Dr.Sc.

Edin Delic, diplomirani inienjer rudarstva

Docent, Univerzitet u Tuzli, Bosna i Hercegovina
Dr.Sc. Abdulah Basic, diplomirani inzenjer rudarstva
Redovni profesor, Univerzitet u Tuzli, Bosna i Hercegovina
M.Sc. Rijad Sisic, diplomirani inienjer rudarstva
Visi asistent, Univerzitet u Tuzli, Bosna i Hercegovina

Mehanika fluida, klimatologija i

filtraciona strujanja (pIVO izdanje)

aerologija,

UNIVERZITET UTUZU

UNIVtRSITY OF TUZiA

knjiga I: Osnove mehanike fluida i

Recenzenti:
Dr.Sc. Amir Meskovic,
Vamedni profesor, Univerzitet u Tuzli, Bosna i Hercegovina
Dr.Sc. lzet Alic, diplomirani inienjer masinstva
Docent, Univerzitet u Tuzli, Bosna i Hercegovina

Edin Delic
Abdulah Basic, Rijad Sisic

Izdavac:
Univerzitet u Tuzli
Lektor i korektor:
Husein Bakalovic

Tiraz: 200 primjeraka

Stampa:
DOO "COPYGRAF" Tuzla

Mehanika fluid a, klimatologija i aerologija

knjiga 1: Osnove mehanike fluida i filtraciona strujanja
(prvo izdanje)

ClP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

xxx.x.xxxx.
DELle, Edin
Mehanika fluida, klimatologija i aerologija, knjiga 1: Osnove mehanike
fluida i filtraciona strujanja (prvo izdanje) I Edin Delic, Abdulah Basic, Rijad
Sisic - Tuzla: Univerzitet, 2007.- XXX str.:ilustr.: 24 cm
Bibliografija: str. XXX-XXXX

I lSBNXXXXXX
I COBISS: BH-ID XXXX
Tuzla, novembar 2007. godine

I
Aziri , Nedi i Selmi

Predgovor

Knjiga je zamisljena kao prvi udibenik iz serije univerzitetskih publikacija koje ce

tretirati naucnu oblast mehanika fluida sa tezistem na injzenjerske probleme u oblasti
geotehnickog inienjeringa, rudarstva, sigumosti i zastite okoline.
Prva knjiga sadrzi osnovne oblasti mehanike fluida kojim se definise pojam naucne
discipline, osnovne zakonitosti na kojima poCiva ova oblast, te poglavlja koja tretiraju
osnove klimatologije, aerologije i filtracionih strujanja. Uporedo uz knjigu u pripremi je
i praktikum u kome ce se materija izlozena u ovoj knjizi obraditi kroz prakticne
primjere.
Iako je primamo namijenjena studentima Rurarsko-geolosko-gradevinskog fakulteta kao
pomoc u savladivanju kurseva mehanike fluida, lcnjiga moze posluziti i inienjerima u
praksi za dopunu i obnavljanje teoretskih znanja iz predmetne oblasti.

Tuzla, novembra 2007. godine

Autori.

1.1. Osnovni pojmovi i obiast

Fiuidi. (tekucine i gasovi) su materije kOO kojih pri Jrretanju dolazi do stalne promjene
medusobnog relativnog OOnO)la cestica. Gasovi lako mijenjaju svoj oblik i zauzimaju
razne zapremine, dole evrsta tijela treba podvrgnuti djelovanju sile da bi doslo do
promjene oblika ili zapremine. Zapremina teCnosti je vrio postojana, oOOosno i pod
dejstvomjake sile teenost vrio slabo mijenja svoju zapreminu, ali lako mijenja oblik.
MEHANIKA
KOf~TlNUU.MA;

l<ine:maUita [I'n:tanjoilJ i
DinamU-.atsil'.:l

f',,' .:hanika ~>.;rrtihtij>=la

Stika 1: Podjela mehanike

Ovisno 0 tome da Ii izucava kruta tijeIa, tekucine iIi gasove, naucna oblast mehanika se
dijeli na: mehaniku krutog tijela, hidromehaniku i aermnehamku

I
I

\~) It

II

i
I
I

'

II

a)

n\

ill
i

'

b)

Slika 2: Tangencijalni napon cvrstih tijela ijluida

U razmatranjima ce cesto biti pogoOOo posmatrati "djelic materije", ~to podrazumijeva
tako malu kolicinu materije da njen oblik ne igra ulogu pri posmatranju. Zato se djelic
moze zamislili leao koclea, valjak, lopta iii drugo pravilno i nepravino geometrijsko
tijelo, ovisno 0 potrebama rjesavanja konkretnog zadatka. Djelici imaju uvijek istu
masu, ali im se zapremina i oblik mogu :rr.ijenjati tokom vremena.

Vrlo ~ pokretljivost djeliea materije igra odlui:ujuCu ulogu, odnosno stiSljivost nema
uticaja ua tok velikog broja pojava. Zbog toga se uvodi i upotIbljava rijee fluid karla se
rezultati proucavanja podjedrulko odnose na tekuCine i gasove.

Teeenje i strujanje fluida je vezano s toplotnilTI uticajima, tako da se mehanika fluida

preplice i sa termodinamikom. U mehanici je teziste na kretanju fluida, a u toplotne
promjene se ulazi sa.'l10 u smislu njihovog uticaja na strujanje i tecenje.

Mehanika fluida je oblast mehauike kontinuuma, odnosno nauCna disciplina koja

izueaYa kretanje fluida, odnosno procese teCenja i strujanja. Nauka 0 kretanju Cestica
spada u najstarije nauke. Jo~ 5000. godine pr.n.e. u Kim su zabiljeZeni hidraul.irni kanali
za navodnjavanje, nasipi za odbranu od poplava, vje~cKa jezera itd. N~o kasnije
slirni objelcti 8U pravljeni u Indiji, Egiptu, Mesopot:amiji. Mnogi od tih objekata su
sacuvani do dallas, a nekijos uvijek sluZe svojoj svrsi.

U termodinamici se kretanje fluida posmatra kao sredstvo za prenosenje toplote

(toploini transfer), odnosno energetske transformacije iz ili u toplotnu energiju.
Mjerljivost je osobina kojom se definise velicina. U mehanici fluida se intenzivno
primjenjuje geometrija (zapremine,povrsine, duZine, uglovi itd.), sto u osnovi ima
jedinicu za duZinu L [m].

Prvi pisani propis koji tretira oblast mehanike fluida je Hamurabijev zakonu iz XVIII
vijeka pLn.e. u kome 8toji: ,,Ako netko otvori svoje brane da navodni svoje usjeve, ali je
nepaz7jiv i voda poplavi polje njegovog susjeda, mora susjedu nadoknaditi gubitak
svojim iitom ".
Za vrijeme stare Greke i Rima (nekoliko stotina godina pLn.e.) izvodeni su daleko
slozeniji radovi. Mnoge kuce su snabdjevene instalacijama za hladnu i toplu vodu,
razvodenu cijevima od pecene gline.

Prvi naucni rad iz mehanike fluida zabiljezen je 250. godine pLn.e. l . U tom radu je
razradena "Archimedova teorema' 0 potisku tecnosti na potopljeno tijelo, koja i danas
predstavlja osnoVll savremene hidrostatike i aerostati.1ce. Teorema glasi: svako tijelo
potopijeno u vodu gubi od svoje tezine onoliko koliko je teska istisnuta tecnost.
Archimed uije imao svoje prave sljedbenike, a pravi zamah u oblasti mehanike fluida
dolazi tek u renesansnom dobu. Leonardo da Vinci (1452- 1519) je napisao trakatat "0
kretanju i mjerenju vade", ali je on pronaden i stampan 300 godina poslije njegove
smrti. Prvi rad objavio je 1856. godine holandski naueni Simon Stevin (1548 - 1620)
pod naslovom "Naee1a hidrostatike,,2.
Euler Leonhard (1707- 1783) je tvorac savremene mehanike fluida. Iskoristio je
3
Newtonove principe (sila jednaka masa puta ubrzanje) i dao diferencijalne jednacine za
kretanje fluida uvodeci u racun unutrasnju silu pritiska. On je prvi postavio dovoIjan
broj jednaeina kojima se opisuju hidromehanieke pojave. Pet velicina su karakteristicne:
tri za projekcije brzine, jedna za pritisak i jedna za gustinu. Medutim, jednaeinama
kretanja odgovaraju sarno tri projekcije u pravcima koordinatnih osa. Euler je njima dao
karakteristienu jednacinu koja iskazuje promjenu fiziekog stanja fluida i jednaeinu
kontinuiteta koja opisuje svojstvo fluida da neprekidno ispunjava fluidni prostor. Time
se dosio do dovoIjno jednacina za pronalaZenje pet nepoznatih velieina.
4

Lagrange je poslije Eulera takode izveo diferencijalne jednacine za kretanje fluida, ali u
nesto cLugaCijem obliku. Obojica razmatraju fluid koji nema trenja , stG je cesto
opravdano, ali moze dovesti do zabluda.

Stika 3: Tangencijalni napan u cvrstim tije/ima ifluidima

Sile se u mehanici fluida dijele na masene ili tjelesne (gravitacija, inercijalna sila,
centrifugalna sila, Coriolisova sila, elektromagnetska sila) i kontaktne iIi povrsinske
sileo Gustoca IrillSene sile se moze defmisati u proizvoljnoj tacki prostora kao:

Mm l'lillb,v->o--mM

f( x,y,z ) = 1lill"",
...o--=
&n
p llV
(Mm- masena sila, I1m- elementama masa na koju djeluje masena sila"

Is (x,y,z)=liillb......

~
IlS

(11S - elementama povrsina na koju djeluje kontaktna sila, M, - kontaktna sila, Apavrsina)
Pri tangencijalnom djelovanju sile na cvrsta tijela dolazi unutar tijela do pojave
tangencijalnog napona i tangencijalne deformacije koja ce ovisiti 0 karakteristima
cvrstoce materije.
Djelovanje tangencijalne sile na fluid dovest ce do kretanja (strujanja). Izmedu cestica
fluida tangencijalni napon se javlja sarno kao posljedica viskoziteta. Kod neviskoznih
strujanja iii strujanja sa zanemarivim uticajem viskoziteta, tangencijaL"li napon unutar
fluida jednak je nuli.

2 Simon Stevin (1548-1620): "De Beghinselen des Waterwichts"

Issac Newton (1642-1727)

Joseph Louis Lagrange (1736-1813)

2/268

V-zapremina)

Gustoca kontaktne sile u proizvoljnoj taeki posmatranog prostora ispunjenog fluidom

iznosi:

Archimedes of Syracuse (287-212. pne): "On Floating Bodies"

3/268

c=J - gasovito

Agregatno stanje vode ovisi 0 pritisku i temperaturi. Karakteristicne tacke u

promjenama agregatnog stanja vode su trojna tacka i kriticna tacka, kako je prikazano
na nareOOom dijagramu.

komprestia

Slilw 4: Toplotnijluks i promjene agregatnog stanja pri kompresiji i ekspanziji gasova

Ph ----

Kako su gasovi izrazito stisljivi, spoljnjim energetskim uticajem moguce je smar:jiti

zapreminu koju zauzimaju, sto dovodi do zagrijavanja i oslobadanja toplote u okolrnu.
Pri odredenoj vrijeOOosti pritiska i temperature cijela zapremina gasa ce se likvificirati,
oOOosno pretvoriti u tecnost. Sve do potpunog izjeOOacavanja temperature sa okolnom
temperaturom ovako komprimirani i likvificirani gas ce emitovati toplotu. Ukloliko
komprimirani gas, bilo da je tecan iIi Iikvificiran, ekspandira, oOOosno povecava svoju
zapreminu na racun pretboOOe kompresije, doti c~ do obrnutog toplotnog toka, oOOosno
do uzimarJa toplote iz okoline, sto ima za posljedicu hladenje okoline.

p,

----

Temperatura T, K

..

T,

1.1.1. Agregatna stanja (faze) materije

Prelaz materije iz jeOOog u drugo agregatno stanje odvija se uz energetski transfer:
potrebna je toplotna energija da se materija provede od uredenog (cvrstog), preko
uglavnom neuredenog (tecnost) u poptuno neuredeno (gas) stanje. Faza u kojoj ce se
materija nalaziti ovisi 0 temperaturi i pritisku. Proces prelaska iz cvrste faze u tecnu
naziva se topljenje, a iz tecne u gasovitu isparavanje. Obrnuti proces prelaska iz
gasovitog stanja u tecno naziva se kondenzacija, a iz tecnosti u cvrsto ocvrSCavanje iii
smrzavanje. VrijeOOost pritiska i temperature pri kojoj je podjednaka vjerovatnoca da
se materija nalazi u sve tri faze naziva se trojna tacka.
OOOos izmedu energije translatornog kretanja molekula (mv2/2) i temperature T, na
osnovu kineticko- molarne teorije, moze se pisati:

T=C

mv 2

[1]

2 '

gdje je C - koeficijent proporcionalnosti.

Led - uredeno stanje

a~ ..... ,. "m ~t&"riJc.

r-

~Vodel1a nara\lod" _

Po"","~oneuredeno ,"mje

Stika 6_' p-T dijagram Jazne promjene vade

U trojnoj tacki podjednaka je vjerovatnoca da se voda nalazi u cvrstom, tecnom iii

gasoVitom stanju. Pri pritiscima ispod pritiska trojne tacke (PI) voda mijenja agregatno
stanje direktno iz cvrstog u gasovito i obratno. Pri pritiscirna izmedu pritiska trojne
taCke i kriticnog pritiska (Pkr) voda prelazi iz cvrste u tecnu fazu, zatim iz tecne u
gasoVitu i obratno_

1.1.2. Dimenziona analiza u mehanici fluida

Tri osnovne velicine koje ulaze u Medunarodni dirnenzioni sistem jedinica su: dliZina I
[m], vrijeme, [s], masa m [kg]. Mehanika i toplotni uticaji povezuju se preko energije,
jer se mehanicka energija i toplota (istoroOOe velicine) mogu uporedivati.zbog toga je
pozeljno osnovni dirnenzioni sistem prosiriti na cetiri osnovne velicine:
1. dliZina
I [m]
2. vrijeme
, [s]
3. rnasa
m [kg]
4. temperatura
T [K]
Iz osnovnih velicina je izveden veliki broj tzv. "izvedenih velicina" (npr. brzina,
ubrzanje itd).
Svaka mehanicka velicina se moze izraziti iz osnovnog dimenzionog izraza:

Agregatna stal1ija

Uglavnom neuredeno stanJ

[Y]

= [

y (-]

,b

me ].

[2]

- opca oznaka tacke

Npr. dijeljenjem rnase(m) sa zapreminom (13) dobije se gustina, oOOosno za

Slika 5: Pramjena agregatnog stanja vade

a=-3, b=O i c=l

[Y]

4/268

-+

= [ [3 ,0 m1 ].

5/268

[Y] = (metar-3 sekunda kilograml] = [kglm ]

Tabela 1:Dimenziona analiza jizickih veliCina

Pri dimenzionoj analizi pisanje dimenzionih izraza i dimenzija navodit ce se u uglastim

zagradama "[]", a vrijednosti velicine bez zagrada:

[3]

Duiina

Iml

Povrsina

I'

2
rm l

fm'l

Masa

[kgl

Vrijeme

[s)

Temperatura

T(t)

Zapremina

Ny - mjerna vrijednost (broj)

Dimenzioni sistem je stvar dogovora i ima za cilj unosenje reda. Izabrane tri osnovne
velicine u mehanici su medusobno nezavisne i neuporedive. Prema potrebi, moze se
neka od izvedenih velicina uvesti kao "kvaziosnovna velicina" i kao takva tretirati.
Uzmemo Ii pritisak kao "kvaziosnovnu velicinu" s jedinicom [pa], mozemo je tretirati
kao osnovnu, mada se, u principu, radi u izvedenoj jedinici (sila po pm.TSini).
Sila F [N] je, npr. u mehanici, dobila svoju jedinicu jer bi kao izvedena imala jedinicu
{rno zI ,-2}. Iako je {rno = f = I}, ne bi bilo ispravno uzeti ovaj izvedeni oblik. Npr., u
prethodnom izvedenom izrazu figurira vrijeme, a ono se kod sile ne mjeri ni u kom
obliku. Uvodenjem [N] pojednostavilo se i izratavanje ove cesto upotrebljavane
velieine.

I Brzina

V~

[K,("C))
ITI

[mfsJ

tp of'

[lis, RADls)

Ugaona brzina

(i)

Ubrzanje

a= I

Sila

F ~ mU'

lkcr (mfs2\ - Nl

ZaDreminska 511a

r~Fm~1

fN/m'l

Moment sile

M~FT

[Ns]

Obrtni moment

T-Fi

[Nml

Pritisak

fJ = F A~'

[N/m' - Pal

Rad

Wi-FI

[Nm-Jl

Energija

E ~ m I' T~'

[kgm2/s'= Nm~J]

E=FI

fNm- Jl

Snaga

r~2

p= Wi

Specificna masa
(gustina)
Specificna tezina

[J/s~

r"1

fb (mfs2) - Nl

G-mf?
p=m Vi
p~FT'

[kg/m')

r'

[(kgmls2)s2/(m4Fkg/m')

1~GVI

r~m

W)

I(Nim2)(m'/s) - Wl

V'

P~fJ

Tezina

[(mfs)/(s/') - mis')

[N/m')

r' T~'

[kg/em's')

1* mfm

(k!!ll1is 2 )1m'-N/m'l

Znpreminski protok

V'~A

Maseni protok

fm2 (mfs) ~ m'/sl

v' - V

T~I

M'=mr-

6/268

Specifiena topiota
Toolota

Om~1

[kg/s)
[(kg/m')(m'/s)-kg/s]

M'=oO
c=

[m'/s)

TI

rJI(kg K)l
. [11

7/269

1.1.3. Fluid kao neprekidna, homogena i izotropna sredina

Izucavanja se u mehanici fluida baziraju na pretpostavci da je fluid neprekidan,
homogen i izotropan, odnosno da u potpunosti ispunjava prostor, da irna iste osobine i
da se podjednako ispoljava u svirn pravcirna.
Fluidni djelic je neizmjerno malena masa fluida, potpuno ispunjena materijom istih
osobina kao i konacna masa, Ciji je sastavni dio. Krece se po zakonima po kojirna se
krecu tijela. Oblik i zapremina fluidnog djelica se mogu mijenjati kroz vrijeme, ali masa
ostaje nepromijenjena.
Ako posmatramo djelic fluida zapremine LlV i tezine LlG uoCit cemo da specificna teZina
tog elementarnog djelica mase ne mora biti jednaka specificnoj masi cjeline tekucine,
odnosno:

Pod pojmom ideal an fluid podrazumijevamo zamisljeni fluid kod koga su privlacne
medumolekularne sile zanemarive i ciji su molekuli materijalne tacke. Najcesce se kod
vecine realnih gasova mogu zanemmiti medumolekularne sile i dimenzije molekula, te
uoCiti osobine vrlo bliske osobinama idealnih fluida. Tako se za pomenute gasove mogu
prirnjenjivati zakonitosti koje vaZe za idealne gasove.

G IlG
V* IlV' Y *Ily.
G

IlG

/:,V

-*-

Slika 7: Meausobni odnos toplote dovedene materiji i temperature pri promjenama

agregatnog stanja

Y */:'y.

Sustina toplotne energije je sadrzana u srednjoj mjeri intenziteta kretanja cestica

(elektrona), a energetsko toplotno stanje se izrazava velicinama koje su "spoljni izraz",
prije svega temperatura, pritisak i specificna zapremina.

Srednja specificna tezina ukupne mase fluida se moze izraziti:

[4]

Fizicko stanje fluida uslovljeno je u velikoj mjeri temperaturom. Pod uticajem

temperaturnih promjena fluid mijenja svoju zapreminu i gustinu. Nestisljivi fluid ponasa
se pre~ Gay-Lussacovom zakonu:

1.1.4. Fizicke osobine fluida

1.1.4.1

[11]

Masa, gustina i spreciftcnu tezina

Ukupna masa m fluida sadrzanog u zapremini V jednaka je zbiru masa dm fluidnih

djelica dV i neprekidna je funkcija zapremine:

m= fdm.

gdje su Vo i V zapremine tekucine prije i nakon temperaturnih promjena, to i t

temperature prije i poslije promjene i j3 koeficijent zapreminskog sirenja.
Promjena gustine se moze izraziti:

[5]

[12]

Masa je mjerljiva veliCina: fluidu konacne zapremine odgovara konacna masa m. Zakon
o odrZanju mase: Masa fluida zapremine V ne mijenja se tokom vremena ako u uocenoj
zapremini nema izvora iIi ponora mase. Masa fluida zapremine V ne zavisi od oblika
povrsi koja ogranicava tu zapreminu niti od promjene tog oblika tokom vremena.
Gustina vazduha (specificna masa, zapremniska gustina) p predstavlja odnos mase (m)
i zapremine (V):

Psr

=; [~~ l

[6]

Relativna gustina je medusobni odnos gustine dva razlicita fluida. U praksi se najcesce
kao etalon uzirna rnaksirnalna gustina vode (pri 4q, tako da se relativna gustina
izracunava kao kolicnik gustine posmatranog fluida i gustine vode pri 4C:

8/268

Vrijednosti koeficijenta zapreminskog sirenja za tekuCine su male, te se u tehnickim

proracunirna najcesce smatra da je gustina tekucine konstantna. Zapreminske i promjene
gustine gasova ovisno 0 promjeni temperature su znatne. Za gasove vaZi opca jednacina
gasnog stanja: p = P RT, odakle se mogu dobiti promjene velicina u funkciji
temperature.
Odnos izmedu energije translatomog kretanja molekula (mv 212)
osnovu kineticko-molarne teorije, moze se pisati:

mv 2
2 '

T=C-

temperature T, na

[13]

gdjeje C - koeficijent proporcionalnosti.

10/268

PR=

Temperatura se mjeri termometrima, koji mogu biti razlicite konstrukcije (dilatacioni s

tekueinama, dilatacioni s bimetalom, termoelektricni itd.).

[-].

P H,o(4" C)

~ozvoljene jedinice u SI sistemu su C (Celsius

Srednjagustina fluida nije funkcija polozaja, vee je definisana za konacnu zapreminu i

moze se interpretirati kao masa jedinicne zapremine fluida. U opeem slucaju gustina
irna razliCite vrij ednosti u razliCitim tackama fluida i razlicitim trenucima vremena, te
predstavlja polje skalame velicine:

gdje su
sistem.

Xk

(k = 1,2,3)

) i K (Kelvin6), a danas se mogu sresti

skale po Reaumuru , Romeru , Fabrenheitu9 ili Rankineu. U tebnickoj
hteratun se temperature po Reamum, Romeru i Rankineu nerijetko oznacavaju istim
oznakama (R iIi Ra). Num.cf'je imati u vidu 0 kojoj se skali radi, jer je pogresno
izjednaCiti Romerovu iii Reamurovu skalu sa Rankineovom koja pocinje od apsolutne
nule (nula je jednaka nuli na Kelvinovoj skali), ali je prirast temperature po jednom
stepen jednak prirastu po Fahrenheitovoj skali.

1. tempe:atume

Tabela 2: Konverzija iedinica za m;erenie temperature

koordinate tacaka fluida u odnosu na izabrani referentni

Ukupna masa fluida sadrzanog u zapremini V:

m= JpdV .

[7)

U specijalnim slucajevima kada je gustina jednaka u svakoj tacki tokom vremena,

govorimo 0 idealiziranom slucaju, odnosno tzv. "nestisljivim fluidima".

Specijicna fezina iii gustina siZe teze y je proizvod gustine i ubrzanja sile teze (g):

Rankine

K=OC+273.15
R=Kx 1.8

Rankine

K = oR 11.8

..

T~\I<.~L~!.:::.4.5.~<57.

....](~eF+.4522n!.l.Jl __ .

[8)

v
Specificna tezina se moze izraziti kao kolicnik tezine i zapremine:

G
V

y=-

[9)

Specijicna zapremina je velicina stanja koja predstavlja zapreminu jedinice mase:

[10)

1.1.4.2

Temperatura

Ako dva tije1a A i B, razlicitili toplotnih stanja, dovedemo u medusobnu vezu, ona ee se
mijenjati sve dok se medu njima ne uspostavi toplotna (temperatuma) ravnoteza. Tako
dolazimo do pojma temperatura kao referentnog odnosa toplotnog stanja tije1a. Pojam
temperature se definise za tijela kod kojih se moze govoriti 0 toplotnom stanju i
temperatumoj ravnotezi. Iz toga izvodimo zakljucak da tijela mogu biti medusobno u
termickom ravnoteznom iii neravnoteZnom stanju.
Fizicke osobine tijela Cini skup fizikalnih osobina, koje se mogu iIi ne mogu direktno
mjeriti, a odreduju flZicko stanje materije. Pod pojmom toplotnih promjena stanja
podrazumijevamo one procese pri Kojima se mijenjaju toplotne osobine materije.

9/268

Slika 8:0dreaivanje apso/utne temperatume nule

Anders Celsius (1701-1744)

William Thomson Kelvin (1824 - 1907)

Rene Antoine Ferchault de Reaumur (1683-1757)

Ole Christensen Romer (1644 -1710)

Daniel Gabriel Fahrenheit (1686-1736)

11/268

Na slid (7) je dat primjer Gay-Lussacovog eksperimenta iz 1816. godine. Mijenjamo Ii

temperaturu vode u posudi, uz zadrZavanje konstantnog pritiska p, mjerenja pokazuju da
se spcificna zapremina gasa mijenja linearno s temperaturom po jednacini:
,11

=_0-{273,15+t),

,11

[14]

273,15

gdje je So - specificna zapremina pri temperaturi t=OC.

Unesemo Ii rezultate u dijagram specificna zapremina-temperatura, za proizvoIjnu (bilo
koju) vrijednost pritiska dobit cemo po jedan pravac, tako da svaki od pravaca odsijeca
na ordinati vrijednost Yo. Zajednicka presjecna tacka svih tako dobivenih pravaca na tosi je u tacki t=-273.1SoC. Zamijenimo Ii temperaturu u prethodnoj jednacini iz C u K,
slijedi:

S=~T.

1.1.4.3

Stisljivost

Stisljivost je osobina materije da mijenja svoju gustinu pri promjeni pritiska iJiIi
temperature.
Gasovi pokazuju izrazitu stisljivost, a kod tekucina stisljivost je gotovo zanemariva.
Zanemarivanjem uticaja sti~jivosti kod tekucine dolazimo do pojma nestiSijiva
tekuciIll2, koji treba shvatiti uslovno, odnosno kao stisljivost koja je zanemariva u
posmatranim uslovima. Razlike u stisljivosti fluida u velikoj mjeri uticu na njihove
osobine - posebno pri strujanju.
Strujanja stisljivih fluida nazivaju se jos i komprimabilnim strujanjima, jer pri ovim
strujanjirna dolazi do promjene gustine fluida (kompresije iIi ekspanzije), dok se
strujanja nestisljivih fluida nazivaju nekomprimabilna strujanja.

[IS]

273,15

Paly

Gay-Lussacovim eksperimentom
temperatura koju tijelo moze imati.

dobivena

apsolutna

temperatura

je

Plyl

Teoretski najvisa temperatura naziva se Planckovom 10 temperaturom, a bazira se na

teoriji kvantne mehanike i danas se smatra najvisom temperaturom koju tijelo moze
irnati.

mp -

fZl

lr-+--+i_";!-++---+-7
---L

SliJw 9: Stisljivost jluida

Planckova masa, k= 1.3806S0S

10

23

[J/K]- Boltzrnanova ll konstanta.

Tabela 3: Uticaj temperature na brzinu prostiranja zvuka u vazduhu (C), gustinu (p) i
akusticnu impedancu vazduha (Z)
T, C

Z 9

m CZ
Tp =-p-=1,41679xl0 3z [K],
k
gdje je:

I
r-r
I

najniia

C, mls

p, kglm'

Z,Ns/m3

10

325.4

1.341

436.5

328.5

1.316

432.4

331.5

1.293

428.3

334.5

1.269

424.5

10

337.5

1.247

420.7

15

340.5

1.225

417.0

20

343.4

1.204

413.5

25

346.3

1.184

410.0

30

349.2

1.164

406.6

Stisljivost tekucine pri promjeni pritiska se moze izraziti:

fiV

S=-~=-~~[:l
odnosno u diferencijalnom obliku:

Apsolutna vrijednost odnosa izmedu promjena zapremine i pocetne zapremine jednakje

odnosu promjene pritiska i izraza za stisljivost:

fiV
--

V;

-fip
S

gdje je : fip
,0,. V =

10

Max Karl Ernst Ludwig Planck (18.58-1947)

11

Ludwig Eduard Boltzmann ( 1844-1906)

12/268

[16]

[17]

pz - PI - promjena (prirastaj) pritiska koji djeluje na tekucina,

V; - Vz -

promjena zapremine tekucine. Znak minus (-) pokazuje da smanjenju

pritiska odgovara povecanje zapremine i obratno.

13/268

Ako se iz svake taeke teku6ine povuku vertikale (

Slika 9) jednake po duZini s piezometarskom visinorn, krajnje tacke 8vih vertikalnih
duZi past ce u istu hotizontalnu ravan odredenu jednacinom:

SPa

vs

A'

+fr
a
pg'

[18]

;'

,/

M2

1
S

~/'

s=p dp

dp

[~J.

Koeficijenti stisljivosti tekucina su vrio malih vrijednosti i u vecini hidraulickih procesa

ne uticu na ishod. Time se racun veoma uproscuje, ali 6e se u nekim slucajevima morati
i prirast gustine uzeti u obzir (npr. kod hidraulickog udara).
Pb
Celik

Gas

Ii
](J8

.'
.~O<-

-,,-"

" , / ,.J

A'

Slika 12: Strujanje viskoznogjluida

[19]

m2

M;

Umjesto zapremine V obieno se uvodi gustina fluida p. Masa posmatranog fluida je:
m=p V = const, te se diferenciranjem dobije: dm=pdV+ Vdp = 0, odakle slijedi:

.!

,f'

h /!"y

Reciprocna vrijednost koeficijenta stisljivostije modul elasticnosti: s =- .

!;.A1

z=H=z

l~

<lA

Siia unutrasnjeg trenja kod tekucine zavisi, medutim, i od brzine pojedinih djeIi6a
teku6ine koje se medusobno dodiruju. Kretanje teku6ine moze se zamisliti kao kretanje
pojedinih zamisljenih vrio tankih slojeva tekucine, debljine L1y, izmedu dva poprecna
presjeka AA-BB, kako je to prikazano na prethodnoj slici. Ako ne bi postojalo
unutrasnje trenje, cijela masa tekucine u jednom profilu bi stigia od jednog do drugog
profila istovremeno. Brzine kretanja tekucine u svim slojevima bile bi jednake. U
realnosti izmedu slojeva se javljaju otpome sile trenja koje sprjecavaju strujanje, te
brzine svih sloj eva nisu iste.
Issac Newton je utvrdio slijedecu. zakonomjernost: Sila unutrasnjeg trenja (F) je
proporcionalna velicini dodirne povrsine (A) izmedu dva susjedna sloja u dodiru, raste a
porastom gradijenta brzine (L1vlL1y) i zavisi od prirode same tekucine:

Modul elasticnosti (Pa=N/m2)

[20]

Slika 10: Modul elasticnosti neldh materija

1.1.4.4

Uticaj prirode tecnosti je defmisan "dinamickim koeficijentom trenja" (koji se joil

naziva "viskoznost", "koeficijent viskoznosti"):

Viskoznost ifluidnost

Pri kretanju fluida izmedu pojedinih cestica u pokretu pojavljuje se sUa unutrasnjeg
trenja koja prouzrokuje otpor kretanju. Ova pojava se naziva viskoznost.

F L'ly
11=-A L'lv

[21 ]

Kinematski koeficijent viskoznosti se izraZava kao odnos koeficijenta viskoznosti i

gustine tekucine:

b)

,,1)

v=.l.

[22]

Slika 11: Prafil brzine kod idealnog (a) i realnag (b) jluida
Kod cvrstih tijela sila trenja se pojavljuje u vidu "suhog trenja" i prema Kulonovom
zakonu zavisi sarno od velicine normalnog pritiska.
14f268

15/268

Tabela 4: Kinematski /wejicijent viskoznosti vazduha u zavisnosti od temperature i

pritiska

ratura C

Tabela 6: Dinamicka vis/wznost gasova i tekuCina

Vrijednost v1 O' m'/s pri pritiscima u mbar

Tempe933

959

986

1013

1040

1066

1093

1120

Dinamicki
viskozitet, Nslm'

Materija

-5

13,61

13,23

12,88

12,54

12,21

11,91

11,62

11,35

Vodonik (OC,IOI kPa)

0,000008345

14,10

13,71

13,34

13,00

12,65

12,34

12,04

11,75

Metan (OC,IOI kPa)

0,0000 I 0260

14,61

14,21

13,82

13,46

13,12

12,79

12,47

12,18

UgljendiOKsid (OC,101 kPa)

0,000013900

10

15,13

14,71

14,30

13,93

13,57

13,23

12,91

12,60

Azot (OC,IOl kPa)

0,000016600

15

15,65

15,22

14,80

14,41

14,05

13,70

13,36

13,04

Vazduh (OC,IOI kPa)

0,000017080

20

16,19

15,74

15,32

14,91

14,53

14,17

13,82

13,50

Helij (OC,101 kPa)

0,000018600

25

16,72

16,26

15,82

15,40

15,04

14,63

14,28

13,94

Kiseonik (OC,IOI kPa)

0,000019190

30

17,28

16,80

16,35

15,90

15,51

15,12

14,75

14,41

Benzen (OC)

0,000912100

35

17,85

17,35

16,89

16,44

16,02

15,62

15,24

14,87

Ugljotetrahlorid (OC)

0,001346000

Ziva (OC)

0,001685000

40

18,42

17,91

17,43

16,97

16,13

16,53

15,73

15,35

Tabela 5' Konverzioni faktori za jedinice dinamicke i kinematske viskoznosti

DINAMICKA VISKOZNOST
SI ekvivalent
lxlO" Pa-s

Simbol

Naziv jedinlce

cP, cPo

Centipos

civn-stern

din sekund po cm

Kilogram PO metru-sekundi

kg/m-s

1 Pa-s

Niutn se\,und po m'

N_s/m2

1 Pa-s

1 Pa-s
I Pa-s

KINEMATSKA VISKOZNOST
Simbol

Nazi" jedinice
Centistok

em2 PO sekundi
kvadratni fit na sal

cSt
cm2/s

ft'm
ft'!s

kvadratni fit na t>ekund

kvadratni IDc na sat

in2 /h

kvadratni me na sekund

fi2/s

k:vadratni metar na sat

m'm

Ulje - lako masinsko (OC)

0,353400000

Glicerin (OC)

12,070000000

Fizicka velicina obmuto proporcionalna viskoznosti naziva se fluidnost:

0.1 Pa-s

Pousel

0,002959000

Osim od VTste tekucme, uticaj na viskoznost pokazuju i temperatura i pritisak. Porastom

temperature smanjuju se koeficijent viskoznosti i kinematicki koeficijent viskoznosti.

g/cm-s

Pa-s

0,001753000

Kerozin (OC)

0.1 Pa-s

gram po em sekundi

Pascal sekund

Voda (OC)

SI ekvivalent
IxlO" m Is
IxlO" m'/s
2.58064xlO m2Js
9.2903xlO' m-/s
1.79211xlO' m is

[23]

Napon smicanja usljed djelovanja sile trenja (viskoziteta):

(j,=:=~~;

[::l

[24]
/

Svi gasovi i vecma tekucina koje imaju jednostavniji molekularni sastav (npL voda,
benzen, etil alkohol i vecma rastvora) su "njutnovski fluidt'o Generalno "nenjutnovski
fluidt' su kompleksne miksture: sluri rastvori (kasasti), paste, gelovi, solucije polimera i
slicno.

6,4516xlO-4 m'/s
2.77778xlO-4 m'ls
lxlO-4 m'ls

Stoks (Stokes)

St

16/268

17/268

,
T];COllSt:

T]*"onst

Z
P

-l,e.L._
:
-

..___ "-....~~

f':
:

_ I

c..
ro
Z

______ (a)
'"

"-" /
1

.--..",

/."~~
------(b)

---)~-t---"
I

Vrijeme

Gradijent baine, dv/dy

Slika 13: Viskozne karakteristike jluida

Plasticni fluidi (Bingamov plasticitet) su otporni na mala naprezanja, ali vrio lako se
pocinju kretati pod dejstvom nesto jaceg naprezanja Cnpr. pasta za zube, zelatinozne
materije, sluri rastvori).
Pseudo-plasticni fluidi obuhvataju vecinu"nenjutnovskih" fluida. Viskozitet opada s
porastom gradijenta brzine (polirnerski rastvori, krv itd). Pri niZirn brzinskim
gradijentima (dv/dy) pseudo--plasticni fluidi imaju veci viskozitet od njutnovskih, dok
pri visirn vrijednostima gradijenta brzine viskozitet opada i biva manji nego kod
njutnovskih fluida.
Dilatantni fluidi su oni kod kojih viskozitet raste s porastom brzinskog gradijenta. Ovo
su neobicne manifestacije, ali su karakteristicne za kompozite skroba i pijeska.
Tiksotropski fluidi su oni kod kojih dinamicki viskozitet opada tokom vremena
strujanja, odnosno tokom vremena izlozenosti smicanju izmedu posmatranih slojeva
fluida (tiksotropski gel, odnosno masne boje).
Reopektski fluidi karakterisu se rastom dinamitkog viskoziteta tokom vremena
struj anj a, odnosno izlozenosti smicanju izmedu susjednih slojeva fluida Cnpr. rastvor
gipsa u vodi).
Visko-elasticni fluidi su oni kod kojih nakon prestanka djelovanja smicuce sile imaju
sposobnost vracanja, odnosno pokazuju u odredenom stepenu elasticne osobine (npL
bjelance iz jajeta).
Ovisno 0 primjenama viskoziteta tokom vrmena izlozenosti naponu smicanja izmedu
slojeva, mozemo imati vremenski nezavisno i zavisno ponaSanje fluida. Kod vremenski
nezavisnog ponasanja fluida prakticno nema uticaja na viskozitet vrijeme izlozenosti
naponima smicanja izmjedu slojeva, dok se vremenski zavisno ponasanje fluida
karakterise promjenama viskoziteta tokom vremena izlozenosti meduslojnim naponima
smicanja.

Stika 14: Promjena viskoziteta tokomjluida vremena

(a -reopetskijluidi, npr. ielatinozne mase; b - tihotropskijluidi, npr. rastvor gipsa u
vodi)
SHnjavanje je pojava zgusnjavanja tecnosti, odnosno povecanja gustine pri nizim
temperaturama. Stinjavanjem materija moze djelimicno iii u cjelosti izgubiti osobine
fluida, odnosno postepeno ocvrscava. Temperatura na kojoj dolazi do gubitka osobine
tecnosti naziva se tacka stinjavanja. Stinjavanje je karakteristicna pojava za sirovu naftu
i naftne destilate. Ovisno 0 hemijskom sastavu sirove nafte, tempertura stinjavanja se
o
krece izmedu -20 e do 32e. Naftenske nafte se ne stinjavaju, ali prelaze u poIucvrsto
stanje. U procesu stinjavanja ne dolazi do hemijskih promjena nafte, tako da se
povecanjem temperature vraca 1:1 prvobinto stanje. Prije stinjavanja dolazi do
zamuCivanja nafte usljed pocetnog izdvajanja parafma.

1.1.5. Hookeov zakon

12

Hookeov zakon u mehanici cvrstih tijela opisuje deformacije na cvrstom tijelu koje
nastaju usljed djelovanja spoljnje sile iii napona, uz pretpostavku da je intenzitet
deformacija u linearnoj zavisnosti od sile (napona) koji djeluje na materiju, zbog cega se
one materije koje zadovoljavaju ovaj uslov nazivaju ,,Hookeove materije". Za cvrsta
tijela zakon glasi:

F=-kx.
(x -

k - konstanta elasticnog tijela (opruge),

Primijenjen na fluide, Hookeov zakon izraZava prostomu zavisnost promjene zapremine

od promjene hidrostatickog pritiska koji vlada u fluidu:

dV
d'P v =- v - V

12

18/268

deformacija elasticnog tijela,

F - sUa koja fzaziva deformaciju)

[25]

Robert Hooke (1635 -1703)

19/268

Kapilarne sile su sile koje se javljaju usljed medumolekularne interakcije izmedu tecnih,
cvrstih i gasovitih materija. Djeluju na granici izmedu dvije faze, odnosno agregatna
stanja.

Ovako formirana povrsina se moze tretirati kao razvucena membrana, koja je uvijek
izlozena istezanju i pruzat ce otpor pokusaju deformacije spoljnjim silama. Razvucena
membrana formira na povrsini tecnosti povrsinski napon, koji se identifikuje i mjeri
primjenom tanke cjevcice (kapilare) i mjerenjem razlike u nivou povrsine tecnosti u
posudi i kapilari.

Kapilamost je pojava podizanja iIi spustanja tekucine u tankim cijevima (kapilarama), i

defonnacija povrsine fluida na mjestu kontakta sa zidovima posude. Medumolekularne
sHe unutar materije nazivaju se koehezionim, a sile koje se javljaju izmedu razliCitih
faza materije adhezionim. Kohezione sile nastoje drZati materiju na okupu i zauzeti 5to
manju zapreminu, dok adhezione sile nastoje privuCi molekule razliCite faze.

Molekule unutar tekucine slf izlozene dejstvu privlacecih (kohezionih) sila u svirn
smjerovima, tako da je zbirni vektor ovih sila jednak nuli. Molekule na slobodnoj
povrsini su izlozene same unutrasnjim kohezionim silama koje djeluju ispod povrsine
(iz teku6ine). To znaci da je potrebna energija da bi se molekula dovela na povrsinu, a
da povrsinske molekule sadrze vise energije nego unutrasnje.

1.2. Kapilarnost i povrsinski napon

b)

VAZDUH

Slobodna povrsina

TECNOST

Slika 15: Meniskus forma povrsine tecnosti u posudi

Na prethodnoj slici su prikazane dvije razlicite tekucine sa znacajno razliCitim

kohezionim osobinama. Tecnost a) ima snaZnije koehizione sile izmedu svojih molekula
od adhezionih sila koje djeluju izmedu povrsine tecnoti i posude, dok je u slucaju b)
obmuto.
.

Slika 17: Povrsinski napon

Meniskusom se naziva kriva linija povrsine fluida koja nastaje kao posljedica
medusobnog uticaja fluida i posude na slobodnom kontaktu, a moze biti konveksnog i
konkavnog oblika. Oblik krive ce ovisiti 0 tome kvasi li tecnost posudu iii ne.

Povrsinski nap on teku6ine je rad koji je potreban da se dovede dovoljno molekula iz

unutrasnjosti fluida. Povrsinska energija je proporcionaIna broju molekula u
povrsinskom sloju, odnosno njegovoj povrsini:

Hidrofilnim se nazivaju tecnosti koje kvase zid posude, odnosno kod kojih su kohezione
sHe unutar tecnosti slabije od privlacecih sila imeau tecnosti i zidova posude.

EA =G A

Hidrofobnim se nazivaju tecnosti koje ne kvase zid posude, odnosno kod kojih su
kohezione sile unutar tecnostijace od privlacecih sila izmeau tecnosti i zidova posude.
Tekucine se podiZu u kapilarima, odnosno kvase zid posude, ako je adhezija veca od
kohezije. U suprotnom fluid ne kvasi zid posude i ne podite se u kapilari.

:
r-4JPl
;

I:, h

I . . '''(:

[26]

crA - povrsinski nap on

Povrsinski napon (cr, J/m2) je efekt ponasanja povrsinskog sloja tecnosti kao elasticne
povrsine. Kako se slobodna povrsina tecnosti ponasa kao zategnuta membrana,
povrsinski napon je sila po jedinici duzine na zamisljenom presjeku po povrsini
tecnosti. Moze se defmisati i kao Tad koji je potreban da se dovoljno molekula iz
unutrasnjosti tekuCine pomjere na povrsinu, odnosno da se fonnira nova jedinicna
povrsina (Jfni', iIi N/m).
Razlog postojanja povrsinskog napona je razlika u intenzitetu medumolekularnih sila
unutar tecnosti (kohezija) i molekula tecnosti u povrsinskom sloju i molekula spoljnjeg
fluida (gasa iIi neke druge tecnosti) iIi molekula tecnosti i molekula posude u kojoj se
tecnost na]azi (adhezija). Zbog neravnoteze sila povrsinski napon nastoji smanjiti
slobodnu povrsinu tecnosti. Zbog ove pojave kapljice tecnosti i mjehuri sapunice imaju
kru.zni 0 blik.

-- ;

A [J].

.I

Slika 16: Kapilarni kontaktni ugao kapljice na evrstoj povrSini i uticaj kontaktnog ugla
na podizanje teenosti u kapilarnoj cijevi
20/268

21/268

Slika 18: Kruini oblik koji formira teenost u besteiinskom stanju

Slika 21: Djelovanje pritiska i povrsimkog napona unutar mjehurica sapunice

Djelovanje povrsinskog napona je takvo da povrsinu mozemo smatrati kao rastegnutu

elasticnu membranu. Zbog toga kapljice tekucine nastoje formirati okrugJi oblik, kako
bi smanji1e povrsinu. Na maloj kapijici tekucine povrsinski napon ce dovesti do
povecanja unutrasnjeg precnika p kako bi se odrZala ravnoteza na povrsini.

Uocimo da postoji razlika pritika t:.p za koju je pritisak u unutrasnjosti tekucine veci od
pritiska okoline, kako bi se odrZala ravnoteza na hemisfericnom obliku kapljice.
Unutrasnji pritisak p pokusava da rastvori dvije hemisfere, dok povrsinski napon cr
nastoji da ih odrZi zajedno.
Iz uslova ravnoteze mozemo pisati:

t:.p

n t:.p

2r ncr, odakle slijedi:

2 crlr.

Isti uslov ravnoteZe moze se pisati za strujni tok (cilindricni mlaz tekucine):
2r !:"p

2cr , odnosno t:.p

cril" .

Slika 19: Visina podizanja teenosti

Visina podizanja stuba teenosti usljed povrsinskog napona ovisi 0 povrsinskom naponu,
gnstini fluida i gravitacionom ubrzanju, a moze se odrediti na osnovu izraza:

h=2~

;p .

[27]

Na isti nacin moze se analizirati i balon od sapunice. Uslov ravnoteZe za balon tekucine
ce glasiti:

?n t:.p = 2 x (2 r ncr), odnosno t:.p

4crlr.

Povrsinski napon se javlja u situacijama kada se izmedu raz!icitih faza nalaze siobodno
form~~e ?ovrsm:. (tekucme/gasovi iIi tekucme/cvrste materije), iIi na kontaktnoj
povrsml dVIJe tekucme koje se ne

--";;"''';;;''---..

Slika 20: Membranski efekt slobodne povrsine

Ovaj efekt omogucava nekim insektima da se krecu po povrsini vode, izaziva

akvaplaning u saobracaju, plivanje po povrsini pareica evrste materije, izaziva kapilamu
aktivnost, uzrok je nastanka mjehurica teenosti koji su u stanju lebdjeti u vazduhu i
slieno.
Intenzitet povrsinskog napona zavisi od vrste tecnosti, temperature (kineticke energije
molekula) ali i od vrste spoljnog fluida. Povrsinski napon opada porastom temperature,
jer sile kohezije opadaju s povecanjem srednje kineticke energije molekula.
22/268

Stika 22: Kapilarni kontaktni ugao a i visina dizanja h

23/268

Kapilarni pritisak je razlika izmedu pritiska na prelazu izmedu dva fluida koji se ne
mijesaju. Razlika pritiska je proporcionalna povrsinskom napunu i obrnuto
proporcionalna efektivnom precniku povrsine. Ovisi, takoder, 0 uglu kvaSenja tecnosti
na zidove kapilara.

Kapilami pritisak iskazan kao hidrostatski pritisak stuba teenosti:

Oznacimo Ii pritisak na dnu kapilarne cjevCice kao Pw> a atmosferski pritisak sa pa,
kapilami pritisak se moze izraziti kao razlika ova dva pritiska, jer dje!uju u suprotnom
smjeru:

13

Young-Laplaceova jednacina opisuje stanje ravnoteze pritiska na kontalctnoj

pOvrSini dva staticna fluida: I'

Pk=Pa-Pw'
Odnos kohezije i adhezije se moze posmatrati i preko kontaktnog ugia a. Za slucaj
kada je ugao an/2) memo da fluid kvasi zid posude i obrnuto. Savrseno kvasenje se
postiZe kadaje ugao a=O, a bez kvasenjaje slucaj kadaje u=n.
Gravitacioni ekvivalent kapilarne sile se moze izracunati:
[28]

)=2

b.p=a A _1 +_1
[ Rx Ry

Visinu kvasenja zida posude, odnosno kapilare, mozemo izracunati:

h=4a cosu

[29]

pgd

Y H.

[32]

(/',p - pritisak, ITA - povrsinski napon, Rx, Ry - Projekcija precnika zakrivljene linije
paralelne povrSini na ose koordinatnog sistema)

Kapilarnost se mora posebno uzeti u obzir pri mjerenju u cijevirna precnika ispod 10
rnm, kada je moguc znacajan uticaj na pokazivanje nivoa fluida, odnosno uticaja
kapilarnosti na mj erene vrij ednosti.

Ako je razlika pritiska jednaka nuli, kao npr. u slucaju balona sapunice zanemarimo Ii
gravitaciju, fluid ce zauzeti oblik sa minimalnom povrsinom. Za sfericni meniskus sa
precnikom R, prethodna jednacina se pojednostavljuje na oblik:

Relativni efekt viskoznih sila nasuprot povrsinskog napona koji djeluje na prelazu
izrnedu tecnosti i gasova iii izrnedu dvije tecnosti koje se ne mijesaju, moze se
predstaviti bezdimenzionalnom velicinom koja se naziva kapilarni broj:

2
I1p=y-.

Ca=~.
a

Uzme Ii se u obzir djelovanje gravitacije na fluid, u jednacinu ravnoteze pritiska nliZno

je ukljuciti i hidrostatski pritisak:

[30]

(v - kinematski viskazitet jluida; u - karakteristicna brzina; a - povrsinski napon

izmeau teenosti i. gasova iii inteifacijalni napon izmeau dvije teenosti kaje se ne
mijciaju)

Pri malim vrijednostima kapilarnih brojeva (ispod

odvija se vecinom pod uticajem kapilarnih sila.

10-) strujanje u poroznirn medijima

b.p=pgZ_y[_l
)=2
Rx Ry
+_1

YK.

