Prirucnik Ver 0.5

Predgovor
Ovaj prirunik je namijenjen autorima elektronskog obrazovnog sadraja i drugom

strunom osoblju ukljuenom u proces elektronskog uenja. Autori su se trudili da
jednostavnim i razumljivim rjenikom na jednom mjestu obuhvate i opiu korake koje
treba preduzeti da bi se napravio jedan kvalitetan elektronski kurs. Identifikacija,
priprema, kreiranje, organizovanje i odreivanje izgleda obrazovnog sadraja je niz
sloenih procesa koje treba uraditi da bi se, kao krajnji proizvod, napravio zaokruen i
kvalitetan obrazovni materijal. Kada se tome jo dodaju i elementi digitalnog elektronskog sadraja, jasno je da e ovjek bez iskustva u ovom poslu brzo zapasti u
probleme. Cilj ovog prirunika je da se obinim korisnicima, koji ne posjeduju visoko
kompjutersko znanje priblii proces kreiranja elektronskih kurseva do te mjere, da im to,
pored poslovne obaveze, predstavlja i zadovoljstvo.
Kreiranje elektronskih kurseva u ovom priruniku je bazirano na upotrebi esto
koritenog i iroko prihvaenog ADDIE1 modela instrukcionog dizajna, uz dodatke i
napomene proistekle iz viegodinjeg iskustva autora u ovoj oblasti. italac e moi da
se upozna sa osnovnim principima razvoja elektronskog edukativnog sadraja i svojoj
ulozi u itavom procesu. Objanjeni su i primjerima ilustrovani kljuni koraci koje autor
sadraja mora ispuniti, kako bi ostalim osobama koje uestvuju u razvoju omoguio da
kvalitetno i brzo realizuju svoj dio posla. Sam opis tehnika razvoja sadraja u ovom
priruniku nije detaljno naveden. Autori prirunika smatraju da tehniki detalji i naini
implementacije ne trebaju dodatno optereivati itaoca.
Definisanje optih i pojedinanih ciljeva, navoenje preduslova za praenje kursa,
metodiki pristup svakoj pojedinanoj lekciji, pravilan i struan pristup kreiranju
dijagrama toka, interaktivnih elemenata, pitanja i testova su samo neki od sastavnih
elemenata ovog procesa. Iako se, u nekom trenutku autoru moe uiniti da gubi
vrijeme popunjavajui tabele sa nazivima dokumenata, sreivajui tekst ili detaljno
opisujui elemente kursa, iskustvo pokazuje da se preskakanje ovih koraka u poetnoj
fazi privremeno tedi vrijeme, dok se, dugorono gledano, zapada u zamku loeg
upravljanja procesom razvoja kursa, koja kao posljedicu ima rasipanje resursa i loiji
kvalitet krajnjeg proizvoda. Stoga preporuujemo itaocu da temeljno i bez preskakanja
proui izneseni sadraj, kako bi tokom razvoja znao da prepozna kljune, ali i one manje
vane korake procesa.
Na tritu je danas prisutan veliki broj kvalitetnih alata i drugih sistema koji
omoguavaju efikasno, relativno jednostavno i brzo kreiranje standardizovanih visoko
1 ADDIE Analysis, Design, Development, Implementation, Evaluation U nastavku
teksta ADDIE model e biti detaljno objanjen
kvalitetnih elektronskih kurseva. Autori ovog prirunika nisu eljeli favorizovati neku
tehnologiju ili konkretan proizvod. Sa druge strane, odnos cijene i kvaliteta prepoznaje i
namee neke proizvode koji su u tekstu pomenuti ili objanjeni. Autori su ipak vie teili
navoenju mogunosti savremenih i visoko funkcionalnih alata nego konkretnim
rjeenjima. Ovdje se posebno misli na kreiranje visoko kvalitetnog interkativnog
sadraja. Stoga su neke funkcionalnosti manje popularnih autorskih alata i drugih
sistema izostavljene, to ne znai da ih autor smatra loim ili neupotrebljivim.
Ovaj prirunik se sastoji od nekoliko poglavlja.
U prvom poglavlju su date polazne osnove za razvoj elektronskih kurseva: navedene su
osnovne definicije termina koji se esto koriste u razvoju elektronskih kurseva i
elektronskom uenju uopte i objanjene su neke strategije razvoja elektronskih
kurseva. Autori nisu navodili definicije osnovnih pojmova iz oblasti informatike,
smatrajui da itaoci ovog prirunika ve posjeduju osnovno raunarsko znanje.
U drugom poglavlju itaocu su prezentovani i detaljno objanjeni organizacioni i
metodiko-didaktiki elementi elektronskog kursa, to se u velikoj mjeri poklapa sa
prvom fazom (faza Analize) razvoja kursa u ADDIE modelu.
U treem poglavlju objanjeni su naini kreiranja strukture i sadraja kursa. Ovu veoma
vanu fazu autori su ilustrovali kroz odgovarajue primjere, kako bi itaocu to blie
doarali mogunosti koje nude savremeni alati za razvoj elektronskog sadraja. Ovo
poglavlje odgovara drugoj fazi ADDIE modela (fazi Dizajna)
Autori ovog prirunika nisu puno prostora posvetili treoj fazi razvoja u ADDIE modelu
(fazi Development-a), smatrajui da autor kursa ne mora imati visok nivo poznavanja
ovog tehnikog dijela razvoja. Ipak, u tekstu su navedeni i ukratko opisani osnovni
koraci i ove faze.
etvrto i peto poglavlje odgovaraju etvroj i petoj fazi ADDIE modela (implementacija i
evaluacija).
uvenom SCORM2 standardu i drugim znaajnim tehnikim detaljima u centralnom
dijelu ovog prirunika nije dato puno prostora. Stoga su, zbog kompletnosti, u
posljednjoj glavi, kao dodatku, malo detaljnije opisani principi SCORM standarda,
njegove verzije i praktini aspekti koje treba imati na umu kada se radi sa
standardizovanim razvojnim alatima.
2 SCORM Sharable Content Object Reference Modle opte prihvaen skup standarda
u eLearningu.
Prirunik za razvoj elektronskih kurseva
1 Polazne osnove za razvoj elektronkih kurseva

1.1 Uvod
Intenzivan i brz razvoj informaciono komunikacionih tehnologija (IKT) dovodi do velikih
promjena u svim drutvenim sferama. Masovna upotreba interneta, elektronskih
medija, mobilnih telefona i drugih savremenih naina komunikacije dovela je do pojave
nemjerljivo velikog broja informacija koje su postale dostupne svakom pojedincu koji je
postao intelektualno aktivan lan savremenog drutva. irok razvoj modernih
tehnologija uticao je i na metode uenja, ali i druge elemente obrazovnog procesa:
komunikaciju, testiranje, praenje napretka, dodjeljivanje diploma i sertifikata. Milioni
studenata irom svijeta danas u procesu svog obrazovanja koriste nove tehnologije. U
dananje vrijeme, kada savremeno informatiko drutvo graanina stavlja u centar
zbivanja (eng. citizen centered system), naini pruanja usluga koje drutvo nudi
graaninu, kao to su obrazovanje, zdravstvo, turizam, trgovina i sl. se mijenjaju u tom
pravcu. Graanin (student, radnik, pacijent, turista, muterija) oekuje da pruaoci
usluga dou do njega, a ne on do njih. Graanin bira koje e informacije da uje, na koji
nain, od koga, u kom obliku, unaprijed zna zato mu ta informacija treba, a takoe
oekuje i da mu te informacije budu prezentovane na atraktivan i moderan nain.
Primjenom savremenih i funkcionalnih proizvoda iz oblasti IKT-a, obrazovni resursi su
tako postali dostupni lokalnoj zajednici, kolama, univerzitetima i zaposlenima, te je
tako u drutvu nastalo tzv. okruenje zasnovano na uenju putem raunara (eng.
computer-based learning environment). Sve jednostavniji pristup internetu, kao i
moderan nain komunikacije putem interneta garantuju da e ovakav nain pristupa
informacijama ubudue biti jo ei. U tome zapravo lei opravdanje za izuavanje
eLearninga kao modernog i masovnog naina obrazovanja.
Proizvodnja elektronskih kurseva je sloen i dugotrajan proces. Za dobar odabir i
kvalitetnu pripremu obrazovnog materijala potrebno je dosta znanja, vremena,
tehnikih i ljudskih resursa. Kao i svaki drugi obrazovni materijal, sadraj elektronskih
kurseva mora biti sa naune strane taan i koncizan, dok sa obrazovne strane treba biti
metodoloki dobro organizovan i prilagoen krajnjim korisnicima. U cilju to boljeg
predstavljanja obrazovnog materijala u vidu elektronskih kurseva, mora se voditi
rauna i o tehnikim mogunostima kreiranja i organizovanja materijala, kao i
sposobnosti razvojnog tima da materijal kreira na traenom nivou. Nain prezentovanja
materijala krajnjim korisnicima (putem interneta, CD-ova, prezentacija, filmova,
dokumenata i sl.) je znaajan faktor koji utie na osobine samog obrazovnog materijala
(prilagoenost interentu, veliina dokumenata i sl.). Mjerenje kvaliteta samog sadraja,
ali i itavog obrazovnog procesa je zaseban i izuzetno teak zadatak, koji se djelimino
moe realizovati sistematskim praenjem napretka polaznika kursa. Svi ovi aspekti
trebaju biti analizirani prilikom kreiranja elektronskog kursa do najsitnijih detalja.
1.2 Osnovne definicije

U ovom dijelu daemo osnovne definicije pojmova relevantnih za elektronsko uenje i
kreiranje elektronskih kurseva.
Pod elektronskim uenjem (eng. eLearning) podrazumijevamo svaki nastavni proces
koji je baziran na upotrebi raunara ili nekog drugog elektronskog ureaja. Najee
ukljuuje web baziran materijal, multimedijalne CD ROM ove, web stranice sa
edukativnim sadrajem, forume, diskusije i mnoge druge kako pojedinane, tako i

grupisane elemente.
Elektronski sadraj (eng. eContent) predstavlja skup informacija u digitalnom obliku
koji je polaznicima predstavljen u vidu teksta, audio ili video zapisa, animacije,
simulacije i slino.
Elektronski kurs (eng. eCourse) predstavlja obrazovni kurs koji je polaznicima
prezentovan u elektronskom obliku.
Upravljanje sadrajem (eng. Content Management) predstavlja tehnike i operacione
procese za upravljanje digitalnim edukativnim sadrajem ili testovima.
Sistem za daljinsko uenje (eng. Learning Management Systems - LMS) je
kompleksan software-ski paket, i predstavlja skup alata za nastavu i uenje zasnovan
na (povezanim) umreenim kompjuterskim resursima. Omoguava upravljanje
digitalnim obrazovnim sadrajem, dostavljanje tog sadraja korisnicima kursa,
komunikaciju osoba koje uestvuju u sistemu obrazovanja, kao i praenje napretka
korisnika kursa u procesu uenja. Veina LMS sistema je web bazirano, to omoguava
pristup sistemu u bilo koje vrijeme sa bilo kog mjesta (anytime, anywhere access). LMS
se danas razvija na razliitim platformama i obino sastoji se od velikog broja funkcija i
potprograma koje, u komunikaciji sa masivnom bazom podataka omoguuju isporuku,
prikaz i interakciju izmeu nastavnog sadraja i osoba ukljuenih u nastavni proces.
Kao poseban tip ovih sistema izdvajaju se tzv. LCMS (eng. Learning Content
Management System) sistemi, koji pored svih mogunosti LMS-a , omoguavaju i razvoj
i organizaciju sadraja koji se prezentuje u nastavnom procesu.
Objekat uenja (eng. Learning Object - LO) predstavlja skup informacija nezavisan od
platforme, koji se vie puta moe koristiti (eng. reusable). Koristi se kao modularni
gradivni blok za elektronski sadraj. Kada je rije o kreiranju standardizovanih objekata
uenja, esto se ovaj pojam identifikuje sa tzv. SCO objektom (eng. Sharable Content
Object SCO)- kolekcijom nekih podataka koji se mogu prikazati u web pretraivau.
Pedagoki, SCO objekat odgovara jednoj lekciji, koja se (u idealnom sluaju) odnosi na
jednu (manju) tematsku cjelinu.
Djeljivi objekat uenja (eng. Sharable Learning Object SLO) je mali dio obrazovnog
materijala sa jednom namjenom, nezavisan od ostalog obrazovnog materijala, koji se
moe koristiti na razliitim mjestima i kombinovati sa drugim objektima na razliite
naine.
Aset (eng. asset3) je najmanja nedjeljiva jedinica uenja. Primjeri asseta su: slika,
kratak tekst, kratak audio zapis, fle animacija, kratak video zapis, java applet i slino.
Metapodaci (eng. metadata) predstavljaju skup podataka pomou kojih se opisuje dati
podatak, u cilju kvalitetnog pohranjivanja, pretraivanja i kasnije ponovne upotrebe tog
podatka. U kontekstu eLearning-a, skup metapodataka koji opisuju objekat uenja se
odnose na autora, naslov, temu, datum kreiranja, verziju itd.
Autorski alati (eng. Authoring Tools) su programi koji se koriste za kreiranje
elektronskog sadraja. Po pravilu, dananji autorski alati ne podrazumijevaju
neophodno poznavanje eLearning tehnologija, kao ni napredne raunarske vjetine.
Pod razvojem elektronskih kurseva (eng. eCourse development) smatra se razvoj
nastavnog materijala u digitalnom obliku, koji se objavljuje ili na CD\DVD ROM-u, ili kroz
razliite sisteme za elektronsko uenje (Learning Management System-e).
SCORM standardi skup standarda u elektronskom obrazovanju. Ukratko, SCORM
predstavlja skup specifikacija za razvoj, pakovanje i produkciju visokokvalitetnih
obrazovnih materijala, kada i gdje god su potrebni. SCORM kursevi (kursevi kreirani po
SCORM standardu), opravdavaju ulaganje u razvoj kurseva osiguravajui:
Viekratnu upotrebu: lako se modifikuju i pogodni su za razne razvojne alate,
3 S obzirom da se kod nas ne prevodi rije asset, esto se u pisanju upotrebljava
engleski zapis sa dva slova s - asset
Pristupanost: mogu se pretraivati po potrebi uenika i nastavnika (polaznika i

autora kursa),
Interoperabilnost: rad na irokom spektru hardware-a, operativnih sistema i web
pretraivaa,
Trajnost: nisu potrebne znaajne modifikacije za novije verzije sistemskog
software-a.
1.3 Autorski alati

Autorski alati (eng. Authoring Tools) su programi koji se koriste za kreiranje
elektronskog sadraja. Za razvoj raznih tipova sadraja na tritu je prisutan ogroman
broj razliitih alata, koji se razlikuju po namjeni, nainu upotrebe, zahtjevanju dodatnog
znanja, cijeni i kvalitetu. Po obimu upotrebe, autorske alate moemo klasifikovati na
vienamjenske tj. generike autorske alate koji se koriste za kreiranje elektronskog
sadraja raznih vrsta i namjena, te alate specifine za primjenu u samo u elektronskom
uenju.
Brzo i efikasno kreiranje elektronskog sadraja podrazumijeva upotrebu monih i
funkcionalnih autorskih alata, koji po pravilu nisu besplatni. Kao i kod drugih softverskih
rjeenja, cijene autorskih alata dosta variraju i kreu se od nekoliko stotina do nekoliko
hiljada dolara.
Ukratko, kod odabira alata treba voditi rauna o sledeim parametrima:
kakve su mogunosti (performanse) samog alata,
da li i u kolikoj mjeri alat podrava SCORM standard,
koliko je alat efikasan i intuitivan,
koliki je nivo poznavanja alata od strane razvojnog tima,
kolika je cijena alata.
Odabir autorskog alata donekle zavisi i od sistema koji se koristi za upravljanje
kursevima (LMS sistema). esto se deava da se kursevi kreirani u autorskim alatima
ne mogu u punoj funkcionalnosti pokrenuti na LMS-u. Po pravilu, kompanije koje
proizvode autorske alate optimizuju njihove mogunosti za konkretne LMS sisteme, dok
se za druge sisteme ispunjavaju samo osnovne funkcionalnosti. Stoga, kod odabira
LMS-a treba voditi rauna o sledeem:
da li LMS podrava kurseve kreirane po SCORM standardu
u kojoj mjeri LMS podrava napredne funkcionalnosti autorskog alata
kakav je kvalitet prikaza kursa korisniku kursa,
koliki je nivo interakcije korisnika i sistema,
kakva je tanost i pouzdanost rada sistema,
koje su dodatne usluge i mogunosti, i na kraju
kolika je cijena sistema.
Kurs se takoe moe sauvati i u drugoj elektronskoj formi i prenositi na medijima (CD
ROM). Ukoliko se sadraj kursa smjeta na CD ROM, potrebno je realizovati dodatne
elemente koji omoguavaju praenje kursa.
Neki autorski alati omoguavaju da se na osnovu tekstualnog sadraja kursa napravi
tampana verzija.
PowerPoint
PowerPoint je (zajedno sa Word-om, Excel-om i Access-om) usluni program iz uvenog
paketa Microsoft Office. Podaci (datoteke) kreirani u ovom programu su organizovani po
principu prezentacije koja se sastoji od vie linearno poredanih slajdova.
Prezentacije su odlian nain da se objasni i predstavi obrazovni materijal.

Omoguavaju sintezu raznih tipova sadraja na jednom mjestu, uz mogunost
organizacije tog sadraja na dobar nain: sadraj je pregledan, vane stvari su uoljive i
istaknute, dok sva ta organizacija sadraja ima veliki smisao: kombinacije teksta, slike i
drugih multimedijalnih elemenata daju dobar efekat uenja.
Upotrebom PowerPoint-a omogueno je brzo i relativno jednostavno kreiranje osnovnih
tipova prezentacija. Kreiranje ovakvih prezentacija podrazumijeva da korisnik upravlja
samo prezentacionim nivoom itavog procesa (korisinik koristi drag&drop4 sistem
organizovanja sadraja, palete sa alatima, preice na tastaturi itd). Time se zapravo
postie vaan cilj upotrebe ovih alata, a to je da autor prezentacija ne mora da ima
programerske vjetine.
iroka i masovna upotreba PowerPoint-a dovela je do razvoja velikog broja prateih
programa koji omoguavaju proirenje osnovnih funkcionalnosti ove aplikacije.
Proirenja se odnose na sljedee funkcionalnosti:
kvalitetnije upravljanje multimedijalnim sadrajem (video i audio zapisima)
bolja navigacija
sekvencioniranje sadraja unutar jednog slajda
mogunost ukljuivanja interaktivnih elemenata
mogunost kreiranja testova i drugih sistema provjere znanja
mogunost objavljivanja materijala u razliite izlazne formate
standardizacija i kompatibilnost sa drugih sistemima
Veina programa koji omoguavaju navedene funkcionalnosti su zasnovane na
ukljuivanju flash tehnologije, koja je idealna za sintezu multimedijalnih elemenata i
interaktivnosti, posebno kada se radi o materijalu ija je (jedna od) namjena
objavljivanje i upotreba na internetu.
Na Slici 1.1 vidimo prikaz kvalitetno uraenog slajda u PowerPointu. Slajd se odnosi na
prednosti i nedostatke konferencijske nastave.
Slika 1.1: Primjer kvalitetno napravljenog slajda u PowerPoint-u.

