POMPA DEPOLAMALI HDROELEKTRK SANTRALLAR

Ayla TUTU
kale irketler Grubu
Enerji Grubu Koordinatr
aylatutus@yahoo.com

Suat PASN
Makine Y. Mhendisi
Mavir Mhendis

Barajl hidroelektrik santraller pekok lkede puant yk karlamak iin

kullanlr. Trkiyede ise hidrolik projeler, retim planlama almalarnda yk
faktrlerine gre; %35 ve altnda olanlar ve stnde olanlar olmak zere puant ve
baz santraller olarak iki grup altnda tanmlanrlar ve ihtiyaca gre altrlrlar. Ancak
Trkiye'de de puant talebin karlanmas sorunu vardr ve hidroelektrik santrallerin
srekli ar yklenerek altrlmas puant talebin karlanmasnda olumsuzluklar
yaratmaktadr. Enerji talebindeki hzl artla birlikte daha da ciddi boyutlara
ulamakta olan puant ykn karlanmas sorununun zmnde hidroelektrik
enerjiden yararlanmak iin pompa depolamal hidroelektrik santral projeleri
gelitirilmelidir.
Dnyada ilk olarak 1890 ylnda talya ve svirede kullanlm olan pompa
depolamal hidroelektrik santraller 1930larn balarnda Avrupa da ticari amal
kurulmaya balamtr. Ancak asl gelime kinci Dnya savandan sonra olmutur.
Son 10 ylda ise zellikle Avrupa da elektrik piyasasnn liberallemesi ile birlikte
elektrik piyasasndaki temel yatrm kararlar deimi pik saatlerde oluan yksek
fiyatlar nedeniyle bu santraller Para Makinesi olarak adlandrlmaya balanmtr.
lkemizde ise bugne kadar pompa depolamal hidroelektrik santral ina
edilmedii gibi 1998 ylnda yaplan 1.Enerji uras iin yaplan almalarda Trkiye
de pik g ihtiyacn karlamak iin 2006 ylndan itibaren iletmeye alnmak zere
yaplacak fizibilite almalar sonucuna gre belirlenecek yeterli kapasitede ve
tketim merkezlerine yakn

blgelere pompa depolamal santral ina edilmesi

elektrik enerjisinin yeterlilii ve gvenilirlii bakmndan byk nem arz etmektedir

denilmektedir. 2001 ylnda lkemizde elektrikte rekabeti serbest piyasa modeline
geilmesi ayrca Trkiyede zellikle nemli bir potansiyel olan rzgar santrallerinin
ve dier yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi ve optimum kullanmlarnn
salanabilmesi iin bu tip santrallerin nem ve aciliyeti daha da artmtr. Ancak ne
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn yapm olduu projeksiyonlarda ne de 9. 7
yllk kalknma plannda Pompa Depolamal Santrallere yer verilmemektedir.

Unutulmamaldr ki enerjinin depolanabilmesi srdrlebilir enerji politikalarnn n

kouludur.
Bu almada sz konusu santrallerle ilgili Dnyadaki gelimeler ve Trkiye
iin gereklilii tartlacaktr.
BLM-1 ARZ GVENLRLNN NEM
Enerji politikasnn bir paras olarak enerji arz gvenilirlii 1970'l yllardaki petrol
krizleri ile gndeme gelmitir. Arz gvenilirlii iin srdrlebilir bir enerji politikasnn
oluturulmas ve da bamlln azaltlmasnn nemi krizle birlikte ortaya kmtr.
Dnyadaki gelimi lkeler da bamllklarn azaltacak stratejiler gelitirirken
Trkiye tersine gnden gne da bamlln artrc politikalar gelitirmi ve
uygulamaya koymutur. Bylece 2004 ylna gelindiinde Trkiyenin genel
enerjisinin yaklak % 72 si, elektrik enerjisinin ise %53 ithal kaynaklara dayal
olarak elde edilmitir. (1)
ada insan yaamnn ve her trl ekonomik faaliyetin temel girdisi elektriktir.
Bu nedenle lke yneticileri enerji arz gvenilirliini garanti edecek politikalar
gelitirmek

zorundadr. Bu politikalar gelitirilirken yerli kaynaklarn ncelikle

kullanlmas, puant talebin karlanmas, elektriin uygun gerilim ve frekansta olmas,

en basit arzalarda kmeyecek gl bir sistem oluturulmas hedeflenmelidir. En
yksek talebi karlayabilmek iin de retimde daima makul bir yedek kapasite hazr
bulundurulmaldr.
Arz gvenilirlii uzun ve ksa dnem arz gvenilirlii olmak zere iki kavrama
sahiptir.