[33]

(K - srednja zakrivljenost povrsine)

Kapilarni pritisak iznosi:

[34]

Bondov broj je bezdimenzionalna velicina koja izraZava odnos izmedu sila gravitacije
(masenih sila) i sila povrsinskog napona:
(He - vis ina kapilarnog dizanja teenosti)

paL2

Bo=--

[31]

Bondov broj je mjera uticaja povrsinskog napona u odnosu na gravitaciju iIi druge
masene sileo Visok Bondov broj indicira da je sistem pod relativno malirn uticajem
povrsinskog napona. Manji Bondovi brojevi ukazuju na dominantan uticaj povrsinskog
napona. Srednji brojevi ukazuju na balans izrnedu ova dva uticaja.
24/268

13 Thomas Young (1804

Mecanique Celeste [4]

Essay on the Cohesion of Fluids; Pierre Simon Laplace:

25/268

1.3. Sifon
Pod pojmom "sifon" podrazumijevamo pojavu isticanja tekucine iz posude na nacin da
savladuje odredenu visinu i curl u niZe postavljenu posudu sarno pod dejstvom
gravitacije. Uzrok ovakvom curenju je uticaj pritiska koji vlada u viSelezecern
rezervoaru i gravitaciona sila ~oja djeiuje na tekucinu.
Na povrsini vode vlada atmosferski pritisak. Kada se cijev sifona u potpunosti ispuni
tekucinom gravitacija vuce tekucina u cijevi, !ito dovodi do razrjedenja tekucine i
srnanjenja pritiska u sifonskoj cijeevi. Veci pritisak, koji vlada u gomjoj posudi, dovodi
do tecenja, tako da tekucina "prelazi svoj vlastiti mvo". Pritisak koji vlada u presjeku
A-A usljed teiine stuba tekucine sa desne strane sifona:

Bemoullijeva jednacina (poglavlje 3.7. )za tok kroz sifon se moze pisati:

v2

-+ hxg+-=const
2
p
Slika 23: Kretanje insekta po vodenoj povrsini

Mali objekti, kao 5tO su parcici papira, iglice iii neki insekti mogu ploviti po povr5ini
vode pod uticajem povrsinskog napona. Ako je tijelo mase m u kontaktu s vo~er:om
povrsinom na duzini L, uslov da ne potone, odnosno da ostane na POvrSllll pod uncaJem
povrsinskog napona moze se izraziti nejednacinom:
[35]

4.5

Stika 24: Visina kapilarnog dizanja vade i five

(Dusan Prodanovic, GF Beograd)

Kretanje fluida u dubokim geoloskim strukturama (npr. nafta i prirodni gas) uglavnom
se odvija pod uticajem kapilarnih pritisaka. Osnovna pretpostavka za migraciju fluida je
da kapilarni pritisak bude dovoljno visok da savlada otpore strujanju kroz konduktor
stijenu.

26/268

Slika 25: Sifon

Pretpostavimo da se mvo tecnosri u gomjem rezervoaru ne mijenja iii da je promjena

mvoa zanemariva. Ovakav slucaj irnamo ako se u gornjem nivou dotokom odrZava
automatski nivo tecnosti iii kada je, zbog velike zapremine rezervoara i povrsine, ova
brzina zanemariva. Na povrsini gomjeg rezervoara vlada annosferski pritisak Pat. Brzina

27/268

strujanja na pOvrSini je v=O a visrna stuba tecnosti h=O, te mozemo pisati energetske
jednacine na osnovu Bernoullijeve jednacine kako slijedi:

Na povrsini gornjeg rezervoara:

Ovo je visrna do koje ce sifon funkcionisati. Uvrstimo Ii gustinu vode pri norrnalnim
uslovima dobit cerna maksimalnu visinu sifona oko 10 m

1.4. Prostiranje toplote

[36]

!'

P = const
+ -4..

[37]

v
P
-1L+h
g+-P-=const
2
b
P

[38]

--A.. + h g

U popreenom presjeku B-B:

U poprecnorn presjeku C-C:

P
g+-E!...=const

~+h

[39]

Izjednacavanjem prve i posljednje jednacine slijedi:

2

v
~+h
2
x

Prostiranje toplote u prostoru odvija se na tri naerna: kondukcijom (provodenjern),

konvencijorn (strujanjem), radijacijom (zracenjem). Prostiranje toplote kroz cvrstu
materiju odvija se kondukcijom, dok fiuidi prenose toplotu konvekcijom koja moze biti
prirodna i prinudna, ovisno 0 uzroku strujanja. Ako se fiuidi krecu prinudno pod
utiecajem ventilatora, kompresora iIi drugog mehauickog faktora, takav prenos toplote
naziva se advekcija.
Toplotni transfer bez promjene pritiska i temperature izmedu materije i okoline odvija
se u procesu kondenzacije i evaporacije. Pri kondenzaciji gasna faza rnaterije predaje
odredenu kolicinu toplote okolini na osnovu koje se vrsi fazna promjena, a pri
evaporaciji materija ce iz okoline primati toplotu tako da se temperatura tekucine nece
mijenjati od kljucanja do potpune evaporacije. Ova toplota se naziva latentna
(skrivena) toplota.
Linije iIi povrsine unutar prostora iIi povrsine u kojirna je temperatura jednaka
nazivamo izoterrnama. U slucaju povrsine izoterrna ce biti linija, au trodimenzionalnom
prostoru govorimo 0 izotermnim povrsinama. Izotemme povrsine se ne mogu sjeCi, jer u
jednoj tacki moze biti sarno jedna temperatura. Najveca promjena temperature je u
pravcu okomitom na izoterrne.

g+~=const

odakle je brzina u presjeku C-C:

[40]

Temperaturni gradijent:

VT-l'

f:..T

-"lmb1~O f:..l

Kao sto se vidi iz prethodnog izraza, brzina strujanja tecnosti iz sifona ne ovisi 0 visini
h b Povecavanjem visine hx doCi ce i do povecanja brzine isticanja sifonom, ali je
maksirnalno moguca brzina sifona ogramcena kavitacijom, koja moze nastupiti ako
pritisak u tecnosti opadne do pritiska kljucanja na datoj temperaturi, usljed cega ce doCi
do pojave kavitacije i prekida strujanja.

(dl- duiina, m)

Maksirnalnu teoretsku visinu podizanja sifonom dobit cemo ako pritisak u presjeku B-B
izjeci"acimo s nulom, odakle slijedi:

<p=Q

dT
dl

[42]

Toplotni fiuks (protok) - kolicrna toplote koja prolazi ujedinici vremena:

[WJ.

[43]

't

v
2

1.4.1. Kondukdja (provodenje)

-E!..=--1L +gh

[41]

pg

Pat =const

U poprecnom presjeku A-A:

hb(max) =-Pat

b'

Konduktivni prenos toplote odvija se predajom toplote s toplijeg tijela na hladnije

direktnim kontaktom. Sve materije, bez obzira na agregatno stanje, irnaju osobinu da
prenose toplotu iz pravca viseg ka nizem temperaturuom nivou. Temperatura se moze
izraziti u funkciji prostornih koordinata i vremena:

odnosno
2

hb_Pat_~
pg 2g

T= f(x,y,z,'t)

[44]

1z prethodne jednacine vidimo da maksimalna visina ovisi 0 brzini u najviSoj tacki

sifona. Maksirnalna vis ina dobije se kada se brzina u presjeku B-B izjednaGi s nulom,
ali to prakticno znaGi da prestaje strujanje.
Teoretska maksimalna vis ina sifona j e:

28/268

29/268

=_ Q

't

T+d -------

I
[~]
ACT; -Tz ) mK .

[47]

Koeficijent toplotne provodljivosti zavisi od vrste rnaterijala i od temperature:

___ T

\ =\0 [l+b(J; -Tz )].

__ T-

Ii'

[48]

Temperaturno polje je skup temperatura u datom momentu vremena u svim tackama

posmatranog tijela.
Ako se temperature u temperatu.l1l0m polju ne mijenjaju tokom vremena temperaturno
polje je stacionarno, te se prethodni izraz moze reducirati:

T= f(x,y,z)

[45]

T+d, T

T-dT

Slika 27: Konduktivno provoaenje topiote kroz viseslojni zid

Specificni toplotni protokje toplotni protok (fluks) po jedinici povrsme:

Slika 26: Konduktivno provotlenje top late

Mijenjaju li se temperature tijela tokom vremena kaiemo da je temperaturno polje

nestacionarno:

<l>

= <I>

=k=~(r.
- r. )
A't
I 1 2

[49]

u diferencijalnom obliku:

T= f(x,y,z,'t)

[50]
Temperaturno polje se moze analizirati kao: iinijsko, ravansko i zapreminsko.
Temperatura se moze iz prethodnog izraza pisati u diferencijalnom obliku kao:

Fourierov zakon 0 provodenju (kondukciji toplote):

L
-(r.
Q =-A I -f,T't=-A
I
I 2 -T.1 JL =1.. I _{r._TL
I 1
2 JL
t

(Q - koliCina provedene topiote, \

[51]

[46]

- koeficijent toplotne provodljivosti materijala )

Integriranjem slijedi:

Koeficijent toplotne vodljivosti:

[52]

30/268

31/268

odakle se rnoze uociti da se temperatura kroz raYne zidove mijenja lineamo.

Tn

(n-I

l. )

= l l -<I>lL:-'
i~l Ali

(54]

Prava linija temperature (crvena) ce irnati tang ens nagiba ugla prerr..a horizontali:

tga

Pri strujanju kroz raYne zidove toplotni protok kroz svaki od materijala je isti:

~=1;-T2=T2-T3=T3-T4 ,

iL

lL

[53]

!'

1; -Tn+1

(55]

L.,!;
i=l

Tangens prethodnog ugla je jednak temperaturnom gradijentu.

odnosno

Tabela 7: Termalni konduktivitet nekih materija

Materija

Termaln; konduktivitet,
W/m"C

220

Al11minijurn, Al

T3 -T4

Zeljezo (celik), Fe

=A-.~
't' A

15-55

Titan, Ti

t3

Sabiranjern ove 3 jednacine dobit cerno:

22

Voda,H,O

0,64

Vodonik, H,

0,17

Suhi vazduh

0,03

1.4.2. Konvekdja (strujanje)

odnosno u opcem slucaju sa

(<ID)

Konvektivno prostiranje toplote odvija se kretanjem materije, odnosno strujanjelIL

Razmjena toplote do koje dolazi pri kretanju fluida odvija se kondukcijom i
konvekcijom, ali je uglavnom znatno veci udio konvektivnog prenosa toplote u odnosu
na konduktivni. Odvija Ii se unutrasnje trenje koje prati svako strujanje fluida bez
spoljnjeg mehanickog uticaja strujanje se smatra prirodnim. Strujanja pod spoljnjim
uticajem pumpi, ventilatora i drugih slicnih izvora su prinudna konvektivna strujanja.

zidova:

~ = 1; -Tn+1

tiLAli

Konvektivno strujanje ovisi 0 nizu faktara, poput brzine strujanja, viskoziteta fluida,
toplotnog fluksa unutar fluida, hrapavosti rubova cjevovoda iii kanala kojim struji fluid
i vrste strujallja (turbulencija, jedllo iIi visefazno strujanje).

i~1

Temperatura se na drugom zidu moze odrediti:

Konvektivni toplotni fluks:

(P=hAf:,T.

[56]

(h - konvektivni koeficijent, W/(m 2 C); A - povrSina, m 2)

Na slijedecem zidu temperatura ce biti:

U opcem slucaju:
32/268

33/268

toplota
Slika 28: Konvektivno strujanje
STika 30: Podizanje vazduha u tropskim zonama

U tropskim se zonama na zemlji topao vazduh se podize i padaju obilne kise, dok se u
suptropskim zonarna (pustinje) vazduh spusta i hladi.

Toplotni fluks pri strujanju fluida:

q=qp +qk =-AVT+pvi.

[57]

(i - entalpija VT - tern er
tHo;-Ot

1,16.:c-01

1.0h-01

6.69<;-0:2

Slika 31: Temperatura okeana

STika 29: Vektori brzine strujanja.pri prirodonom IWnvektivnom strujanjufluida

Atrnosferske i okeanske cirkulacije toplote odvijaju se konvektivnim strujanjima u

armosferi i okeanirna, koja su posljedica razliCitih temperatura i gustina Vazdlli'1a u
atrnosferi i vode u okeanirna. Kako je kolicina sunceve toplotne energije koju upijaju
atmosfera i okeani ovisna 0 insolaciji i albedu, to se na zernlji stvaraju svojevrsne
ternperaturne i klirnatske zone.

34/268

Atrnosferskim i okeanskim konvektivnim toplotnim transferom fluidi na i oko zernlje

nastoje uravnoteZiti nejednako djelovanje sunca na povrsinu zemlje, usijed cega mogu
nastati vrlo snaine i razarajuce rnanifestacije pracene razomim vjetrovima iIi morskim
strujarna.

35/268

Tabela 8: Koeficijent lwnvektivnog toplotnog transfera gasova i tecnosti

odakleje

Obmuto se moze zakljuCiti da solenoidno vektorsko polje ima vektorski potencijal A,

takav daje: u=V'xA.

Koefidjent konvektlvnog

Uslovi strujanja

tolotnol! transfer", W/fmloC)

Gasovi

konvekcija

Teenosti

100 do 900

Prinudna

Gasovi

10 do 300

konvekcija

Faze

oc

-+uV'C=O
Or

Teenosti

Jednaeina advekcije je slozena da bi se rjesavala numerieki - radi se

hiperbolnih parcijalnih diferencijalnih jednaCina.

6.000 do 110.000

Kljucanje teenosti

3.000 do 60.000

Kondenzacijap-"re

6.000 do 110.000

1.4.2.2

Konvektivna prostiranja toplote dijele se na advekciju i difuziju.

1.4.2.1

Advekcija: aktivni oblik transporta

U opcem slucaju kretanja unutar tecnosti i gasova nazivaju se advekcijom. Zarnislimo

zaprerninu koju zauzima fluid kao vektorski prostor, a materiju koja se transportuje
kretanjem kao skalamu vrijednost koncentracije materije iIi fizieke velieine unutar
posmatranog prostora. Osim adekvatnili strujanja cestica fluida, ovakvim nacinom
kretanja prostire se i topiota unutar zaprernine koju zauzima teenost ili gas. U
meteorologiji i okeanografiji, tipicna advektivna strujanja su ona koja dovode do
transporta toplote, v1ainosti iIi saliniteta. Unutar atrnosfere i okeana advekcija
uglavnom prati izobame povrsine, te je dominantna u horizontalnim ravninama u
odnosu na povrsinu zemlje.
Jednaeina kojom se opisuje advekcija je parcijalna diferencijalna jednacina koja uzima
u obzir kretanje skalarnih vrijednosti (koncentracije iIi intenziteti velicina) i advektivno
se transportuje odredenim brzinama, uz primjenu zakona 0 odrianju na skalarnu
velicinu i analizu vrlo malog dijela prostora.
Advekcija:

888
vV'=v -+v -+v - .
x 8x
8y
8z
Z

[60]

300 do 11.000

Teeni metali
Promjena

Ovim se jednaeina advekcijsk~, skalame veIiCine reducira:

5 do 30

Priodna

V"u = V'. (V'x A)=O.

[58]

Iednacina advekcije ska1arne velieine C (npr. koncentracija soli iii temperatura) moze se
predstaviti jednaeinom:

8C

-+V(Cu)=O.
8t

[59]

(V' - operator divergencije (gradijenta); u - vektorski prostor)

Obieno se uvodi pretpostavka da je polje brzine soleniodno, odnosno da se radi
vektorskom polju Cija je divergencija jednaka nuli: V'. u = 0 .

Ovaj uslov je zadovoljen kada vektor u ima odredeni vektorski potencijal, tako da se
moze pisati: U = V x A ,

36/268

sistemu

Difuzija: pasivni oblik transporta

Difuziju treba razIikovati od advekcije. Difuzija je spontani proces nastojanja materije

(eestica iIi molekula), toplote, momenta koliCine kretanja iIi svjetla da rninirnizira
gradijent koncentracije. Naziva se jos i pasivni oblik transporta. Difuzija se prati i
opisuje gradijentom koncentracije.
1. Atomska difuzija je proces u kome atorni fluida prolaze kroz evrstu materiju.
Npr. atorni heIija unutar balona mogu se atomskom difuzijom transportovati se
izvan balona, zbog eega postepeno dolazi do smanjenja balona. Helij ce biti
brze transportovan atomskom difuzijom nego npr. kiseonik iIi azot zbog veceg
gradijenta koncentracije. Atmosferski vazduh ima vrlo malo helija, ali ima
visoke koncentracije kiseonika ili azota, zbog eega je gradijent koncetracije
manji u odnosu na helij.
14
2. Brownovo kretanje opisuje slucajno kretanje evrstih cestica u rastvoru. Ne
uzima u obzir medusobnu interakciju eestica.
3. Kolektivna difuzija je difuzija velikog broja eestica, obieno u rastvorima. Za
razliku od Brownovog kretanja, uzima u obzir i medusobne uticaje rastvorenih
cestica.
4. Efuzija je kretanje gasa kroz vrlo male otvore bez kolizije. Ovo kretanje je
moguce ako je precnik otvora znacajno manji od slobodne putanje molekula.
Efuzija je ovisna 0 molekulamoj masi: gasovi manje molekulame mase ce
imati intenzivniju efuziju.
5. Elektronska difuzija dovodi do elektricne struje usljed razliCitih elektricnih
potencijala na krajevima elektricnog vodica.
6. Termalna difuzija je kretanje toplote od toplijeg ka hladnijem tijelu iIi iz
podrucja vise u podrueje nize temperature. Desava se kao konduktivni,
konvektivni, radijacijski i toplotni fluks promjene faze (agregatnog stanja).
15
7. Knudsenova difuzija desava se kada je difuzija vise ogranieena zidovima
prostora kojim je ogranicen fluid nego uticajem rastvaraca iIi cestica unutar
rastvora. Putanja molekula je vise pod uticajem granica posude nego molekula
unutar rastvora.
8. Difuzija momenta kolicine kretanja je sirenje momenta kolicine kretanja
izmedu atoma ili molekula - obieno u tecnostima. Npr., pri linearnom strujanju
moment !coliCine kretanja se prenosi izmedu slojeva usljed vis!coziteta.

14

Robert Brown (1773-1858)

15

Martin Knudsen (1871-1949)

37/269

9.

Osmoza je kretanje materije kroz polupropusnu membranu iz podrucja vise u

podrucje niZe koncentracije. Ako se kao membrana koristi rnaterija koja
propusta rastvorenu materiju, a ne rastvarac moguce je razdvajati ovakvim
membranama rastvorenu materiju tako da ona prolazi kroz membranu.
10. Fotodifuzija je kretanje fotona kroz materiju sa vecom optickom dubinom.
11. Reverzna difuzija je kretanje cestica (atoma iIi moIekuIa) suprotno gradijentu
koncentracije, odnosno suprotno drugim oblicima difuzije.
12. Samodifuzija je kretanje cestica kada je gradijent potencijala jednak nuli.

Difuziono strujanje se matematski opisuje parcijainom diferencijalnomjednaCinom koja

uzima u obzir promjene gustoce unutar materije, odt,osno strujanja kao posljedicu
razliCite koncentracije materije:

5<D =V.(D(<D,r)V(r,t)).
5t

energetskog jluksa, radijacioni jluks iii emlSlona

proporcionalna kvadratu temperature eroog tijela 11K].

snaga)

direktno

je

Stefan-Boltzmannova konstanta:

5,672.10-8 !'

cr

[63]

(k = 1.380 6505x]0 23 JIK - Boltzmannova konstanta; h = 6,626069xlrT34 Js _

Planckova konstanta; c = 299.792.458 mls = 1.079.252.848,8 kmlh - brzina svjetlosti u
vakuumu)

Za eroo tijelo kao ideaJan radijator toplotna snaga koja se emituje s povrsine radijatora
moze se pisati kao:

[61]

[W],
2

($- gustina materije; t - vrijeme; D - dijuzioni koeficijent m /s; r - vektor poloiaja)

odnosno

Difuzioni koeficijent se moze, na osnovu Fickovog l6 zakona , izraziti:

p
cr =--=const

5<D
fJ=-J-.
Ox

[62]

[64J

[65]

AT4

Za radijatore koji zrace rnanje energije od idealnog ernog tijela uvodi se koeficijent
radijacione emisije e, te ce Stefan-Boltzmannov zakon glasiti:

(J - difuzioni fluks [mol/(m 2 S)})

Za pozitivne jone vrijednosti srednjeg slobodnog puta

razlicite molekule pri normalnim uslovima su:

}c

i difuzionih koeficijenata D, za

P=cr AeT 4

[W].

[66]

(Za crno tijelo e=J)

Materija
Vodonik, H2
Helij,He
Argon, Ar
Kiseonik, 0,
Voda, H?O

Dijuzioni koeficjent
D, cmc/s
0.34
0.26
I 0.04
0,06
0,02

Ako objekat (radijator) zraci toplotnu energiju u okruZenje koje ima niZu temperaturu
od samog radijatora, emitovana toplotna energija se moze izracunati:
[67]
(To- temperatura okoline,T - temperatura tijela, ,,- vrijeme Is})

Tijelo koje emituje maksimalnu kolicinu topiote za svoju apsolutnu temperaturu naziva
se crno tijelo. Radijaeijski toplotni transfer s croog tijela u okolinu moze se izraziti
jednacinom:

1.4.3. Rodijacija (zra:::: enje)

Dokje za konduktivni i komektivni prijenos toplote potrebna materija, energija se moze
radijacijom prenositi kroz prazan prostor, odnosno prostor koji nije ispunjen materijom.
Toplota se prostire zracenjem elektromagnetnih talasa talasne dliZine ispod 0,8 Inm, Cija
energija u dodiru s drugim tijelima prelazi u toplotu.
Stefan 17-Boltzmannov zakon: Ukupna energija koja se zraci s jedinicne povrsine
croog tijela u jedinici vremena (jos se nazi va i iradijansa cmog tijela, gust in a

16

AdolfEugenFick(1829-1901)

17

JozefStefan (1835-1893)
38/269

[68J
(cr- SteJan-Boltzmannova konstanta (cr=5, 672xl 0-

Ukupna suncana energija dolazi na zemlju zracenjem.

39/268

W/m 1:'))

Zakonitosti po kojima se vladaju teeni i gasoviti fluidi u statienom rezimu u polju

zemljine teZe reflektuju razlike izmedu ova dva agregatna stanja. Teeno, kao
poluuredeno stanje materije, odlikuje se vecom gustinom i manjom stisljivoscu, sto ima
za posljedicu izrazit uticaj dn"bine (vertikalne udaljenosti od povrsine) na pritisak koji
vlada u teenosti. Gasovi ispunjavaju prostor i odlikuju se matno manjom zavisnoscu
pritiska od visinske kote. lmajuci u vidu neuredenost materije u gasovitom agregatno
stanju, to se statika gasovite materije mora se uzeti relativno i analizirati imajuCi u vidu
pomenuta ogranieenja.

Zemlja
4l-

JI
Slika 32: Solama termalna radijacija
Dio solame energije se reflektuje 0 zemljinu atmosferu (rejlektovana energija), dio se
apsorbuje u atmosferu (apsorbovana energija) i prenosi atmosferom, dok dio energije
prolazi kroz atmosferu i zagrijava povrsinu zemlje (propustena energija).

Er

2.1. Hidrostatlka
Hidr05tatika izueava mirovanje teenosti, odnosno medusobne odnose pritiska, sile koju
izaziva pritisak na raziieite povrsine i uslova plivanja i tonjenja materije.

2.1.1. Djelovanje silo no fluid

atmosfera

Na fluidnu masu u nekoj zapremini napadaju razne sileo To su prije svega sile koje
djeluju i u rnehanici krutih tijela. Sile u fluidima napadaju svaki djelic u posmatranoj
zapremini, te se nazivaju zapreminske iIi spoljasnje sileo One se uvijek odnose na
jedinicu mase.
-

Slilw 33: Termalna radijacijska energija

(Et - propustena energija, Er - rejlektovana energija, Ea - apsorbovana energija)
Medusobni odnos reflektovane i ukupne energije zracenja se naziva refleksija tijela (r
=
E/E,),
Odn05
apsorbovane
i
ukupne
energije
apsorpcija
tijela
(a = E,jE,), a odnos izmedu propustene i ukupne energije transmisija (t = EIE,)Zbir transmisije, apsorpcije i refleksije je jednak jedinici:
[69]

r+a+t=l.
Izraz moei odbijanja svjetlosti od tijela koje sarno ne svijetli se naziva albedo.

Slika 35: Djelovanje sila na jluid

Oznacirno Ii silu sa F , onda elementama masa dm fluidnog dje1ica trpi ukupnu silu

F dm , a kako je dm = p dV , moze se pisati:

F.dm=pFdV.

[70]

Medutim, postoje i druge sileo Podijelimo zapreminu koju ispunjava fluid na 2 dijela:
dio (1) i dio (2), kako je prikazano na prethodnoj slici. U opcem slucaju, povrsinske sile
R nisu jednake u razliCitim tackama posmatrane povrsine A, pa ni u taekama proizvoljno
izabrane male povrsine M. Kada je u pitanju povrsina, racionalno je povrsinske sile
iskazivati prema jedinici povrsine koju napadaju:
Slika 34: Planetarni albedo
40/268

41/268

odnosno

AT
.
1un M->O --="C
M

Da bi se dobila elementama sila pritiska dP koja djeluje na p:vrsinski element dA

potrebno je pomnoziti pritisak p okomitim elementom povrsine d A, odnosno:

dip = - pdA.
Znak minus se stavlja zato sto okomiti (upravljeni) element povrsine ima srr~er spoljne
normale, a smjer pritiska je uvijek smjer unutrasnje normale na povrsini A.

2.1.2. Pritisak
U stanju mirovanja nema viskoznih sila, te se fluid ponasa kao savrsen. Z'oog toga u
fluidu djeluju jedino sile usljed staticnog pritiska, pri cemu je elementarna potIsna slla:

Slika 37: Sila pritiska na zakrivljenoj povrsini

Prva osobina statickog pritiska je ocita, jer ako sila pritiska ne bi djelovaia okomito na
tangentu elementame povrsine, ona bi se mogla razloziti na komponentu paralelnu s
tangentom (tangencijalnu) i okomitu na tangentu (radijalnu). U slucaju da tangencijalna
komponenta nije jednaka nuli, doslo bi do kretanja djelica tekucine.
fo..-

dFp =- pdA

z
dPn
E

dPz

,/@.------------------------------c----
X"r--,r/

}.:'

Slika 38: Ugao djelovanja hidrostatickog pritiska

Druga osobina nije do te mjere ocita, a predstavlja osnovnu teoremu statike.

Slika 36: Djelovanje pritiska

Ova sila djeiuje okomito na bilo koju proizvoljno izabranu raVail "potopljenu" u fluidu.
Osim toga, sila pritiska djeluje i na zidove prostora u koji je "smjesten fluid", a naziva
se hidrostaticki iIi aerostaticki pritisak (za atrnosferu "barometarski"), ovisno 0 kojoj
vrsti fluida se radio
Fluid u mirovanju moze biti izlozen sili zemljine teze iii inercionim silarna kada
govorimo 0 tzv. "relativnom mirovanju".
Sila izazvana statickim pritiskom ima dvije vafue osobine:
"

uvijek djeluje u pravcu normale na povrsinu,

..

ima istu vrijednost bez obzira na to kako je elementarna povrsina dA

Posmatramo Ii elementarnu zapreminu tekucine u obliku tetraedra MBED sa ivicarna

dx, dy i dz, koje su paralelne osama usvojenog koordinatnog sistema, elementama masa
fluida unutar tetraedra je:

,
1 . dy dZ.
am=-pdx
6
ImajuCi u vidu da se tetraedar nalazi u stanju IPirovanja, za njega vate ravnotezni
uslovi:

'"
F
....-x

= O''~y
" F = O'L-sz
'" F = 0

Na svaku od ploha tetraedra djeluje fljuid povrsinskim pritisnim silama. Na plohe MED,
MBD i MBE (okomite na koordinatne osi) djeluju redom sile:

orijentisana.
42/268

43/268

1
dPx= Px dAx = P x "2 dydz

2.1.3. Jednocine mirovonjo flulda

1
dPy= P y dAy = P y "2dxdz

[71]

1
dPz= P z dA z = P z -dxdy

Postavimo uslove IavnoteZe elementame zapremine fluida u obliku paralelopipeda,

ivica dx, dy i dz, koji je izdvojen iz konaene zapremine u stanju mirovanja . Da bi fluid
unutar paralelopipeda bio u stanju mirovanja moraju biti zadovoljeni uslovi ravnoreze
svih sila u pravcu koordinatnjP. osa:

LFx=O'LFy =0 i LFz= O.

D~

Na kosu plohu BED djeluje sila: dPn =

P n dAn'

____________

I'"

~i~Jr

dP

gdje su p", Py, pz i Pn hidrostaticki pritisci na ovim povrsinarna. Smatra se da se

vrijednost pritiska ne mijenja po plohi jeT su one diferencijalno male.

r~-=:::-------------------

Bt/

dx

Na posmatrani tetraedar djeluje i zapreminska sila:

1Fdm=-pFdxdydz,
6

Ii'

gdje je
rezultujuca zapreminska sila koja dje1uje na jedinicu mase tekucine i Cije su
projekcije X, Y, Z.

Zato jednacina ravnoteZe ovih sila, npI. u pravcu ose O-y, glasi:

LFy= P y dAy - P n dAn

COS(Pn'Y)+~ P ydxdydz=O.

Stika 39: Ravnoteia djelicafluida

ImajuCi u vidu da je paralelopiped vrlo mali mogu se zanemariti jednacine momenata.

Na bocnu stranu paralelopipeda BeDE djeluje okolna tekucina elementarnom silorn:

dP = P dx dz, gdje je p paralelopipeda.

srednji staticki pritisak na lijevoj strani malog

Sila pritiska okolne tekucine koja djeluje na bocnu stranu B'C'D'E' paralelopipeda
iznosi:

Kakoje

dP'= p'dxdz,
gdje je P' - srednji hidrostaticki pritisak na desnoj strani malog paralelopipeda.
slijedi:

Kako je p=p(x,y,z), to se pri prelasku sa jedne na drugu bocnu stranu pritisak mijenja
sarno zbog pornjeranja u pravcu y ose za dy. Zato se moze pisati da je:

1
P -Pn+-pydy=O.
y
3

p'=P+ 8p dy,

Ako se pretpostavi da se tetraedar MBED smanjuje i da tezi tacki M, onda ce i masa

tekucine u njernu teziti nuli, pa ce se u tom slucaju dobiti da je:

Py

Pn = 0

ili

P y = P n' RavnoteZile jednacine u pravcu drugih dviju osa

ay

te je sila pritiska na ovoj piohi

dovele bi do relacija:

Px = Pn
py

dP'=(P+: dy JdxdZ.

Pm ,

na osnovu cega mozerno pisati:

Na paraJelopiped djeluje i u.kupna zapereminska sila

Px=py=pz=Pn=P,

F dm = p F dx dy dz ,

cime je dokazana druga osobina hidrostatickog pritiska.

te jednacina ravnoteze paralelopipeda u pravcu ose y glasi:

44/268

45/268

2.1.4. Osnovna jednacina stotike fluida

]2Py=dP-dP'+ pY dxdydz=O,

Eulerove jednacine ravnoteze fluida predstavljaju sistem od 3 parcijalne diferencijalne

jednacine. Za prakticnu primjenu pogodno je da se umjesto sistema jednacina koristi
sarno jecina ekvivalentna jecinacina koja ne bi sadriavala parcijalne izvade. Zato se prva
jecinacina sistema:

odnosno

op =0 op =0
oy

ox
~

x-~ 8p =0

dp
dz=pgz

p 8x

Y_~ 8p =0

PdxdZ-(P+: dY)dxdZ+ pYdxdydz=O,

[76]

pay

[n]

Z_~8p=O
P 8z

odakle se poslije sredivanja moze doCi do jednacine

mnozi s diferencijalom dx, druga sa dy, treca sa dz, te se medusobno saberu:

y_~8p=0.

pay

Iz uslova ravnoteze u pravcu druge dvije ose dobile bi se analogne jecinacine. Dobiveni
sistem se naziva Euler-ove jednacine za fluid u mirovanju:

X-~ 8p =0

XdX+YdY+Zdz-~(8P
dx+ 8p dy+ a; dZJ=O,
p8x
ay
oz

[77]

gdje izraz u zagradi predstavlja prirastaj pritiska p(x,y,z). Kako je:

8p
8p
8p
dp=-dx+-dy+-dz,
8x
ay
8z

p 8x

Y_~ 8p =0

[73]

pay

[78]

to se dalje moze uvesti supstitucija i pisati osnovna jednacina statike f1uida:

dp= p(X dx+Y dy+Z dz}

Z-~ 8p =0

paz

[79]

Kako posmatramo barotropne fluide gustina je funkcija pritiska iIi je konstantna.

Spoljnje sile irnaju potencijal na osnovu koga moze se pisati:

Izvedene tri skalarne diferencijalne jednacine mogu se napisati

vektorske jecinacine:

u obliku jedne

y=8U

X=8U
8x

1
F-- V'p=O,
P

.
g dJeJe

sto predstavlja Euler-ovu vektorsku jednacinu za fluid u mirovanju. U njoj je gradijent

pritiska odreden kao:

ay

Z=8U
8Z'

[80]

p
U =dp- - funk
1
dnosno Pfd
CIJaSle,O
- = U - U o

Po

Za nekomprimabilne fluide (gustina konstantna) moze se pisati: p- Po =

p(U -Uo ).

2.1.5. Mirovanje tekucine u polju zemlJine feze

~

op -: op -: op kVP=-l+-]+Ox
8y
8z

[74]

Eulerova je<L."1acina se moze pisati i kao:

V'p=p f.

Zemljina teza je ko=ervativna sila pa je gustina iskljucivo funkcija pritiska. Postavimo

Ii koordinatni sistem tako da je osa z okomita na zemljinu povrsinu, mozemo zakljuciti
da ce pritisak u ravni koju cine ose x iy, za z=const, biti konstantan, odnosno:

[75]

46/268

47/268

op =0
ox

op =0
oy

op

--pooz - bz

1z prethodne jednaCine slijedi da su horizontalne ravni istovremeno i ravni jednakog

pritiska. Daljom integracijom moze se izraziti zavisnost "pritiska od dubine":

P =-pgz+ C.

dp

dz

Pat

01

l'

Po

p=const

SHka 42: Zavisnost pritiska od dubine

Slika 40:Izobarske linije u teenosti u polju zemljine teie

U opcem slucaju je razlika pritisaka izmedu dvije tacke fluida na dubinama
jednaka:
z2

Z2

c = Po+

z2

P2 - PI f pgdz= fydz
zl

ZI

pri cemu se, na osnovu poznatog pritiska u tacki Mn, odreduje vrijednost konstante C
kao:

[81 )

zl

pgzo

Sad se pritisak u proizvoljnoj tacki M moze izraziti:

p

Po + pg(z-zaJ
Pat

1Stika 41: Vis ina stuba tecnosti u polju zemljine teie

Vidimo da je razlika pritiska upravo jednaka tezini stuba fluida izmedu dvije ravni Cija
je osnova jednaka jedinici povrsine. Posmatrajrno sud s tekucinom koji rni."Ilje u polju
zemljine tde. U tacki Mo, na visini Zo od proizvoljno izabrane horizontalne ravni 0-0
pritisak je Po. U proizvoljno izabranoj tacki M na visini Z pritisak iznosi p. Na svaku
jedinicu mase tekucine u posudi djeluje sarno sila zemljine teze, te je za slucaj da je osa
z usmjerena vertikalno navise:
x=o, Y=O, Z=-g.

Slika 43: Utica} atmosjerskog pritiska i dubine na ukupan pritisak urnttar tecnosti
Podijelimo Ii prethodnu jednacinu sa pg mozemo pisati:

p -- p --.:.----..:Jo,

pg

[82J

pg

odakle mozemo zakljuCiti da za sve tacke u mirovanju vrijedi:

Ako se ove vrijednosti kao projekcije zapreminske sile po jedinici mase uvrste u
osnovnujednacinu hidrostatike, dobit ce se:

---::;=const=If. [ml.

pg

"

[83]

Jedinica prethodne jednacine je "duzina", odnosno metar, te se ovako izraZene duzine

(visine) nazivaju piezometarske visine iIi visine polozaja. U svim tackama tekucine koja

dp = - pgdz.

48/268

1lllruJe u polju zemljine teze zbir piezometarske i geodezijske visine je konstantan i

iznosi Hs, a naziva se jos i hldrostatski napor.
Ako na povrsinu tekucine djeluje atmosfersld pritisak, maksimalan pritisak (na dnu
posude) iznosit ce:

Svaka potopljena elementarna povrsina dA, kao clio uknpne povrsine A, izlozena je
djelovanju sile pritiska dP=pdA. A.leo je u tekucine potopljeno tijelo zapremine V",onda
okolna tekucina djeluje na potpuno potopljeno tijelo.
.

[84]
SUa koja djeluje na horizontalnu ravnu povrsinu iznosi P = P A i ima napadnu tacku u
teZistu povrsine.

P,=p,F
P2=P2 F

P, (~'\---~\ Po

. -'O"~0r<" -)
\

.....;.-.~---

--";'D:=

Slika 46: Djelovanje pritiska na potopljena tijela

Slika 44: Hidrostafski napor

Kako je pritisak u svim tackama mime teku6ine jednak, to je uknpno horizontalno

dejstvo teku6ine na predmet jednako nuli, odnosno horizontalne sile se medusobno
pomstavaju.

2.1.6. Silo kojo djeluje no potopljeno tijelo (Arhimedesov zakon)

Pritisak koji djeluje na tijela potopljena u vodi moze se predstaviti rezultujucom silom,
ciji intenzitet ovisi 0 obliku povrsine na koju djeluje pritisak, dubini i specifienoj masi
tekuCine.

z
Slika 47: Plivanje tijela

Slika 45: Sila kOja cijeluje na potopljena tijela

F; -F; = pzA- PIA =A(Pz - pJ=A!J.p

mg=pg(Y2 - yJA

Na donji dio tijela djeluje teku6ina vertikalnom silom koja iznosi :

P"z = p,g(Vl - 2- 3_4 + VJ,
j

usmjerenaje navise.

P2 = Po + PI + pg(Y2 - YI)

Na gornji dio tijela djeluje sila:

yJ
F; -F; = Apg (Y2 - yJ

P/= p, gVl -2 _3-4

P2 = PI + pg(Y2 -

Razlika ovih sila:

P/'-Pz '

p,g(VI -23-4 + VpJ - p,

gVl - 2 -3 _4

odakle slijedi da na potopljeno tijelo tekuCina djeluje rezultuju60m silompritiska:

51/268

P =p,

g Vp = y, Vl"

koja je, kako vidimo, jednaka proizvodu zapremine tijela i specificne tezine tekucine.
Ova sila se naziva sila potiska (Arhimedesova sila).

Pt

Slika 49: Plivanje leda

Procent potopljenog leda u vodi se moze izracunati na osnovu izraza:

Slika 48: Uticaj specijicne mase na plivanje tijela

Uocenu pojavu opisao je u svom zakonu Arhimed na sIijedeCi nacin: "Svako tijelo
potopljeno u tekuCine izlof.eno je potisnoj sili jednakoj tef.ini istisnute tekuCine".
DrugaCije receno tijelo potopljeno u vodu prividno gubi tezinu u iznosu jednakom
umnosku potopljene zapremine i specificne tezine teku6ine.
Tezina potopljenog tijela iznosi:
Gp = Vp

P~,

a tezina istisnute tekucine, odnosno intenzitet potisne sile je:

Gt = Vppg.

Ako je Gp>G" predmet ce potonuti na dno posude, a u obrnutom slucaju (Gp<G,)

predmet ce p!oviti po povrsini s dijeiom potopljenim u tekucinu. Zapremina potopljenog
dijela ce odgovarati zapremini koja je, pomnozena sa specificnom tezinom tekucine,
j ednaka tetini predmeta.
Posmatrajmo 3 predmeta istog oblika i iste zapremine, ali od razliCitog materijala.
Oznacimo specificne mase predmeta kao PI, P2 i P3, a specificnu masu tekucine Pt. Da
bi bio zadovoljen uslov prikazan na slici (l-pliva, 2-1ebdi, 3-tone) nliZanje uslov:
"PI
<
Pt
(pliva),
..
P2
Pt
(lebdi),
"P3
>
PI
(tone).
Spomenuta osobina proizlazi iz Arhimedesovog zakona, a nalazi vrlo siroku primjenu u
tehnickoj praksi.

Vpotop:jcno

Pleda

~eda

P vode

917 =0.9.
1024

U slucajevirna kada je neophodno razdvojiti dvije materije razlicitih specificnih tetina

(laksi ugalj od tezih stijena, lakse drvo od tezeg metala, tezi metal od plasticnih, drvenih
iii koZnih materijala u reciklaZi otpada itd), primjenjuju se tzv. "gravirnetrijski
separatori", a postupak se naziva "flotacija" (engleski float-plivati). Tekucina kojom se
vrsi odvajanje materije "A" od jedne iii vise ostalih materija mora imati specificnu
tezinu izmedu spomenutih materija. Sto je veca razlika specificnih tezina materija koje
se odvajaju, to je po stupak flotacije uspjesruji.
-]8

..

Slika 50: Gravitacioni separator

Za postizanje projicirane specificne tezine flotacijske tekucine obicno se dodaju razlicite
primjese vodi, a najcesce je u upotrebi prah magnetita.

2.1.7. Granicna povrsina izmedu tekucina kaJe se ne mijesaju

Ako su u posudi dvije tekucine razlicitih gustina koje se ne mijesaju, rasporedit ce se
jedna iznad druge. Povrsina koja ih razdvaja naziva se granicna povrsina.
Da bismo odredili oblik granicne povrsine (a-a), podirno od jednacine :

dp= - pgdz.

52/268

53/268

dFp =pgz dA.

Svaka od elementarnih sila pritiska dP okomita je na odgovarajucoj elementamoj

povrsini dA. Kako su normale u svim tackama raYne povrsine paralelne, to skup sila dP
predstavlja sistem paralelnih sila, pa ce i rezuitantna sila ovog sistema biti okomita na
povrsinu A, sa smjerom prema)'ovrsini (smjer unutrasnje normale).
Slijedece sto treba odrediti su intenzitet i napadna tacka rezultujuce sileo Radi
jednostavnost odredivanja napadne taCke postavimo pomocni kordinatni sistem u-v, kao
referentni, sa ishodistem na presjeku granicne povrsine tekucine i posmatrane kose
ravni. Pri tome vaZi re1acija: z = v sin a , gdje je z-dubina na kojoj tacka M lezi u
odnosu na slobodnu povrsinu tekucine.
Sila pritiska tekueine na povrsinu A iznosi:

Fp

fpgzdA

pgsina JVdA.

[85]

Drugi integral u izrazu predstavlja staticki moment povrsine A prema osi u i jednak
je:
Stika 51: Granicna povrsina izmeau tekuCina koje se ne mijesaju
Pri prolasku iz tacke M u M1 duZ granicne povrsine, moze se za gornju tekucinu napisati
jednacina ravnoteze:

[86]
gdje je Vc - rastojanje tezista C povrsine A od ose u.

dp=-P1 gdz,
Pat

aza donju

dp=-Pzgdz,
odakle je njihovim izjednacavanjem:

g(PI - pz )dz=O
Kako je u ovom slucaju PI P2, to za ravnotezno stanje mora biti dz=O, odnosno
z=const. Odavdje slijedi da granicna povrsina izmedu dvije teku6ine koje se ne mijesaju
u stanju urnirovanja u polju zemljine tde predstavlja horizontalnu ravan.

2.1.8. Ojeloyanje sile pritiska na rayne poYrsine

U opeem slucaju, sila pritiska na elementamu povrsinu je

Slika 52: Dejelovanje siZe pritiska na kosu ravnu povrsinu

Prema tome sila pritiska tekucine na ravnu povrsinu iznosi

F=pdA,
a usmjerena je okornito na posmatranu povrsinu. Pritisak na dna na dubini h zavisi od
visine stuba tekucine. Kolicina tekucine iIi oblik posude nemaju nikakvog uticaja na
pritisak.
Analizirajmo dejstvo tekueine na povrsinu A koja lezi u ravni kosog zida rezervoara,
koji s horizontabom ravni zaklapa ugao u. Teku6ina djeluje na povrsinu zida sarno s
jedne strane, odnosno s druge strane djeluje atmosferski pritisak. U proizvoljnoj tacki M
povrsine A natpritisak ima vrijednost: p - Pat = P g z , te na elementarnu povrsinu
dA, koja sadrzi tacku M, djeluje elementarna sila pritiska tekucine:

54/268

[87]

Sila pl'itiska na ravnn povrsinn jednaka je proizvodn pritiska tekucine u tezistu C

povrsine i same povl'sine.
Pritisak tekueine u najvisoj tacki posmatrane povrsine L iznosi: P L = P g

Z L'

a u

najniZoj p K = P g Z K Ocigledno je da je pritisak u nizoj tacki K visi od onog u visoj

L, te je dijagram optereeenja trapeznog ohlika, kako je prikazano na slici. Zbog toga
sila pritiska P, kao rezultanta sistema sila, ne djeluje na povrsinu A u njenom tezistu C,
vee ispod teZista, na primjer u tacki D.

55/268

Za odredivanje polofuja D napadne tacke sile P koristi se vise razlicitih pristupa, poput
Voronjinove teoreme, prema kojoj je moment rezultante za neku osu (tacku, ravan)
jednak zbiru momenata komponenata za istu tu osu (tacku, ravan).
Ako se ova teorema prillljeni za osu u, bit ce:

Fp

= JVdFp =p gsino;
A

fv

pi

dA,

~t=tipp

[88]

odakle je traZeno rastojanje

Integral u prethodnom izrazu predstavlja moment inercije povrsioe A prema osi U, koji
se prema Steinerovo/ 8 teoremi (Stajner) moze pisati kao: 1 u =1c
moment inercije povrsine A za tezisnu osu
dobije

~,

+ Av~,

gdje je Ie

paralelnu osi u. Sa ovim se konacno

=v +_c_
DCA

SUka 54: Sila pritiska na horizontalno dno posude

[891

Ako se radi 0 istovjetnoj tekucini i jednakim povrsinama dna, sila pritiska ce ovisiti
iskljucivo 0 visini stuba tekucioe h. Na prethodnoj slici prikazane su 4 posude iste
povrsine dna A i iste visine stuba tekucine h. Sila pritiska na dno posude u sve 4 slucaja
je jednaka, bez obzira na to sto sadrze razlicite zapremine tekucine i imaju razlicite
oblike.
Posmatrajmo dvije posude ispunjene podjednakim masama tekucina (m=m1=m2) koje
imaju istu hidrostatsku visiou (h=h1=h2).

[901

Vc

Vidimo kako napadna tacka sile pritiska lezi uvijek ispod tezista C povrsine A. Razlika
u dubinarna:
[911
je sve manja sto je teziste C povrsine A na vecoj dubini. Tacke C i D se poklapaju kada
je posmatrana povrsina horizontalna.
Sila pritiska na dno suda pri tome ne ovisi

Slilw 55: Hidrostatski paradoks

uglu prema slobodnoj povrsini.

Pritisak tekucine na horizontalno dno suda predstavlja specijalni slucaj. Tadaje:

Pritisak na dnu obje posude bit ce istovjetan:

dFp =pghdA.

p= PI = pz = pgh.
Sila pritiska koja djeluje na dno jedne i druge posude jednaka je proizvodu pritiska, a
zbog razlicitih povrsina ove sile nisu medusobno jednake:

Slilw 53: Nivo tekuCine u spojenim posudama

Iako je sila F1 manja od sile F 2, posude su uravnotezene na vagi, sto je svojevrsan

hidrostatski paradoks.

18 Teorema paralelnih osa za odredivanje momenta inercije cvrstih tijela, Jakob Steiner
( 1796-1863)

56/268

57/268

2.1.9. Djelovonje sUe pritisko no krive pO\l',sine

Pretpostavimo cia je kriva povrSina A potopljena u tekutine na Ciju povrsinu djeluje
atmosferski pritisak. Neka koordinatne ose x i y leze na slobodnoj pOvrSini, a osa z neka
se prostire okomito naniZe U odnosu na slobodnu povrSinu.

Integrali na desnoj strani prva dva izraza predstavljaju staticke momente povrsina prema
slobodnoj pOvrSini i mogu se ~aziti kao:

(Zex i ZCy rastojanja tezista odgovarajuCih povrsina od slobodne povrsine (ravan XOJ)).

Dalje mozemo ortoganlne x i y komponente sile pritiska izraziti:

Zakljucujemo, iz prethodnog izraza, da je horizontalni pritisak mime tekuCin.e na

krivolinijsku povrsinu rna u kojem pravcu jednak pritisku koji trpi projekcija te povrsine
u ravni normalnoj na pravac pritiska.
Projekcija P x sile pritiska sijece ravan YOZ u tacki Dx(mx>ny). Iz stava
proizlazi:

momentima

~ ny = fyd~, odakle slijedi daje:

Ax

Iyz

n =--y z A
ex
x

Slika 56: Djelovanje sile pritiska na krive povrsine

Elementama povrsina dA, kao dio povrsine A, nalazi se na dubini z i trpi silu pritiska

Iy - moment inercije povrsine Ax oko ose y, a Iyz - centrifugalni moment oko osa y i z.

dP = -pdA

Vertikalna projekcija sile pritiska iznosi:

-yzdA,

koja je okomita na elementamu povrsinicu dA. Oznacimo Ii sa 0.", o.y i o.z uglove koje
gradi unutrasnja normala sa koordinatnim osarna, projekcije elementame sile pritiska dP
na koordinatnim osarna iznose:
dPx

[93]

Izraz zdAz je zapremina tekucine koja pritiska element dAz, pocev od slobodne povrsine

pgzdA cos 0.",

[92]

dPy = pgzdA cos up

naniZe, oili"1osno:

dPz = pgzdA cos o.z.

Projekcije elementame povrsinice dA na ravni AxCXOZ), AiYOZ), AlXOy) su:

dAx

dA cos

0.",

dAy

fz dA = V .
z

A,

dA cos Uy. dAz

dA cos Uz.

Uvodenjem projekcija elementame povrsine elementame sile pritiska mozemo pisati:

dPy = pgzdA y

Integriranjem po projekcijama elementame povrsine dA dobit cemo ortogonalne

komponente sile pritiska P:

58/268

Prethodni izraz predstavlja zapreminu vertikalnog cilindra cija osnova ima povrsinu A,
a prostire se sve-do slobodne povrsine. Ortogonalna projekcija sile pritiskaje:

Pz=pgV,

[94J

tj. vertikalna projekcija sile pritiska jednaka je tdini teku6ine koja pritiska povrsinu A
nanize od slobodne povrsine.
Sile P" P yiP z se ne sijeku uvij ek u istoj tacki i ne mogu se sloziti u rezultantu. 1z statike
je poznato kako se takve sile svode na rezultantnu silu i spreg sila.
59/268

Djelovonje sUe pritisko no zidove cljevi

2.1.10.

Fluid unutar cijevi djeluje silorn pritiska na unutraSnji prsten koji <:ini zatvorenu kruZnu
povrsinu.
y

Centar potiska i teziste potpuno potopljenog tijela imaju stalan polozaj, te je ravnoteza
takvog tijela indiferentna u odnosu na translatomo pomjeranje. Ravnoteza ostaje
indiferentna i pri bilo kakvoj rotaciji oko vertikalne ose.

z
!

iP

Slilw 57: Djeiovanje pritiska na zidove cijevi

Dio cijevi izmedu dva presjeka na rastojanju dz trpi horizontalnu silu pritiska:
dPx

p dAx

P g z D dz,

[95]
Slika 58: Stabilnost tijela pri plivanju

gdje je D- unutrasnji precnik cijevi.

