva),
FCt) - ukupna mogucnost nastanka otkaza izmedu 0 i t,
ti - vrijeme izmedu dvije dijagnosticke kontrole stanja .
jednadzba moze biti rijesena
FCt;) == P + (1- p) . F(ti-I),
odakle se moze dobiti jednadzba

gdje je:

00

=I f(t; -tJr(tJdt =If; .[RtJ-At;J]- ft -J(tJdx= 2.I l-I p - m

I. p-P

Sada je optimalna strategija provodenja dijagnostike stanje za

ukupne troskove (C u):

C; C t. (p)\
Cu ==--"'n
z\
p

jednaka:
dCu = 0
dp

3.13.2. Model Baldina za siucaine otkaze

Slucajni otkazi predstavljaju rezultat preopterecenja za koje je

intenzitet otkaza A tokom vremena priblizno konstantan (<<drugi period u
dijagramu intenziteta otkaza).
Model se zasniva na pretpostavci da je vrijeme izmeau
dijagnostika stanja:

q==l-p

t i.i + I == const.

Ako je otkaz nastao u trenutku tx , koji je u intervalu (ti-I, ti), onda

e sredrJe vrijeme trajanja otkaza prije njegovog otkrica pokazano
ednadzbom:

Pa je zbog toga potrebno poznavati vrernena izvodenja

dijagnostika stanja.
Kod model a je potrebno izvrsiti minimiziranje funkcije troskova
(C u ) koja ima slijedeei oblik

Cu = C; . ni + Cn P + Cp (1- p),

182

183

Gdje je:
Cp - troskovi preventivnog odrzavanja
Cn - troskovi nakuadnog odrzavanja
Cj - troskovi dijagnostike stanja.
Za srednji broj dijagnostika staIlja (ni) do otkaza:

U.

'.[t:;:

- normalizirana promjenljiva (daje se tablicno),

tops - promjenljiva raspodjele vremena U otkazu

t - srednje vrijeme u radu ( Tur),

ur

tj -

1
n. = , p

t -t

=_i_ _u_r

periodicnost dijagnostickih kontrola stanja

3.13.4. Model Govoruscenka za odreaivanje optimalne periodicnosri

dUagnostike stanja sistema na osnovu minimalnih troskova

pa se maze dobiti:

Poslije dC u / dp = 0, dobiva se moguenost nastanka otkaza iZJ:l?.eO:u,,_

dvije dijagnosticke kontrole stanja

Model razmatra odredivanje optimalne periodicnosti dijagnostike

stanja za slucaj poznavanja funkcije raspodjeJe rada izmedu otkaza.
Sustina ovog model a je da se u odrdenim vremenskim intervalima ti
izvodi dijagnostika stanja sastavnih dijelova sistema, pri cemu je
vremenski interval ti manji od srednjeg vremena izmedu otkaza tj. tj< tur .
Periodicnost dijagnostike stanja (tD .ie optima Ina u tom slucaju ako .ie
raspolozivost (gotcvost) slsterna rnaksi111alna, a troskovi odrzavanja
111ininlalni. Da bi S1110 ociredili optin1alnu perlodicnost dijagnostike stanja,
potrebno je iZ\Tsiri minimiziranje troskova.
Prema ovom modelu optimalna periodicnost dijagnostike stanJa
sistema(tD se odreo:uje na osnovu opceg izraza:

3.13.3. Afode! BaldinG za pozne)) otkaze

Pozn] otkazi poCinju od tzv. strukturnih preoptereeenja tj.
zamora, habanja, starenja, korozije i drugih oblika slabljenja osnovne
strukture, koji se karakteriziraju progresivnim iIi rastueim zakonom
promjene intenziteta otkaza f. (<<treei period u dijagramu promjene
intenziteta otkaza tokom vremena).
Intervali izmeo:u dijaf:'1lostika stanja u modelu nisu konstantni.
Vrijeme dijagnostik2. izracunava se prema:

ur

+U

.
i

r--

~J tops

gdje je:
f (ti) - funkcija ucestalosti stanja u otkazu,
F(ti) - funkcija nepouzdanosti,
ti - optinlalna periodicilost djjagno::,tike stanja,
C"GOpS _ troskovi odrzavanja prcDla stanju,
Cn - troskovi nalmadnog odrzavanja.

gdje je

J84

185

i;.

3.13.5. Model Harzova - Krivenka za grajicko odredivanje periodicnosti

dijagnostike stanja na osnovu minimalnih troskova

R(t)1

,[

Optimalna periodicnost dijagnostike stanja moze se, u prvom

priblizavaDju, odrediti graficki metodom ako su poznati kriva mogucnosti
pouzdanosti dijelova R(t) i uk'TIpni troskovi odrzavanja (C u ).
Kriva Ret) se dijeli na line arne dijelove (slika 3.27.), pa je u tom
slucaju intenzitet promjene R(t) na svakom dijelu konstantan.
Troskovi za preventivno odrzavanje (Cp) odreduje se prema
formuii

gdje je:

Cp

Pn

R(t,)1

srednji troskovi preventivnog odrzavanja,

mogucnost izvodenja naknadnog odrzavanja u funkciji od

periodicn'asti ili.fagnostike,.
Retl) '2) - mogucnost pouzdanosti na vremenskom intervalu

t,

Slika 3.27. Shema podjele pouzdanosti R(t) ~a linearne dijelove

Periodicnost dijagnostike (tj) se odreduje n& dijelu AB koji

odgovara vremenskom intervalu rada dijela (elementa) (tl' t2) i
pouzdanosti

n - broj dijagnosticiranih elemenata.

Troskovi za naknadno odrZavanje Cq su:
Ukupni troskovi (Cu) u modelu iznose:

Cn

=C . P
n

. 11 . [R(t )' - R(t\. 2 )J-

nil

gdje je

Cn - srednji troskovi naknadnog odrZavanja.

Troskovi dijagnostike (Ci) se odreduju:

Gdjeje

gdje je:

Cp - troskovi preventivnog odrzavanja

Cn - troskovi naknadnog odrzavanja
C; - troskovi dijagnostike stanja
Cm - troskovi neiskoristenog resursa rada dijela ( iIi sistema u
cjelini).
Troskovi nelSKOnStenog resursa (Cnr) ( to su troskovi koji se
adnose na prijevremenu zamjenu dijela - elementa) izracunavaJu se
prema formuli:

C; - srednji troskovi dijagnostike stanja

e",.

186

{t;2 [R(t 1)- R(t 2 )]. n . Ct.! }

2(t2

-tJ.6.t

187

gdje su:
troskovi nepravovremenosti zamjene dijela za beskonacno
mali interval vremena rada Llt.
U opcem slucaju mogucnost izvodenja naknadnog odrZavanja Pn =
f(tD, odreduje se eksperimentalnim putem i u funkciji od peliodicnosti
dijagnostike stal1ja l1alazi se u slijedecim zavisnostima:

C'"t -

gdje je:
C r - troSkovi radne snage
Cmv - troskovi matelijala

odn05no u jednostavnom obliku

gdje su:

K 1, K2, m - koeficijenti koji se odreduju eksperimentalnim putem.