Adobe Presenter
4 drag&drop uobiajen nain prenoenja objekata sa jednog mjesta na drugi pomou
mia.
Adobe Presenter je popularni plug in za PowerPoint koji omoguava proirenje

osnovnih funkcionalnosti PowerPointa u cilju pravljenja kvalitetnijeg interaktivnog
obrazovnog sadraja. Na jednostavan i brz nain ukljuuje se poboljana navigacija,
audio i video zapisi, animacije, interaktivnosti i kvizovi. Ne podrazumijeva visok nivo
kompjuterske pismenosti, iako je, kao i u drugim sluajevima vjetina vladanja samim
programom povezana sa optim znanjem korisnika. Razvijeni sadraj je standardizovan
te se kao takav, moe koristiti i na drugim sistemima. Potpuno je kompatibilan sa
PowerPointom, to omoguava njegovu iroku upotrebu u obrazovnom procesu.
Napredne mogunosti ovog programa omoguavaju brzu i kvalitetnu integraciju raznog
multimedijalnog sadraja. Kao vrlo praktian nain davanja linog peata kursu, autor
ima mogunost da u svoju prezentaciju ukljui i video zapis kao to je to prikazano na
Slici 1.2.
Slika 1.2: Primjer kombinacije prezentacije i prateeg video prikaza naratora

Articulate Engage
Articulate Engage je integrisano radno okruenje koje omoguava ugodan i efikasan rad
sa multimedijalnim, grafikim i tekstualnim sadrajem. Omoguava kreiranje
interaktivnih obrazovnih elemenata. Kao i Adobe Presenter, potpuno je kompatibilan sa
PowerPointom. Interakcije i drugi efekti se postiu pomou ugraenih fle funkcija, koje
omoguavaju kvalitetan rad i osobama sa niskom raunarskom pismenou.
Articulate Quizmaker
Articulate Quizmaker nudi jasan i efikasan interfejs za brzo i jednostavno kreiranje
testova. Omoguava grupisanje pitanja, mogunost ukljuivanja slika, animacija i video
zapisa u okviru pitanja, kao i elemente pametne navigacije, zasnovane na
polaznikovim odgovorima na pitanja. Kreiranje pitanja i testova se odvija na brz i
intuitivan nain. Podrava standarde za pitanja i testove u eLearningu, te se tako
testovi kreirani u ovom alatu mogu koristiti i na drugim standardizovanim sistemima.
iSpring je jo jedan popularan alat za kreiranje flash zasnovanih elektronskih
kurseva unutar PowerPoint-a. Omoguava dodavanje kvizova i praenje rezultata.
Podrava mogunost izvoza kursa po priznatim standardima u eLearningu. Prua
razliite ablone za kreiranje kurseva, to umnogome ubrzava rad i kursevima daje

funkcionalan i moderan izgled.
Dynamic Power Trainer je samostalna aplikacija koja na jednostavan nain
omoguava kreiranje elektronskih kurseva i njihov izvoz u razliite formate, ukljuujui i
izvoz po SCORM standardu. Posjeduje funkcionalan WYSIWYG 5 editor za upravljanje
sadrajem. Omoguava kreiranje pitanja i testova, kao i upload raznih tipova sadraja.
1.4 Elektronsko uenje i instrukcioni dizajn

Instrukcioni dizajn propisuje sistem pravila kojima se treba voditi prilikom razvoja
obrazovnog materijala i prezentovanja tog materijala krajnjim korisnicima. Potovanjem
tih pravila vri se upravljanje i kontrola razvoja u cilju obezbjeivanja propisanih ciljeva
procesa. Rezultat itavog procesa razvoja elektronskog sadraja (preporuenog i
kontrolisanog od strane odgovarajueg modela) treba da bude kreiran sadraj koji
zadovoljava kriterijume posmatranog obrazovnog procesa.
Okvirna pravila koje propisuje izabrani model instrukcionog dizajna nisu kruta i
nepromjenljiva, ve se mogunost prilagoavanja izabranih pravila u konkretnom
problemu smatra preporuljivim, a esto i neizbjenim. Tu pronalazimo opravdanje za
analizu razliitih modela instrukcionog dizajna, u cilju odabira onog koji je optimalan i
najlake prilagodljiv konkretnom sluaju.
Razvoj elektronskih kurseva predstavlja sloen, odgovoran, dugotrajan i skup proces.
Podrazumijeva ukljuivanje strunjaka razliitih profila, razliite tehnike resurse, a nije
rijedak sluaj da se razvoj deava i na razliitim lokacijama i u duem vremenskom
periodu.
Moemo rei da je elektronsko uenje brak izmeu tehnologije i obrazovanja. Samim
tim osobe koje razvijaju elektronski sadraj i uvode elektronsko uenje u obrazovni
proces trebaju povezivati mogunosti koje prua upotreba naprednih informacionih i
komunikacionih tehnologija sa jedne, i stvarne potrebe u procesu obrazovanja sa druge
strane. Praktino gledano, kljuni dio u razvoju je osiguranje da e koncepti koje
propisuje ekspert iz date oblasti biti na pravilan nain dizajnirani, razvijeni i
implementirani od strane tehnikog osoblja. Vie faktora utie na uspjeh ovog procesa:
Kvalitet obrazovnog materijala
Podesnost materijala za prevoenje u odgovarajui digitalni oblik
Strunost kadrova
Kvalitet organizacije procesa razvoja
Mogunosti tehnologije koja se koristi
Vrijeme razvoja
Cijena razvoja
Motivisanost korisnika vanjskim faktorima
Prilagoenost kreiranog materijala stvarnim potrebama krajnjih korisnika
Uspjena evaluacija procesa
Imajui u vidu navedenu injenicu da sam obrazovni proces podjednako zavisi od
kvaliteta prezentovanog materijala i mogunosti tehnologije, modeli instrukcionog
dizajna u elektronskom uenju predstavljaju skup pravila preko kojih se vodi rauna i o
5 What You See Is What You Get ono to vidi, to i dobija, popularan izraz za
opisivanje editora kod kojih je veina funkcionalnosti dostupna direktnim klikom mia,
to osobama koje ne poznaju programske jezike i specifine komande omoguava
ugodan i funkcionalan rad.
metodiko didaktikim elementima obrazovnog procesa, ali i mogunostima i nainima

primjene dostupnih tehnologija.
Sa dizajnerske perspektive, mogu se koristiti razliiti modeli kojima se opisuje proces
kreiranja obrazovnog materijala. Vano je znati da svaki opti (generiki) model
predstavlja formalizovan pristup koji se, kao takav, uz odreena prilogoavanja moe
primijeniti za konkretne zadatke. Sa druge strane, u zavisnosti od tipa sadraja, ciljne
grupe krajnjih korisnika, naina i brzine implementacije, tehnologije i raspoloivih
resursa, daju se preporuke za odabir optimalnog modela.
esto koriteni modeli instrukcionog dizajna su:
ADDIE model, koji propisuje da se proces kreiranja elektronskog materijala
(konkretno elektronskih kurseva) sastoji od pet dijeova: analize, dizajna, razvoja,
implementacije i evaluacije.
Brzo kreiranje prototipova (eng. Rapid Prototyping) Koje u proces razvoja
podrazumijeva ukljuivanje osoba kojima je materijal namijenjen. Ovo se postie
interakcijom izmeu korisnika i autora sa kreiranim prototipovima. Ova
interakcija se odvija ciklino, dok se u svakoj iteraciji dobija kvalitetniji sadraj u
odnosu na prethodnu. Ovim se postie bri efekat evaluacije (na primjer, u
odnosu na ADDIE model), ali se sa druge strane gubi na (esto nepotrebnom)
kreiranju prototipova.
Treba napomenuti da ova dva sistema ne iskljuuju jedan drugi, ve se meusobno
nadopunjuju, te se u nastavku, u okviru detaljnjih objanjenja faza razvoja principi koje
propisuju ADDIE model i Rapid eLearning model kombinovano koriste.
1.4.1 Ukratko o ADDIE modelu

ADDIE model je generiki model koji prua niz detaljno objanjenih instrukcija koje
omoguavaju sistematski pristup kreiranju nastavnog sadraja.
Upotreba ADDIE modela se pokazala korisnim zbog utede vremena, a samim tim i
smanjenja trokova. ADDIE model je generiki model, prilagodljiv veini projekata u
kojima se kreiraju elektronski kursevi, te obezbjeuje potovanje optih i specifinih
standarda u eLearningu.
ADDIE (Analyze, Design, Develop, Implement, Evaluate) je skraenica od pet engleskih
rijei koje predstavljaju pet faza u razvoju nastavnog sadraja (kursa).
Na Slici 1.3 prikazana je ema ADDIE modela.
Slika 1.3: ematski prikaz ADDIE modela

Ukratko emo opisati svaku od pojedinanih faza.
1.4.1.1 Analiza
Pod analizom, u optem smislu podrazumijevamo dijeljenje nekog zadatka, vee cjeline
(ma ta ona bila) na manje elemente, a sve u cilju lakeg pristupa samom zadatku i
lakem i efikasnijem postizanju to boljeg rjeenja. Podjelom cjeline na njene sastavne
dijelove, lake se moe stei uvid u samu problematiku zadatka, odrediti pojedinani
zahtjevi, sistematizovati i sinhronizovati rad, ukoliko je u njega ukljuen vei broj ljudi.
U fazi analize odreuju se osnovni podaci vezani za tok razvoja kursa, odreuje se
materijal (sadraj kursa), osobe i njihove uloge u razvoju, ciljevi kursa, analiza polaznika
(studenata) i slino. Potrebno je dati odgovore na sledea pitanja.
Koji su motivi za kreiranje kursa?
ta je osnovni sadraj i tema kursa?
Ko su sluaoci kursa?
ta sluaoci kursa treba da naue?
Na koja ogranienja nailazimo prilikom pravljenja kursa?
Kako motivisati polaznike kursa?
ta su ciljevi kursa?
Kakav je sistem ocjenjivanja polaznika kursa?
Kako napraviti sistem praenja razvoja kursa?
Koliki je budet za razvoj kursa?
1
0
Na koji nain e kurs biti dostupan korisnicima?
Ko su lanovi tima koji uestvuju u razvoju?
1.4.1.2 Dizajn
Dizajn je sistematski metod istraivanja, planiranja, razvoja, ocjenjivanja i voenja
obrazovnog procesa. Proces dizajna mora biti sistematski i specifino ustanovljen. Pod
sistematskim se podrazumijeva uredno i logino identifikovanje elemenata, razvoj i
ocjenjivanje strategije usmjerene prema postizanju opteg ili nekog posebnog cilja. Pod
specifinim se podrazumijeva da svaki element treba biti prilagoen optem cilju, kako
po sadraju, tako i po stilu i izgledu.
U procesu dizajna, potrebno je dati odgovore na sljedea pitanja:
Kojim sadrajem autor kursa raspolae?
Koje su osnovne informacije o kursu i potrebno predznanje?
Kakva je struktura kursa?
Kako e sadraj biti organizovan?
Kako e sadraj biti prezentovan korisnicima?
Koji naini isporuke kursa e biti koriteni?
1.4.1.3 Razvoj
Faza razvoja u ADDIE modelu podrazumijeva finalni razvoj sadraja kursa. Svi podaci
koji su pripremljeni i djelimino obraeni u fazi dizajna, sada se dovode u finalnu formu
i implementiraju u nekom od autroskih alata. U fazi analize je ve odreen autorski alat
u kome e se razvijati kursevi, dok se u fazi dizajna vodilo rauna da se sadraj
prilagodi mogunostima alata.
Nakon zavretka faze razvoja, itav sadraj kursa (svi elementi tekstualni, audio,
video i ostali sadraji) treba da budu sakupljeni, kompletirani i implementirani.
Na osnovu izvjetaja koji je napisan na kraju faze dizajna, osobe koje uestvuju u fazi
razvoja raspolau sledeim vanim elementima:
Na osnovu dijagrama toka imaju jasnu sliku o strukturi i toku kursa
U skladu sa konvencijama o nazivima i uvanju fajlova,te liste asset-a imaju
jasnu sliku organizaciji sadraja kursa koji treba implementirati
Na osnovu layout-a imaju jasnu sliku o zavrnom izgledu stranica
Na osnovu pitanja koje je organizovala struna osoba za sadraj, vri se kreiranje
pitanja i testova u autorskom alatu
1.4.1.4 Implementacija
Nakon zavrene faze razvoja kursa, moe se smatrati da je kurs kreiran u razvojnom
alatu i spreman za isporuku polaznicima na odgovarajui sistem (LMS) i priprema za
koritenje kursa.
Identifikuju se sledee aktivnosti:
Obuka korisnika aplikacije
Priprema korisnika
Ostale neophodne pripreme
Instalacija kursa na LMS
1
1
1.4.1.5 Evaluacija
U fazi evaluacije vri se testiranje,ocjenjivanje, praenje i mjerenje uspjenosti samog
razvoja.
U toku razvoja kursa vri se kako interno testiranje od strane razvojnog tima, tako i od
strane drugih osoba. Preporuljivo je da u proces testiranja i procjene valjanosti kursa
budu ukljuene osobe iji profil odgovara profilu tipinog polaznika kursa.
Uoavanjem i ispravljanjem greaka i nedostataka postie se bolji kvalitet kako
izloenog materijala (poboljanje kvaliteta nastavnog procesa), tako i izgleda i
valjanosti elemenata kursa.
Neposredno po zavretku razvojnog procesa, a prije nego to kurs ue u iru upotrebu,
potrebno je izvriti detaljno testiranje.
Testiranje sprovedeno od strane treih lica standardno se naziva beta testiranje.
Pored testiranja koje se provodi u cilju smanjenja greaka, proces evaluacije
podrazumijeva praenje procesa uenja i mjerenje njegovog kvaliteta. Ovo se postie
uvidom u statistike podatke (rezultati testova, vrijeme provedeno na nastavnim
jedinicama, masovnost pohaanja i slino), te praenjem povratnih informacija koje se
dovijaju od strane polaznika kursa.
1.4.2 Ukratko o rapid eLearning-u (brzo kreiranje elektronskih kurseva)

Iskustva pokazuju da striktno propisivanje svih koraka u procesu razvoja elektronskih
kurseva esto nepotrebno optereuju sam proces razvoja. Kod jako uslovljenih procesa,
gdje prelazak na kasniju fazu razvoja podrazumijeva potpun zavretak svih prethodnih,
dolazimo do estog kanjenja u procesu kreiranja elektronskog sadraja. Detaljan plan
rada koji podrazumijeva kreiranje viedimenzionalnih grafikona (ovjek vrijeme
zadatak) koji opisuju itav proces je dobar i pouzdan nain upravljanja i kontrole rada.
Sa druge strane, striktno odreeni rokovi zavretka se u praksi kreiranja elektronskog
sadraja pokazuju nerealnim i nedostinim. Ovo je prvenstveno uzrokovano injenicama
da je kreiranje sadraja teak intelektualni posao koji ne obuhvata samo mehaniku
proizvodnju, ve podrazumijeva i kreativan proces koji je vremenski teko striktno
ograniiti. Dalje, upotreba razliitih novih tehnologija i nedostatak iskusnog kadra za
razvoj esto ne dozvoljavaju tanu procjenu potrebnog vremena zavretka, kao i
striktnu primjenu unaprijed propisanih alata i drugih resursa. Takoe, na odvijanje
projekta esto utiu i spoljni faktori (po pravilu usporavaju razvoj), koji se u fazi
planiranja ne mogu predvidjeti.
Ovi razlozi ne daju za pravo da se ulazi u kanjenje u razvoju, jer to , u krajnjoj liniji,
ima negativan finansijski efekat. Jedan od naina za prevazilaenje ove mogue
situacije je primjena tzv. rapid eLearninga.
Rapid eLearning podrazumijeva pojednostavljenje procesa razvoja, kao i odustajanje od
linearnih modela koji ne dozvoljavaju paralelnu realizaciju vie faza u isto vrijeme.
Pojednostavljeni proces razvoja moe podrazumijevati sljedee faze:
1.4.2.1 Inicijalizacija projekta

Sastanak sa klijentima i diskusija o ciljevima projekta. Ve za prvi sastanak potrebno je
pripremiti listu pitanja tako da se odmah moe uspostaviti lista ciljeva kursa, gruba
vremenska linija razvoja, resursi, ciljna grupa i slino.
Prije ovog sastanka ve treba okvirno poznavati tim ljudi sa kojim se kree u razvoj, kao
i ko je (lino i institucionalno) odgovoran za validaciju kreiranog sadraja.
1
2
1.4.2.2 Kreiranje mree saradnika na projektu i identifikacija ljudskih resursa
Podrazumijeva povezivanje ljudi koji e uestvovati u razvoju, ili koji e uestvovati u

evaluaciji sadraja. Za sve ljude koji e biti ukljueni u proces razvoja, to prije treba
obezbijediti odgovarajui trening. U idealnom sluaju, potrebno je obezbijediti sljedee
kontakte: klijenta koji naruuje elektronski sadraj, eksperta za sadraj, uenike,
administratore za IT podrku, kao i lanove razvojnog tima za multimediju.
1.4.2.3 Analiza obima i tipa sadraja
Analiza razvoja sadraja podrazumijeva pronalaenje kompromisa izmeu potreba

uenika i mogunosti obrazovne institucije da omogui obrazovni sadraj.
1.4.2.4 Razvoj strategije prezentovanja materijala

Postoji mnogo naina da se predstavi obrazovni sadraj. Koji od njih izabrati?
Upotrebom savremenih i monih autorskih alata izbjegava se suvoparan i jednosmjeran
nain prezentovanja materijala. U prezentovanju sadraja se koristi kombinacija teksta i
multimedijalnih elemenata, interakcija korisnika sa sistemom, mogunost davanja
povratne informacije i simulacija realnog okruenja. Stalno treba imati na umu da
sluaoci kursa ele da naue ono to e im omoguiti da kvalitetnije obavljaju svoj
posao. Cilj je napraviti kurs koji e biti koristan u realnom smislu, a ne samo skup
atraktivnih i nevanih multimedijalnih i atraktivnih elemenata.
1.4.2.5 Razvoj Look &Feel okruenja

Moni alati za kreiranje i reprodukciju kurseva su omoguili veliku utedu vremena u
organizaciji izgleda obrazovnog materijala. Aplikacije koje omoguavaju reprodukciju
materijala dobro rjeavaju navigaciju i u funkcionalnom i u intuitivnom smislu. Autori
kursa u monim alatima raspolau sa ugraenim predlocima (eng. templates) i
stilovima vrlo zadovoljavajueg kvaliteta, te se tako dobija uteda i u vremenu i u cijeni
razvoja.
1.4.2.6 Razmatranje potreba za multimedijalnim sadrajem

Alati za razvoj omoguavaju kreiranje, obradu, umetanje i reprodukciju video, audio i
animiranog sadraja. Korisnicima ovih aplikacija vie nije zadatak da osmisle kako
kreirati ovakav sadraj, ve samo kako ga organizovati.
Brzo kreiranje elektronskog sadraja podrazumijeva da se ne gubi puno vremena na
kreiranje i obradu video i zvunog zapisa, to je u suprotnosti sa prirodom ovakvih
informacija. Balansiranje izmeu potrebe za to kvalitetnijim zapisom i potrebe za to
brim kreiranjem materijala u sluaju multimedijalnih zapisa predstavlja izuzetno
znaajnu stavku itavom procesu kreiranja elektronskog sadraja.
1.4.2.7 Osposobljenost krajnjih korisnika i tehniki zahtjevi

Dostupnost kurseva kranjim korisnicima u mnogome zavisi od tehnikih mogunosti.
Kreirani materijal ne znai mnogo sam po sebi, ukoliko on nije dostupan krajnim
korisnicima. Stoga se prilikom razvoja kursa mora misliti i na tehnike sposobnosti kako
krajnjih korisnika, tako i tehnike mogunosti opreme koju krajnji korisinici posjeduju.
Pretpostavlja se da krajnji korisnici moraju imati elementarnu raunarsku pismenost:
1
3
poznavanje rada osnovnih komponenata raunara,

poznavanje rada u osnovnim uslunim programima (programe iz MS Office-a,
internet pretraivae, email), upravljanje podacima (folderima i datotekama)
princip funkcionisanja interneta
Tehniki zahtjevi se odnose na kapacitet klijent raunara (raunara kojima raspolau
krajnji korisnici) i brzinu internet konekcije. Elektronski sadraj se putem interneta
isporuuje putem standardnih protokola i zahtijeva upotrebu standardnih alata uz
eventulno neke esto koritene i besplatno dostupne pomone programe (javina
virtulelna maina (JVM), flash, acrobat reader i slino). U veini sluajeva, kapacitet
raunara ne predstavlja problem, a ako on i postoji, lako se otklanja instaliranjem
odgovarajuih alata.
Mnogo komplikovaniji i ograniavajui faktor je brzina internet konekcije.
Internet aplikacije koje isporuuju obrazovni sadraj po pravilu upravljaju sloenim
procesima koji zahtijevaju intenzivnu komunikaciju izmjeu slojeva aplikacije
(prezentacionog sloja, web servisa, biznis sloja, baze podataka i file servera na kome se
nalaze podaci). Pored toga, multimedijalni sadraj (prvenstveno video i audio zapis) je
(u memorijskom smislu) velikog kapaciteta (u memorijskom smislu), bez obzira na to
to se za internet i ovaj sadraj prilagoava (smanjuje se kvalitet prikaza da bi se
smanjila i veliina).
1.4.2.8 Programski okviri i portal

Obrazovni materijal se putem interneta isporuuje putem nekog CMS 6-a. Kvalitet i
tanost rada CMS-a ne utie direktno na kvalitet obrazovnog procesa, ali omoguava
bolju preglednost dostupnog materijala, brzinu i nain registracije korisnika, kao i
mogunost organizovanja obrazovnog procesa od strane krajnjih korisnika.
6 CMS Content Managemet System sistem za upravljanje sadrajem
1
4
2 Razvoj elektronskih kurseva

2.1 Organizacioni aspekti razvoja
2.1.1 ta je to elektronski kurs
Autori obrazovnog materijala esto pod elektronskim uenjem podrazumijevaju puko i
nesreeno prezentovanje obrazovnog materijala na internetu. Najee se to radi
jednostavnim objavljivanjem dokumenata (najee u pdf ili doc formatu). Ovdje
nailazimo na kritinu taku u upotrebi novih tehnologija u obrazovanju.
Ovakav pristup u veini sluajeva ne dovodi do eljenih rezultata.
Pod elektronskim kursem podrazumijevamo obrazovni kurs koji je polaznicima
predstavljen u nekom elektronskom obliku. Kreranje bilo kog elektronskog kursa
podrazumijeva tri povezana koncepta:
analizu metodiko-didaktikih, pedagokih (andragokih) aspekata obrazovnog
procesa,
rad na samom sadraju, koji e biti prezentovan korisnicima
rad na nainu organizovanja i prezentovanja sadraja, s obzirom da se radi o
informacijama u elektronskom obliku
Rad na prve dvije stavke nalazi opravdanje u tome to je rije o obrazovnom kursu, a
trea u tome to je rije o elektronskom kursu.
Jo napredniji pristup bi mogao ukljuiti i dodatne pripremne radnje, kao to su analiza
najboljih praksi, promocija i marketing, pravljenje biznis modela, polugodinja ili
godinja evaluacija itavog projekta (ne samo procesa uenja) i slino.
2.1.2 Gdje pronalazimo motiv za eLearning?

