STANBULDAN IKI

Milli Mcadeleye Giri

Paraf Yaynlar
Yakn Tarih
119
1. Bask: Nisan 2010
ISBN: 978-605-5539-03-0
Eser
Yazar
Editr
Dzelti
Kapak
Tasarm
Bask-Cilt

: stanbuldan k Milli Mcadeleye Giri

: Prof. Dr. Ali Arslan
: Burak Fazl abuk
: Bulut Fikret lolu
: Yunus Bora lke
: SinekART (212-8833825)
: al Ofset, Davutpaa Cad. No:8
rme Han Topkap-stanbul

Ali Arslan - Paraf Yaynlar

Bu kitabn basm haklar Paraf Yaynlarna aittir... Yazarn ve yaynevinin izni olmadan baslamaz, yaynlanamaz, kopyalanamaz ve oaltlamaz.
Ancak kaynak gsterilerek ksa alnt yaplabilir.

PARAF YAYINLARI
Maltepe Mah. Gmsuyu Cad. Dalg ars
No:3/114-116 Zeytinburnu / Topkap / stanbul
Tel: 0212 483 47 96 Faks: 0212 483 47 97

STANBULDAN IKI
Milli Mcadeleye Giri

Prof. Dr. AL ARSLAN

AL ARSLAN

1981de . . Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne balad ve

1985 ylnda mezun oldu. Ayn yl balad Genel Trk Tarihi yksek lisans programn Osmanl Trkiyesi ile Trkistan Arasndaki
lmi Mnasebetler (XIV-XIX. Yzyl) tezi ile 1988de tamamlad.
1988de balad doktora programn da Darlfnundan niversiteye Gei adl teziyle 16 Nisan 1992de baaryla bitirdi. Bu almas yapt ilavelerle 1995 ylnda Darlfnundan niversiteye
adyla basld. 1987de . . Edebiyat Fakltesi Yakna ve Trkiye
Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalnda Aratrma Grevlisi olarak
greve balad. 1989 ylnda Trkiye Cumhuriyeti Anabilim Dal
mstakil olarak kurulurken, bu ana bilim dalnda grev yapmay
tercih etti. 1990da yabanc dilini gelitirmek, ariv ve ktphanelerde alma yapmak zere ngilterede bulundu. Ekim 1992-Aralk
1993 arasnda T. C. Dileri Bakanl, Trk birlii ve Kalknma
Ajansnda, dnemin Dileri Bakan Hikmet etinin istei ile Yeni
Trk Cumhuriyetleri ve Rusya Federasyonu konularnda eitim danman olarak grev yapt. 14 Kasm 1995 tarihinde . . Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim
Dalnda Yardmc Doent kadrosuna atand. 18 Kasm 1997de Doent unvann ald ve 1998 ylnda ayn anabilim dalnda Doentlik kadrosuna atand 2005 tarihinde ald Profesr unvanyla halen burada grevine devam etmektedir. Edebiyat Fakltesi Tarih
Blmnde verdii Cumhuriyet Dnemi Eitim Politikalar, Cumhuriyet Dnemi ktisat Politikalar, Trk D Politikas, Trkiye ve

Ortadou ve ada Dnya Tarihi dersleri yannda, eitli yksek

retim kurumlarnda dersler verdi.
Yaymlanan kitaplar unlardr:
- Trk Cumhuriyetleri ile Trk Topluluklarndan Trkiyeye Gelen
renciler (1992-1993), 1994.
- Darlfnndan niversiteye, 1995.
- stanbul Drlfnnu Edebiyat Fakltesi Tarihesi ve lk Meclis Zabtlar, 2004 (Prof. Dr. Ali hsan Gencerle beraber).
-
(Osmanl Belgeleri Inda Osmanl Devletinde Rum Basn), Atina 2004.
- Ksr Dng Trkiyede niversite ve Siyaset, 2004.
- Kutsal Ermeni Papal Emiyazin Kilisesinde Stratejik Savalar,
2005.
- Osmanldan Cumhuriyete Rum Basn, 2005.
- Balkanlarn Anahtar- nemi Bilinmeyen Ada Taz, 2005.
- Avrupadan Trkiyeye kinci Yahudi G, 2006.
- Efendi ve Uak, 2008.
Paraf Yaynlarndaki Kitaplar:
- stanbuldan k, 2010
- Efendi ve Uak, 2010