Oznacimo Ii sa 0 debljinu zidova cijevi a sa a dopuSteni napon, rnaksimalnu silu
pritiska kojoj se moze suprotstaviti cvrstoca zidova mozerno izracunati iz izraza:
dF= 20 adz.

Minimalna debljina cijevi se moze izracunati iz uslovajednakosti dopustenog napona i

napona sile pritiska u stjenkarna cijevi:

o=pgzD =pD.
20'
2.1.11.

[96]

20'
stobilnost tijelo pri plivonju

RavIioteza. tijela koje pliva djelimieno potopljeno u vodi, ovisno 0 uticaju koji mogu
irnati sile koje djeluju na njega, moze biti stabilna (po prestanku dejstva sile tijelo se
vraca u ravnoteZni polozaj) , indiferentna (po prestanku sile tijelo ostaje na istom
otklonu od ravnoteZnog stanja) i labilna (po prestanku dejstva sile tijelo se nastavlja
udaljavati od ravnoteZnog stanja).

Medutirn, okretanjem potopljenog tijela oko horizontalne ose moze se postici stabilna,
indiferentna iIi labilna ravnoteza, sto ovisi 0 medusobnom polozaju tezista masa i centra
djelovanja potisnih sila. Ako teziste lezi ispod sredista djelovanja potisnih sila,
ravnoteia je stabilna. U slucaju da je teiiste iznad centra djelovanja potisnih sila,
govorimo 0 labilnoj ravnoteii, a poklapaju Ii se ove tacke, ravnoteza je indiferentna.
Uslovi za stabilnost ravnoteze djelimieno potopljenog tijela su znatno slozeniji. Pri
translatomom kretanju iIi rotaciji oko vertikalne ose plovno tijelo je u indiferentnoj
ravnoteii. Vertikalne translacije izazivaju promjenu sile potiska i utieu na ravnoteiu.
Okretanjem tijeia oko horizontalne ose mijenjaju se oblik i velicina potopljenog dijela,
te dolazi do pomjeranja potisnog centra sile pritiska. Plovni objekt moze da se "okrece"
oko uzduine ose (boeno Ijuljanje) iii oko ose koja stoji norrnalno na uzduinu osu
(uzduino Ijuljanje).

2.1.12.

Poscalov zokon

Pascal 19-ov zakon govori 0 sirenju promjene pritiska kroz tekutine. Ako se u mimoj
tekucine uoce dvije tacke M1 i M2 na dubinarna h] i he u kojima su pritisci:

19 Pascal Blaise (1623-1662)

60/268

61/268

P2 = P a + pghz '
tada razlika pritisaka iznosi:

-,,

Slika 60: Shema za proracun siZe na hidrauliclwj presi

Zanernarimo Ii djelovanje sila zernljine teze, sto je opravdano kada se radi 0 visokim
pritiscirna i malim "visinama stuba tekncine", mozemo konstatovati da je pritisak u
svim tackama potopljenog prostora jednak (posljedica Pascalovog zakona).

Slika 59: Promjena pritiska unutar tecnosti

Pretpostavimo da dode do bilo kakve promjene - npI. da se poveca pritisak u tacki MI
za dPh ali tako da se ne narusi ravnoteza u tekn6ine. S obzirom na to da su teku6ine
nestisljive, ova promjena pritiska izazvat ce i promjenu pritiska u drugoj tacki M2 za
dp2. Kako smo pretpostavili da je tekncina ostala u stanju mirovanja, to poslije
promjena vaii hidrostaticka jednacina

Pritisak koji se stvara djlovanjem sile FI na klip manjeg promjera se moze izracunati iz
izraza:

F:

p=_I.
AI

[97]
Ovo irna za posljedicu silu na klipu cilindra 2 koja iznosi:
odakle slijedi da je:

F2 =pA2
Dijeljenjem prethodne dvije jednacine slijedi:
odnosno da ce se ista promjena pritiska javiti i u drugoj, odnosno bilo kojoj, proizvoljno
odabranoj, tacki. Ova zakonitostje poznata kao Pascalov zakon:
"Svaka prornjena pritiska u hilo kojoj taCld tekucine u stanju mirovanja prenosi se
podjednako u sve tacke prostora koji ta tekuCina zauzima".

2.1.13.

Hidraullicka presa

Posljedice Pascalovog zakona su osnova hidraulicke pIese, koja se u principu sastoji iz

dvije spojene posude (cilindra) razlicitog precnika (d), odnosno povrsine poprecnog
presjeka (A). Posude su ispunjene hornogenom teknCinom.

F; =F2
AI

Az

Kako je povrsina poprecnog presjeka

d 2n

A=-

4 '

uvrstavanjem i supstitucijom dobit cerna odnose precnika cilindara:

[98]

62/268

63/268

Svedemo Ii vektore ubrzanja, sile i tezine na jedinicnu masu, kako je prikazano na

prethodnoj slici, mozemo pisati projekcije rezultantne sile F: X=O, Y=-a, Z=-g.
Osnovnajednacina hidrostatike
oblik:

dp=p(ady + gdz).

dp=p(Xdx+Ydy+Zdz)

u ovom slucaju dobiva

I'

Kad se ova diferencijalna jednacina integrira polje pritiska se moze predstaviti

funkcijom:

-pg(z+ ;y),

P= Pa

(99]

pri cemu je integraciona konstanta odredena iz uslova da je za x=y=z=O pritisak jednak

atmosferskom (p=paJ .
Slika 61: Hidraulicka presa
Vidimo da sila na klipu s vecim precnikom raste s kvadratom medusobnog odnosa
veceg i manjeg precnika. Ovako se moze, visekratnim ponavljanjem ciklusa silom na
cilindru manjeg precnika, proizvesti visestruka sila na drugom cilindru. U hidraulici i
tehnici uopce, princip "hidraulicke prese" je naSao siroku primjenu.

2.1.14.

Relativno mirovanje tekucine

Ako tekucina miruje u odnosu na zidove posude u kojoj se nalazi, ali se istovremeno
zajedno sa sudom krece u prostoru, kaZe se da "tekucina relativno miruje". U tehnickoj
praksi su cesti primjeri relativnog mirovanja tekucine, kao npI. prevoz fluida
cisternama, centrifugiranj e i slieno.

~--------------~

KoristeCi ovaj uslov, mozemo dobitijednacinu slobodne povrsine tekucine:

a
g

z=--y,
sto predstavlja jednacinu pravca sa tangensom ugla nagiba:

a
tg 13 =--.
g

Dalje mozemo pisati da je:

tg 13 =tg(180-a )=-tga =-!!..,

g

odakle je

tga=-.
g

Iz pret.hodne jednacine se vidi kako je konstantno ubrzanje (a=const) nliZan uslov da bi

tekucina mirovala u posudi.

Slika 62: Relativno mirovanje tekuCine

Za fluide u relativnom mirovanju, primjenjuju se jednaCine statike fluida, sa uzimanjem
u obzir inercionih sila koje se javljaju pri promjeni ubrzanja i puta..nje. Inercijske sile su
proporcionalne masi.
Pretpostavimo da se posuda s tekucinom krece translatorno s konstantnim ubrzanjem
(a=const). U tom slucaju osim sile zemljine teze G=mg, na fluid djeluju i inercione sile
1=-ma. Relativnu ravnotezu tekucine odreduje rezultantna sila izmedu sile tezine fluida i
inercionih sila.

64/268

65/268

Slika 63: Translatorno kretanje teenosti po nagetoj povrsini

Krece Ii se posuda niz stm1U ravan, odnosno pod nagibom, kako je dato na slici,
konstantno ubrzanje a Una koordinate:

a y =acosu

a z =asinu - g

Osnovna jednacina hidrostatike sad Una oblik:

~dp=acosu dy+(asinu p

Slika 64: "Vortex" kretanje tekuCine

Za usvojeni koordinatni sistern projekcije rezultujuce sile F na koordinatne osi su:

X=m 2 x Y=m 2 y

Z=-g

Sa ovim ce projekcijama osnovna jednacina hidrostatike

g)dz.

. dp=p(X dx+Y dy+Z dz}

Integriranjem prethodnog izraza dobit cerno:

dobiti oblik:

p- P a = P [yacosu +z(asinu -g)].

dp=p(m 2 Xdx+m2Ydy- gZdz)

Pocetne uslove odredimo iz P=Pa, te jednacinu slobodne povrsine mozerno pisati:

Dalje se integracijorn dobija oblik:

z=ytg

pm

acosu
tg13 =
.
je nagib slobodne povrsine prema horizontu.
g-asma
2.1.15.

[100]

Jednoiika rotacija tekucine - "Vortex"

Ako se cilindricni sud napunjen tekucinom do visine H obrce konstanmom brzinom

(m=const) oko vertikalne ose, tada ce se nakon izvjesnog vremena od pocetka rotacije
uspostaviti izvjesni ekvilibrij, pri cernu ce ukupna tekucina rotirati sa sudom. Pri
pocetku rotacije rotirat ce se sarno djelici fluida u dodiru sa zidom posude, da bi kasnije
doslo do rotiranja ukupne mase i postizanja "relativn~ stabilnosti", odnosno "relativnog
rnirovanja" tekucine U odnosu na sud.
Na tekucinu, pored zemljine tde, djeluje i centrifugalna sila, cij je pravac dejstva u
horizontalnoj ravni, odnosno u ravni okomitoj na osu rotacije.

[lOlJ

2(2
2)
X +y -pgz.

P=Pat+-2

[102]

Oznacimo sa v [m/s] tangencijalnu brzinu djelica dluida na udaljenosti od centra rotacije

r[rn]. Gradijent pritiska iz uslova radijalnog ekvilibrija (horizontalnog) je:

8p

ar

-pv-

fl il'll

l .... "'-'j

Vertikalni ekvillibrij je pri tome:

8p

-=-pg.

[104]

8z

Prethodna jednacina predstavlja standardne hidrostatske uslove ravnoteznog stanja.

Uzmimo u razrnatranje specijalni slucaj rotacije s konstantnom ugaonom brzinom:

Centrifugalna sila po jedinici tekucine iznosi rOlc, gdje je r-udaljenost posmatrane tacke
c+/).
od ose rotacije (radijus:

r=x

66/268

67/268

ill

2.2. Aerostatika

v
=-=const .
r

Aerostatika je grana statike fluida koja izucava specificnosti gasova u mirovanju. Kako
je gasovito stanje potpuno neuredeno, to se pretpostavka staticnosti fluida treba uzeti
kao relativna imajuCi u vidu ogranicenja koja dolaze od ovake pretpostavke.

Zamjenom slijedi:

2.2.1. Pritisak gasa u itanju mirovanja

an
ar

_r_=prUJ 2

[105]

Iz prethodnog izraza vidimo da prirast pritiska raste s kvadratom ugaone brzine, sto
moze imati za posljedicu vrlo visoke vrijednosti pritiska. Ova se osobina cesto koristi u
tehnickoj praksi (hidro i aerocikloni, centrifugalno livenje pri izradi besavnih cijevi, kod
centrifugalnih pumpi itd).

Integriranjem izraza za radijalni i vertikalni ekvilibrijum mozemo dobiti raspodjelu

pritiska u slucaju "vortex" kretanja djeli6a fluida:

z
co ....

D 2r
----- -- -- :::c:

Za stisljivi barotropni fluid u polju zemljine teze vaZijednacina:

1 Pdp
z-zo=-gpo P

f-

(po pritisak na visini zo)

Da bi se rijesio prethodni integral potrebno je poznavati vezu izrnedu pritiska i gustine
(p i p). Ako je fluid nestisljiv, veza je odredena i problem je istovjetan slucaju teku6ine.
Ako gustina nije konstanta (p ftonst) potrebno je prethodno poznavati karakter
promjene stanja, sto znaci odrediti "eksponent politrope". Kao krajnje "ekstrenme"
vrijednosti, javljaju se izoternmi i adijabatski procesi. Kod izoternmih procesa gas
zadrZava konstantnu temperaturu, sto znaCi da se cio toplotni tok odvija bez uticaja na
temperaturu gasa. U adijabatskim procesima dolazi do maksimalne promjene
temperature fluida.

Po
P

__

X~i'

Po
P

..

POK

pK

Za izotermne procese promjena stanja se nalazi primjenom obrasca:

Pdp
z-z o =_...l!L
f-=...l!!L.(lnp
-lnp) '
Pog
Pog
0

(110)

poP

odakle je dalje

Slika 65: Uzdizanje teenostio pri vortex kretanju

-ffi.( z - zo)

P-Po
- - = UJ
- - r2
- - g ( z-zo ) .
P

Po

- = - , a za adlJabatu: - = - - .

Za izotermu je:

[109]

[106)

p=poe

[lll]

Po

Postavimo Ii ishodiste koordinatnog sistema u presjeku gramcne povrsine sa osom

rotacije, mozemo uzeti da je na slobodnoj povrsini P=P'b IO ce jednacina slobodne
povrsine biti:

Z=~(X2 + y2),

[107]

2g

Kako je gustina srazmjerna pritisku, to slijedi neposredno da je:

JPO(z-zo)

p= Po e

[112)

Po

1z prethodnih jednacina vidimo da pritisak i gustina opadaju eksponencijalno s visinom.

Ako su visinske razlike male, moze se primijeniti obrazac za nestisljive fluide.
Za adijabatsku promjenu star~a vrijedi:

odnosno

I
-

[108]

z-ZO=POK
gpo

d
f-?

po

[113)

;-

Vidimo da sujednacine slobodne povrsine jednacine obrtnog paraboloida.

68/268

69/268

Prethodni izrazi za (z-zoJ su osnov za odredivanje altitude, odnosno nadmorske visine.

Razmotrimo slucaj kada je prostor u cjelini ispunjen gasom ili, kao na narednoj slid,
kada se u zatvorenoj posudi nalaze tekucina i gas pod pritiskom.

2.2.2. Utk:aj vlsine stuba goso no pritisok

Zanemarivanje teZine gasovitog fluida ima za posljedicu konstantan pritisak, a time i
konstanmu gustinu. Pri analizi sloja gasa velike visine ne moze se zanemariti uticaj
tezine.

t
x
Slika 66: Pritisak gasa i teenosti u zatvorenoj posudi
Gas ima znamo manju specifienu tezinu od tekucine, te je uticaj tezine gasa na pritisak
zanemariv (ako je sloj gasa ogranieene visine). U tom slueaju je za cijelu zapreminu
gasa pritisak:
pg

"Ill l

A\l

const.

Pritisak u vodi ovisi 0 vertikalnoj koor.dinati "z" i moze se izraeunati iz izraza:

Stika 68: Pritisak vazdusnog stuba u ventilacionorn sistemu TUfjnika

Prirnjer pojave kod koje ne mozemo zanernariti "teZinu visine fluida" je varijacija
atrnosferskog pritiska u odnosu na nadmorsku visinu promjene atrnosferskog pritiska. U
tehnickoj praksi se stanje atrnosferskog vazduha obieno svodi na referentne "normalne
uslove". U opcem slueaju, izmedu gustine vazduha u normalnirn uslovima i nekom
proizvoljnom stanju postoji odnos:

Pv =(h - z)y za O<z<h.

~=pTo
Po Po T

[114]

Sila pritiska gasa P na povrsinu A jednaka je sili na projekciju AS normalnu na pravac S,

bez obzira na ugao nagiba pravca u odnosu na proizvoljno izabranu ravan.

Da bi se odredila gustina gasa na odredenom nivou, potrebno je prethodno odrediti

raspored temperature u fluidu. Jednaeinom toplotnog bilansa uspostavlja se veza izmedu
primljene i izgubljene toplote, odnosno pokazuje gdje i kako nastaju prorr~ene u fluidu.
Ako se temperatura oze izdvojiti iz jednaeine stanja i gustina izraziti kao funkcija
pritiska: p = f(p), reCi cerna da je fluid "barotropan ", odnosno da se procesi
odvijaju u "izobarskim" uslovima. U protivnorn, kaZemo da je fluid "baroklin ",
odnosno da procesi koji se odvijaju nisu izobarski.

Prihvatirno li stay 0 konstatnorn pritisku u cijeloj zapremini gasa u zatvoremon sudu,

mozerno defmisati pravilo: Kornponenta za bilo koji pravac sile kojom gas djeluje na
povrsinu posude u kojoj je zatvoren jednaka je sili na projekciju povrsine, norm ainu na
pravac za koji se komponenta odretfuje. Sila prolazi kroz teiiste te projekcije, sto je kod
"teskih fluida" vaZilo sarno za horizontalnu komponentu .

Drugi' primjer, kod koga se visina vazdusnog stuba ne moze uvijek zanemariti, su
duboki podzemni rudnici. U ovom slucaju se analizi pristupa "problemski". U
slucajevima kada je uticaj varijacije pritiska zanemariv kao uticajni faktor, u tehniekoj
praksi se ventilacioni sistem tretira kao barotropan. Ako to nije moguce, numo je uzeti
u obzir tezinu fluida.

SUka 67: Sila pritiska gasa

70/268

71/268

2.2.3. Pritisok u afmosferi

T =-131,21 +0,00299 h

Zemljinu atmosferu cini visoki sloj vazduha koji se rasprostire od povrsine do svemira.
Vazduh pri pOvrSini zemlje zadrlava gravitaciona sila. Atmosfera nije homogena.
Osobine vazduha se roijenjaju prostomo i vrernenski. Sunce zagrijava povrsinu zemlje i
vazduh u atmosferi. Temperatura vazduha na povrsini zemlje je najvisa, te opada s
visinom. Kako brzina zvuka ovisi 0 gustini vazduha, to sa udaljenoscu od povrsine
zemlje opada i brzina prostiranja zvuka.

T 2'73 1
=2-488 +"
[ 216.6
p,

Pritisak vazduha u zemljinoj atmosferi se moze uprosteno smatratio kao tezina

vazdusnog stuba, odnosno razlika pritiska vazduha iznad i ispod posmatrane tacke.
Porastorn nadmorske visine dolazi i do opadanja gustine, koja zavisi od pritiska i
temperature. Faktor koji najvise utice na stanje atmosferskog pritiska je nadmorska
visina tacke koja se posmatra. U opcem slucaju gradijent pritiska pod uticajem
gravitacione sile moze se izraziti:

op

op'

ox

ox

\/p=--+ pg=--+(p - Po)g

[115]

Atmosfera se moze podijeliti u nekoliko zona po viSe razlicitih kriterija. U aerodinarnici

se atmosfera obicno dijeli na 3 zone s razliCitirn funkcijama zavisnosti osobina vazduha
u donjoj troposferi, donjoj stratosferi i gomjoj stratosferi.
Troposfera se proteze do visine od 11 km. Temperatura u troposferi opada pribliZno
lineamo, a pritisak opada eksponencijalno, a mogu se odrediti pribliZno na osnovu
izraza [NASA]:

I
1.38&

Cist atmosferski vazduh irna skoro konstantan sastav suhih gasnih komponenata s
konstantnim zapreminskim ucescem.

2.2.4. Sastov afmosfere

1z naredne tabele vidi se da tri osnovne gasne kornponente (azot kiseonik i argon) Cine
99.96% ukupnog zapreminskog sastava atmosferskog vazduha, a svi ostali sastojci
svega 0.0375%. U tehnickoj praksi se obicno suh atmosferski vazduh obicno tretira kao
zapreminska smjesa:
21 % kiseonika O2,
78.1% azota N2 i
0.2% argona Ar.
Tabela 9: Sastojci suhog atmosJerskog Vazefdha
Hemijska

[116]

288,08

[119]

p= O,2869(T + 273,1) .

Gas

[_T_JS.Z56

[118]

Gustina vazduha u svakoj od zona se moze odrediti iz jednaCine stanja vazduha:

T=1504-0,00649h,
p = 101.29

J-

[117]

oznaka

Vazduh

Zapreminski
sacirZai u
vazduhu. %

Molekulska
mas. kglkmol

Spec.teZina
pri OC i
1.013 bar

100

28.963

1.293

OSNOVNI SASTOJCI

(T - temperatura, K; p - pritisak, kPa; h - nadmorska visina, m)

Azot

N,

78.084

28.016

1.281

Donja stratosfera se proteze od visine II kIn do visine 25 km. U ovom opsegu

temperatura je konstantna, a pritisak opada eksponencijalno:

Kiseonik

0,

20.946

32.00

1.429

Argon

Ar

0,9325

39.944

1.7837

T=-56,46

OSTALI SASTOJCI

p = 22,65 e(I.73-0.000157h)
Gomjom stratosferom se smatra dio atmosfere iznad visine od 25 kIn. Temperatura na
ovim visinama Taste postepeno, a pritisak opada eksponencijalno:

Traposfera
do 11 I'm

Slika 69: Vertikalna podjela atmosfere

72/268

U<!l'endioksid

Co,

0.033

44.011

1.977

Neon

Ne

0.00182

20,183

0.8999

Heliium

He

0.00052

4.003

0.1785

Kripton

Kr

10.8 x 10-'

83.80

3.376

OZQl1

0,

lOx 10.5

48.00

2.144

odonik

H,

5 x 10-5

2.016

0.0899

Ksenon

Xe

0,8 x 10-5

131.30

5.891

Metan

ClL

0.5 x 10-'

16.043

0.7168

Radon

Rn

6x 10.18

222.00

9,910

Toron

Tn

x 10.20

220.00

9.821

An

3 x 10.22

I 219.00

9.777

Akinon

73/267

I
I

120

mezopauza
mezosfera

Slika 71: Coriolis-ov efekt

stratopauza
Ozor.ski

d'A
d<!>
dz
dp
u=acos<!>--, v=a - - W=-- W=-d't
d't'
d't '
d't

regIOn

[120]

Coriolisovo ubrzanje je okomito na oba smjera - i smjer rotacije zem1je i smjer kretanja
predmeta, te se mogu uociti slijedece osobiue:
Pritisak, [car]

TempernttJ!1l, [KJ

Stika 70: Vertikalna termalna struktura atmosfere

Ako je vektor brziue kojom se krece predmet paralelan osi rotacije, Coriolisovo
ubrzanje je jednaku nuli.
Ako je vektor brziue okomito prerna osi rotacije pribliZavajuCi se njoj, Coriolisovo
ubrzanje ima smjer lokalne rotacije.

2.2.5. Coriolisov efekt

Coriolisov20 efekt (Koriolis) dobio je naziv po francuskom matematicaru, a matematicki
je opisan transformacijom koordiuata kiuematskim tehnikama. Na rotirajucoj zemlji
Corioiisova sila utice na otklon putanje pokretnog tijela udesno u sjevernoj uiijevo u
iuZnoj hemisferi. Ovaj otklon nije sam proizvod atmosferskih cirkulacija i moze se
'uociti u svim slucajevima kretanja po povrsini tijela koje rotira oko svoje ose. Uzrocnik
je cikiicnih strujanja i stvaranja jakih vazdusnih ciklona koji se rotiraju suprotno
strujanju kazaljke na satu u sjevemoj i u smjeru kazaljke u juznoj hemisferi.
Ciriolisovo ubrzanje objekta je proporcionalno njegovoj brziui i sinusu ugla izmedu
smjera kretanja objekta i ose oko koje se rotira povrsina po kojoj se objekat krece.
U vektorskom obliku Corio!isovo ubrzanje se moze pisati:

ae =-2[[lxw].

[nxw]-

Ako se predmet krece okomito od ose rotacije udaljajuCi se od nje, Coriolisovo

ubrzanje irna smjer obr=ut smjeru lokalne rotacije.
Ako je vektor brziue kretanja tijela u smjeru lokalne rotacije, ubrzanje dje1uje
okomito na osu rotacije nastojeCi udaljiti predmet od ose rotacije.
Ako je vektor brziue usmjeren suprotno lokalnoj rotaciji, ubrzanje ce djelovati
okomito na osu rotacijie nastojeCi predmet pribliZiti osi rotacije.
Coriolisov efekt znacajno utice na flZicke procese u atmosferi, a osim tnrnacenja
atmosferskih procesa irnao je ve1iki znacaj u razvoju mehanike tokom XIX vijeka
(Persson 1998). Njegov pristup pomogao je boljem razumijevanju rotacionih
mehanickih sistema, kao i centrifugalne sileo Takoder pomaze pojasnjavanju odnosa
izmedu ugaonog momenta i kiueticke energije, te kako sila iuercije moze irnati znacajan
uticaj na kretanje tijela
vrsenja bilo kakvog rada.
m
a)
b)

(a - vektor Corioiisovog ubrzanja,

vektorski proizvod ugaone brzine
e
rotac!;e povrSine po kojoj se krece predmet i brzine predmeta)

Coriolisova sila ovisi

ugaonoj brzini, masi iijela i brzini tijela:

Fe =-2m [mxv],

20

Gaspard-Gustave de Coriolis (1792-1843)

74{267

Stika 72: lntenzitet Coriolisove sile ovisno 0 relativnom kretanju u odnosu na zemlju:
a-maksimalan intenzitet; b-nema Coriolisovog ubrzanja
75{268

Coriolisov efekt se ispoljava sarno u slucaju rotacije povrsine po kojoj se krece predmet.
Matematski je izveden iz zakona inercije. Nema vezu ni s kakvim drugim ubrza.'1jem ili
silom, vee sarno ovisi 0 medusobnom odnosu vektora brzine kojom se kreee predmet i
vektora rotacije predmeta.
Coriolisov uticaj na predmete u kretanju moze se interpretirati kao suma efekta dva
razliCita uzrocnika. Prvi je promjena brzine objekta tokom vremena. Ista brzina
posmatrana sa aspekta zakona 0 inerciji, u slozenom prostomom odnosu koji cini
rotacioni sistem povrsine (npr.zem1je) i vektor kretanja tijela, ima za posljedicu da se
zbirni vektor brzine kretanja tijela mijenja u odnosu na polarni koordinatni sistem kao
referensu rotacionog kretanja. Drugi uzrocnik je promjena brzine u odnosu na okolni
prostor (u slucaju zem1ja-svemir). Ovakvo kretanje dovodi do pojave inercionih sila u
odnosu na prostorni koordinatni sistem.

Dinamika fluida je grana mebanike fluida koja izucava fluide u kretanju. Ponekad se
pri proucavanju kretanja mogu zanemariti dimenzije i proces ili njegov dio predoCiti
tackom mase m. (materijalna tacka). Polozaj materijalne tacke se najcesee odreduje
pomocu njenih koordinata u pfavouglom koordinatnom sistemu.

.....
Vektor

r zove se vektor polozaja materijalne tacke. Pomak je promjena vektora

.....

polozaja. Kolicnik promjene vektora polozaja fl r i intervala vremena Ilt u kojemje ta

promjena nastala, zove se vektor srednje brzine:

.....
Trenutna brzina v jednaka je prvom izvodu vektora polozaja pokretne tacke po
vremenu:

....

.....

fl r
d r ..... dx..... dy..... dz.....
.....
.....
.....
v=lim--=--=r'=-i+-}+-k=vx i+v }+vzk (polozaj u

.....

Ll1->O

fl't

d't

d't

d't

d't

koordinatnom sistemu).
.....
OOOos vektora promjene brzine fl v i vremenskog ititervala At u kome je ta promjena
nastala, zove se vektor srednjeg ubrzanja:

.....

.....
fl v
a sr = - - .
fl't
Granicna vrijednost ovog izraza zove se vektor trenutnog ubrzanja:

..........

.....

.....
Ad..... d 2
.....
a = 1im~=~= v,= __V_= r"
LlHO fl't
d't
d't 2
U pravouglom koordinatnom sistemu:

Iznos vektora ubrzanja:

Ubrzanje je vektor koji ima isti pravac kao trenutna promjena brzine. Ubrzanje mozemo
rastaviti na dvije medusobno normalne komponente: na tangencijalno ubrzanje
pravcu tangente i normalno ubrzanje an u pravcu normale:

76/268

77/268

at u

::

....

-?

at

dv-"
=--t o '

dt

Ukupno ubrzanje:

-+

"

3.1. Kinematika fluida

Medusobne geometrijske odnose materijalnih tacaka pri laetanju izucava kinematika
fiuida, I=edu cvrstih materija i gluida postoje razlike u medusobnim odnosima
trajektorije djeliea materije kod cvrstih tijela (zadrZan medusobni odnos) i fluida, kod
kojih djelie ne sarno da se moze laetati translatorno iii rotirati neovisno 0 ostaloj masi,
vee je i deformabilan. Na dje1iee fluida dje1uju sljedeee sile:
.. spoljasnje (zapreminske) sile, kao npr. zemljina teZa,
" sile pritiska (unutrasnje sile) kao posljedica razlike pritiska u pojedinim
tackama fluidnog prostora,
.. visko=e sile kao posljedica unutrasnjeg trenja fluidnih djelica,
.. elasticne sile, koje su izrazenije sto je fluid stisljiviji i
.. inercione sile jednake prozivodu mase i ubrzanja.

Slika: 74: Definisanje strujanja po Eulerovom principu

Brzina se moze, po Eulerovom principu, definisati kao funkcija pocetnog vektora
polozaja i promjene vektora polozaja u vTemenu,

V= 1(1'(1'0' To), r),

;

Putanja (trajektorija) je skup svih tacaka laoz koje prolazi materijalna tacka koja se
laeee, to je geometrijsko mjesto laajeva vektora

r(t):

ret) = xCt) i + yet) j+ z(t)k.

Dio putanje koji materijalna tacka prede za odredeno vrijeme zove se put s.

(a)

Stika: 73: Polje brzina po Eulerovom (a) i definisanje strujanja po Lagrangeovom (b)
principu

U kinematici fluida moguee je dvostrano proistupiti proucavanju:

Ii
Eulerov nacin se bazira na uocavanju tacke u prostoru u izabranoj vremenskoj
sekvenci i odredivanje u njoj brzine, pritiska i drugih velicrna,
.. Lagrangeov nacin podrazumijeva praeenje putanje djeliea fluida kroz prostor,
kako se to radi i u mehanici cvrstih tijela,

Slika: 75: Difinisanje strujanja po Lagrangeovom principu

Po Lagrangeovom principu posmatramo polozaj izabrane tacke iIi elementame
zapremine fluida promjenom vektora polozaja, tako da je brzina funkcija vektora
polozaja i vremena:

v= IV-; ,1')

79/267

3.1.1. Veiioina kao funkdja polooaja i vremena

Cirkulacija po zatvorenoj konturi:

Velicina Y se moze jzraziti kao funkcija polo.zaja tijela i vremena:

r=fv 1 dl.

Y (xj,

[123]

[12l]

X2, X3, ~.

Y - funkcija poija

Kod strujanja govorimo 0 "strujnom polju". Na osnovu funkcije polozaja tijela i

vremena moze se odrediti putanja tacke i njena pozicija u proizvoljnom trenutku
vremena.

Slika 78: Cirkulacija brzine

FInks vektora brzine kroz povrsinu Aje povrsinski integral:

fJV

dA=

Slika: 76: Funkcija po!oiaja

3.1.2. Brzina i trajeldorija

1z polozaja Xi proizvoljnim elementarnim prirastajem dx, pre1azi se na bliski polozaj Xi +
dx,.

H(v

dydz+vy dzdx+v z dxdy).

[124]

Trajektorija (putanja djelica fluida) je geometrijsko mjesto tacaka kroz koje djelic
prolazi u svom kretanju kroz prostor. Djelic fluida "opisuje svoju trajektoriju"
kretanjern.
Izvod po vremenu neke funkcije Y = Y (Xl' X2 ' X3 ' t) koja predstavlja neku od velicna
koje se razmatrajuje:

dY

BY

ay dx

ay dx

ay dX3

ay dx

dt

at

aX I

ax z dt

aX3 dt

at dt

l
z
i
-=-+----+----+----=
--.

dt

[125]

Ako se prirastaj velicine veie za fluidni djelic, onda prirastaji Xi i dt ne mogu biti
meausobno nezavisni jer se radi 0 elementu trajektorije za odgovarajuci prirastaj
vremena, sto je u stvari brzina Vi'
Ako i dalje zadrzimo konvenciju o=acavanja velikim slovom "D" izvod po vremenu
koji se odnosi na djelic fluida, odnosno na materiju, mozemo pisati materijalni izvod,
odnosno izvod po trajektoriji:
Slika 77: Trajektorija i vektor poloiaja
Ako se pomjeranje ne obavlja proizYoljno vee s djelicem, a odgovarajuce elementarno
pomjeranje se o=aci sa DXi , onda ee za vrijeme Dt (veliko slovo D ukazuje prirastaj
vezan za djelic fluida) brzina djelica biti:

DY
Dt

8Y
at

ay

+ vi - ,

[126]

8xi

gdje je:

8Y

at

- lokalna komponenta (polozaj),

ay
v I

80/267

axi

- konvektiVf!a komponenta (kretanJe).

81/268

,P

d:

~ ..... 1' ...... ' ......

-r ......... '; ..................... .

\~.

.:

$:///1", . . . . ,./ I

Stika 80: Trajektorya i strvJnica

Zamislimo elementamu plohu na proizvoljno izabranom profilu u struji fluida, "skup
strujnica" koje prolaze kroz tacke izabrane male povrsine formirat ce snop strujnica,
odnosno elementarno strujno vlakno. Skup svih strujnih vlakana unutar povrsine
poprecnog presjeka struje cini ukupni strujni tok tekuCine. Ovakva raspodjela cestica
u prostoruje zamisljena kao olaksavajuca okolnost u izucavanju.

3.1.4. Materijalni lzvod

Stika 79: Brzina elementarne zapremine fluida
Brzina elementame zaprernine fluida sa prethodne slike moze se izraziti kao funkcija
prostomih koordinata i vremena:
v

!(x,y,z;r),

Deflllisemo Ii vremensku komponentu ubrzanja, mozemo pisati:

Materijalni izvod je "brzina prirastaja" (prirastaj u jedinici vremena) velicine Y koju

posjeduje djelic fluida. Npr., ako Y oznacava gustinu (iii pritisak, brzinu i 51), onda ce
DYIDt oznacavati prirastaj gustine djelica u jedinici vremena (iIi pritiska, brzine i 51.).
Lokalna komponenta 5e 5vodi na "promjene u mjestu", odnosno slucaj kada je brzina
jednaka nula i ako nema kretanja. Ako se djelic fluida krece onda je lokalna
komponenta jednaka nuli, a konvektivna komponenta defmise promjenu (prirastaj)
velicine. Brzina je materijalni izvod polozaja djelica fluida.

3.1.5. Ubrzcmje
Prostomu komponentu ubrzanja mozemo defmisati koristeci promjenu vektora polozaja:

dv dF
a =-r
df dr: .

Ubrzanje je materijalni izvod brzine, jer predstavlja "brzinu kojom se mijenja brzina"
djelica fluida, odnosno ubrzanje je "prirastaj brzine u jedinici vremena". Moze se
pisati:

Dv.

8v.

Dt

8t

__._' = __
1 + V.

Vremenska komponenta ubrzanja se jos naziva i "lokalno ubrzanje", a prostoma

komponenta ,,konvektivno ubrzanje". Ukupno ubrzanje je zbir lokalnog i konvektivnog
ubrzanja:

Dv.
__
1 _

8u.

__
1

' 8x;

ubrzanje djelica fluida;

Dt

dv dv dF
a=a +a = - + - - .
"
r
dt df d,

8v.
__
1 _

3.1.3. Strujnica i emisiona linlja

Strnjnica je Iinija koja se odnosi na izabrani trenutak vremena. U 5vakoj tacki irna
ta.'1gentu u pravcu brzine u toj tacki. Iako i trajektorija i strujnica imaju tangente u
pravcu brzine, razlika je u tome sto strujnica daje "fotografsku istovremenost", a kod
trajektorije tangente se odnose na brzine izabranog djelica fluida u razliCitim
vremenskim trenucima.
82/268

of

lokalno ubrzanje;

bu.
V. _ _
.1 -

konvektivno ubrzanje.

'8xi

83/268

3.1.6. Gaussova teorema

Kako je ovim obuhvacen ukupan dion granicne povrsine A koji pripada "stapicu" moze
se pisati:

Iz izraza za elementamu masu moze se preCi na izraz za "konacnu masu" jednostavnim

integriranjem po zaprenrini - dobit ce se zaprenrinski integral. Izrazi velicina koje su
rasporedene po granicnoj povrsini mogu se predstaviti i povrsinskim integralom.

oI=Yn l dA,

~I:e
:.:":.:.----~--'----.

n"

"~.iiIlBI!ll!illIl.IlIIIlIIIi1~t~l-

"

I
I

X,+._.~

sto se dalje moze integrisati po cijeloj povrsini A. Tada ce "stapi6ima" biti obuhvacena
cijela zapremina V. To maCi"da ovako dobiven pOvrSinski integral izraiava isto sto i
zaprenrinski, te mozemo izvrsiti izjednacavanje:

___ ._._._._._._._.. _._.. _._.. _.._._ .._._._._.,~.~

----g"a.;-----

1= fYn1dA= fO: dV.

A

[129]

V 0."1

Ovo izjednacavanje povrsinskog i zapreminskog integrala pomato je kao "Gaussova

teorema".

i
I

.L ____ ._._. ___._. ___ .....,..

x,

xi

Stika 81: Pretvaranje zapreminskag integrala u pavrsinski nJ - jedinicni vektar (art)

spaljne normale (spoljna normala u svakoj tacki granicne pavrsine leii u
pravcu normale na povrsinu, a usmjerenaje ad razmatrane zapremine
napolje)
Zapremina V ogranicena je zatvorenom povrsinom A. U odredenom trenutl..'U vremena
napisan je zapreminski integral koji se odnosi na cijelu posmatranu zapreminu:

1=

f oY dV

[127]

Slika 82: Uz Gaussovu tearemue mehanikefluida

v oX1

Od ukupne zapremine V uzmimo "stapic" kvadratnog presjeka {dxZ'dx3}, koji se u

pravcu "1" pruZa kroz cijelu zapreminu, odnosno od x/ do X/I.
Izabrani elernntami dio iznosi:
1/

BY
oI=dx2 dx 3 J-dx 1 = dx 2 dx 3 (YII -YI
XI

),

[128]

IOX I

XI

gdje su Y I i YII vrijednosti na granicnim povrsinama "stapica" koje su ujedno i dio

granicne povrsine A cijele zapremine V. Granicne povrsine dAr i dAn irnaju zajednicku
projekciju dx2 dX3 (normalnu na pravac 1) koja se moze izraziti sa:

dX 2 dx 3 =dAJ (-ni)

Posmatrajmo u strujnom polju elementamu zaprenrinu dV=dx dy dz pravougaonog

paralelopipeda ivica dx, dy i dz. Za vrijeme dt u zaprenrinu ude pravcem ose y Ckroz
lijevu stranu paralelopipeda) kolicina fluida Vy dx dz dt (zapreminska). Pretpostavimo da
su brzine svih tacaka na profilu paralelopipeda okomitom na osu y podjednake brzine
(mali paralelopiped), a da su eventualne razlike strana zanemarivo male. Jasno je kako
kolicinu fluida koja ulazi kroz stranu paralelopipeda dx dz odreduje sarno komponenta
brzine Vy . Za vrijeme dt isteCi ce kolicina fluida ((vy +dvy ) dx dz dt), sto znaCi da je za
elementamo vrijeme paralelopipedom isteklo vise fluida no sto je uslo. Razlika imosi:

(v y +dvJdxdzdt -v y dxdzd, =dvy dxdzd,.

U neprekidnom strujom polju mozerno zanemariti male velicine niZeg ranga, te se moze
pisati da je:

Ov

iIi

dvy =-y-dy,
8y

dX 2 dX3 =dAII nil

Kornponenta vektora ni u pravcu ose 1 je n), pa je nl kosinus ugla izmedu ase I i
normale. Zato se dx2 i dX3, kao projekcija diferencijalno malih povrsina dAr i dAIl na
ravan normalnu na osu 1, rnoze izraziti kao u prethodnim jednacinama. Smjenorn dalje
mozemo pisati:

te se prethodni rezultat transformise:

dvy dxdzd,

dv v

=_. dydxdzde

dy

dv
=_Y dV de
dy

Na isti naCin se mogu izracunati i viskovi isteklog fluida u pravcima x i z, a oni

imose:

84/268

85/268

Ovx dV d't

ax

Pojarn zapreminskog protoka je od velikog znacaja za mehaniku fluida, jeT se odnosi ne

sarno na POVTSinU oko neke zapremine vee i na bilo kakvu zatvoTenu iIi otvorenu
povrsinu. Zato se pod izrazom:

Ovz dV d't .

az

Fluidna zapremina dV koju je prvobitno zauzirnao paralelopiped povecala se za vrijeme

dT; (na raeun smanjenja gustine) za razliku d(dV) koju cine kolicina fluidz. istekla iz
pa.'"alelopipeda i ona koja je uSla u paralelopiped. Ova razlika iznosi:

(av Ov Ov)

._

0;

az

FdA

[130]

podrazumijeva zapremina fluida koja u jedinici VTemena prode kroz povrsinu A.

I
)
d\dV
= _x +_Y +_z dV d't =dlVV dV d't,

\8x

Q=V'=

3.1.7. Piotok

odalde slijedi :

Pretpostavimo da fluid struji iz cijevi u posudu konstantnom brzinom. Ako tokom

vremena toto [s] iscuri u posudu masa fluida m-mo [kg], maseni protok mozerno
defmisati kao medusobni odnos ~ve dvije veJicine, odnosno kao masu fluida koja
protece u jedinici vremena:

_. _ d(dV)
dlVV=---.
dV d't
Dakle, divergencija brzine strujanja je brojno jednaka visku zapremine fluida koji istece
u jedinici vremena iz jedinice zapremine fluidnog prostora. Dobiveni obrazac vaZi za
bilo kakakv oblik elementame zapremine dV.

[kg] (pn.konstantnOj. brzlill.. struJanJa

.. )

, =t,.m
m=m
-- -.6:1:

"'Z

/\

(i

';

\ J

\!

to

I,

X
k

.i.-._._._._._._._._> y

dV= dxdydz

,I

U opcem slucaju, maseni protok je izvod mase po vrernenu, odnosno pisano u

diferencijalnom obliku:

Neka je dA povrsina oko elementame zapremine dV. Ona se prvo moze izdijeliti na vise
elementarnih ploha da=dx dy, te posmatrati kolicina fluida koja prode za vrijeme dT;
kroz jednu takvu elementamu plohu. Zaprernina fluida koja se zadrZi u elementamom

ce u

, dm [kg]

m=m = - - - - .
dr s

[131]

Pretpostavimo Ii da je fluid koji struji kroz cijev nestisIjiv, onda zaprerninskl protok
rnozemo izraziti analogno kao zapreminu fluida koja protece cjevovodorn u jedinici
vremena:

[m3]

dQ=dV'= fda,

Lll, [m]

Slika 84: Brzina strz{janja i preaeni put kao faktori zapreminskog protoka

Slika 83: Elementarni cilindar

cilindru osnove da i visine 11 cos(ii cia.) dr iznosi (J aa.)dr. Kroz plohu a strujat
jedinici vrernena zapreminski protok fluida:

S, [m2]

tj

V = V ,flV
=-- -t,.'t

(pri konstantnoj brzini tecenja)

gdje je
U opcem slucaju maseni protok je izvod mase po vremenu, odnosno pisano u
diferencijainom obliku:

dQ - e1ementarni zapreminski protok.

Izjednacavanjem oba izraza dobije se:

86/268

87/268

Posmatramo Ii fluid u poprecnom profilu <<0 i njegovo kretanje do poprecnog proftla

1, brzinu strujanja mozemo izraziti leao predeni put u jedinici vremena:

Kolicinik predenog puta i poprecnog presjelea cijevi ce dati zapreminu fluida koja iscuri
tokom vremena t:

AV=AAI.
Zamjenom u izrazu za zapreminski protok dalje mozemo pisati:

vr=A~=Av
A'T

[m
s

[132]

].

Ako je poznat zapreminski protok fluida i poprecni presjek cijevi, srednja brzina
strujanja se moze izracunati iz prethod.'1og izraza:

Slika 85: Promjene termodinamickih veliCina gasa

[133]

Pri zagrijavanju gasa dovodi se koliCina toplote sa drugog tijela, te dolazi do tendencije
porasta temperature, zapremine koju gas zauzima i pritiska. Takoder, pri hladenju gasa
dolazi do tendencija promjene pomenutih velicina u suprotnom smjeru.

Kod nestisljivih fluida, odnosno ako se stisljivost moze zanemariti, mnozenjem

zapreminskog protoka sa specificnom masom fluida dobit cemo maseni pIotok:

Mozemo pretpostaviti i slucaj sabijanja gasa (kompresije) na manju zapreminu. Pri tome
se javlja tendencija poveeanja temperature, a S obzirom na to da se fadi 0 istoj masi
vazduha, dolazi i do poveeanja pritiska.

V'p=m'

M=I, Po, Yo, To

Pretpostavimo da se jedinicna molama masa gasa M= 1 iz stfu"1.ja:

[134]

izlaZe procesima promjene temperature, specificne zapremine iii pritiska, pod uticajem
zagrijavanja-hladenja iIi kompresije--dekompresije.

Dalje se maseni protok moze pisati leao:

m'=vAp.

[135]

3.2. Termodinamicke osnove strujanja

3.2.1.

Posmatramo Ii promjene jediniene mase u vise faza:

prva faza
drugafaza

Opec jednccina ga5nog stanja

Stanje gasa odredeno je sa tri velicine stanja:

p--apsolutni pritisak gasa, EPa];
T-apsolutna temperatura gasa, [K];
v- specificna zapremina, [m3!kg].

n-tafaza
onstantnost odnosa
Vj

Opca jednacina gasnog stanja predstavlja izraz medusobne zavisnosti pritiska,

temperature i specificne zapremine gasa, odnosno gasne smjese. Prvo je izvedena
eksperimentalno, a kasnije je potvrdena na osnovu jednacina kineticke teorije idealnog
'gasa ista.
Posmatramo Ii masu proizvoljnog idealnog gasa m (odnosno molamu masu M) i
promjene termodinarnickih velicina koje mogu nastati (promjenama temperature,
pritiska i specificne zapremine) mozemo uociti jednostavnu zakonitost koja predstavlja
opeu jednacinu gasnog stanja, odnosno poznati Clapeyronov izraz.

88/268

= P2 v 2

T2

:::: ...... =

P n vn =Const

T"

(136)

tanta C je karakteristika pojedinacne vrste gasa iIi gasne smjese i naziva se

gasna konstanta.
.
Odavde se moze pisati:

pv= Canst

*T

Uocena funkcionalna zavisnost se moze pisati na vise naCina. Termicka jednaCina stanja
za jedan mol idealnog gasa glasi:

89/267

[137]

pvm=RT,
(vm - molarna zapremina)

sto se naziva opca jednaCina gasnog stanja iii Clapeyronova jednacina.

Proizvod moine tezine i odgovarajuce gasne konstfu1.te za sve je gasove jednak i naziva
se opcam gasnom KOl1stantom po Boltzmannu:

sredina, odnosno okoLcla sredina. Gasovita tijela su se pokazala kao wlo povoljna pri
pretvaranju toplotne u mehanicku energiju.
Apsolutni mil je mehanicki rad koji je proizvod iIi uzrok proII1.jene zapremine radne
materije i naziva se zapreminski rad. POSto se odvodenjem iii dovodenjem apsolutnog
racta mijenja toplotno stanje materije, to dolazi i do spoljnjeg uticaja u smislu proiaska
toplote kroz adijabatske powSine (zidove).

Ro = M . R = 8315 [J/molK]
gdje je

R=~
[~]
M kgK

- konstanta posmatranog gasa

[138]

Za proizvoljan broj molova n, oblik jednaCine je pV = nRoT. Za jedan kilogram

idealnog gasa, termicka jednacina stanja imat ce oblik:

SUa: F=pS
Rad: W=pSl
Zapremina: dV = Sf
Rad: W=pdV

pv=RT.
Za izraz ukupne mase i zapremine gasa mozemo pisati: pV= mRT. Termickajednaeina
stfu"1ja idealnog gasa izraZena preko gustine gJasi:

[139J

p=pRT

Open - univerzalnu gasnu koustautu mozemo izdvojiti iz opee jednacine gasnog

stanja kao:

Slilw 86: Toplotni rad promjene zapremine

Izraz rad odnosi se na razmjenu energije izmedu sistema i njegove okoline.
Pretpostavimo da sila dF djeluje pritiskom p na jedinicu elementarne povrsine dS. Sila
koja djeluje na jedinicu povrsine jednaka je:
dF

~=pv .
T

[140]

Na osnovu opee gasne konstante Ro = 8314,41 J/kg K i molarne M participijenata

odreduje se molna tezina gasne smjese. Zanemari Ii se uticaj gasova, kao sto su neon,
helij i drugi, pri sastavu 20,94% O 2, 78,09% N 2, 0,93% Ar i 0,03% CO2 ona za
atmosferski suhi vazduh iznosi:

= p

ds.

(143]

Dode Ii do pomjeranja povrsine za elementarnu duiinu dl,

izracunati:
dW = dF dL

p dA dl.
p

M =0,209532+0,780928,16+0,009339,948+0,000344,01= 28,9664 [kglkruol].

Prema tome, gasna konstanta suhog atmosferskog vazduha iznosi:

R"

Ro
M

8314,14 28704 [Jjk K].

28,9664
'
g

[141]

Gasna konstanta vodene pare iznosi: Rw = 461,334 [J/kgK). Gasna konstanta vlaZnog
atmosferskog vazdUt'1a s vlafuoscu x kg H 20l1 kg suhog vazduha iznosi :
v

[142]

Slika 87: Radni p-v dijagram

lntegracija cijelom povrsinom na kojoj djeluje pritisak dat ee:

3.2.2. Red promjene zcpremine

dW= pA dI,

Pretvaranje jednog u drugi oblik energije je uvijek vezano za neko tijdo, koje se u
termodinamici naziva raOuo tijeio, a okolna tijela se pri tome posmatraju kao radua

gdje je S ukupna povrsina na koju djeluje pritisak p.

90/267

izvrseni rad moze se

Kada se rad W manifestuje kao poecanje zapremine fluida, odnosno kao rad protiv
spoljnjih sila, mozemo pisati:

Podijelilmo Ii prethodnu jednacinu s masom, mozerno govoriti 0 specificnorn radu:

perpetuum mobile prve vrste, pa se I zakon termodinamike cesto definise kao iskaz:
"Perpetuum mobile prve vrste je nernoguc". Ovo je, svakako, u skladu sa Cinjenicorn da
je unutrasnja energija sistema funkcija njegovog stanja, a ne istorije, odnosno puta do
tog stanja. Unutrasnja energija se mijenja sarno ako se sisternu dovodi iIi odvodi
energija u vidu rada iIi toplote.

dw=pdv

Pocetna

dW= p dV

[J].

[J/kg].

Za proces up-v dijagramu od tacke A do tacke B, uocimo da rad odgovara povrsini

ispod krive procesa u ovorn dijagramu, pa rnozerno pisati:
W

JA P Ill!'