Razvojem informaciono komunikacionih tehnologija sa jedne, te naglaavanjem i
favorizovanjem znanja kao najvanijeg resursa za budunost sa druge strane, u
posljednjoj deceniji je intenzivno raeno na usavravanju i proirenju svih oblika
elektronske podrke obrazovnom procesu. Prije svega, kreira se novi obrazovni
materijal u elektronskom obliku, koji putem raznih internet servisa i sistema za uenje
na daljinu postaje dostupan irim grupama. Dalje, razvijaju se novi, standardizovani i
sofisticirani sistemi za uenje na daljinu, pomou kojih se ostvaruje puna interakcija
nastavnika i studenata, nastavnici imaju mogunost da prate korisnikov napredak,
poboljan je sistem komunikacije, a takoe se dosta vodi rauna i o metodiko
didaktikim elementima. Sa druge strane, upravne strukture su u vremenu poveane
potrebe za znanjem, prepoznale prednosti uenja na daljinu, te je tako obrazovanje
stanovnitva kroz tradicionalne, ali i nove sisteme uenja, postavljeno kao jedan od
osnovnih temelja u strategiji razvoja itavog drutva.
Ubrzani razvoj digitalnih tehnologija utie na sve sfere ivota. U cilju to bre,
kvalitetnije i efikasnije obrade i prenosa informacija, svakodnevno se na tritu javljaju
nova i poboljavaju postojea rjeenja. Svjetsko trite informacionih tehnologija je
prilino heterogeno. Posebno, kada je rije o internetu, moe se rei da se razvoj i
eksploatacija interneta bazira na sljedeim institucionalnim pristupima:
komercijalnom interesu raznih kompanija, koje internet vide kao veliko i

neogranieno trite (elektronska kupovina, marketing, servisi u vezi sa
turizmom, zdravstvom, konsalting...),
1
5
strategijama upravnih institucija, koje internet smatraju sredstvom za

poboljanje kvaliteta usluga graanima i poslovnom sektoru (elektronska
uprava eGovernment, elektronsko obrazovanje eLearning, elektronsko
zdravstvo eHealth itd.),
djelovanju R&D institucija (eng. Research and Development istraivanje i
razvoj) koje su sponzorisane od strane drave ili privrede i razvijaju nove
tehnologije,
entuzijazmu pojedinaca i organizacija, koji ne tede svoje vrijeme da
unaprijede internet na globalnom nivou, kao bazu korisnih informacija i
funkcionalnih servisa (organizacije kao to su wikipedia, sourceforge,
openoffice.org...).
Kao takav, internet u obrazovanju se moe posmatrati kroz sferu komercijalnog interesa
monih kompanija koje diktiraju razvoj nauke u smjeru jo vee upotrebe njihovih
proizvoda, strategijskom pristupu upravnih institucija koje, svjesne potrebe za to
boljim obrazovanjem svojih graana obezbjeuju pravnu, materijalnu, finansijsku i
organizacionu podrku, naunim i istraivakim institucijama, iji je zadatak
uspostavljanje kvalitetnog (pojedinanog i opteg) sistema obrazovanja u cilju
podizanja kvaliteta znanja pojedinaca i daljeg razvoja nauke, te volonterima i
entuzijastima raznog tipa.
2.1.3 Angaovanje specijalizovanih institucija za razvoj

Angaovanje specijalizovanih institucija esto je najbolji nain za kreiranje elektronskih
kurseva.
U svijetu postoji veliki broj ustanova koje se bave ovom problematikom. I kod nas
postoje ustanove kojima je jedna od djelatnosti kreiranje elektronskih kurseva. Ukoliko
se neka institucija ili profesor odlui za kreiranje kursa, najprije bi se trebali obratiti
takvim institucijama, ukoliko one postoje. Ustanove koje pruaju usluge iz ove oblasti
mogu pomoi u organizaciji kursa: prikupljanju materijala, korisnim savjetima,
prenoenjem dobrih iskustava. Za kompletan razvoj i implementaciju, takve institucije
ve posjeduju iskustvo, a raspolau i iskusnim timovima koji se sastoje od biznis i IT
strunjaka, dizajnera i tehnikih lica. Kreiraju biznis i marketing plan razvoja, posjeduju
kvalitetnu opremu za razvoj i angauju testere za provjeru kvaliteta sadraja. Ukoliko se
kurs objavljuje preko interneta, obezbjeuju server na kome e se kurs nalaziti.
Koritenjem njihove opreme (audio, video) postiu se znatne utede u razvoju.
Mogue je da je za neke dijelove razvoja kursa potrebna pomo ili podrka osoba i
ustanova koje nisu ukljuene u sam tim. Najee je to rije o krovnim institucijama
koje reguliu zakonsku osnovu, procedure, akreditaciju i licenciranje obrazovnih
programa.
2.1.4 Na koji nain e kurs biti dostupan?

Kreirani kurs se po pravilu objavljuje na internetu. Objavljivanje kursa na internetu je
zasnovano na upotrebi standardizovanih alata i sistema, koji omoguavaju razmjenu
kurseva izmeu sistema, kao i mogunost dijeljenja podataka.
Kurs se takoe moe sauvati i u drugoj elektronskoj formi i prenositi na medijima (CD
ROM). Ukoliko se sadraj kursa smjeta na CD ROM, potrebno je realizovati dodatne
1
6
elemente koji omoguavaju praenje kursa, kao to je opcija autorun (automatsko

pokretanje), pratei sadraji i slino.
Ako razvojni alat to dozvoljava, kurs se moe postaviti na lokalnu mreu, kako bi bio
dostupan svima koji imaju pristup lokalnoj mrei. (Na primjer, kurs je namijenjen
zaposlenima u preduzeu koji dio radnog vremena posveuju praenju kursa)
Neki autorski alati omoguavaju da se na osnovu tekstualnog sadraja kursa napravi
tampana verzija. Ukoliko se na osnovu kursa kreira i tampana verzija, potrebno je
odabrati onaj materijal koji e se tampati, odrediti kako e tampani materijal biti
organizovan, odrediti dizajn korica, naslovne strane, definisati autorska prava,
odgovarajue kodove za biblioteke i slino.
2.1.5 Odreivanje cijene kursa

U veini razvojnih procesa, veoma vana, a nekada i kljuna stavka je finansijski aspekt.
Prilikom odluke o kreiranju kursa pretpostavka je da autor kursa raspolae budetom
predvienim za razvoj. Obim gradiva i kvalitet razvoja su u direktnoj zavisnosti sa
visinom budeta. Kod procjene cijene kursa treba voditi rauna o sledeim
parametrima:
kolika je cijena neophodne tehnike opreme koju treba obezbijediti (raunari i

pratea oprema, audio i video oprema i slino). S obzirom na injenicu da je
kvalitetna oprema za kreiranje multimedijalnog sadraja prilino skupa,
vjerovatno je u veini sluajeva isplatljivije opremu iznajmiti, ili jo bolje,
angaovati specijalizovanu instituciju za kreiranje ovakvog sadraja, uz
pretpostavku je da ona ve raspolae potrebnom opremom.
da li treba platiti autorska prava za sadraj koji se koristi
koliko treba platiti osobe iz razvojnog tima
koji su ostali trokovi, (hosting kursa na serveru, periodini update podataka,

naknadne izmjene, zakup prostorija u kojima se kurs razvija itd.)
Procjena cijene kursa se moe izvriti i na osnovu cijena razvoja pojedinanih
elemenata kursa. U skladu sa ovim, potrebno je uskladiti dinamiku dostupnosti budeta
sa dinamikom razvoja. Ukoliko se kurs razvija na osnovu nekog ve postojeeg kursa,
cijena e biti znatno nia nego kada se kurs razvija po prvi put.
Kao veoma vaan faktor pri samoj odluci o razvoju kursa, smatra se mogunost podrke
(materijalne, tehnike strune i marktinke) od strane drugih lica i institucija.
Po gruboj procjeni, cijena razvoja kursa se kree od hiljadu do deset hiljada eura, u
zavisnosti od veliine kursa, koliine i kvaliteta multimedijalnog sadraja, koji znatno
utie na cijenu razvoja.
2.1.6 Odreivanje lanova tima koji uestvuju u razvoju

Postoji est kljunih uloga u razvojnom timu:
Projekt menader
Administrator
Ekspert za sadraj kursa
Software developer - programer
Dizajneri
Testeri (evaluatori) kreiranog kursa

U specijalnim sluajevima, mogue je imati i dodatne uloge.
U razvojnom timu jedna osoba moe da igra vie uloga i za jednu ulogu moe biti
angaovano vie osoba (na primjer, moe biti vie od jednog eksperta za sadraj kursa,
a takoe, dizajnerski tim se po pravilu sastoji od vie osoba).
1
7
2.1.6.1 Projekt menader
Projekt menader se nalazi na vrhu hijerarhije. Odgovoran je za sve lanove tima, brine
se o dinamici realizacije, raspoloivom budetu i koordinira izmeu ostalih lanova
razvojnog tima. Priprema potrebne dokumente, komunicira sa spoljnim saradnicima i
prati proces razvoja kursa. Kurs se razvija u vie etapa, sadraj kursa se najee
sakuplja iz vie razliitih izvora, u razvoju uestvuje vei broj osoba, a uz sve to, postoji
i vremensko ogranienje za razvoj. Da bi se u svakom trenutku znalo u kojoj etapi
razvoja se kurs nalazi, da bi se spoznalo da li se ispunjava plan o trajanju razvoja kursa
i da bi se poveala efikasnost ljudskih, tehnikih i ostalih resursa, uvodi se neki od
sistema praenja toka razvoja. Za praenje razvoja kursa zaduen je projekt menader
razvoja. Postoji veliki broj razvijenih software-skih rjeenja koje omoguavaju praenje
toka razvoja.
Jedan od najpopularnijih naina praenja toka nekog razvojnog procesa je Gantt-ov
dijagram. (eng. Gantt chart).
Gantt-ov diagram je tip tzv. bar chart-a (dijagrama sa trakama), koji prikazuje raspored
(schedule) realizacije elemenata projekta. Gantt-ovi dijagrami prikazuju datume
poetka i kraja dijelova projekta, kao i zavisnost meu aktivnostima. Gantt-ovi
dijagrami se mogu koristiti za prikazivanje statusa tekueg rasporeda tako to se
upotrebljavaju djelimina ili kompletna sjenenja, kao i vertikalna TODAY linija
(takoe poznata i pod imenom TIME NOW.
Zbog relativno jednostavnog principa rada, Gantt dijagrami su postali uobiajena
tehnika za predstavljanje faza i podjele aktivnosti unutar projekta. Na Slici 2.1 prikazan
je Gantt -ov dijagram za upravljanje razvojem elektronskog kursa. Za kreiranje Ganttovog dijagrama moe se koristiti Microsoft-ov program MS Project.
Slika 2.1 Prikaz Gantt-ovog dijagrama za planiranje razvoja elektronskog kursa

Prihvatljiv je za male projekte koji sadre relativno mali broj aktivnosti. Najee kritike
na raun Gantt-ovih su da prenose relativno malo informacija po jednom prikazu.
Drugim rijeima, projekti su esto previe kompleksni da bi se mogli prenijeti preko
Gantt-ovog dijagrama.
1
8
Kreiranjem Gantt-ovog dijagrama, ili ve nekog drugog sistema za praenje razvoja,

projekt menader stie uvid u vremensku liniju razvoja, raspoloivost ljudskih i
tehnikih resursa.
Koristei ovu ili neku drugu tehniku, projekt menader razvoja prosljeuje zadatke
ostalim lanovima tima, prati i kontrolie njihov rad i napredak.
Projekt menader moe napraviti emu podjele poslova, koju dostavlja svim osobama
koje su ukljuene u proces razvoja. ema moe da ima ovakvu formu:
Slika 2.2: ematski prikaz podjele uloga u razvoju elektronskog kursa
2.1.6.2 Administrator
Administrator obavlja tehnike poslove vezane za software i hardware. Brine se o radu

raunarske i druge opreme, kontrolie slobodne resurse i bazu podataka, prati i
kontrolie rad razvojnog software-a (rad autorskog alata i LMS-a), obezbjeuje potreban
software (na primjer software za obradu slike i zvuka i slino).
2.1.6.3 Ekspert za sadraj kursa
Igra najvaniju ulogu u vezi sa za sadrajem kursa. Odreuje temu, strukturu i sadraj
kursa, odreuje stil iznoenja gradiva, primjenjuje pedagoke, odnosno andragoke i
metodiko-didaktike elemente i upuuje ostale lanove razvojnog tima u sadraj i
strukturu kursa. Sarauje sa dizajnerima u vezi sa grafikim i multimedijalnim
sadrajem. Kao struna osoba, uestvuje u kreiranju audio i video elemenata kursa.
2.1.6.4 Software developer - programer
Zadatak sofware developer-a (programera) je da pomogne u sluaju da je potrebno

kreirati (kompjuterske) programe za potrebe kursa. U najveem broju sluajeva to mogu
biti java applet-i ili flash animacije. Takoe, mogue je da se za rad u razvojnom alatu
zahtijeva i programiranje, ime se poveava funkcionalnost alata. Potreba za ovom
ulogom u sistemu razvoja daje dodatni motiv za angaovanjem specijalizovane
institucije za razvoj kurseva.
2.1.6.5 Dizajneri
Dizajneri i ostalo tehniko osoblje obrauju pripremljeni sadraj na traeni nain.

Realizuju ideje eksperta vezane za izgled kursa, obrauju pisani materijal i pripremaju i
kreiraju grafike i multimedijalne elemente kursa. Uestvuju u kreiranju sadraja u
1
9
autorskom alatu. Specijalizovane institucije za razvoj kurseva angauju iskusne

dizajnere razliitih profila (grafiki dizajneri, specijalisti za obradu tonskih i video
zapisa), a njihov angaman doprinosi brem i kvalitetnijem razvoju kurseva.
2.1.6.6 Testeri (evaluatori) kreiranog kursa
Testeri (evaluatori) uestvuju u svim fazama razvoja. Prijavljuju uoene greke na svim
nivoima, iznose miljenje i prijedloge povodom odabira teme, sadraja kursa, stila
pisanja, izgleda (dizajna) kursa. Svoje primjedbe iznose kako projekt menaderu, tako i
ostalim lanovima tima. Preporuuje se da u razvoju projekta kao tester uestvuje
barem jedan tipian predstavnik ciljne grupe.
2.2 Metodiko didaktiki elementi elektronskog kursa

2.2.1 Koji su motivi za kreiranje kursa?
Autor se moe odluiti na razvoj kursa iz vie razloga.
Na univerzitetskom nivou, profesor e razvijati kurs ukoliko eli da dio gradiva ili
cjelokupno gradivo predvieno za neki ispit predstavi polaznicima kursa - studentima u
elektronskoj formi tj. u obliku kursa. Takoe, profesor moe odabrati neku posebnu
temu koja nije u sklopu plana i programa nastave, a za koju smatra da bi studentima na
neki nain bila korisna i interesantna. Ovdje je dobra prilika jo jednom napomenuti da
kreiranje kursa u nekom od autorskih alata koji podravaju SCORM standard ne
predstavlja puko smjetanje dokumenata na server, koji tako postaju dostupni
studentima. Kreiranje kursa po SCORM standardu, a koji e eventualno biti objavljen na
nekom LMS-u, omoguava:
sistematski pristup problematici kreiranja kursa, tako da on sadri kompletno

gradivo neke cjeline, organizovano u jedinice uenja (learning objects),
efikasan i itak pregled sadraja od strane polaznika,
sistem praenja napretka korisnika na kursu,
sistem ocjenjivanja korisnika kroz testove i vjebe,
komunikaciju profesora sa pojedinim ili svim korisnicima koji su prijavljeni na

kurs, pomou elektronske pote, foruma, objavljivanja vijesti, chat soba itd.
Autor ili naruilac kursa moe biti i preduzee. Cilj ovakvog kursa bi mogao biti
poveanje nivoa znanja zaposlenih u preduzeu. Na primjer, osiguravajue drutvo eli
kreirati kurs za zaposlene kako bi se upoznali i uputili u nove standarde u osiguranju,
nove zakone iz te oblasti itd. Razlozi za kreiranje ovakvog kursa mogu biti viestruki.
Pored osnovne potrebe za poveanjem nivoa znanja, zaposleni mogu pratiti kurs onda
kada su u mogunosti, bilo na poslu ili kod kue i ne bi bili vezani za fiksan termin i
mjesto. Takoe, preduzea esto imaju poslovnice na vie razliitih lokacija, bilo u
jednom gradu, u vie gradova ili ak u vie drava. Praktino bi bilo nemogue
organizovati na jednom mjestu kurs za sve zaposlene.
Dalje, preduzee koje se bavi proizvodnjom moe kreirati kurseve za korisnike svojih
proizvoda. Na taj nain, preduzee pored reklame, postie podizanje nivoa znanja
korisnika, koje omoguava iru i efikasniju upotrebu proizvoda. Na primjer, Microsoft
objavljuje kurseve za sve svoje proizvode, poev od kurseva vezanih za osnovne
2
0
programe iz MS Office paketa, pa do sloenih kurseva vezanih za administraciju

sistema ili web development.
Na kraju, kursevi se mogu razvijati i u komercijalne svrhe. Preduzee ili pojedinac mogu
odluiti da komercijalizuju svoje znanje tako to e ga pretoiti u kurs. Polaznik kursa
plaa pristup ovakvom kursu. Masovna pojava komercijalnih kurseva, koji nakon
uspjenog polaganja zavrnog testa omoguavaju dobijanje odgovarajueg sertifikata je
u velikoj mjeri kurseve pribliila irem auditorijumu, tako da sertifikati dobijeni
pohaanjem ovakvih kurseva u velikom broju sluajeva imaju istu ili slinu teinu kao i
diplome steene na univerzitetima.
2.2.2 Motivacija polaznika kursa