iindekiler

NSZ.......................................................................................................9
LKENN KURTARILMASINDA KUVA-YI MLLYENN
GR VE YALNIZ SYASETEN MDAFAANIN
FLASI (1918-1920).............................................................................11
MLL MCADELEDE GEYVE MUHAREBELER
VE GEYVENN NEM....................................................................41
FEVKALADE MFETT- UMUML IV. VE V.
DAMAT FERT HKMETLERNN ANADOLUDAK
YNETM BYK MLLET MECLSNDEN GER
ALMA TEEBBS (1920)...............................................................65
MLL MCADELE STRATEJSNDE YOLLAR.......................83
SEVR ANTLAMASINA GRE BOAZLARIN
STATS..............................................................................................107
SEVR ANLAMASINA GRE OSMANLI ORDUSU.............121
IRAK SAVUNMA TARZI LE TRK MLL MCADELE
MODELNN MUKAYESES.........................................................133
KAYNAKLAR.......................................................................................145
NDEKS.................................................................................................149

PROF. DR. AL ARSLAN

NSZ

Fikri mensubiyeten, kaynaklarda tarafgirlik ve yaanlan

dnemin etkisinde kalnmas dolaysyla yakn tarihimizin
objektif olarak ele alnmasnda ciddi problemler yaanmtr.
Bunlara ilave olarak ariv belgelerine ulamaktaki zorluklar ve
yakn dnemi alan mtehassslarn yetersizlii de bu problemin derinlemesine katk salamtr.
Tarihimizin gncelliini yitirmeyen Milli Mcadele dnemini para para yazarak btne ulama hedefiyle kaleme aldm makalelerimi, belli bir orana ulamas dolaysyla toplu
olarak yaynlamaya karar verdim.
Milli Mcadeleye Giri baln verdiimiz bu eserde;
Milli Mcadelenin fikri zemininin nasl glendii ve tilaf Devletlerine teslim olmay bir siyaset olarak benimseyenlerin hatalar ortaya konmu; Anadoluda glenen Kuva-y
Milliyenin stanbulun etkisini krmak iin Geyveyi nasl kulland izah edilmi; ngiliz destekli stanbul ynetiminin BMM ynetimini ortadan kaldrmak iin kurduu Anadolu Fevkalade Mfettiliinin ne olduu anlatlm; Milli
Mcadelede yollarn nasl kullanld ortaya konmu; Sevr
Anlamasna gre Boazlar ve ordunun stats incelenmi ve
Milli Mcadele Modelinin Irak igaline kar ortaya kan direni ile mukayesesi yaplarak, gnmzdeki olaylarla kyaslama yaplmtr.
9

STANBULDAN IKI

Bu makalelerin bir eserde birletirilerek yaynlanmasn

gerekletiren Deerli Kardeim Burak Fazl abuka ve Paraf
Yaynlar Sahibi Ahmet zmcoluna kalb teekkrlerimi
sunarm.
Okuma frsat bulanlara faydal olmas temennisiyle

10

Prof. Dr. Ali ARSLAN

stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi
Anabilim Dal

PROF. DR. AL ARSLAN

LKENN KURTARILMASINDA KUVA-YI

MLLYENN GR
VE
YALNIZ SYASETEN MDAFAANIN FLASI
(1918-1920)1

lkenin Kurtarlmasnda Kuva-y Miliyenin Gr ve Yalnz Siyaseten

Mdafaann flas (1918-1920) . . Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi. Say
36, stanbul 2000, s. 7-28

11

STANBULDAN IKI

12

PROF. DR. AL ARSLAN

Mondros Mtarekesinden Sonraki Durum

I. Dnya Savandan byk kayplarla kan Osmanl Devleti, 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Atekes Antlamas
ile elde kalan topraklarn da paylalabilmesine zemin hazrlamt. Atekes antlamas, sava bitirme noktasnda iyimserlikle karlanm ve bata antlamaya imza koyan Rauf Bey
(Orbay) tarafndan, ngilizlerin Osmanl Devletini yaatmak
fikrinde olduklar, stanbula tek bir dman askeri kmayaca, Adanann igal edilmeyecei ynnde aklamalar yaplmt. Bu iyi niyetin bir sebebi de u idi: Mondros Atekes
Antlamasna imza koyan Trk heyetinin bakan Rauf Beye
verilen gizli belge ile Rauf Beyin talebi dorultusunda Yunan
askerlerinin zmire de stanbula gnderilmeyecei ve bunun
ngiliz Amirali Calthorpe tarafndan kendi hkmetine bildirilecei taahht edilmi ancak byle bir hkm antlama metnine konmamt. Fakat bu taahhdn bir oyalama olduu ksa
bir sre sonra anlalacaktr2.
Mondros Atekes Antlamasnn yrrle girdii 31
Ekim 1918de tilaf Devletlerince igal edilmemi olan
Musulun ngilizler tarafndan 3 Kasmda igali ve 8 Kasmda
ngiliz bayrann Hkmet Konana ekilmesi; Yldrm
Ordular Komutan Mustafa Kemal Paann itirazlarna ramen, Mondros Mtarekesinin bozulmamas ve ngilizlerin
kzdrlmamas iin, skenderunun igaline izin verilmesi ve
tilaf Devletlerinin 9 Kasmda buraya asker karmalar ile 11
2