[144]

energija

je

E' t:.E]Ok + E],

krajnja

energija

nakon

E" = E 20k + E2 . lJkupan fad se moze izraziti kao:

W=-(E"- E')=E'-E"
[145]

W=(E]ok +E1 )-(E 20k +E2 )

3.2.3. Prvj zakon termodinamike

promjene

odakle je

Prvi zakon termodinamike je princip ocuvanja energije. Prema zakonu 0 odrZanju

energije iz fizike, ako se vrsi neka fizicka promjena stanja radne materije, govorimo 0
transformaciji energije iz jednog vida u drugi. Joule (Dful) je eksperimentalno dokazao
da izmedu utrosenog rada i dobijene toplote postoji odnos:

Energija (E]ok - E 2ok ) je energija uzajarnnog dejstva tijela i okoline, koja se razlikuje

nW=Q.

od rada. Izdvaja se u vidu toplote, te rnozerno pisati:

Pretvaranje rada u toplotu odvija se spontano, dok je pretvaranje toplote urad rnoguce
sarno pod odredenirn uslovirna. Ovirn se zakonorn konstatuje kako je Cisti protok
energije kroz granicnu povrsinu :radnog sistema jednak promjeni energije sistema.
Uvijek kada imamo prenos energije kroz granicnu povrsinu, a iz principa 0 ocuvanju
energije, slijedi da je prirast energije u sisternu upravo je~ak ukupno prenesenoj
energlJ1.

E2

E I = - W + (E 10k = E 20k )

[146]

[147]
Dalje se supstitucijom rnoze doti do izraza:
[148]
Kako je E 2

E] = U - prornjena unutrasnje energije, rnozerno dalje pisati:

UrUJ=Q-W
Prethodni izraz predstavlja matematicku formulaciju I zakona termodinanrike. U
diferencijalno obliku slijedi:

LiU=Q-W,

[149]

sto je analiticki izraz prvog principa termodinarnike. Ovaj izraz se moze pisati i
preko sume koliCine toplote:

Q=LiU+W

[J]

q=Liu+w

[~]

[150]

5q=du+Ow

Stika 88: Prvi zakon termodinamike

Unutrasnja energija u kaa velicina stanja ima svoj totalni diferencijal, dok velicine
procesa q i w nemaju totalnog diferencijaJa, jer zavise od puta i naCina izvodenja
procesa. Kako bi se ova razlika istakJa za totaJni diferencijal, data je oznaka d, dok se
za q i w koristi oznaka 15.

dU=dQ-dW,
a izraZeno u specificnim velicinama:

3.2.4. StatistiJka te::::ina i entropija

du

Kada govorirno 0 k:ruZnim procesirna, iz ovog zakona je jasno da je nernoguce

konstruisati masinu koja bi ciklicno radila, a pri tome davala vise energije u obliku rada
nego sto je apsorbovala u obliku toplate. Ovakva masina se popularno naziva

Pod statistickom tezinom (W st) podrazumijevarno broj razIiCitih rnoguCih mikrostanja

koja daju isto rnakrostanje. Svaka promjena u izolovanorn sisternu odvija se u pravcu
porasta statisticke tdine. Ako je izolovani sistem dostigao stanje s najvecom
statistickom tezinom, onda nema viSe nikakvih makroskopskih prornjena i sistem je u
termodinamickoj ravnotdi.

92/268

93/269

dq-dw.

Entropija (S,5 kJIK, kJ/(kg K) ) je, prema Clausiusu, ekvivalentni izraz u

termodinamici za staticku tezinu. Ima oznaku S i ovisi od staticke tezine:

S = kIn Ws/,

J8;1 + J;2 =

AlB

A2B

Ovo je poznati Clausiusov integral za povratni cOOus.

odnosno specificna entalpij a

fa; =0.

0, odnosno

k In ws /,

gdje je k=1.380621

23

JIK - Boltzmanova konstanta.

1'.1'

i~(a)

\'\
1\
:

~~

... ~

U slucaju povratnog (reverzibilnog) ciklusa, kao sto je npr. kruZni Camotov cOOus,
Clausius je uoCio da je kruZni integral izmijenjene kolicine toplote po temperaturi
jednak nuli:

'\

: ',~~(~
...... ........................ ,2
~

v
)

[151]
Pomenuti Odl10S izmijenjene kolicine tolote i temperature Clausius je oznacio oznakom
s, odnosno S i nazvao entropijom:

dQ=dS
T

odnosno

dQ=TdS.

Jasno je da se u slucaju entropije vece od nula radi

procesima.

ireverzibilnim termodinamickim

dS=BQ
T

3.2.5. Matemati::::ki izraz drugog zakona termodinamike

Za reverzibilni Camotov cOOus, odnosi kolicina toplote i temperatura se mogu pisati:

Q-Qo

Slika 90: Kruini ciklus s nultom entropijom

OCito je da izraz 8QIT ima velicinu stanja (jer mu je integral po zatvorenoj krivoj
cOOusa jednak nuli). To znaci, s druge strane, da 8QIT ima totalan diferencijal , iako
sam 8Q nije totalan diferencijal. Clausisus je odnos 8QIT oznaCio sa dS, pri cemu je S
nazvao entropija. Prema tome, za povratne procese je

T-To
T

[152]

gdje je Qo odvedena toplota, pa se poslije sredivanja rnoze dobiti:

[153]

[154]

sto je matematicki izraz II zakona termodnamike.

3.3.

Reynoldsov broj

Viskoznost realnih tekucine dovodi do odstupanja u karakteristikan1a strujanja u ocit"10SU

na idealne tekucine. Dio kineticke energije se trosi na savladivanje unutrasnjeg trenja.
Pod uticajem viskoznosti dolazi do pojave dva karakteristicna strujanja relanih tekucina:
.. Laminamo strujanje (stacionamo),
.. Turbulentno strujanje (kvazistacionamo).
Izmedu ova dva karakteristicna rezima postoji i prelazni rezim koji sadrZi elemente i
jednog i drugog strujanja. Razliku izmedu ova dva strujanja mozerno uoCiti na osnovu
Reynoldsovog 21 eksperimenta.

Slika 89: Opi:i sluca) kruinog ciklusa u p-v dijagramu

Za proizvoljan kruZni ciklus (koji se uvijek zatvara u istoj tacki), a koji mozerno
zamisliti kao proizvoljan broj Camotovih ciklusa podijeljenih adijabatama, mozerno
pisati u opcem slucaju:

Slika 91: Reynoldsov eksperiment

210sbomeReynolds(1842-1912)
94(269

95/268

Brzina tekueine pri kojoj nastaje prelazak iz laminarnog rezima u turbulentni naziva se
kriticna brzina (Vkr), koja, osim viskoznosti zavisi i od niza dmgih faktofa. Prelazak iz
turbulentnog u laminamo strujanje se ne moze ostvariti pri kriticnoj brzini, vee pri nekoj
rnanjoj brzini. Zbog toga se uvode pojmovi gornja i donja kriticna brzina (Vkrg, Vkrd).

Na osnovu serije eksperimenata utvrdeno je kako su kriticne vrijednosti Reynoldsovog

broja za realne fluide:

Re krd =2320

Re krg =13800

Na osnovu poznatih kriticnih vrijednosti Reynoldsovog broja mozemo izraziti kriticne

I'
brzine:
V krg

Slika 92: Laminarno i turbulentno strujanje

brzine kretanja tekueine v [mls] ,

precnika cijevi kojom se tekueina kreee D Em],

[~2l

vD

Uocavamo da odnos

nakon ?ito se skrate jedinice, daje bezdimenzionalnu

velicinu, odnosno broj:

[:~
m

=m

Strujanje fluida je oblik kretanja mase, odnosno promjena prostomih koordinata

izazvana razliCitim vrstama neuravnotezenosti. Fluid u ravnotemom stanju na koji ne
djeluju nikakve spoljnje sile wiruje, dok promjene pritiska, toplotni fluks, elektricitet iIi
razlike u hemijskom sastavu mogu biti uzrokom poremeeaja ravnotdnog stanja i pojave
kretanja masa, odnosno strujanja.
Ovisno 0 nacinu posmatranja strujanja s fokusorn na elernentamu zapreminu fluida i
prostome i druge promjene ove elementame zapremine, iIi posmatranja proizvoljnog
dijela prostora u kome struji fluid i promjena koje se nalaze unutar njega, moguee je
diferencirati dva pristupa poznata kao Lagrangeov i Eulerov opis strujanja.

Re=vD

13800 V

3.4. Vrste strujanja f!uida

viskoznosti, odnosno kinematickog koeficijenta viskoznosti:

v=~

V krg

Na bazi eksperimentalnih mjerenja strujanja fluida se, ovisno 0 Reynoldsovom broju,

mogu podijeliti na 6 kategorija:
O<Re<1
visoko viskozno laminarno strujanje
laminamo strujanje izrazito ovisno 0 Reynoldsovom broju
1<Re<100
lOO<Re<10 3
laminamo strujanje, granicni sloj
3
10 <Re<lO'
tranzicija ka turbulentnom strujanju
104 <Re<10 6
turbulentno strujanje srednje ovisno 0 Reynoldsovom broju
Re>10 6
turbulentno strujanje malo ovisno 0 Reynoldsovom broju

Reynolds je ustanovio da prelazak iz laminamog u turbulentni rezim zavisi od:

.
.

13800 V

2
S=(_)].

[155]

m2 s

Lagrange-ov opis strujanja polazi od identificiranja elementarne zapremine fluida

njenom pocetnom pozicijom:

s
koji je poznat kao "Reynoldsov broj". Ovaj broj ima siroku primjenu u izucavanju
fluida jer sluii kao pokazatelj rezima strujanja tekucine. Za kriticnu brzinu strujanja
fluida Vin vrijednost Reynolds-ovog broja pri kome ce doti do promjene rezima
strujanja mozemo pisati:

Ovisno

_ vb- D
R e kr - - -

(a,b,c) koje sujednoznacno vezane saxo:

vremenu poziciju elementame

zapremine mozerno

defrnisati kao:

X=X(Xo,t)
Kako je za t=tO i

(Xo' t )=xo, umjesto pocetne pozicije Xo mozerno uvesti tri konstante

Xo =xo(a) i a =(a,b,c).

Putanja elernentarne zapremine i promjene pritiska i gustine se mogu pisati:

Donja kriticna brzina razgramcava laminami tok od prelaznog rezima, dok gomja
kriticna brzina razdvaja prelazni rezim od turbulentnog strujanja:
vkrg

= Re krg

V
-

x=x(ii,t)

p=p(a,t)

p= p(a,t)

96/268

97/268

Tabela 10: Strujanja do /wjih dovode razliCiti vidovi energetskih uticaja pritiska,
topiote, elektriciteta iii hemijske energije na fluide, toplotu, elektricitet i jonizaciju

Izotermalni

Piezo--

Tennoosmoza

Elektroosmoza

Normalna osmoza

FOURIEROV
ZAKON

Pelterov'22
efekt

Dufourov23 efelct

Tennoelektricitet

OHlvlOV

Difuzioni i
membnmski

elektricitet

potencijaJ
Plazma

Soretov efekt
(tennalna difuzija)

Ele1:t:ro-foreza

Osnovne jednacine na osnovu kojih su izvedene

mehanike fluida su:
e
Zakon 0 odrZanju rnase,
" Zakon 0 oclrZanju energije,
.. Njutnovi zakoni mehanike,
.. Princip ugaonog momenta,
" Navier-Stokesove24 jednacine
.. Prvi zakon termodinamike i
" Drugi zakon termodinamike.

m '

8p =0'

m '

Slika 93: Ravnomjerno i neravnomjerno stacionarno strujanje

Stacionarno lcretanje moze biti: ravnomjerno (a) iIi neravnomjerno (b). Kod
ravnomjernog stacionarnog lcretanja duZ cijelog posrnatranog toka, na istoj dubini, ne
mijenjaju se brzina i pritisak. Neravnomjerno stacionarno lcretanje karakterisu promjene
brzine i pritiska duZ struje fluida. Tokom vremena se zadrzava istovjetna slika strujanja,
odnosno u bilo kojem proizvoljno izabranorn profilu ne mijenjaju se brzina strujanja i
pritisak.

FICKOV ZAKON

dokazane zakonitosti u oblasti

Stacionarno (ustaljeno) strujanje je specijalni slucaj strujanja kod koga brzina,

pritisak i gustina ne zavise od vremena, odnosno ako vaZi:

~=o

8v =0

m '

Slika 94: Nevrtloino (a) i vrtloino (b) strujanje

Kod nestacionarnog (neustaljenog) strujanja, jedna iii vise pomenutih velicina su
promjenljive tokom vremena. Pri strujanju, odnosno pri prelasku elementarnog djelica
tekucine iz jedne tacke u drugu, mozemo u funkciji prostornih koordinata i vremena
defmisati gustinu, pritisak i brzinu kao:

odnosno

p = .t; (x,y,z},

p=.t; (x,y,z,t),

p= 12

(x,y,z,t),

V=

13 (x,y,z,t}

Strujno vlakno (strujna cijev) je dio fiuida ograrncen strujnim imijama koje pro laze lcroz
sve tacke beskonacno rnale zatvorene konture.

22

Charles Peltier (1785-1845)

Energetski tok usljed masenog gradijenta koji nastaje kao posljedica nepovratnih
procesa.

23

24

Claude-Louis Navier 1785-1836, George Stokes 1819-1903

98/268

99/268

"

Dinamieka slienost (Re=const)

..

Toplotna siienost (Furierov broj, Bitov broj, Nuseltov broj itd)

VISKOZNA

NEVISKOZNA

-j
II'
Kriterij slicnosti - vrijeme i odnos brzina:
Komprimabilna

Slika: Vrste strujanja

Na osnovu odnosa brzine strujanja u odnosu na brzinu prostiranja zvuka kroz fluid
(Machov broj), strujanja se mogupodijeliti na:
.. (0,0<NMa<0,3)
Nekomprimabilni tok (gustoca konstantna)
.. (0,3 < N Ma < 0,8)
Podzvucni tok (promjene gustoce znacajne)
" (0,8 < NMa < 1,2)
Transsonicni tok (probijanje zvucnog zida)
.. (1,2 < N Ma < 3,0)
Nadzvucni (supersonieni) tok
.. (3,0 < N Ma < )
Hipersonicni tok
Ovisno 0 oblasti pri.mjene, u praksi se susrecu svi modovi strujanja: od
nekomprimabilnog sporog filtracionog toka tecnosti u geoloskom vremenu do balistike,
avio iIi raketne industrije, gdje se stmjanja modeliraju u super iIi hipersonienom tolm.
Svaka od navedenih kategorija strujanja ima svoje osobine, te su razvijene posebne
oblasti mehanike fluida koje se prete:mo bave me specificiranim dijeiom iz jedne iii
vise kategorija strujanja.

~
']
d] 1: z
= dz = d ~
z
z

v]
V

[156]

'z
.2=~~
1: z

d z v]

3.5. Teorija slicnosti

Fizikalnom analogijom se uporeduju karakteristike
(termodinamiekih, hidraulickih, elektrienih i slicno).

razliCitih

fiziekih pojava

. a] 1:]
v~ d z
UbrzanJa: - = - = 2 -

az

Vz

Vz

[157]

d]

1:2

.,

Geometrijska slicnost (dpri/dmodel)=const

..

Vremenska slicnost

Viskozne sile:

Struhalov kriterij: H 0

V 1:

_sl_

=canst

(v-brzina, T-vtijeme, d-precnik)

"

Kinematieka slicnost
V r

-P-=const
Vmod

100{268

101{268

Fvl

111

Fv2

112

Posmatramo Ii strujanje fluida kroz cijev promjenljivog poprecnog presjeka, na osnovu

zakona kontinuiteta, odnosno zakona 0 odrZanju mase mozemo pisati da je:

A dV 1

Id
Yl

ml a

m2

A dV 2
2

dY2

[158]

Q2

odnosno

Kako je masa proizvod specificne mase i zapremine, a poprecni presjek mozerno izraziti
preko poluprecnika (A =crnI4) slijedi:

d 2 dV I
2

PIV; VI
2

P2 V 2 V 2

dYl

d2

'I1 1 1

dl

d 2 dV 2
'I1 2 2 d
Y2

P1 d l 2 ~
P 2 d 2 V 2 '112

Slika 96: Protok kroz cijev pro mjen ljivog popreenog presjeka

Prethodna jednacina se naziva jednacina kontinuiteta, a predstavlja interpretaciju zakona

o odrZanju masa na strujanje fluida u slucaju kada nema zadrzavanja fluida dliZ struje.

Dalje slijedi
VI

dl

v2 d 2

'112

PI

Pi
[159]

3.6.2. Odr=avanje mase u uvomoj ta'Jki

odakle slijedi da su dva strujanja slicna ako su Reynoldsovi brojevi slicni.

3.0. lakon

odrzanju mase: jednacina kontinuiteta

3.6.1. Odrfanje mase u kontrolnoJ zapremini

Prema zakonu 0 odrZanju mase ista ne moze biti napravIjena iz nicega niti unistena. Pri
strujanju nestisljivog fluida princip odrzanja mase znacit ce da tokom vremena ista masa
fluida ude u kontrolnu zapreminu i iz nje izade.
Kontrolna
z~prcmin[l

Ulazni
m~~seni

protol'

Slika 97: Pi-imjena zakona

--i!IiIl>-

odrianju masa na zbir masenih protoka koji ulaze u

cvori.fte i daze I::: njega

Slika 95: Maseni protok kroz kontrolnu zapreminu

Na osnovu zakona 0 odrianju mase moze se izvesti zakljucak da je pri strujanju masa
fluida koja ude u cvomu tacku jednaka je masi fluida koja izlazi iz cvome tacke,
odnosno da je zbir ulaznih i izlaznih masenih protoka jednak:

102/268

103/269

Energija pritiska:
[160]

Energija uprofilu 1-1:

gdje je
mV I

ki = -1 za masene protoke koji ulaze u cvoriste

e l =mgzl +--+PI VI

ki = +lza masene protoke koji izlaze iz cvorista

mV 2

Prethodnajednacina se moze pisati i kao

,P

[163]

e 2 =mgz2 +-2-+ P2 V2
[161]

Kod izvodenja B ernoullij eve jednacine pretpostavit cemo ustaljeno kretanje

elementarne strujrrice idealne tekucine, gdje je na osnovu zakona 0 odrzanju mase:

Za nekomprimabilna ili strujanja kod kojih je promjena gustine zanemariva (Pi = P:: =
... =

[164]

Pn ::: const), jednacina kontinuiteta se moze pisati:

=0

3.7. Zakon

[162]
0

odrOanju energije: Bernouilijeva jednaOina

Bernoullijeva 25 jednacina govori 0 energetskim prornjenarna u fluidu pri strujanju. Ako

posmatramo strujni tok dat na narednoj slici, energetski potencijal u svakoj tacki fluida
cinit ce tri kornponente:
unutrasnja energija pritiska (Ep),
kineticka energija usljed kretanja fluida (Ek ) i
potencijalna energija kao posljedica djelovanja gravitacije (Ez).

(v - brzina strujanja jluida, mls; A - popreeni presjek u profilu, mC; dT - vremenski

interval; V' - zapreminski protok jluida, m3Is)
Kretanje tekucine je stacionarno, te su izrnjena energije i obavljeni rad ekvivalentni
razlici kinetickih energija izlazne (2-2) i ulazne (1-1) mase fluida. Promjena kineticke
energij e iznosi:
[165]
i jednaka je radu sila na odsjecku strujnice. Ovaj rad rnoze se "razloziti" na dvije
kornponente: rad sile tete i rad si1a pritiska. Rad sile tete definise se izrazorn:

Pretpostavirno da nema energetskih gubitaka, odnosno da se strujanje odvija bez uticaja

sila trenj a.
Rad sila pritiska iznosi:

(z - vertikalno rastojanje od referentne ravni, m; p - hidrodinamieki pritisci u uoeenom

presjeku)

Promjena kineticke energije jednaka je radu na uocenorn dijelu strujnice:

[J].

I"
th0 dneJe
. dnacmesa
,.
(pgV'd'
I" d'
V~
+ -P1- - P2D IJeJenJempre
'"
T)sljel-----=z1-z

vi

2g

/// ;'///

//

Slika 98:Ilustracija za analizu promjene potencijalne, kinetieke i energije pritiska pri

strujanju neviskoznih jluida
Polozajna (potencijalna) energija:
Kineticka energija:

Daljim sredivanjern'rnozerno pisati:

Ep =mgh
Ek = mvCI2
odakle mozerno pisati Bernoullijevu jednacinu:

25

Daniel Bernoulli (1700-1782)

104(269

[166]

105(269

2g

pg

pg

v
P
-+-+z = canst

2g

pg

[m].

[167]
Sila

Mnozenjem prethodne jednaCine sa specificnom tezinom y=pg [N/m3 ] siijedi IZraz

Bemulijeve jednacine u jedinicama pritiska:

Vrijeme,

pv + p+~=canst
2
pg

[Pa].

[168]

.-

7:

,....---.--.~-

SISTEM

I
I

Uzmemo Ii u obzir i silu trenja, Beronulijevujednacinu mozemo pisati:

pv2

....

--+P+--=Ptr
2
pg

[Pa]

v
P
iIi -+--+z =h
'r
2g pg

[m] .

[169]

tI t
t

"

'" I,

3.8. Impuls sHe i moment koliDine kretanja

Fizikalna veliCina koju dobijemo mnozenjem vektora brzine v skalamom vrijednosti
mase tijela m nazivamo kolieina kretanja:

Snaga

,g,1
tol

~I

ENERGIJA

(P'r - pad pritiska uslijed gubitaka trenja, h'r - pad visine stuba tekuCine usljed trenja)

K=mv

_----"'"

Vrijeme. t

Slika 99: lmpuls site i snaga

Uocava se da je impuls sile jednak promjeni kolicine kretanja, odnosno da impuls sile
uzrokuje promjenu stanja kretanja. Promjena kineticke energije jednaka je skalamom
proizvodu impulsa sile i vektora srednje brzine:

[170]

Kolieina kretanja je vektor usmjeren u smjeru vektora brzine. Impuls sile je vektorska je
fizikaina velie ina definirana proizvodom sile i vremena tokom kojeg je sila djelovala.
Matematieki se racuna kao:
[17l]
Koiicina kretanja ili impuls sile izraiava se kao proizvod sile i vremena djelovanja sile,
a zamjenom mase tijela i njegove brzine:

dv
1= F d r = m - d r = m dv

dr

[Ns]

[172]
[173]

1z pret..'lOdnog izraza vidimo da se derivacijom impulsa sile po vremenu dobije intenzitet

sile, te se iz drugog Newton-ovog zakona fizike moze zakljuCiti da je impuls sile
ekvivalentan kolicini kretanja:

Slika 100: Strujanje u cijevi promjenljivog profila

106/269

107/268

Pretpostavimo da se u cijevi promjenljivog profila fluid krecee iz presjeka 1 ka presjeku

2, te da za vrijeme ot fluid prede put duiine ds=v ot. Zapremina fluida koja ulazi u cijev
na profilu 1 za vrijeme dtje:

V =AI Vj o.

[174]

F=m(v2 -vJ=V p(v2 -vJ

(AJ - poprecni presjek na profilu 1; V1- brzina strujanja, mls)

Sila je usmjerena u pravcu stmfanja fluida.

Masa fluida koja ulazi u cijev tokom vremena 01: :

3.9. Torricellijev zakon

m=V PI =AI vlot PI'

Torricellijev26 (Toriceli) zakon je matematska relacija izmedu brzine fluida koji istice iz
rezervoara (vr) i visine stuba tecnosti u tom rezervoaru (h).

Kolicina kretanja na ulazu u cijev:

Kolicina kretanja na izlasku iz cijevi:

Sila koja se trosi za kretanje fluida izmedu ulaska i izlaska iz cijevi moze se odrediti kao
promjena kolicine kretanja podijeljena s vremenskim intervalom:

(A2 v2

ot P2 V2 -AI VI ot PI VI)

[175]

o.

Za nestisljiv vluid mozerno jednacinu kontinuiteta "izraziti preko zapreminskih protoka,

odnosno pisati da je:

V=AI v =A2 V 2 '

Slika 101: Isticanje tecnosti iz rezervoara

Posmatrajmo slobodno isticanje tecnosti iz posude pod djelovanjem gravitacije iz
rezervoara tokom vremena t. Rezervoar ima profil Vr (m2). Pretpostavimo da se, kako Je
prikazano na narednoj slici, rezervoar napunjen tecnoscu prazni nakon otvaranja ispusta,
tako da je visina tecnosti u njernu tokom vrernena h(t).

Dalje mozemo izraz za silu pisati:

Pat

[176]

h(t)

J.......

Pri strujanju stisljivog fluida zapreminski protok nije konstantan, ali je konstantan
maseni protok, odnosno:

Pl",

I>

m' (t)

P2
Stika 102: Shea istica/1ia teenosti iz rezen'oara za dokaz Terroeelliievog zakona

[177]
Momente u ovom slucaju mozemo pisati:

Na osnovu zakona 0 oddanju mase promjena mase tecnosti u rezervoai,l jednaka je

razlici masenog dotoka u rezervoar umanjenoj za masu tecnosti koja istice iz rezervoara,
a maseni protok na izlazu iz rezervoara jednak je proizvodu poprecnog presjeka izlaza,
brzine strujanja i gustine tecnosti:
[179]

Promjena kolicine kretanja kroz cijev se moze pisati:

26

108/268

Evangelista Torricelli (1608-1647)

109/267

ft.ko ie nivo vode u reze,voaru konstantan (npr. automatsko odrzavanje nivoa iii
zane~ariv pad nivoa) i ako uzmemo da je tecnost konstantne gustine (nekomprimabilno
isticanje), moze se pisati:

dm
dV
,
-=p-=-m(t)=-pAv

&

dt

S ozbzirom na to da na izlazu otvora kojirn istice tecnost viada atmosferski pritisak,

mozemo supstituirati ovu vrijednost (P]=Par), te pisati:

PI - pz =dp= pg h(t),
odakle je brzina isticanja iz rezervoara pod djelovanjem gravitacije:
p

r y'

[183]

odnosno

dV

Na osnovu zakona 0 odrZanju masa zapreminski protok se moze odrediti iz izraza:

-=

dt

-A v .

[180]

r r

dV

--

V' =-=A2 .J2g h(t) .

[184]

de

Na osnovu zakona 0 oddanju energije mozemo energetski bilans prikazati kao:

[181]
(dEldr- promjena energije kontrolne zapremine, E] - energija u re::ervoaru na mjestu
bUzu i::laza kojim istice teenost, Er energija u cijevi kojom teenost istice neposredno
kod izlaza iz cijevi)
Ako pretpostavimo da nema akumulacije energije iIi mase duJ: cijevi kojom istice
tecnost mozemo pisati da je:

Slika 103: Smanjenje efektivnog profila pri isticanju ieenosti iz rezervoara

Maseni protok kroz otvor je konstantan, te mozemo pisati:

Unutrasnje trenje (visko=ost) fluida, oblik izlaza iz rezervoara i ostrina ivica na izlazu
uticu na brzinu. Kako je zbog vrtlozenja i viskoziteta fluida efektivni profil kojirn istice
fluid manji od stvamog pro fila, u stvarnimje uslovima nuZno uvesti koeficijent koji ce
uzeti u obzir kontrakciju strujnog toka na izlazu iz rezervoara:

[185]
Ukupna energija se, na osno'lu Bemollijeve jednacine, moze razloziti na komponente:
unutraSnja energija pritiska (Ep), kineticka energija (Ek ) i potencijalna energija (Ez),
odakle slijedi:

dE =E -E = dEp + dEk + dEz

dr
1
2
dr
dr
dr

Sad se zapreminski protok fluida pri isticanju moze pisati:

Uvedemo Ii zamjenu:

A
v2 = ~ VI
mozemo pisati:
Kako je bzina isticanja znatno veca od brzine spustanja povrsine u rezervoaru
(V2

V'= dV =k.Jh(t) .
de

v1 ), moze.se pisati:

[186J

Prethodni izraz je matematski obllik Torricellijevog zakona koji glasi: "Brzina isticanja
idealnog jluida iz rezervoara pod djelovanjem gravitacione siZe je proporcionalna
kvadratnom korijenu dvostrukog proizvoda gravitacionog ubrzanja i visine stuba
tekuCine. "

Pritisak pI je zbir atmosferskog i pritiska tecnosti u rezervoaru:

[182]
110/267

111/268

3.10. Opticanje tijela

Koncept granicnog sioja je razradio Ludwig Prandtl (1874-1953) izucavajuci procese

oko krila letjelica.

Kretanje tijela kroz fluid iIi strujanje fluida oko tijela dovodi do pojave naprezanja, i to
smicucih na bokovima i pritiska na ceonu povrsinu.

Strujanje unutar granicnog sloja moze biti:

nekomprimabilno laminarno,
tranziciono izmedu lUminarnog i turbuielltllog,
turbulelltno nekoprimabilno strujanje i
tubulentno komprimabillio styujanje.
Oblik strujanja u granicnom sloju i njegova velicina zavisi 0 nekoliko faktora, medu
kojima su najznacajniji: gradijent pritiska, hrapavost povrsine, temperatura povrsine,
brzina strujanja (iIi kretanja cvrstog tijela), temperatura fluida i vrsta strujanja u
razvijenom strujnom toku.
Slika 104: Opticanje vazduha
Ukupno dobivenu silu moguce je izraziti kao rezultantu ove dvije sileo Horizontalna Fd
predstavlja silu otpora ("drag force"), dok vertikalno usmjerena sila F/ djeluje tako da
nastoji podiCi tijelo koje optice ("lift force").

Slika 106: Granieni sIaj uz predmet koji se krece kraz fluid

Ako je uticaj granicnih povrsina na tok, koji se ispoljava usljed viskoziteta, takav da se
u okolini granicnih povrsina formira viskozni tok, a u ostalom dijelu tok kod koga
viskozitet nije u znacajnijoj mjeri izrazen, nacin na koji ce granicni sloj uticati na strujni
tok ovisit ce znacajno od Reynoldsovog broja.
Slika 105: Opticanje vazduha aka avianskag krila

Fd = fpsina dA + Icy T cosa dA

F; = fpcosa dA- Icy T sina dA

3.11. Granicni sloj
U mehanici fluida granicnim slojem naziva se sloj fluida neposredno uz gramcne
povrsine strujnog toka koji je pod uticajem granicne povrsine. Pri strujanju cjevovodima
to je sloj neposredno uz cijevi, a u zemljinoj atmosferi uocava se planetarni granicni sloj
lociran neposredno uz povrsinu zemlje, cije su karakteristike pod izrazitim uticajem
temperature, vlamosti i momenta kretanja povrsine. Nit krilu aviona granicni sloj je
tanki sloj vazduha neposredno uz krilo. U tankom sloju oko cvrste povrsine koja
ogranicava tok (npI. zid cijevi) izrazit je uticaj viskoznih sila zbog kojih brzina okomita
na povrsinu raste od nula na samoj povrsini do lokalne brzine strujanja u ,,razvijenom
toku". U rudnickoj ventilaciji granicni sloj se formira neposredno uz zidove rudnickih
prostorija, a vrsta i tip rudnicke podgrade, precnik stupaca i njihovo medusobno
rastojanje znacajno uticu na formiranje i karakteristike granicnog sloja.

112/268

Strujanje fluida po stabilnoj povrsini na kontaktu dovodi do stvaranja tangencijalnog

napona 'to. Na dovoljnoj udaljenosti od kontaktne povrsine profil brzine strujanja je
neovisan 0 kontaktnom tangencijalnom naponu. Ovaj dio protoka se naziva potpuno
razvijen protolo>. Tangencijalni naponi usporavaju strujanje i formiraju oblast u kojoj
je brzina strujanja mamo niZa od brzine u ostalom dijelu s razvijenim tokom. Sloj koji
odvaja razvijeni od nerazvijenog toka naziva se granicni sloj. Ako je zid cijevi (kanala)
gladak, pocetni granicni sloj ce biti laminaran, da bi se dalje prema sredini zadebljao i
konacno transfonnisao u turbulentni granicni sloj.
Tangencijalni napon se za jednodimenzionalno strujanje moze izraziti kao:

dv
dy

't=).1-.

113/268

'y

polozajnom energijom, zbog eega dolazi do smanjenja energije pritiska

negativnog gradijenta pritiska.

pojave

I-~-!

1==1
l-~-i

I.___i

'~v?
I .....

rnmTIc,-';P"

~P2
y------->?- Velika brzina
IJ
,., strujanja

Slika 108: Konvergentno strujanje - pozitivni gradijent brzine, negativni gradijent

pritiska.

__ ----- _---- __ --_'?- -- ----- _-- ____ -- --

/~r\
j

'~)~

Mala brzina
strujanja

Slika 107: Granicni sloj

Obieno se uzima da je granieni sloj u dijelu strujanja u kome je brzina manja od 99% u
odnosu na brzinu u potpuno razvijenom toku.

3.12. Gradijent pritisko

Gradijent pritiska vazduha je flZicka osobina na osnovu koje se zakljucuje u kojem
smjeru i kojim intenziterom ce se odvijati strujanje. Spontano strujanje izazvano
razlikama pritiska odvija se iz podrucja s vecim u podrucje s manjim pritiskom
Gradijent pritiska je dimenzioni (kvantificirani) izraz promjene pritiska po duiini,
odnosno dui promatrane prostorne sekvence. Jedinica gradijenta pritiska je Palm U
opcem se slucaju pritisak u prostoru moze pisati kao:
P

p(x,y,z),

gdje su x,y,z prostorne koorinate. Gradijent pritiska je:

til'
til

(ill"
Sp ill')
cr'cy'az

Posmatrarno li strujanje kroz cijev promjenljivog pritiska, mozerno uoCiti postojanje

gradijenta pritiska na nacin da se strujanje odvija iz srnjera s visim vrijednostima ka
smjeru s niZim vrijednostima pritiska. Na mjestima konvergencije (suiavanja) iii
divergencije (prosirenja) strujnog toka usljed promjene profila struje dolazi do pojave
gradijenta pritiska usljed povecanja iIi smanjenja brzine strujanja. Povecana brzina
strujanja znaci veCi udio kineticke energije u ukupnom zbiru sa energijorn pritiska i
114/268

Stika 109: Divergentno strujanje - negativni gradijent brzine, pozitivni gradijent

pritiska.
Smanjenjem brzine strujanja smanjuje se udio kineticke energije, a povecava energija
pritiska, usljed cega dolazi do pojave pozitivnog gradijenta pritiska izazvanog
prosirenjem strujnog toka.

3.13. Kcvitacija
Kavitacija (engl. caviry-pukotina, kaverna) je pojava narusavanja kontinuiteta
(neprekidnosti) tekucine. Pri sniZavanju pritiska ili povecanju temperature moguce je da
u dijelu tekucine dode do promjene agregatnog stanja tekucine, odnosno da tekucina
prede iz tekucinskog u gasovito stanje. Kada se stvore uslovi za isparavanje dijela
tekucine, u ukupnoj masi se stvaraju "mjehuri pare", koji se ponasaju kao gasovi.
Pojava gasovite komponente dovodi do nagle "stisljivosti" fluida, odnosno do gubitka
kontinuiteta, te zakoni za neprekidnu i nestisljivu sredinu vise ne vaZe.

115/268

su sti~ljivi i nartiSavaju neprekiOOost tekucine. Dvofazni fluid (tekucina+gasovito) ne

ponasa se po zakonima hidraulike (ne vaZi Pascalov zakon).
Daljim putem tekucine od profila BB ka profilu CC opada brzina strujanja i povecava se
pritisak. To dovodi do ponovne kondenzacije gasovitih mjehurica, koji sad zauzimaju
manju zapreminu. Tecnost ubrzano ispunjava oslobodenu zapreminu, sto dovodi do
pojave mehanickih udara i viiJltacija. Nastaje i intenzivno lokalno povecanje pritiska.
Stika 110: Kavitacija usljed promjene profila strujanja

Nakon sto su stvoreni, "mjehuriCi pare" se krecu u masi tecnosti, te kada doau u
podrucje veceg pritiska iii pak smanjene temperature, dolazi do ponovne kondenzacije.
Prilikom kondenzacije dolazi do nagle promjene zapremine koju zahvataju mjehuriCi
fluida, sto dovodi do trenutuog skupljanja/sirenja i pojave lokalnih hidraulickih udara
usljed povecanja pritiska na mjestu kondenzacije mjehura. Na mjestima pojave
kondenzacije dolazi do porasta pritiska i preko 100 MPa, kao i lokalnog povecanja
temperature do 1S00C, sto moze biti pogubno za tehnicke sisteme u kojirua se ovi
procesi desavaju. Na osnovu jednacine kontinuiteta mozemo pisati:

Na osnovu Bemoullijeve jeclnacine, konstatujuCi da su sve 3 izabrana pro fila

(AA,BB,CC) na istom nivou od horizontalne ravni, mozemo pisati:

v2
v2
PA+P ; =PB+P ; .
Zbog povecanja bezine u presjeku BB dolazi do pada pritiska PB' Kako se radi 0
teku6ine mozemo zanemariti stisljivost, oOOosno promjenu gustine. Pritisak u presjeku
BB ce biti:

90000

ci:.

80000

70000

60000

j.

.-

.~

1.1. Hidraulicki udar

Pod pojmom hidraulicki udar podrazurnjeva se pojava trenutuog povecanja pritiska u
cjevovodu, koja je izazvana naglim zaustavljanjem toka tekucine. U trenutku
zaustavljanja tekucina se, pod dejstvom sila inercije, i dalje krece naprijed pa, s obzirom
na to da nema dotoka svjeze kolicine tekucine, dolazi do pada pritiska u pocetuom
dijelu cjevovoda. Nakon potpunog zaustavljanja stub tekucine se krece ka zoni niskog
pritiska, popunjava prazan proster i udara 0 prepreku koja je zaustavila kretanje
tekucine. Pritisak u toj zorn raste s trenutuim zaustavljanjem stuba tekucine. U isto
vrijeme u krajnjem djelu cjevovoda pritisak opada. Proces se ciklicno ponavlja do
potpunog smirivanja kretanja tekucine. N'\iveCi porast pritiska nastaje pri trenutuom
~austavljanju strujnog toka, kada je hidraulicki udar maksimalan za brzinu kojom se
struja kretaia do zaustavljanja. Pri postepenom zaustavljanju hidraulieki udar koji se
moze javiti naziva se nepotpuni iIi reducirani hidraulicki UdaL
Svaka promjena brzine teku6ine u cjevovodu pracena je i odgovarajucom promjenom
pritiska. Energija pritiska i kineticka energija se izmjenjuju medusobno na taj naein da
veca brzina fluida znaci vecu kineticku (dinamieku) energiju i obmuto.

Pritisak isparavanja vode

>
Co

Mehanicka razaranja koje moze izazvati ova pojava nazivaju se jos i kavitaciona
erozija. Moze nastati u svim ureaajima u kojima dolazi do sniZenja pritiska ispod
kriticnog pritiska isparavanja za datu temperatw-u (Pi): na usisnim granama i ulazu u
raOOo kolo purnpi, iza ventila, u rnlaznicama i slieno.
Kavitacija je stetua pojava, i neophoOOo je osiguravanje rada uredaja izvan kavitacionog
rezima. Na prethoOOoj slid prikazana je zavisnost pritiska isparavanja od temperature.

50000

Slika 112: Promjene popreClIog presjeka koje mogu dovesti do pojave hidraulickog
udara

40000
300(1{'

MaY~llna1na
10000

~ ~ ~

~ ~ g ~ ~
lempoatiiliwra, "c

~ ~

~ ~

Slika 111: Uticaj pritiska na temperature isparavanja vode

(2 2)

P VA-VB'
PB=PA--

[187]

Velikim prirastom brzine dolazi do pada pritiska u presjeku BB. OpaOOe Ii pritisak do
vrijeOOosti kritienog pritiska isparavanja na datoj temperaturi (napon pare Pi)' doti ce u
presjeku BB do isparavanja tekucine. Nastaju gasoviti mjehuriCi (hlaclno kljucanje), koji
116/268

transfonnacija kineticke energije u energiju pritiska postiZe se POtpu1.li

zaustavljanjem strujnog toka. Vrijeme za koje brzina strujanja fluida paclne od pocetue
brzine v do potpunog zaustavljanja znacajno utice na velicinu pritiska koja se pri tome
pojavljuje. Kod naglog zaustavlja~a fluida mozemo govoriti 0 "skoku pritiska".
Najveci skok pritiska dobio bi se trenutnim zaustavljanjem strujnog toka, kada bi doslo .
do "udaranja teku6ine" 0 zidove cijevi i povrsine zatvaraca, do potpunog zaustavljanja.
Takva pojava u sistemu naziva se hidraulicki udar. Potpuni hidraulicki udar prati
trenutno zaustavljanje strujanja tekucine, dok se nepotpuni javlja u realnim siruacijarna,
pri pojavi brze promjene brzine strujanja fluida (npI. zatvaranje ventila). Ovakve udare
tekucine prati pojava zVlika, treperenje cijele instalacije.

117/268

Hidraulicki udar moze biti izazvan i naglim smanjenjem pritiska (npI. u potisnom
cjevovodu purnpe nakon njenog iskljucenja iz pogona). Bez obzira kako je nastao
hidraulicki udar,na hidrodinamicko stanje tekucine najvise uticu potisne i sile inercije, a
kod izrazito dugih cjevovoda treba uzeti U obzir i sile trenja koje mogu amortizovati
hidraulicke udare do odredenog stepena. Spoljnje sile se obieno, zbog kratkoce procesa i
izolovanosti od sredine, mogu zanernariti.
Iz Eulerove hidraulieke jednaeine, a za slucaj zanernarivanja spoljnih sila, moze se

pisati:

L
't =2-.

Ako se ostvari '1:z < '1: , odnosno preprekom presijece potpuno strujni tok prije nego sto se
povratni talas vrati nazad do prepreke, izazvat ce se potpuni hidraulicki udar i dobiti
rnaksimalan skok pritiska. U sYakom drugom slueaju stvami skok pritiska iznosit ce:
-

1:

I1ps = P avo -

dv

1 dp

d't

P dx

[191]

't z

[188)

-=---

(x - pretleni put, udaljenost)

Iz prethodnog izraza moze se odrediti svaka promjena pritiska izazvana promjenom
brzine. Pri tome je potrebno i znati kojom se brzinom promjena pritiska siri u strzljnom

prostoru. Zna se kako se ova vrsta poremecaja u fluidnim sredinama siri brzinom zvuka,
bilo da fluid miruje, bilo da se krece brzinarna koje su znatno rnanje od brzine zvuka.
Dakle, ako prihvatimo da se pod spoljnjim uticajirna brzina v(x,t) mijenja za dv, pri
cemu pritisak p(x,t} se mijenja za dp u toku vremena dt, pri eemu za to isto vrijeme
poremecaj prelazi put dx brzinom zvuka c (331 mls u vazduhu), pri datim uslovirna,
onda mozemo uoCiti postojanje veze:

dx=cd't .

Dakle, sto je '1:z > '1: , bit ce i rnanji skok pritiska, a hidraulieki udar postaje sve slabiji.
Postizanjem uslova '1:z > 1:, postiZe se to da prepreka ne stigne da presijeee strujni tok
prije nego sto se povratni talas vrati nazad do nje, te se na taj nacin jednom dijelu
tekucine omoguCi da izade iz instalacije i time sprijeCi pojava izrazito velikog pritiska.
Ovaj uslov dovodi do nejednaeine:

2L>a't z'
odakle se vidi da ce hidraulicki udar biti sve jaCi sto je cjevovod duzi i sto je vrijeme
zaustavljanja strujnog toka krace. Kako se trenutnim zaustavljanjem strujnog toka
proizvodi rnaksirnalni skok pritiska, jasno je da potpuni hidraulicki udar nije vezan
sarno za duge cjevovode.
Porast pritiska pri hidraulickom udaru moguce je odrediti i prerna obrascu koji je
defmirao Zukovski:

. Iz ove dvije jednacine dobija se vrijednost promjene pritiska:

dp=-pcdv

(cz-brzina prostiranja zvuka u tekuCine koje se nalazi u zatvorenoj cjevi[mlsJ)

odakle se h'ltegrisanjem nalazi konaena promjena pritiska

Eksperirnentalni..'Il ispitivanjima je utvrdeno da rnaksimalna vrijednost pritiska kod

hidraulickog udara iznosi:

/1p= p - Po = P c(Vo -v)

[189]
(192]

gdje su po i Va pritisak i brzina U onom dijelu strujnog prostora u kome poremecaj jos
nije dospjeo, odnosno to su pritisak i brzina koji su vladali u struji fluida prije procesa u
kome dolazi do pojave hidrauliekog udara.
Potpunom zaustavljanju strujnog kruga odgovara v=o i najveca promjena pritiska:

(p,,-staticki pritisak, Pa; Pr-radni pritisak, Pa)

Za borbu protiv hidraulickog udara koriste se protivudarni uredaji:
ugradnja na cjevovod vazdusno-vodenih komora za smirivanje udamih talasa;

[190]
odakle se moze odrediti rnaksirnalno moguCi prirast pritiska, odnosno rnaksirnalno
moguCi hidraulicki udaL U realnim uslovirna strujni tok se nikada ne moze zaustaviti
trenutno.
Ima jos jedan vrlo uticajan element na intenzitet i karakteristiku skoka pritiska, a to je

udaljenost od mjesta nastanka hidrauliekog udara do slobodne refleksione povrsine,

odnosno vrijeme koje prode dok poremecajni talas prede put od zatvaraca na kome
dolazi do pojave udara do refleksione povrsi11e i nazad fz. Oznacimo li uciaijenost do
refleksione povrsine sa L, onda vrijeme dolaska poremecaja do refleksione povrsine
iznosi:

ugrad..'lja na cjevovod protivuda..rnih irnpulsnih ventila radi izbacivanja

povratne vade iz cjevovoda;
izbacivanje vode kroz pumpu u obrnutom pravcu kod slobodnog obrtanja iIi
potpunog kocenja purnpe;
izbacivanje vode kroz dijafragme, koje se kidaju.
Kod pumpnog postrojenja za odvodnjavanje rudnika, hidraulicki udar ima nekih
osebenosti:
prolaz udamih talasa u potisnirn cjevovodirna odigrava se u veorna kratkom
vremenskom intervalu;
kod iskljueenja pumpnog agregata s rnalom inercijom nepovratni ventil se
zatvara trenutno i nastaje direktan udar znatnog pritiska;

118/268

119{268

kod iskljucenja pumpnog agregata velike inercije, nepovratni ventil kasni sa

zatvaranjem, nastaje indirektan udar koji je po intenzitetu slabiji od direktnog
udara.
Problemi hidraulickog udara su siozeni i njegove posljedice mogu biti veoma ozbiljne,
te se Ijesavanju ovog problema posvecuje posebna paZnja.

Ako bi fluid bio potpuno nestisljiv brzina prostiranja zvuka u njemu bila bi beskonacno
velika, odnosno da se promjena pritiska u jednoj tacki trenutno bi se prenosila u sve
druge tacke posmatranog fluidnog polja. Ako je brzina zvuka velika a strujni prostor
mali, stisljivost se moze zanemaliti.

Machov bro]

3.14.2.

3.14. Brzina prostiranja zvuka

Zvuk se moze predstaviti kao oscilatorna deformacija u elasticnoj sredini. To znaCi da u
elasticnoj sredini dijelovi materije mogu spoljasnom silom biti izvedni iz ravnoteZnog
polozaja i tako biti podstaknuti na oscilatomo kretanje koje se odvija oko njihovog
ravnotemog poloZaja. Izvor spoljaSnje sile koja izaziva poremecaj naziva se izvor
zvuka. Prostor u kome se prostire zvuk naziva se zyucno polje.
Nastanak i sirenje zvuka u fluidima se razliknje od zvuka u cvrstim tijelima usljed
fIzickih razlika cvrstih materija i fluida. Brzina prostiranja zvuka kroz tecnosti iIi cvrste
materije je znatno veca nego brzina prostiranja kroz vazduh. U opcem slucaju brzina
prostiranja zvuka kroz cvrsta tijela moze se izraeunati iz jednaeine:

Machov broj predstavlja odnos brzine kretanja tijela prema brzini prostiranja zvuka kroz
sredinu.
V

N Ma = -;;

(v-brizna kretanja tijela, c-brzina prostiranja vazduha)

Tako tijela koja se krecu brzinom zvuka (soniena brzina) imaju Mach-{)v broj Ma= 1. U
avijac~ii se brzina kretanja letjelice odreduje najcesce Pitotovom cjevCicom, na osnovu
koje se moze odrediti i Machov broj po slijedecem obrascu:

[193]
Ovisno

(E- Youngov modul elasticnosti)

3.14.1.

Brzina prostiranja zvuka kroz fluide

Machovom broju strujanja mogu biti:

podsonicna (subsonicna) kod kojih je brzina znatno ispod brzine prostiranja

zvuka,

Pri deformaciji usljed pojave zvuka promjena pritiska i gustine moze se izraziti:

trallssonicna kod kojih je brzina strujanja (kretanja) u prelaznom reiimu iz

subsonicnog u sonieno,

~'P::=;:}Po"""-l;r.piit) ,

sonicna strujanja kod kojih je brzina jednaka brzini prostiranja zvuka,

;:. rr=::Po':"+~' fiet)

supersonicna sa brzinama strujanja iznad brzine prostiranja zvuka,

Izvor zvuka proizvodi vremenski "zvueni pritisak" koji se kao poremecaj pritiska i
gustine siri u prostoru.

hipersonicna strujanja kod kojih je brzina znamo veca od brzine prostiranja

zvuka.

Posmatrajmo izlaganje stisljivog fluida gustine p pritisku p u cilindarskoj cijevi presjeka

A. Pretpostavimo da fluid miruje iIi je njegovo kretanje jednoliko. Ako bi se
pomjerar~em klipa izazvalo neznantno povecanje pritiska dp>O, onda bi se taj
poremecaj sirio kroz cijev desno od klipa. Kad bi fluid bio nestisljiv, pritisak bi se
trenutno prenio do kraja cijevi. Medutim, usljed elasticnosti fluida, promjena pritiska,
odnosno poremecaj koji se unosi u okolinu, tece konacnom brzinom i to brzinom zvuka

Modeliranje svake od pomenutih vrsta struj~a karakterise se specificnostima

uslovljenim razlikama pojedinih tipova. U podsonienim strujanjima vrlo je izraZen
uticaj Reynoldsovog broja, viskoznosti i komprimabilnosti fluida. U transonicnoj zoni
strujanje fluida iIi kretanje cvrstog predmeta je u fazi "sustizanja" iii "prestizanja"
fronte poremecaja unutar fluida, 8to je dominantna pojava, te ubrzanje kojim strujanje
prolazi kroz transsonicnu zonu pokazuje dominantan uticaj na sam process. Kod
sonicnih i supersonicnih brzina uticaj viskoznosti i Reynoldsovog broja se gubi, a
strujanje se znacajno mijenja zbog toga 8to predmet koji se krece kroz fluid iii struja
fluida koja optice predmet prolaze brie od poremecaja koje stvara strujanje. To
praktiCno znaCi da se npr. evrsti predmet stalno nalazi u fluidu neporemecnom pritiskom
koji generise sarno strujanje.

c [mls].

p
A
p

:M'

Slika 113: Brzina prostiranja poremecaja pritiska ufluidu

120/268

3.14.3.