Optimaln:a perrodicnost dijagnostike eti) 11a vren;enskom illtervalu
r

'

rada dijeJa ltl ~ t210dreduje se iz uvjeta nlininliziranja funkcije troskova.

Metoda diferenciral1ja je u praksi veoma tdko realizirati. Zbog toga,
mozemo ga zamijeniti metodom grafickog odredivanja hive zavisnosti i
troskova od promjenljive ti.

3.j].6. Simulacioni model za izbor optimalne periodicnosti dijagnostike

stanja dijela sistema

element (dio) l.l ispraVDorn stanju

ciem~nt u ncispmvnom stanju
vrSi sc provjcra sranja c1cmcnta
vrsi sc odrzavanjc prema stanju
vrsi sc nalmadno odrzavanjc

Slir.a 3.28. Karakteristicna stanja dijeia u slucaju primjene odrzavanja premo stQl1ju

U modelu su definirani slijedeci faktori:

sirina intervala (h) izrazena u satima rada,
mogncl1ost uspjesnog prognoziranja (P) u okviru spomenutog
inter~.Jala

c:- u trcnutkt:. t!
c~- u tfcnutku t2
c~- u trcnutku t3
Cr u trcnutku 1-4
c::- u trcnutku ts

Troskovi preventive zamjene dijela (Cp), koja se izvodi za

odredeno srednje vrijeme (/t2), mogu se izracunati:

(11),

koeficijent varijacije vremena radaizmedu otkaza (V),

odnc::: troskova naknadnog i preventivnog odria\anja (Cn
Cp ),
posredni troskovi (Cd),
vrijednost dijela (Co),
odnos vremena naknadnog i preventivnog odrzavanja (tn / tp).
Slucajni proces karakteristicnih stanja XCt) prikazanje sEci 3.28.
Troskovi dijagnostika stanja dijela (C i ) su:

188

gdje je:
C c - troskovi elemenata,

Cm - troslcovi neiskoristenog resursa.

Naknadno odrzavanje se vrsi za srednje vrijeme ( tk) i uz troskove
('

~q'

gdje je:

189

Co - posredni troskovi koji se odnose na izgubljenu dobit koja bi

se ostvarila da je sistem bio ispravan
3.13.7. Model Bednjaka na bazi maksimalne raspoioilvosti
Kod ovog modela se definiraju moguca starija sistema, pa se
odreduje izraz za raspolozivost. Optimalni period preventivnoa
0
odrzavanja dobiva se na osnovu kriterija maksimalne raspoloiivosti.
Dijagnostika, kao element modela, moze se razmatrati kao
samostalno stanje u kojem se sistem podvrgava kontroli parametara stania
ili, pak, kao spajanje dijagnostike stanja sa odrzavanjem (s1.3.29.).
Za efektivnost modela treba nab raspolozivost G

gdje su:
to - srednje vrijeme boravka sistema u ispravnom stanju
tj -

srednje vlijeme boravka sistema u stanju rada (vrijeme u

t2 -

srednje vrijeme dijagnostike stania sistema

radm
t3 - srednje vrijeme trajanja preventivnog odrzavanja
I
rl'"
..
t4
- sreu.nje
vrlJeme trajanja
naknadnog odrzavanja

Eo- sistcm ispravan: ali nc radi,

EJ - sistcm ispravan i radio
E:! - sistem n~ dijagnostici~anju stanja,

EJ - sistcrn na pre\'cntivl1om odrzavanju,

E.:: - sistem na naknadnom odrzavanju.
i~l: - gustina vjcrovatnoce prelaza sistema iz jcdnog u
...
drugo sranjc.

3.13.8. Model Gertsbakh-a na bazi promatranja vektorskog procesa

U, modelu koji koristi prognosticki parametar razmatra se sistem
sa jednodimenzionalnim parametroill. To je, naravno, ozbiljno
pojednostavljenje realne slike. Mora se uzeti u obzir Cinjenica da se
predvidanje' stanja nekog sistema moze izvrsiti dobivanjem infoIDlacije 0
nekom visedimenzionalnom (multidimenzionalnom) parametru. To je
veoma tezak zadatakjer se na bazi malog broja parametara, koji su obicno
na raspoJaganju, tesko moze omoguciti zadovoljavajuci statisticki opis
visedimenzionalnog procesa na jednodimenzionalni.
U praksi je veoma
tesko
opisati
stanje
sistema
jednodimenzionalnim parametrom. Mnogo cesce je konkretan opis nekog
sistema dat u vidu visedimenzionalnog objekta 11 (t) .

gdje je
11 (t):- vektorski proces,
11i(t) - nezavisni procesi (i = 1,2, ... , n)
Ovdje se postavlja pitanje konstmiranja jednog optimalnog
sistema preventivnih postupaka odrZavanja na bazi promatranja
vektorskog prrlcesa 11(t). Ako su 11i(t) nezavisni procesi, tada se vektorski
proces ~ (t) svodi na kontrolu jednodimenzionalnog procesa. To se desava
kada 11i(t) zavisi sarno od dijelova sistema koji funkcioniraju nezavisno
od ostalih dijelova. U tom slucaju moguee je provjeriti svaki parametar
11lt) pojedinacno. Medusobna veza koja tada moze nastati pokazuje se u
izvodenju rad@va na dijagnostikama stanja na razlicitim dijelovima u
odgovarajueim vremenskim kombinacijama.
Prema tome, namece se logicka zelja da se vektorski proces 11j(t)
zamjeni skalarnim procesom, pomoeu neke skalame funkcije ret) za
komponente 11i(t) i 11.

3.13.9. Model za odretlivanje optimalnefrekvencije dijagnostickih

kontrola maksimiziranjem ddbiti
Cilj je da se odredi model dijagnosticke kontrole koji predstavija
optimum izmedu broja kontrola i odgovarajueeg izlaznog rezultata, kao