Ksa dnem arz gvenilirlii talebin srekli ve kaliteli bir ekilde

karlanmas,

Uzun dnem

arz

gvenilirlii

ise yeterli kapasite

yatrmlarnn

yaplmasdr.
Pompa Depolamal Hidroelektrik Santraller (PDHES)ler ksa dnem arz
gvenilirliinin salanabilmesi iin en nemli ve gvenilir santrallerdir. Bu nedenle de
uzun dnem arz gvenilirlii kapsamnda gerekli kapasite yatrmlar yaplrken
PDHESlere yer verilmesi Trkiye iin zorunludur.

BLM 2 ENERJ DEPOLAMA SSTEMLER VE PDHESLER

2-1 Enerji Depolama Sistemleri
Enerjinin elektrik olarak depolanmas pahaldr ve teknolojik olarak verimli deildir.
Enerji depolama sistemlerinin birou dolayl depolama sistemleridir. Dier bir
ifadeyle elektriin dier enerji formlarna dnmdr. Bu depolama sistemleri;

Manyetik enerji (Sper kapasitrler)

Elektrik enerjisi (Sper letken Manyetik Enerji Depolama)

Mekanik enerji (PDHES ler, Basnl Hava Depolama (BHD), Volanlar)

Kimyasal enerji (Bataryalar, vs.)

Bu sistemler farkl farkl amalar iin kullanlmaktadr. Ancak byk miktarlarda

enerjinin depolanmas konusunda bunlardan sadece PDHES ler ve Basnl Hava
Depolama (BHD) yntemleri teknolojik ve ekonomik olarak uygun yntemlerdir. Her
iki teknoloji de, dier hi bir sistemin salayamad 100 MW ve stnde, bir ka saat
srebilen

bir

kapasiteye

sahiptir.

Gnmzde

PDHESlerin

verimlilii

BHD

sistemlerinin verimliliinden yksektir.(%70-80 civarnda). Fakat Basnl Adiyabatik

Hava Enerji Depolama ismi verilen BHD llar iin yeni gelimelerle ortalama %70 bir
verimlilik amalanmtr ki bu da PDHESlerin verimliliine yaklamtr. PDHESler ile
dorudan rekabet edebilen BHD teknolojisi, mevcut elektrik ebekesinden ekilen
gle altrlan kompresrn evreden ald havay yksek basnla bir tankta
depolamak ve ihtiya halinde enerji retecek bir gaz trbinini altrmak esasna
dayanmaktadr. Bu nedenle inaat masraflar dktr. BHDlerin ilk yatrm
maliyetlerinin PDHESlerden daha az olmasna ramen PDHESlarn uzun mrl ve
hibir teknolojiyle kyaslanamayacak derecede ucuz iletme maliyetlerine sahip
olmalar PDHES lerin ncelikle tercih edilmesini salamaktadr.(2) lk yatrm maliyeti
ve

daha

uzun

dezavantajlardr.

geri

deme

sresi

ise

PDHESlerin

ciddi

saylabilecek

2-2 Pompa Depolamal Hidroelektrik Santral (PDHES) tanm

ekil-1-a
Elektrik
fiyatnn

enerjisi

dk,

talebinin

elektriin

ve

elektrik

fazla

olduu

saatlerde suyun yksekteki bir rezervuara

pompalanarak

depolanmas

ve

ihtiyacn

yksek enerjinin pahal olduu pik saatlerde

enerji

reterek

yntemidir.

alt

Pompa

rezervuara aktarlmas
depolamal

santraller

elektrik enerjisi retme ynteminden ok, fazla

olan enerjinin depolanmas yntemidir.

ekil-1-b)

ekil-1-c)

PDHESler balca bir alt ve bir st rezervuar ve bu iki rezervuar ve bu iki

rezervuar arasnda bir cebri boru ile elektrik reten veya suyu pompalayan
trbin/pompa

ve

jeneratr/motor

grubu

ve

bunlarla

ilgili

hidromekanik

ve

elektromekanik ekipman ihtiva ederler ekil-1 a, b, ve cde tipik PDHESlere rnekler

verilmitir.