Probijanje zvucnog zida

Kad avion ubrzava, prelazeci iz oblasti subsonienih brzina (0.1 <NMa<0.9) u oblast
nadzvucnih brzina (NMa> 1.0), dolazi do pojave zvucnog praska nazvanog "probijanje
zvuenog zida". Ovu zyuenu pojavu euju posmatraCi na zemlji, dok pilot u kabini aviona
123/268

ne cuje nikakvu detonaciju. Do pojave prnska, koji podsjeca na detonadju eksploziva,

dolazi zoog toga sto avian postiz,anjem vece brzine od zvucne brzine prakticno
"probija" front zgusnutog vazduha ispred sebe, tako da na pravcu kretanja tokom leta
nadzvucrum brzinama letjelica nailazi na potpuno neporemecenu gustinu vazduha. U
slucaju podzvucnih orzina ispred aviona se formira front zgusnutog vazduha koja se
dodatno suprotstavlja pmzajuCi otpor letenju.

pritisak poraste za dp povecat ce se i gustina za dp, pa ce fluid strujati iz oblasti

gdje je pritisakp+<4:> i gustina p+dpu oblast sap i p.
Neka je v brzina tog strujanja. Ako MJl.1' oznacava profit do koga poremecaj stigne u
trenutku 1:, a MIMI' profil do koga poremecaj stigne u vremenu 1:+dT, onda je
lvfMJ=cdz;pa zapremina strujne oblasti MlvII-MIMI ' iznosi A CdT, dok je kroz granicu
MlvI' usIa fluidna masa:
,f'

Av(p-fdp)dr,
odnosno

c dp = v (p+dp).
Druga zavisnost izmedu posmatranih velicina dobiva se primjenom zakona 0 koliCilli
kretallja prema kojem je promjena koliCine kretanja jednaka impulsu sila. Pri ustaljenom
strujanju mijenja se kolicina kretanja jedino u oblasti izmedu dva izabrana profila, a bit
ce jednaka proizvodu mase i brzine, odnosno Acdt (p +dp).

Pri posmatranim zbivanjima uticaj spoljnih sila je neznatan i moze Se zanemariti prema
silama pritiska, tako da je zbir impulsa sila jednak (A dp dr). Zakon 0 kolicini kretanja
daje:
Acv(p+dp)dt = A dp dt, iIi dp = (p+dp)v.

' .. . b'
. preth0 dill,
'h'jelli'laCma
-'d0 b"it cemo: -dp ( p,..L d)
rzme v IZ
p = -cdp
-- ,
EIlmlmsanJem
V'

Slika 115: Probijanje zvucnog zida (Foto: Class Jarod Hodge

u.s. Navy)

p+dp

oGnosno

cdp
dp
c(P+dp) (p+dp)
dp
dp

-=c

odakle je brzina vazduha

c=

[;Ii
Vdp

[ml s],

[194]

Kako je modul e13sticnosti

Stika 116: Prostiranje zvuka u prostoru kada zvucni izvor miruje

Na prethodnoj slici prikazano je prostiranje zvuka oko zvucnog izvora koji miruje, Neka
je koncentricnim krugovima razliCitih boja predstavljena oblast do koje stigne zvuk
svake sekunde sireci se ravnomjemo u prostoru. Do svm tacaka u prostoru podjednako
udaljenih od izvora zvuka poremecaj gustine, odnosno z,\luk, dolazit ce istovremeno, bez
obzira na to s koje strane izvora zvuka se nalazili.

transformacijom mozemo dobiti

Ako se izvor zvuka krece, kako je to prikazano na narednoj slid, kruZnice kojim
obiijeZavamo zone koje zahvati zvuk svake naredne sekunde nisu vise koncentricni
krugovi. U smjeru pomjeranja izvora zvuka dolazi do smanjenja putanje koju prece
zvuk radi konstantnog kretanja izvora, 8to je brzina kretanja izvora bliZa brzini kretanja
124/268

[195]

121/267

Ovaj obrazac potite jos od Newtona. Na pitanje odrZivosti pretpostavke 0 nestisljovsti

fluida moze se odgovoriti uz pomoc prethodnog obrasca za brzinu prostiranja zvuka
(zvuenih talasa). Iz brzine prostiranja zvuka mozemo izraziti prirast gustine:

dp
dp=-2 .

zvuka, to su kruZnice kojirn oznacavamo rasprostiranje zvuka tokom vremena sve

zgusnutije u pravcu kretanja izvora zvuka stvarajuci ispred predmeta front povecane
gustine poremecnog vazduha.

is

[196]

U suhom vazduhu pri temperaturi 21C brzina prostirfu"lja zvuka je 344 mls (1238
km/h). Promjenom gustine vazduha, njegove temperature iii vlaznosti dolazi i do
promjene brzine prostiranja zvuka. Temperatura je najuticajniji fat~or na prostiranja
zvuka kroz vazduh:
!zvor zvuka stoji

Subsonicne brzine (M<1)

[197]

is
(T- temperatura vazduha, 0c)

2s

___~F7>t

,"f--+-+--1-+-+----+---:;;>1

<.

"'"

/'/

~4S

Formiran zvucni zid (M=1)

Supersonicne brzine (M>1)

'2Cf-L--t--+--+--j--t--t---I

Sitka 114: Utica) temperature na brzinu prostiran)a zvuka u vazduhu

Tabela 11: Brzina prostiranja zvuka kroz neke tecnosti j gasove

Brzina prostiranja zvuka, mls
Tecnost
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _-,..._~...
(n_'__o!:.rualni usiovi)
Alkono!

1150

Ulje

1540

Ziva

1450

Terpentin

1250

Glicerin

1980

Slika 117: Prostiranje zvuka oko izvora zvuka koji stoji, krece se subsonicnim,
sonicnim i supersonicnim brzinama
Kada predmet dostigne brzinu jednaku brzini prostiranja zvuka, sve kruZnice kojirn
obiljeZavamo zone rasprostiranja zvuka tokom vremena sijeku se u jednoj tacki u kojoj
se nalazi i sam predmet - zbog cinjenice da se u pravcu kretanja predmet krece istom
brzinom kao i zvuk. Podrucje podudaranja brzine zvuka i predmeta je prelazna zona, u
kojoj predmet prakticno nailazi na svojevrsnu nevidljivu barijeru iii ,,Zvucni ziti", koji
mora probiti da bi dalje ubrzao i nastavio kretanje nadzvucnim (supersonicnim)
brzinama.

Brzina prostiranja zvuka, ruls

Gas

Vazduh

344

Kiseonik

317

260

122/267

125/268

v3dt
v

2dt

v dt

3.1S. Viskozna strujanja

Tokom strujanja stvarnih viskoznih materija (vidjeti poglavlje 1.1.4.4) dio od ukupne
energije se transfonnise za savladivanje trenja - kako unutraSnjeg, taka i trenja 0 zidove
cijevi, kanal" iIi prostorije kojom struji fluid. Na mjestima gdje dolazi do promjene u
strujanju zbog promjene profila, skretanja, nailaska na prepreku i slieno javljaju se
dodatni lokalni otpori na kojifua se desava dodatna energetska transformacija, tako da
uk'Upan zbir energija pritiska, poloiaja i kineticke energije opada dui struje zbog
savladivanja pomenutih otpora.
ProraCtin hidraulickih gubitaka se razlikuje u odnosu na proracun aerodinamickih
efekata zbog znaeajnih razlika izmedu komprimabilnih i nekomprimabilnih strujanja.
Cak se i unutar jedne iii druge vrste uocavaju razlike za pojedine slucajeve, poput
laminarnih i turbulentnih strujanja.

3.15.1.

Hrapovost

Na pravolinijskom dije!u strujanja ukupne gubitke Cini energija potrebna za

savladivanje otpora usljed viskoznosti fluida i trenja fluida 0 kontaktne povrsine
cjevovoda iii kanala.

Slika 119: Hrapavost

Cijevi i kanali kojim struje realni fluidi nisu ravne povrsine, bez obzira na stepen
obrade. Visina izbocma, odnosno hrapavost, ima veliki uticaj na velicinu osnovnog
otpora strujanju na pravolinijskom dijelu toka.
t;

Slika 118: Propagacija zvucnih poremecaja kod stacionarnog i izvora zvuka u pokretu

Linije koje ogranicavaju zonu zahvacenu poremecajem nazivaju se Mach-ove linije.

One se sijeku na celu fronte formirajuCi Machov ugao a. koji ovisi 0 brzini strujanja iIi
kretanJa predmeta i brzini prostiranja zvuka.
Predeni put:

dl=vdr:

M ach ovugao:

. (N -1
Ma

a=arcsm~=arcsm

Prasak koji prati probijanje zvucnog zida prostire se poput detonacionog talasa u okolini
predmeta, te je, npr. u slucaju SllaillOg probijanja zvucnog zida avionima, moguc tako
snaian udar da polomi prozore na objektima u sirem rejonu u kome se izvodi manevar.
Prasak usljed probijanja zvucnog zida se ne cuje u pilotskoj kabini, jer le~elica nakon
ovog ostavlja zvuk iza sebe i krece se sa znarno manje otpora i uticaja turbulencije
uslJed povecane gustine vazduha ispred letjelice.

126/268

Slika 120: Utica} hrapm10sti na stru)ni tok: a-hidraulicld glatka povr,~inajer.formirani

granicni slo) je iznad izboCina i hrapavast ne ufice na razvijeni strujni iOk, b-prelazno
podruc)e u kame hrapavost utice na razvijeni turbulenmi tok. d-hidraulicki izraiena
hrapavost ima znaca)an utica) na razvijeni turbulentni tok
127/267

Visina i oblik izbocina su osnovni geometrijski pokazatelji hrapavosti, ali uticaj

hrapavosti na ukupno strujanje ovisi takode 0 strujnom reZimu i debljini granicnog sloja
koji se formira na rubnirn dijelovima toka. Aim je visina larninamog granicnog sloja
visa od veliCine neravnina, onda ovakva hrapavost neznatno utice na strujanje i za takav
strujni rezim stijenka se moze smatrati glatkom, Nadilazi Ii visina izbocina debljinu
formiranog granicnog sloja dolazi do uticaja hrapavosti na strujni tok, te se takva
hrapavost srnatra hidraulicki izraz.enom hrapavoscu, Stepen hrapavosti definise se
relativnom hranavoscu:

Posmatramo li strujanje koje se odvija u horizontalnoj ravni s konstantnim poprecnim

presjekom, liZ pretpostavku da struji idealan gas sve 3 komponente energije fluida bile
bi nepromijenjene, Medutim, usljed otpora strujanju koji je prisutan kod stvarnih fluida,
zbir 3 energije u profilu a nije jednak zbiru u profilu b. Sto je veti otpor strujanju, to ce
zbir energije u profilu b biti manji, odnosno:

[198]
fUekv - "ltv'

,'u'",mm precnik strujnog taka; d r - hrapavost)

". b

-I

Slika 123: Opiiti slucaj strujanja viskozne teenosti

U opstem slucaju strujanja, prikazanom na prethodnoj slici, pri kojem dolazi do

promjene visine (potencijalne energije) i poprecnog presjeka, otpori usljed strujanja se
mogu izraziti kako slijedi:
Slika 121: Uticqj prirode neravnina na otpore strujanju na primjeru rudnicke podgrade
u podzemnim rudnicima

3.15.2.

[199]

Bernoullijeva jednaDina za eijeli strujni tok viskozne

3.15.3.

Bernouliijeva jednacina za cijeli stt'Ujni tok stvarne viskozne tecnosti moguca je u

slucaju kontinuiranog promjenljivog kretanja, gdje se sve velicine kretanja mijenjaju
postepeno,

3.15.3.1

teDnosti

....4=CQlt..-?:t

:= COli$!

Hidraulicki otpori
Hidraulicki radijus

Pri strujanju cjevovodirna nepravilnog oblika, kanalirna, koritima iii ako tecnost ne
ispunjava cio profil, otpori strujanju ce ovisiti 0 dmini kontakta tecnosti i provodnika u
poprecnom presjeku, sto se iskazuje hldraulickim radijusom:

A
Rh =- [m].

(A - povrsina popreenog presjeka, m"; 0 - okvaSeni obim, m)

Slika 122: Strujanje viskozne tecnosti 11 horizon/alnoj cijevi kOllstantllog prC!fila

128/267

129/268

3.15.3.3

Gubici pri kretanju fluida u pravim cjevima nastaju kao posljedica djelovanja sila
unutrasnjeg trenja u fluidu kao i uticaja hrapavosti zida cijevi Ii kroz koju fluid struji.
Intenzitet otpora na pravolinijskom putu iskazuje se koeficijentom trenja A, koji je
konstantan pri ustaljenom strujanju. Dokje stmjanje ustaljeno i izvodi se u pravoj liniji,
koeficijent trenja moze se sm{itrati konstantnom veliCinom. U hidraulici se gubici usljed
trenja isk3.L."Uju Darcy-Weisbachovom 27 formu!om koja predstavlja gubitak energije
usljed trenja:

Stika 124: Hidraulicki radijus

Pri strujanjima gasova kroz cijevi efektivni radijus je jednak radijusu cijevi, jer gasovi
ispunjavaju cio prostor. Medutim ako se na putu struje gasova nalazi cvrsta prepreka
ona moze srnanjiti efektivni poprecru presjek strujanja i dovesti do promjene radijusa
strujanja.

3.15.3.2

Koejicjent trenja

[m].

[204]

odnosno

Sila trenja i pad pritiska usijed trenja

[205]

Usljed trenja 0 okvasenu povrsinujavlja se sila trenja:

F, =-cOI.

[200]

(t -tangentni napon [Hlm2], 0- obim okvasenog presjeka [mJ, 1- duiina toka [mj)
~1
!2

(A - koeficijent trenja, funkcionalno zavisan od Reynoldsovog broja Re, hrapavosti 0 i

preenika cjevi d)

-.-.-.-.-.-.;-.-.-.-.-.-.-.----"i'jf".-.-.-.~

Pl

[206]

!,

,
i

,!

i
._._._-;-.-.-._._-

Koeficijent trenja A odreduje se ovisno 0 Reynoldsovom broju (vrsti strujanja) i

karakteristici cjevovoda primjenom empirijskih obrazaca iii dijagrama. Za razvijeno
laminarno strujanje tecnosti, pri cemu se sve cijevi uzimaju kao glatke, koeficijent trenja
se moze odrediti na osnovu izraza:

i
i .

P2 !
s

}. _ 64
v-

Slika 125: Pravolinijsko kretanje fluida kroz cjev

Za ustaljeno strujanje sila pritiska (proizvod pritiska i poprecnog presjeka) izmedu dva
profila mora biti izjednacena:

PIAl - P2 A2 = F,.

[201]

[207]

koji se jos naziva i Pauzejev koeficijent.

Za razvijeno turbulentno strujanje koeficijent trenja se moze odrediti na osnovu izraza:

A=O 11(~+~)4
,
d Re

[208]

Za umjereno hrapave zidove cijevi (kanala) koeficijent trenja se moze izracunati na

osnovu Celbrookove fomuIe:

1,325

Dalje slijedi da je visina stuba tekucine rezultirajuceg otpora trenja jednaka:

[209]

dp
pg

'

Kako su profili cijelim posmatranim tokom jednaki (A]=A 2 =A), uvedemo Ii

energetske gubitke uslijed trenja kao visinu stuba tekuCine (hJ, mozemo pisati:

hi

Re

[202]

pg

Koristeci se dimenzijskom analizom dobija se:

8 1 v2
dp = f(Re,'d) d Pl'

[203]

130/268

27 Julius Ludwig Weisbach (1806- 1871) - njernacki matematicar i iilZenjer; Henry

Darcy (1803- 1858) - francuski naucnik

131/269

Za jako hrapave zidove cijevi koeficijent trenja se moze izracunati primjenom

Karmanovog obrasca:

(d)

[210]

(1'14-0,8691n~ )2

Stika 127: Primjeri lokalnih otpora (a-suienje projila, b-prosirenje projila, cskretanje ili koijeno, d-ventil)

(k - visina izboCina na stijenki [m), d - precnik [mJ)

Otpor koji nastaje pri takvom, najcesce vrtJoZnom, strujanju oznacava se sa .; i obicno
malo zavisi od Reynoldsovog broja, a utvrduje se uglavnom eksperimentalno mj erenj em. Gubitak mehanicke energije vezan je za strujanje pa ce i vis ina lokalnih
gubitaka biti proporcionalna visini kineticke energije. Lokalni gubitci energije
ug1avnom se racunaju u dijelovima kineticke energije po kilogramu fluida (Jlkg) iIi kao
izgubljena piezometarska visina stuba tecnosti hi:

Za strujanja glatkim cijevima koristi se Blasiusova formula:

A= 0,136
ReO. 25

Intenzitet gubitaka ovisi 0:

debljini granienog sloja,
koeficijentu apsolutne hrapavosti k,
koeficijentu relativne hrapavosti d/k,
Reynoldsovom broju.

v2

hi

8V,2
[211]

=S-2
=S 1C 2 D4 g
g

(~- koejicijent lokalnog gubitka)

A[']
0.03

oro
om

,02
015

I Iii

,,
III

,=

Lokalni gubitak fluidne energije moze se iskazati i ekvivalentnom dliZinom cjevovoda,

eime se prakticno uvodi ekvivalentna dtiZina cijevi koja bi imala otpor jednak lokalnom
otporn.
Uzmemo Ii Darcy-Weisbachovu formulu
10kalne gubitke, dobit cemo:
2

izjednacimo Ii je sa opcim izrazom za

S~=A...!.-~.
2g

DOlO

d 2g

Odatle je ekvivalentna dtiZina 10kalnog otpora:

0015

0.012

i i i II

!II

[212]

Oi:09 :

oroo

79

103

234579

10"

23457923"579

106

103

:3 45 79

107

Slika J26: Moodyjev dijagram

3.15.3.4

Lokalni hidraulicki gubici

Lokalni gubici nastaju na svim mjestima gdje dolazi do bilo kakve promjene oblika
strujanja usijed lokalne prepreke kretanju kao 5to su sliZenje, skretanje, prosirenje i
slieno.

Sad se pad pritiska usljed lokalnog otpara maze izracunati:

hi

=A~~

[213]

d 2g

Opca Weisbachova formula za odredivanje energetskih gubitaka na lokalnom otporu

izrazenih padom pritiska glasi:

[214]

132/269

133/268

(f-lweficijent lokalnog otpora)

Koeficij~t

lokalnog otpora se obieno odreduje eksperimantalnim putem i za razlieite

iii =aflkonima. Na
koeficljent lokalno~ 0t:P0ra utice niz faktora, poput karaktera dol:Ska tecnosti do
lokalnog otpora, obhka 1 pozicije lokalnog otpora i slieno.

kons~vne elemente daje posebnim formulama, tabe1ama

Otpor prosirenja

SMa 129: Skretanje hidraulickog toka

Koe~cij~nt l?ka~og o~.o~~ prosir~nja zavisi od precnika prije (AI) i nakon (A 2)

prosrrenJ.a, all m~~e ~VlSltl 1 od naCIDa konstrukcione izvedbe prosirenja - posebuo ako
se StruJill tok prosITUJe postupno.

3.16. AerodinamiDki otpori

Aerodinamiekim otporima smatramo otpore koji nastaju pri strujanju vazduha
vazdusnim cjevovodima iIi ventilacionim prostorijarna, kao posljedica unutrasnjeg
trenja, trenja 0 rubove prostorije, hrapavosti i inercije. Karakteristican primjer su
ventilaciona strujanja u podzemnim rudnicima. Kretanje vazduha kroz jamsku prostoriju
ostvaruje se pod dejstvom razlike potencijala (pritisaka) medu krajnjim tackama. Pri
tome se javljaju aerodinamicke sile otpora kretanju vazduha. Pri laminarnom strujanju
otpori uastaju usljed sila unutrasnjeg trenja, odnosno molekularne viskoznosti. Brzina
strujanje blizu zidova se smanjuje, a neposredno uza zid ima vrijednost v =0.
Pad pritiska pri strujanju vazduha, kao komprimabilnog medija, u opcem se slucaju

Slika 128: Prosirenje hidraulickog strujnog taka

izracunava po formuli:

Koeficijent lokalnog otpo~a pros~e~ja, za slucaj kada prosirenje nije postupno (bez
dIfuZlOilOg elementa), u opcem slucaJu se moze izracunati iz narednog izraza:

[218J

/:>"p=Rv,n.

(Llp- razlika potencijala na krajevima prostorije; R - aerodinamicki otpor strujanju;

V'- zapreminski protok u prostoriji; eksponent ovisan 0 vrsti fluida i strujanja)
[215J

Za slucaj turbuientnog strujanja vazduha vrijednost eksponenta je:

nr::!2,
A/A2

0.01

0.1

0.2

0.4

0.6

0.8

0.98

0.8l

0.64

0.36

0.16

0.04

te se pad pritiska na savladivanju otpora izracunava po Atkinsonovom obrascu:

[219J

Kod turbu1entrIog strujanja glavnu ulogu imaju sile inercije haoticnom mijesanju te je
otpor trenja proporcionalan kvadratu brzine. Trenje se pri strujanju vazduha kroz
rudnicke prostorije i slicne ventilacione kanale racuna na osnovu Atkinsonovog obrasca:

Otpor skretanja
U

.hidr~ulickirn

sistemima tipican slucaj skretanja struje su koljena kod kojili je ugao

skretanJa n12. Pad potencijala na skretanju iznosi:

v2
h =~s
2g'

[220J
[216J

(A - popreeni presjek prostorije; v - brzina strujanja vazduha)

Otpori trenja

Za slucaj skretanja po luku poluprecnika R u cjevovodu poluprecnika. r k fi"

loklanog otpora se moze izracunati
oe lC1Jent

L v

3.5

S =0,131 + 1,845 ( ~ )

[217]

zidove prostorija su proporcionalni padu pritiska usljed savladivanja

trenja:
2

[221J

/::,.p=A.--Y
d 2g

(A _ koeficijent otpora zavisi od veliCine i tip a hrapavosti; y - specijicna tdina;

d - preenik; v - brzina vazdusne srruje; L - duiina prostorije)
135/269
134/268

mi

Pornnozimo Ii i podijelimo prethodni izraz sa -

,slijedi

mi L V 2
1y;=2--,--y.
4 d"T{ 2g

:0

[222]

mi 2

:0

Kako je obim U= mi prostorije, a povrsina profila - - = A, slijedi:

U L v2

Slika 130: Uticaj skretanja na otpore strujanju

v2 UL

Ap=}.---y=},--- y.
4 A 2g
8g A

[223]
<D2 -0)

Ako brzinu vazduha zamijenimo sa:

vi

hk = 0,6(0)2 -0) Y= 0,6 .0)2(:2 -lJ

V=-

2hk

= --,
P

0) =VjA

77' P (koeficijent trenja),

8g

= --

slijedi

UL
2
ly;=a7 gV .

[224]

Na osnovu Atkinsonovog obrasca slijedi izraz za aerodinamicki otpor trenja:

hk = O,6~ .0)2.
[225]
Vrijednost koeficijenta ~ zavisi od velicine ugla skretanja
Koeficijent trenja a se istrafuje skoro 150 godina. Istrazivanja se uglavnom baziraju na
eksperimentalnim metodama uz kasniju prakticnu primjenu i provjeru. Metode su
vremenom usavrsavane koristenjem savremenih preciznijih instrumenata. Koeficijent
trenja kod laminamog strujanja zavisi od Reynoldsovog broja i relativne hrapavosti E.
Postizanjem odredenog broja Re koeficijent 'T/ prestaje se mijenjati promjenom Re,
odnosno dosme se automodelnost koeficijenta au odnosu na Re.

3.16.1.1

~ = 0,57.3

Bn

S=-.
180
Izjednacavanjem:

Otpori krivina

Krivine prostorija izazivaju skretanje struje i potrebu za dodatnom energijom radi

njihovog savladavanja:

a'g'

U Lek
A

V =0,6S0) ,

S
0) 2 A3
Lek = - - . 0 , 6 - '
2
ag
UV
V = kO)

=>
137/268

136/269

3 (RAD):

Lek =--0,6
ag

UA

2
.(0

=0,6--ag U

[m]

ULek

R k =au--3

otpori krivine:

3.16.1.2

A3

0)2.

Otpori naglog suzavanja J'azriusnc struje

0:

Otpor naglog suZenja profila:

. .)

3.16.1.3

Otpor usljed naglog prosirel1jll struje

Stika 131: Uticaj suienja na otpore strujonju

Pad pritiska:
2

1
1
2
hs=06V - - ,
Az Aj

~~

J
o

(s - koeficijent kontrakcije)
o

~~
1[

Sliko 132: Uticaj prosirenja no otpore strujanju

Iz Bernoullijeve jeduacine slijedi:

hs = 0,6 V- - - SAl Aj

(V I2 -v;)
2g
Pad pritiska na mjestu prosirenja (hp )

Koeficijent kontrakcije za ruduicke uslove:

1
s=--AI

17-07

,
'A

Izjednacavanje depresije

=>

Gdjeje
138/268

139/268

(1

V2
A
12
hpr =06,
A2 ---1
~
A
'"

(j)=-

A'

Ih
Otpori prigusivaca

3.16.1.4

vpr

.jO,6
V
0 6V- - JO,6
06'~

VA

Ovi otpori nastaju na mjestima postavljanja regulatora protoka - prigusivaca, a

posljedica su naglog smanjenja, a zatim prosirenja vazdusne struje:
0:

1,

:2

0:

1:

:2

h = 0 6.V 2 (_1 _~J2

,
~
A
~ =

pr'

h = 0 6 . v2
pr

koeficijent otpora usljed nag/og suiavanja, ,;tr

trenja 0 zidove mosta,

h =06.V 2

A2

';S - koeficijent otpora usljed nag/og sirenja)

(~.
~ -IJ2
~ Al

Ekvalentna duzina prigusivaca:

Slika 134: Sloieni oblik aerodinamickog otpora

[m]

3.16.1.6 Lokalni otpori komora

Otpori prigusivaca:

U . Lepr
Rpr = a . g ---:--=--3

2
[:8 ]

Kad se izracuna depresija prigusivaca, potrebno je odrediti i veliCinu otpora prigusivaca

Al koji izaziva tu depresiju, odnosno dimenzije otvora koji propusta potrebnu kolicinu
vazduha.

Protocno pro;jetravane komore predstavljaju dodatni otpor

(j)re'rp

kom - ';kom

--2--

3.16.1.7 Otpori kanala ventilatora

C;kan(depr)

';S +';K + C;tr + ';K

Polazi se odjednacine:

140/268

0,65

koeficijent otpora usljed

(_1
=06V A-SAlJ
SAl _~J2
A
'~SAAI
2

~=

RezultujuCi koeficijent lokalnog otpora ventilacionog mosta:

( ,;s -

SAl

za prigusivace

Slozeni otpori

3.16.1. 5

Slika 133: Uticaj prigusenja na otpore strujanju

'A

141/267

v'

A=1,19--r,= .

[227]

-vh

Vidimo da ekvivalentni otvor ovisi

proizvodi taj protok.

Ekvivalentni otvor

3.ic.2.

zapreminskom protoku i razliici pritiska koja

(m2)

Ekvivalentni otvor provodnika je povrsina A

u tankom zidu kroz koji bi prolazio
isti zapreminski protok vazduha kao kroz cio provodnik, pod uticajem iste razlike
potencijaJa.

3.16.3.

Ceoni orpori

Svaki cvrsti predmet koji se nade u profilu vazdusnog provodnika stvara otpor kretanju
vazdusne struje, i naziva se ceoni otpor. Poremecaji struje zavise od oblika i dimenzije
ceonog otoora.

SMa 136: Ceoni otpor

Vazdusna struja koja nailazi na cvrsto tijelo cijepa se usljed cega se javlja vrtlozenje.
Sila cijepanja se moze izraziti:

v2
Px =Cx Ac 2"P

Stika 135: Ekvivalentni olvor

V'=av 1 =Av2
(8 = 0,65 -

[N].

[228]

(v - brzina vazdusne struje; P x- sUa cijepanja vazdusne struje; ex - koeficijent ceonog

otpora; Ai' - povrsina popreenog presjeka ceonog otpora po putanji struje)

ko~ficijent kontrakcije)

Ovisnost brzine, pritiska i gustine:

Energija potrebna za savladivanje ceonog otpora:

V=fCh)=f!,

(229]
Potencijal potreban za savladivanje ceonog otpora se moze izraziti kao energija svedena
na 1 m3 fluida:

odakle je dalje

/2h
v ,=& A {p

[230]

Rijesimo Ii prethodnu jednacinu po nepoznatoj velicini poprecnog presjeka A mozemo

pisati:

V'

A= [; f!h
-

rlm~01J

[226]

p
Ako je 1':= 0,65 i p= 1,2 kg/m} tada imarno daje povrsina ekvivaJentnog

142/267

3.17. KompjuterizQvana dinamika fluida (eFD)

Sinonim kompjuterska iIi kompjuterizovana dinamika fluida (CFD - computational
fluid dynamics) oznacava posebnu oblast mehanike fluida koja dozivljava snaZnu
ekspanziju razvojem racunarske tehnike i numerickih metoda. Versteeg (1995) defmira
CFD kao analizu sistema koji ukljucuje strujanje fluida, transfer toplote i pratece pojave
kao sto su hemijske reakcije, i to u smislu kompjuterske simulacije. Rezultati CFD ne
sarno da pruZaju opis aktuelnog i konkretnog strujanja nego pruZaju moguenost
predvidanja pojava i efekata.

143/267
143/268

Metod je prvo koristen za rJesavanje nelinearnih jednaCina linearizacijom.

Dvodimenzionalni mode1i razvijani su jos od ranih 30-ih godina proslog vijeka, a zbog
intenzivnih racunskih operacija prostornu dimenziju i prakticnu primjenu dobija tek
razvojem racunarske tehnike. Razvojem informacionih tehnologija postaje moguce
obaviti veliki broj racunskih operacija u relativno kratkom vremenu. To je omoguCilo da
se skupi eksperimenti iz laboratorija, zraenih kanala iIi glomaznih simulacionih mode1a
presele na monitore racunara. S pravilno modeliranim objektima, realno i pravilno
postavljenit-n granicnim uslovima, ispravno odabranim modelom simulacije, jakom
hardverskom konfiguracijom i kompetentnim softverom moguce je simulirati tok i
interakciju fluida sa okolinom. Tacnost rezultata, odnosno poklapanje s rezultatima iz
prakticnih eksperimenata uveliko zavisi od poznavanja stvarne prirode fluida i
zakonitostikoje prate njegovo ponasanje u razlieitim uslovima kretanja i okoline.

kvadrat

4J 6)
IT\
LJ) ttl

tetraedar

"

Za laminama i jednostavnije slucajeve turbulentnih strujanja moguce je direktno

:tjesavati sistem Navier-Stokesovih jednacina. Veca slozenost modela i zah1jevniji
rezultati u modeliranju turbulentnih strujanja nameeu potrebu primjene "turbulentnog
modela", danas poznatog kao ,,k-E model" iIi RANS (Reynolds-averaged Navier
Stokes) model.

I I

trougao

heksaedar

piramida

prizma

STika 137: Standardni geometrijski modeli elementame zapremine za podjelu prostora

na konacan broj zapremina

Za simuliranje slozenih visefaznih strujanja danas su razvijeni znatno slozeniji

programski kodovi. Softverske kompanije koje se bave razvojem CFD softvera (npI.
"Fluent", "Cham" iii "AEA Tecnology") izradile su CFD kodove smjestene u
korisnicko Windows iii Mac okruzenje, sto je stvorilo relativno veliku zajednicu
korisnika iz razlicitih oblasti nauke i tehnike. CFD se primarno koristi u fazi dizajna,
projektovanja i razvoja proizvoda, metode iIi usluge koja na neki naein ukljucuje
fenomene vezane sa strujanje fluida, transfer toplote iIi hemijske reakcije.
Kao matematska osnova za razvoj CFD alata iskoristene su Navier-Stokes-ove
jednaeine koje omogueavaju defmiranje promjena u toku fluida tokom vremena.

3.17.1.

Navier Stokesove jednacine

Uvrsti Ii se u Eulerove jednaeine i viskozitet fluida dobit ee se jednacine strujanja za

neviskozne fluide, poznate kao Navier-Stokesove jednacine. Navier-Stokesove
jednacine su nazvane po istraZivacima Claude-Louis Navieru (1785-1836) i George
Gabriel Stokesu (1819 1903). Matematski predstavljaju sistem parcijalnih ne1inearnih
diferencijalnih jednacina, a opisuju promjene kolieine kretanja diferencijalno male
zapremine fluida kao zbir frikcionih viskoznih gubitaka(trenje), promjena u pritisku,
uticaj gravitacije i druge sile koje djeluju na fluid, a predstavljaju primjenu Newtonovog
drugog zakona na fluide.
Ove jednacine imaju siroku primjenu. jer su u stanju u viskom stepenu tacnosti
modelirati niz razlieitih primjena fluida: u autoindustriji, projektovanju letjeIica,
modelirajnu klimatskih prilika, strujanju u okeanima i slieno. U kombinaciji s
Maxwellovim jednacinama cine osnovu za modeliranje procesa u oblasti magnetohidrodinamike.
.

Slika J38:Prelliminama (a) i optimizirana (b) mreia za aerodinamicka balisticka

izracunavanja (Gambit/Fluent)

Konstrukcija mremog modela za simulaciju primjenom CFD alata: gomja slika

predstavlja prelinrinarno pripremljenu mrefu koju je racionaolno optimizirati radi
postizanja bolje konvergencije i tacnijih rezultata, a donja slika predstavlja optimiziranu
mrefu u kojoj su podrucja iIltenzivnih strujanja podijeljena u gusce mreze

Navier-Stokesovim diferencijalnimjednaeinama se ne uspostavlja direktna veza izmedu

fiziekih veliCina, vee veza izmedu njihovih promjena.
Kako se pri strujanju fluida mijenja medusobni polozaj pojedinih dijelova mase,
govorimo 0 pojavi kovenktivnog ubrzanja. Zbog konvektivnog ubrzanja,
komprimabilnosti fluida i turbulencije jednaeine kojim se opisuje strujanje su
nelinearne, sto umnogome uslomjava njihovo rjesavanje.
144/268

148/268

lednacina momenta u smjeru Y-ose

o (pv) + &(pu
1)-r
OX

L&(puv) + o (puw)
oz

oy

= _ &p +~(ocr =

Ox Re

OX

+ ocr X)'+ ocr n

oy oz

(242]

Jednacina momenta u smjeru Z-ose

[243]
Energetska jednaCina:
i

&(E ) o (UEuk) &(VE"k) &(WEuk)_ &(up) o(vp)

- -uk- + - - - + - - - + - - - - - - - - - - &1:

&x

&y

&z

&x

&y

[244]

&(Wpt_l_[~+~+ &q,)+
&z

RePr

&x

&y

&z

~[o (ucr ~ + vcr +wcr r) + &(ucr 'Y + vcr yO' +wcr ,J + &(ucr u+vcr )' +wcr" ))
Xl'

fu

&

(1: - vrijeme; x,y,z -prostome koordinate; U,V,W - komponente vektora brzine;

p--gustina; cr - naprezan}e; p -pritisak; Euk - ukupna energija; q - toplotni jluks;
Re - Reynoldsov bro); Pr - Prandtlov bro})
Tri su osnovna koraka pri ljesavanju problema koristenjem CFD metoda i alata:
pretprocesuiranje (modeliranje, izrada mrefuog objekta i defmisanje granicnih uslova),
racunanje i postprocesuiranje (prikaz rezultata).

3.17.2.

Preprocesuiranje

U predprocesuiranje spadaju slijedeci koraci:

./ modeliranje objekata i sredine (modelling)
./ formiranje mreze (meshing)
./ defmisanje granicnih uslova
Zadatak pretprocesuiranja je defmiranje fizicke okoline i medija koji se analizira.
Pripremljen geometrijski model moze se importovati iii izraditi u alatu koji je cesto dio
CFD softverskog paketa. Kadaje model, odnosno domena strujanja formirana, potrebno
ju je izdijeliti u "celije" koje svojom povrsinom (kod 2D modela) iIi zapreminom (kod
3D modela) cine domenu, odnosno mrefu. MreZa je sastavljena od elemenata, cvorova i
linija koje ih povezuju, cineci povrsine i zapremine. U kasnijem stadiju softver ljesava
jednach"1e kretanja u svakom cvoru domene. Proces formiranja mreze naziva se
"mreziranje" (meshing), i veoma je bitan za kvalitet simulacije, odnosno tacnost
rjesenja. Generalno vrijedi pravilo da gusca mreZa daje tacnije rezultate, ali rapidno
povecava hardverske zahtjeve kod procesa rjesava.."lja jednacina, pa se uvijek teZi
optimalnom odnosu gustine mreze i zahtijevane tacnosti rjesenja ..

Slika 139:Modelletjelice pripremljen za proracun primjenom CFD programskih alata

(Gambit/Fluent)

3.17.3.

Rjesavanje metemeticKog modele (Solving)

U proces rjesavanja spadaju slijedeci koraci:

usnirnavanje pretprocesuiranih podataka i modela u modul za ljesavanje (solver),
odabir modela za proracun i podesavanje,
izracunavanje.
Tri su osnovna numericka koraka u pribliZlivanju rjesenju nekog problema kroz CFD:
aproksimacija nepoznatih varijablijednostavnim funkcijama,
diskretizacija zarnjenom aproksimacija u glavnu jednacinu toka,
rjesavanje algebarskih jednacina.
Siroko prihvacena su tri metoda aproksimacije i diskretizacije:
metoda konacnih elemenata,
metoda konaCnih raziika,
metoda konacnih zapremina.
NajveCi broj CFD softverskih paketa rjesava jednacine kretanja fluida metodom
konacnih zapremina. Solver rjesava sistem jednacina numerickim iteracionim
metodama. Ako su polazni i granicni uslovi pravilno odabrani i defmisani, solver ce
konvergirati, odnosno smanjivat ce se inicijalne greske i biti blize rjesenju sa
predefmisanom tacnoscu.

I:~ ~~.!~~ !:~~ ~.~~~.~.~~.~ !~~~~l~

~..

..--.-------:-----.. -...

----

Slika 140: Monitoring iterativnog procesa i konvergencrje proracuna

147/268

149/268

3.11.4.

Prlkazi tumacenje rezultata (postprocesuiranje)

Post-procesuiranje rezultata simulacije cine slijedeCi koraci:

,/./ post-procesuiranje, priprema i filtriranje izlaznih podataka
././ graficki prikaz rezultata i njihovo tumacenje
Zavrsna faza CFD analize je prikaz rezultata, koji se obieno svode na graficku
sLrnulaciju i prikaz u 2D iii 3D okruZenju. Osnovni cilj CFD analize je dobijanje
rezultata koji ce ekspertskom analizom i tumacenjem dovesti do ispravnih projektnih
ljesenja.

Slika 143: Primjer prikaza veltora brzine vazdusne struje u komornom otkopu
podzemnog rudnika

Slika 141: Primjer prikaza kontura pritiska u prostorijama podzemllog rudnika pri
ventilaciji slijepih prostorija pomocnim ventilatorom (separatna ventilacija)

Slika 142: Primjer prikaza kontura brzine vazduine struje u prostorijama podzemnog
rudnika pri ventilaciji slijepih prostorija pomocnim velltilatorom (separatna ventilacija)

150/268

Granicni uslovi se odreduju za svaku povrsinu koja odvaja prostor u kome se vrsi
proracun od okoline. U odnosu na okolinu povrsine se mogu posmatrati po vise
kriterija: pritisak (pozitivni ili negativni potencijal), brzina vazdusne struje (ulaz iii izlaz
s definisanom brzinom strujanja), determinisani maseni protok (ulaz iii izlaz fluida),
nepropusan zid s razlicitim termodinamickim osobinama i slicno. Defmisanje granicnih
uslova je od sustinskog znacaja za dalji proracun. Zanemarivanje granicnog uslova koji
ima znacajan uticaj moze dovesti do generisanja neprihvatljivih gresaka u proracunu,
dok uzimanje u obzir velikog broja granicnih faktora, Ciji znacaj na procese unutar
sistema nije veliki, dodatno ce usIozniti proracun, a moguce je i da ce negativno uticati
na rezultat. Model, konstruisan za dalji proracun i simulaciju, je pozeljno kalibrirati,
odnosno usaglasiti sa stvarnim stanjem na modelu. Kalibriranje se moze izvoditi
analiticki, eksperirnelltalno i kombinacijom ova dva metoda. Analiticki postupak se
svodi na to da se nekom od drugih konvencionalnih metoda provjere pojedini parametri
proracuna i ustanovi njihova tacnost, dok se eksperimentalnim metodama proracun prvo
izvrsi za stanje sistema koje je poznato, odnosno eksperimentalno utvrdeno mjerenjem, i
usporedi tacnost modela s mjerenjima. Znacajnija odstupanja mogu biti posljedica iIi
pogresno postavljenih granicnih uslova, iIi pogresno izabranog modela za proracun.
Nakon sto je zavrsena geometrijska konsturkcija simulacionog modela, sto se oibcno
radi posebnim programskim alatima, pristupa se podesavanju pararnetara za proracun.
Vrsi se izbor modela za simulaciju, postavljaju pocetni uslovi, te incijalizira proracun i
prati njegova konvergencija, odnosno priblizavanje konacnom rjesenju. Ovisno 0
slozenosti proracuna, zeljenoj tacnosti, prirnjenjenom softverskom paketu za proracun i
racunarskoj platformi na kojoj se izvodi simulacija, pojedini proracuni mogu trajati
dugo - danima iIi mjesecima. Za jednostavnije modele obieno se proracun zavrsava za
nekoliko mmuta.

151/268

fiuidne maiine (pumpe,ventilatort, kompresorll

Masine kojim se vrsi transformacija mehanickog rada u pritisak iii kretanje fiuida, iIi
pak energije pritiska fluida u mehanicki rad, nazivaju se fluidne masine. U ove masine
spadaju pumpe, ventilatori, kompresori, hidraulicki i pneumatski motori i slicno. U
principu iste vrste mehanickil'i uredaja se koriste za transformaciju energije pritiska u
rad iIi obrnuto. Zbog razliCitih fizickih osobina tecnosti i gasova konstrukcijski se
razlikuju vazdusne masine (kompresori, duhaljke, ventilatori) i hidrauiicke masine
(pumpe).

4.1. Vazdusne masine

Gasovi su komprimabilni, te pri promjeni gustine oslobadaju toplotu u okolni protor pri
kompresiji i uzimaju natrag toplotu pri ekspanziji, odnosno rashladuju okolinu. Zbog
malog viskoziteta gasovi vrlo lako prolaze i kroz najrnanje otvore, te su tolerancije
rnasina i uredaja koji rade sa sabijenirn gasovima znatno nize.

Slika 144: Turbokompresor

4.1.1. Ventilatori
Pod pojmom ventilator podrazumijevarno mehanicki sklop koji koristi rnehanicku
energiju rotirajuceg propelera za izazivanje kretanja vazduha uz istovrerneno stvaranje
razlike pritiska (aerodinamicki potencijal) na usisnoj i potisnoj strani.
Ukupan, odnosno totalni aerodinamicki potencijal (efektivni pritisak) ventilatora se
moze izraziti:

TP= Pvuk =hvuk =P2uk -

Pluk

Pa

[245]

(P2uk. P juk - pritisci na potisu i usisu ventilatora)

Ovisno 0 tome s koje strane (usis iIi potis) se nalazi radna sredina, ventilatori se dijele
na kornpresione i depresione.

153(269

na lijevi integral i kombinujuci ga sa ostalim integralima moze se pisati:

15LOr dO. 1v' dO. - 1V' [L v]do. ,

=

(248]
Odnos izmedu osnovnih pokazatelja rada ventilatora pri regulaciji iz stanja 1 u stanje 2,
a pri istoj zakrivljenosti lopatica, moze se pisati:

odakle dalje slijedi da je

I'

[234]
Ovaj integral mora biti jednak nula u bilo kojoj kontrolnoj zapremini, a sto moze biti
zadovoljeno sarno ako je vrijednost unutar integrala jednaka nuli, odakle slijedi:

5L +V'.[Lv]+V' =0.
8r

r]
-+V'.1;w
Or

Efektivna snaga ventilatora i ukupna snaga koju trosi pogonska grupa ventilatora
razlikuju se za iznos gubitaka, tako da se ukupan utrosak snage moze pisati kao:

[235]

p
Pu~ ~

Odrzanje mase u kontrolnoj zapremini moze se izraziti uzimajuci granicni uslov V'=O
(nema razmjene mase izvan kontrolne zapremine) i uvrstavajuCi gustinu ujednacinu:

8p

(n-braj obrtaja rotora, P-efektivna snaga venti/atora)

=0.

[236]

'fJ
(7]- iskoristenje, koeficijent korisnog dejstva)

Efektivna snaga ventilatora se moze izraiziti

vazduha i aerodinamickog potencijala:

kao proizvod zapreminskog protoka

Za nekomprimabilno strujanje, zakon 0 odrZanju masa se moze pisati:

[249]

yv=O.

[237]

Iako se jednaCina kontinuiteta ne smatra jednom od Navier Stokesovih jednacina, ona

prati primjenu ovih jednacina i pretpostavka je za njihovu primjenu. Izrazimo Ii moment
koliCine kretanja po jedinici zapremine:

I
mv
i=-=--' =pv.

[238]

'

4.1.2. Kompresori
Kompresijom se nazivaju procesi sabijanja gas ova, odnosno smanjenja njihove
zapremine primjenom mehanickog rada. Ako se rad W manifestuje kao srnanjenje
zapremine fluida, odnosno kao rad protiv unutrasnjih sila, mozemo pisati:
[250]

dW= p dV [J).

jednaCinu odrZanja momenta koliCine kretanja mozemo pisati:

(p / pritisak, dV-smanjenje zapremine gasa)

[239]
Indeks i u prethod..rlOj jednacini indicira da se jednacina odnosi na svaku od 3 prostome
komponente brzine u koordinatnom sistemu (v" vy, vz).
Za trodimenzionalni nestacionami tokjednaci.lla kontinuiteta:
[240]
. lednaCina momenta u smjeru X-ose
Slika 146: Princip rada klipnog kompresora (J -cilindar, 2-klip, 3-usisni venti!, 4potisni ventil, 5-klipnjaca, 6-koljenasto vratilo)

[241]

Podjjelimo Ii prethodnu jednaCinu sa masom mozemo govoriti

dw

146/269

= p

dv [J/kg],

specificnom radu:
[251)

155/269

Medufazni hladnjaci obicno su u vidu kondenzatora i ventilatora za bladenje. Izotermski

proces prilikom kornpresije (temperatura kmnpresova.'1og gasa ostaje tokom postupka
kompresije konstantna) je najpozeijniji, sto u potpunosti nije prakticno izvodljivo.

gdje je specificna zapremina jedinicne mase gasa:

V=-

[kg/m).

Slika 149: Potpuno reverzibilan process lwmpresije idealnog gasa

Slika 147: Kompresija u random p-v dijagramu

Posmatramo Ii proces u p-v (pritisak-specifiena zapremina) dijagramu od tacke A do
tacke B, uoeit cemo da rad odgovara povrsini ispod krive procesa u ovom dijagramu, pa
mozemo pisati:

Pogon za kompresore moze biti razlicit, od gasnih turbina koje pogone aksijalne i
centrifugalne protoene kornpresore kod rnlaznih motora, preko parnih turbina ili vodene
turbine koje pogone ve1ike kornpresore, elektro-motora pogodnih za staticne
kornpresore do dizel i benzinskih motora koji se koriste kao pogon mobilnih
kornpres~ra.

11=0. p[Pa]=col/sl

1l=f..:Jl1..c~ollsf
0'0

Stika 150: Radni dijagram klipnog kompresora

Slika J48: Karakreristicni politropski procesi pri komprcsiji gasova

(n=O: izobarski; n=1: izotermski; n=k: adijabarski; n=oo: izohorski)
Kompresori su mehanicki uredaji kojim se mehanickim radom povecava pritisak gas a
smanjujuci njihovu zapreminu. Konsekventno se tokom kompresije podize temperatura
komprimiranog gas a po izotermskom, adijabatskom iii politropskom procesu. Gas
tokom kompresije obicno zahtijeva hladenje izmedu pojedinih etapa (faza) kompresije.

Rad kornpresije:

dW=pAdx=pdV
157/268

156/269

Pretpostavimo Ii daje kopresija izotermna, rad ce biti:

2
2
d
P2
W= fVdp= JPIV;.E=P,V;ln
l i P
PI

Efektivna snaga kornpresora moze se izracunati kao proizvod dobave (protoka vazduha)
i stepena kompresije (pritiska):

P.J =V' !J.p

Stepen korisnog dejstva kompresora je kolicnik ukupno anga.zovane i efektivne snage:

11 = P"k
Pef

SliJw 151: Reciprotetni kompresor sa sest dlindara

= P"k
V'dp

4.1.2.2

Kompresori u praksi imaju razlicitu primjenu:

Rotacioni (centrifugalni) kompresori

prilikom punj enj a razlicitih gasova u komercijalnu iii industrijsku ambalafu,

Centrifugalni kornpresori koriste rotirajuCi disk sa lopaticama iIi impeler u odgovarajuce

oblikovanom kucistu za ubrzavanje gasa uz obod kucista. Difuzor (divergentni mlaznik)
konvertuje kineticku energiju ubrzanog gasa u energiju pritiska. Ova vrsta kompresora
najcesce se koristi za potrebe kontinuiranog, stacionarnog izvora komprimiranog gasa u
rafrnerijama, hemijskim i petrohemijskim kompieksima. Snaga centrifugalnih
kompresora krece se od 75 kW pa do nekoliko hiljada kW. Pomoci viseetapnog procesa
kompresije mogu ostvariti izlazne pritiske i preko 70 MPa.

kao pogon u sistemima sa pneumatskim alatima,

Prema konsturkcijskoj izvedbi mogu biti dijagonalni, aksijalni i radijalni.

u pneumatskom transporm,
u hladnjacima i uredajima za kondicioniranje (klirnatizaciju),
u gasnirn turbinarua, za kompresiju ulaznog vazduha prije procesa spaljivanja,

za ostvarivanje priblimo atmosferskog pritiska u kabinama pod vjestackim

pritiskom (avioni, sateliti),
za razlicite aparate i opremu za disanje (izolacioni aparati, ronilacka oprerua,
astronautska oprema i s1.),
u auto-industriji za podizanje performansi i kvaliteta sagorijevanja u motorima
SUS i dr.
Kompresori su slicni pumparua za tekucine - U oba slucaja podite se pritisak, sarno 5tO
se se povecanjem pritiska tekucine ne srnanjuje njena zapremina zbog izrazito male
komprimabilnosti. Razlika pritiska kod tecnosti se koristi za nj ihov transport
podizanjem geodetske visine iii savladivanjem otpora strujanja. Dijele se na kIipne
(reciprocitetni), rotacione (centrifugalni), vijcane, membranske i duhaljke.
4.1.2.1

Klipni (recioprocitetni) kompresori

Reciprotet:Pj kompresori koriste klipuve pogonjene zglobnim vratilom. Mogu biti

stacionami iii mobilni, jednoetapni iii viseetapni, a kao pogon mogu koristiti elektricne
iii motore sa unutrasnjim sagorijevanjem. Ostvaruju izlazne pritiske do 35 MPa. Kao
viseetapni kompresori za vazduh vaZe za najefIkasnije, ali su bucniji i skuplji za
odrZavanje od drugih tipova kompresora.

Slika 152: Radijalni lwmpresor

Dijagonalni kompresori imaju i radijalnu i aksijalnu komponentu brzine na izlazu iz
rotora. Dufuzor se cesto koristi da bi dijagonalno strujanje okrenuo u aksijalni pravac.
Dijagonalni kompresori imaju JIllinji precnik difuzora u odnosu na ekvivalentne
centrifugalne kompresore.
Aksijalni kompresori koriste seriju rotora sa lopaticama za progresivnu kompresuju
struje gasa.