Kao i u svakom nastavno obrazovnom procesu, motivacija polaznika igra vanu ulogu u
razvoju kursa. Motivacija podrazumijeva pedagoke, odnosno andragoke i metodikodidaktike elemente koji pomau boljem prihvaanju, praenju i savladavanju izabranog
gradiva od strane korisnika.
Prije svega, na osnovu profila sluaoca i samog gradiva, treba imati u vidu sledea
pitanja:
Da li izabrano gradivo odgovara ciljnoj grupi?
Ukoliko se planira da kurs bude dio nekog dueg nastavnog procesa, potrebno je
uskladiti temu i sadraj kursa tako da on odgovara potrebama ciljne grupe
(polaznika), u smislu da korisnici posjeduju odgovarajui nivo predznanja, da im
postignuto znanje kroz praenje kursa moe koristiti u daljem strunom
usavravanju, ili u poslu koji obavljaju.
Da li je gradivo izneseno na adekvatan nain: stil prezentovanja
gradiva, dizajn (izgled predstavljenog materijala), stil pisanja itd.
Treba voditi rauna da je stil pisanja, kao i sam izgled kursa odgovarajui za
ciljnu grupu. Na primjer, ukoliko se kurs pie za mlae uzraste, preporuljivo je
obezbijediti to vie multimedijalnog sadraja, grafikih elemenata, primjera, pa
ak moda i elemenata koji su vezani za uenje kroz igru. (Na primjer, to se moe
postii kreiranjem kvalitetnih flash animacija). Ukoliko je rije o usko
specijalizovanom kursu namijenjenom visoko obrazovanim polaznicima iz date
oblasti, podrazumijeva se da sadraj nee biti arolik ili neozbiljan.
Da li multimedijalni elementi kursa zaista pomau ciljnoj grupi?
Elektronski kursevi omoguavaju da se dio sadraja pretoi u multimedijalne
elemente. To mogu biti flash animacije, video, audio sadraj ili njihova
kombinacija sa tekstualnim zapisom. Sa jedne strane, atraktivni i efikasni
multimedijalni elementi zaista motiviu polaznike u uenju, ali se ipak mora
voditi rauna da se u tome ne pretjeruje. Ma koliko god multimedijalne stranice
izgledale atraktivne i privlane polaznicima za uenje, tekstualni zapisi
navoenje injenica, objanjavanje pojmova, opisivanje postupaka, povezivanje
sa drugim gradivom i slino moraju biti sastavni dio svakog ozbiljnog kursa.
Poznato je da se najbolji rezultati u uenju postiu ako se uenje prebaci na vii
nivo, tj. da tokom uenja vide ili barem razmiljaju o primjeni ili evaluaciji
materijala.
Koritenje interaktivnog sadraja pomae ouvanju panje itaoca. Tekstualni
sadraj moe biti organizovan u cjeline koje se jedna na drugu nadovezuju
upotrebom standardnih navigacionih elemenata. U tom sluaju se moe koristiti
neki sistem blage animacije smjenjivanja sadraja na stranici.
Kakve benificije e polaznik stei ukoliko prati i uspjeno zavri kurs?
2
1
Ukoliko korisnik kursa shvati da mu praenje i polaganje kursa zaista moe

pomoi ili u njegovom daljem obrazovanju, ili u poslu kojim se bavi, sigurno je da
e ve imati dovoljno motiva da kvalitetno savlada gradivo. Ukoliko je kurs
organizovan za zaposlene u nekom preduzeu, polaznici bi se mogli dodatno
motivisati i obeanjem (koje naravno kasnije treba i ispuniti) boljeg radnog
mjesta ili veim primanjima. Ukoliko se kursevi plaaju, autor moe odrediti
popust za one polaznike koji prisutupe praenju kursa u odreenom terminu, ili
eventualno ako se polaznik odlui da pohaa niz predloenih kurseva. Novac je
esto najefikasniji motiv!
Da li polaznik dobija neki sertifikat (diplomu) po uspjenom zavretku
kursa?
Dobijanjem sertifikata (diplome) polaznik posjeduje materijalni dokaz da je
uspjeno zavrio kurs, koji kasnije moe iskoristiti pri zaposlenju ili za
napredovanje.
Da li e polaznik snositi neke sankcije ukoliko kurs ne zavri?
Ukoliko kurs razvija univerzitetski profesor, korisnike kursa moe obavijestiti da
nee imati pravo dobiti potpis, ovjeriti semestar ili upisati sledeu godinu studija
ukoliko ne zavre kurs. U situacijama kada je rije o obrazovanju zaposlenih,
zaposleni se mogu obavezati da praenjem kursa dobijaju mogunost produenja
radnog odnosa. Represivne mjere u principu nisu pozitivne, ali su nekada
neophodne!
Preporuuje se da se u proces odabira teme i sadraja kursa ukljui i osoba iji profil
odgovara profilu tipinog korisnika kursa. Ukljuivanjem takve osobe u razvoj kursa
moe se poboljati sam pristup razvoju, eventualno uskladiti ili korigovati sadraj, kao i
stei precizniji uvid u ono ta polaznici oekuju od kursa.
2.2.3 Ko su sluaoci kursa?

Da bi kurs imao oekivani uinak, mora se izvriti detaljna i struna analiza slualaca
(polaznika kursa). Prije svega, treba odrediti kome je kurs namijenjen. Ukoliko se radi o
komercijalnom kursu, treba odrediti profil osoba (ciljne grupe), njihovu profesionalnu
opredjeljenost, materijalne mogunosti za praenje kursa itd. U sluaju kada je kurs
namijenjen starijoj populaciji (na primjer zaposlenima u nekom preduzeu), treba voditi
rauna da stariji ljudi zbog nepoznavanja novih tehnologija esto imaju odbojnost, strah
od upotrebe novih sistema uenja. esto upotrebu novih tehnologija smatraju
nepouzdanom ili neozbiljnom. Ukoliko se radi o kursu koji se razvija na nivou
univerziteta, odgovor na ovo pitanje je jasan. Stoga je veoma je vano odrediti
potreban nivo predznanja, da bi polaznici bez problema mogli sluati kurs. Tu se misli
na dvije stvari, opte i struno predznanje. Opte predznanje podrazumijeva:
predznanje vezano za itanje, pisanje i uobiajenu komunikaciju, koliki je nivo
poznavanja rada na raunaru; ako je kurs na stranom jeziku, koliki je potreban nivo
poznavanja tog jezika. Struno predznanje podrazumijeva neophodno poznavanje same
problematike (gradiva) kojom se kurs bavi.
2.2.4 ta su ciljevi kursa?

Imajui u vidu potrebu za kursom koji se razvija, kao i sam sadraj, autor treba odrediti
ciljeve kursa. Treba dati odgovore na dva pitanja:
ta je cilj kursa uopte?
ta su pojedinani ciljevi?
2
2
Zbog kasnije upotrebe poeljno je sastaviti dokument u kome su navedeni opti i

pojedinani ciljevi kursa.
Pojedinani ciljevi se mogu odnositi na ciljeve po oblastima (dijelovima) kursa. Na
osnovu gradiva pretoenog u sadraj kursa, autor kursa (profesor) moe odrediti
pojedinane ciljeve po oblastima.
2.2.5 Kakav je sistem ocjenjivanja polaznika kursa?

Sistem ocjenjivanja polaznika zavisi od vie faktora. Autor moe odluiti da polaznike
kursa uopte ne ocjenjuje, ve moe smatrati da su polaznici uspjeno zavrili kurs
ukoliko proue sav materijal koji je iznesen. Ocjenjivanje se, sa druge strane, obino
realizuje pomou elemenata kursa kao to su testovi ili vjebe. Veina razvojnih alata
posjeduje neki sistem praenja napretka polaznika, kao i sistem ocjenjivanja, ali sa
druge strane, sistem ocjenjivanja moe esto biti ogranien i razvojnim alatom. Stoga je
veoma vano odabrati kvalitetan razvojni alat koji moe odgovoriti na zahtjeve autora
kursa povodom ocjenjivanja. Autor kursa moe odluiti li e nakon svakog poglavlja
kursa testirati znanje polaznika. Na taj nain moe usloviti polaznika kursa da nema
pravo da pohaa naredni dio kursa sve dok ne zadovolji prag znanja iz prethodnog
dijela. Takoe, autor kursa moe napraviti (ili preuzeti) bazu pitanja iz svih poglavlja
(oblasti) kursa, te kreirati zavrni test koji e pokazati znanje polaznika steeno na
itavom kursu.
2.3 Na koja ogranienja nailazimo prilikom pravljenja kursa?

Posebno treba obratiti panju na tri vrste ogranienja:
tehnika ogranienja
vremenska ogranienja
ogranienja u ljudskim resursima.
Pod tehnikim ogranienjima podrazumijevamo hardware-ska ogranienja, koja se
odnose na konfiguraciju raunara na kojima se kurs razvija. Na primjer, za obradu video
zapisa potreban je raunar visokih performansi, u smislu jake grafike kartice i veeg
memorijskog kapaciteta. Mogue je da je za razvoj kursa neophodna i audio-video
oprema. Takoe, ako se kurs razvija preko web-a, potrebno je, zbog efikasnosti,
obezbijediti to bru konekciju.
Vremensko ogranienje igra veoma vanu ulogu, jer u zavisnosti od raspoloivog
vremena, potrebno je uskladiti dinamiku razvoja kursa, evenutalno smanjiti ili proiriti
obim kursa, a sve da bi se ispotovali zadati rokovi. Prednost razvoja kurseva po SCORM
standardu je u tome to je mogue jedan kurs djelimino razviti (na primjer, razviti 3 od
ukupno 4 oblasti, pa u skladu sa daljom dinamikom dovriti razvoj kasnije).
Ljudska ogranienja su vezana za broj raspoloivih ljudi koji e biti ukljueni u razvoj,
kao i za njihove sposobnosti da adekvatno odgovore na traene zahtjeve. Na primjer,
ako se planira da kurs sadri dosta multimedijalnog materijala, potrebno je obezbijediti
kvalitetan tim ljudi koji su strunjaci za 3D animacije, obradu slike i zvuka itd. Ako se
kreira audio zapis, potrebno je obezbijediti osobe koje e kvalitetno proitati i snimiti
sadraj.
2.4 Sistematizacija podataka o kursu
2
3
Sada, kada smo detaljnije naveli i objasnili klase podataka koji opisuju jedan kurs,
moemo pokuati to sistematizovati na jednom mjestu. Znaajno da autor sadraja
prepozna vanost ovih elemenata. iroka klasa dananjih korisnika usluga koje pruaju
raunari i internet se formirala u specifinom smjeru: Korisnici ele tane, detaljne i
potpune informacije o sadraju koji im se prezentuje. Svako ko svoj sadraj nudi
krajnjim korisnicima na internetu mora potovati uobiajene sisteme nuenja svog
proizvoda. Tako se o kursu, kao jednoj sadrajnoj cjelini postavljenoj na internet moraju
dati informacije koje korisnici oekuju: ko je autor tog sadraja, kada je sadraj
napravljen, koliko kota pristup (ako se plaa), kome je sadraj namijenjen i ono to je
ovdje vano naglasiti, ta krajnji korisnik postie pristupom tom sadraju . Dalje, veina
informacionih sistema (pa i sistema za elektronsko uenje) mora raspolagati obaveznim
skupovima podataka, tako da neke podatke autor, htio ili ne, mora unijeti (osnovni
podaci koji se upisuju u bazu podataka, podaci koji omoguavaju pretraivanje i slino).
Dio podataka se odnosi na kasnije faze razvoja i mogu se koristiti od strane drugih
uesnika u razvoju.
Moemo rei da je definisanje optih i specifinih podataka o kursu je prvi konkretan
korak u razvoju kursa. U narednoj tabeli prikazan je detaljan spisak podataka koji
opisuju kurs.
Tabela 2.1: Definisanje podataka o kursu
Grupa podataka
Opti podaci
Naziv podatka
Opis
Tema kursa
Oblast
Tip kursa
Odabrana tema iz naune oblasti

Nauna oblast koja se bavi problematikom
Naveden tip kursa (na primjer web zasnovan
trening, online materijal, test, video prezentacija i
slino)
Usko povezan sa temom, ali ne obavezno istog
naziva
Detaljniji opis ta teme i nastavnih jedinica
obraenih u kursu.
Spisak autora kursa (podrazumijevaju se
institucije ili eksperti koji zadravaju pravo
intelektualne svojine nad sadrajem). Podaci o
autoru kursa mogu da sadre: ime i prezime
autora, nauno zvanje, instituciju u kojoj je autor
zaposlen i slino.
Vlasnici (pojedinci ili ustanove) koje raspolau
komercijalnim (ne obavezno i intelektualnim)
pravima
Ustanova koja akredituje materijal, odgovorna za
kvalitet i sadraj iznesene materije
Podatak koji oznaava oekivano vrijeme
neophodno za zavretak kursa. Ovaj podataka
moe da varira u odnosu na auditorijum
(razliitim grupama polaznika potrebno je
razliito vrijeme za zavretak kursa)
Naziv institucija (ili vie njih) pod ijim
parcijalnim ili potpunim pokroviteljstvom je kurs
realizovan. Ako se kurs realizuje u okviru nekog
ireg projekta, mogu biti navedeni i podaci u vezi
sa tim projektom
Naslov kursa
Opis kursa
Autori
Vlasnik kursa
Akreditovana
ustanova
Procijenjeno vrijeme
zavretka
Finansijska podrka
2
4
Opte informacije
Puna cijena
Popusti
Plaanje
Naini plaanja
Obavezan nivo
predznanja
Preporuljivi nivo
predznanja
Ciljna grupa
Primarna ciljna grupa
Sekundarne ciljne
grupe
Vremenska
dostupnost
Datum objavljivanja
kursa
Datum provjere
Vremenski podaci
Datum posljednje
promjene
Datum isteka
akreditovanog
perioda
opti ciljevi
Ciljevi
Ogranienja
pojedinani ciljevi
tehnika ogranienja
vremenska
Informacije koje vae za iru klasu kurseva.

Obino se definiu jednom i koriste se za vie
razliitih kurseva.
Puni iznos cijene kursa
Identifikacija popusta: stalni lanovi, kupovina
vie kurseva, akcije
Razliiti naini plaanja: razliiti naini putem
interneta, putem matinih institucija, odloeno
plaanje i slino
Identifikuju se teme i oblasti koje je obavezno
poznavati za uspjeno praenje kursa. Kurs
moe da bude dio jedne cjeline (niza kurseva),
tako da se moe navesti ogranienje da polaznik
moe pristupiti kursu samo ako je uspjeno
poloio prethodne kurseve.
Identifikuju se teme i oblasti ije poznavanje
moe da olaka uspjeno poznavanje kursa. Po
pravilu, ovaj nivo predznanja je vii od
obaveznog
Definie se primarna grupa korisnika kojima je
kurs namijenjen. Podrazumijeva se da je
primarna grupa korisnika ve stekla (ili ima
mogunost da stekne) obavezan nivo
predznanja
Podrazumijevaju se one grupe korisnika kojima
poznavanje materije iznesene u kursu nije
primarno, ali se pretpostavlja da bi je iz nekog
razloga bilo korisno poznavati
Moe biti naveden samo jedan datum i vrijeme
(na primjer, ako je rije o testu) kada je kurs
dostupan, vremenski interval
Datum od kada kurs postaje dostupan
korisnicima
Datum kada je nadleni organ provjerio validnost
sadraja
U sluaju da se sadraj kursa mijenja, ovaj
podatak govori o tempu izmjena na kursu
Sluaj mogu ako kurs nakon odreenog
perioda mijenja svoj status (na primjer, prelazak
sa formalnog na neformalni status, sa
obaveznog na neobavezni status i slino)
Opisani su opti ciljevi kursa, na primjer vezani
za savladavanje oblasti ili podoblasti kojom se
bavi tematika kursa
Mogu se odnositi na ciljeve pojedinanih lekcija
unutar kursa, kao i ciljeve koji direktno ili
indirektno priozilaze iz same teme kursa
Podrazumijevaju se hardverska i softverska
ogranienja, na primjer: minimalna konfiguracija,
minimalna brzina interneta i protok informacija,
operativni sistem, verzije internet pretraivaa,
dodatni programi
Podrazumijevaje se: period kada je kurs
2
5
ogranienja
prostorna dostupnost
Pratei resursi
Dodatni resursi
Povezani resursi
Ekserni linkovi
Ostale informacije
dostupan (na primjer, kurs je dostupan samo za

vrijeme radnog vremena institucije), maksimalno
vrijeme provedeno na kursu (ili nekom njegovom
dijelu), vrijeme proteklo od registracije do
poetka praenja kursa i slino
Identifikovanje mjesta sa kog je kurs dostupan
(na primjer, putem IP adrese), ili dozvoljeno
polaganje testova samo iz kabineta ovlatene
institucije
Dokumenti koji se prilau kao dodatak
osnovnom obrazovnom materijalu
Resursi koji se po pravilu nalaze na istom
studijskom programu
Linkovi ka spoljanjem sadraju relevantnom za
dati kurs
Specifine informacije koje se odnose na
specifine sisteme praenja kursa, pristupu,
ivotnom vijeku sadraja, nainu objavljivanja i
slino
2.5 Koji su zavrni koraci u procesu analize?

Na osnovu analize, autor kursa ima jasan uvid u sledee bitne elemente:
Temu, sadraj i izgled kursa, kao i nain prezentovanja kursa sluaocima
Profil sluaoca
Tehnike specifikacije (neophodan software i hardware)
Vremenska i druga ogranienja
lanove tima
Raspoloivi budet
Nakon obavljene analize, potrebno je napisati zavrni izvjetaj. U izvjetaju treba da
stoje svi ili bar veina elemenata koji su do sada realizovani.
Zavrni izvjetaj moe posluiti kao korisna referenca za dalje etape razvoja, kao i baza
za prezentaciju razvoja kursa nadlenim osobama i institucijama. (To mogu biti vie
institucije na fakultetskom i univerzitetskom nivou, direktori preduzea, institucije koje
raspodjeljuju budet itd.). Ukoliko se vri prezentacija razvoja kursa, potrebno je
odrediti ko su sluaoci prezentacije, na koje elemente analize treba staviti naglasak
tokom prezentacije, u zavisnosti od ciljeva i sadraja kursa.
2
6
3 Prikupljanje sadraja i njegova organizacija

3.1 Kojim sadrajem raspolaemo?
Na osnovu analize teme i sadraja kursa, profesor stie uvid u podatke koliko je
sadraja ve spremno za smjetanje u kurs, da li dio sadraja tek treba razviti, koji dio
sadraja je autorski, koji sadraj je preuzet od drugih autora i koji sadraj ne podlijee
autorizaciji.
Osobina autorskih alata da se jednostavnim podeavanjem omoguavaju pristup
spoljanjem sadraju, (spoljanjim dokumentima, podacima sa globalne mree, bazama
podataka...), prouzrokuje da u razvoju kurseva esto dolazi do kombinacije vlastitog i
spoljanjeg sadraja. Ovdje je veoma vano odrediti onaj spoljanji sadraj koji podlijee
autorizaciji. U tom sluaju treba navesti izvore informacija. Takoe, treba imati u vidu
da objavljenom kursu esto mogu pristupiti osobe razliitog uzrasta, nivoa obrazovanja,
itd, tako da se kroz sadraj kursa (iako se to podrazumijeva) moraju provlaiti nauni i
nastavni standardi, potovati gramatika i pravopisna pravila, moralne, akademske i
druge norme.
U sluaju koritenja spoljanjeg sadraja, treba imati u vidu da se koristi samo onaj
sadraj koji je bezbjedan i dostupan. Na primjer, autor ne treba upuivati korisnike
kursa na internet sajtove koji nisu u funkciji, koji su nesigurni ili naruavaju moralne
norme.
3.2 Kakva je struktura kursa?