ekil-1 d)
ekil-1

de

ise

Japonyann

Okinawa

adasnn kuzey tarafnda kurulan pilot deniz

suyu

PDHESin

kubak

grn

verilmektedir. Sekizgen ekil st rezervuar

gstermekte, deniz (Pasifik Okyanusu) alt
rezervuar temsil etmektedir. Kuyruk suyu
kanal k deniz dalgalarndan korunmak
zere drtl-oluklu bir sistemle evrilmitir.
Dnyada

deniz

suyunu

kullanan

yksek

dl ilk PDHESdir. Bu nedenle tipik ve

ilgintir. taraf denizlerle evrili lkemiz
iinde uygulama alan olarak nemlidir.
Japonya nehirler zerinde ok sayda ve byk kapasitelerde PDHESler ina
etmitir. (yaklak 30 000 MW). Son yllarda corafya ve jeolojiye gre uygun alanlar
azalm, ayrca evre deerlendirme kriterleri etkili olmaya balamtr. Bu durumu
dikkate alan Japon Hkmeti, EPDC firmasna deniz suyunu kullanabilen bir
PDHESin etdn ve fizibilitesini sipari etmitir. 1981 ylnda balanan ilk ett ve
malzeme test almalar, 1991 ylna kadar srmtr. 1991 ylnda inaatna
balanan Okinawa PDHESin 1998 ylnda tamamlanmas planlanm iletmeye
getikten sonra be yllk tecrbe dnemi ngrlmtr. Mart 1999da inaat
tamamlanmtr.
Bir deniz suyu PDHESin fiyat ve sistem iletmesi asndan normal bir PDHESe
gre aadaki stnlkleri vardr.

Alt rezervuar inaatna gereksinim bulunmamaktadr.

Byk lekli termik veya nkleer santrallerin yaknna veya g talebi artan
meskun alanlarda kurulabilirler.

Buna karn deniz suyu PDHESlerin karlatklar eitli

problemler vardr. Bu

konularn santraln test almalar srasnda incelenmesi planlanmtr. Bunlar;

Yukar rezervuarda depolanan deniz suyunun topraa ve/veya yeralt suyuna

szmasn ve kirlenmesini nlemek iin alnan nlemlerin deerlendirilmesi,

Deniz organizmalarnn su sistemine ve trbinlere yapmas (adhezyonu)

sonucu, g retiminde ve pompajda verimin dmesi,

Pompa-trbin tarafndan yaratlan yksek basn ve yksek ak hz altndaki

deniz suyunun temas sonucu metal malzemelerde oluan korozyon,

Kararl giri yaps iinden, deniz suyunun yksek dalgalara kar dearj ile
stabil g k salamak,

Yukar rezervuardan rzgar ile deniz suyunun etrafa dalmas sonucunda,

etraftaki bitki, hayvan ve dier biyolojik sistemler zerindeki etkisi,

Santral kna yakn yerlerde yaayan mercan ve dier deniz organizmalar

zerindeki etkileri

Sekizgen ekilli st rezervuar, 25 m derinliinde, 252 m apraz geniliinde olup,

564 000 m3 aktif depolama kapasitesine haizdir. st rezervuar, dolgu ve kaz ilerini
optimum tutmak amacyla basit ekilli seilmi ve tamamyla lastik membran (perde)
ile kaplanmtr. Cebri borunun dz kesimleri plastik takviyeli fiberglas ile dirsek
blgeleri elektrolitik korumal elikten imal edilmitir. Yeralt santral 17 m
geniliinde, 32 m yksekliinde ve 41 m uzunluunda bir kavern iine
yerletirilmitir. Kuyruksuyu kanal beton kaplamal bir yapdr. Stabil deniz suyu girii
ve dearj ve emniyeti salamak iin prefabrik beton bloklarn kullanld su krc
yap uygulanmtr.
Deniz suyu PDHESlerin Pompa Trbin zellikleri yledir;
Trbin letmesi

Pompa letmesi

Maksimum g

:31 400kW

Maksimum giri gc

:31 800kW

Maksimum net d

:141m

Dinamik d

:160m

Maksimum debi

26m3/sn

Debi

: 20,2m3/sn

Dn hz

450 6 devir/dakika

Pompa trbin nitesinde ark, kolayca sklp taklabilmesi iin alttan

karlabilecek ekilde projelendirilmitir. Trbin-pompa ark ve klavuz kanatlar,
korozyona kar nitrojen ilave edilmi, dk karbon kapsaml, ostenitli paslanmaz
elik dkmden imal edilmitir. Ana mil , ostenitli grup iinde nitrojen ihtiva eden
dvme paslanmaz elikten yaplmtr. Salyangoz ve sabit ember, kaynak
konstrksiyon iin haddelenmi elikten imal edilmi, suyla temas eden yzeyler vinilester tipinde, cam pullu, kaln bir boya filmi ile kaplanmtr. Contalar seramik
malzemeden yaplmtr.
Midyeler, pompa trbinlere, borulara, vanalara ve yardmc ekipmana kolaylkla
yapan deniz organizmalar iin tipik bir rnektir. Midyeler, ak hznn 5 m/s altnda
olduu yerlerde, zellikle 1 veya 2 m/s ak hznda yzeylere kolayca yaprlar.