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, II, stanbul 1991, s. 2526.

13

STANBULDAN IKI

Kasmda Osmanl Mlki idaresine son vermeleri3 Mondros

Atekes Antlamas ile elde kalan topraklarn korunabilecei
hakkndaki kukular arttrmt. Daha bu antlamann mrekkebi kurumadan yeni bir mcadelenin balayaca, halkn direni hazrlklar ve 19 Aralk 1919da Hatay Drtyoldaki ilk
direnii4 ile ortaya kmt.
Mondros Mtarekesi imzalanmadan nce, Talat Paa
Kabinesinin son gnlerinde, ordularn muharebe kudretinden mahrum ve lkeyi mdafaadan aciz olduunu tespit eden
Mustafa Kemal Paa, dmann her gn daha msait ve ezici
artlara malik olduunu ve muhakkak bar yaplmasn, yoksa
lkenin kmilen elden kmasna sebep olunacan 14 Ekim
1918de padiahn Seryaveri Naciye bildirmiti. Bu vesile ile
Tevfik Paa veya zzet Paann sadaretinde kendisi (Mustafa
Kemal Paa), Fethi, Tahsin, Rauf, Azmi, Canbulat ve eyhlislm Hayriden oluacak bir kabinenin kurulmasnn gerektiini kaydetmi ve bunun padiaha iletilmesini istemiti5. Mtareke imzalanmadan nce, gl bir hkmetle, savan sona
erdirilmesinden sonra iyi bir netice alnabilecei dncesiyle
hkmette yer almak isteyen Mustafa Kemal Paa, ayn zamanda, Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasnn hemen akabinde, gerektiinde silahl mcadeleye hazr olmak
amacyla Anadoluda bir direniin balatlmas ynnde faaliyetlere balamt. Katmadan Adanaya gelen Ali Fuat Paa,
Mustafa Kemal Paa ile grm ve iki komutan 4 Kasm
1918de ukurovada bir direni merkezi kurmay kararlatrmlard6.
3
4
5
6

14

Tansel, a.g.e., s. 32-36, 37-39, 45.

Tansel, a.g.e., I, stanbul 1991, s. 220.
Mustafa Kemal Paann 14.10.1918de Seryaver Naci Beye yeni bir kabinenin kurulmas gerektii hususunda ektii telgraf iin baknz; Atatrkn
Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara 1964, s. 13-14.
Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 29.

PROF. DR. AL ARSLAN

ngilizlerin verdii taahht konusunda pheleri ortaya kan Bahriye Nazr Rauf Bey, 5/6 Kasm 1918de Mondrostaki
evket Beye ektii telgrafta Yunan donanmasnn stanbula
giriine engel olunmas ve igallere giriilmemesi konusunda
ngiliz Amirali Calthorpe nezdinde giriimde bulunmasn istemiti. Ancak Calthorpe, Osmanl Harbiye Nezaretine gnderdii gizli yazda, Yunan gemilerinin Boazlardan geiine
engel olunamayacan bildirmiti7.
tilaf Devletleri, bir taraftan kendi alarndan stratejik
olan topraklar igal ederlerken dier taraftan da stanbulda
etkilerini gittike arttryorlard. ngilizlerle iyi geinmek niyetinde olan padiah, zzet Paa Kabinesindeki Fethi, Rauf ve
Cavit Beyler gibi nazrlarn kabineden karlmasn Ahmet zzet Paadan istemi fakat sadrazam bunu reddetmiti8. 8 Kasm 1918de padiah tarafndan Ahmet zzet Paa Kabinesi istifa ettirildi ve 11 Kasmda ngilizlerin daha sempati ile bakt
Tevfik Paa Kabinesi kuruldu. Daha sonra da aada izah edilecei zere 4 Mart 1919 tarihinde I. Damat Ferit Hkmeti
kurulacaktr.
Mondros Mtarekesinin yaplmasndan itibaren lkenin
tehlikeli dnemi atlatabilmesi iin takip edilmesi gereken yol
ve metot bakmndan lke insanlarnn ikiye blndn gryoruz. Bunlardan ilki, tilaf Devletleri ve zellikle ngiltere
ile iyi ilikiler kurmak ve ngilizleri honut etmek yolu ile masa
banda siyasi olarak (diplomasi yoluyla) lkeyi kurtarmak isteyenlerden oluan gruptur. Bu grubun lideri konumundaki
ahs ise Damat Ferittir. Bu grubun mtarekenin ortaya kard iyimserlik atmosferi ierisinde ilk gnlerde daha kalabalk
iken, igallerin balamas ve lkenin giderek paralara bln7
8

Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, I, stanbul

1975, s. 57-58.
Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yay. Haz., Cemal Kutay, stanbul 1980, s.
257; Ahmet zzet Paa, Feryadm, stanbul 1993, s. 30-39.

15

STANBULDAN IKI

mesi karsnda kldne ahit oluyoruz. kinci grup ise,

tilaf Devletlerinin niyetinin sava srasnda igal edilmemi
topraklar da eitli ekillerde paylatraca; tilaf Devletleri
ile masa banda baarl bir nihai antlama imzalamak iin, ihtiya duyulduunda bavurulmak zere askeri alanda da hazrlkl olunmas gerektiini savunan grup, yani Kuva-y Milliyecilerdir. Bu iki grubun da homojen bir yapda olduunu
(herkeste kabul ve retlerin ayn etkiyi gsterdiini) sylemek
mmkn deildir. Bu gruplamann BMMnin almasna kadar devam ettiini ve nihayet Ankara-stanbul hkmetleri
olarak iki ayr merkezde toplandklarn tespit ediyoruz
Bu gruplama, adm adm gereklemitir. Mustafa Kemal
Paann yakn arkada Fethi Okyar ile Milli Mcadelenin
rgtl olarak balatlmasnda etkin rol oynayanlardan Rauf
(Orbay) Beyin de yesi bulunduu Ahmet zzet Paa kabinesi, Musul ile Antakya ve skenderunun evresinin igaline
atekesi korumak ve ngilizlerle bozumamak iin izin vermiti. Yine zzet Paa Hkmeti dneminde, 7 Kasm 1918de
Franszlarn Uzunkprdeki Osmanl kuvvetleri komutanna
9 Kasmda blk olarak geleceklerini (70 oda, 3 ton sebze
ve 5 ton yakacak hazrlanmasn isteyerek) bildirmeleri zerine, Osmanl Hkmeti, Uzunkprdeki komutana igal iin
bir sebep olmadn, zorla girerlerse yalnz protesto edilmesini ancak silah kullanlmamasn bildirmiti9.
ttihatlar iinde bulundurmakla sulanan zzet Paa
Hkmetinin istifasndan bir gn sonra, stanbulda ngilizlerin ibirlikisi olarak bilinen Yeni stanbul gazetesinin ilk says yaynland. ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucusu Said
Molla da bu gazetede bayazarlk yapmaktayd. ngiliz dostluu ile meselelerin halledilebileceini savunan ve Kuva-y
Milliyeye iddetle kar kan Ali Kemal, ngilizlerin en azimli
9

16

Tevfik Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1962, s.120.