U fazi pripreme i organizovanja materijala najvie vremena treba odvojiti za odreivanje
strukture i sadraja kursa. Kao i svaku nastavnu cjelinu, gradivo kursa je potrebno
razbiti na dijelove, koji predstavljaju zasebne cjeline. Disjunktni dijelovi kursa se
nazivaju moduli ili poglavlja. Dalje se moduli razbijaju na lekcije, koje dalje sadre
objekte uenja. Objekti uenja (learning objects) su najmanje jedinice uenja. Objekti
uenja su, na primjer, html dokumenti, word-ovi dokumenti, power point prezentacije,
video zapis i slino. U savremenim alatima, kada se tei uniformnosti sadraja, objekti
uenja se uglavnom vezuju za po jednu html stranicu.
Pored toga to omoguava da se sadraj lake organizuje i bude pregledniji, razbijanje
gradiva kursa na module je korisno iz jo dva aspekta. Na osnovu kreirane strukture
kursa, mogue je podijeliti zaduenja osobama u razvojnom timu, te stei taan uvid u
to da li planirana struktura odgovara raspoloivom materijalu. Takoe, mogue je da se
u ekspertskom timu nalazi vie od jedne osobe (profesora), te se odreivanjem
strukture u stvari dodjeljuju oblasti za koje su zadueni pojedini profesori.
Dalje, za oekivati je da je sadraj za kurs heterogen (arolik), jer najee potie iz vie
razliitih izvora. Na primjer, dio sadraja se nalazi u tampanoj formi, dio u elektronskoj.
Takoe, mogue je da je sadraj kreiran od strane vie autora, od kojih svaki ima svoj
stil izlaganja, drugaiji pristup gradivu itd. Potrebno je sav sadraj uskladiti
(sinhronizovati) da bi na kraju inio skladnu i kompletnu cjelinu.
2
7
3.3 Kreiranje strukture kursa

Kada se kreira struktura kursa i stekne u uvid sadraj kojim se raspolae, potrebno je
napraviti dijagram, u kome je prikazana struktura kursa, te grubi pregled materijala koji
je raspodjeljen po elementima kursa. Elementi kursa se mogu organizovati linearno ili
hijerarhijski.
Linearna organizacija podrazumijeva niz lekcija koje slijede jedna za drugom i svaka od
njih je zasebna cjelina. esto nije vaan ni redoslijed lekcija. Kursevi ovog tipa su
najee bazirani na izvjetajima, prikazivanjem uporednih podataka, istraivanja i
slino.
Hijerarhijska organizacija podrazumijeva pripadnost jedne nastavne cjeline drugoj.
Ovakva organizacija se sree prilikom dijeljenja vee cjeline na manje, a manjih na jo
manje. U nekim razvojnim alatima nije ogranien broj oblasti (podoblasti), dok se u
drugim, na primjer, sav sadraj mora organizovati u tri nivoa (moduli, lekcije unutar
modula i pojedinane stranice unutar lekcija). Sve lekcije na istom nivou unutar jednog
modula su linearno organizovane.
3.3.1 Kreiranje globalne strukture kursa

Globalna struktura podrazumijeva podjelu kursa na osnovne cjeline: odreivanje broja
poglavlja, koliko svako poglavlje sadri manjih dijelova (potpoglavlja ili lekcija),
identifikaciju mjesta gdje se umeu testovi (na primjer, da li nakon svakog poglavlja ili
kurs ima samo zavrni test), globalnu navigaciju (da li je dozvoljeno preskakanje
poglavlja, preduslovi i slino).
Grafiki, globalnu strukturu moemo prikazati kao na slici 3.1
Slika 3.1 Generiki prikaz strukture kursa

Na slici 3.2 prikazana je dekompozicija prvog dijela kursa (zaokrueno utom bojom).
2
8
Slika 3.2: Generiki prikaz jednog poglavlja kursa

Zato je vano kreirati strukturu kursa? Kreiranjem strukture kursa omoguava se laki
razvoj, ostale osobe ukljuene u razvoj stiu sliku o nainu organizacije materijala,
obimu posla i mogu napraviti svoj plan rada. U sluaju nekih kasnijih izmjena lako se
odreuje mjesto gdje se izmjene prave i na koji nain te izmjene utiu na ostale dijelove
kursa.
Dijagrami omoguavaju brz uvid u strukturu kursa. Kod kreiranja dijagrama toka,
posebnu panju treba posvetiti uslovljenosti (prerequisites), te tok dodatno opisati
povratnim putanjama, u sluaju da nije ispunjen uslov za prelazak sa jedne stranice na
drugu.
Svaki autor kursa koji eli da na kvalitetan nain organizuje i kreira obrazovni sadraj
treba da napravi dijagrame sline ovima. Autor moe kreirati i jo detaljnije prikaze, koji
mu omoguavaju i sistematizaciju konretnih podataka. Na primjer, u lekciji 2 prvog
modula treba obuhvatiti sadraj koji je smjeten u dva dokumenta i za taj sadraj treba
vezati i jednu sliku. Za lekciju 3 drugog modula treba obuhvatiti jednu PowerPoint
prezentaciju uz koju postoji i video snimak. Video snimak treba sinhronizovati sa
slajdovima prezentacije. Ne mora sav sadraj koji je u vezi sa jednom lekcijom biti
ukljuen. Neto se moe potpuno izostaviti, na dodatne resurse se moe samo
referencirati, dok se neki dijelovi dokumenata mogu sjei, kako bi se prilagodila
duina i podesnost.
3.3.2 Uvoenje hijerarhije meu elementima kursa

Gledajui sa dna piramide sadraja, moe se uspostaviti hijerarhija i u obrnutom
smjeru. U skladu sa ve odreenom strukturom kursa, potrebno je uspostaviti
hijerarhiju meu elementima kursa. Asset-e treba grupisati u objekte uenja. Dalje se
objekti uenja grupiu u vee cjeline, koje se mogu nazvati lekcijama. Lekcije se mogu
grupisati u poglavlja. Skup svih poglavlja ini kurs. Mogue je da ova hijerarhija bude i
produena, tako da jedna lekcija bude podlekcija neke druge, poglavlje bude
2
9
potpoglavlje nekog drugog. Ovaj sistem organizovanja strukture kursa umnogome

zavisi i od mogunosti autorskog alata u kome se kurs razvija.
Kada se uvodi hijerarhija meu elementima kursa, moe se odrediti i uslovljenost
(prerequisites). Na primjer, moe se odrediti da polaznik ne moe pratiti lekcije iz
drugog poglavlja, ukoliko ne pregleda sve lekcije iz prvog, ili dok ne poloi test koji se
nalazi na kraju prvog poglavlja.
3.3.3 Kreiranje plana lekcije

Pod lekcijom podrazumijevamo najmanju zaokruenu nastavnu cjelinu za koju je
mogue identifikovati cilj uenja. Obino se sastoji od jedne ili nekoliko stranica 7. Ako je
ve itav kurs podijeljen na manje dijelove (poglavlja, tj. module), za oekivati je da
jednu lekciju kreira jedan autor. Svaka lekcija bi trebala da sadri sljedee elemente koji
je opisuju:
Tema i naziv lekcije,
Kratak opis i namjena,
Nivo ocjenjivanja (da li se za dobija ocjena ili ne),
Autor,
Cilj lekcije (vjetine i znanja koje polaznik stie nakon uenja lekcije),
Broj bodova,
Nain provjere (da li nakon lekcije slijedi niz pitanja kojima se ponavlja gradivo,
test koji se boduje i sl. ),
Odreivanje niza stranica koje su sastavni dio lekcije,
Narativni i grafiki elementi lekcije,
Aktivnosti (da li lekcija podrazumijeva interaktivnost),
Preduslovi,
Pratei resursi,
Zabiljeke.
3.4 Koji je najbolji nain za pripremanje sadraja jedne lekcije?

Materijal koji ini sadraj lekcije treba identifikovati i po potrebi kreirati. Od silnog
sadraja kojim autor raspolae u razliitim formatima, potrebno je odrediti one dijelove
koji su odgovarajui za posmatranu lekciju.
U Tabeli 3.1 je prikazana je skica organizacije sadraja jedne lekcije.
Tabela 3.1: Skica organizacije jedne lekcije
Sadraj lekcije: (Definicija)

kratak tekst
Dostupno?
da (word dokument)
7 Ovdje se misli na stranicu u kompjuterskom smislu, ali se bez gubljenja preciznosti

moe misliti i na stranicu u knjizi.
3
0
ppt prezentacija
da (36 slajdova) (iskoristiti prvih 5)
pdf dokument (skripta)
da (koristiti kao referencu)
dvije slike kao ilustracija
ne (pronai na internetu)
linkovi
ne (pronai na internetu)
video
da (predugaak, isjei na nekoliko dijelova)
U veini sluajeva, autor sadraja nije i osoba koja razvija sadraj u autorskom alatu.
Autor ne moe oekivati da osobe iz razvojnog tima poznaju materiju u dovoljnoj mjeri
da bi mogli samostalno uestvovati u pripremi ili organizovanju sadraja. Stoga se od
autora oekuje da osobama za razvoj sadraja na unaprijed definisan i nedvojben nain
prezentuju sadraj koji treba razviti. esto se deava da autori sadraja ne objasne
dovoljno detaljno koji sadraj treba ubaciti u koju lekciju. U tim sluajevima osobe koje
razvijaju sadraj dolaze u velike probleme. Namee im se posao za koji nisu dovoljno
kompetentne i optereuju se dodatnim poslovima za koje nemaju vremena. Kao
posljedicu imamo loe razvijen sadraj i kanjenje u razvoju.
Na koji nain treba pripremiti sadraj lekcije? Lekcija se sastoji od jedne ili vie stranica
koje po pravilu slijede jedna za drugom. Svaka stranica se sastoji od nekoliko osnovnih
elemenata (asseta). Da bi se obezbijedio sadraj jedne stranice, moraju se
identifikovati svi asset-i koji su na toj stranici. Znai, za svaku stranicu,
obezbjeuje se lista (spisak) odgovarajuih asset-a, zajedno sa samim assetima.
3.5 Uvoenje konvencija o nazivima fajlova i foldera

Naizgled nevana, ali zapravo jedna od kljunih stavki kod organizacije sadraja je
uvoenje konvencija o davanju imena fajlovima i odreivanju gdje e se fajlovi uvati.
Na primjer, pretpostavimo da kurs sadri 5 modula (poglavlja), svaki od modula po 5
lekcija, a svaka od lekcija po 10 objekata uenja. Dalje, neka svaki od objekata uenja u
prosjeku sadri po 4 asset-a. Dolazimo do broja od oko 1000 asset-a. Kada se ne bi
uveo univerzalan sistem davanja imena i smjetanja fajlova, bilo bi praktino nemogue
vriti pretragu i raspolagati sadrajem na efikasan nain.
Nazive fajlovima treba davati tako da se na osnovu naziva moe zakljuiti za koji modul
i lekciju je fajl vezan, te takoe i kakav je sadraj smjeten u tom fajlu. U naziv fajla se
mogu dodati i neki dodatni atributi (npr. koja je verzija, ko je autor i sl.) Na primjer,
naziv fajla bi trebao da izgleda ovako:
Module02_Lesson01_Intro_v01.avi
Module02_Lesson02_Page1.doc
Module03_Lessson02_FinalChapter_v02.doc
3
1
3.6 Organizacija fajlova

Kurs se organizuje hijerarhijski, te se samim tim namee rjeenje da se podaci
smjetaju u foldere koji su organizovani hijerarhijski. Na vrhu hijerarhije je folder Kurs,
njegovi podfolderi su moduli (poglavlja). Dalje se, analogno, potpoglavlja odnosno
lekcije organizuju u nove potfoldere. Tako se dobija ureena struktura foldera, koja
odgovara strukturi kursa.
Spisak svih fajlova koji se koriste u sadraju se uva u tabeli, koja moe biti veoma
korisna zbog pretrage podataka.
Zbog vanosti uvoenja konvencije o nazivima i smjetanju fajlova, preporuljivo je sa
svim lanovima tima izvriti reviziju, da bi se jo jednom obezbijedilo univerzalno
davanje imena i provjerilo da li se svi lanovi tima dre dogovora.
3.7 Kreiranje Storyboard-a

Storyboard je sistem predstavljanja dijelova koji su linearno organizovani u neku cjelinu.
Ovdje je rije o predstavljanju jedinica kursa koje slijede jedna za drugom.
Tok kursa se moe realizovati drei se sledeih zadataka:
odrediti poetnu (uvodnu) stranicu kursa, u kojoj e biti navedeni izabrani

osnovni podaci za kurs,
odrediti uvod za svaku lekciju,
odrediti podatke vezane za prelaz sa jednog elementa na drugi.
odrediti nain na koji se lekcija zavrava. Na primjer, neki autori vole zavriti
lekciju tako to e postaviti sugestivno pitanje koje se odnosi na prethodno
izneseno gradivo, te sledeu lekciju poeti odgovorom na to pitanje.
odrediti kakav je prelaz sa lekcije na interaktivni element (na primjer test) i

obrnuto. Na primjer, prije svakog testa treba najaviti da je sledei element test,
kako bi se polaznik mogao bolje pripremiti ili odloiti polaganje testa ako eli ili
ima tu mogunost.
odrediti koji se podaci prikazuju, da li je kurs uspjeno zavren, preporuku o

narednim kursevima, pozdravnu poruku itd. Ako se nakon uspjeno zavrenog
kursa dobija sertifikat, treba odrediti naine izdavanja prosljeivanja sertifikata,
kao i identifikovati eventualne trokove izdavanja.
3.8 Kako e sadraj biti prezentovan polaznicima kursa?

Izgled kursa u velikoj mjeri moe pomoi kvalitetnijem, brem i lakem uenju.
Privlaan dizajn, lijepo ureen i pregledan tekst, efektne flash animacije i applet-i, u
kombinaciji sa drugim multimedijalnim elementima mogu dodatno zainteresovati
3
2
polaznike, olakati im praenje gradiva kursa, te im omoguiti da steknu dodatnu sliku

o samom gradivu.
Poto se kurs sastoji od vie razliitih tipova elemenata, potrebno je odrediti na koji
nain e elementi biti prezentovani polazniku. Za odreivanje i kreiranje izgleda kursa
veoma korisni mogu biti alati poput Microsoft Visio-a, u kome se jednostavnim
rukovanjem, mogu identifikovati neophodni i pratei elementi na svakoj stranici (dijelu)
kursa. Potrebno je odrediti izgled sledeih tipova stranica (dijelova kursa):
Poetna stranica
Ciljevi kursa
Lekcije
Stranice o uslovima za praenje lekcije (prerequisites)
Uvodna stranica za lekciju
Stranica koja sadri samo tekst
Stranica koja sadri tekst i grafiki ili multimedijalni sadraj
Stranica koja sadri tekst, dodatne dokumente i multimedijalni sadraj
Stranica koja sadri samo multimedijalni sadraj (na primjer stranica sa

galerijom slika)
Zavrna stranica za lekciju
Testovi
o
Uvodna stranica
Stranica koja sadri samo tekst (najee samo tekstualna pitanja)
Stranica koja sadri tekst i grafike ili multimedijalne elemente (na primjer,
pitanja koja sadre i pratee slike)
Zavrna stranica za test
Vjeba
o
Uvodna stranica za vjebu
Stranica koja sadri tijelo vjebe ( tekst u kombinaciji sa priloenim

dokumentima, multimedijalnim i grafikim sadrajem)
Zavrna stranica za vrjebu
Dodatni elementi (elementi za podrku)

o
Linkovi (veze) sa spoljanjim elementima
Linkovi ka unutranjim elemetima
Dodatni dokumenti
Zabiljeke i napomene
Napredni multimedijalni elementi
3
3
3.9 Razvoj sadraja

Faza razvoja podrazumijeva finalni razvoj sadraja kursa. Svi podaci koji su pripremljeni
i djelimino obraeni u fazi dizajna, sada se dovode u finalnu formu i implementiraju u
nekom od autroskih alata.
Nakon zavretka faze razvoja, itav sadraj kursa (svi elementi tekstualni, audio,
video i ostali sadraji) treba da budu sakupljeni, kompletirani i potpuno razvijeni.
Na osnovu izvjetaja koji je napisan na kraju faze dizajna, osobe koje uestvuju u fazi
razvoja raspolau sledeim vanim elementima:
Na osnovu dijagrama toka imaju jasnu sliku o strukturi i toku kursa
U skladu sa konvencijama o nazivima i uvanju fajlova,te liste asset-a imaju

jasnu sliku organizaciji sadraja kursa, koji treba implementirati
Na osnovu layout-a i mogunosti autorskog alata imaju jasnu sliku o zavrnom

izgledu stranica
Na osnovu pitanja koje je organizovala struna osoba za sadraj, vri se kreiranje

pitanja i testova u autorskom alatu
Problemi koji mogu nastati u ovoj fazi su sledei:
loa komunikacija izmeu autora sadraja i razvojnog tima
razvojni tim nije u sposobnosti da implementira sve elemente dobijene iz faze

dizajna
zahtjevi se ne mogu ispuniti zbog vremenskih ogranienja
zahtjevi se ne mogu ispuniti zbog nedostatka resursa i podataka
razvojni tim nije u sposobnosti da implementira programerske zahtjeve
nije postignut konsenzus o odabiru autorskog alata - elementi kursa nisu

prilagoeni autorskom alatu
razvojni tim nije u mogunosti da realizuje zahtjeve zbog hardware-skih i

software-skih ogranienja
razvojni tim nije dovoljno kvalitetno i savjesno pristupio predvienim zadacima
3.10 Neki primjeri interaktivnog sadraja u lekciji

Interaktivnost predstavlja mo eLearninga. Obezbjeuju efektivan, a u nekim
situacijama i zabavan obrazovni sadraj, pruajui polaznicima bolji, efikasniji i bri
nain za usvajanje novog gradiva, analizu, evaluaciju i testiranje novih ideja, kao i
primjenu akumuliranog znanja. Sa druge strane, kreiranje interaktivnih elemenata esto
usporava proces kreiranja kurseva.
3
4
Savremeni autorski alati8 daju mogunost uvoenja interaktivnosti u lekciji. Pod

interaktivnou unutar jedne lekcije podrazumijevamo mogunost da polaznik kursa
aktivno uestvuje u navigaciji sadraja, kao i mogunost da na nekim mjestima daje
povratnu informaciju sistemu, koju sistem smatra njegovim odgovorom na ponueni
sadraj. U tehnikom smislu, interaktivnost se najee postie umetanjem skriptnih
elemenata na stranicu (na primjer javascript funkcija) ili upotrebom drugih tehnologija
(na primjer upotrebom java applet-a ili flash animacija). Veina rjeenja nudi
kombinaciju vie razliitih tipova sadraja: tekstualnog, grafikog, animiranog, video ili
audio zapisa.
Interaktivni elemeneti unutar lekcije koji omoguavaju navigaciju mogu biti situacije
kada polaznik bira putanju ili redoslijed kojim eli pratiti obrazovni proces. Pored toga,
polaznik moe birati ili kontrolisati i vremenske periode provedene na elementima
unutar jedne lekcije. Tako se postie efikasnije uenje, jer polaznik ne zavisi od
unaprijed zadatog tempa prelaska sa jednog dijela lekcije na drugi.
Interaktivni elementi mogu biti i testovi koji polazniku slue za provjeru znanja unutar
jedne lekcije (esto se ovakvi testovi ne boduju i ne utiu na globalnu statistiku).
Takoe, rezultati ovakvih testova mogu uticati na dalju navigaciju (na primjer, ako
polaznik nije zadovoljio test, ne moe prei na sljedeu lekciju).
U zavisnosti od autorskog alata koji se koristi, mogue je napraviti razliite sisteme
interakcije u lekcijama. Mnogi savremeni autorski alati nude implementirane sisteme
kreiranja interaktivnih elemenata. Pored ovih, uz relativno visoko poznavanje
programiranja i tehnologija, mogu se napraviti i novi, drugaiji interaktivni elementi. U
veini sluajeva, ukoliko se koristi dobar razvojni alat, nije potrebno kreirati nove
interaktivne elemente. Tako izdvajamo sljedee tipove interaktivnih elemenata:
Linearno ureen niz prikaza (stranica)
Kombinacija razliitih multimedijalnih elemenata
3.10.1
Dijagrami
Linearno ureen niz prikaza (stranica)
Podrazumijeva niz prikaza koji se redom prikazuju, jedan za drugim. Moe se definisati
da se dijelovima lekcije mora ili ne mora pristupati po redu (u prvom sluaju, na
primjer, ne moe se prei na trei prikaz dok se ne pogledaju prvi i drugi).
Ovaj sistem navigacije se esto sree.
Lekcija kreirana po principu opisa procesa. Kreira se niz uzastopnih stranica (prikaza)
koji slijede jedan za drugim.
8 U ovom Priruniku ekranski prikazi interaktivnih lekcija su preuzeti iz uputstva

aplikacije Articulate Engage.
3
5
Slika 3.3. Lekcija kreirana po principu opisa procesa
Lekcija prikazana po principu tabova.
Slika 3.4. Lekcija kreirana po principu tabova
3
6
Tip lekcije Vremenska linija (timeline) koristi se za efikasan nain prikaza dogaaja koji
slijede jedan za drugim.
Slika 3.5. Lekcija kreirana kao sukcesivan niz dogaaja

Tip lekcije pitanja i odgovori koristi se za uenje po principu postavljenog pitanja i
odgovora. Organizovana su po principu uobiajenog sistema FAQ (esto postavljana
pitanja).
3
7
Slika 3.6. Lekcija kreirana po principu FAQ

Interaktivni tip Rjenik (Glossary) je zamiljena po principu navoenja slova abecede i
pojmova koji su ureeni po leksikografskom poretku. Najee se koristi kada treba
navesti i objasniti definicije pojmova.
Slika 3.7. Lekcija kreirana kao rjenik pojmova
3
8
3.10.2
Lekcije zasnovane na upotrebi grafikih i multimedijalnih
elemenata
Upotrebom grafikih i multimedijalnih elemenata u elektronskim kursevima moe se
postii znaajna efikasnost u uenju. Analizirajmo nekoliko razliitih tipova ovakvih
lekcija.
Centralna slika sa povezanim tekstom koji je opisuje (labeled graphic) se koristi za
situacije kada je potrebno objasniti pojmove koje vezujemo za sliku.
Slika 3.8. Kombinacija slike i prateeg teksta

Niz multimedijalnih elemenata predstavlja tip interakcije kod koje se moe napraviti
agregacija grafikih elemenata, video zapisa i animacija raznog tipa.
3
9
Slika 3.9. Multimedijalna stranica