Slika 3.29. Stanje sistema u modeiu

190

191

sto je maksimalna dobit ( u jedinici vremena) promatrajuei rad sistema u

duzem vremenskom periodu.
Optima!na frekvencija kontroie stanja

Prikaz modela
1) Otkazi sistema se vladaju po eksponencijalnomzakonu raspodjele
tako da je srednje vrijeme do pojave otkaza jednako reciprocnoj
vlijednosti intenziteta otkaza
-

obitijed. vrijeme
Iziazni gubici za vrijeme
kontrole stanja

Troskovi !controle stanja

2) Vremena potrebna za otklanjanje otkaza se isto tako vladaju po

eksponencijalnom zakonu raspodjeJe sa srednjom vrijednoseu 1 if.!.
(f.!. - intenzitet odrhvanja)
3) Kontrole stanja se sprovode n puta u jedinici vremena. Vrijeme
potrebn0 za provocienje kontrola se isto taka vlada po
eksponencijalnom zakonu raspodjele sa srednjom vrijednoscu 1 / i
4) Izlazna karakteristika sistema mjerena u jednoj Deprekidnoj
jedinici vremena je dobit vrijednosti V (tj. prodajna cijena
umanjena za troskove materijala i proizvodne troskove, ako nema
gubitaka uslijed zastoja).
5) Prosjecni troskovi dijagnostike stanja u jedinici vremena su Ci
6) Prosjecni jedinicni troskovi korektivne intervencije su C n.
Treba napomenuti da su C i i C n troskovi koji podrazumijevaju da
se kontrole iii popravke sprovode u toku cijelog jedinicnog vremena.
Stvami troskovi, ostvareni u jedinici vremena, bit ce proporcionalni sa Ci
i Cn
. 7) Intenzitet otkaza sistema j" je funkcija od broja dijagnostickih
kOl1trola l1j, tj.
fv =:.
8) Cilj.ie da se odl'edi 11i ts.ko da se postigne maksimurn 'ocekivcne
dobiti u jedinici vremena u toku rada sistema (s1.3.30.).

Izlaz:ni gubici zbog

_ _ _ korektivnih intervencija
Tr skovio ravke
Frekvencija kontrole, n

Slika 3.30. Tro.Nwvi -ji-ekvencija kon/role siOn,ia

3.13.10. }\{odel terminira/~ja optima[nih dijagnostickih

minimiziranje ukupnih troskova

kantrola

U7

Prikaz madela
1) fet) je gustoea pojave stanja U otkazu
2) . C; su troskovi dijagnosticke kontrole stanja sistema
3) Co su iedinicni troskovi Kojima su obuhvaceni neothiveni otkazi
sistem; (to mogu biti troskovi skana, troskovi dorade, troskovi
izgubljene proizvodnje itd.)
4) C n su troskovi popravke nakon pojave otkaza
5) Tr.ie vrijeme potrebno Z3. provodenje naknadne popravke
6) Dijagnosticke kontrole stanja se izvode u trenucima Xl, X2,
x], ... ,X", sve dole se kcmtr010m flu otkrije otkaz. Prikaz modela dat
jc na s]:cl 3.31. zajeds.l1 ciklus r,~da.
Intervali izmec1u dljagnostickih kontrola sLmja ne moraju biti
kOLstantni j mogu se reducirati ukoliko su sanse za pojavu otkaza veee.
Cilj.ie da se odredi optimalni plan dijagnosticke kontrole stanja da
ukupni jedinicni troskovi budu minimalni.

192

193

.~

OFFAV'K'.

Tr

...

Ocekivani troskovi ciklusa:

I
I """m, .
~1.__________________~J~ffi~~'~CI~~~~~A~________________~.1

1[C (O +1)+ Co(Xj - 1)+ CJ j(t )dt

Slika 3.31. Model terminirw?ja optimalnih kOI1t/'ola ~tanja

+ f[C;(l +1)+ CO(X2 - t)+ CJ j(t )dt

x,

0'

X,

x"

Xn .. ,

t'1"2

Xn~2

o
x,

Ocekivani ukupni jedinicni troskovi kontrole stanja i popravaka

sistema su u funkciji od vremena kontrole (x), X2, X}, ... ,xn) se
izracunavaju kao:
To jest:

Ec (X 1 ,X2 ,x3 ,xn) =

f x7ki(k + 1)+ CO
k=O

Otkaz se moze dogoditi izmedu bilo koja dva susjedna vremena

kontrole. Tako, ako se otkaz desi izmedu 0 i Xl, tj u trenutku tl, troSkOVl
.. .
- .
~

Cll~lusa

(Xk+! -

t)- C q ]. j(t )dt =

Xk

=C

Dti Oll::

Na sliean naCin, kako su odredeni ocekivani troskovi u ciklusu,

. odreduje se i oeekivana dliZina ciklusa, tj.
a ocekivana vrijednost je
x,

J[CJl +1)+ CO(X2 -t)+ CJ j(t )dt

.Ako se otkaz desi izmedu Xl i X2, tj. u trenutku t2, troskevi ciklusa
su:

gdje je:
Tuo srednje vrijeme trajanja otkaza sistema.
Zamjenom u izraz za ukupne troskove dobiva se:

a ocekivana vrijednost:
X,

f[Ci(l) + Co(Xj -t)+ CJ j(t )dt

o

Na slican nacin kako je prikazano, dobiva se za sve moguce

cikluse rada ocekivana vrijednost troskova leaD:

194

lzraz je matematicki model koji stavlja u vew plan dijagnosticke

kontrole stanja Xl, X}, X3 .... , Xn i ukupne jediniene troskove. Optimah1i

195

plan kontrole stanja je onaj za koji je desna strana jednadzbe minimalna, a

dobiva se kad parcijalni izvod ukupnih troskova po Xk za sve vrijednosli k
= 1,2,3, ... ,n, bude jednak nuli.

Postupak 17davanja jednadibe

Postupak Ijesavanja optimalne dijagnostike stanja (dat ad strane
Brendera, kao i kod Barlow-a i Prochan-a ) je:
(1) Definira se rezultanta funkcije kao
R (L; Xl, X2, X3, Xn) = LEI (Xl, X2, X3, Xn) - Ee (Xl, X2, X3 ... , Xn)
gdje:
L -predstavlja ili procijenjenc minimalne troskove C (X), Xl, X3 .... ,
xn) iii vrijednosti C(x!, X2, X3 .... , xu) dobivene u prethodnoj iteraciji.
2) Brender je dokazao da optimalni plan kontrole stanja (XI, Xl,
X3 .... xn) koji daje maksinmm funkcije R(L; Xl, X2, X3 .... , xnLie isti onaj
koji minimizira troskove tj. C(XI, X2, X3 .... , xn).
Fostupak je:
korak 1 - odabrati vrijednost za L
karak 2 - odabrati vrijednost za XI
korak 3 - generirati plan kontrole stanja Xl, X2, X3 ... , Xn
koristeci rekuremni obrazac Xi
korak 4 - izraCllnati R(L; Xl, Xl, X3 .... , Xn)
korak 5 - ponoviti korake 2 do 4 za razlicite vrijednosti Xl dok
se ne dobije Rmax(XI, X2, X3 .... , Xn) = 0
korak 6 - ponoviti komke 1 do 5 za razlicite vrijednosti L dok
se ne dobije Rmax(Xi, X2, X3 ... , Xn) = 0
1) Postupak podesavanja L je identic an so. minimalnim
troskovima dobivenim iz 1zmza:
j

CCL; Xl,

X2, X3 .. ,

Rekurentni obrazac je:

196

POPIS TABELA
Tabela T-1.1.
Tabe!a T-1.2.
Tabela T-1.3.
Tabela T - 3.1.

Uzroci i distribucija otkaza kod lezaja

Poredenje karakterisrika (TQl'vl) i (TPM)
Etape uvodenja TPM
Paramelri dijagnosticiranja (fizicki)

1
I

POrIS SLlKA
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika

Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika
Slika

1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.