PROF. DR. AL ARSLAN

millet olduunu, Osmanl Devletinin iki siyasi ilkesi olacan, bunlarn ieride milliyetlerin birlii, d politikada ise ngiliz dostluu olduunu aklyor ve ngilizlerle bozuulmamasn savunuyordu10. Yeni stanbul, 12 Kasm tarihli nshasnda
Osmanllarn ancak ngiliz kavm-i necibinin samimi yardmlar ile varln srdrebileceini yazyordu.
11 Kasm 1918de greve balayan Tevfik Paa Hkmeti dneminde stanbul Boaz, tilaf Devletleri tarafndan
15 Kasmda igal edildi ve bir gn sonra 4000 kiilik bir Fransz kuvveti Uzunkprden Bakrkye gelerek yerleti. lk
nce stanbulun ardndan lkenin dier baz blgelerinin ve
en sonunda 15 Maysta zmirin igali ile tilaf Devletlerinin
asl niyetleri tezahr etti. lkenin drt bir taraftan igali, halkn kongreler tertip etmesi ve direni kuvvetleri oluturmalar ve bu gleri birletirmeleri istikametinde Mustafa Kemal ve arkadalarnn (Ali Fuat Paa, Kazm Karabekir, Rauf
Bey) Anadoludaki Kuva-y Milliye hareketlerine yeni bir g
ve yn vermeleri, Paris Bar Konferansnn hayal krkl ile
sona ermesi aamasnda lkenin kurtarlmasnda takip edilecek yol hakkndaki tartmalarn da hzlandn ve netlemeye
baladn grmekteyiz.
Bu hususu tespitte, silahl mcadeleye hazrlkl ve gerektiinde taraftar olan Milli Mcadele mensuplarnn grlerini
tespit edip, stanbulda Milli mcadeleye kar taknlan tavrn
ortaya karlmasnda yarar vardr.
I- Milli Mcadelecilerin Gr:
Erzurum Kongresinden itibaren Heyet-i Temsiliye Reisi
olarak Milli Mcadelenin lideri ve szcs konumuna gelen
Mustafa Kemal Paa, lke ve milletin yok olmas tehlikesi kar10 Ali Kemalin bu yazs iin baknz; Sabah Gazetesi, 9 Kasm 1918.

17

STANBULDAN IKI

snda, Kuva-y Milliyenin istedii eyin, hakkndan mahrum

yaatlan, mevcudiyeti ehemmiyete alnmayan milletin hayata,
refaha mstahak bir kuvvet olduunu hkmet ve hkmetlere anlatmak olduunu ifade ediyordu. Mustafa Kemal Paa,
yaamaya mstahak bir kuvvet olunduunun anlatlmasnn,
sava meydanlarndaki baardan daha nemli olduunu belirtiyordu. Mustafa Kemal Paaya gre; Dnya, milletimizin
hayatna ya hrmet edip onun vahdet ve istiklalini tasdik edecektir ya da son topraklarmz son insanlarmzn kanyla suladktan sonra btn bir milletin naa stnde merdut hrs-
istilasn tatmin etmek mecburiyetinde kalacaktr11. ldrlen bir adamn son nefesine kadar mertlikle, cesaretle kendini
mdafaa etmesinin tabii olduunu kaydeden Mustafa Kemal
Paa, tehlikenin boaza dayandnda mcadelenin kendiliinden ortaya kacan, zmirin igalinin de byle olduunu,
canna kastedilen milletin her eyi gze alacan, milli tekilatn makul ve meru haklarn leme dinletebileceini, btn
bir milleti toplu bir ekilde istila etmenin kolay gerekleemeyeceini savunuyordu12.
Kuva-y Milliyecilere gre; zmirin haydutasna igali,
millete kar byk bir suikast ortaya koymu ve Mustafa Kemal Paa ile arkadalar, istiklal-i milliye vurulmak istenen
darbeye kar esbab- mukavemet ve mdafaaya karar vermilerdi13. Dokuzuncu Ordu Mfettii olarak Havzada bulunduu
srada 29 Mays 1919 tarihinde 15. Kolordu Kumandanlna,
takip edilecek mdafaa hareketi ile ilgili bir tebli gnderen
Mustafa Kemal Paa, tilaf Devletlerinin stiklal-i millimizi
ve devletimizi idama mahkm etmekte olduklarnn tahak11 Mustafa Kemal Paann Tasvir-i Efkar Gazetesi muhabiri Ruen Eref ile Harekat- Milliyenin Karakteri zerine 24/25.10.1919 tarihli mlakat, S.D, III,
Ankara 1954, s. 7-8.
12 Sylev ve Demeler (SD), III, s. 10.
13 Mustafa Kemal Paann TBMMnin kurulu gnne ait 24.4.1921 tarihli hatralar, SD, III, s. 24