Midyelerin

yapmas

pompa-trbin

verimini

drmeleri

yannda

borularn

tkanmasna ve eitli arzalara neden olmalar karsnda gerekli nlemlerin alnmas

nem tamaktadr. Akn durgun olduu blgelerin, anti-kirlenme tipi pislik nleyici
boya ile boyanmas faydaldr.
Sonu

olarak

nemli

stnlklerine

karn,

korozyonu

ve

deniz

organizmalarnn yapmasn nleyici nlemler erevesinde oluan dezavantajlar,

deniz suyu PDHESlerin yapsal zelliklerini ortaya koymaktadr. Deniz suyu pompa
trbinler iin anti-korozyon mhendisliinin gelimesine paralel olarak deniz suyu
PDHESlerin

nndeki

engellerin

kalkaca

ve

yapmna

talebin

artaca

beklenmektedir.
Elektrik enerjisi talebi gn boyunca da ok byk deiiklikler gsterir. rnein
ilgi eken bir TV program balamadan nce herkesin mutfaa giderek su stclarn
altrdklarn dnelim bu ani pik ihtiyacna neden olacaktr. Eer santraller
hemen ihtiyac karlayacak enerjiyi retemezlerse sistemin frekans der, niteler
devreden kar, elektrik kesintisine dolaysyla da birok probleme neden olurlar.
(Trafik klarnn kesilmesinin trafik kazalarna, hastanelerde elektrik kesintisinin
hayati sonular douracak birok problemlere neden olaca gibi)
Eer elektrik enerjisinin byk bir blm, devreye girmeleri ve tam
kapasiteye ulamalar minimum yarm saat alan fosil yaktlardan ve devreye girmeleri
daha da uzun zaman alan nkleer santrallerden elde ediliyorsa bu ve benzeri
problemlerin yaanmas kanlmazdr. Sz konusu problemlerin yaanmamas veya
en aza indirilmesi iin, ani yk artlarnda rezerv yk 20-30 saniye iinde
karlayabilecek ve daha byk yk taleplerinde devreye girme sreleri birka
dakikay gemeyen santrallere ihtiya vardr. Gnmz teknolojisi ierisinde bu
ihtiyac karlama yeteneine sahip olan santraller sadece klasik depolamal
santraller ile pompa depolamal hidroelektrik santrallerdir. Dnyadaki en hzl
devreye giren santral ngilterenin Galler blgesinde 1984 ylnda iletmeye alnm
olan Dinorwig PDHESdr. 1320 MW

12 saniyede salamaktadr.

Japonyada deiik tipteki santrallerin devreye girme ve tam kapasiteye

ulama zamanlar ile ilgili yaplan bir almann sonular Tablo-1de verilmitir. Bu
alma iin ilgili santrallerde retime 8 saat ara verildikten sonra santraller
altrlarak sonular alnmtr. (3)

Tablo-1
Proje Tipi

Balama ve Tam Kapasiteye Ulama Sresi

Klasik Hidroelektrik Santraller

3-5 dakika

Pompa Depolamal Santraller

3 - 5 dakika

Fuel Oil Santralleri

3 saat

LNG-Doal Gaz Santralleri

3 saat

LNG- evrim Santralleri

1 saat

Kmr Santralleri

4 saat

Nkleer Santraller

5 gn

Tablodan da grlecei zere pompa depolamal hidroelektrik santraller ile

klasik hidroelektrik santraller dndaki santrallerin hi biri pik ihtiyac karlama
yeteneine sahip deillerdir.
BLM-3 PDHESlerin DNYADA VE TRKYEDEK DURUMU
3-1 PDHESlerin Dnyadaki Durumu
Dnyada iletmede olan pompa depolamal santrallerin kurulu gleri toplam
100 000 MWn zerindedir. Tm Dnyada gelimi teknolojisi ile enerji sisteminde
en yaygn olarak kullanlan enerji depolama yntemidir.
Pompa Depolamal santraller kategoride ele alnmaktadrlar.

Byk ve merkezi PDHESler. (>20 MW)

Kk yada orta lekli merkezi olmayan PDHESler. ( < 20 MW)