158/268

159/268

Slika 153: Aksyalni centrifugalni kompresor

Mirujuce statorske lopatice locirane nakon svakog mtora u pravcu strujanja gasa,
usmjeravaju struju na lopatice slijedeceg rotora. Povrliina popreenog presjeka otvora
kroz koji struji gas srnanjuje se duZ tijela kola kompresora da bi se zadrZao pribliZno
kOllStantan aksijalni Mahov broj. Aksijalni kompresori uglavnom se koriste kod
slueajeva sa velikim protocima gasa, koa sto su srednje i velike gasne turbine. Gotovo
uvijek su viseetapni, a eesto koriste i varijabilnu geometriju za efektivniji rad.

Stika 155: Vijeani kampresor

4.1.2.4

Membranski Kompresori

Membranski kompresori su varijanta konvencionalnog reciprotivnog kompresora.

Kompresija gasa nastaje pomijeranjem tleksibilne membrane umjesto klipnog elementa.
Pomijeranje naprijed i nazad ostvareno je preko mehanizma poluge i zglobnog vratiia.
Kod ovog tipa kompresora sarno membrana i kompresiona kutija (prostor) dolaze u
dodir sa kompresovanim gasom. Najcesce se koriste za kompresovanje hidrogena i
prirodnog gasa, kao i za niz drugih zadataka.
4.1.2.5
Stika 154: Skica krilnog kompresora: 1 - stator, 2 - ekscentrieno postavljen rotor, 3 krilo (lamela), 4 - opruga
4.1.2.3

VlJcani kompresori

Rotacioni vijcani kornpresori koriste dva rotirajuca helikoidna vijka sa pozitivnim

pomakom za sabijanje gasa u malom prostoru. Obicno se koriste za permanentni rad, a
mogu biti stacionarni i mobilni. Snaga rotacionih vijcanih kompresora varira od 2,24
kW do 375 kW, ostvarujuci pritiske i do 8,3 MPa. Cesto sluZe kao pogon za pneumatske
alate.

Duhaljke

Duhaljke ostvaruju znatno manje efektivne pritiske (stepen kompresije) i vece

zapreminske protoke U odnosu na ostale kompresore, ali i znatno manje zapreminske
protoke u odnosu na ekvivalentne ventilatore.

4.2. Pumpe
Pumpama naziva.lTIO uredaje namijenjene za pretvaranje mehanicke energije u energiju
pritiska tecnosti. Kako su tecnosti wlo slabo stisljive to se, za razliku od gasova,
zanemariv dio energije transformise u promjenu zapremine tluida. Glavnina energije se
trosi za generisanje razlike pritiska usljed koje dolazi do kretanja tecnosti. Pumpa na
ovaj nacin saviaduje otpore kretanju i geodetsku visinu, ako se pumpanjem tecnost
podiZe na visi horizont.
Pumpe se mogu klasifikovati po niz kriterija: principu rada, konstrukcij~ pritisku,
radnom uglu i slieno. Po principu rada, raziikujemo pumpe zapreminskog djelovanja
(klipne i pumpe s dijafragmom) i rotacione pume (s jednim rotorom iii vise rotora) i airlift pumpe. Ovisno 0 konstrukciji mogu biti centrifugalne, dijagonaine i aksijalne

160/268

161/267

prenosivosti - na stacionarne i mobilne. Prema vrsti fluida koji se tretira, pumpe se

mogu podijeliti na: pumpe za (;ism vodu, pumpe za pdjavu i hemijski agresivnu vodu,
pumpe za naftu i derivate nafie, pumpe za hidrotransport, pumpe za suspenzije,
specijalne pumpe itd. Ovisno 0 broju komora u kojim se odvija pumpanje pumpe mogu
biti jednokomome iii visekomome, odnosno jednostepene iIi visestepene.

Izraauju se u sljedecim konstrukcijskim varijacijama:

a) klipno-aksijalna (s aksijalno postavljenim ekscentrom)
- s nagibnom plocom (5 mimjucim ekscentrom)
- s nagibnom osi (s rotirajucim ekscentrom)
b) klipno-radijalna (s radijalno postavljenim ekscentrom)
- s unutrasnjim djelovanjem (?ranjskim ekscentrom)
- 5 vanjskim djelovanjem (unutrasnjim ekscentrom)
c) s koljenicastim mehanizmom
d) s kulisnim mehanizmom
Klipne pumpe se sastoje od radnog cilindra, klipa koji se krece ciklicno translatorno,
usisnog i potisnog ventila, usisne i potisne komme, usisnog i potisnog cjevovoda i
usisne resetke s nepovratnim ventilom. Protok kroz klipnu pumpu ovisi 0 zapremini
cilindra V, broju ciklusa n i koeficijentu iskoristenja pumpe 11:
V'

11 n V.

Pritisak u radnom cilimL.'ll klipne pumpe:

Pc = Pat - pghu - pgI,h w

[252)

Pui

(hu- vertikalno rastojanje od nivoa tecnosti u rezervoaru do najvise taCke radnog

prostora pumpe, m; hw- zbir svih hidraulickih otpora u usisnom cevovodu, m; Pal
atmosferski pritisak, Pa; Piu- pad pritiska izazvan inercijom tecnosti, Pa.)
[253]

(lu - duiina usisnog cjevovoda, m; rk - polupreenik koljena vratila, m; Ala povrsina

Au - povrSina poprecnog presjeka usisnog
poprecnog presjeka klipa, m2 ;
cjevovoda, m2 ; n - broj obrtaja vratila pumpe, o/min)
Slika 156: Energetski prirast u struji fluida usljed djelovanja pumpe

4.2.1. Zapreminske pumpa

Kriticna vrijednost visine usisnog cjevovoda moze se odrediti na temelju pritiska

isparavanja tecnosti pri datim uslovima (Ppi):

< P a - P pi _ I,h _ P ui

ud -

Nazivaju se jos i "potisne pumpe" jer se kretanje tecnosti iz zatvorenog prostora

ostvaruje radnim tijelom, koje se krece translatomo iIi rotaciono ciklicno mijenjajuci
zapreminu prostora. Mogu biti linijskog i kruZnog djelovanja.

pg

[254]

pg

Opadne li pritisak ispod kriticnog pritiska isparavanja, pojavit ce se kavitacija u

usisnom cjevovodu pumpe.
EfektivIll! snaga pmr.pe je:
P = V' b.p.

(L\p - pritisak koji ostvaruje pumpa, Pa)

Slika 157: Klipna (zapreminskoJ pumpajed-r1ostrukog

162/267

163/268

Slika 160: Zupcasta pumpa s vanjskim (a) i unutrasnjim (b) ozubljenjem (Fancev
1988): 1 - stator, 2 - zupcanik, 3 - zupcanik s unutraSnjim ozubljenjem, 4 - pregrada
Stika 158: Principijelna shema rada pumpe
Na prethodnoj slici je prikazana tipicna shema rada pumpnog postrojenja. U donji
rezervoar je potopljen otvor usisnog cjevovoda pume duiine (hw+hu), a potisnim
cjevovodom se teenost podiie u odnosu na nivo pumpe za visinu hp Ukupna visina za
koju pumpa podiie nivo teenostije hg.

4.2.1.2

Vijcane pumpe

Koriste se posebno za rukovanje visokoviskoznim fluidima. Mogu imati jedan, dva iIi
tri vijka, a ako rade sa fluidima niskog viskoziteta ne mogu se ostvariti visoki pritisci.

Slika 161: Vijcana pumpa s dva i tri vijka (Fancev 1988)

Ove pumpe karakterisu se tihim radom, ravnomjernim protokom i pritiskom, sirokim
radnirn dijapazonom. Gubici su relativno ve1iki (koeficijent korisnog dejstva ispod 80%
).

4.2.1.3
Stika 159: Podjela zapreminskih pumpi
4.2.1.1

Zupcaste pumpe

Krilne (lamelne) pumpe

Krilne (lamelne) pumpe izraduju se sa jednom komorom konstantnog ili promjerJjivog

protoka i vise komora (viseradne) sa konstantnim protokom. Krilne pumpe su slicne
zupcastirn pumpama. Fluid ulazi u prostor u kome se osovine s krilima obrnuto rotiraju,
izazivajuci zapremisko kretanje kroz unutraSnjost pumpe.

Zupeaste pumpe se sastoje od jednog iIi ova medusobno preklopljena zupeanika koji se
rotiraju povezano u suprotnom smjeru. Kod pumpi sa dva zupeanika jedan je pogonjen
direktno motororn, a drugi se rotira pod uticajem pogonskog zupeanika. Fluid ulazi
izmedu zubaca i krece se kroz kuCiste pumpe od usisa ka potisu. Obicno se koriste za
maksimalne protoke do 70 m% i pritiske do 150 bara. Karakterisu ih jednostavna
konstrukcija, niska cijena, mala masa, ali i veliki zapreminski gubici, usljed kojih je
koeficijent korisnog dejstva 11 = 70-<-85%. Relativno su iagane - imaju naroeito
povoljan odnos snage i mase pumpe. Razlikuju se 3 konstrukcije ovih pumpi: sa
valljskim ozubljenjem, s unutrasnjim ozubljenjem i s zupcastim prstenom.

Slika 162: Dvokrilna pumpa

164/268

165/268

[255}

Centrifugalne pumpe se mogu podijeliti po vise razlicitih kriterija:

Po raOOom kolu (zatvoreno, otvoreno i poluotvoreno kolo)
Po broju stepeni (jednostepene i visestepene)
Po konstrukciji (dijagonalne, aksijalne, dijagonalno-aksijalne)
Po raOOom kolu (pufue, krilne i zupcaste)
Po broju obrtaja (brzohoOOe, normalne i sporohoOOe)
Po broju usisa (jeOOostranog i dvostranog usisa)
Slika 163: Trokrilna pumpa

Broj krila u kriInim purnpama ovisi 0 vrsti i viskozuosti fluida, tolerancijarna u radu i
pulsiranju toka. Dvokrilne purnpe su u stanju funkcionisati sa viskoznijim i fluidima
koji u sebi sadrze veei udio cvrstih materija, ali pulsiraju znatno vise od trokrilnih
purnpi.

RaOOo kolo radijalnih iIi aksijalnih turbopurnpi moze se izvoditi u razlicitim

konstruktivnim oblicirna. Ove purnpe nernaju usisne i potisne ventile u raooom
prostoru, kao ni usisne i potisne komore. Ravnomjerno dobavljaju tecnost (nernaju
ciklicne varijacije u protoku), a mogu transportovati tecnosti razliCitog viskoziteta.
Njirna se ne mogu transportovati suspenzije u kojirna se nalaze cvrste cestice.

4.2.1.4

4.2.2.1

Membranske pumpe

Membranske purnpe se uglavnom koriste za rukovanje visokokorizivnim iii abrazivnim

fluidirna i rastvorirna. Prostor kroz koji prolazi fluid odvojen je dijafragmom koja se
izraduje od koze, gume iIi plasticnih rnaterijala.

Radne karakteristike turbopumpi

Karakteristicnim krivarna turbopumpi nazivaju se krive zavisnosti nekoliko velicina od

zapreminskog protoka koji purnpa ostvaruje pri konstantnom broju obrtaja (radnih
ciklusa) n =const:
pritiska od protoka!;,p= f(V')
napora (visine stuba tecnosti) od protoka H r= f(V ')
snage purnpe od protoka P = f(V') i
koeficijenta korisno~fejstva pumpe od protoka 11 = f(V')
U2

i!!S'"

I'~I[]
l'

Slika 164: Membranska purnpa

Sa zastieene strane elasticne membrane vezana je oscilujuea osovina koja pomjeranjem
membrane ciklicno sma...'1juje i povecava zapreminu unutar komore. Kombinacijom
ulaznog i izlaznog ventila postiZe se da pri povecanju radne zapremine usljed
pomijeranja dijafragme fluid ulazi na usisni ventil, a pri obmutom kretanju dijafragme
izlazi na potisni venti!. Zbog konstrukcijskih ogranicenja ovim se pumparna ne mogu
postiCi visoki pritisci i protoci.

4.2.2. Centrifugalne (turbo) pumpe

Kod centrifugalnih pumpi poprecni presjek dut putanje fluida kroz pumpu (propelerom)
raste, zbog cega dolazi do smanjenja brzine strujanja fluida. Ovim se srnanjuje i
dinamicki pritisak, ~to kosekventno dovodi do poveeanja pritiska fluida u radnom kolu.
Slika 165: Dijagram ulaznih i izlaznih brzina na prope/ero idealizirane pumpe

Moment kolicine kretanja na poluprecniku II na ulaznom mbu lopatice:

166/268

167/268

[256]
Moment kolicine kretanja na poluprecniku f2, izlazni rub lopatice:
[257]
Moment spoljnih sila je:

M =Lk2 -Lkl = pV;(v 212 -vIIJ

[258]

Kakoje:

II = 'i casa j ;12

= r2 casa 2

[259]

Slika 169: Tipicna radna karakteristika pumpi

Zarnjenom u jednacini momenta i mnozenjem iste ugaonom brzinom ro slijedi:

Mffi = pV;ffi(v2 r2 casa 2 -Vjrl casaJ

[260]

Efektivna snaga pumpe:

Snaga rotora se moze pisati:

P = Mffi

[269]

= pgHV;

[261J
Podijelimo Ii efektivnu snagu s vremenom rada pumpe, mozemo dobiti efektivnu
energiju pumpe:

Obodna tangencijalna brzina:

it = rffi

E=: ,[ ws=~ s=J

Teoretski napor pumpe:

HT

U 2V 2

casa 2 -UIVj casal

[m].

[270]

[262]

g
U uprostenim razmatranjima moze se prihvatiti da je:

pa je izraz za teorijski napor (H, m):

HT =

U 2V 2u

Duiina djPl'i /, m

[263]

Teorijski napor radnog kola se moze izraziti i formulom:

HT

~ (u 2 -Vm Ctg(32)

ledinicni rad (Y, J/kg) se defmiSe izrazom:

YT

Slika 170: Pad pritiska usljed savlailivanja otpora strujanju u cjevovodu

Zapreminski protok kroz cijev jednakje proizvodu brzine strujanja. i poprecnog presjeka
cijevi (V' =V A), a strujanje fluida se odvija kao posljedica razlike pritisaka, i to tako
da fluid uvijek stmji iz podrucja viseg u podmcje nizeg pritiska, odnosno iz podrusja
vece u podmcje manje gustine.

= gHT = U 2C 2u

Stvarni napor je:

168/268

171/268

Na prethodnoj slici je prikazana cijev kroz koju struji fluid brzinom v. Pretpostavimo li
da je protok konstantan, mozemo zakljuCiti da ce razlika pritisaka PrP2 biti veca ako je
pIotok veCi i obratno. Smanjenje protoka je posljedica otpora strujanju, te je razlika
pritiska na krajevima cijevi mjera otpora strujanju kroz provodnik.

Zamijenimo konstante u prethodnom izrazu slovnim oznakama a i b, kako slijedi:

a=h g =const
b =[

8f"
]
2 5 +:E~ = const .
gn d
J'

(274]

Mozemo pisati:
[275]

Prethotna jednacina predstavlja radnu karakteristiku cjevovoda, odnosno u opcem

slucaju "karakteristiku otpora".
Unesu Ii se u koordinatni sistem V'-llp vrijednosti zapreminskog protoka i pritiska pri
kome se ostvaruje ovaj protok, dobit ce se karakteristika otpora, odnosno kriva koja
opisuje provodnik kroz koji se odvija strujanje.
Slika 171: Strujanje u nagnutoj cijevi
Posmatramo Ii nagnutu cijev prikazanu na prethodnoj slici Bernoullijeva jednacina za
profile a i b glasit ce:

.!!.E...+
pg

V~

+za

2g

=~+ v~
pg

+Zb +hw'

[271]

2g

(v", ~b- brzine jluida u karakteristienim presjecima, mls; Pm Pb -pritisci u

karakteristienim presjecima, Pa; z'" Zb- visinske razlike, m' hw- pad pritiska na
pravolinijskom dijelu i lokaillim otporima)
Visinska razlika
Za-Zb =

Zaprcmin.ski protok v~ m 3 /s

hg

se naziva geodetska visina dizanja tecnosti.

Slika 172: Karakteristika otpora cjevovoda

Iz uslovaA=const slijedi da su brzine konstantne: Va=Vb=V.

U presjecistu radne karakteristike otpora i radne karakteristike pumpe dobit ce se radna

tacka Cije koordinate odgovaraju zapreminskom protoku i pritisku koje purnpa
ostvaruje u datirn radnim uslovima.

Iz jednacine kontinuiteta (poglavlje 3.6. ) mozemo izraziti brzinu strujanja u cijevi:

(272]

odakle slijedi
V

4V'

- 2 - [mls].

dn

Supstitucijom izraza za geodetsku visinu dizanja, brzinu i ukupan pad pritiska hw u

Bernoullijevoj jednacini slijedi:

H C =Pl-P2=h
pg

+[

8f"
gn 2 d

5+:E~]V'2[m],
172/268

[273]

Slika 173: Radna taeka pumpe i cjevovoda

173/268

Slika 174: Karakteristike razliCitih otpora (RJ, R2 i R 3) i pumpe na razlicitim obrtajima

(nl, n2, n3)

4.2.3. Paralelni i serijski rad pumpi

Slika 176: PaI'alelan rad pumpi

Pumpe se vezuju serijski u slucaju potrebe dostizanja vecrn visina iIi vecrn transportnih
dliZina pri istovjetnom kapacitetu. Da bi se osigurao kontinuitet protoka pumpe trebaju
imati jednak ili pribliZan kapacitet, ali mogu imati razliCite efektivne pritiske.

Pumpe se medusobno mogu spregnuti tvoreCi paralelnu, serijsku iIi kombinovanu vezu.

Slika 177: Serijski rad pumpi

Slika 175: Radna tackapumpe
Paralelnim vezivanjem pumpi prakticno se udvostrucuje njihov kapacitet, a visina
dizanja (efektivni pritisak) ostaje nepromijenjen ako su spojene potpuno istovjetne
pumpe. Zbog moguceg negativnog uticaja jedne na drugu pumpu ako su njihove
karakteristike razliCite preporucuje se paralelno sprezanje pumpi istih karakteristika.
U slucaju veceg efektivnog pritiska iii kapaciteta' jedne pumpe naspram druge doci ce
do pada iskoristenja.

174/268

Pri paralelnom fadu radne karakteristike obje pumpe se zbrajaju translatomo

pomijerajuci se u pravcu veceg protoka (horizontalno), a pri serijskom radu u pravcu
veceg efektivnog pritiska (vertikano).
4.2.3.1

Vazdusni liftpumpe

Komprimirani gas koji se upumpava pod pritiskom u tecnost proizvodi "air-lift" efekt
podizanja nivoa tecnosti, sto se moze iskoristiti za podizanje tecnosti na visi nivo,
odnosno pumpanje. Ovo je posebno pogodno ako se rukuje s visoko korozivnirn
tecnostima ili rastvorima koji sadrze visoke koncentracije cvrstih cestica.

175/268

Transport fluida pod uticajem gravitacionih, sila pritiska iii -:jestackim izvorom
potencijala simko se primjenjuje u tehnici, leao sto su prosti sistemi za pumpanje vode,
odnosno njeno podizanje pod djelovanjem mehanicke energije na visu geodetsku tacku,
sistemi za razvodenje vode, v,entilacioni sistemi i slieno.
Transport fluida moze biti kontinuirani (cjevovodi, kanali) i diskontinuirani (cisteme i
slieno). Kontinuirani transport fluida se odlikuje fiziekom vezom strujnog toka s
pocetnom i zavrsnom tackom transportnog puta, te uspostavom toka fluida, koji moze
biti konstantan iIi promjenJjiv u vremenu.

Slika 178: Air-lift pumpa

Teene materije koje se slabo isparavaju i nemaju toksicno dejstvo mogu se

transportovati U "otvorenim" sistemima (kanaIi, vodovi sa slobodnom gomjom
povrsinom), a gasovi, mjesavine tekucina i gasova, iIi pak isparljive i toksiene tekucine,
se moraju transportovati izolovano od okoline. U otvorenim sistemima vlada
atmosferski pritisak, a kretanje fluida se ostvaruje gravitaciono iIi pak usljed lokalnog
mehaniekog izvora potencijala. Sisteme za razvodenje fluida, ovisno 0 vrsti i
topografiji, mogu biti serijski, paralelni (prosti i slozeni) i dijagonalni.
Racionalno je, za potrebe analilze i proraeuna mreze, uraditi odgovarajuCi oblik
grafiekog prikaza, odnosno shemu mreze. Sheme u Kojima su elementi prikazani u
skladu s njihovim prostorni..rn rasporedom i u proporcionalno stvarnoj velieini su obieno
dodaci na razleite karte na Kojima se prikazuje sistem. Ovo su karte razvodnih
sistema.
Radi pojednostavljenja moguce je izdvojiti mrefu iIi njen dio, te je prikazati
aksonometrijski iIi na drugi naCi primjenom Iinearne sheme na kojoj su medusobne
propoTcije i prostoTni raspored djelimicno zadovoljeni, ali na kojoj se bolje uoeavaju
elementi mreze.

Slika 179: Aksonomctrijska linearna shema rudnickog ventilacionog sistema

176/268

177/268

Proracun protoka unutar sistema za transport i distribuciju fluida bazira se na asurnpciji

odrzanja rnase, adnosno zapreminskog protoka fluida pri nestisljivim strujanjima u
cijelom sistemu i cinjenici da pad pritiska izmeau dva spoja mora biti isti za sve putanje
fluida izmedu njih.
Mrez:ni sistemi, bilo da se radi 0 ejevovodi:ma za vodu, vodenu paru iIi u jamskim
prostorijama, proracunavaju se: koristeCi Hazen - Williamsove, Darcy - Weisbachove iIi
Hardy - Crossove jednaeine. Kompjuterski metodi namijenjeni za proraeune transporta
tecnosti i pare kroz ejevovode zasnovani su na opcoj jednacini:
Siika 180: Ravanska linearna shema dije1a rudniekog ventilaeionog sistema

h=Ap=Rvn.

lV'rreze za razvodenje i distribuciju fluida rnogu se prikazivati i grafovi:ma, tako da

cvorna tacka u mrezi odgovara evoristu u grafu, a ogranak za transport fluida odgovara
ogranku grafa mreze. Na ovako konstruisane grafove rnogu se primijeniti matematski
postupei analize grafa, te utvrditi niz znaeajnih parametara za oejenu efikasnosti mrez:e

5.1. Serijski cjevovod

Stika 183: Serijski spa} cijevi

Kod serijskog spajanja cijevi maseni protokje konstantan:

m; = m; = ... =m~ = canst [kg/s],

m' = PIV;'= P2 V; = ... = PnV: =const.
----~<?~.~<----~(--~~

Za nekomprimabilna strujanja (p=eonst), zapreminski protok ce biti konstantan:

Vm =V;'=V;= ... =V: =const.

Stika 181: Sistemi razvaaen}ajluida

Pad pritiska u cjevovodu jednak je sumi svih padova pritiska dliZ posmatrane dionice:
n

Aps =API +AP2 ++/1pn = LAPi .

i=l

Podijelimo Ii prethodni izraz sa gustinom (y, N/m3 ) dobit cemo pad pritiska iskazan u
visini stuba teenosti:

i=l

Ukupan pad pritiska bit ce jednak sumi otpora na pravolinijskim dijelovima i lokalnih
otpora usljed suzenja iii prosirenja cjevovoda:
2

h~ = (
Stika 182: Grafventilacione mreie

n li v
LAi d 2i
1=1

[m
v )
+ LkzU) 2~
J=I

odnosno

Distribueioni sistem za razvod fluida moze se predstaviti u formi planarnog iIi

neplanarnog grafa sastavijenog od grana, cvornih tacaka te defmisanih iii
pretpostavijenih pravaea strujanja u nji:ma.
178/268

[m].

179/268

5.2. Paralelni cjevovod

o
b)

----+~-7----o~"-~u--o---o-o

o-Q---t:r--Cl-----D
o---y-o"-o-~---~o

o-6--G~6-~o

Slika 184: Prosti paralelni cjevovod

Slika 186: Prosto i sloieno razvatlenje fluida

Na osnovu zakona 0 odrianju mase:

m~ =

m; + m; =m~

5.3. Proracun mreze metodom Hardy-Cross

[kg/s].

Hardy-Cross metoda se bazira na ,,metodi petlji" - postavljanjemjednacina kontinuiteta

u svim cvorovirna i Bernoullijeve jednacine u zatvorenim cjevnim elementima petljama.

Za nestisljiv fluid:
v~

=V/+V;=V;

[m3/s].

Pad pritiska u oba paralelna ogranka je isti:

ApI =Apz = (PA ~ PB)

Pristup se zasniva na cinjenici da je surna svih gubitaka u zatvorenoj petlji jednaka nuli.
Ova zakoniotost irna svoj eiektricni ekvivalent u II Kircbhoffovom29 zakonu za strujne
petlje.

Dijeljenjem pretlJodnog izraza sa specificnom tezinom slijedi:

(7)

(4)

Na osnovu pretlJodnog moze se postaviti jednacina za zatvorenu petlju u kojoj usvajamo

smjer obilaska, kako je to dato na pretlJodnoj slici, uzirnajuCi predznak plus za ogranke
u kojirna je strujanje u pravcu izabranog smjera rotacije i znak minus za obrnuti smjer:

(1)

r<>,,_J

0)
D

(2)

{8)

Slika 187: Petlja za proracun Hardy-Cross metadam

Za primjer sa pretlJodne s!ike, na temelju zakona 0 odrZanju mase, moze se pisati da su
protoci koji ulaze u svaki od 4 cvorista i izlaze iz njihjednaki:
CvoristeA:
Cvoriste B:
Slika 185: Paralelni spaj cijevi

Cvoriste C:

Pad pritiska u paralelno spojenirn cijevija je jednak za svaku cijev, a ukupan protok kroz
paralelni sistemjednakje zbiru protoka u svakoj od cijvevi:

Cvoriste D:

29

180/268

Gustav Kircbhoff(1824-1887)
181/268

Prethodne jecinacine imaju elektrieni ekvivalent u I Kirhofovom zakonu, po kame je

zbir elektrienih struja koje ulaze u evornu taekujednak zbiru struja koje izlaze iz nje. Za
izabrani smjer obilaska zatvorene petlje, po ,,metodi petlji", moze se pisati jedrlacina
petlje:

-/':,pI -/':,pz +/':,p3 -/':,p4 =0.

U opcem slucaju se jednaeina zatvorene petlje moze pisati:

Karakteristicni su prinJjeri strujanja podzemnih voda i drugih podzemnih fluida,

strujanja kroz filtere i slieno. Voda se nalazi u atrnosferi, na povrsini zemlje i u
zemljinoj kori. To je jedna od najrasprostranjenijih materija u prirodi javlja se u
razlieitim agregatnim stanjima i moze biti razlicitog hemijskog sastava.

(n - ukupan bra) petlji, m - bra} ogranaka u zatvorenoj petlji "i")

petlji

imaju

kij= 1

za ogranke koji se nalaze

smjer sinhron pravcu obilaska petlje

kij= 0

za ogranke koji se ne nalaze u petlji "i"

kij=-l

za ogranke koji se nalaze u petlji, a imaju smjer suprotan

pravcu obilaska petlje

Osirn strujanja fluida u profilu kanala iii cijevi, posebnu kategoriju predstavlja
strujanje kroz porozne sredine, odnosno kretanje fluida kroz porozne materijale.
Poroznim sredinama nazivamo cvrste materije koje imaju izrafenu supljikavost, koja
moze akumulirati fluide ili ilfprovoditi, odnosno kroz koju mogu strujati fluidi. Oblik
koji formira cvrsta sredina se naziva i "cvrsti matriks", a defmiliu ga medusobni
raspored i odnosi evrstih (nepropusnih) i praznih (propusnih) dijelova materije.

"I,

Postavljanjemjednaeina evornih tacaka i petlji dobit ce se sistemjecinacina koje opisuju

rnrefu. Ovaj sistem se rjesava iteracionim postupkom.

U stijenama i tlu blizu povrsine zemlje nalaze se uglavnom materijali koji provode
vodn, odnosno permeabilni suo Osim vode, unutar zemljine kore filtraciono mogu
strujati i druge. teenosti iIi gasovi, medu kojima su najznacajnija strujanja u procesu
nastanka, transporta i kolekcije teenih i gasovitih ugljovodonika i geotermalnih vode.
Voda se u prirodi moze naci u razlicitim stanjirna: u slobodnom stanju (kada obrazuje
vodotoke i akumulacije), u evrstom stanju, u vidu vodene pare, kao fizicki vezana voda
adhezionirn i koehezionirn silama iii hemijski vezana voda u mineralirna.
Stijene su u dubini zemljine kore izlozene djelovanju tezine (pritiska) viselezecih
stijena, sto ima za posljedicu pojavu pritiska unutar stijenske mase koji se naziva sIojni
pritisak. Kada su u pitanju kolektor stijene koje sadrZe u sebi fluid u teenom iii
gasovitom stanju, moze se govoriti 0 medusobnom uticaju slojn9g i pritiska fluida, a
njihov odnos prije pocetka eksploatacionih radova naziva se jos i staticki pritisalo>.

"" .... -fS':

---------TnlpOeren

Stika 188: Geosfera (Dragi&i{;)

Sedimentne stijene, djelomicno metamorfue i eruptivne, ako imaju dovoljnu prirnarnu