1.6.

1.7.

1.8.
1.9.
1.10.
1.11.
1.12.
1.13.

1.14.
1.15.
l.l6.
1.17.

l.18.

Slika 1.19.
Slika 1.20.
Slika 2.1.
Slika 2.2.
Slika 2.3.
Slika 2.4.
Slika 2.5.
Stika 2.6.
Slika 2.7.
Slika 2.8.
SIika 2.9.
SIika 2.10.
Siika 2.11.

Tehnicko odriavanje
Kategorizacija grupa aktivnosti odrzavanja
Sistem och':?;avanja
Komponente sistema odrzavanja
Osnovne metode odrzavanja tehnickih sistema
Uzajamna veza metoda odrZavanja i tolerancija za
dijagnosti6ke parametre (s) (s je parametar promjene
stanja)
Tehnologija odrzavanja
Tehnologije odrzavanja
Opsti uzroci ostecenja dijelova tehnickih sistema
Uzroci otkaza
Osnovne metodologije odrZavanja
Faktori terotehnologije i veze meau njima
OSl1ovne
terotehnologije
Algoritam odrzavanja prema pouzdanosti
Algoritam sistema rezonovanja
Model sistema rezonovanja
Algoritam kvalitativne simulacije
Funkcionalna struktura samo-odrzavajuceg tehnickog
sistema
Graficki prikaz tehnickog stanja sistema
Struktura vremena odrzavanja prema IEe Rjecniku
Osnovne karakteristike sistema odrzavanja
Gotovost, Pouzdanost i Funkcionalna pogodnost
Funkcija efektivnosti sistema
Upotrebni kvalitet
Funkcije gustine pojava "stanja u otkazu"
Funkcije pouzdanosti R(t) i nepouzdanosti Fet)
l'Jacelne zakonitosti funkcija f(t), R(t) i le(r)
Funkcionaina sel11a tehnickih sistema
Simboli za konstrukciju stabla otkaza
Struktura stabla dogadaja za vrsni dogaaaj - otkaz
sistema za kocenje
Stmk'tUra stabla otkaza za posredni dogadaj - otkaz
dobosa sa papucal11a i kocnim cililldril11a

Slika 2.12.
Slika 2.13.
Slika 2.14.
Slika 2.15.
Slika 2.16.
Slika 2.17.
Slika 2.18.
Stika 2.19.
Stika 2.20.
Slika 2.2l.
Stika 2.22.
Slika 3.1.
Siika 3.2.
Slika. 3.3.

Stika 3.4.
Slika 3.5.
Slika
Stika
Slika
Slika
Slika

3.6.
3.7.
3.8.
3.9.
3.10.

Slika 3.11.
Slika 3.12.
Slika 3.13.
Slika3.14.
Slika 3.15.
Slika 3.16.
SEka 3.17.
Slika 3.18.
Shka 3.19.
Slika 3.20.

Teorijska funkcija minimalnih intervala "u otkazu"

Kumulativna funkcija gustine minimalnih interval a "u
otkazu"
Konstrukciona pogodnost odriavanja
Osnovni faktori pogodnosti odrZavanja
Proces obnavljanja
Proces odrzavanja
Troskovi oddavanja
Troskovi odravanja
Uticaj intenziteta odrzavanja na troskove
Uticaj gotovosti na troskove odrzavanja
Uticaj zahtijevane eksploatacijske pouzdanosti na
troskove odrzavanja
Osnovne metode odrzavanja tehnickih sistema
Modeli tehnickog odrzavanja
Modeli nalG.'1adnog odrZavanja
Osnovna razlika izmedL: nakl1adnog i preventivnog
odriavanja
Osnovne metode odrzavanja prema stanju
Modeli preventivnog odrzavanja prema stanju

Prl1ujeri prorrJene stanja sisten1a

Slucajni proces prol11jene tehnickog stanja
Zakonitosti promjene tehnickog stanja (so:S s:S S2)
Proces promjene parametara tehnickog stanja tokom
procesa eksploatacije
Veza periodicnosti dijagnosticke kontrole sa
signalizacijskom tolerancijom
Modeli zamjene sastavnih dijelova sistema
Jedan moguCi algoritCil11 definiranja
historijata
promjene tehnickog stanja
Sistematizacija dijagnoza
Klasifikacija dijagnostickih paramerara
Oblici izmjerenih dijagnostickih parametara .
A.lgorital11 anticipacije stanja sistema
Etape razvoja odrzavanja prema stanju sa kontrolom
parametara
Definiranje historijata ponasanja tehnickog stanja
sistema
Tehnicka dijagnostika stanja sistema

S1ika 3.2l.
Slika 3.22.
Slika 3.23.
SIika 3.24.
Slika 3.25.
Slika 3.26.
Slika 3.27.
Slika 3.28.
Slika 3.29.
Slika 3.30.
Slika3.31.

lstrazivanje anticipacije tehnickog stanja sistema u

procesu odrzavanja prema stanju
Moduli odrZavanja prema stanju sa kontrolom nivoa
pouzdanosti
Algoritam za kontrolu nivoa pouzdanosti
lvfodeliranje procesa tehnicke eksploatacije
Algoritam fonniranja programa odrZavanja prema
stanjU
Algoritam za izbor modela odrzavanja prema stanju
Shema podjeie pouzdanosti R(t) na lineame dijelove
Karakteristicna stanja dijela u slucaju primjene
odrZavanja prema stanju
Stanje sistema u modelu
Troskovi - frekvencija kontrole stanja
Model terminiranja optimalnih kontrola stanja

SIMBOLI
Oznaka
f
v.
"-1

-'- j,i-;.-l

p
set)
OPP
RMC
TPO
TPM
A nDn ;1;

rl.\JJ.. \J I I I

(FMEA)
ILP
TQC
PM
ES
ZC
ZF
ZD
ZS
ZR
E(t,T)
R(t)

Znacenje
Funkcija la.i.terijuma
Ulazne veliCine
Izlazne velicine
Ponori (gubici) u sistenm
Step en dobrote ostvarenja funkcije kriterijuma
Funkcija radne sposobnosti
Uslovi odreaeni zahtjevima donosioca odluka, uslovima
okoline i parametrima procesa rada
Ulazne velicine uslovljene kvalitetom okoline i pripreme
procesa rada sistema
Ostvarene izlazne veliCine sistema

Tral1sfonnaciona Inatrica iZlneau svib ulaza i izlaza

Vremenski parametri
Prostomi parametri
Parametar promjene tehnickog stanja
Odrzavanje prema pouzdanosti
Reliability Centered Maintenance
Totalno produktivno odrzavanje
Total Productive Maintenance
I\1etoda "Analiza oblika i posljedica otkaza H
Integralna logisticka podrska
Total Quality Control
Productive Maintenance
Ekspertni sistemi
Zero Cost
Zero Fai lure
Zero Defect
Zero Stock
Zero Rework
Funkcija efektivnosti
Pouzdanost, odnosno vjerovatnoca rada bez otkaza u
toku vremena t