Slika sa uputstvima omoguava polazniku da povee pojmove na slici sa odgovarajuim
objanjenjima.
Slika 3.10. Lekcija koja sadri slike sa sa prateim uputstvima
4
0
3.10.3
Dijagrami
Pomou dijagrama mogue je efikasan nain predstaviti odnose (na primjer hijerarhijske
ili zavisnost) izmeu dijelova lekcije. Kruni dijagram pokazuje zavisnost cjelina koje
su predstavljene unutar kruga.
Slika 3.11. Lekcija zasnovana na krunom dijagramu

Piramida omoguava
hijerarhijskom poretku.
predstavljanje
cjelina
koje
su
organizovane
nekom
4
1
Slika 3.12. Lekcija kod koje su stranice prikazane kao dijelovi piramide.
4
2
3.11 Kreiranje pitanja i testova

Najei nain provjere znanja polaznika kursa je koritenje testova. Svaki test se
sastoji od pitanja koja se u veini sluajeva klasifikuju po kategorijama.
Polaganjem testova, polazniku se omoguava da provjeri steeno znanje, dok profesor
stie uvid u napredak polaznika na kursu. Testovi mogu biti fakultativni ili obavezni.
Takoe, mogu biti i tzv. samoocjenjivaki (eng. self-assessment) koji studentu pomau
da procijeni svoje znanje i u zavisnosti od toga bira tempo i pravac uenja.
3.11.1Automatsko ocjenjivanje
Uenje na daljinu i polaganje testova u bilo koje vrijeme na bilo kom mjestu
podrazumijeva i automatsko ocjenjivanje testova. Automatsko ocjenjivanje testova ima
svoje prednosti i nedostatke.
Prednosti automatskog ocjenjivanja su:
Profesor nije obavezan da pregleda (esto jako veliki broj) radove polaznika, ve,
uz pomo odgovarajueg alata, moe samo da prati uspjeh polaznika na testu.
Na automatski nain se kreiraju statistiki izvjetaji o uspjehu polaznika na testu.
Postoji vie vrsta izvjetaja koji se smatraju korisnim:
o Prikaz uspjeha polaznika na jednom testu, gdje su prikazani pojedinani
studentovi odgovori na svako postavljeno pitanje,
o Prikaz uspjeha jednog studenta na svim testovima unutar jednog kursa,
gdje se vidi njegov napredak na kursu.
o Prikaz uspjeha svih polaznika na jednom testu, gdje se mogu uporediti
rezultati polaznika
o Prikaz uspjeha svih polaznika na svim testovima unutar jednog kursa, gdje
se moe vidjeti globalni uspjeh vee grupe polaznika na jednom kursu.
Jo detaljniji izvjetaji bi podrazumijevali prikaz uspjeha jednog ili vie polaznika
po pojedinanom pitanju unutar jednog testa, analizu teinskih faktora svakog
pitanja itd, ali u veini sluajeva ovakvi sistemi jo nisu razvijeni.
Pored osnovnog cilja - prikazivanja uspjeha polaznika zbog praenja njihovog
napretka, automatsko generisanja velikog broja izvjetaja omoguava autorima
kursa i drugim osobama koje su ukljuene u obrazovni proces da izvre
evaluaciju predstavljenog gradiva i da eventualnim popravkama uine obrazovni
proces uine jo boljim.
Polaznik odmah moe da pogleda rezultate testa,
Iskljuen je subjektivni uticaj profesora koji se moe smatrati uzrokom korupcije i
neregularnosti
Izbjegavaju se nenamjerne greke koje mogu nastati prilikom pregledanja testa.
Nedostaci automatskog ocjenjivanja su:
Nemogunost kontrole polaganja testa. Pristup obrazovnom materijalu sa bil kog
mjesta se smatra jednim od najveih prednosti uenja na daljinu. Sa druge
strane, ovakav sistem iskljuuje mogunost nadzora nad kandidatom koji
pristupa sadraju, te je tako mogue lairati polaganje testa na razne naine:
upotreba nedozvoljene literature, drugih resursa, interneta, pomo drugih,
strunijih lica i slino. Nain za izbjegavanje ovakvih situacija je organizovanje
kontrolisanog polaganja testa u ovlatenim prostorijama, pod nadzorom strunih
lica ili kamera, ili zavrna usmena odbrana.
4
3
Opasnost od hakerskih napada na sistem i mijenjanje podataka.

Ogranienost u izboru tipova pitanja. Polaznik je primoran da odgovara na pitanje
u onoj formi kakvu nudi sistem. Takoe, profesor je primoran da proces
ispitivanja prilagodi mogunostima sistema, a ne objektivnoj situaciji. Stoga je
mogua situacija da rezultati testa ne prikazuju stvarno polaznikovo znanje, ime
se gubi i jedan od ciljeva obrazovnog procesa.
Nemogunost slobodnog izraavanja. Automatsko ocjenjivanje je sistem koji
omoguava maini (raunaru) da rezultate polaznikovog rada (testa) uporedi sa
unaprijed poznatim vrijednostima. Ovakav sistem iskljuuje mogunost upotrebe
sopstvenog stila izraavanja, rjeavanja problema i zadataka.
U sluajevima kada se ne primjenjuje automatski sistem ocjenjivanja, mogue je
realizovati sistem asinhrone komunikacije izmeu profesora i polaznika kursa. Najee,
na postavljene zadatke polaznik alje svoj rad odgovor profesoru putem emaila ili
nekog drugog slinog sistema.
3.11.2Kako napraviti test

Svaki test se sastoji od pitanja. Pitanja su pravilu organizovana po oblastima. U veini
sluajeva, profesoru na raspolaganju stoji baza pitanja iz koje on namjernim ili
sluajnim izborom bira ona koja eli da ukljui u kurs. Pitanja su najee, ali ne i
obavezno razliite teine, a teinu pitanja profesor projektuje preko razliitog broja
poena koje svako pitanje nosi.
Da bi profesor uspjeno sastavio test, prvo mora razviti bazu pitanja. Na ovom mjestu
se moe ispitati da li ve postoji neka baza pitanja koja se moe iskoristiti. (Na primjer,
profesor je za potrebe drugog kursa ve razvio odreenu koliinu pitanja, te se neka od
njih mogu iskoristiti i u razvoju trenutnog kursa). Takoe, moe se odrediti koja pitanja
se mogu smatrati korisnim za neke budue kurseve. Ta pitanja se, uz pomo autorskog
alata izvoze iz kursa, i tako postaju dostupna za kasniju upotrebu.
Pravilo je da se pitanja organizuju po kategorijama. Kasnije, u zavisnosti od tipa testa i
mogunosti sistema, pitanja se ukljuuju po nekim od principa:
Ukljuuje se jedno po jedno pojedinano pitanje. Ovim nainom se potpuno
kontrolie unos pitanja
Ukljuuju se sva pitanja iz neke kategorije. Ovo se esto koristi kada se ne
raspolae sa velikim brojem pitanja, ili su pitanja namjenski kreirana tako da
svako bude ukljueno u svaki test.
Sluajnim odabirom odreenog broja pitanja iz kategorije. Ovim se ubrzava
proces ukljuivanja pitanja, a izbjegava se pojava subjektivne procjene profesora
i namjetanja testa
oznaavanje pitanja koja su obavezna u svakom testu. Neka pitanja se mogu
smatrati toliko vanim da svaki test treba da ih sadri.
odreivanje vjerovatnoe pojavljivanja pitanja po testu. U zavisnosti od vanosti
pitanja, profesor procjenjuje koliko se esto neko pitanje javlja u testu. Na
primjer, pitanje kome je pridruena vjerovatnoa 1 e se vjerovatno pojaviti u
svakom testu, pitanje sa vjerovatnoom 0.5 e se (po procjeni 9) javiti u svakom
drugom, dok se pitanje sa vjerovatnoom 0.1 javlja u (po procjeni) svakom
desetom testu.
9 Ako se u matematikom smislu posmatra pojam vjerovatnoe pojavljivanja, onda se
moe oivati ovakva raspodjela. Po teoriji, vjerovatnoa pojavljivanja postie tanost
ako se radi o velikim brojevima, u ovom sluaju, velikom broju testova i pitanja unutar
njih.
4
4
Kod kreiranja pitanja i testova, profesor treba da vodi rauna o eljenoj teini testa, te u
skladu sa tim vri izbor i bodovanje pitanja. Oekivano, polaznik za taan odgovor na
pitanje dobije broj bodova koji je pozitivan, dok se netani odgovori mogu ocjenjivati
negativnim brojem bodova ili nulom.
Kod kreiranja testa, autor se moe drati sledeih stavki:
Odrediti tip, veliinu, trajanje i nain pristupa
Odrediti potrebne uslove da bi polaznik uopte mogao pristupiti polaganju testa
(prerequisites)
Odrediti postotak bodova potreban da bi se test poloio
Odrediti uvodni tekst za test
Izabrati pitanja i ubaciti ih u test
Odrediti netekstualne dokumente (da li test sadri pratee slike, animacije, video
ili audio zapis itd.)
Odrediti povratnu informaciju ako polaznik poloi odnosno ne poloi test.
Odrediti da li se polaganje testa odraava na praenje nastavka kursa.
3.11.3Elementi pitanja
Ve je reeno da automatski sistem ocjenjivanja testa podrazumijeva upotrebu
ogranienog broja tipova pitanja. Da bi se moglo izvriti kvalitetno automatsko
ocjenjivanje, unaprijed moraju biti definisani svi elementi koji se tiu jednog pitanja.
Opti elementi pitanja, bez obzira o kom tipu pitanja je rije su, uz objanjenja,
navedeni u tabeli 3.2.
Tabela 3.2 Elementi pitanja
Element
Obavezno Objanjenje
st
Naziv pitanja
Obavezno
Tip pitanja
Obavezno
Tekst pitanja
Obavezno
Taan odgovor
Obavezno
Lista odgovora
Obavezno
Broj poena (taan odgovor)
Obavezno
Broj poena (netaan

odgovor)
Preporuljivo
Broj poena za svaki

pojedinani odgovor
Preporuljivo
Zbog lakeg organizovanja i pretrage, svakom

pitanju se dodjeljuje ime. Ime se esto formira na
osnovu pripadnosti odreenom dijelu kursa, na
primjer, ako je rije o pitanju koje pripada drugoj
lekciji prvog modula, ta se moe da ti ime
M1_L2_Pit1
Prilikom kreiranja pitanja, autor bira jedan od
ponuenih tipova pitanja.
Formulacija pitanja koja je predstavljena
polazniku
Informacija o tanom odgovoru. Razliita za
razliite tipove pitanja
U sluaju da pitanje ima vie ponuenih
odgovora, navodi se svaki pojedinani odgovor,
kao i informacija o tome koji odgovori se smatraju
tanim, a koji netanim
Ukupan broj poena koje nosi pitanje u sluaju
tanog odgovora
Broj poena (negativnih) u sluaju netanog
odgovora. est sluaj je da se ovdje ostavlja
vrijednost nula
odgovora, moe se definisati broj poena za svaki
4
5
Povratna inforacija u
sluaju tanog odgovora
Povratna inforacija u
sluaju netanog odgovora
Povratna informacija za
pojedinani ponueni
odgovor
Preporuljivo
Vrijeme ponueno za
odgovaranje na jedno ili
grupu pitanje
Opcionalno
Preporuljivo
Opcionalno
pojedinani odgovor
U sluaju tanog odgovora, polaznik dobija
odgovoarajuu povratnu informaciju
U sluaju netanog odgovora, polaznik dobija
odgovoarajuu povratnu informaciju
odgovora, moe se definisati povratna informacija
za sve ponuene pojedinane odgovore
Neki alati dozvoljavaju definisanje dozvoljenog
vremena za odgovaranje na pitanje. Zavisi od
organizacije samog testa i sistema redoslijeda
odgovaranja na pitanja.
3.11.4Tipovi pitanja
Svako pitanje mora pripadati odgovarajuem tipu. Jedan test moe da sadri vie
razliitih tipova pitanja. Neki testovi imaju samo jedan tip pitanja (na primjer sva
pitanja su pitanja sa jednostrukim izborom - singlechoice). Izbor tipa pitanja zavisi od
dva faktora:
mogunosti sistema (koji tipovi pitanja se mogu uopte napraviti u sistemu
razvojnom alatu)
procjeni profesora o podobnosti odgovarajueg tipa
Nisu svi tipovi pitanja podjednako praktini za sve situacije. Na autorovoj je procjeni da
izabere koji tip pitanja eli da koristi. Ako se pitanje odnosi na jednu konkretnu reenicu
iz teksta, autor moe provjeriti znanje polaznika u vezi sa tom reenicom na razliite
naine. Na primjer, ako autor eli provjeriti da li polaznik zna koji je glavni grad
Francuske, mogu se postaviti ovakva pitanja:
Pitanje 1
Glavni grad Francuske je ___________.
Pitanje 2
Glavni grad Francuske je:
Pariz
London
Lisabon
Pitanje 3
Koji od navedenih gradova su glavni u svojim dravama
Pariz
Barselona
Marsej
Madrid
Milano
Pitanje 4
Povei drave i glavne gradove
Pariz
Engleska
London
Portugalija
Lisabon
Francuska
Pitanje 5
Glavni grad Francuske je Madrid.
Tano
Netano
4
6
3.11.5Kojim tipovima pitanja raspolaemo?

U prethodnom primjeru vidjeli smo nekoliko razliitih tipova pitanja. U ovom poglavlju
emo detaljnije objasniti svaki pojedinani tip. U zavisnosti od alata koji se koristi,
implementirani su razliiti tipovi pitanja. Neki tipovi su se pokazali praktinijim za
upotrebu i lakim za implementaciju, te se ee i sreu, dok neki drugi zavise i od
mogunosti tehnologije koja se koristi (na primjer, upotreba grafikih elemenata i mia).
U ovom priruniku su objanjeni sljedei tipovi:
1. Pitanje sa jednostrukim izborom (multiple choice)
2. Pitanje sa viestrukim izborom (multiple response)
3. Tano/netano (true/false)
4. Pitanje sa dopunjavanjem (fill in the blank)
5. Uparivanje pojmova (matching)
6. Banka rijei (word bank)
7. Niz odgovora (sequence)
8. Prepoznavanje lokacije (hot spot)
9. Numeriki tip (numeric)
10.Esej (essay)
11.Kratki odgovor (short answer)
3.11.5.1Pitanje sa jednostrukim izborom (multiple choice)

Opis
Pitanje sa jednostrukim izborom je jedan od najee koritenih tipova. Sastoji se od
teksta pitanja i nekoliko (po pravilu vie od dva) puneena odgovora, od kojih je samo
jedan taan.
Primjer
Moemo iskoristiti ve pomenuti primjer
Glavni grad Francuske je:
Pariz
London
Lisabon
Kada je praktino koristiti
U sluajevima kada je potrebno prepoznati da li polaznik moe da ukrsti vie razliitih
podataka - pojmova i odabere tano jedan koji se smatra tanim. Ovaj tip se moe
koristiti i kod tzv. trik pitanja kod kojih je samo jedan odgovor potpuno taan, dok su
ostali djelimino tani.
Bodovanje
Po pravilu, taan odgovor nosi sve poene, dok se netanim odgovorima dodjeljuje
negativan broj poena ili nula.
Karakteristini elementi
Poto pitanje ima vie ponunih odgovora, potrebno je navesti sve odgovore,
odgovarajui broj poena koje nosi svaki odgovor, globalne povratne informacije, kao i
pojedinane povratne informacije za svaki pojedinani odgovor. Odgovori mogu biti
rasporeeni po unaprijed definisanom konstantnom rasporedu, ili po sluajnom
rasporedu. Ovim drugim se iskljuuje mogunost uenja mjesta gdje se nalazi taan
odgovor.
Polaznikov odgovor na pitanje se smatra tanim ako je polazniik izabrao samo taan
odgovor.
4
7
Prednosti
Prave se jednostavno i brzo, univerzalan nain. Nije komplikovana ni implementacija, te
se stoga redovno javljaju u razvojnim alatima.
Nedostaci
Polaznik moe odgovarati i po sistemu iskljuivanja pogrenih odgovora ili sluajnim
izborom, to esto ne daje jasan pokazatelj znanja. U sluaju navoenja djelimino
tanih odgovora, moe doi do zabune.
3.11.5.2Pitanje sa viestrukim izborom (multiple answer)
Opis
Pitanje sa viestrukim izborom je takoe esto koriten tip. Sastoji se od teksta pitanja i
nekoliko (po pravilu vie od dva) puneena odgovora, od kojih je vie njih (po pravilu
vie od jednog) taan.
Primjer
I ovdje moemo iskoristiti ve pomenuti primjer
Koji od navedenih gradova su glavni u svojim dravama
Pariz
Barselona
Marsej
Madrid
Milano
U sluajevima kada je potrebno prepoznati da li polaznik moe za dati pojam da povee
vie razliitih drugih pojmova, koji su, u datoj klasi ravnopravni.
Bodovanje
Ukupan broj poena treba da bude jednak zbiru poena za svaki taan odgovor. Pogreni
odgovori po pravilu nose negativan broj poena. Mogu se uvesti i tzv. neutralni
odgovori koji nose nula poena ukupan broj poena na pitanju ne zavisi od toga da li je
korisnik izabrao neutralan odgovor ili ne.
Poto pitanje ima vie ponunih odgovora, potrebno je navesti sve odgovore,
odgovarajui broj poena koje nosi svaki odgovor, globalne povratne informacije, kao i
pojedinane povratne informacije za svaki pojedinani odgovor. Odgovori mogu biti
rasporeeni po unaprijed definisanom konstantnom rasporedu, ili po sluajnom
rasporedu. Ovim drugim se iskljuuje mogunost uenja mjesta gdje se nalazi taan
odgovor.
Polaznikov odgovor na pitanje se smatra tanim ako je izabrao sve tane odgovore i
nijedan netaan. U svim ostalim sluajevima, odgovor treba smatrati netanim, ali to ne
znai da polaznik nee osvojiti odreen broj poena na ovom pitanju.
Prednosti
Nedostaci
Polaznik moe odgovarati i po sistemu iskljuivanja pogrenih odgovora ili sluajnim
izborom, to esto ne daje jasan pokazatelj znanja. U sluaju navoenja djelimino
tanih odgovora, moe doi do zabune.
3.11.5.3Tano/netano (true/false)
Opis
4
8
Brzo pitanje koje podrazumijeva konstataciju za koju polaznik odreuje da li je tana ili
netana
Primjer
Glavni grad Francuske je Pariz
Tano
Netano
U sluajevima kada je potrebno na brz nain provjeriti da li je polaznik shvatio sutinu
nekog pojma.
Bodovanje
Taan odgovor nosi sve poene, dok netaan odgovor nosi ili nula ili negativan broj.
Samo kratka konstatacija da odgovor tano moe biti i netaan!
Prednosti
Nedostaci
Polaznik moe odgovarati i po sistemu iskljuivanja pogrenog odgovora ili sluajnim
izborom, to esto ne daje jasan pokazatelj znanja.
3.11.5.4Pitanje sa dopunjavanjem (fill in the blank)
Opis
Brzo pitanje koje podrazumijeva ostavljen prostor u koji polaznik unosi odgovor.
Primjer
Glavni grad Francuske je ___________.
U sluajevima kada se od korisnika trai da prepozna pojam koji je opisan u tekstu
pitanja.
Bodovanje
Taan odgovor nosi sve poene, dok netaan odgovor nosi ili nula ili negativan broj.
Treba voditi rauna o poklapanju tanog odgovora i polaznikovog unosa. U
navedenom primjeru pod tanim odgovorima mogu se smatrati rijei: Pariz, PARIZ,
pariz, Paris, PARIS i slino. Da bi se izbjegla konfuzija, veina alata nudi mogunost
definisanja skupa tanih odgovora, gdje se svaki element tog skupa smatra tanim
odgovorom.
Prednosti
Nedostaci
Navedeni problem sa definisanjem skupa tanih odgovora. Polaznik moe napraviti
tamparsku greku u kucanju, a sistem e njegov odgovor tada okarakterisati kao
netaan.
3.11.5.5Uparivanje pojmova (matching)
Opis
Navode se pojmovi u dvije grupe (dvije kolone), kod kojih je uspostavljena
(najeeobostrana jednoznana) korespondencija izmeu grupa kolona.
Primjer
4
9