iIi sekundarnu poroznost i propusnost, omogucavaju da se u njima krecu i akurnuliraju
gasoviti iIi teeni fiuidL Takvi sedimenti koji sadrZe medusobno povezane pore, prsline,
pukotine i supljine u kojima se odvija cirkulacija i akumulacija fluida nazivaju se
kolektori iIi vodonosnici.
183/268
182/268

~~~
~

Atrnosferska
vada

(b)

Nivo podzcnmiJ) voda

Slika 189: Povrsinske i podzemne vade

Jedan od najvaZnijih faktora koji odreduje uslove kretanja podzernnih voda kroz stijene
je poroznost. Kretanje vode u poroznoj sredini odvija se kroz sisteme otkrivenih i
medusobno spojenih pora, pukotina i kaverni, razliCitih velieina, oblika i polozaja.
Tabela 12: Voda na zemlji
Dubina ukoliko se

raSiri na povrSinu
zemije,m
Okeani
Lednid

Podzemna voda
Jezera i povrSinski tokovi
Vlaga u tlu
Atmosfera (brza drkuladja)

UKUPNO

2650
60
20
0,35
0,12
0,025
2730

Procentualno

uCeSte, %
97%

2,2%
0,07%
0,013%
0,012%
0,0009

100%

Podzemni sloj iIi proslojak u stijenama i drugim geoloskinl formacijama koje imaju
izraZenu poroznost i permeabilitet, zbog eega je moguc dotok, zadrZavanje i oticanje
vode iz stijena, naziva se akvifer. Akviferi se svrstavaju u eetiri osnovne kategorije:
aluvij (pijesak, sljunak),
sedimentne stijene (konsolidirani sedrnineti),
glacijalni sedimenti (nekonsolidirani materijal sedimentiran u glecerima),
vulkanske iIi metamorfne stijene.
Povrsinske i podzemne vode su cesto medusobno povezane na razlicite nacine, tako da
voda moze oticati iz jednog u drugi pravac iii obrnuto, ovisno 0 permeabilitetu sredine
koja povezuje povrsinske i podzemne vode, geodetskoj visini podzernnih voda u odnosu
na niv() podzernnih voda i pritisku koji vlada unutar akvifera.

184/268

Slika 190: Reiimi medusobnog odnosa povrsinskih i podzemnih vada

(a-podzemne vode dotiell 11 rijeku iii izbijaju na povrSinu; b--rijeene vode prihranjuju
izdan podzemnih vada)
Zone u kojima je onemogucen dotok vade iz jednog u drugi akvifer nazivaju se
akvitardi. Obieno se sastoje od slojeva grine iii drugih neporoznih stijena s niskom
vrijednosti hidraulickog konduktiviteta.
U poroznim sredinama tekuCina moze strujati na razlieite naeine, ovisno 0 osobinama
porozne sredine, osobinama tekucine i uslovima koji vladaju u poroznoj stedini.
Podzemne vode u litosferi nalaze se u razliCitim vidovima u zavisnosti od agregatnog
stanja i od uzajamnih odnosa voda - porozna sredina. Iednu od prvih klasifikacija
podzemnih voda po vidu pojavljivanja dao je Lebedev (1936). Po ovoj klasifikaciji, koja
se s manjim izmjenama zadriala do danas, razlikujemo slijedece vidove voda u litosferi:
voda u natkritienom stanju
voda u vidu vodene pare (gasno stanje)
hemijski vezana voda:
o zeolitna voda
o konstituciona voda
o kristalizaciona voda,
fizicki vezana voda:
o cvrsto vezana
o slabo vezana
kapilarna voda:
o kapilamo lebdeca
o kapilarno-podiZlica
slobodna iIi gravitaciona voda (tecno stanje) i
voda u vidu leda (evrsto stanje)

185/268

Postoji vise teorija 0 porijeklu podzemnih voda pa su se, od drevnih grckili pa do

danasnjih, iskristalisale slijedece teorije: infiltraciona, kondenzaciona, sedimentaciona i
juvenilna.
Na osnovu porijekla podzemne vode mogu biti: hidrometeorske, juvenilne, konatne i
metamorfue.

\f'(x,y)=const.
Za sve tacke strujne linije funkcija toka ima istu vrijednost. Razlika funkcija toka
(razlika izmedu dvije strujnice) koje prolaze kroz tacke A i B predstavlja protok kroz
konturu izmedu tacaka A i B:

6.1.1. funkdja toka

Strujna linija (strujnica) odreduje putanju niza uzastopnih djelica tekucine, pri cemu je
vektor brzine u svakoj tacki tangenta na strujnicu.
x

---.

6.1.2. Piezometarska visina

Pojam piezometarska visina moze se definisati kao potencijalna energija zaprernine
teenosti V i mase m, S koordinatom tetista z i pri pritisku p, a sastoji se od energije
polozaja (E1) i energije pritiska (E:J:

E1 = mgz [J],

[276]

P [JJ.
E2 = mp

[277]

Ukupna potencijalna energija iznosi:

y

dx
ds

-=cosa

Vx

'

=cosa

Ep =E1+E2 =mg(z+L) [J].

pg
odakle je

dx

ds

Svodenjem ukupne energije na jedinicnu masu teenosti dobit cerno:

_ Ep _
P
e ----z+P
mg
pg

Analoguo je u pravcu ose y:

dy
ds

. f3

Vx

-=sm ,-=sma
v

dy ds
-=v

dx

Vy

vx

[279]

1z prethodnog izraza vidirno da j e piezornetarska vis ina u stvari vrij ednost specificne
potencijalne energije teenosti.
Za fluid u stanju rnirovanja osnovna jednaCina statike fluida rnoze se izvesti iz
zakonitosti da je surna vi sine na kojoj se nalazi posmatrani djehc fluida i pritiska
podijeljenog sa specificnom tetinorn konstantna (po Bemoullijevoj jednacini):

Izjednacavanjem se dobija:

dy

[278]

-=-,odnosno

Po
P1
-+zo
=-+ZI
=const.

[280]

(Ply -visina kroz koju se izraiava hidrostaticki pritisak u posmarranoj tack!, m; zgeometrijska visina posmatrane tacke u odnosu na referentnu ravan, m)

sto predstavija diferencijainu jednacinu strujne linije.

Uvedimo funkciju \f'= f(x,y), koja zadovoijava uslove:

Vx

=: i

Vy

=: .

Zbir ove dvije visine je piezometarska visina:

P [m].
H=z+-,
pg

Funkcija \f' naziva se funkcija toka.

8P

[281]

8P

Diferencijal funkcije ravanskog strujanja: --dx+--dy=do/ =0

Ox
~
OpCi integral jednacine je:

186/268

187/269

o.l.S. Darcyjev zakon

Darcyjev zakon daje generalne odnose za strujanje kroz porozne medije. Govori 0 tome
da je zapreminski protok fluida kroz porozne medije u funkciji poprecnog presjeka,
visinske razlike, pritiska i konstante proporcionalnosti. Moze se izraziti na vise razlicitih
naCina, ovisno 0 uslovima toka fluida.
I'

Firf 3.

AMIR. SLIKA 17 I SLIKA 18

Slika 191: Darcyjev eksperiment

Preliv

I"

Slika 192: Shematski prikaz za objaSnjenje Darcyjevog eksperimenta

Predstavimo Ii razliku pritiska visinom stuba tecnosti dh Darcyjev zakon za

I-dimenzionalni tok fluida prikazan na prethodnoj slici se moze pisati:

188(269

189(268

V'=Ak dh ,
f

[282]

;r:g
' m =_=p
NT
Q
,m
[ m 3s~
m2 - _

i'1p=pgdh

[285J

(A - poprecni presjek taka, m ; kr hidraulicki konduktivitet (koejicljent jiltracije), mis,

cmlh; 1 - duiina stmjnog toka, m; dh - hidraulicki pritisak izraien visinom stuba
tekuCine (dh~h;-h~, m)

U slueaju izraZava..11ja pritiska jedinicama pritiska , odnosno supstitucijom vi sine stuba

teenosti dh pritiskorn koji proizvodi ova visina dp, jednodirnenzionalno definisan
Darcyjev zakon mozerno izrazi'!i :

odaldeje

V'=Ak dp =Ak pgdh.

1
I

V' I

k --"f- A dh

[283]

[286]

(k- "permeahiinos(" iii "koeficijent permeabilnosfi", m3s/kg)

Visina stuba ukupnog hidraulickog pritiska u bilo kojoj taeki je

h=L+z = p +z.

Koeficijent filtracije iIi "hidraulieka vodljivost" ima dimenzije brzine:

[287]

pg

Zamjenom mozemo dalje pisati

U praksi se za nju koriste razliCite dimenzije. U hidrogeologiji se kao prikladne veliCine
cesto koriste mis, mmls i m/dan jer one pokrivaju lako usporediv raspon velieina. U
mehanici tla obieno se koristi em/so U SAJ) koristi se jedinica meinzer, tako da Je 1
meinzer definisan kao tok vode u galonima po danu koji prode pOvrSinorn presjeka od 1
kvadratne stope pod jedinicnim hidraulickim gradijentom pri temperaturi od 600p
jedinica: gpd/fr. Osim izraZavanja u meinzeru pojedini autori koeficijent filtraclJe
prosiruju kolicnikom gustine i gravitavcionog ubrzanja ('JIg):

P
K -k
- f

rL

m kg
S

S2

m3 m

=kgS]

(284)

m3'

V'=AK

d( PiT
P'z)

[288J

dl

Kako hidraulicki pritisak uvijek opada u smjeru strujanja, odnosno smanjuje se visina
suba tekucine, to uvodimo pred.znak "minus" u opci oblik Darcyjevog zakona:

V'=-AK dh .
dl

[289]

Odnos zapreminskog protoka fiuida i poprecnog presjeka taka daje "Darcyjev fiuks":
VeliCina koeficiienta filtracije zavisi od strukture i veliCine poroznosti, zbijenosti i
mineraloSkog sa~tava porozne sredine, te svojstava vode. Ako su pore manjih razmjera,
u stiieni je vise fizicki vezane vode, a samim tim je i vrijednost koeficijenta filtracIJe
manJa. Prisustvo pasivnih para takode umanjuje velicinu koeficijenta filtracije. Porozne
sredine se mogu razvrstati po koeficijentu filtracije:
Vrlo nizak (spor)
do 0,10 cm/b
Spor
od 0,10 do 0,50. cmlh
Srednie spor
od 0.50 do 0..60 cmlh
Sredn}i .
od 0,60. do 1,50. cm/h
Srednje visok
od 1,50 do 15,0.0. cmlh
Visok
od 15,0.0. do 50,0.0 cmlh
Vrlo visok
iznad 15 cmlh

V'

q=-

[m/s].

[290.]

Kako Darcyjev fiuks ima jedinicu brzine, to se ova veliCina naziva i Darcyjeva brzina iIi
brzina isticanja (Vd), a odnos pada potencijala i posmatrane udaijenosti "hidrau!icki
gradij ent" i:

. dh

/=-

[291]

dl

Darcyjev zakon se sad rnoze pisati:

V'~kiA,

Darcyjev zakon i koeficijent filtracije se izraZavaju na navedeni nacm najcesce u

opisivanju strujanja podzemnih voda. Mozemo uociti da u prethodnom lzrazU
Darcyjevog zakona nigdje ne figurira gustina tecnosti. Za analize fiitracionih struj~ja u
opcem slucaju racionalno je umjesto visine stuba tekuCine dh pntisak IZIazlti fizlcktm
jedinicama pritiska. Odnos izmedu ovako definisanih naCina izraZavanja pritiska bit ce:

190/268

[292]

Za izraz "zapreminskog protoka fiuida" mozemo uspostaviti analogiju sa "jacinom

struje" u elektrotehnici, a Darcyjev zakon se moze posmatrati po analogiji sa Ohmovim
zakonom:
191/268

1= UIR

-k (dVldx) A

(I - jaCina elektricne struje [A); U - ele"ktricni napon [V); R - elektricna otpomost

[ill; k- elekricni konduktivitet}

Analoguo se moze posmatrati i "toplotni tok":

q = -k (dTldx) A

pravac. Uvedemo Ii koordinatni sistem tako da je strujanje paralelno osi x, Darc)'jev

zakon za jednodimenzionalno strujanje mozemo pisati:

dh
dh
-Z =- dx'
odakle dalje slijedi za sticionarno jednodimentionalno strujanje u izotropnom
homogenom mediju izraz:

(q - top/otni tok; k- fermalni konduktivitet; T - temperatura)

dh
dx

q=Vd= - k Za jednodimenzionalo nestacionarno strujanje u homogenoj izotropnoj sredini Darc)'jev

zakon se moze pisati:
Slilm 193: Brzina isticanja i brzina proticanja (vd - brzina isticanja,
proticar.ja)

Vs -

brzina

Podijelimo Ii izraz V'=kiA sa poprecnim presjekom A, mozemo pisati:

V' =ki
A
'

[293]

V'=-k '&hi
8x;
I

OpCi izraz Darc)'jevog zakona za poromu anizotropnu sredinu:

[294]
Brzina proticanja ze moze dovesti u vezu sa brzinom isticanja promatrajuGi poroznost
kao odnos "praznog prostora", odnosno prostora kojim moze strujati fluid naspram
ukupnog prostora, to dalje mozemo pisati odIlOse izmedu brzine proticanja i brzine
isticanja kao:

_V_VFUk_
sF,FykF,

8h
.
8x

Za trodimenzionalno nestacionarno strujanje u homogenoj izotropnoj sredini:

odnosno mozemo odnos VIA definisati kao "brzirru isticanja" iii Darcyjevu brzinu:

v - - - - - - - -Vd

V'=_k

1
n

[295]

Vd
ki
vs = - n n

, _

8h;,j
8xI,J
..

[296]

V;,j - - k;,j - - .

Darc)'jev zakon vaZi sarno za laminarna strujanja. Sam naucnik je registrovao

ogranicenje vrijednosti ovog zakona pri velikim brzinama strujanja, navodeCi da se
odnosi mogu smatrati relevantnim do brzine od 10 do 11 ern/s.

6.2. Osobine poroznih sredina

6.2.1. Genitet i tropija

Ogranicenje zakona pri brzim st."1ljanjima uocio je jos Darcy, tako da se brza strujanja
kroz propusne sredine tretiraju slozenijim modeliranjima. Ovako predstavljen Dareyjev
zakon opisuje jednodimenzionalno strujanje, odnosno strujanje svedeno na jedan

Posebno znacajano u ovom segmentu je strujanje podzemnih voda, koje se po pravilu

odvija kroz razlicite vrste pora i pukotina, gdje se mogu odvojeno analizirati
mikrouslovi i makrouslovi strujanja.

!{alt

I~~J<~

......

I (b)t

I.~+.

j,..

I~

i (c~

I."~
b

Slika 194: Genitet i tropija porozne sredine

192/268

193/268

Makrouslovi su bav..rani na "statistickom principu" posmatranja po principu zakona

velikih brojeva. Faktori koji uslovljavaju pojavljivanje, oblik i karakteristike strujanja
podzemnih voda su g=eralno:
"

geoloski (litoloske, stratigrafske i strukturne karakteristike stijenskih masa,

tektonski sklop i uslovi rasprostiranja vodonosnih stijena),

..

hidrogeo!oski (tip i velicina poroznosti stijena, vodopropusnost, uslovi

pribranjivanja i dreniranja podzemnih voda) i

..

hidraulicki (raspored temperature, gustine, pritiska i brzine kretanja vode u

prostoru).

Pri analizi strujanja kroz porozne sredine pogoOOo je usvojiti konvenciju pristupa
"kontinuuma", sto znaci da se struja fluida kroz poroznu sredinu posmatra kao globalno
kretanje po cijeloj zapremini. Ne razmatra se mikrostruktura pora i procesi koji se
desavaju na mikronivou.

(a)

(b)
( a) - saturirano, (b) - nesaturirano
Slika 196: Uticaj saturiranosti na strujanje u poroznim sredinama

Sa aspekta geniteta (homogen i heterogen) i tropije (izotropan i anizotropan) sredine

kroz koju se odvija strujanje, mozemo uociti osnovne tipove karakteristika:
homogena izotropna sredina - kod koje su filtracione karakteristike iste u
svim tackama sredine i svim pravcima;
" homogena anizotropna sredina - kod koje je koeficijent filtracije isti u svim
tackama, ali razlicit u razlicitim pravcima;
" heterogena izotropna sredina - kod koje koeficijent filtracije nije isti u svim
tackama sredine, ali je u datoj tacki isti u svim pravcima;
.. heterogena anizotropna sredina - kod koje koeficijent filtracije nije isti u
svim tackama sredine niti je isti u svim pravcima.

Nesaturirani koeficijent filtracije rapiOOo raste sa poveeanjem zasieenosti tia (SJ:

6.2.2. Saturiranost i zaobljenost

Kako nije moguee potpuno isusiti tlo, u njemu uvijek ostaje odredena kolicina vode,
koja podijeljena sa ukupnom zapreminom pora daje rezidualnu zasieenost tla (Swr).

Saturirani porozni medij je sredina koja se odlikuje postojanjem supljina (poroznoseu) i

takvi..'Il njihovim medusobnim odnosom da mogu propustati iIi zadrZavati fluide.
U nezasieenim poroznim sredinarna strujanje tekueina se odvija kroz prostor koji nije
potpuno ispunjen tekueinorn, vee i drugim fluidom u gasovitom agregatnom stanju. U
akviferirna drugi fluid je u veeini slucajeva vazduh, te strujanje vode ne uzrokuju sarno
gravitacijske sile i pritiske vee i sile rnedumolekularnog djelovanja izmedu vode,
vazduhaicesticapulu,cll~WU~~~________________-.

Saturiranost je mjera "ovoOOjenosti" porozne sredine. Nesaturiranom srnatrarno poroznu

sredinu u kojoj nerna vode, a potpuno satfu-iranorn onu kod koje su sve pore ispunjene
vodorn. Ako se u sredini nalaze rnjehuriCi vazduha, smanjivat ee se efektivni prostor za
strujanje tecnosti.

(Vw - zapremina vode u uzorku, Vp - zapremina pora u uzorku)

6.2.3. Foromost
Pod pojmom poroZllost podrazumijeva se medusobni
(pukotina) i ukupne zapremine:

F
V
n=--'-=....L %
Fuk
V'

00005

praznog prostora

[297]

(F, - povrsina toka fluida; Fuk - ukupna povrsina popreenog presjeka; Vp - zapremina
pora (prazni prostor); V - ukupna zapremina; n - poroznosl, %J

Razlikujerno prirnarnu poroznost (praznine izmedu mineralnih zma koji sacinjavaju

sedimentu stijenu) i sekundarnu poroznost (nastalu prskanjem i raspadanjem vee
stvorenih stijena).

Slika 195: Zaobijenosl zrna

Poroznost stijene OVISl 1

zbijenosti (kompaktnosti).

obliku slaganja zma, graduiranosti, cementiranosti

Od zaobljenosti zma ovisit ee u velikoj mjeri nacin i stepen kompaktiranja porozne

sredine, te velicina i povezanost pora unutar porozne sredine.

194/268

195/268

Stika 199:: Zaobljen i sortiran materijal

Slika 197: Uticaj natina slaganja zrna na poroznost: maksimalllil poroznost kod
kubllog (pravougaollog) 1l=47% slaganja i millimailla poroznosl kod romboedarskog
slaganja n=29%
STika 200: Nezaobljen i nesortiran materijal

Specificna izdasnost je kolicina tekucine koju ce stijena ispustiti pod utlcaJem

gravitacije. Specificna retencija je kolicina koja ostaje u stijeni, odnosno koja se nece
izdvojiti pod uticajem gravitacione si1e.
Ukupna poroznost se moze izraziti kao suma specificne izdaSnosti i specificne retencije:
n
Slika 198: Uticaj sortiranosti zrna na poroznost

Poroznost stijena moze da bude: apsolutna (raz1ika izmedu ukupne zapremine uzorka i
zapremine skeleta - cvrste faze uzorka), otvorena iii poroZ1lost zasicenja (obuhvata sve
pore koje su medusobno povezane i u koje moze da prodre tekucina iIi gas pri datom
pritisku) i dinamicka iii efektivna (ukljucuje sarno onaj dio pora kroz koji moze da se
krece tekucina u procesu filtracije).
Poroznost
n,%
Nekonsolidirani sedimenti
25 do 40
Sljunak
Pijesak
25 do 50
40 do 70
Glina
60 do 80
Treset
50 do 60
Humus
Stijene
5 do 50
Frakturirani bazalt
5 do 50
Karstni krecnjak
Pjescar
5 do 30
Krecnjak, do1onrit
o do 20
o do 10
Glina
Frakturirana kristalizirana stijena o do 10
o do 5
Kompaktna kristalizirana stijena

196/268

= nizd

+ n,.,

gdje je

Vr
V

Tlo

Poroznost n, %

n,,,,

n,

55

40

15

GIiDa

50

48

Pijesak

25

22

srunak

20

19

20

18

KrecnJak

Pjes~ar

11

Granit

0,1

0,09

0,01

Bazalt

II

197/268

2.
3.

Stariji sedimenti - nema matriksa, srednje iii dobro sortiranje, izraienija

zaobijenost zma;
Vrlo stari sedimenti - nema matriksa, vrlo dobro sortiranje, izrazita
zaobljenost zma.

Poroznost nije nDino u direktnoj vezi 5 permeabiliteto~ jer medusobni kontinuitet i

raspored pora imaju veliki utkaj na propusnost poroznih sredina. Efektivna poroznost:
(b)

l1e

==,1,11==,1, Vp

[%].

[298]

(J, - faktor efektivilosti porozilosti)

Slika 201: Uticaj para na stvarne brzine strujanja u poroznim sredinama (a) Razlika u
brzini strujanja zbog razliCitog pronijera pora; (b) Razlika u brzini strujanja u veCim
porama usijed viskoznosti; (c) Razlika u brzini strujanja zbog razliCitih putanja
elementarnih zapremina jluida oko zrna unutar porozne sredine

Faktori koji umanjuju poroznost stijena su: prisustvo gline, visi stepen metamorfIzma,
visi step en pakiranja i kompaktiranja stijene, procesi cementacije i silifIkacije stijene. S
druge strane, procesi i faktori koji dovode do povecanja poroznosti su: promjena
zaprernine, sortiranje i orijentacija zma, dolomitizacija, ovodnjenost i ispucalost,
rastvorljivost, zaobljenost i sfericnost.

6.2.4. Permeabilnost
Permeabilnost (koefIcijent permeabilnosti) moze se eksperimentalno utvrditi mjerenjem
i izracunavanjem iz izraza:

V' I

k==--

[299]

A dp

Stika 202: Meilusobna veza zrna: (a) s meausobnim oslanjanjem i kontaktom; (b) bez
metlusobnog kontakta, sa ucecem matriksa iii cementacionog materijala (ispuna)
Medusoban odnos =a unutar materijala moze biti takav da se medusobno dodiruju i
oslanjaju iIi da prostor izmedu =a bude ispunjen. Ispuna izmedu zrna moze biti
,,matriks" iIi "cement" tipa. Matriksom se naziva ispuna koja je mehanieki infIltrirana
izmedu zrna, ne odlikuje se posebnom evrstocom i moze biti transportovana fluidom.
Cementom nazivamo materijal koji je ueestvovao u hemijskoj reakciji cementacije,
tokom eega je oevrsnuo i prirnio vrlo stabilnu formu. Cementacija umanjuje poroznost i
permeabiIitet materijala.

Permeabilnost zavisi i od poroznog materijala i od fluida koji struji kroz poroznu

sredinu. Za fIltraciona strujanja koja su geometrijski sliena, poput strujanja viskoznih
"njutnovskih" fluida u laminamom toku, permeabilnost je obmuto proporcionalna
koefIcijentu viskoznosti fluida (77, Ns/m2). Kako bi se uzeo u obzir i uticaj prirode
fiuida koji struji kroz poroznu sredinu, uvodimo "koeficijent prirodne permeabilnosti":
3

m s kg

k'==k ry==--==m

kg ms
U tehnickoj praksi se cesto pod istim imenom susrecu ovako defmisan koeficijent
prirodne permeabilnosti, koeficijent permeabilnosti iii skracenim lZrazom
"permeabilnost". Izraz prirodne permeabilnosti k' ima jedinicu povrsine.
Fizicka jedinica za permeabilnost "darcy" se takode bazira na iskazivanju jedinicom L C,
pri cemu vazi odnos:
1darey = 0,9869 flm2
1 mdarcy = 10.3 darey = 0,9869 x 10,3 flm2
Medusobna konverzija nekih starih i novih jedinica za propusnost i hidraulicku
vodljivost (Urumovic 2003) data je u narednoj tabeli:

Slika 203: Uticaj granulometrijske strukture zrna

Na osnovu nacina sortiranja zrna, njihove zaobljenosti i ispune moze se odrediti
pribliZna starost sedimenata ina temelju toga izvrsiti njihova klasiflkacija na:
1. Mladi sedimenti - io~e sortirana zrna, uglovite ivice, visok sadrzaj
matriksa;
198/268

J darey

lO-w em ;:!
J mldan
I emls

9,87*10"' em'

""'.6*JO~ emls = 0.84 mldan (za vodu pn 20'C)

I 1.0 J J0.2 dareyja

I J,16*IO"emls z1.2*10 8 em'(za vodupri 20C)
I 864 mdan zl.03*JO' em'= 1033 dareyja (za vodu pn 20C)
199/269

4,72*10-4 mm/s = 4.08*10" m/dan -5,5*10" dare 'a (za vodu ri 60"F
9,8*106m/s = 0,85 m/dan

Na osnovu ovako utvrdene permeabilnosti porozne sredine se mogu podijeIiti na:

Djelimicno permeabilna sredina
1 < k' s 10 mdarcy
10 < k' s 100 mdarcy
Permeabilna sredina
Vrlo permeabilna sredina
100 < k' s1000 mdarcy
Uocimo da smo permeabilitet (koeficijent filtracije) porozne sredine izrazili na tri
nacina:
hidraulicki konduktivitet ili koeficijent filtracije kfi rrJs
permeabilnost iii koeficijent permeabilnosti k, m\/kg i
koeficijent prirodne permeabilnosti k', m 2 .
Radi se 0 tri varijacije iste fizicke veliCine, a od Darcyja (1895. godine) do danas ova
veliCina, koja je odraz propusnosti odredenog fluida kroz odredenu poroznu sredinu,
analizirana je iz razliCitih perspektiva, dobijala razlicita iIi sIiena imena, te konacno u
medunarodnoj praksi dimenzionisana sa 3 medusobno nekompatibilne jedinice. Termini
"propusnost",
konduktivnost",
"Darcyjev
koeficijent",
koeficijent
poput
permeabilnosti", Darcyjev permeabilitet, "hidraulicki konduktivitet", "prirodna
propusnost", "prirodni permeabilitet" obilato se koriste u praksi.
Permeabilitet se moze odrediti neposrednim mjerenjem (na terenu i laboratorijski) i
posredno (primjena empirijskih formula uz koriscenje podataka 0 granulometrijskom
sastavu i veIicini poroznosti sredine). Terenske metode daju najpouzdanije podatke.
Primjena terenskih metoda podrazumijeva prethodno izvodenje istraznih busotina,
bunara i drugih objekata. Pored crpljenja vode iz busotina 'i bunara, u eksperimentalne
svrhe, koriste se i opiti nalivanja vode u busotine i raskope i opiti utiskivanja vode u
busotine. Laboratorijske i racunske metode su znatno jednostavnije, i omogucavaju
masovno odredivanje vrijednosti koeficijenta filtracije iii permeabililela.
Permeabilnost se moze odrediti laboratorijski na uzorcima tla i stijene, kao i terenskim
mjerenjima. Laboratorijskim se metodama permeabilnost odreduje pomocu
permeametara, pri cemu se koriste mali uzorci izdvojeni na razliCitim tackama akvifera
iIi druge stijene. Pri laboratorijskom ispitivanju hidraulicke vodljivosti uzorci se
podvrgavaju toku koji se moie odvijati pri stalnom nivou (permeametar sa stalnim
nivoom) iii toku s promjenljivim nivoom (permeametar s opadajucim nivoom), kako je
shematski prikazano na narednim slikama.
Permeametri s konsantnim pritiskom su pogodni za mjerenja na nekonsolidovanim,
odnosno sedimentima sa slabom kohezijom i perrneabilitetom iznad 0,6 cmlh.

,[
-'--1

~I
Slika 205: Shema za odreaivanje permeabilnosti s promjenljivim nivoom vode

Permeametar s opadajucim nivoom obicno se primjenjuje kada je nliZno dobiti relativno

visoke nivoe vode, a posebno je prikladan za odredivanje hidraulicke vodljivosti
sitnozrnastih sredina. Protok vode kroz uzorak odreduje se iznosom pada visine vode u
uspravnoj cijevi. Tokom vremena t], vis ina vode opadne do njezine inicijalne visine Ah]
na Ah 2 , a brzina v opadanja nivoa vode u cijevi presjeka a iznosi:

dh
dT.

V=--

[301]

gdje znak minus oznacava opadanje nivoa. To opadanje nivoa vode u cijevi izraiava
koliCinu toka:

[302]
koja ulazi u uzorak s donje strane i uzrokuje tok nestlaCive tekucine kroz uzorak i iz
njega. Kolicina toga toka je:
V~=kiA,

[303]

gdje je A povrsina uzorka, a i= L1h11 hidraulicni gradijent toka kroz uzorak. Prema
nacelu kontinuiteta tekucine, izlazni tok mora bim jednak ulaznom to!,,,1:

dh
-a-=kiA.
dT.

[304]

Razdvaja.."ljem varijabli i integracijom se, polazeci od nemena t]=O (5to rezultira

konstantom integracije jednakom 0), dobije koeficijent filtracije:

k=

!!!.-In t:Jz]
AT.

200/269

t:Jz 2

'

201/267

K.mm.!..

dh

V=--.

[301]

dr

gdje znak minus oznacava opadanje nivoa. To opadanje nivoa vode u cijevi izrazava
kolicinu toka:

[302]

10'
I

lO~

10'
I

- ;~.I.t!'J"M">l

10"

10"'

4 .. ~-

6W_ uf'. S\o\'. Sf'

'~'l>bf"!"~ Iruj-"l'II do~

!:I ,,:rlllJ-! I r~"!')r,, f""-:S-oJ

koja ulazi u uzorak s donje strane i uzrokuje tok nestlaCive tekuCine kroz uzorak i iz
njega. Kolicina toga toka je:
T~;

=kiA,

[303J

gdje je A povrsina uzorka, a i= Chll hidraulicni gradijent toka kroz uzorak. Prerna
nacelu kontinuiteta teku6ine, izlazni tok mora bitri jednak ulaznom toku:

dh

-a-=kiA.

[304J

dT

Razdvajanjem varijabli i integracijom se, polazeCi od vremena

konstantom integracije jednakom 0), dobije koeficijent filtracije:

t]=O

(sto rezultira

k=~lnMl .
AT

M2

Slika 206: Preporuke za naCin odreaivanja koefictjentafiltractje

(Bowles, 1984)
S ciljem umanjenja promjena koje mogu nastupiti na uzorku, moguce je mjeriti u cijevi
u kojoj je uzorak izvaden iz busotine. Izmjerimo Ii tokom eksperimenta protok tecnosti
kroz uzorak, te znajuci hidrostatsku visinu tecnosti (h), dliZinu uzorka (l) i poprecni
presjek uzorka (A), koeficijent filtracije se moze izracunati iz izraza:

Uticaj vrste fluida kojim se utvrduje koeficijent filtracije izrazenje jednaCinom

k=Cd 2 pg =Cd 2 g,
f.1
V

[306]
[305]

prerna kojoj se moze zakljuCiti da se permeabilnost moze mjeriti pomocu razliCitih

fluida. Moguee je koristiti i gas, primjerice zrak, i izracunati unutrasnju propusnost.
Kada je poznata unutrasnja propusnost, potrebno je taj iznos pomnoziti sa p glfL kako bi
se dobila hidraulicka vodljivost za bilo koji fluid.

Koeficijent filtracije se moze odrediti i empirijski. U praksi se prirnjenjuje veliki broj

empirijskih formula za odredivanje keeficijenta filtracije.

6.2.5. Turtozitet
Brzina filtracije (v) je prosjecna karakteristika kretanja u vodonosnoj sredini, koja ne
uzima u obzir realne putanje tecnosti u stijeni, odnosno nije stvama brzina kretanja
podzemnih voda, vee flktivna:

[307]
Pri kretanju fluida kroz stijene, fluidni djeliCi se najcesce ne krecu pravolinijski, nego se
probijaju odrederlli"Il putem izmedu zma stijenskog rnaterijala. Turtozitet (zavojiti tok)
je mjera predenog puta koji je fluid presao u odnosu na pravolinijski (linearni) put
izmedu iste dvije posrnatrane tacke.

202/269

203/268

akvifera. To je karakteristika akvifera koja izraiava protok kroz jedinicnu sirinu pri
jedinicnome gradijentu.
Transmisivnost uslojenog akvifera sa n horiznostalnih slojeva je:
n

Realna

T=

kibi ,

[310]

i=l

a ako se hidraulicki konduktivitet postupno mijenja po debljini b po zakonitorsti k=k(z),

Transmisivnost je:

Slika 207: Realna putanjafluidnih djelica izmeau zma stijenske mase

Stvarna brzina kretanja fluidnih djelica je veca nego izmjerena na temelju protoka, jer
oni prelaze duZi put izmedu dvije posmatrane tacke (dva mjerna presjeka kroz
procjednu povrsinu). Na brzinu kretanja fluida kroz stijensku sredinu utice i poroznost
stijene. Ovdje se takoder moze uvesti popravka, odnosno uzeti u obzir da pore nisu
ravnomjemo (homogeno) rasporedene po posmatranom presjeku, niti je njihova velicina
ista.

T = fk(z)dz.

[311]

6.2.7. StorabHnost
Storabilnost je izraz kapaciteta uskladistenja fluida u akviferu. Koeficijint uskladistenja
integrira karakteristike elasticnosti vodonosne sredine po debljini akvifera:

6.2.6. Transmisivnost (vodopropustljivost)

.6. V

Transmisivnost
(vodoprovodnost,
vodopropustljivost)
predstavlja
integral
vodopropusnosti po debljini vodonosnog horizonta i stoga, bolje nego koeficijent
filtracije odrazava velicinu vodopropusnosti slojeva s obzirom na postojanje
nehomogenosti u njirna. Vodoprovodnost filtracione sredine izraiava se koeficijentom
vodoprovodnosti (T), koji se za homogenu vodonosnu sredinu defmise kao proizvod
koeficijenta filtracije i debljine vodonosnog horizonta:

[308]
Koeficijent transmisivnosti odreduje se eksperimentalnim pumpanjem vode iz busotina i
bunara. Moze se odrediti i na osnovu poznatih vrijednosti koeficijenta filtracije i
debljine izdanske zone iii debljine vodonosnog horizonta.
Koeficijent filtracije k i specificno uskladistenje (storabilnost) S, predstavljaju osnovne
hidrogeoloske iIi hidraulicke parametre akvifera, izvedene iz fizikalnih parametara
tekucine i poroznog medija. Smatraju se skalarnim velicinama ovisnim 0 prostomirn
koordinatama:

k=k(x,y,z),

S=bS =bpg(nfJ+a)=-v

[312]

A.6.h'

gdje je :::: Vv obim dobivene vode iznad povrsine A, preko koje je ostvaren prosjecan pad
piezometarske razine LJh. Kako su dimenzije [SJ =L 1, [bJ =L, iz toga proizlazi da je S
bezdimenzionalna veliCina. Moze se definisati kao obim vode koji se ostvaruje iz
prizme zatvorenog akvifera jedinicnog poprecnog presjeka prijedinicnom hidraulilckom
gradijentu.

~ II:_~~::~m~_~~_
!

- ------------------

Piezmec:~i mvo II
PO\TSina .
UqlUtku'
A=1
-......'''-.......
---------_____________

_uLuUll. __

-r----------------PO\T~ina .-1=1

Plezmdanki 11i... o tI

l~_\"LlL __

b-enutkut+Jf

NJVQ

\ooeu

,-++-+--++--_._.__._-------~h=J

SljedeCi osnovni parametar akvifera je njegova deb\jina D, koja predstavlja granice

podrucja strujanja. Ako je strujanje hotiznotalno, preko debljine akvifera integrira se
specificni protok i elasticne osobine.
Transmisivnost T moze se defmirati promatrajuCi horiznotalno strujanje kroz jedinicnu
sirinu vodonosnika u smjeru x:

V'x=kb

8h
~

OX

=kbix'

[309]

Isto se moze pisati i za smjer y, pa time i vektorski. Ako je strujanje okomito na visinu
akvifera i odvija se cijelom njegovom debljinom, moze se govoriti 0 transmisivnosti
204/268

---ul...l''-lll-Ul1iliZ
,
.lb
i ";"_\.tl.Jl\.I\'Ll~ :s:z
podzemne

jb=

S,=Six,y,z).

Ni\o~.(Hlzauile vodeu

, trenlltKul

troultku
I+M
bHAJ=hHbJ

~.--,--I

_11=0_

\~i

Slika 208,' Storabilnosf (Urumovic 2003)

Stacionami radijalni tok iz bunara tokom pumpanja obicno se opisuje Thiemovom
jednaCinom, koja je primjena DarcY,jevog zakona za radijalni cilindiricni oblik.
Thiemova jednaeina za stacionami tok u zatvorenom akviferu (tecenje pod pritiskom)
glasi:

205/269-

V'
r
V'
r
h-h =M= - - In- = - - In27fT

27fkb

[313]

(T - Transmisivnost, k-koeficijent filtracije, b-mocnost akvifera, R-radijus uticaja

ispumpavanja bunara)
Rjesavanjem jednaeine po zapreminskom protoku iz bunara dobit cerna:

V'=27fT M

[314]

InR

Primjenom Thiernove jednacine testorn ispumpavanja bunara moguce je dobiti posredno

i vrijednost Transmisivnosti akvifera na osnovu izraza:

T=

V'
M27fT

In~ .

Stika 209: Zemljotres u Nigati (1964) - rusenje objekata usljed liI..:vifakcije

[315]

Na sliean naCin definira se i storabilnost za otvoreni akvifer:

[316]

6.2.8. HidrauliLJka difuzija

Hidraulicka difuzija,
storabilnost:

kao

karakteristika

akvifera,

objedinjuje

transmibilnost i

T
k
D=-=S Ss'
Kako 0 njemu ovisi brzina prenosenja piezornetarske razine, naziva se i koeficijentom
promjene piezometarskog nivoa.
Stika 210: Zemljotres u Calabrianu (1783) -lijevak nastao likvifakcijom

6.2.9. likvifakcija

Faktori koji pogoduju nastanku likvifakcije su:

Likvifakcija je transformacija materijala iz cvrstog u tecno agregatno stanje kao

posljedica gubitka kohezije usljed porasta pomog pritiska. Do likvifakcije dolazi u
momentu kada pomi pritisak u stijenskom masivu naraste iznad kriticnog litostatskog
naprezanja, sto dovodi do ponistavanja kohezionih sila unutar stijena.

Granulirane mlade sedimentne stijene,

Sediment saturiran vodom koja ispunjava pome prostore i
Jab seizmicki udari uslijed zemljotresa.

6.3. Dinamika filtracionih strujanja

Strujanje kroz porozne rnedije se, u opcern slucaju rnoze podijeliti na:
a) strujanje pod uticajem hidraulickog gradijenta,
b) procjedivanje,
c) turbulentni tok,
d) koncentrisani tok,
e) kapilarne migracije,
f) isparavanje i
g) difuzno gibanje.

206/269

207(269

Na osnovu zakona

~a
!1r

~ul
!1r

.P

odrzanju masa za akvifer moze se pisati:

Mvfizl

~gen
!1r

~u"
!1r

[317]

--=-----+-------

!1r

(1Ma - promjena mase vode sadriane u akviferu; 11Mul - masa vode koja utice u
akvifer; 11Mizl - masa vode koja otice iz akvifera; 11Mgen - masa vode koja se generira
razliCitim [zzicko-hemijskim i bioloskim procesima u akviferu; 11Mu,r - masa vode koja
se utrosi u razlicitim procesima u akviferu)

Ovisno 0 osobinama podzemnih vOGa u litosferi, postoje i razliciti vidovi kretanja.

Glavni procesi kretanja slobodnih podzemnih voda su filtracija i infiltracija.
Filtracija predstavlja mehanicko kretanje slobodne vode u poroznom prostoru pod
dejstvom gradijenta pritiska, a u uslovima potpunog zasicenja vodom. Filtracija moze
biti izazvana i dejstvom elasticnih sila, koje se javljaju u vodonosnim slojevima na
veCim dubinama i koje sadrze vodu pod pritiskom.

Slika 212: ShemQ[ski prikaz infilrraciOllih procesa (a - slobodno procjeaivanje; bnormaina injiltracija): J - zona :::asicenja (izdanska ZOllO); 2 - zona aeracije (zona
nepotpunog zasicenja); 3 - i:::olovane strujllice ("podzemna kisa ''); 4 - zona
injiltrirajuceg taka, geje je vlaznost jednaka potpulloj; .5 - zona dejstva kapilarnog
pritiska; 6 - kontakt "suhill" stijena zone aeracije i il1r;1trirajuceg toka (V.Dragisic)
Procjedivanje u tlu s malim porama se odviJa poL~:::no u laminarnom toku, sa
dominanmim uticajem sile otpo,a na povrsini zmaea. U sredini s velikim porama
(sljunak, lomljena slijena, raspueana stijena) procjedni tok postaje turbulentan.

6.3.1. Modeliranje strujan]a podzemn!h voda

Ovisno 0 slozenosti problema i ocekivanim rezultc.tima od modeliranja, strujanja
podzemnih fluida mogu se aprokSL'TIir;:ni bo: jednodimenzionalno iii lineamo,
dvodin1enzionalno iIi r2\'J.llsKO, T:::J.Gijalno Iii opce l.fodimc;:zionalno strujanje.
+

t + + ...

+ t ... +.j..+ _t+-t+'

+ t.++.

.:' ... + ...

6 -'" 7

Slika 211: Shematski prikaz proeesafiltracije u poroznoj sredini (V.Dragisic): 1graniti; 2 - pijesci; 3 - gline; 4 - slobodni lIivo podzemnih voda; 5 - izvor; 6 - nivo
podzemnih voda pod pritiskom; 7 - pravci kretanja podzemnih voda
Pod infiltracijom se podrazumijeva proces prodiranja tecnosti u poroznu sredinu i
njeno kretanje u pravcu slobodne povrsine podzemnih voda, odnosno u praveu zone
potpunog zasicenja slobodnim podzemnim vodama. Proces infiltracije predstavlja
kretanje vode u zoni aeracije, za razliku od filtracije koja se odvija u uslovima potpunog
zasicenja porozne sredine slobodnim pOdzemnim vodama. Infiltracija se manifestuje
kao mehanicko kretanje u uslovima nepotpunog zasicenja poroznog prostora slobodnim
i fizicki vezanim vodama, pod dejstvom hidrostatickih pritisaka i molekulamokapilamih sila, ne uzimajuCi pri tome u obzir uzajam.'lo frzicko-hemijsko dejstvo u
sistemu voda - stijena. Razlikujemo nekoliko vidova infiltracije: procjedivanje,
poniranje i nonnalna infiltracija. Pri slobodnom procjedivanju, kretanje voda se odvija
pod dejstvom sile teze i kapilarnih sila u vidu izolovanih strujniea. Pojam poniranje
oznacava kretanje vode kroz krupnije pukotine, a sto je cesto slucaj u karstifikovanim
stijenama.

Slika 2 J3: Slrujanje sa slobod;;om povn'inom i pod pritiskom

(og!-aniie;:~:. ,YJovrinaj

Parametri st,-c;janja poczc.-rnih voda, och(x"tlo velicine koje je potrebno poznavati u

svakom trenutku struj:!nja: ",ustma tekucinc (skalar), hidrodinamicki pritisak (skalar),
filtraciona brzina (veklOf!. i.3rzinu je F')godno analizirati po komponentama u
koordinatnom sistemu '.'"vy, V z . Jednc.:"inc nestaeiOJ::lmog strujanja u poroznim
sredinama:

p=J(x,y,z,r),

[318]

p=J(x,y,z,r),

[319]
[320]

Za rjescnje je neophodno pOSUlviti:

jednacinu stanja,
jednacinu kontinuiteta (kinematska jednc.Ci:l;l) i
3 jednacine kretanja (dinamicke jednaCine).

208/269

209/269

Ako je strujanje ustaljeno (stacionarno) gustina, brzina, pritisak

kretanja tekucine:

Sil

u funkciji koordinata

on

v =-K-x

Op = 0, op = 0, Ov = 0 .
Or
Or
Or

ox

on

on

v =-K--

v z =-K-OZ "

oy

Uvedemo Ii novu funkciju: M = - K

n,

koju je uveo Lagrange i nazvao je potendjal brzine, dobit cerna:

Kod neustaljenog (nestacionarnog) strujanja gustina, pritisak

tokom vremena:

brzina se mijenjaju

v=-KM,
5to se moze izraziti prema osama x,y,z.
Ekvipotencijalna linija je linija M(x,y)=const. (ista vrijednost potencijala brzine).
Potencijal je poznat u svim taCkama:

Nestacionarno strujanje pri promjeni nivoa podzemniih voda (npI. crpljenjem) dovodi
do promjene gradijenta pritiska, brzine filtracije i protoka podzemnog toka.

II =f(x,y,z,'t),
a granica sa defmisanim protokom (A-B):

6.3.2. Srednja i efekfivna brzina poroznih strujanja

qn = j(x,y,z).

Pretpostavimo da se strujanje kroz poroznu sredinu (pijesak, stijene i slicno) odvija

analogno strujanju vode kroz cijev ispunjenu pamukom. Na bilo kojem presjeku
okomito na tok srednja brzina se moze izraziti kao oili'1oS zapreminskog protoka i
poprecnog presjeka cijevi, odnosno masenog protoka i proizvoda gustine i poprecnog
presjeka cijevi:

[321]
Slilw 214:Ekvipotencijalna linija

( Ac - poprecni presjek cijevi, m 2)

Za izotropnu poroznu sredinu protok se moze izraziti ovisno

(piezometarske visine):

Brzina moze biti svedena i na efektivnu poroznost:

nA

nAp'

gradijentu potencijala

q=-k gradll = f(x,y,z,'t)

v =--=--P

[324]

[322]
Vodonepropusna granica (A-G, B--D) cine linije konture unutar koje je: q=O.
Povrsina procurivanja (E--F) je povrsma na kojoj se slobodna vodena povrsina
zavrsava isticanjem u atrnosferu dliZ dijela oblasti strujanja.

6.3.3. Diferencijaina jednaGina strujanja podzemnih voda

Piezometarska visina podzemne vode:

Polupropnsna kontura je kontura porozne sredine kada se ne nalazi u direktuom

kontaktu sa vodom, vee razdvojena tankim polupropusnim slojem.

[323]
Elementami rad savladivanja sila otpora strujanju:

dA=Fds .

,: i

IT

....,v
~.

(F - sila otpora strujanju)

dTI

Darcyjev zakon: v=- K--.

ds

Slika 215: Procjeaivanje

Brzina se maze izraziti po osama x,y,Z:

210/269

211/268

Slooodna vodena povrsina je povrsina na kojoj je pritisak jednak nuli (p=O), odnosno

f(x,y,z;r)=Z

iIi

f(x,y,z;t)- z=O.

Rezultantni pritisak na zidove pora vodonosnog sloja P,k dobije se kao razlika pritiska
krovinskih stijenskih masa (tezina stijena u krovini porozne sredine) i hidrostatickog
pritiska vode u vodonosnom sloju:

6.3.4. Jednecine stenje

P,k=P, - PV'

Jednacir.,om stanja se odIaZava karakter promjene fizickih osobina vode i sredine tokom
procesa filtracije. Na jednacinu stanja odnose se

(P,k - efektivni pritisak na zillove pora (skelet porozne sredine); p, - ukupni pritisak
krovinske stijenske mase; pv - hidrostaticki (neutralni) pritisak vode u vodonosnom
sloju)

..
..

Hook-ov zakon (odraZava zavisnost gustine vode od bidrostatickog

pritiska) i

Pod pretpostavkom da se promjena zapremine pora desava po Hookeovom zakonu,

moze se pisati:

Jednacina stisljivosti (opisuje vezu poroznosti n i efektivnog pritiska)

Za slucaj nestisljivih faza (voda i porozna sredina) jednacina stanja dobija

oblik p=const, n=const. Dalje se ove jednacine pcikazuju polaze6i od najjednostavnije
jednacine stanja, preko jednacine kontinuiteta (kinematske jednacne) do Eulerovih
jednacina kretanja idealne i realne teku6ine (dinarnicke jednacine).
Op6a jednacina stanja teku6ine:

[328]
Kako je pritisak krovine kbnstantan, moze se prihvatiti da je promjena efektivnog
pritiska jednaka promjeni hidrostatickog pritiska: dp,k =-dpv' i tada se promjena
zapremine pora porozne sredine moze pisati na slijedeCi naGin:

= f(P,r).

[325]

V,

[329]

E,

(v - viskoznost [m%])

UzimajuCi u obzir promjene zapremine pomog prostora (poroznosti) jednacina stanja

porozne sredine se moze u op6em slucaju pisati u obliku:

n= f(p,r).
Osnovne sile koje dovode do kretanja viskozne stisljive teku6ine u stisljivoj poroznoj i
pukotinskoj sredini su potencijalna energija elasticnih deformacija tecnosti i stijene,
potencijalna energija tekucine (razlika pritisaka).

6.3.5. JednaCina stenja stiSljive tekucine pri elastic nom reiimu

Pri promjeni zapremine vode usljed promjene pritiska njena masa ostaje nepromijenjena
(zakon 0 odrZanju mase), te dolazi do promjene gustine vode, pa se modul elasticnosti
moze izraziti u funkciji promjene gustine vode i bidrostatickog pritiska:
[326]

5to predstavlja jednacinu stanja porozne sredine pri elasticnom reiimu strujanja.
Kakoje

dVn
V,

=:

d(nVJ =dn

[330]

V.

(n- poroznost)
mozemo pisati:
11=

dpv
E'
,

[331]

5to je takode jednacina stanja porozne sredine pri elasticnom reZimu srrujanja.
Masa vode koja pri strujanju ulazi kroz prizmu povrsine dydz (ravan okomita na x-osu)
u vremenskom interva1u T :
[332]

Integracijom prethodne jednacine u granicarna od po do p, odnosno od Po do p, dobit

cemo konacan oblik izraza:

Masa vode koja istekne iz elementame zapremine u pravcu ose x tokom ";emena

.
[327]
Slieno se analizira i promjena zapremine porozne sredine. Porozna sredina moze irnati
intergranl.liarnl.l iii pukotinskl.l poroznost, te se moze posmatrati kao Hookeovo
elasticno tijelo.

212/268

5v

m 2 =pv, dydzdr+ 0; dxdydzdr,

gdje je

5v

_x

ox

dxdydzdr

213/269

T:

promjena, odnosno prirastaj gustine i komponente filtracione brzine Vx u pravcu ose x,

duZ ivice dx. Ova proroJena se moze iraziti prema sve tri ose Decartesovog
koordinatnog sistema:

&

Sila inercije je ovdje zanemariva, odnosno aktivne su sarno sile pritiska i zemljine tete.

5m dT= __
5{\f'_v._.
-'.) dxdydzdr.
5r
5z

Sila hidrostatiickog pritiska:

__
z

Ukupna promjena (razlika) vodene mase koja ucie i izacie iz elementarne zapremine
porozne sredine u vremenskom intervalu drje:

_(5(PVJ + 5(PVJ + 5(PVJ

&

[339]

Eulerove jednaCine strujanja fdealne tekuCine (dinamicke jednacine) opisuju strujanje.

Sile koje djeluju na fluid su: sila hidrostatickog pritiska (povrsinska sila), sila zemljine
teze (zapremnska sila) i inerciona sila (zaprerninska sila).

5m
5(PV)
--y dr= ---Y-dxdydzdr,
5r

&:

odakle slijedi da je zapremina vode koja ulazi u elementarnu posmatranu zapreminu i

izlazi iz nje jednaka.

5{ -. )
dT= --\f'-Vx-dxdydzdr=mj -m o ,
5r
5x
-

5m

__
x

5m dr=
5r

5v + 5vy + 5v z =0
5x
& 5z

_ 5p dxdydz
5x
_ 5p dxdydz

&

JdXdYdZdT [333]

5z

Sa druge strane zapremina pora, odnosno masa vode koja ucie i izacie iz elementarne
zapremine porozne sredine u vremenskom intervalu dr-moze se pisati:

dVn =ndV =ndxdydz

[334]

Na pocetku diferencijalno malog vremenskog intervala drmasa vode u pornom prostom

elementarne prizme je:

m, = p n dx dy dz

[335]

_ 5p dxdydz
5z
Sila zemljine tde:

dG=mg=pdxdydz g
Ubrzanje zemljine teze g razlozeo na komponente po prostornim osama:

dGx =pdxdydzX
dG y =pdxdydzY

Na kraju vremenskog interval a (r+d r) masa vode je

m.,+d,_ =pndxdydz+ 5(pn)

5r dxdydzdr

dG z = pdxdydz Z
[336]

dv
I=-ma=- pdxdydz-

Promjena mase vode za vrijeme dru elementamoj zapreminije:

5m
5(pn)
,
-dr=m d -m = --dxdydzar
5T .
r+ ,
r
5T

dr

[337]

Ukupna promjena (razlika) mase vode koja nde i izade iz elementarne zapremine
porozne sredine za vrijene dtjednaka je promjeni vode u elementarnoj zapremini:

5(PVJ 5(PVy) 5(ovJ _ 5(pn)

---+---+--- ----,
&:
&
5z
5r

Komponente inercione sile razlozene u Decartesovom koordinatnom sistemu:

dv X
I =-pdxdydz,
x
dT
dv

[338]

sto je jednacina nestacionarnog strujanja podzemnih voda u eiasticnoj poroznoj

sredini.
U neelasticnom rezimu strujanja nema promjene gustine i poroznosti tokom vremena, te
jednaCina kontinuiteta ima oblik:
214/269

Inerciona sila (sila akcije jednaka sili reakcije F=I):

Iy =- pdxdydz d

Y ,

dv
I. =- pdxdydz-z .
.
dr
Suma komponenata svih sila u odnosu na osu x koje djeluju na elementarnu zapreminu
idealne tekucine u pokretu jednaka je nuli, te je jednacina ravnotde po x osi:
215/269

Maternaticko modeliranje pri testiranju akvifera izvodi se na osnovu Theisove

jednacine iz 1935. godine:

- : dxdydz+dG,+Ix=O,

30

V'
4nT

h = - - W(u)

odnosno

op

dv
--dxdydz+X pdxdydz-pdxdydz-X =0.
dr

ox

r2 S

u=--

t T.

SkraCivanjem se dobije ravnoteza po osi x:

(h, - pad hidraulickog pritiska u posmatranoj tacki od pocetka testa ispumpavanjem; u

- bezdimenzioni vremenski koeficijent; V' - zapeminski protok na bunaru; Ttransmisivnost (vodopropustljivost) akvifera oko bunara; S - vodonosnost akvifera aka
bunara; r - radijus od pumpne tacke (bunara) do posmatrane tacke; T - vrijeme
ispumpavanja; W(u) - funkcija bunara)

Isto se moze izvesti i za ose y i z.

6.3.6. Testiranje akvifera

Testiranje akvifera iIi "testiranje pumpanjem" provodi se kako bi se stimuIisanjem
akvifera konstantnim purnpanjem i pracenjem nacina kako isti reaguje utvrdile njegove
karakteristike. Ovo je uobicajeni test koji se provodi kako bi se definisao akvifer,
utvrdile osobine akvitarda i toka u poroznoj sredini.
Test pumpanjem se obicno interpretira anaIitieki primjenom modeIiranja strujanja u
akviferu - najcesce primjenjen model je modificirani Darcyjev zakon poznat kao
Theisova jednaeina, koja polazi od pretpostavke da se akvifer moze predstaviti
njegovim idealiziranim modelom.
U slozenijim slueajevima moguce je numericko modeliranje primjenom kompjuterske
dinarnike fluida. Numericke metode su ogranicene velikim brojem uticajnih parametara,
sto otezava ispravno defmisanje modela i granienih uslova.
Za testiranje akvifera rade se obieno jedan iIi vise kontrolnih bunara iIi piezometara koji
sluZe kao karakteristiene opservacione tacke. Bunari koji se rade sluZe za pumpanje i
kontrolu. 1z kontrolnog bunara se ne vrsi ispumpavanje, jer se isti koristi za pracenje
piezometarske visine (hidrauIickog gradijenta) u akviferu.

-':;i"~

~1~W(.)..a",;,~?",", wii~.

Slika 217: Funkcija bunara

Obieno se ovaj izraz koristi za utvrdivanje srednjih vrijednosti TiS oko bunara.
Thiemova jednacina za stacionarna strujanja_bazira se na primjeni Darcyjevog zakona
za cilindricnu kontrolnu zapreminu.

[340]

(h-ho - hidraulicki gradijent (pad pritiska) na radijalnoj udaljenosti r ad bunara na

kame se vrsi ispumpavanje; T - Transmisivnost akvifera, R - ukupan radijus uticaja
ispumpavanja bunara gdje je registrovana zanemariva promjena pritiska ho, h pritisak u posmatranoj tacki na udaljenosti ad bunara r)
Slika 216: Shema artdkog bunara iz koga se vrsi ispumpavanje u ogranicenom
akviferu (pod pritiskom)
216/269

30

Charles Vemon Theis

217/2.68

6.4. Pal"alelcm i serijsld tok u poroznim sredinama

Pri strujanju kroz nehomogene sredine leao karakteristicm slucajevu strujanja mogu se
izdvojiti paralelan i serijski tok. Pri paralelnom tom smjer strujanja je paralelan
granicarna izmedu sredina sa razlicitim karakteristikima, dok je pri seriJskom strujanju
vektor strujanja okomit na granicne ravnine izmedu razlicitih sredina.

I:!.h =v"d; I:!.h =v' ~

,d
j
j k'
2
2 k , ... , I:!.hn = Vn -:'

Slika 218: Paralelan strujni tok

[341]

fJ

fJ(n

V =L:V=LAk.- = - LA.k.
x
;=1
i=l
L
L i=1
l

V'd
d

kj

kz

V;'---..l+V;-Z + ... +v,_n

Zapreroinski protok pri paralelnom strujanju:

slijedi

. dh fJ
= - =-=const.
dl
L
I

Hidraulicki gradijent pri paralelnom strujanju:

Kakoje:

x
y

, n

i=1

V'=k M
d

I:!.hz =Mj + M2 + ... +I:!.hn = L;Mi

[342]

kn

U slucaju horizontalne uslojenosti permeabilitet je veti ako fluid struji paralelno

slojevima, odnosno:

Srednja vrijednost proizvoda permeabi1iteta:

k1
[343]

L---""" _"""_--___~___

~~~.~-~-kn

k
l
z
I

_tL-________- 7kx

----------"

Slika 220: Koejicije1Jt anizotropije

Koeficijent anizotropije se izracunava iz medusobnog odnosa:
[344]
y

Slika 219: Serijski strujni tok

218/268

219/268

7. Visefazna strujanja fluida i fluidizacija

7.1. ViSefazni tok
ViSefaznim strujanjima naziva se strujanje u kome ucestvuje vIse od jedne faze
(agregatnog stanja) materije. P./fimama fazaje pri tome agregatno stanje koje cini vecinu
mase, a sekundame faze su jedna iIi dvije faze koje ucestvuju u strujanju u manjem
procentualnom udjelu. Svaka od faza ima zasebno definisani zapreminski udio i
brzinsko polje. Jednacine karakteristicnih velicina se mogu izvesti za svaku od faza, uz
uzimanje u obzir njihovog medusobnog uticaja.
Dvofazni tok tecnosti i gasa nastaje na jedan od slijedecih nacina:
Para se generise od tecnosti usljed dodavanja toplote (zagrijavanja) tecnosti iIi
izlaganja tecnosti pritisku manjem od pritiska isparavanja (tacka kljucanja).
Tecnost se generiSe kondenzacijom para zbog hladenja iIi izlaganja pritisku
iznad pritiska kondenzacije.
Gasovi rastvoreni u tecnosti oslobadaju se uslj ed pritiska iIi temperature kojim
je rastvor izlozen.
MjehuriCi gasa mogu nastati u tekuCini usljed turbulencije iIi rotacionog vortex
strujanja.
Vrlo je znacajan odnos sadrzaja gasovite i tecne faze, jer to u velikoj mjeri utice na
osobine smjese.
Primarna faza

~~#lf%fffy
~ ;O~ 0

~
o

<0

~ 'tf{ff~
Sekundama faza
Stika 221: Primama i sekundamaJaza kodviseJaznih strujanja

Ako se javlja kao sekundama faza, gasovi se javljaju u mjehuricima, tecnosti u

kapljicama, a cvrste materije u zmima iIi komadima razliCite di...'Tlenzije i oblika tvoreCi
mulj.
Darcyjev zakon se, u slucaju visefaznog strujanja, moze primjeniti tako sto posebno
tretira svaka faza, zamjerDujuci permeabilnost k sa permaebilnosti posmatrane faze kf'
Permeabilnost faze predstavlja proizvod permeabihIosti sredine kroz koju struji
visefazni sisem i re1ativne permeabilnosti (kr;). Ova aproksimacija je validna za
visefazne sisteme kod kojih granica izmedu faza staticna, sto je, generahIo gledajuci,
pogresna pretpostavka, ali daje razumne rezultate pri stacionarnim uslovima. Uz
pretpostavku da strujanje jedne faze u prisustvu druge moze biti posmatrano kao
monofazno strujanje kroz redukovani sistem pora (redukovan za pomi prostor koji
zauzimaju dmge faze), Darcy-jev fiuks za svaku fazu iznosit ce:

221/269

\IF.
-qj =-kfi __I
J-li
(kt; - permeabilitet jaze za jazu i, \I~ - vektor gradijenta pritiska, J-li - viskoznost)
Iz prethodnog izraza moze se defmirati i relativna permeabilnost

gdje je k permeabilnost poroznog mediia kroz koji visefazni sistem struji.

II_I'"

tf)

Multifazni rezimi strujanja su:

.. Gas-tecno ili tecno-tecno: strujanje tecnosti s gasovitim mjehuricima, strujanje
gasa s kapljicama tecnosti, veliki gasni uyehuri u struji tecnosti, strujanje
fluida koji se ne mijesaju sa jasno izraZenom medusobnom granicom,
.. Gas--Cvrsto: strujanje gasova sa sitnim cesticarna cVIste materije, pneumatski
transport cvrstih materija u vazdusnoj struji ("packed bed"), strujanje cestica
cVIsie materije koje su f1uidizirane gasom ("fluidised bed") ,
" Tecno-eVIsto: siuri tok CVIStih cestica u tekucini, hidrotransport gusto
izmijesanih cvrstih cestica u tekuCimmla i sedmientacija, odnosno talozenje
cvrstih cestica iz tecnosti na dno.
Fluidizacija pocinje od tacke karla se pritisak unutar posmatrane mase izjednaci s
gravitacionom sHorn umanjenom za inte=itet potisne sileo Potisne sile su posljedica
"Arhimedovog principa", odnosno relativnog smanjenja sile teze. Ukupna potisna sila
tijela koje pliva po povrsini, kao na prethodnoj slici, iznosi:

Potisna sUa =RI + R2 = PI g

+ P2 g V2

gdje su VI i V 2 dijelovi zapremine tijela potopljeni u fluid 1 i 2.

Stika 222: Oblici visejaznih strujanja(a-mulj, b-rl1jchuriCi u toku tekuCine, cpneumatski transport evrstih cestica u vazdusnoj struji, d-stratificirani tok sa
slobodnom povrsinom, e-sedimentacija (taloienje), f-jluidizacija

7.2. Fluidizacija

1/

Gonvo u
fluKiiziranom
sloju
Brzina f
Deblpna (visina) sIoja

Slika 224: Dijagram jluidizacije goriva

Pod pojmom fluidizacije podrazumjevamo mijesanje cVIstih materija sa gasovitim iIi

tecnim, sto usIovIjava ponasanje materija u cVIstom agregatnom stanju po
zakonitostima koje se odnose na fluide. Dobar primjer fluidizacije je tzV. sagorijevanje
cvrstih goriva u jluidiziranom sloju (fluidized bed combustion), koje se primjenjuje u
energetskim postrojenjima. Za razIiku od sagorijevanja u cvrstom sloju, odnosno
sagorijevanja pri kome se gorivo ponasa kao "cVIsta materija" (packed bed
combustion), fluidizirano gorivo sagorijeva bez temperaturnog gradijenta, odnosno
flZicke osobine se prenose ravnomjerno kroz materiju. Osim kod fluidiziranja goriva,
cesta je primjena fluidizacije pri transportu cVIstih materija cjevovodima.

Ako je brzina strujanja unutar sloja manje od fluidizacione brzine (vI) sloj se ponasa kao
cvrsti. Povecanjem brzine strujanja dolazi do ekspanzije i cvrste cestice se rasprsuju, do
konacne, potpune fluidizacije mase. Fluidizaciona brzina ovisi 0 specificnoj masi,
granulometrijskom sastavu cvrste supstance i gustini gasovite iIi tecne rnaterije u kojoj
se VIsi fluidizacija.

Fluid 1

Fluid 2

Slika 223: Cvrsto tijelo na granici izmeau dvajluida koj! se ne mijesaju

222/269

223/269

Najznacajnije fiziCke velicine koje je potrebno mjerenjem utvrditi u mehanici fluida su

brzina strujanja, pritisak i protok (zapreminski i maseni). Osim ovm velicina, za
ljesavanje problema u oblasti mirovanja Hi kretanja fluida moze biti nuZrio mjeriti Hi
posredno izracunati i drugel" flZicke velicine, poput gustine, temperature i slicno.
Pritisak, brzina strujanja i protok su medusobno povezane flZicke velicine, te je moguce
da se rnedusobno posredno izraiavaju. Npr., zapreminski protok moze se posredno
utvrditi preko brzine strujanja tako da se brzina ponmozi s poprecnim presjekom struje,
a moguce je i obratno: iz protoka doci do brzine.

8.1. Mjerenje brzine strujanja

Uredaji za mjerenje brzine strujanja vazduha zovu se anemometri. Njima se mjeri brzina
strujanja na principu velicine pritiska vazdusne struje na ravnu iii odgovarajuce ugnutu
povrsinu. Postoje dvije vrste anemometara:
1. Staticni anemometri
a. s njihalom
b. sa oprugom
2. Dinarnicni anemometri
a. s krilima
b. s poluloptama (Robinsonov lcriZ)

8.1.1. Anemometer s njihelom

Pod uticajem snage napona zracne struje ploca A se otkloni za izvjestan ugao koji je
zavisan od brzine vazduha. Baidarenje anemometra vrsi se na temelju 0paZanja.
Instrument je vrlo jednostavan i jeftin. Tacnost mjerenja kod odgovarajuce izvedbe
iznosi 1-3 %. Nedostatak ovog instrumenta su greske u citanju pri malom uglu otklona
ploce (g. kod malih brzina) kao i uska granica mjerenja brzina. Da bi se ti nedostaci
uklonili instrumenat treba da ima seriju ploca odnosno za jednu plocu seriju utega (B).

Siika 225: Anemometar sa njihalom

Pod uticajem napona vazdusne struje ploca A pritisce oprugu i pokrece kazaljku na
skali. Zavisnost brzine vazduha v i kretanja ploce x dataje sajednacinom
225/269

kyVs = cx

[345J

(y - specificna teZina vazduha, s- povrsina ploce, c- snaga kojaje potrebna da se stisne

odakle je popravka
D.V = (a - J)vo

+b

opruga za jedinicu duiine, x- duiina pokreta place, k- koefictjent anemometra)

linijska f.mkcija brzine Yo.

Anemometri imaju iste prednosti i nedostatke kao i anemometri s njihalom

Radi izraeunavanja brzine na osnow mjerenja pomocu anemometra, obieno se prilaiu

odgovarajuci dijagrami. Obichi anemometri nisu zgodni za mjerenje rnalih brzina zbog
znatnog trenja. Diferencijalnim manometrom se pasredno maze odrediti i brzina
strujanja pri rnalim brzinarna struje.

8.1.2. Anemometri SCi krilima

Ovo su najrasprostranjeniji instrumenn za mjerenje brzine struje. Osnovni element tih
instrumenata je propeler koji akrece struja. Broj obrtaja u jedinici vremena
proporcionalan je brzini strujanja.

8.1.3.

Termoelektrlcni anomemtri

Termoelektrieni efekt je direktna konverzija temperaturnih razlika u eiektricni napon iIi

obratno. Termoele1..'iricni manometri registruju rashladni efekt struje fluida, a kako je on
proporcionalan brzini strujanja, to je moguce elektrieni napon konvertovati tako da
pokazuje brzinu strujanja. Koriste se razliCiti principi termoelektricnog efekta, kao sto
su Peltierov efekt, Thomsonov efekt, Seebeckov efekt.

Slika 226 : Anemometar s krilcima za mjerenje brzine strujanja vazduha

Kada trenja ne bi postojala prilikom okretanja propelera, onda bi i najrnanja brzina
vazdusne struje pOkrenula anemometar. Posto se otpori trenja ne mogu izbjeci, potrebna
je odredena brzina b da bi se anemometar stavio u kretanje. Usljed toga ce anemometar
pokazivati, umjesto stvarne brzine v, odredenn manju brzinn v-b.

Slika 227: Termoelektricni anemometar

Ako je Vo - izmjerena brzina, odnosno Citanje na brojcaniku podijeljeno s trajanjem

opaZanja, onda je:
v-b

a Va-

[346]

(0-- konstanta zavisna od otpora zavisna od konstrukcije anemometra, nagiba njegovih

lopatica ltd.)

Iz ove jednaeine se dobija:

v = a' Vo

+ b.

Koeficijenti a i b ovise 0 vrsti anemometra. Cesto se umjesto velicina a i b daje

popravka D.v, koju treba dodati izmjerenoj brzini Vo da bi se dobila stvarna brzina v,
GaYJe:
v = Vo + D.v.

Iz obje jednacine slijedi:

Vo + Llv =

Slika 228: Mjerenje brzine stnljanja rashladnim efektom

a Vo + b,
226/269

227/269

Na prethodnoj slici prikazana su 4 elektricna otpornika RJ, R 2, k;c i R 4, koji se mogn

regnlisanjem na promjerujivorn otporniku RJ uravnoteziti tako da je pokazivanje na
voltrnetru U jednako nuli.
Uslov ravnoteze je da otpomost otpomika u vazduSnoj struji hude jednaka:

k =R2 R4
x

'
1

Rashladni efekt vazdusne struje na kx otpomiku dovest ce do promjene njegove

elektricne otpornosti, neuravnotezenja napona i otklona kazaljke na voltrnetru koji je
proporcionalan rashladnom efektu vazdusne struje. Ugaoni otklon kazaljke voltrnetra
ce biti u direktnoj linearnoj vezi sa brzinom strujanja vazduha.

8.1.4. Mlerenje ekvivalentnim otvorom

Jednostavniji je i jeftiniji od Venturijevih mjeraca protoka. Sastoji se od ravne ploce na
kojoj je uraden centralni kruZni. otvor.
1

v:::> I

")

-?

Piezoelektricni kod kojih se pritisak registruje piezoelektricnim efektom, odnosno

osobinama pojedinih materija da pod dejstvom pritiska generiraju elektricni napon
(potencijalnu razliku), koji je proporcionalan intenzitetu pritiska.
Elektrokapacitivni su konstruisani na principu promjene elektricnog kapaciteta
materije pod dejstvom pritiska.
Po nacinu izraiavanja pritisak,;se moze predstaviti kao:
Apsolutni pritisak izraien kao ukupni pritisak koji vlada u izabranoj tacki
prostora,
Natpritisak (kompresija), odnosno relativni pritisak izraien kao vrijednost pritiska
iznad atrnosferskog, ambijentalnog iIi drugog referentnog pritiska.
Vaknum (podpritisak, depresija), odnosno relativni pritisak izraien kao iznos za
koliko je posmatrani pritisak niZi od atrnosferskog, ambijentalnog iIi drugog
referentnog pritiska.
Diferencijalni pritisak (razlika pritiska, pad pritiska) izraien kao razlika pritiska
izmedn dvije posmatrane tacke u prostoru.

5
>-

ru;-;}illlIml~'

8lika 230 : Manometar

2

Slika 229: Odretlivanje brzine strujanja mjerenjem pada pritiska na ekvivalentnom

otvoru
Brzina strujanja u presjeku 2-2 moze se odrediti na osnovu izraza:

Mjerni uredaji se prilagodavaju nacinu izrazavanja pritiska, mjernom opsegu

uslovima u kojima (;e se mjerenje realizovati. Ovisno 0 naclnu mjerenja i
potrebama, prilisci se mogu izraziti u razlicitimi jedinicama i predstaviti razlicitim
skaiama. Medunrodna jedinica u 81 sistemu za mjerenje pritiska je Pa (N/m2), a
5
dopusteno je i izrazavanje pritiska u barima (1 bar = 10 Pa), radi jednostavnijeg
manipulisanja vrijednostima priliska pribiiznim atmosferskom pritisku iii u
visinama stuba teku(;ine ako se ona koristi za mjerenje pritiska .