Rzgar enerjisiyle btnleik kk lekli PDHESler.
Bunlardan birinci kategori kapsamnda deerlendirilen PDHESler en yaygn
olarak uygulanan, teknolojisi ve ekonomisi kantlanm ve gelimeye ak olan
baarl bir uygulama olmas nedeniyle tm Dnyada hzla artmaktadr. Genellikle
elektrik ebekesinde g dengeleme ve dk fiyatl elektrii yksek fiyatl elektrie
evirmek iin kullanlrlar. Dnyada hidroliklerden sonra ticari olarak en yaygn olan
yenilenebilir enerji kayna rzgar enerjisidir. Fakat rzgar ve dalga gibi yenilenebilir
enerji kaynaklarnn 36 saatten nce tahmin edilememeleri ve kesintili karakterleri
nedeniyle hemen devreye girecek baka bir kaynakla entegre bir yap oluturmadan
sisteme balanmalar hem sistem stabilitesi hem de arz gvenilirlii asndan

problem yaratmaktadrlar. Yk dengeleme yetenei gerilim ve frekans stabilitesinin

salanmas gibi nedenlerle optimum bir iletme iin rzgar santrallerinin hidroelektrik
santraller veya PDHESlerle entegre ekilde planlanmalar zorunludur. Bu yzden de
PDHESlerin nemi son yllarda daha da artmtr.
kinci seenein cazibesi hali hazrdaki altyapyla ve zgn pazar koullaryla
balantldr. Kk lekli olmalar nedeniyle birincide olduu gibi g dengeleme
veya

dier

yardmc

hizmetler

iin

deil

sadece

enerjinin

yksek

fiyata

dntrlmesi iin kullanlrlar. Eer altyap halihazrda varsa ve ok amal

kullanlabiliyorsa ayrca yksek inaat masraflar gerektirmiyorsa anlamldrlar. letim
kapasitesinin

yetersiz

olduu

ve

zellikle

evresel

nedenlerle

kapasitenin

artrlamad blgelerde iletim problemlerini pik zamanlarda ebekeye g vererek

ve gece yars enerji depolayarak zerler. Bu sayede yksek iletim kapasitesi
ihtiyacna gerek kalmaz.
Rzgar enerjisi ile btnleik olan nc seenek ise uzaktaki bamsz kk
enerji ebekeleri iin dnlebilecek bir yntemdir. (Adalar gibi ). Bu seenekte her
eyden nce, rzgar enerjisinin dorudan ebekeye verilmesi yerine, elektriin
salanmasn en uygun duruma getirmek amalanmaktadr.
PDHESler Dnyada bata Japonya olmak zere pek ok lkede yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu lkelerden birou bilindii zere zengin fosil enerji kaynaklarna
sahip olmalarna ramen PDHESlere sahipler ve yenilerini de planlamaktadrlar.
Tablo-2
LKE ADI
Japonya
ABD
in
talya
Avusturya
Gney Afrika
Almanya
Rusya
Fransa
Tayvan
ngiltere
Avustralya
Polonya
ek Cumhuriyeti
ran

KURULU
G (MW)
29 999
19 093
8 330
8 000
7 120
4 730
4 498
4 308
4 303
2 620
2 425
2 240
1 738
1 145
1 140

Kaynak World Atlas 2005

3-2 PDHESler ile ilgili Trkiyede imdiye kadar yaplan almalar (4)
lkemizde bugne kadar pompa depolamal hidroelektrik santral (PDHES)
ina edilmemitir. Oysa elektrik retimlerini termik/hidrolik karmla salayan
gelimi ve gelimekte olan birok lkede PDHESler mevcuttur ve yenileri de ina
edilmektedir. Trkiyede retim planlamaclar arasnda nce HESlerin tmyle
gelitirilmesi daha sonra PDHESlerin ele alnmas gibi ksmen de olsa yanl bir
gr vardr.
DSde bu konuyla ilgili ilk almalar 1980 ylnda Y. Mh. Osman Melikolu
tarafndan yaplmtr. Bu almada PDHESlerin Trkiye elektrik retimi ve
tketimindeki rol incelenmi ve PDHESlerin yapmna en uygun yerlerin Boyabat
(Kepez), zky, Karg, Saryar ve Gkekaya barajlar olduu belirtilmitir. Daha
sonra benzer bir alma DS teknik mavirlerinden ve ODT retim yesi Dr.
Cuenod tarafndan yaplmtr. Dr. Cuenodn hazrlad Preliminary cost-benefit
analysis of the implementation of a pumped storage scheme in the north-western
part of Turkey balkl raporda, PDHESlerin yapmna uygun 15 blgenin bulunduu
belirtilmi ve Sakarya nehri zerinde mevcut Gkekaya Baraj ve HESin yaknna
kurulacak yksek kapasiteli bir PDHES en uygun zm olarak nerilmitir.
7-9 Aralk, 1998 tarihinde yaplan Trkiye 1. Enerji uras, 5. Alt Komisyon Hidrolik
Enerjinin Gelitirilmesi Raporu nun 7.6 Pompa-Trbin Santralleri blmnde sonu
olarak aynen lkemizde pik g ihtiyacn karlamak iin 2006 ylndan itibaren
iletmeye alnmak zere yaplacak fizibilite almalar sonucuna gre belirlenecek
yeterli kapasitede ve tketim merkezlerine yakn blgelere hidrolik pompa-trbin
santral ina edilmesi, elektrik enerjisinin yeterlilii ve gvenilirlii bakmndan byk
nem arz etmektedir. Ancak, ilki 2006 ylnda olmak zere 2020 ylna kadar 1000
MWlk niteler eklinde toplam 3000 MWlk hidrolik pompa-trbin santrallerinin
devreye alnmasna ihtiya olacan sylemek mmkndr. ifadesi yer almtr.
Dier taraftan ayn dnemde, bu grler dorultusunda, Avusturya
Verbundplan