Pouzdanost sistema
Raspolozivost iIi Gotovost, odnosno vjerovatnoca da ce
sistem u bilo korn trenutku (kalendarskog) vremena T
biti raspoloziv, odnosno da ce biti u stanju da radi ili da
se ukljuCi urad
Funkcija pogodnosti, odnosno stepen zadovoljenja
funkcionalnih zahtjeva(prilagodavanja okohni,
fleksibilnosti)
Nepouzdanost
Diferencijalna funkcija raspodjele Hi funkcija gusTine
vjerovatnoce pojave intervaJa "U OTKAZU"
posmatranog sastavnog dijela sistema
Diferencijalna funkcija raspodjeJe iIi funkcija gustine
vjerovatnoce pojave stanja "U RADU", odnosno
vjerovatnoca bezotkaznog rada posmatranog sasravnog
diiela sistema
TVJ..'-U'
Ti"'-pnJ'
'0""1'
n IIIl.J1 OTV 'IZ rU Til l'_'- t~:';:,",tl:,-,
ct..l
<.-, ShI'l'
1,,)0posmatranja
Ulrupan broj stanja
Interval posmatranja
Ukupan broj ispravnih sastavnih dijelova u trenutku
posmatranja
Ukupan broj sastavnih dijelova u trenutku to=O

}"(t)

Intenzitet otkaza

AfTTF=Tur

Srednje vrijeme do otkaza (Mean Time To Failure)

(Kod takozvanih nepopravljivih sistema)
Srednje vrijeme izmedu otkaza (za popravljive sisteme)
Ukupno vrijeme u radu
Ukupno vrijeme u otkaTtJ
PJ~tivno vrijeme odrz,3.val1ja
\T r ijerl1'::; cekanja
Funkcija raspolozivosti
Broj "pozi[ivnih" (uspjesnib ociziva) do vremena t
Ukupan broj poziva za ukljuceIlje urad, do vremena t
Funkcionalna podobnost
Funkcija promjene funkciomtlne podobnosti za vrijeme
zastoja

Rs(t)
G(t)

FP

F(t)
J(t)

pet)

N
n

Lit
n-N

MTBF
'T'

1ur

Tuo
t

t-oa

t
lOC

ACt)
Nu(t)
N
FP(t, r)

.l.,..

\..U-

J..I:>......r~

FP r
n

Odgovarajuca funkcija podobnosti za vrijeme rada

Broj realizovanih zadataka (npr. ostvarenih veza kod
PTT - uredaja, koiiCina obradenih dijelova, opterecenje,
snaga i s1.)

Predvid:eni (projektom) zadaci koje sistem moze da

.frJto)
11.

izvr5i (resursi)
Funkcija gustine minimalnih interval a "U OTKAZU"
Prosjecna logaritamska vrijednost vremena trajanja
postupka odrzavarJa
Varijansa, odn. srednje kvadratno odstupanjevremena
oddavanja
Parametar razrnjere
Parametar oblika krive
Intenzitet oddavanja
Srednje vrijeme "U OTKAZU"

,-l",",l.~U i\,.!...-l.

kd

Broj izvrsenih intervencija odria'l'anja u intervalu L1t

Broj neizvrsenih intervencija oddavanja na kraju
intervala L1 t
Koeficijent dostupnosti za sastavni dio sistema

km

Vrijeme dopunskih radova

Vrijeme osnovnib radova / operacija odrzavanja
Koeficijent montaze/demontaze

r .

..tam

ku
1'\unif

Cu

Odstupanje od potrebnog vremena za

montaZuJdemontazu
Vrijeme potrebno za montazu/demontazu
Koeficijent zamjenjivosti
Broj konstruktivno medusobno zamjenjivih sastavnih
dije.lova u siste:-n.u
ukupan broj dijelova u sistemu
Koeficij ent unifikacije
Droj unificiranih dijelova
UhLlpni troskovi iivotnog ciklusa
Troskovi vlasnist'/a
Troskovi koristenja u jedinici vremena
VrUeme koristenja

Co

Cz
Cd
f10pt

G opr
R,pt
Cin

Cr
Cj

Cc
MMH/OH
MMH/MA

MMH/MO
_.,NMH"

Troskovi odrZavanja
Troskovi zastoja
Direktni troskovi odrZavanja
ObJast optimalnog intenziteta odrZavanja
Optimalna gotovost
Optimalna pouzdanost
Indirektni troskovi odrzavanja
Troskovi rada
Troskovi tehnicke dijagnostike
Troskovi rezervnih dijelova i materijala
Utrosak radnih sati za odrzavanje pO operativnom satu
sistema
Utrosak radnih sati za odrZavanje po akciji odrzavanja
Utrosak radnih sati za odrZavanje po mjesecnom radu
sistema
Srednji utrosak radnih sati za nalmadno odrzavanje

Intenzllet ot1caza i-tog

1\1MB,,!
I<._M/MA

KM/OH
KM/lv[O

(MTTR)

slsteT21a

Srednji utrosak radnih cas ova za nalmadno odrzavanje itog dijela sistema
Troskovi odrZavanja po akciji odrzavanja
Troskovi odrZavanja po operativnom satu sistema
Troskovi odrZavanja po mjesecnom radu sistema
Vrijeme naknadnog odrzavanja
Vrijeme preventivnog odrzavanja
Srednje vrijeme nalmadnog odrZavanja
(Mean Time To Repair)
Srednje vrijeme preventivnog odrzavanja

MIQa
TOi

(MTBM)
MTBR

Srednje vrijeme odrZavanja sistema u slucaju otkaza itog dijela

Medijana aktivl10g vremena odrzavanja
Srednje vrijeme izmedu odrzavanja
(Mean Time Between Maintenance)
Srednje vrijeme izmedu preventivnih zamjena
(Ivfean Time Between Replacement)
Funkcija kriterija
Pocetno stanje sistema
Pred otkazno stanje

------c-~------------~

--

H(x)

Maksimalno (granicno) stanje

Zahtijevana pouzdanost
Momenat prve dijagnosticke kontrole
Momenat druge dijagnosticke kontro1e
Brzina promjene parametara stanja
Dijagnosticki parametar
Entropija

Md

Broj mogucih stanja sistema Xi})

Mogucnost da ce sistem Xi poprimiti i-to tehnicko
stanje
lnformativnost dijagnostickog parametra
Potpuna entropija sistema
Entropija sistema poslije izvrsene tehnicke dijagnostike
Max relativni odnos parametara

Koeficijent korelacije

PR

Kriterij pouzdanosti

Np

parova obiijezja
Ukupni troskovi za
kontrolom parametara

h
H()
Hk

C](p

CKNP

odrzavanje

prema

sranJu

sa

Ukupni troskovi za odrzavanje

kontrolom nivoa pouzdanosti
Troskovi nakuadnog odrzavanja
T roskovi preventivnog odrzavanja

prema

stanju

sa

Troskovi neiskoristenog resursa rada dijela ( ili sistema u

cjelini)

LITERATURA
[1]
[2J
"'""1

L..J J

[4]

[5]

[6J

[7J
[8J
[9]

[10J
[11J

[ 12]
[13 ]
[14]
[15]
[ 16J
[ 17]

Wiener, N., Kibemetika j drustvo, Nolit, Beograd, 1973.