..,.----1. A

[347]

Difereucijolni

pritisak

Relanvni
pritlsak

8.2. Mjerenje pritisko

+-....1.__

Uredaji za mjerenje pritiska nazivaju se manometri, a za mjerenje atrnosferskog ili

pritiska u granicama atrnosferskog uobicajenje i naziv barometri.
Ovisno 0 nacinu, odnosno flzickom principu mjerenja koji se koristi za mjerenje pritiska
manomteri mogn biti:
S tekucinom koji su konstruisani na bazi principa izdizanja tecnosti izlozene
pritisku iznad nivoa u ravnoteznom stanju, a da je vis ina izdizanja tecnosti
proporcionalna pritisku kome je tecnost izlozena i obrnuto proporcionalna gustini
tecnosti.
Defomacioni kod kojih pritisak dovodi do rnehanicke deformacije, a intenzitet
pritiska je proporcionalan savijanju, istezanju, uvijanju iIi sabijanju mjemog tijela.
228/269

Apsclutni

~_-+

Ambijentalnl pritisak
_____-;-' -'-(nUIti
pritiStlk mjerenja)

Diferencijalni
priusak:

prilisBk

-'----"'D

Slika 231 : Skale pritiska

229/269

Pri mjerenju pritiska u struji fluida nufuo je voditi racuna 0 tome koji se pritisak zeli
izmjeriti. Kako je prikazano na prethodnoj slid, moguce je mjeriti staticki pritisak (Ps),
dinamicki pritisak (Pd), njihovu medusobnu razlik-u i razliku U odnosu na atmosferski
pritisak. Osim diferencijalnog mjerenja razlike izmedu statickog i dimLtn1ckog pritiska,
te odnosa pojedinog od ovih pritisaka prema atmosferskom pritisku, diferencijalna
mjerenja razlike pritisaka prjrnjenjuju se pri mjerenju razlike pritiska izmedu civije
proizvoljno izabrane tacke.
Na narednoj slici prikazano je mjereI1.je pada pritiska duz ventilacione prostorije
mjerenjem razlike pritiska izmedu dvije tacke duz vazdusne struje na medusobnom
razmaku t. Pri strujanju pod uticajem sarno jednog izvora (npr. prinudno strujanje pod
uticajem ventilatora) vazduh ce strujati iz podrucja veceg u podrucje nizeg pritiska,
odnosno smjer vazdusne struje izmedu dvije tacke bit ce odreden pritiscima koji vladaju
unjima.
Slika 232: Mjerenje apso/utnog iznosa pritiska
:;.

<

Slika 233: Visina stub a teenosti u slucaju kadaje slobodna pvr!iina teenosti pod
djelovanjem vakuuma (lijevo) i atmosferskog pritiska (desno)
Pri kretanju (strujanju) fluida, osim statickog, javlja se i dinamicki pritisak, koji ovisi
gustini fluida i kvadratu brzme strujanja:

pv r

[348]

Pd=-lPa] .
2

Slika 235: Primjer diferencijalnog mjerenja pritiska izmeau dvije tacke, odnosno duf
vazdusne stroje pri mjerenju pada pritiska u podzemnim rudnickim prostorijama
Specificni pad pritiska dui posmatrane dionice vazdusne struje moze se izracunati iz
izraza:

dp=/';p [pa].
dl

[349]

8.2.1. Piezomefarska cijev

Najednostavniji manometar je "piezometarska cijev", otvorena na gomjem dijelu, i
vezana za prostor u kome se nalazi fluid ciji pritisak zelimo odrediti. Da bi pritisak bio
mjerljiv piezometarskom cijevi mora biti iznad atmnosferskog pritiska.

Slika 234: Mjerenje razlike atmosferskog, statickog i dinamickog pritiska pri strojanju
jluida
230/269

231/269

Kako je Px = Px' , slijedi:

PI

+ Prg(a+h)= P2 + Plga + pgh,

PI- P2 = pgh - PIgh,

!'

odnosno kadaje gustina P2 znatno vece od gustine PI (P2P/) -posebno ako je fluid 2
tekucina, a fluid 1 vazduh, moze se pisati:

p
p

PI- P2 = P2 gh

Pat

Slika 236: Piezometarski manometar

Pritisak koji vlada u cjevovodu se moze izracunati kao suma atmosferskog pritiska i
proizvoda gustine tekucinie, ubrzanja zemljine tde i visine stub a tekucine:
P

Pal + PIgh.

t~h

(350]

I..!---i!!!f---'

8.2.2. Jednostavni U - manometar

Jednostavna staklena cijev u obliku slova U ispunjena vodom iii drugom tekucinom
koristi se za niz razliCitih vrsta mjerenja pritiska. Spojimo Ii crijevom jedan kraj cijevi
sa prostorom u kome mjerimo pritisak, a drugi ostavimo otvoren, U manometar ce
formirati razliCite visine stub a tekucine ako je pritisak unutar posmatranog prostora
razlicit od atmosferskog. U manometar se moze koristiti i za diferencijalno mjerenje
pritiska ukolik ose krajevi manometra crijevima spoje sa tackama izmedu kojih se zeli
izmj eriti razlika pritid,,,

Slika 238: Mjerenje pritiska u posudi visinom stuba teenosti

Zbog mogucnosti primjene tekucina razlicite specificne mase pogodni su za mjerenja u
sirokom opsegu razlike pritiska. Maksimalna vrijednost razlike pritiska je lirnitirana
visinom manometra. Za mjerenje vecih razlika pritiska potrebno je uzeti iii guscu
tekucinu, iIi veCi manometar.
Apsolutni pritisak koji vlada u komori izmjeren visinom stuba tekucine prema
prethodnoj slici moze se izraZunati iz izraza:

p = Pal + PI gh .

[351]

(PI - specijicna masa (gustina) tekuCine)

fJ

8.2.3. inverzni U - manometar

Koristi se za mjerenje razlike pritiska u tekucinama. Prostor iznad tekucine se
popunjava vazduhoIIl, koji se moze po potrebi dodati iIi osloboditi preko ventila na vrhu
manometra.

Slika 237: U-cijev manometar s tekuCinom

Izjednacimo Ii, za slucaj s prethodne slike, pritisak u presjeku na nivou x-x' mozemo
pisati za lijevu stranu:

Px

PI + Pi g(a+h) .

Za desnu stranu:

232/269

233/269

r-i

/~~.

'\
PI

I
I

1h
tt-

PI

l'
h

'it

x'

a
t

o'-.!t

x'

Slika 240:U manometar sa prosirenim kralwm

Ako se gustina mjemog fluida moze zanemariti u odnosu na gustinu manometarskog

fluida (npI. manometarskim fluidom tekucinom se mjeri pritisak gasa) moze se pisati:

P2

Slika 239: 1nverzni U-manomctar

PI - P2 = Pm gh.

Izjednacavajuci pritisak na nivou x-x' mozemo pisati za lijevu stranu:

[353]

8.2.5. U-manometar sa dve fluide

Px = PI - PIg(h+a).

Sa desne strane pritisak je:

Px' = P2 - (Plga + p~h).

y'

x'

Kako je Px = Px' , slijedi:

PI- pg(h+a) = P 2 - (pga

x'

+ p~h),

PI - P2 = (PI - pJJgh.

U slucaju kada je manometarski fluid izabran tako da mu je gustina mnogo veca od

gustine vazduha koji ispunjava prostor, mozemo pisati da je:
[352]

PI-P2 = pgh.

8.2.4. U - manometar sa prosirenim krakom

Jednostavni U-manometar u prakticnim usiovirna je siozeno koristiti zbog potrebe
ocitavanja kretanja fluida u oba kraka manometra. Konstrukcijom produienog kraka,
ocitavanje se moze vrsiti sarno na uzoj strani, jer ce pri povecanju pritiska na siroj stran.i
D manometra doCi do znamo manje promjene nivoa tekucine, dok ce na uZoj strani
promjena nivoa biti znatno veca. Ako je pritisak sa obje strane jednak, visina fluida ce
se izjednaciti. Porastom pritiska na siroj strani manometra dolazi do promjene nivoa
tekucine. AkO je D> >d pritisak se moze pribIiZno odredizi iz izraza:

Stika 241: U-manometar sa dva fluida

Klasicni iIi modificirani U manometar ispunjava se sa dvije razIiCite tecnosti. Koriste se

za mjerenje malih razlika pritiska iIi da se mnanji efekt isparavanja i heruijske reakcije
jednog od mjernih fluida.

8.2.6. DiferendJalni manometar s kosom djevi

Koriste se za mjetenje malih pritisaka. Zbog malog podizanja nivoa tecnosti u mjemoj
cijevi oteiano je ocitavanje.

PI- P2 = (Pm - p)gh.

(h-povecanje Ilivoa tekuCille u desllom kraku mallometra)

Slika 242: Prillcip rada mallometra sa nagnutom cijevi

234/269

235/269

Naginjanjem mjerne cijevi nakoso, tako da je ugao manji cd pravog ugla (1 < 90)
postiZe se veci hod teenosti I, koji je la.1cle otitati, a ukup::a visina stuba tecnosti je: h = I
sin (1. Sastoji se uglavnom ad tri dijela:
posude za tekucinu,
TOtacione staklene cjevcice u spoju s posudom,
cjevCice sa prostorima
rotacionog valjka s kanalirna za spoj posude
odredenim za utvrdivanje pritiska.

8.2.70 Bourdonova cijev

Bourdonova se cijev obieno konstruise od elasticnih metaia, kruZno iii spiraino
savijenih. S jedne strane cijev je otvorena i spaja se sa podrucjem u kome se zeli mjeriti
pritisak, a drugi kraj cijevi je zatvoren. Pritisak na otvorenom dijelu cijevi ce izazvati
deformaciju cijevi, a mjere~em deformacije (zakretanja) cijevi posredno se moze
izraziti pritisak koji vlada na 6tvorenom kraju cijevi.
Ovi uredaji se koriste za mjerenje vecih vrijednosti pritiska.

Slika br.29: Manometar sa kosom cijevi

Na nastavke obiljezene sa ,,+" i "-,, pripoje se cijevi koje su spojene s PitotPrandtiovim nastavkom iIi atmosferom, i to tako da je pozitivno o=acen nastavak
uvijek pripojen na cijev s vecim pritiskom (natpritisak), dok je nastavak s negativnom
o=akom pripojen na niZi pritisak (potpritisak).
Rotaciona staklena cjevCica se moze podesavati pod razlicitim nagibima. Pri datom
nagibu s odnosom sin a proporcionaino se povecava nivo vode. OCitanje na skali
cjevcice od lrnm treba stoga pomnoziti s odgovarajucim koeficijentom za postizanje
vertikalne vrijednosti. Ti su koeficijenti oznaceni na luku i mogu se pronaci u narednoj
tabeli:
Tabela 13: koejicijent sin a
sino,

Stika 243: Bourdonova cijev za mjerenje pritiska

8.2.8. Mijeh
Sirenje mijeha je u direktnoj proporciji sa pritiskom koji vlada unutar mijeha, a na
osnow visine do koje se podiZe vrh mijeha moze se utvrditi pritisak u mjernom
podrucju. Ovisno 0 konstrukciji mijeha, ovi se barometri jednostavne konstrukcije mogu
koristiti za mjerenje pritiska u sirokom opsegu.

koefici-ent sin a za
vodu

alkohol

1:1

1,0

0,8

1:2

0,5

0,4

1:5

0,2

0,16

1:10

0,08

Kao tekucina se moze koristiti voda, ali se preporucuje upotreba alkohola. Rotacioni
valjak omogucava, za slucaj djelovanja pritiska kombinacije slijedecih spojeva s
prijemnim nastavkom:
ukupni pritisak: ceoni otvor nastavka spojen je s posudom, dok je cjevCica
ovorena prema atmosferi,
staticki pritisak: boeni otvor spojenje s cjevCicom, dokje posuda otvorena,
dinamicki pritisak: ceoni otvor spojen je s posudom , dok je bocni otvor u vezi
sa cjevcicom;
diferencijalni pritisak: prijenmi nastavci okrenuti su ceonim stranama protiv
vazdusne struje; pritisak s Tacke 1 je veci i dovodi se u posudu, dok je sonda s
rnanjim pritiskom na drugoj tacki prikljucena na otvor cjevCice.

236/269

Slika 244: Mijeh za mjerenje pritiska

8.2.9. Membranski manometri

Promjena pritiska unutar rnanometra dovodi do deformacije elasticne membrane.
OCitavanjem deformacije posredno se moze utvrditi pritisak .

237/269

Slika 247: Pitotova cijev

Slika 245: Membranski manometar

8.2.10.

Pitot-Prandtlova cijev je modificirana Pitotova cijev, koja se sastoji iz dvije cijevi

razlicitog pritiska, kako je to prikazano na narednoj slici.

Elektrokapacitivni mcmometri

Ova klasa manometara koristi vezu izmedu statickog elektriciteta i mehanickog dejstva
na odredene rnaterije. Koriste se obicno za mjerenje vrlo visokih pritisaka iii
temperatura.
Piezoelektricni manometri rade na principu "piezoelektriciteta", odnosno sposobnosti
nekih rnaterija (obicno kristaliziranih materija iIi kerarnike) da generiraju elektricni
potencijal pod dejstvom mehanicke sile iIi pritiska. MehanicKim pritiskom dolazi do
odvajanja elektricnog polariteta u kristalnoj strukturi. Tipican predstavnik
piezoelektrticnih materija je kvare (Si0 2), a slilcne osobine pokazuju berlinit, kvare,
turmalin, topaz.
f
1 ,P
~! \1f {~

Slika 246: Princip rada piezoelektricnih lrJeraca pritiska

8.2.11.

Pittotova djev

Pitototova eijev se koristi za mjerenje brzine strujanja na bazi mjerenja raziike pritisaka.
Sastoji se iz dvije eijevi: staticke (a) i dinarnicke (b). Otvor dinamicke eijevi okrenut je
nasuprot praveu strujanja, a otvor staticke eijevi paralelno okomito na strujni tok, tako
da se izbjegne utieaj strujanja vazduha. Obje eijevi spajaju se na difereneijalni
manometar.

Sl !mITI
.l--'-l1

-c::J

C9

[::J+

Slika 248:Pitot-Prantlova cijev

Bocne perforaeije na eijevi vec~g precnika registruju staticki pritisak, dok je u slucaju
okretanja kraja cijevi nasuprot strujanju vazduha, pritisak u unutrasnjosti cijevi anjeg
precnika jednak dinamickom pritisku. Pitot-Prandtlova eijev se koristi u letjelicama za
odredivanje brzine kretanja kroz vazduh na osnovu izraza:
[354]

238/269

239/269

Razlika pritiska se moze izracunati na osnovu izraza:

!J.p

Z'(PI - p)g

Na osnovu Bemoullijevog obrasca

Z+y

v
2g

+- =const.

dobije se u slucaju smjestaja nepokretnog cvrstog tijela u struju gasa iIi tekucine:
P

PI

Z+-+-=Z+-+O
y 2g
Y

Slika 249: Diferencijalni mikromanometar "Askania" (A,B - posude meausobno

spojene gumenom cijevi, C - gumena cijev, D - nastavak; E - vreteno za izravnavanje
nivoa u posudama A i B; F - skala za gruba oCitavanja razlke pritiska, G - skala za fino
oCitavanje pritiska)

2g

2g

PI =p+y '-=p+p'-

U posIjednjem obrascu Pl izrazava tzv. ukupui pritisak koji nastaje u struji plina iIi
tekucine na n~estima gdje je tok bio zakocen. Iz tog proizIazi da je ukupan pritisak Pl
jednak zbiru statickog pritiska p i tzv. pritiska brzine iIi dinamickog pritiska :
V

8.3. Mjerenje protoka

Za mjerenje zapreminskog (V', m 3/s) iIi rnasenog protoka primjenjuju se razliCite
direktne iIi indirektne tehnike bazirane na jednom od principa:

Posredno - mjerenjem diferencijalnog pritiska na bazi Bemoullijeve jednacine

P-
2g

Mjerenjem elektronlagnetnili rnanifestacija strujanja

Ultrazvucnlln mjerenjem

Na osnovu velicine statickog i ukupnog pritiska u datoj tacci moze se izracunati brzina
zraka

Mjerenjem vrtlozenja izazvanog preprekom dliZ struje

[355]

V=

8.2.12.

r . . '.:.

Diferencijalni minimetar

Diferencijalnim minirnetrima se nazivaju instrumenti za mjerenje malih vrijednosti

pritiska izmedu dvije iii vise tacaka. Koriste se za posredno mjerenje zapreminskog
protoka iIi mjerenje otpora strujanju.

bp
R=-ln

/mn.___

Dl

.. .. t..,.

Slika 250: AfjererJe zapreminskog protoka primjenom Bernoullijevog principa

(R - otpor strujanju, !J.p - izmjerena razlika pritiska na minimetm, V' - zapreminski

protok, n - eksponent ovisan

::

:...:---------------

[356]

karakteristikamafluida)

Posrnatramo Ii protok u poprecnim profilirna 1-1 i 2-2, Bemoullijevu jednacinu

mozemo pisati:
mV

PI

mv

Pz

I
z
--+mgh,
+mg-=--+mgh
+mg2

Postavi Ii se mjerac protoka u horizontalan poIozaj, to ce razlika potencijalne energije u

dva profila bit ce, takode, nula (h]=h2)' te se moze pisati:

240/269

241/269

Na osnow zakona 0 odrZanju masa moze se pisati da su maseru protoci u posmatranim

presjecima jednaki.:

Ako je strujanje nekomprimabilno (PJ=P2= p), zapreminski protoci ee bitijednaki:

V' =vjA = v 2 A2 .
j

Brzina strujanja u profilu 2 moze se izraeunati iz izraza:

SUka 252: Konsturktivne karakteristike Venturi-metra
[357]

Osnovna jednaeina na osnovu koje se utvrduje vrijednost zapreminskog protoka izvodi

se iz Bernoullijeve jednaeine za nekomprimabilna strujanja. Zanemaruju se gubici
usljed trenja, a Venturi mjerae se postavlja horizontalno, te je razlika pritiska usljed
razliCitih visina jednaka nuli, odakle slijedi:

Maseru protok:

Na osnowjednaeine kontinuiteta moze se pisati:

Metode koje se baziraju na primjeru Bernoullijeve jednaeine baziraju se na pretpostavci
da je strujanje nestisljivo i da se trenje u mjeraeu moze zanemariti iIi uzeti u obzir
korektivnim faktorom. Za ow vrstu mjerenja nufuo je imati stacionarno strujanje
a razlika pritisaka

8.3.1. Venturl-metar
Popreeru se profil suZava na mjestu mjerenja tako da su bokovi konvergentno nageti za
ugao a koji obieno iznosi od 15 do 20, usljed cega dolazi do ubrzanja struje. Nakon
suZenja, profil se ponovo vraea na pocetni.. llii sa::znatnomanjim divergentuirn uglom,
koji iznosi jednu treeinu konvergentnog ugla (5_7) ~al;:Ql11e se dio kinetieke energije
pretvara u energiju pritis

te slijedi:

21'lp
(Zj
--+2g
P

-Z2

[358]

Ovisno 0 konstrukcijskoj izvedbi venturimetra i Reynoldsovom broju nuZno je dodati

korekcijski faktor brzine C, te se zapreminski protok kroz venturimetar moze izraziti:

a(z -z

21'lp +2 b
P

[359]

Slika 251: Venturi metar

Ove uredaje karakterisu skupa konstrukcija i veliki gubici pritiska. Uglavnom se koriste
za nekomprimabilna strujanja, mada se njima moze mjeriti i strujanje gasova.
242/269

243/269

Zapreminski protok se moze izraziti:

8.3.2. Rotametar
Rota.'Iletar je transparentna cijev promjenljivog precnika unutar koje se analazi slobodno
pokretci lebdeci klin, koji se pod djelovanjem vertikalnog toka fluida podiZe za visinu
proporcionalnu protoku kroz rotametar. Visina podizanja lebdeceg klina se ocitava na
bocnoj skali.

[362]

(CD - koejicijent koji ovisi 0 obliku lebdeceg tijela i Reynoldsovom broju)

8.3.3. Propelerni (turbinski) mjerac protoka

Propelerni (turbinski) mjeraCi protoka sastoje se iz rotirajuceg prope1era cije kretanje je
proprcionalno brzini strujanja i zapreminskom protoku. Brzina okretanja propelara
zavisit ce od kostrukcije samog prope1era i osobina mehanickog sklopa mjeraca. Na
osnovu osobina instrumenta, ovi se mjeraci opremaju razlicitim pokazivacima na
kojima se moze oCitati brzina strujanja iIi protok fiuida. Ovi mjeraci mogu biti flksni
stacionarni (ugradeni u transportni sistem) iii mobilni uredaji.

Slika 253: Rotametar

Karakteristican primjer rotametra je staklena cijev promjenljivog precnika, tako da se
odozgo nadolje sliZava. Unutar cijevi se nalazi siobodan predmet, koji ce se kretati
navise pri strujanju fluida kroz rotametar. Visina podizanja lebdeceg predmeta ovisit ce
dirtektno 0 zapreminskom protoku i brzini strujanja kroz rotametar.
Pad pritiska se u instrumentu manifestuje kao kineticka energija, odnosno za
proizvoljno izabrana dva profila u strujnom toku moze se pisati:

I1p
pg

vi_l
2g

Stika 254: Turbinski mjeraCi protoka

2g

1z jednacine kontinuiteta (AI

VI

= Az v 2

dalje se moze pisati:

V'=f#) ~211p
1

[360]

-P .

Primjer fiksnog propelemog mjeraca protoka je standardni mjerac potrosrlje vode u

domacinsvima. Vodeni se tok proptiSta kroz cijev mjeraca poznatog profila, ana osnovu
brzine rotacije prope1era odredi se brzina strujanja vode kroz mjerac. Proizvod brzine
strujanja i poprecnog presjeka cijevi dat ce zapreminski protok vode, a uredaj je dodatno
oprem1jen pokazivacima koji mogu kumulativno registrovati zbir protoka i predstaviti
ga kao ukupnu potrosnju u vremenskoj jedinici.

8.3.4. Mjeraci protoka sa suienjem

U strujni tok postavlja se sliZenje (opstrukcija) protok'.! na kome dolazi do pada pritiska
usljed savladivanja otpora.

Pad pritiska ce biti:

[361]

(Vf - zapremina lebdeceg predmeta; Pf- gustina materijala od koga je izraaen lebdeCi
predmet; Af - poprecni presjek u horizontalnoj ravni)
244{269

245{269

8.3.6. Ultrazvucni i laserski mjeraci protoka

Ovi uredaji rade na principu Dopplerovog31 efekta koji izaziva fluid u strujanju na

ultrazvucm i laserski signal. Signal se emituje sa jedne strane protolca i prima sa droge,

iii pak reflektuje natrag i prima na uredaju, te se analizom intenziteta Dopplemvog

efekta utvrduje protok. Kako,,se ovim instrumentima ni na koji nacill ne narusava tok
spadaju u k1asu tzv. ,,neintruzivnih" mjeraca protoka.

Slika 255:Prigusnica za odredival".}e protoka padom priiiska na mjestu lokalnog

suienja

Maseru protok se moze izracunati iz izraza:

Slika 258: Ultrazvucni mjerac protoka (vl1ww.tlowline.co.uk)

8.3.5. Vortex mjeraci protoka

Vortex mjeraci protoka rade na principu stvaranja kruZnog (vrloZnog) strujanja na
mjestu mjerenja protoka, pri cemu se protok mjeri na osnovu visine izdizanja tecnosti
usljed vrtlozenja po izrazu:

m2
2g

z=--r

[363]

Kada se zvucni izvor, iii slusalac, iii oboje krecu u odnosu na fluid, frekvencija zvuka
koju cuje slusalac nece, u opcem slucaju, biti ista kao kad bi izvor i siusalac mirovali.
Ova pojava se naziva Doppler-ov efekt. Ovisno 0 relativnoj brzini prerna izvorn,
prornatrac ce izmjeriti razlicitu frekvenciju izvora.

Slika 256: Vortex (vrtloini) mjerac zapreminskog protoka

n
..............--tU.:........
.

Stika 259: Dopplerov efekt

!J:ltra;r.vtJCni pr~ctalrtU(

Dopplerov efekt formulom mozemo prikazati na sljedeCi nacin:

Slika 257: Princip rada" Vortex" mjeraca protoka

246/269

31

Johann Christian Andreas Doppler (1803-1853)

247/269

gdje je v p pozitivno ako se prijemnik pribiiZava izvorn, a negativno u obmutom

slucaju. Slieno tome, brzina izvora Vi je pozitivna kada se izvor krece u pravcu
prijemnika a negativna u protivnom Pri tome pretpostavljamo da se izvor i prijeronik
krecu duZ pravca koji ih povezuje.

/'

Slika 261: Magnetni mjerac protoka fluida

(Omega Enginerring Technical Reference, www.omega.com)
Slika 260: Princip rada ultrazvucnog mjeraca protoka
Frekvencija ultrazvucnih iii drugih talasa koji prolaze kroz medij pri nailasku na
predmet koji se krece se mijenja po Dopplerovom zakonu:

Mjerenje protoka se vrsi na priuicpu Faradayovog32 zakona koji je defmisano da je

elektricni nap on i..l1dukovan kretanjem provodnika u magnetnom polju proporcionalan
brzini kretanja provodnika:

4f=fY.-.

U=BLv.

[364J

[366]

(U - Signalni napon, v - srednja brzina strunja fluida, B - jaCina magnetnog polja, d

(f - frekvencija, /',.f - promjena frekvencije, v - brzina predmeta, c - brzina zvuka)

duiina provodnika).

Brzina strujanja fluida moze se odrediti na osnovu izraza:

fp- Ie

v=c---"-----'---

-~

----

...

.~~~--:
_ _ ._::"";'--::;
__ C_.;_:;-"",;,

[365]

2fe cosex
(v - brzina strujanja, 1;, - primljena frekvencija,
zvuka)

Ie -

emitovana frekvencija, c - brzina

S obzirom na to da Dopplerov efekt ovisi 0 kolicini cvrstih cestica i gustini tecnosti,

ovaj je metod mjerenja povoljan za prljave i guste fluide s visokirn sadrZajem cvrstih
cestica. Nije pogodan za mjerenje protoka cistih tecnosti.

Slika 262: Princip rada magnetnog mjeraca protoka

(Omega Enginerring Technical Reference, WH~\'.oll1ega.com)

8.3.7. Magnetni rnjeraci protoka

Spadaju u kategoriju mjeraca bez pokretnih dijelova, 5to ih cini pouzdanim i povoljnim
za upotrebu pri mjerenju strujanja fluida koji izazivaju elektromagnetnu indukciju
proporcionalno kolicini mase koja struji posmatranim presjekom strujnog toka. Mogu
biti vanjski (postavljaju se izvan strujnog toka) i unutrasnji (mjema glava unutar
strujnog toka).

Ovi mjeraCi su vrlo prezcizni, a vanjski magnetometri ni na koji nacin ne uticu na

strujni tok. Ne proizvode gubitke, te nema niti pada pritiska. Neophodan uslov za
primjenu magnetnih mjeraca je da fluid irna odreden stepen elektricno vodljivosti,
odnosno sposobnost da indukuje elektricni napon pri prolasku kroz magnetno polje.

32

248/269

Michael Faraday (1791-1867)

249/269

9. Uteraiura
Adamovic, Zivoslav. Osnovi hidraulike i odriavanja uljno-hidraulicnih sistema.
Beograd: Zavod za udZbenike-"i nastavna sredstva, 1997.
Alic, Nurfet. Kontrolisana recirkulacija vazduha u jami "RiCica" RMU "Kakanj u
Kaknju (Magistarski rad). Tuzla: RGGF , 2004.
Anderson, 1. D. Fundamentals of Aerodynamics, 2d ed. . New York: Me Graw-Hill,
1991.
Arntzen, Bj0rn Johan. Modelling Of Turbulence and Combustion for Simulation of Gas
Explosions in Complex Geometries. Norwegian University Of Science And Technology
Division Of Applied Mechanics, Thermodynamics And Fluid Dynamics, 1998.
Brennen, Christopher Earls. FUNDAMENTALS OF MULTIPHASE FLOW. Cambridge:
Cambridge University Press, 2005.
Crnojevic, Cvetko. Klasicna uljna hidraulika. Beograd: Masinski fakultet Univerziteta u
Beogradu, 1998.
D. Japikse, N. C. Baines. Introduction 10 Turbomachinery. New York: Oxford
University PRESS, 1995.
Fancev, M., Franjic, K. Pumpe,
Leksikografski zavod, 1988.

Tehnicka

enciklopedija.

Tom.

XI. Zagreb:

Filipovic, Dr Budimir. Metodika hidrogeoloskih istraiivanja I. Beograd: Naucna knjiga,

1980.
Fluent Inc. "Fluent Users Guide." wwwjluent.com. 2003.
Hajdin, Georgije. Mehanikajluida, (knjiga I i II). Beograd: Gradjevinski fakultet, 1992.
Jovicic, Vesna. Ventilacija rudnika. Beograd: RGF .
Kupusovic, Tarik. Mehanika jluida. Sarajevo: Gradevinski fakultet Sarajevo, 1998.
Milan Vukovic, Andelko Soro. Dinamika podzemnih voda. Beograd: Institut za
vodoprivredu "Jaroslav Cerni", 1984.
Obradovic, Dr Konstantin Voronjec i lng. Nikola. Mehanika jluida. Beograd:
Gradevinska lm.jiga, 1960.
Persson, Anders. "How Do We Understand the Coriolis Force?" (Bulletin of the
American Meteorological Society) Vol. 79, br. No.7, July 1998 (1998).
Pusic, Milenko. Dinamika podzemnih voda. Beograd, 1996.
R. Gatignol, R. Prod'Homme. Mechanic and Thermodynamic Modeling of Fluid
Inle/faces. Singapore: World Scientific Publishing, 200l.
Robert W. Fox, Alan T. McDonald. Introduction to Fluid Mechanics. New York: John
Wiley and Sons, Inc., 1992.
S. Cantrak, c.Crnojevic. Hidraulika. Beograd: DIP Gradevinska knjiga, 1990.

251/269

Sasic, Mane. Transport jluida i evrstih materijala cijevima. Beograd: Naucna knjiga,
1990.
Urumovic, Kosta. Fizikalne osnove dinamike podzemnihi voda
SveuCilista u Zagrebu, 2003.

Zagreb: RGNF

White, F.M. Viscous Fluid Flow. New York: McGraw Hill, 1985.

Contentssa.drbiij
1.

OSNOVE MEHANIKlt FLUIDA ...................................................... 1

1.1.

White, Frank M. Fluid Mechanics. McGraw-Hill .

William F. Hughes, Johan A. Brighton. Fluid Dynamics. New York: McGraw-Hill,
1999.

OSNOVNIPOJMOVIIOBLAST .......................................................... 1

1.1.1.

Agregatna stanja (faze) materije .......................................... 4

1.1.2.

Dimenziona analiza u mehanicijluida ................................. 5

1.1.3.

Fluid kao neprekidna. homogena i izotropna sredina ......... 8

1.1.4.

Fizicke osobine jluida ........................................................ 8

1.1.5.

2.

Hookeov zakon ............... .

KAPILARNOST I POVRSlNSKI NAPON ............................................

1.3.

SIFON .......................................................................................... 27

1.4.

20

PROSTIRANJE TOPLOTE ................................................................ 29

1.4.1.

Kondukcija (provoaenje) ... ............ .

............................. 29

1.4.2.

Konvekcija (strujanje) ...... .............. .

............................. 33

1.4.3.

Radijacija (zracenje) ..

................................... 38

STATlKA FLUIDA ........................................................................... 41

2.1.

252/269

......................................... 19

1.2.

HIDROSTATIKA ............................................................................ 41

21.1.

Djelovanje sila najluid .............. .............................. ........ 41

2.1.2.

Pritisak ........... ......................................... .

.................... 42

21.3.

JednaCine mirovanja jluida ............. .

................... 45

2.1.4.

OsnovnajednaCina statikejluida .... ................................. 47

21.5.

Mirovanje tekuCine u polju zemljine teie ........................... 47

2.1.6.

Sila koja djeluje na potopljena tijela (Arhimedesov zakon)50

2.1.7.

Graniena povrsina izmeau tekuCina koje se ne mijeaju ... 53

2.1.8.

Djelovanje sile pritiska na rayne povrsine ......................... 54

2J9.

Djelovanje sile pritiska na /..Tive povrsine .......................... 58

2.1.10.

Djelovanje sile pritiska na z;dove cijevi.. ............. .

.60

2.1.11.

Stab;lnost tijela pri plivanju ....... ......................... .

60

2.1.12.

Pascalov zakon

61

2.1.13.

Hidraullicka presa ...

62

2.1.14.

Relativno mirovanje tekuCine ........ .

.64

2.1.15.

Jednolika rotacija tekuCine - "Vortex" ..

..66

253/269

2.2.

3.

AEROSTATIKA ............................................................................. 69

3.13.

KAVITACIJA ...............................................................................

2.2.1.

Pritisak gasa u stanju mirovarJa ....................................... 69

1.1.

HlDRAULlCKi UDAR ........................................ . ..... ................. 117

2.2.2.

Uticaj visine stuba gasa na pritisak ................................... 71

3.14.

BRZlNA PROSTlRANJA ZVUKA ......................................... ... 120

2.2.3.

Pritisak u atmosferi ............................................................ 72

3.14.1.

Brzina prostiJanja zvuka kroz flu ide ................................ 120

2.2.4.

Sastav atmosfere ................................................................ 73

3.14.2.

Machov broj ..................................................................... 123

2.2.5.

Coriolisov efekt .................................................................. 74

3.14.3.

Probijanje zvucnog zida ................................................ . 123

DINA.lWlKA FLUIDA ........................................................ 77

3.1.

3.15.

KINEMATIKA FLUIDA ................................................................... 78

115

VISKOZNASTRUJANJA ............................................................... 127

3.15.1.

Hrapavost......................................................................... 127

3.1.1.

VeliCina kao fimkcija poloiaja i vremena .......................... 80

3.15.2.

BernoullijevajednaCina za cijeli strujni tok viskozne {dnosti

3.1.2.

Brzina i trajektorija .............. .

................................... 80

3.15.3.

Hidraulicki otpori ............................................................ 129

3.1.3.

Strujnica i emisiona linija .... '

.................................. 82

3.1.4.

Materijalni izvod ..................... .......................................... 83

3.16.2.

Ekvivalentni olvor ............... ............................................ 142

3.1.5.

Ubrzanje ................................... ......................................... 83

3.16.3.

Ceoni otpori ...................... ............................................. 143

3.1.6.

Gaussova teorema ...... ....................................................... 84

3.1.7.

Protok..

3.16.

3.17.

AERODlNAMICKI OTPORI ........................................................... 135

KOMPJUTERIZOVANA DINAMlKA FLUIDA (CFD) ....................... 143

............................................ 87

3.17.1.

Navier Stokesove jednaCine ............................................ 144

TERMODINAMICKE OS NOVE STRUJANJA ...................................... 88

3.17.2.

Preprocesuiranje.... ......................................................... 147

3.2.1.

OpcajednaCina gasnog stanja ............... ........................... 88

3.17.3.

Rjesavanje matematickog modela (Solving) .................... 149

3.2.2.

Rad promjene zapremine ................................................... 90

3.174.

Prikaz i tumacenje rezultata (postprocesuiranje) . .......... 150

3.2.

3.2.3.

Prvi zakon termodinamike ................................................ 92

3.24.

Statisticka teiina i entropija .... .......................................... 93

3.2.5.

Matematicki izraz drugog zakona termodinamike ............. 94

3.3.

REYNOLDSOV BROJ ..................................................................... 95

3.4.

VRSTE STRUJANJA FLUIDA ........................................................... 97

3.5.

TEORIJA SLlCNOSTI .................................................................... 100

4.2.1.

Zapreminske pumpe ........................................................ 162

3.6.

ZAKON 0 ODRZANJU MASE: JEDNACINA KONTINUlTETA ............ 102

4.2.2.

Centrifugalne (turbo) pumpe ........................................... 166

4.2.3.

Paralelni i serijski rad pumpi ......................................... 174

3.6.1.

Odrianje mase u kontrolnoj zapremini ............................ 102

3.6.2.

Odriavanje mase u cvornoj tacki ..................................... 103

4.

FLUIDNE MASINE (PUMPE, VENTILATORI, KOMPRESORI)153

VAZDUSNE MA~;]NE ...................................................................

4.1.
4.1.1.

....................................... 153

4.1.2.

Kompresori .........

............................................... 155

4.2.

5.

153

Ventilatori .......... .

PuMPE ....................................................................................... 161

SISTEMI ZA TRANSPORT I DISTRIBUClJU FLUIDA .......... 177

3.7.

ZAKON 0 ODRZANJU ENERGIJE: BERNOULLIJEV A JEDNACINA ... 104

5.1.

SERIJSKI CJEVOVOD ................................................................... 179

3.8.

IMPULS SILE I MOMENT KOLlCINE KRETANJA ............................. 106

5.2.

PARAL~LNI CJEVOVOD ..............................................................

3.9.

TORRlCELLlJEV ZAKON .............................................................. 109

5.3.

PRORACUN MREZE METODOM HARDy-CROSS .......................... 181

3.10.

OPTICANJE TIJELA ..................................................................... 112

3.11.

GRANICNI SLOJ .......................................................................... 112

6.1.1.

Funkcija toka ..............................

........................... 186

3.12.

GRADlJENT PRITISKA ................................................................. 114

6.1.2.

Piezometarska visina ................ .

........................... 187

254/269

6.

180

STRUJANJA U POROZNIM SREDINAMA ............................... 183

255/269

128

6.1.3.

Darcyjev zakon ................................................................. 189

8.2.5.

193

8.2.6.

Diferencijalni manometar s kosom cijevi ......................... 235

6.2.1.

Genitet i tropija ................................................................ 193

8.2.7.

Bourdonova cijev ............................................................. 237

6.2.2.

Saturiranost i zaobijenost ................................................ 194

8.2.8.

Mijeh ........... p ................................................................... 237

6.2.3.

Poroznost ......................................................................... 195

8.2.9.

Membranski manometri ................................................. 237

6.2.4.

Permeabilnost .................................................................. 199

8.2.10.

Elektrokapacitivni manometri .......................... ............... 238

6.2.5.

Turtozitet .......................................................................... 203

8.2.11.

Pittotova cijev .................. .

6.2.6.

Transmibilnost (vodopropustijivost) ............................... 204

8.2.12.

Diferencijalni minimetar ..

6.2.7.

Storabilnost ...................................................................... 205

6.2.8.

Hidraulicka difuzija ... .

.............. 206

8.3.1 .

6.2.9.

Likvifakcija ................. .

..................................... 206

DINAMlKA FILTRACIONlH STRUJANJA ........................................ 207

6.2.

OSOBINE POROZNlH SREDlNA ....................................................

6.3.

8.

....... 238

..................................... 240

MJERENJE PROTOKA ..................................................................

.. 242

8.3.2.

Rotametar........ .

.244

8.3.3.

Propelemi (turbinskl) mjerac protoka .............. .

MjeraCiprotoka sa suienjem ............... .

...... 245

Modeliranje strujanja podzemnih voda ................... .

. 209

8.3.4.

6.3.2.

Srednja i efektivna brzina poroznih strujanja ........ .

..210

8.3.5.

Vortex mjeraCi protoka ......................... .

6.3.3.

Diferencijalna jednaCina strujanja podzemnih voda ....... 210

8.3.6.

Ultrazvucni i laserski mjeraCi protoka.........................

6.3.4.

lednaCina stanja ...... .

8.3.7.

Magnetni mjeraCi protoka .....

6.3.5.

lednaCina stanja stisijive tekuCine pri elasticnom reiimu 212

6.3.6.

Testiranje akvifera ........................................................... 216

............................................... 212

PARALELAN I SERIJSKI TOK UPOROZNIM SREDINAMA ...............

9.

218

VISEFAZNI TOK ..........................................................................

7.2.

FLUIDIZACIJA ............................................................................ 222

221

MJERENJA U MEHA..i\l"ICI FLUIDA ..................................... 225

8.1.

MJERENJE BRZINE STRUJANJA ................................................... 225

8.1.1.

Anemometar s njihalom . ................................................. 225

8.1.2.

Anemometri sa lerilima ....

8.1.3.

Termoelektricni anomemtri .............................................. 227

8.1.4.
8.2.

....................................... 226

Mjerenje ekvivalentnim otvorom ...................................... 228

MJERENJE PRITfSKA ................................................................... 228

8.2.1.

Piezometarska cijev ....................................................... 231

8.2.2.

lednostavlll U - mallometar .......................................... 232

8.2.3.

Inverzlll U - manometar ................................................. 233

8.2.4.

U - manomerar sa produsirenim krakom ......................... 234

256/269

............... 245
.246

247

. ... 248

LITERATURA ................................................................................ 251

VISEFAZNA STRUJANJA FLUIDA I FLUIDIZACIJA ........... 221

7.1.

241

Venturi-metar.

6.3.1.

6.4.

7.

8.3.

U-manometar sa dvafluida ............................................. 235

257/269

Oznake i simboli fizickih velicina

dliZina, ill
m
T
r
d

o
qJ

A
Ae
V
v
OJ

a
g

P
G

r
m"

V'

c
F

Fp
J

P
h
P
crT

W
E

Q
q
c
T

Q',
if;

ip

l'

vrijeme [s]
lnasa [kg]
apsolutna temperatura [K]
temperatura [0C]
poluprecnik [m]
precnik [m]
obim[m]
ugao [RAD]
povrsina poprecnog presjeka [m2 ]
ekvivalentni otvor [m2]
zapremina [m3 ]
brzina [m/s]
ugaona brzina [RADls]
ubrzanje [m/s 2 ]
gravitaciono ubrzanje [m/s 2 ]
specificna masa (gustina) [kg/m3 ]
tezina [N]
specificna tdina [N/m3 ]
maseni protok [kg/s]
zaprerninski protok [m3/ s]
koncentracija [%]
sila [N]
sila pritiska EN]
impuls sile ENs]
pritisak, Pa
potencijal (pritisak) izrazen u visini stuba tecnosti, m
snaga [kW]
napon [N/m2]
napon smicanja [N/m2 ]
rad, J
energija, J
toplota, kJ
specificna koiicina toplote, J/kg
specificpj toplotni kapacitet, kJ/kgK
apsolutna (termodinarnicka) temperatura, K
toplomi fluks, W
specifican toplomi fluks, W/m2
specificna entalpij a, J/ kg
latentna top Iota, JI kg
koeficijent loplotne provodljivosti materijala, W/mK
koeficijent trenja (- )
koeficijent lokalnog otpora (- )
otpor
dinamicka viskoznost, Pa s,
259/269

v
S
e
II

kinematska viskoznost, mlls,

koeficijent filtracije, rnls
perrneabilnost, m 3slkg
koeficijent toplotnog zracenja [kJ/mlhC)
eksponent politropske promjene stanja [- ]
koeficijent prelaska toplote [- ]
geoterrnski stepen [rnI DC)
geoterrnski gradijent [elm]
3
3
zaprerninski protok preracunat na norrnalne uslove [m /s, m /rnin]
3
zaprerninski protok [m /s, m3/min]
molekulama masa [glmol]
koeficijent korisnog dejstva [- ]
koeficij ent viskoznosti, viskozitet, kg/ms
kinematicki viskozitet, ml/s
stisljivost, m 2iN
modul elasticnosti, Nim 2
piezometarska visina, m

260(269

Rijecnik pojrnova
Akvjfer - sloj ispod povrsine zemlje iii proslojke u stijenarna iIi cL'Ugim geoloskim
formacijama koje imaju takvu poroznost i vodopropusnost da omogucuju iii znacajan
protok podzemne vode iIi zafivatanje znacajnih koliCina podzernne vode;
Akvitard - zona u kojoj je onemogucen dotok vode iz jednog u drugi akvifer. Sastoje
se obieno od slojeva gline iIi drugih neporoznih stijena sa niskoo vrijednosti
hidraulickog konduktiviteta.
Albedo - izraz moei odbijanja svjetlosti od tijela koje sarno ne svijetli.
Anizotropan - Nejednakih osobina.
Destilacija - odvajanje razlicitih tecnosti koje kljueaju pri razlicitim temperaturama.
Difuzija - spontano kretanje materije, toplote, momenta kolicine kretanja iIi svjetla kao
posljedica gradijenta koncentracije.
Elasticnost - sposobnost materije da rnijenja svoju gustinu pri promjeni pritiska i/iIi
temperature
Fluid - materija u tecnom iIi gasovitom stanju.
Izotropan - koji ima iste osobine u posmatranom domenu.
Kapilarnost - pojava podizanja iIi spustanja tekueine u tankim cijevima (kapilarama), i
deforrnacija povrsine fluida na mjestu kontakta sa zidovima posude (stvaranje
meniskusa) .
Komprimabilnost - vidjeti pod stisIjivost.
Kopnene vode - stajace iii tekuce vode na povrsini kopna i podzemne vode na
kopnenoj strani od linije od koje se mjeri sirina teritorijalnih voda;
Likvifakcija - transforrnacija cvrste matyrije u tecnu usljed gubitka kohezije izazvanog
povecanjem pomog pritiska.
Meniskus - koneksna iii konkavna gomja povrsina tecnosti ciji je oblik posljedica
povrsinskog napona.
Permeabilnost - karakteristika provoIj ivosti fluida kroz poroznu sredinu, odnonsno
mogucnost migracije fluida kroz sredinu. Izraz sposobnosti poroznih sredina da pod
dejstvom odredene razlike pritiska propustaju odgovarajuei protok fluida
Podzemne vode - vode ispod povrsine zemlje u zasicenoj zoni i koje su u direktnom
kontaktu sa povrsinskim i podzemnim slojevima zemljista;
Povrsinske vode - kopnene vode, izuzev podzemnih voda, prelazne i obaine morske
vode, izuzev morskih voda koje pripadaju teritorijalnim vodama;
StiSljivost - osobina materije da rnijenja svoju gustinu pri promjeni pritiska iJiii
temperature
Viskoznost (viskozitet) - sila unutrasnjeg trenja koja se javija pri kretanju fluida
izmedu pojedinih cestica u pohetu.

261/269

Naucnici koji Sll daii zuacajau doprinos nastanku i razvoju mehanike

fluida
287- 212PNE
1623- 1662

Francuski filOlO!

1642- 1727

Engleski matematiDar i fiziDar

1700- 1782

Svicarski matematiDar

: Leonhard Euler

: 1707 - 1783

Gotthilf Hagen

1797 - 1884

Jean Louis Poiseuille

1799 - 1869

Francuski psiholog

Henry Darcy

1803 - 1858

! Francuski in = enjer

William Froude

1810- 1879

EngleskinautCar

: George Gabriel Stokes

1819- 1903

Evangelista Torricelli

1608-1647

Henri de Pitot

1695-1771

Osborne Reynolds

1842-1912

, Charles Vernon Theis

: EngleskimatematiDar

AmeriCki hidrogeolog

Julius Weisbach
: Ludwig Prandtl
Paul Richard Heinrich Blasius

1883-1970

Edgar Buckingharn

1867- 1940

ArnerCki fizi=ar

Ludwig Prandtl

1875 - 1953

Njerna=ki in=enjer

Lewis Moody

1880- 1953
-------~--------

Theodore von Karrnan

1881 - 1963

263/269

: Arneri=kiin::enjer

-------MaLJarski in= enjer

Heinrich Blasius

1883- 1970

NjemaOki nauOnik

1894- 1979

Nujema:::ki inOenjer

I Johann Nikuradse

Konstante
Atornska masena konstanta

I
Cedric White
Cyril Colebrook

18981910-

Engleski inCJenjer
Engleski inJenjer

A vogadrov broj

mu
I'

Boltzmanova konstanta
Stefan-Boltzmanova konstanta
Elektronvolt
Gravitaciona konstanta

264/269

NA
k
CF

eV

1,660539x10-27
6,022142xl0

kg

23

morl

23

1,380650xlO5,672xlO-

JIK

W/m2 K4

1,602176x106,6732x10-

19

Nm2/kg2

11

Baza prirodnog logaritrna

2,718281828 ...

Ludolfov broj pi

3,141592653 ...

Planckova konstanta

6,626069x10- 34

J-s
8

Brzina svjetla u vakumu

2,99792458x10

Zapremina mola idealnog gas a

Va

2,24136xlO- 2

m 3/mol

Univerzalna gasna konstanta

8,314472

J/(mol K)

265/269

rnIs

Konverzioni faktori

Bezdimenzioni broj

Simbol

Fonmula

Numerator

Masa:

lIb = 0.454 kg

DuZina:

1 inch = 2,54 em = 0,0254 m

nator

Reynoldsov broj

NRe

.dvpif.L

Inerciona
sila

Froudeov broj

Nh

u2/gD

Inerciona

1 ft = 12 inch = 0.3048 m
Energija:

1 BTU = 1055 J

1 kgf = 9,812 N
1 Ib f =4.448 N

W cbcrov broj

N we

u'pDICT

1 KS

Pritisak:

1 Pa = 1 N/m2
1 psi

736 W

Machovbroj

N.wa

Koeficijent ceonog
olpora

CD

Kavitncloni
(Eulerov) broj

1 Ibdinch2

1 atm= 1.01325 x 10 5 N/m2 = 14,7 psi

1 poise

Koeficijent trenja
Koeficijent
pritiska

1 g/( cms)

Zaprenir:.a:

Ca

Tempeatura:

Strujanje foluida pn
velikim brzinama

Fd(prli2)

Ukupna
ceona
sila

Inercio

na si1a

Strujanje fluida oko cvrstih

tijela

Pritisak

Inercija

Kavitacija

Smicuca
5i1a

Inereio
na sila

Sila
pritiska

Inerclo
na slla

p-p,
pu

T,I(pu'12)

Cp

.dpl(pu'12)

3,785 1

rF = 32 + 1,8C

rR= L8K

266/269

slobodnom pOVTsinorn

5ila

Brzina
zvuka

1 St = 1 cm2/s

Brzina

1 ftO = 7.481 U,S, gal

1 U,S, gal

Strujanje fluida sa

elona

uk

Kinematski viskozitet:
=

Gravita

Strujanje foluida sa
inerciialnim silama

1 cP = (11100) poise = 0,001 kg/ems)

1 Stoke

Uticaj vlskoznih i
inerclonih si1a na strujanje
fluida

Povrsin
ska si1a

1 Bar = 10 5 N/m2
V iskozitet:

Visk
ozna
sila

Inerciona
si1a

1 dyn = 1 g,Cm/ S2
Snaga:

s11a

1 cal = 4,184 J
Sila:

Primjena

Denomi

I'

267/269

"

"

kro7. z.'ltvorene

Strujanje kroz zatvorene

provodnike - odredivanje
pada pritiska

Periodni sistem elemenata

Prefiks

Faktor

Oznaka

eksa

10 18

peta

15

12

te,a
giga
meqa
kilo

10

10

10

10

10 3

10

deka

10

deci

10-1

centi

10-2

milli

10-3

mikro

10-6

nano

10-9

piko

10-12

femio

10-15

ato

10-18

hekto

268/269

269/269