mhendislik-mavirlik

firmasna,

hkmetler

aras

ikili

ibirlii

erevesinde, bila bedel, General investigation on pumped storage power utilization

in Turkey balkl kapsaml bir rapor hazrlatlmtr. Bu raporun hazrlanmasnda
Enerji Bakanl, DS, TEA veri tabannda gerekli katkda bulunmu, konu birlikte
mzakere edilmitir. Yenice, Gkekaya, Saryar, Karg ve Grst HESlerinin ele
alnd, bu almann sonucunda Verbundplan, Sakarya nehri zerinde mevcut

Saryar-Hasan Polatkan Baraj ve HESi, 1000 MW (4x250 MW) kurulu gcnde, st

hazneli (~ 6 milyon m3), bir PDHES inaat iin topografik olarak teknik yaplabilir ve
4 saatlik puant enerji retimi, 400 kV iletim sistemine balanma kolayl, elektrik
arz/talep dengesi v.b. faktrlerin gz nne alnd fayda/masraf analizi ile 20072010 yllar iin ekonomik yaplabilir bulmutur. Ancak daha sonra muhtemelen
hazrlanan retim planlama modelinde ihtiya duyulmamas sonucu konunun askya
alnd ve kesin proje yapmna geilmedii sanlmaktadr.
Trkiyede 1980-2003 yllar aras termik/hidrolik kapasite geliimi, ani ve
saatlik puant yk incelendiinde, bunun depolamal HESlerle, gaz trbini veya d
alm gibi baka yollarla karland ve nemli bir sorun yaanmad anlalmaktadr.
(Tablo-3). Gaz trbini santrallerin iletme maliyeti en yksek olan santraller olduu
unutulmamaldr.
1980 2003 KURULU G PUANT ULUSAL RETM GELM

TABLO 3

KURULU G (MW)
Termi
k

Jeot.e
+
Rz

Hidro.

Topla
m

HES
PAYI
(%)

1980

2988

2131

5119

41.6

1985

5229

17.5

3875

9121

1990

9536

17.5

6764

1995

11074

17.5

2000

1605

2001

ULUSAL RETM (GWh)

Termik

Jeoter
+
Rz

Hidro

Toplam

HES
PAYI
(%)

3947

11927

11348

23275

48.8

42.5

5758

22168

6.0

12045

34219

35.2

16318

41.5

9180

34315

80.1

23148

57543

40.2

9863

20954

47.1

14165

50621

86.0

35541

86247

41.2

36.4

11175

27264

41.0

19390

93934

108.9

30879

124922

24.7

16623

36

11673

28332

41.2

19612

98563

152.0

24010

122725

19.6

2002

19568

36

12241

31846

38.4

21006

95563

153.0

33684

129400

26.0

2003

22974

34

12579

35587

35.4

21729

105101

150.0

35329

140580

25.1

Yllar

Puant
(Ani)
(MW)

TEA - EA

Hidroelektrik, 19801995 dneminde, Trkiye elektrik sisteminde gerek kurulu

g, gerekse yllk retimde %40larn stnde bir paya sahipken, 1997 den itibaren
azalmaya balam 2000 ylnda bu oran retimde %25ler seviyesine dmtr.
2001 ylnda hidrolik kapasite 2000e gre yaklak 500 MW artmasna karn, yllk
retimde pay daha da azalm, %20ler dolayna dmtr. 2002 ve 2003 de tekrar
%25 dolaylarna ykselmitir. Bu durum, verilen ncelik sonucu doalgazn elektrik
enerjisi retiminde yksek paya ulamas kadar, barajlarn normal iletme koullar
dnda

altrlarak

kaynaklanmtr.