Jovanovic, P., Novakovic, M., Odrzavanje uljne hidraulike, OMO,
Beograd, 1984.
Analysis techniques for system reliability - Part 2: Procedures for
Mode and Effects Analysis (FMEA), me 56 (Cent. Office), 1982.
Application of Reliability - centered maintenance to naval
aircraft, weapon systems and support equipment, MIL-HDBK266, DoD, USA, 1981.
Amold, D., Auf dem Weg zum Autonomen Materialfluss,
Logistik jm Untemehmen, Nov.!Dcz. 1989.
Arsenic, Z., Vasic, B., Efektivnost tehnickih sistema - Rjesavanje
karakteristicnih problema primjenom racunara, Masinski fakultet,
Beograd, 1991.
Adamovic, Z., Tehnicka dijagnostika, Zavod za udzbenike i

nastavna. sredsrvc;. Beograd, 1996.

Adamovic, :t., Osnovi hidraulike j odrzavanja uljnohidraulicnih
sistema, Zayod za udzbenike i nasravna sredsrva, Beograd, 1997.
Adamovic, :t., (:oc1:al0, D., Zbirka zadataka 1Z telmologije
odrzavanja, Tehnicki fakultet "M. Pupin", Zrenjanin, 1997.
Adamovic, t., Tehnologija odriavanja, Univerzitet u Novom
Sadu,l996.
Bajaria, H., Reliability, Maintainability, Safety and Human Factor
(PJvfSH) consideration in auto1110tive industr).r, Spl..E Paper
780053, 1983.
1M Primenik, Zavod za udzbenike j nastavna srecist\'a, Beograd,
1987.
Adamovic, t., Logisticki sisrem odrzavanja, Privredni pregled,
Beograd,I987.
Adamovic,
J.:)"vanovic, D., 'Terotelmologija u industriji eelika,
Nauena kl1jiga, Beograd,l9tiS.
Adamovic, Z., Preventivno odrzavanje u masinstvu, Gradevinska
kl1jiga, Beograd, 1988.
Baldini, A., Furlaneto, L., Od;'Zavanje po stanju, OMO, Beograd,
1980.
Bucevac, 1., Odriavanje masina i opreme, Savez inzen.lera I
tehnieara Srbije, Beograd, 1996.

t.,

[18]
[19]
[20]
[21J

[22J
[23]

[24]
[25]

[26]

Bulat, V., Bojkovic R., Organizacija proizvodnje, rCIM,

Krusevac, 1996.
Baldini, A., i dr., Prirucnik za odrZavanje industrijskih
postrojenja, Casopis OMO, Beograd, 1979.
Quality, Dependability and Statistics - Terms and definitions,
ISO/DIS 8042 (add. ISO/DIS 11853).
Blanchard, B., Logistics engineering and management, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1986.
Bhadury, B., Basu, S., Modelling total hfe cycle cost, Proc.
IMechE, Vol. 200, No. AI, 1986.
British Standard: Glosary of maintenance in Terotechnology, BS
3811, London, 1984.
Blanchard, B., Logistics engineering and management, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1986.
Life cycle costing, IEC doc. 56,219, 1987.
Knezevic, J., Upravljanje procesima oddsvanja
obnavljanja

0\10.
[27]
[28]

[29J
[30J

[31]
[32J
[33]

Beograd, 1988.
Duboka, C., Tehnologija odrzavanja motornih voziJa I, Masinski
fakultet, Beograd, 1992.
Krcevinac, S., Ekspertni sistemi (predavanj), FON, Beograd,
1998.
Dimitrijevic, P., Upravljanje kvalitetom, Telmicki fakultet "M.
Pupin", Zrenjanin, 1997.
Guidelines for the collection of reliability, maintinability,
avilabiiity and maintenance supoort data from the field, IEC Draft
Int. Std., 56 (Cent. Off.) 156, 1990.
Intmational Electrotechnical Vocabulary, Ch. 191: Dependability
and Quality of service, IEC Standard 50(191), 1990.
Reliability Centered Maintenance, lEe Draft 56 (Sec.) 317, 1990.
Vukadinovic, S., Teodorovic, D., Elementi teorije pouzdanosti i
teorije obnavljanja tehnickih sistema, Privredni pregled, Beograd,

[38J

[39]

[40]

[41]
[42]

[43J

[44]
[45]

[46]
[47J
[48]

[49J
[50]

1979.
[34]
[35]

[36J
[37]

1vkovic, E., Osnovi tribologije, Graaevinska knjiga, Beograd,

1983.
Jeremic, B., Terotehnologija, Eskod, Kragujevac, 1992.
W11at is TPM, Maintenance, Vol. 7, No. 1, March 1992.
Adamovic, Z., A method for quantyfing the effe ctiveness of
ultrasonic insprection to identify and locate flaws In welDS;

[52]
[53]

Maintenance Management International, 3 (1994), 6 - 13.

Kingston (Canada), 1994.
Adamovic, Z., Maintenance conside - rations in generating
capacity reliability assessment - methodology and application,
Maintenance Management Intemational, 3 (1996), 3 - 10,
Kingston (Canada), 1996.
Adamovic, Z., Use of computers for non - destructive testing and
condition monitoring in aerospace, Maintenance Management
Internationai, 3 (1997), 5 - 12, Melbourne (Australia), 1997.
Kimura, Y., Tribology as Maintenance Tool, New Directions in
Tribology, First World Tribology Congress, London, 8 - 12 Sept.,
1997.
Klarin, M., i dr., Principi terotehnoloskih postupaka, Masinski
fakultet, Beograd, 1994.
Majstorovic, V., Inteligentno odrZavanje, XXII Majski skup
odrzavalaca Jugoslavije, Novi Sad, 1997.
R., l(anl0erovic, B., IS(} 9000 1 odrzavanje~ )C)(III
Jugoslovenski majski skup "Odrzavanje tehniekih sistema",
Kragujevac, 1998.
Papic, Lj., Bieo, 0., Analiza stabla otkaza, "Kvalitet u
odriavanju", Ca6ak, 1997.
Papic, Lj., Ra6unarska podrska za automatsku analizu otkaza
koriscenjem metode FMECEA, "Kvalitet u ocirZavanju", Cacak, 1997.
Papic, Lj., Novi prilaz istrazivanju perfomlansi efektivnosti
tehnickih sistema, "Kvalitetu odrzavanju", Cacak, 1997.
Savic, V., Odrzavanje hidrauli6kih komponenti i sistema, IKOS,
Novi Sad, 1997.
Thompson, G., The reduction of plant maintenance costs through
design, Maintenance, Vol. 7., No.2, 1992.
Todorovic, J., Zelenovic, D., Efektivnost sistema u masinsrvu,
Naucna knjiga, Beograd, 1981.
Todorovic, J., OsnOV1 teorije odrZavanja, Masinski fakultet,
Beograd, 1984.
.
Adamovic, Z., Todorovic, I., Jevtic, M., Organizacija odrzavanja,
OMO, Beograd, 1988.
Todorovic, J., Inzenjerstvo odrzavanja tehnickih sistema,
Jugoslovensko drustvo za motore i vozila, Beograd, 1993.
Todorovic, l, Vasic, B., Teorija efektivnosti, Masinski fakulret,
Beograd, 1994.