Povei drave i glavne gradove
Pariz
Engleska
London
Portugalija
Lisabon
Francuska
U sluajevima kada se od korisnika trai da na jednom mjestu prepozna vezu izmeu
vie razliitih pojmova
Bodovanje
Mogui su djelimino tani odgovori, a zbog velikog broja razliitih kombinacija netanih
odgovora, mora se voditi rauna o nivou netanog odgovora (na primjer, koliko je
uspostavljeno tanih parova).
U zavisnosti od naina implementacije, mogui su razliiti sistemi davanja odgovora na
ovo pitanje. U sluaju kada je mogua upotreba mia, polaznik moe uparivati pojmove
po drag&drop principu. U protivnom se mora obezbijediti dobar nain odgovaranja
preko tastature, najee putem navoenja rednih brojeva odgovarajuih pojmova.
Prednosti
Omoguavaju dublju provjeru znanja, jer se postie veliki broj kombinacija odgovora,
od kojih je samo jedna tana (na primjer, ako se uparuje po etiri pojma, ukupan broj
moguih odgovora je 16).
Nedostaci
Nezgodna implementacija, jer esto autorski alati ne posjeduju jednostavan i brz sistem
kreiranja ovakvih pitanja. Nezgodno formiranje povratne informacije zbog velikog broja
moguih kombinacija netanih odgovora.
3.11.5.6Banka rijei (word bank)
Opis
Ponueno je jedno ili vie mjesta gdje treba ubaciti odgovarajue rijei, koje su
takoe ponuene. Ovaj tip pitanja je slian tipu pitanja jednostruki izbor, s tim to se
pitanju daje i neka vizuelna interpretacija.
Primjer
Postavite gradove na karti Francuske na odgovarajue lokacije.
Pariz
Marsej
Bordo
Kan
Lion
Kada je
praktino koristiti
U sluaju kada je potrebno povezati pojmove sa njihovom vizuelnom interpretacijom.
Bodovanje
Slino kao kod pitanja jednostruki izbor, s tim to se moe odrediti bodovanje za svaki
pojedinani pojam.
Kao kod pitanja jednostruki izbor
5
0
Prednosti
Omoguavaju dublju provjeru znanja od tipa jednostruki izbor, jer se pitanju daje i
vizuelna interpretacija.
Nedostaci
kreiranja ovakvih pitanja.
3.11.5.7Niz odgovora (sequence)
Opis
Od polaznika se trai da odredi redoslijed ponuenih odgovora.
Primjer
Poredaj zemlje po broju stanovnika:
Engleska, panija, Francuska, Italija, Njemaka.
U sluajevima kada treba sortirati neke podatke, ili u sluajevima kada se od polaznika
trai da opie postupak koji se sastoji od vie uzastopnih koraka koji su linearno
poredani.
Bodovanje
Zbog velikog broja moguih kombinacija odgovora (od kojih je samo jedna tana) treba
voditi rauna o djelimino tanim odgovorima, tj. da li ih uopte priznavati ili ne. Samo
jedna kombinacija (ureenje) se smatra tanom.
Veliki broj kombinacija odgovora (na primjer, ako je potrebno poredati pet stavki u
pravilan redoslijed, ukupan broj kombinacija je 120!) moe dovesti do zabune. Treba
voditi rauna da li jedan isti odgovor moe, ali i ne mora biti prisutan na vie mjesta (na
primjer, kod opisa neke procedure, jedna radnja se radi vie puta). U sluaju da moe,
tada se broj moguih kombinacija odgovora drastino poveava (na primjer, teorijski,
tada je za pet ponuenih stavki ukupan broj kombinacija 3125!).
Prednosti
Omoguavaju dublju provjeru znanja, jer je samo jedna kombinacija od velikog broja
njih tana.
Nedostaci
kreiranja ovakvih pitanja.
3.11.5.8Prepoznavanje lokacije (hot spot)
Opis
Od polaznika se najee zahtijeva da na ponuenoj slici prepozna element koji opisuje
tekst pitanja. Mogue su i druge primjene ovog pitanja, kao i nuenje vie mjesta na
slikama gdje treba prepoznati vie pojmova.
Primjer
Gdje se na karti nalazi Francuska?
5
1

U sluajevima kada se karakteristina mjesta na slici povezuju sa odgovarajuim
pojmovima.
Bodovanje
Taan odgovor izbor tane lokacije nosi pozitivan broj bodova, a s obzirom na
mogunost vie netanih odgovora, njihovo vrednovanje se moe razlikovati, od
teine greke.
Karakteristian element ovog tipa je slika, koja sadri neke (jedan ili vie) istaknutih
dijelova.
Prednosti
Podrazumijeva se kombinacija vie razliitih tipova sadraja (grafiki, audio, tekstualni),
to se po teoriji smatra dobrim pristupom i efikasnijim pokazateljem znanja.
Nedostaci
Nezgodna implementacija, podrazumijeva jaku programsku podrku, koja esto nije
jednostavna niti za implementaciju, niti za prenos na druge platforme.
3.11.5.9Numeriki tip (numeric)
Opis
Ovaj tip od polaznika podrazumijeva unos numerikog odgovora (brojevne vrijednosti).
Ovaj tip pitanja je slian tipu pitanja sa dopunjavanjem, uz dvije vane razlike: odgovor
je broj (cio ili decimalan), a pod tanim odgovorom se podrazumijeva bilo koja
vrijednost koja pripada nekom unaprijed definisanom intervalu (dozvoljena tanost).
Primjer
Vrijednost broja Pi je ______.
U sluajevima kada je pitanje takvo da je odgovor brojevnog tipa koji pripada datom
intervalu.
Bodovanje
Taan odgovor nosi pozitivan broj bodova. U nekim sluajevima je mogue definisati i
teinu netanog odgovora (za koliko se razlikuje (pogrean) polaznikov odgovor od
tanog).
Karakteristian element ovog tipa je interval kojim se dozvoljava odstupanje od
(potpuno tanog) odgovora. Na naem primjeru, poto broj Pi ima beskonano mnogo
decimala, ne moe se ni definisati potpuno taan odgovor, te se, na primjer, moe rei
da je svaki broj koji pripada intervalu 3.140.001 taan.
Prednosti
Omoguava se postavljanje pitanja koji su u vezi sa izraunavanjem i brojevnim
vrijednostima.
5
2
Nedostaci
Problematino definisanje intervala dozvoljenih vrijednosti, jer je pitanje da li se to
uvijek moe uraditi na pravi nain (na primjer, preciznost tolerisane greke).
3.11.5.10
Esej (essay)
Opis
Ovaj tip ostavlja mogunost slobodne interpretacije odgovora od strane polaznika.
Uveden je za situacije kada se za dato pitanje ne postavljaju okviri za polaznika.
Primjer
Objasni razliku izmeu tipova pitanja sa jednostrukim i viestrukim izborom i navedi
odogovarajue primjere.
U sluajevima kada se do sada navedenim tipovima pitanja ne moe izmjeriti
polaznikovo znanje treba da pokae.
Bodovanje
Moe se definisati ukupan broj bodova za taan odgovor, a podrazumijeva se i defisanje
bodova za djelimino tane odgovore. Sve dok profesor je izvri bodovanje,
podrazumijeva se da je polaznik na pitanju osvojio nula poena.
Ovaj tip pitanja karakterie iskljuivanje mogunosti automatskog ocjenjivanja, jer ne
postoji unaprijed definisan odgovor sa kojim se uporeuje polaznikov. Podrazumijeva se
ostavljanje prostora na stranici u koji polaznik moe da unese svoj odgovor.
Prednosti
Omoguava se sloboda u odgovaranju. Ovaj tip pitanja najvie lii na uobiajeno
pismeno odgovaranje prisutno u tradicionalnoj nastavi.
Nedostaci
Nemogunost automatskog ocjenjivanja i samim tim nemogunost upotrebe u
testovima kod kojih se automatski odreuje uspjeh polaznika.
3.11.5.11
Kratki odgovor (short answer)
Opis
Slian kao prethodni tip, samo se podrazumijeva da polaznikov odgovor bude kratak
(najee u jedan ili dva reda).
Primjer
Navedi definiciju elektronskog uenja.
U istim situacijama kada se koristi i esej, ali se kao dodatno ogranienje uvodi i duina
polaznikovog odgovora.
Bodovanje
Moe se definisati ukupan broj bodova za taan odgovor, a podrazumijeva se i defisanje
bodova za djelimino tane odgovore. Sve dok profesor je izvri bodovanje,
podrazumijeva se da je polaznik na pitanju osvojio nula poena.
Slino kao kod eseja, ovaj tip pitanja karakterie iskljuivanje mogunosti automatskog
ocjenjivanja, jer ne postoji unaprijed definisan odgovor sa kojim se uporeuje
polaznikov. Prostor za polaznikov odgovor ostavljen na stranici je ogranien na jedan ili
dva reda.
Prednosti
Omoguava se sloboda u odgovaranju, ali sistem ograniava polazniku da daje previe
duge odgovore.
5
3
Nedostaci
Slino kao kod eseja, nemogunost automatskog ocjenjivanja i samim tim nemogunost
upotrebe u testovima kod kojih se automatski odreuje uspjeh polaznika.
5
4
4 Implementacija razvijenog kursa

Nakon zavretka razvoja kursa u autorskom alatu, moe se smatrati da je kurs spreman
za isporuku polaznicima. Identifikuju se sledee aktivnosti:
Obuka korisnika aplikacije
Priprema polaznika
Ostale neophodne pripreme
Instalacija kursa na LMS
4.1 Obuka korisnika aplikacije

Kreiran kurs u veini sluajeva nije zasebna i odvojena cjelina, ve je obino dio nekog
veeg sistema (na primjer LMS a) i kao takav, za oekivati je da u odravanju kursa na
neki nain uestvuju osobe razliitih profila.
Na primjer, za registrovanje osoba na sistem, potreban je administratorski pristup.
Administrator sistema ima pristup bazi podataka, podacima vezanim za kurs koji su
smjeteni na serveru. Zbog mogunosti, a nekada i potrebe pristupa podacima vezanim
za kurs, potrebno je obezbijediti osnovnu obuku.
Dalje, u nastavni proces mogu biti ukljuene i druga lica, kao to su demonstratori,
asistenti, spoljni saradnici i dalje. Svakome od njih treba dati odgovarajua uputstva i
ovlatenja, kako bi oni dalje mogli uestvovati u eventualnoj obuci korisnika i praenju
napretka.
4.2 Priprema korisnika

Priprema studenata ukljuuje sledee korake:
Obavjetavanje polaznika o postavljenom kursu
Obuka polaznika koja je vezana za praenje kursa
Registracija polaznika kursa
4.2.1 Obavjetavanje polaznika o postavljenom kursu

Polaznici kursa mogu biti obavjeeni jednim od standardnih naina komunikacije
(direktno razgovorom, putem obavjetenja na oglasnoj tabli ili web sajtu institucije, emailom i slino). Podatke koje treba prenijeti polazniku su zapravo osnovni podaci za
kurs, s tim to je vano naglasiti podatke o sadraju kursa i eventualnim vremenskim
ogranienjima, kako bi polaznici na vrijeme pristupili pohaanju kursa.
5
5
4.2.2 Obuka studenata koja je vezana za praenje kursa

Da bi polaznici bili u mogunosti da prate kurs, potrebno ih je uputiti u korake
neophodne za praenje kursa:
pristup sistemu (na primjer podatke za pristup portalu ili serveru na kom je kurs
postavljen i registraciju na sistem),
pretraga kurseva koji su postavljeni,
prijava na kurs,
nain i sistem pohaanja kursa,
ostale napomene, koje mogu ukljuiti dodatne informacije o kursu, vremenu i

nainu pristupa (u koje doba dana je kurs dostupan, sa kog mjesta se kursu moe
pristupati itd.)
4.2.3 Registracija polaznika kursa

U zavisnosti od osobina kursa vezanih za prijavu i registraciju polaznika, vre se zavrni
koraci koji omoguavaju polaznicima da pristupe praenju kursa.
Ukoliko se ne zahtijeva registracija polaznika kao polaznika kursa,
prijavljivanjem na kurs, automatski dobija mogunost da pohaa kurs.
polaznik,
S druge strane, ukoliko je za praenje kursa potrebno odobrenje nadlene osobe, vri se
odobravanje, odnosno odbijanje pojedinih polaznika. U zavisnosti od sistema, polaznici
se obavjetavaju o odobrenju, odnosno odbijanju.
4.3 Ostale neophodne pripreme

Ostale pripreme se odnose na obezbjeivanje prostorija u kojima e se kurs pohaati
(ukoliko je to predvieno), obezbjeivanje neophodne tehnike opreme (dovoljnog broja
raunara, servera, obezbjeivanje raunarske mree (LAN, intranet, web)),
obezbjeivanje osoblja koje e se brinuti o software-u i hardware-u i slino
4.4 Instalacija kursa na LMS

Ukoliko je kurs razvijan po SCORM standardu, za oekivati je e biti postavljen n LMS
sistem. Instalacija kursa podrazumijeva:
Podeavanje ulaznih parametara (parametri za pristup serveru, aplikaciji, bazi

podataka, mail serveru i slino)
Upload podataka (snimanje podataka na server pomou potrebnih alata)
Podeavanje sigurnosnih elemenata (nivo pristupa za pojedine uloge u sistemu)
Podeavanje ostalih parametara (promjena konfiguracionih i log fajlova)
Testiranje instalacije
5
6
5 Evaluacija procesa razvoja

Evaluacija predstavlja proces odreivanja sutine, vanosti i valjanosti nekog procesa.
Koristi se za karakterizaciju i ocjenjivane elemenata, a u svrhu poboljanja kvaliteta i
otklanjanja eventualnih greaka i nedostataka.
Procjena kvaliteta procesa uenja se sprovodi:
U toku razvoja kursa
Po zavretku razvoja (u toku ivotnog vijeka kursa)
5.1 Evaluacija u toku razvoja kursa

U toku razvoja kursa vri se kako interno testiranje od strane razvojnog tima, tako i od
strane drugih osoba. Ranije je napomenuto da je izuzetno preporuljivo da u proces
testiranja i precjene valjanosti kursa budu ukljuene osobe iji profili odgovaraju profilu
tipinog polaznika kursa.
Uoavanjem i ispravljanjem greaka i nedostataka postie se bolji kvalitet kako
izloenog materijala (poboljanje kvaliteta nastavnog procesa), tako i izgleda i
valjanosti elemenata kursa.
Neposredno po zavretku razvojnog procesa, a prije nego to kurs ue u iru upotrebu
potrebno je izvriti detaljno testiranje.
Testiranje sprovedeno od strane treih lica standardno se naziva beta testiranje.
Zbog vanosti procesa testiranja, potrebno je napraviti dobar plan u kome e biti
navedeni koraci koje treba napraviti. Identifikuju se sledei koraci:
Odreivanje osoba (testera) i obima rada
Obezbjeivanje materijala za testiranje
Testiranje
Preuzimanje rezultata testiranja i otklanjanje greaka
Kreiranje izvjetaja o zavrenom beta testiranju
5.1.1 Odreivanje osoba (testera) i obima rada

Kvalitet testiranja (a samim tim i itavog posla) umnogome zavisi od odabira kvalitetnih
i adekvatnih osoba koje testiraju kreirane elemente. Od osoba koje testiraju projekat se
oekuje da savjesno i kvalitetno pristupe procesu testiranja, potuju dogovorene
rokove, a rezultate testiranja predstavljaju onako kako je to unaprijed dogovoreno.
Osobama koje testiraju elemente omoguava se odgovarajui nivo pristupa sadraju,
tako to se u sistemu kreiraju testni nalozi (korisniko ime i lozinka).
Obim rada je prije svega vezan za izbor materijala koji se testira (da li je to jedan dio
kursa, itav kurs ili nekoliko kurseva). U zavisnosti od obima posla definiu se
vremenska ogranienja vezana za testiranje.
Ukoliko je to potrebno, naznaavaju se vani i kritini elementi (kursa) na koje prilikom
testiranja treba staviti dodatan akcenat, (na primjer rad sa pitanjima i testovima).
Sa osobama koje uestvuju u testiranju pravi se zavrni ugovor o pristanku, ugovor o
uvanju informacija, eventualno ugovor o plaanju testiranja i slino.
5.1.2 Obezbjeivanje materijala za testiranje
5
7
Testeri treba da budu upueni u sistem funkcionisanja elemenata koje testiraju.

Identifikovani su sledei dokumenti i ostali elementi koji su potrebni za efikasno
testiranje:
Polazni dokument na osnovu koga se vri testiranje
Prilagoavanje beta test povratne forme zahtjevima
Uputstvo za koritenje software-a
Kurs koji se testira ukljuujui kreirani testni nalog
Neophodna oprema (kompjuteri i pristup odgovarajuoj mrei)
5.1.3 Testiranje
Sam proces testiranja se odvija u nekoliko faza.
Na osnovu prethodnih dogovora, kreira se lista testera, pojedinani i zajedniki
zadaci, kao i raspored testiranja.
Svakom testeru dostavlja se dokumentacija i drugi materijal neophodan za
testiranje
Proces testiranja se obavlja u dogovorenim vremenskim ogranienjima
Po zavretku ili tokom testiranja testeri popunjavaju beta testne forme i alju se
osobama koje su uestvovale u razvoju
Na osnovu rezultata testiranja vri se kontrola odgovornosti osoba koje su
uestvovale u razvoju
5.1.4 Preuzimanje rezultata testiranja i otklanjanje greaka

Na osnovu rezultat testiranja, vri se sledei niz aktivnosti:
procjenu koliko je testiranje bilo uspjeno, kao i uinka svakog testera
pojedinano
procjenu vremena i drugih resursa neophodnih za ispravljanje greaka
dodjela zadataka za ispravljanje greaka, u skladu sa ranijom podjelom
aktivnosti
ispravljanje greaka uz evidenciju o otklonjenim i neotklonjenim grekama
5.1.5 Kreiranje izvjetaja o zavrenom beta testiranju

Nakon procesa testiranja kreira se izvjetaj o zavrenom beta testiranju, u kome su
navedene osobe koje su uestvovale u samom procesu, evidencija o uinku testera,
koja moe pomoi u daljem razvoju (na primjer koje osobe ponovo angaovati kao
testere, a koje ne), analiza broja uoenih greaka, odreivanje broja uoenih i
ispravljenih greaka, uinak osoba koje su uestvovale u razvoju i slino.
5.2 Evaluacija po zavretku razvoja (u toku ivotnog vijeka kursa)

Po zavretku razvoja kursa preporuljivo je vriti konstantno praenje informacija o
kuru tokom procesa koritenja. Korisni savjeti, primjedbe, utisci, kritike i napomene
samih polaznika kursa najbolje mogu odrediti ocjenu da li je kreirani kurs postigao svoj
osnovni cilj dostizanje eljenog nivoa znanja polaznika tokom nastavnog procesa.
5
8
Iskustva dobijena na osnovu evaluacije kursa mogu pomoi i biti veoma korisna u
kasnijem razvoju istog ili drugih kurseva.
Evaluacija se moe pratiti na nekoliko naina:
Anketiranjem polaznika kursa (odreivanje rejtinga kursa)
Analizom statistikih elemenata
Voenjem evidencije o broju polaznika kursa (mjerenje popularnosti kursa)
Nuenjem posebnih formi koje popunjavaju polaznici kursa u toku i na kraju
nastavnog procesa
Drugim nainima komunikacije sa polaznicima, sakupljanjem utisaka i ocjena, te
obradom prikupljenih informacija
5
9
6 Zakljuak
Kreiranje kursa, kao i svaka druga nastavno obrazovna aktivnost podrazumijeva
sloen i zahtjevan proces, koji obuhvata detaljnu i obimnu analizu, te kvalitetnu
pripremu i obradu sadraja.
Praenjem definisanih koraka i ispunjavanjem zahtjeva navedenih u ovom priruniku,
moe se postii da kreirani kurs sa jedne strane zadovolji pedagoke i metodike
standarde, a sa druge ne odstupi od propisanih standarda u elearning-u.
Zbog svoje linearnosti, ( praeni ADDIE model je koncipiran po sistemu izvrenja
zadataka jedan za drugim), mogue je da se neki koraci ine nepotrebnim, te samim
tim oduzimaju vrijeme. Ovaj model se moe posmatrati kao opti model koji propisuje
niz instrukcija u razvojnom procesu, te je podloan raznim preureenima, u zavisnosti
od konkretne potrebe.
Detaljna analiza elemenata kursa, pravljenje strukture kursa, zajedno sa detaljno
opisanim pojedinanim lekcijama lanovima razvojnog tima omoguava brzu, kvalitetnu
i efikasnu implementaciju obrazovnog materijala u autorskom razvojnom alatu.
Upotreba naprednih razvojnih alata omoguava kreiranje visoko kvalitetnih elektronskih
kurseva zasnovanih na upotrebi najsavremenijih multimedijalnih elemenata, ime se
postiu bolji rezultati u uenju.
Potovanje propisanih standarda (SCORM standarda) omoguava iroku primjenu i dug
ivotni vijek kursa, te se u tome nalazi kljuno opravdanje za kreiranje kursa na ovakav
nain.
6
0
DODATAK: O SCORM standardu detaljnije