gl

seviyelerinin

ar

derecede

drlmesinden

Ne var ki uzun yllar korunan termik/hidrolik dengesi, hidroelektrik aleyhine

bozulmutur. lkemizin uzun dnem toplam enerji talebi ile hidroelektrik enerji
potansiyelinin arz tahminleri (DS-2003) karlatrldnda, 2003de hidroelektrik
toplam retimde %25 paya sahipken, bu orann 2010 ylnda %23, 2020 ylnda %21
ve 2030 ylnda %13e decei grlmektedir. Bu tahmin, ekonomik yaplabilir
hidroelektrik enerji potansiyelinin tmnn 2023 ylna kadar gelitirilebilecei
varsaymna dayandrlmaktadr.
Hidroelektrikte ngrlen arzn aynen gerekletirilmesi salanm olsa bile
talep yntemiyle yk erisinin dzletirilmesi alternatifi dnda 2010 ylndan itibaren
barajl HES retimleriyle yk dengelemek olanakl grlmemektedir. Bu takdirde yk
dalgalanma ayarlar iin termik santraller kullanlacak, ksmi-yklerde altrlmas
sonucu santral verimleri decek ve iletme maliyetleri artacaktr. 2003 yl,
tertiplenmi yk erisi ile enterkonnekte sistemde elektrik enerjisi tketiminin
maksimum ve minimum olduu gnde santrallerin tiplerine gre alma durumlar
ekil 2, 3, 4, ve 5te verilmitir.
ekil-2de verilen 2003 yl tertiplenmi yk erisinde, ykn 11 000 MW ile
22 000 MW arasnda deiimi grlmektedir. ekil 3,4 ve 5te ise, elektrik enerjisi
tketiminin yaz dneminde maksimum olduu gnde ve yl iinde maksimum ve
minimum olduu gnde santrallerin tiplerine gre alma durumlar grlmektedir.
Trkiye elektrik ebekesinin gnlk yk erisinde iki tepe noktas (puant)
olumaktadr. Bunlar sabah puant ve akam puantdr. 2003 ylnda en yksek
akam puant
00

00

puant 9 -13

22 000 MW olmutur. Trkiye sistemi saatlik yk erisinde sabah

saatleri arasndadr. Akam puant ise genellikle saat 1600 da arta

gemekte 1800 civarnda maksimum seviyeye ulamakta, daha sonra giderek

dmektedir. En yksek g ekilmesi 1700-2200 saatleri arasndadr. Bu durum
sonuta ok zamanl (puant) elektrik sat tarifeleri uygulamasn gndeme getirmi,
sistem yk erisindeki tepe noktalarnn gnn dier saatlerine kaydrlmasna
allmtr. En pahal elektrik retimi bu saatler arasnda olumaktadr
Btn bunlar pompa depolamal hidroelektrik santrallerin 2010 dan itibaren
elektrik sistemimize entegre edilmesinin gereini ortaya koymaktadr.

ekil-2

MW

2003 YILI TERTPLENM YK ERS

22000
21000
20000
19000
18000
17000
16000
15000
14000
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1

SAAT

8760

ekil-3

ENTERKONNEKTE SSTEMDE ELEKTRK ENERJS TKETMNN YAZ DNEMNDE

MAKSMUM OLDUU GNDE SANTRALLARIN TPLERNE GRE ALIMA DURUMLARI
21000
20000
19000
18000
17000
16000
15000
14000
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0

DI SATIM

MW

HDROLK

DOALGAZ

SIVI YAKIT TOPLAMI

THAL KMR
TAKMR
LNYT
1

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

ekil-4

ENTERKONNEKTE SSTEMDE ELEKTRK ENERJS TKETMNN MAKSMUM

OLDUU GNDE SANTRALLARIN TPLERNE GRE ALIMA DURUMLARI
22000
21000
20000
19000
18000
17000
16000
15000
14000
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0

DI SATIM

DI ALIM

MW

HDROLK

DOALGAZ

SIVI YAKIT TOPLAMI

THAL KMR
TAKMR
LNYT

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

ekil-5
ENTERKONNEKTE SSTEMDE ELEKTRK ENERJS TKETMNN MNMUM OLDUU
GNDE SANTRALLARIN TPLERNE GRE ALIMA DURUMLARI
20000
19000
18000
17000
16000
15000
14000
13000
MW

12000

DI SATIM

11000

HDROLK

10000
9000
8000
7000

DOALGAZ

6000
5000
4000

SIVI YAKIT TOPLAMI

THAL KMR
TAKMR

3000
2000

LNYT

1000
0
1

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

BLM-4

POMPA

DEPOLAMALI

HDROELEKTRK

SANTRALLARIN

FAYDALARI
PDHESlerin puant kesme yetenei kadar yk dengeleme ve yardmc hizmetler
salama gibi faydalar vardr. Bunlar;

Hzl Yant/ Hzl Devreye Girme: letim sistemi iletmecilerinin elektrik

ebekesini regle edebilmek iin sistemi saniye, dakika ve saat sreleri iinde yedek
elektrik ile besleme yeteneine sahip olmalar gerekir. Bu maksatla iletmeciler
birka saniye iinde yke geebilecek santralleri dner yedek olarak tutarlar. Zaman
erevesine bal olarak, tevzi edilen enerji iin, iletmeciler mteriye daha yksek
giderler yanstrlar. Hidroelektrik santraller bir ka dakika iinde yk talebini
karlayabilmeleri nedeniyle yksek deerli bir enerji salarlar.