[54]
[55]

[56]

[57]
[58J
[59]
[60]
[61]
[62]

[63]

[64]

[65J

[66]

[67J

[68]

Vujanovic, N., Teorija pouzdanosti tehnickih sistema,

Vojnoizdavacki i novinski centar, Beograd, 1990.
Silobad, M., Beker, I., Zahtjevi standarda ISO 14001 i odrzavanje,
XXIII lugoslovenski majski skup "Odrzavanje tehnickih sistema",
K.raguj evac, 1998.
Jesic, D., Tribological Properties of Nodular' Cast Iron,
Monography, Journal of the Balkan Tribologica! Association,
Sofia, 2000.
Adamovic, Z., Upravljanje odrzavanjem tehnickih sistema, OMO,
Beograd, 1986.
Ekinovic, S., Osnovi tribologije i sistema podmazivanja, Masinski
fakultet, Zenica, 2000.
Adamovic, Z., Planiranje i upravljanje odrzavanjem pomocu
racul1ara, Privredni pregled, Beograd, 1987.
Adamovic, Z., Tehnologija odrzavanja tehnickih sistema,
SARTID, Smederevo, 200l.
MajdanCic, N.. Izgradnja infonn2.cijskih susta\'a proizvodnih
poduzeca, Strojarski fakultet, Slavonski Brad, 2004.
B:::1ak, S .. Terotehnologija, Visoka sImla za turisticki menadzment.
Sibenik,2005.
.
l\ vdic, II., Uticaj strategije odrzavanja na povecanje efektivnosti
sistema eksploatacije ugija na PI( - Cubric, Magistarski rad,
Masinski fakultet, Tuzla, 1997.
Avdic, R., Tufekcic, Dz., Izracuna\ranje operativne 2:otovosti
sistema ekspJoatacije uglja Na PI( - Cubric, na osnovu v~menske
slike stanja, Masinstvo 4 (1997),177 - 186, Zenica, 1997.
Rac, A., Savremena strategija odrzavanja tribomehanickih
sistema, XXII majski skul) odrzavalaca Jugoslavije l'..Jovi Sad
1997.
'
. ,
,
Tufekcic, Dz., Avdic E., Muratovic, P., Pouzdanost sustava
eksploatacije ugija u funkciji slike vremenskog stanja,
Proceedings, (497-503), 5l!' International Desing Conferel;ce
Desing 98, Dubrovnik, 1998.
Avdi6~ E., Tufekcic, Dz., Brdarevic, S., Plilog analizi funkciOl~alne
podobnosIi slozenih telmickih sistema, Zoomik radova, (356-361), 4.
Medunarodni naucno-strucni simp TIvlT, Zenic3, 1998.
A'vdie, E., Analiza efekIivnosti slozenih tehnickih sistema,
Zbornik radova, (485-490), 2. Medunarodni sjmp Revitalizacija i
modernizacija proizvodnje, :R1M 1999, Bihac, 1999.
.

[69]

[70]

[71]

[72]

Avdic, H., Prilog

analizi
pogodnosti odrzavanja slozenih
tehnickih sistema, Zbornik radova, (491-496), 2. Medunarodni
sImp Revltalizacija i modernizacija proizvodnje, RIM 1999,
Bihac, 1999.
Avdic, H., TufekCic, Dz., Selo, R., Uticaj pogodnosti odrzavanja
na pouzdanost sustava, Zbornik radova, (189-196), 6.
Medunarodno savjetovanje, Odrzavanje 2000, Opatija, 2000.
Avdic, H., TufekCic, Dz., Seio, R.: Uticaj pogodnosti odrzavanja
na operativnu gotovost, Zbornik radovova, (471-478), 5.
Medunarodni
naucno-strucni skup, Tendencije u razvoju
masinskih konstrukcija i tehnologija, TMT 2000, Zenica, 2000.
Avdic, H., TufekCic, Di., Ocjena pogodnosti odrzavanja slozenih
tehnickih sistema, Zbornik radova, (475-480), 3. Medunarodni
skup, Revitalizacija i 1110dernizacija proizvodnje, RIM - 2001, 2729 septembar, Bihac, 200l.
A vdic, H., Doprinos racunarskoj algoritmizaciji pogodnosti
ociriavcmja slozenih tehnickih sistema, .Boklbtska disertacija,

lv'Iasinski fakuiteI, Tuzla, 2001.

[74J

[75]

[76J

[77]

[78]

' R.,
T
C'
v.~
"':
,.
Av d Ie,
uelO, RL., L ufe}(C1C, Dz.,
lOPC1C, .'"A"'1.., T
utlCaj
pogoonostI
ispitivanja i
dijagnostike 11a pogodnost oddavanja slozenih
tehnickih sistema, Zbornik radova, (V - 001 - V - 010), 8.
Medunarodno
savjetovanje proizvodnog strojarstva CIM
2002, 13.-14. juna, Brijuni, 2002.
Avdic, R., Tufekcic, Dz.: Analiza strukture vremena odrzavanja
slozenih tehnickih sistema, Zbomik radova, 8. Mec1unarodno
savjetovanje HDO, OdrZavanje 2002,
26.-18. juna, Opatija,
2002.
Selo, R., Hatunic, 0., TufekCic, Dz., Avdic, H., Projecting the
organization for a group of jobs, Proceedings, 1st DAAAM
International Conference on
Advanced Technologies
for
Developing Countries, 12-14 septembar, Slavonski Brod, 2002.
Karic, A., Avdi6, H., Harunic, 0., Optimizmion Planning of
th
overhauling, Proceedings, 6
International Research/Expert
Conference "Trends in the Development of Machinery and
Associated Technology" TMT :002, 18-22 septembar, Neum,
2002.
Avdic, H., Tufeiccic, Dz., Influence of qualitative characteristich
of technical
systems constmction on maintainability, Proceedim,:s. 6 th Intemarional Research/ Exnert Conference "Trc:nds
'T,v"

v"

--r
!i

[79J

[80J

[81 J

[82]

[83J

[84]