U ovom poglavlju emo detaljnije objasniti elemente najpoznatijeg skupa standarda u
elektronkom uenju SCORM standardima. Poznavanje ovih standarda nije od
presudnog znaaja za razvoj sadraja. Ipak, korisno je posjedovati znanje o osnovnim
tehnikim osobinama sadraja, nainima njegove organizacije i isporuke, kao i
meusobnoj komunikaciji sistema koji se koriste u ovom vidu elektronskog uenja.
Ukoliko se elektronski sadraj razvija u standardizovanom autorskom alatu, o veini
stvari koje slijede u ovom dijelu autor sadraja ne mora brinuti.
ta je SCORM
SCORM (Sharable Content Reference Model) je doprinos Advanced Distributed Learninga (ADL) u saradnji sa ostalim organizacijama (IEEE, IMS, AICC, ARIADNE) standardizaciji
elektronskog obrazovanja i usmjeren je ka web baziranoj obuci (web based training).
Ukratko, SCORM predstavlja skup specifikacija za razvoj, pakovanje i produkciju
visokokvalitetnih obrazovnih materijala, kada i gdje god su potrebni. SCORM kursevi
(kursevi kreirani po SCORM standardu), opravdavaju ulaganje u razvoj kurseva
osiguravajui:
Interoperabilnost (interoperability) . Kombinovanje sadraja iz razliitih izvora,
kao mogunost komunikacije, razmjene podataka i interakcije razliitih sistema.
Koritenje i ponovno koritenje sadraja (re-usability). Jednom kreiran sadraj se
moe koristiti vie puta. Jednostavno i brzo kombinovanje raznih tipova
jednostavnog sadraja u sloeniji sadraj.
Mogunost upravljanja (manageability). Mogunost kontrole pristupa i praenja
aktivnosti uesnika.
Dostupnost (accessibility). Korisnici standardizovanog sistema (najee
profesori i studenti) imaju mogunost pristupa sadraju u odgovarajuem
trenutku, koristei odgovarajue ureaje.
Trajnost (durability). Kupci ne zavise od jednog dobavljaa, ve mogu da biraju
proizvode na slobodnom tritu, te nisu potrebne znaajne modifikacije za novije
verzije sistemskog software-a
Mogunost mjerenja (scalability). Tehnologije se razvijaju u smjeru da imaju
najiru moguu primjenu, te se u tom smislu eLearning moe posmatrati i kao
profitabilna aktivnost institucije. SCORM stadard zasnovan je na stavu (ideji) da
su sadraji za uenje sainjeni od relativno malih obrazovnih resursa, koje je
mogue ponovo koristiti, kombinovanih u vee cjeline kao to su kursevi,
nastavne oblasti, zadaci i slino.
Komponenete SCORM-a
6
1
Kreiranje kursa koji zadovoljava SCORM standarde obuhvata sljedee aktivnosti:

Priprema nastavnih sadraja u formi teksta, slike, audio ili video zapisa itd, uz
pomo odgovarajuih alata.
Opisivanje nastavnih sadraja (definisanje metapodataka ili podataka o
podacima): meta podaci su definisani SCORM standardom, predstavljeni su XML
fajlom. Osnovni cilj ove aktivnosti je opisivanje sadraja na standardizovan nain
kako bi se omoguilo njihovo ponovno korienje i pretraivanje, razmjena
sadraja izmeu razliitih sistema.
Kreiranje sloenijih struktura kursa i njihov opis (nastavna oblast, dio kursa, kurs,
skup kurseva)
Sisteme komunikacije izmeu obrazovnog sadraja i LMS sistema.
Komponente definisane SCORM standardom koje obuhvataju nastavne sadraje razliite
sloenosti su:
Asset osnovna komponenta (jedinica uenja)
SCO (Sharable Content Object) skup asset-a za koje se omoguuje praenje
korisnikovih aktivnosti tokom interakcije (na primjer, jedinica uenja (learning
object)ili vjeba). Jedan SCO objekat, u tehnikom smislu pored svog sadraja
nosi i odgovarajue JavaScript funkcije koje se pozivaju prilikom komunikacije sa
LMS-om i pomou kojih se podeavaju podaci koji se odnose na korisnikovu
interakciju sa sistemom, na primjer, da li je i koliko dugo korisnik pregledao
objekat, kakvi su rezultati eventualne interakcije, kao i ukupan status korisnika
na toj lekciji. SCO objekti se (u idealnom sluaju) opisuju detaljnim skupom
metapodataka koji se kasnije koriste za pretragu, pristup ili organizaciju objekta u
odgovarajuem repozitoriju.
Slika 7.1 Asseti kojima se raspolae. Obratiti panju na jedan okrugli asset
Komponenta koju predstavlja agregacija prethodno definisanih komponenti uz
definisanje redoslijeda navigacije (na primjer, nastavna ili tematska oblast kao
skup nastavnih jedinica, ili na kraju, itav kurs)
6
2
Slika 7.2 Agregacija objekata

IMS manifest je jedan standardizovan XML fajl u kome se uvaju osnovni podaci koji se
odnose na kreirani objekat uenja, koji najee nastaje agregacijom vie manjih
objekata. Standardizovan XML zapis omoguava njegovu upotrebu na bilo kojoj
platformi. Ovaj fajl sadri (meta)podatke o samoj agregaciji i listu svih pridruenih SCO
objekata koji se koriste u agregaciji, kao i nain kako su oni (hijerarhijski) organizovani,
kao i adrese pridruenih resursa.
Princip upotrebe SCORM standardizovanog sadraja

Ne mora svaki obrazovni sadraj biti kreiran po SCORM standardizaciji. U sluajevima
kreiranja pojedinanih lekcija, skripti, dokumenata, studija i slino ei je sluaj da
autor ne vodi rauna ni o kakvoj dubljoj standardizaciji. Meutim, ako je rije o
jednom kontinuiranom i organizovanom procesu kreiranja elektronskih kurseva koji
trebaju biti prezentovani polazicima u virtuelnom okruenju, uz mogunost praenja
napretka polaznika, podrazumijeva se kreiranje i upotreba standardizovanog sadraja.
Pri kreiranju takvog sadraja uglavnom se koriste principi nekog instrukcionog dizajna,
pomou kog se vri hijerarhijska organizacija samog sadraja, te povezivanje
odgovarajuih aseta i learning objekata u vee cjeline, jer sami SCO objekti ne nose
informacije o sukcesivnom redoslijedu. Svaki SCO objekat omoguava pozive
odgovarajuih JavaScript funkcija koje omoguavaju inicijalizaciju (funkcija
LMSInitialize()) i zavretak (LMSFinish()) pregledanja objekta od strane korisnika. SCO
objekti takoe omoguavaju prosljeivanje i podeavanje vrijednosti parametara samog
objekta (kao to je status, broj bodova i slino), pomou odgovarajuih funkcija
LMSGetValue() i LMSSetValue().
Dalje, platforma na koju je postavljen SCO objekat sadri odgovarajue adaptere (tzv.
API Adapter), koji omoguavaju komunikaciju izmeu SCO objekta i LMS-a. Ovi API
adapteri komuniciraju sa objektima putem JavaScript funkcija, tako da upotreba SCO
6
3
objekta ne zavisi od platforme i tehnologije na kojoj se oni pokreu ili aplikacije sa

kojom komuniciraju (LMS-om).
Iako SCO objekti ne sadre informacije o sistemu navigacije izmeu njih, unutar jednog
SCORM objekta (koji, kao to je ve reeno moe biti agregacija vie manjih objekata)
moe biti definisana navigacija, kao i uslovno pomjeranje ili grananje (po principu
ispunjenih preduslova eng. prerequisites).
Znai, za svaki SCO objekat vezuje se IMS manifest fajl i odgovarajui resursi. Pomou
manifest fajla se uvaju informacije o samom objektu, hijerarhijskoj organizaciji manjih
elemenata (manjih SCO objekata i/ili aseta), kao i odgovarajui spisak resursa. Resursi
su organizovani na osnovu njihovog tipa i meusobne zavisnosti. Sve ovo zajedno se
uva u jednom zip fajlu, koji se, kao takav moe koristiti u bilo kom standardizovanom
sistemu.
Kreiranje kursa po SCORM standardu, a koji e eventualno biti objavljen na nekom LMSu, omoguava:
sistematski pristup problematici kreiranja kursa, tako da on sadri kompletno

gradivo neke cjeline, organizovano u jedinice uenja (learning objects),
efikasan i itak pregled sadraja od strane polaznika,
sistem praenja napretka polaznica na kursu,
sistem ocjenjivanja polaznica kroz testove i vjebe,
komunikaciju profesora sa pojedinim ili svim polaznicima koji su prijavljeni na

kurs, pomou elektronske pote, foruma, objavljivanja vijesti, chat soba itd
Verzije SCORM-a
Kao aktuelne verzije SCORM standarda danas sreemo ve dugo koritenu verziju
SCORM 1.2, te noviju verziju SCORM 2004.
Verzija 1.2 u osnovi propisuje nain organizacije samog sadraja, u tzv CAM (eng.
Content Aggregation Model) modelu, kao i nain predstavljanja standardizovanog
sadraja u tzv SCORM RTE (eng. real time environment). Pored ovoga, definisan je i
skup obaveznih, preporuenih i dozvoljenih metapodataka.
Verzija 2004 predstavlja unapreenje prethodne verzije. Unapreenje se odnosi na
izbacivanje odreenih neloginosti, ali i prilagoavanje SCORM standarda drugim
(prvenstveno IEEE standardima). Kao osnovna unapreenje u funkcionalnom smislu
prepoznaju se poboljan nain navigacije i sekvenciranja SCO objekata i mogunost
boljeg praenja napretka polaznika.
Navigacija i sekvenciranje u verziji 2004 nudi vie mogunosti, i u principu, bolja
rjeenja. Na primjer, u verziji 1.2 polazliku je kroz lekcije prezentovan obrazovni
materijal i jedino to se eventualno moglo podesiti je uslovljavanje da se jedan objekat
uenja ne moe pratiti ukoliko neki prethodni nisu savladani. U novoj verziji SCORM-a
postoji takozvano prilagodljivo sekcencioniranje, (eng. adaptive sequencing) i planiranje
sloenije navigacije, kod kojih isporuka obrazovnog materijala (a samim tim i
6
4
sekvencioniranje) zavisi od aktivnosti polazika. Problemi ovakvog sekvencioniranja u

prethodnoj verziji su rjeavani unutar jednog SCORM objekta, to je umnogome
ograniavalo kasniju analizu aktivnosti. Pored toga, kao posljedicu, po staroj verziji,
imamo i situaciju da je dosta elektronskih kurseva i organizovano kao jedan SCORM
objekat, to dalje oteava njegovo ponovno koritenje.
Pored navigacije i sekvenciranja, znaajno poboljanje u novoj verziji je u vezi sa
prosljeivanjem informacija o interakciji polaznika i sistema, gdje se prvenstveno misli
na mogunost slanja detaljnijih i preciznijih informacija o uspjehu polaznika na testu.
Ovo je postignuto dopunom skupa podataka koji se prosljeuju sistemu.
6
5
Literatura
1. Gaji Z, Mati D, Prirunik za razvoj elektronskih kurseva, WUS Austria
2. Tom Kuhlmann, The Insiders Guide To Becoming a Rapid E-Learning Pro
3. SAUL CARLINER, AND PATTI SHANK, EDITORS eLearning HandBook, Past
Promises, Present Challenges
4. Radna grupa za eObrazovanje PREPORUKE, grupa autora, WUS Austria
Internet resursi
1. 162 Tips and Tricks for Working with e-Learning Tools, The eLearning Guild,
preuzeto sa http://elearningweekly.wordpress.com/2007/12/18/free-ebook-162tips-and-tricks-for-working-with-e-learning-tools/
2. WIKIPEDIA, The Free Encyclopedia, http://www.wikipedia.org
3. Introduction to Instructional Design and the ADDIE Model, preuzeto sa
http://www.e-learningguru.com/articles/art2_1.htm
4. Australian Flexible Learning Framework: Introduction to Standards and
Specifications for Learning Objects and Repositories, preuzeto sa
www.flexiblelearning.net.au/projects/resources/VLOR_introduction_to_standards_
and_specifications.pdf
5. Advanced Distributed Learning Iniciative, http://www.adlnet.org
6. ADDIE model, http://ed.isu.edu/addie/index.html
7. IMS Global Learning Consortium, http://www.imsglobal.org
6
6
Sadraj
Predgovor......................................................................................................................... 1
1
Polazne osnove za razvoj elektronkih kurseva...........................................................3

1.1
Uvod.................................................................................................................... 3
1.2
Osnovne definicije............................................................................................... 3
1.3
Autorski alati....................................................................................................... 5
1.4
Elektronsko uenje i instrukcioni dizajn...............................................................8
1.4.1
Ukratko o ADDIE modelu............................................................................... 9
1.4.2
Ukratko o rapid eLearning-u (brzo kreiranje elektronskih kurseva).............11
Razvoj elektronskih kurseva.................................................................................... 14

2.1
2.1.1
ta je to elektronski kurs............................................................................. 14
2.1.2
Gdje pronalazimo motiv za eLearning?.......................................................14
2.1.3
Angaovanje specijalizovanih institucija za razvoj......................................15
2.1.4
Na koji nain e kurs biti dostupan?............................................................15
2.1.5
Odreivanje cijene kursa............................................................................. 15
2.1.6
Odreivanje lanova tima koji uestvuju u razvoju.....................................16
2.2
Organizacioni aspekti razvoja............................................................................14
Metodiko didaktiki elementi elektronskog kursa..........................................19
2.2.1
Koji su motivi za kreiranje kursa?................................................................19
2.2.2
Motivacija polaznika kursa..........................................................................19
2.2.3
Ko su sluaoci kursa?.................................................................................. 20
2.2.4
ta su ciljevi kursa?..................................................................................... 21
2.2.5
Kakav je sistem ocjenjivanja polaznika kursa?............................................21
2.3
Na koja ogranienja nailazimo prilikom pravljenja kursa?.................................21
2.4
Sistematizacija podataka o kursu......................................................................22
2.5
Koji su zavrni koraci u procesu analize?...........................................................24
Prikupljanje sadraja i njegova organizacija.............................................................25

3.1
Kojim sadrajem raspolaemo?.........................................................................25
3.2
Kakva je struktura kursa?.................................................................................. 25
3.3
Kreiranje strukture kursa................................................................................... 25
3.3.1
Kreiranje globalne strukture kursa..............................................................26
3.3.2
Uvoenje hijerarhije meu elementima kursa.............................................27
3.3.3
Kreiranje plana lekcije................................................................................. 27
3.4
Koji je najbolji nain za pripremanje sadraja jedne lekcije?.............................28
3.5
Uvoenje konvencija o nazivima fajlova i foldera..............................................28
3.6
Organizacija fajlova........................................................................................... 29
6
7
3.7
Kreiranje Storyboard-a...................................................................................... 29
3.8
Kako e sadraj biti prezentovan polaznicima kursa?........................................29
3.9
Razvoj sadraja................................................................................................. 30
3.10 Neki primjeri interaktivnog sadraja u lekciji.....................................................31

3.10.1 Linearno ureen niz prikaza (stranica)........................................................31
3.10.2 Lekcije zasnovane na upotrebi grafikih i multimedijalnih elemenata........34
3.10.3 Dijagrami..................................................................................................... 35
3.11 Kreiranje pitanja i testova.................................................................................. 37
3.11.1 Automatsko ocjenjivanje............................................................................. 37
3.11.2 Kako napraviti test...................................................................................... 38
3.11.3 Elementi pitanja.......................................................................................... 39
3.11.4 Tipovi pitanja............................................................................................... 40
3.11.5 Kojim tipovima pitanja raspolaemo?..........................................................40
4
Implementacija razvijenog kursa............................................................................. 48

4.1
Obuka korisnika aplikacije................................................................................. 48
4.2
Priprema korisnika............................................................................................. 48
4.2.1
Obavjetavanje polaznika o postavljenom kursu.........................................48
4.2.2
Obuka studenata koja je vezana za praenje kursa....................................48
4.2.3
Registracija polaznika kursa........................................................................49
4.3
Ostale neophodne pripreme.............................................................................. 49
4.4
Instalacija kursa na LMS.................................................................................... 49
Evaluacija procesa razvoja....................................................................................... 50

5.1
5.1.1
Odreivanje osoba (testera) i obima rada...................................................50
5.1.2
Obezbjeivanje materijala za testiranje......................................................50
5.1.3
Testiranje..................................................................................................... 51
5.1.4
Preuzimanje rezultata testiranja i otklanjanje greaka................................51
5.1.5
Kreiranje izvjetaja o zavrenom beta testiranju......................................51
5.2
6
Evaluacija u toku razvoja kursa.........................................................................50
Evaluacija po zavretku razvoja (u toku ivotnog vijeka kursa).........................51
Zakljuak................................................................................................................. 52
DODATAK: O SCORM standardu detaljnije....................................................................53

ta je SCORM.............................................................................................................. 53
Komponenete SCORM-a.............................................................................................. 53
Princip upotrebe SCORM standardizovanog sadraja..................................................55
Verzije SCORM-a......................................................................................................... 55
Literatura....................................................................................................................... 57
6
8

Prirucnik Ver 0.5

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prirucnik Ver 0.5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Predgovor

Ovaj prirunik je namijenjen autorima elektronskog obrazovnog sadraja i drugom

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

1 Polazne osnove za razvoj elektronkih kurseva

1.2 Osnovne definicije

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

edukativnim sadrajem, forume, diskusije i mnoge druge kako pojedinane, tako i

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

Pristupanost: mogu se pretraivati po potrebi uenika i nastavnika (polaznika i

1.3 Autorski alati

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

Prezentacije su odlian nain da se objasni i predstavi obrazovni materijal.

Slika 1.1: Primjer kvalitetno napravljenog slajda u PowerPoint-u.

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

Adobe Presenter je popularni plug in za PowerPoint koji omoguava proirenje

Slika 1.2: Primjer kombinacije prezentacije i prateeg video prikaza naratora

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

razliite ablone za kreiranje kurseva, to umnogome ubrzava rad i kursevima daje

1.4 Elektronsko uenje i instrukcioni dizajn

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

metodiko didaktikim elementima obrazovnog procesa, ali i mogunostima i nainima

1.4.1 Ukratko o ADDIE modelu

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

Slika 1.3: ematski prikaz ADDIE modela

ta je osnovni sadraj i tema kursa?

ta sluaoci kursa treba da naue?

Na koja ogranienja nailazimo prilikom pravljenja kursa?

Kako motivisati polaznike kursa?

Kakav je sistem ocjenjivanja polaznika kursa?

Kako napraviti sistem praenja razvoja kursa?

Koliki je budet za razvoj kursa?

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

Na koji nain e kurs biti dostupan korisnicima?

Ko su lanovi tima koji uestvuju u razvoju?

Obuka korisnika aplikacije

Ostale neophodne pripreme

Instalacija kursa na LMS

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

1.4.2 Ukratko o rapid eLearning-u (brzo kreiranje elektronskih kurseva)

1.4.2.1 Inicijalizacija projekta

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

1.4.2.2 Kreiranje mree saradnika na projektu i identifikacija ljudskih resursa

Podrazumijeva povezivanje ljudi koji e uestvovati u razvoju, ili koji e uestvovati u

1.4.2.3 Analiza obima i tipa sadraja

Analiza razvoja sadraja podrazumijeva pronalaenje kompromisa izmeu potreba

1.4.2.4 Razvoj strategije prezentovanja materijala

1.4.2.5 Razvoj Look &Feel okruenja

1.4.2.6 Razmatranje potreba za multimedijalnim sadrajem

1.4.2.7 Osposobljenost krajnjih korisnika i tehniki zahtjevi

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

poznavanje rada osnovnih komponenata raunara,

1.4.2.8 Programski okviri i portal

6 CMS Content Managemet System sistem za upravljanje sadrajem

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

2 Razvoj elektronskih kurseva

2.1.2 Gdje pronalazimo motiv za eLearning?

komercijalnom interesu raznih kompanija, koje internet vide kao veliko i

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

strategijama upravnih institucija, koje internet smatraju sredstvom za

2.1.3 Angaovanje specijalizovanih institucija za razvoj

2.1.4 Na koji nain e kurs biti dostupan?

Prirunik za razvoj elektronskih kurseva

elemente koji omoguavaju praenje kursa, kao to je opcija autorun (automatsko

2.1.5 Odreivanje cijene kursa