Ykn Dengelenmesi: Gerilim ve frekansa bal ebeke stabilitesi, bir ok

sanayi tketicisi asndan hayati neme haizdir. nk yk temininin stabil

olmamas

halinde

makineler

arzalanmakta

ve

retilmekte

olan

mal

bozulmaktadr. Bu nedenle, dengeli yk salamak iin sanayi kurulular

PDHESlerden yararlanmaktadr.

Black-start Yetenei: Elektrik ebekesinin tamamen devre d olmas halinde,

ebekenin yardm olmadan bir santral altrma yetenei nemlidir. nk dier

tiplerdeki santrallerin ou, iletmeye geebilmek iin elektrik ebekesinden
beslenmek zorundadr. Hidroelektrik santrallar, genellikle, elektrik ebekesinden
beslenmeden iletmeye alnabilirler.

Enerjinin Depolanmas: Enerji sistemindeki pikler, elektrik fiyatnn dk

olduu saatlerde suyun yksekteki bir rezervuara pompalanarak depolanmas,

talebin yksek ve enerjinin pahal olduu saatlerde pik enerji reterek alt rezervuara
aktarlmas yntemi ile seviyelendirilir.
BLM-5 SONU
PDHESlerin rettii enerji, puant enerji talebini karlamakta ve ayn zamanda
yk erisi zerindeki pik saatlerde, retim maliyeti yksek termik santrallerin enerji
an kapatmaktadr. PDHESlerin yk takip edebilme ve nite tahsisi, sistem
minimum ykn artrmak, maksimum yk azaltmak suretiyle santrallerin retim
paternlerini dengeleme, yedek enerji tutabilme, gerilim ve g faktrnn
dzeltilebilmesi,

frekans

reglasyonunun

yaplabilmesi,

sistem

kayplarnn

azaltlmas v.b. zetle retim sisteminin dinamiklerini slah ederek elektrik sisteminde
gvenilirlilik salama gibi saysz faydalar bulunmaktadr.
Ani ihtiya halinde, yzde 100 pompa iletmesinden, 3-5 dakika iinde yzde
100 jeneratr iletmesine geme olana vardr. Bu iletmede nemli bir esneklik
salamaktadr.
Puant yk talebinin karlanmasnda PDHESlerin alternatifi; klasik depolamal
HESler, gaz trbinleri ve puant enerji ithalidir. Bunlardan ilki lkemiz iin snrl, son
ikisi ise pahal zmlerdir. Bunlarn dnda zm, baz termik santrallerin yksek
kapasite faktr ile altrlmas olabilir. Santrallerin byk ounluunun yksek
kapasite faktr ile altrlabilmesi iin puant ykn drlmesi veya minimum
ykn ykseltilmesi yani minimum yk ile maksimum yk arasndaki farkn
azaltlmas gerekmektedir. Bir baka deyile sistem yk erisinin olabildiince
dzletirilmesi gerekir. 2003 yl gnlk yk erileri bunu salamann kolay
olmadn, giderek daha da gleeceini gstermektedir.
Trkiyenin Avrupa Elektrik Sistemiyle (UCTE) entegre almalar devam
etmekte olup, istenilen artlarn salanmasyla 2007 yl balarnda Gneydou
Avrupa enterkonnekte sistemiyle balants mmkn olacaktr. UCTE kriterlerine
uyumun esas, balca sistem frekansnn sabit tutulmasna dayanmaktadr. Primer
ve sekonder frekans kontrolne katlm salayabilen santrallerin banda barajl
HESler ve PDHES ler gelmektedir. Trkiye bu frsat iyi deerlendirmelidir.
Trkiyenin hidroelektrik potansiyeli, yeil enerji ihracat iin nemli bir avantajdr.
Bundan daha nemlisi ve ekonomik olarak ta daha deerlisi, elektrik depolayarak
puant saatlerdeki pik talebi karlayabilme zelliidir. Bu durum barajl hidroelektrik
santrallerle pompa depolamal hidroelektrik santrallerin yapmn destekleyen yeni bir
bak as getirmektedir.

KAYNAKLAR

1-Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl verileri

2-Sick M., Schwab A., Pumped storage as integrator of wind energy in the electrical
grid Hydro2005, Villach, Austria
3-G. A. Kalauzi Pumped Storage Proposal,Athens, Greece
4-DEKTMK Genel Enerji Kaynaklar Raporu, Aralk 2004, Ankara