[85J

edings, 6 th International Research! Expert Conference "Trends

in the Development of Machinery and Associated Teclmology" TMT 2002, 18-22 septembar, Neum, 2002.
A vdi6, H., TufekCic, Dz., Seio, R.,
Primjena
vjestackih
neuronskih mrda pri anahzi vremena odrzavanja, Zbornik
radova, (583 - 597),
Medunarodni
naucno-strucni
skup
"Stanje i perspektive razvoja rudnika uglja u Bosni
Rercegovini", 26 i 27 Septembar, Kakanj, 2002.
Avdic, H., Tufekcic, Dz., Opravdanost uvodenja tehnicke
dijagnostike u Rudnicima Imkog uglja - BanoviCi, Zbornik
9. Medunarodno savjetovanje HDO,
radova, (65 - 74),
Odrzavanje 2003, 26.-28. maja, Opatija, 2003.
Avdie, H., Karie, A., Tufekci6, Dz., Regression and correlation
analysis application for maintenance time modeling, Proceedings,
(V - 001 - V - 010), 9th International Scientific on Production
Engineering, Computer integrated manufacturing and high speed
Inachining - CL\1 2003~ 05.-06. juna!' ~ul11bard2,~ IZ.orcula, 2003.
Avdic, H., TufekCie, Dz., Karie, A., Vibration influence on
operational status of complex technical systems, Proceedings,
(375 - 380), 2nd DAAAM Inernational Conference on
Advanced Technologies for Developing Countries - ATDC03,
25-28 juna, Tuzla, 2003.
Avdi6, H., Selo, R.,TufekCic, Dz., Cluster Method Application for
Analyzing Time and Maintainabilityin Complex Technical
Systems, Proceedings, (997
1000), i h International
Research/Expert Conference "Trends in the Development of
Machinery and Associated Technology" TMT 2003, LIoret de
Mar, Barcelona, Spain, 15-16 September, 2003.
Avdic, R., TufekCic, Dz., Selo, R., Factor method application for
time analysis for maintainability of complex technical systems,
Proceedings, (355 - 360), 4th International Scientific Conference
on Production Engineering, Development and modernization of
production RIM 2003, Bihac, 25.-27. septembar 2003.
Avdic, E., Tufekcic, Dz., Demirovic, A., Dijagnosticiranje stanja
visokoproduktivnih sistema u rudarstvu, Zbornik radova, (167 174), 10. Medunarodno savjetovanje HDO-a, ODRZAVANJE
2004, 17.-19. maja, Opatija 2004.

Avdic,. H.,Tufekcic, Dz., Diagnosis of Tribology Technical

Conditions on CUMMINS Diesel Engines KTA 50 C
Proceedings, (671 - 674), 8th International Research! Expert
Conference "Trends in the Development of Machinery and
Teclmology" TMT 2004, Neum, Bosnia and
Associated
Herzegovina 15-19 September, 2004.
[87]
TopCic, A., SeIo, R., TufekCic, Dz, A vdic H., Analiza parametara
rada tracnog transportera primjenom softwerskog paketa, Naucnostrucni simp IRl\1ES 04- Istrazivanje i razvoj masinskih elemenata
i sistema, Kragujevac, Srbija i Crna Gora, 16 i 17 septembar,
2004.
[88J
Avdic, R., TufekCic, Dz., Lubrication process control of the
equipment in coal mine Banovici, Proceedings, (49 - 56),
Conference on fuels, Tribology and Ecology, SLOTRIB 04,
. Radenci, Slovenija, 11. - 12. novembar 2004 .
.. J89]
Avdic, H., Jakubec, K., Tufekcic, Dz., Pnlljena metode udarnog
impulsa (SPM metoda) pri utvrdivanju stanja kotr~iajnih lezaja,
Zbon~ik radova (247 - 256), 11. Medunarodno savjerovanje HDO-a,
ODRZAV ANJE 2005, 16.-18. maja, Sibenik 2005, Hrvatska.
[90]
lwdic, H., Tufekcic, Dz., Organization of technical dia!:mosis
department in brown coal mine- Banovici, Proceedings, (\1_ 1),
111
10 International Scientific on Production Engineering, Computer
integrated manufacturing and high speed machining - Clivi 2005,
15. -17. juna, Lumbarda, Korcula, 2005.
[91]
Avdic, R., Tufekcic, Dz., Mujkic, M., Diagnosis of steam boilers
condition by applying certain diagnostic methods, Proceedings,
th
(455 - 458), 5 International Scientific Conference on Producti~n
Engineering, Development and modernization of production RIM
2005,14.-17. septembar, Bihac, 2005.
[92J
Avdic, R., TufekCic, Dz., T~akic, E., Diagnosis of Flexibile
Production Systems Condition, Proceedings, (4l3 - 416), 91h
International Research/
Expert Conference "Trends in the
Development of Machinery and Associated Technology" TMT
2005,26.-30. septembar, Antalya, 2005.
[93J
Avdic, H., Ivanis, D., TufekCic, Dz., Managing the Cummins
KTA 50C engine lubricatio process at Banovici Coal Mine,
XXXVIII Scientific Symposium LUBRICANTS 2005, 19.-2l.
oktobar, Rovinj, 2005.
[86J

[94]

[95]
[96]

[97]
[98]
[99]
[100]
[101]
[102]
[103]
[104}
[105]
[106}

Avdic, H., Tufekcic, Dz., Jakubec, K., Utjecaj vibracija na stanje

ispravnosti mehanizma dizanja bagera Marion - 201 M, Zbomik
radova, (257 - 267), 12. Medunarodno savjetovanje HDO-a,
ODRZAVANJE 2006,16. - 18. maja, Rovinj, 2006.
Adamovic, Z., Jevtic, M., Racunar u procesu odriavanja tehnickih
sistema, Kiub NT, Beograd, 1994.
Blanchard, B., Venna, D., Peterson, E., M<\INTAINABILITY: A
Key to Effective Serviceability and Maintenance Management, A
Wiley - Lnterscience Publication, New York, 1995.
Vasic, B., Neodredenosti u odrzavanju, OMO i DQM, Beograd,
1997.
Vasic, B., Upravljanje odrzavanjem, OMO, Beograd, 1997.
Sebastijanovic, S., Tufekcic, Dz., Odrzavanje, JU Univerziret u
Tuzli, Masinski fakultet, Tuzla, 1998.
MajdanCic, N., Strategije odrZavanja i infonmcijski sustavi,
Strojarski fakultet, Slavonski Brod, 1999.
Jurkovi{;, M., Matemaricko mocleliranje inzenje:"skih procesa i
sistema, Masinski fakultet, Bihac, 1999.
Tufekcic, Dz., Jurkovic, M., Fleksibilni proizvodni sistemi,
Masinski fakultet, Tuzla, 1999.
Selo, R., Tufekcic, Dz., Fleksibilni transport, JU Univerzitet u
Tuzli, Tuzla, 2002.
Klaric, S., Upravljanje kvaiitetom, Masinski fakultet, Mostar,
2005.
Odrzavanje IIS - Prilaz, Fakultet tehnickih nauka, Novi Sad,
1997.
Zbomik radova, XXIII Jugoslovenski majski sImp, Odrzavanje
tehnickih sistema, Kragujevac, 1998.