18

PROF. DR. AL ARSLAN

kuk etmekte olduunu belirterek, tilaf Devletlerinin istila hareketi karsnda neler yaplabileceini aklamt. Mustafa
Kemal Paa, stanbulun esir muamelesi grdn, milleti
esaretten kurtarmak iin bir gizli tekilat kurulmasn, ihtisaslar icab bu iin askerlerle, itimada ayan mlkiye memurlar
tarafndan gerekletirilmesi gerektiini bildiriyordu. Mustafa
Kemal Paa, Karadeniz sahillerine Yunan askerlerinin kmas
ve blgedeki Rumlarn isyan ederek bir cumhuriyet kurma teebbslerine kar iddetle takibat yaplacan, ancak tilaf
Devletlerinin sahile kmas karsnda protesto mitingleri yaplacan, fakat tilaf Devletleri kuvvetlerinin memleket dhiline ilerlemesi halinde asker-halk topyekn fiilen silahla mdafaa balayacan gizli olarak nc, On Beinci, Yirminci
Kolordu Kumandanlklarna yazmt14.
Bu sralarda, ngilizler Trk ordusunun zayflatlmas maksadyla 13. Kolordu Kumandanlna kumandan tayin ettirmeyerek bu kolordunun lavedilmesine alyorlard. Mustafa
Kemal Paa ile Cevat Paa ise 13. Kolorduyu jandarmaya dntrerek muhafaza etmek istiyorlard. Nitekim Mustafa Kemal Paa, kolordunun muhafazasnn lzumunu, hi olmazsa
zaman kazanlmasn ve ayet ilga edilirse emre uyulmamas
gerektiini Cevat Paaya yazmt15. Konyadaki ordu mfettii Cemal Paa da Yunan, ngiliz, Fransz ve talyan kuvvetlerinin igaline kar koymay kararlatrm ve bu yolda hazrlklar yapmt. Cemal Paann ayrca Mustafa Kemal Paadan
Karadeniz sahilinden balayacak bir igal hareketini nlemek
iin olayn vukuunu mu bekleyeceini, yoksa igale mani olmak zere nceden icraata m balanacan sormutu. Mustafa Kemal Paa da bir emr-i vakiyle karlamak istemediini
ve fakat hazrlklarn iyi yaplabilmesi iin zamana ihtiya ol14 SD, IV, 25-27; Kazm Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar (HE), s. 51.
14 Mustafa Kemal Paann 15.6.1919 tarihinde 15. kolordu kumandanna verdii
cevap, SD, IV, s. 31; Karabekir, HE, s. 70.

19

STANBULDAN IKI

duunu, bir hadise kp da mecbur kalmadktan sonra, sadrazamn Sulh Konferansnda grecei kabul tarzn ve muameleyi sk bir ekilde takip ederek ona gre harektn tanzim
edilmesinin iyi olacan Cemal Paaya bildirmiti16.
Mustafa Kemal Paann o anda en fazla nem verdii konu,
btn milletin birliini salayarak milleti hr ve mstakil yaatmaya matuf Mdafaa-i Hukuk- Milliyenin her nahiyeye
varncaya kadar yaylmasn temin etmekti. Milletin bilfiil buna
baladn, Erzurumda ark vilayetleri murahhaslarndan mrekkep bir heyet bulundurmak hususundaki fikir ve teebbs
takdir ettiini belirtmekteydi. M. Kemal Paa, Anadolu, stanbul ve Trakyadaki btn Mdafaa-i Hukuk- Milliye cemiyetleriyle ortak alma yaplmas gerektiine inanyordu17. Bunun iin de Erzurum Kongresinden daha mull ve umumi
bir kongrenin toplanmasn ok acil gryordu18.
Rauf Bey ile 3. ve 20. Kolordu kumandanlaryla birlikte hedeflerinin milli gayenin gerekletirilmesine kadar kumanda
makamlarnn baka bir ruhla hareket etmelerini isteyen Mustafa Kemal Paa, daima milletin iinde kalarak ngilizlerin ve
stanbulun imha tesiri altna girilmemesi ve ayet (komutanlktan) ekilmeye mecbur ederlerse, vekletle olsun yine tedvir-i umur edilerek gayeden uzaklalmamasna ve istihlaf etmek zere gelecekler hakknda phe olunmad takdirde
onlarla beraber, ayn hedef urunda allmas ve phe edilir
de ihtiraat- vaka messir olmazsa yeni gelen komutann izale-i nfuzu ve istifa ve avdete icbar, bu da messir olmazsa herhangi bir suretle atalete sevkinin mecbur olduuna karar ver16 Mustafa Kemal Paann 16.6.1919 tarihinde 15. Kolordu Kumandan Kazm
Karabekir Paaya gnderdii telgraf, SD, IV, s. 33, Kazm Karabekir, HE, s.
54-55.
17 Mustafa Kemal Paann 17.6.1919 tarihinde Amasyadan 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paaya yazd ifre; SD, IV, s. 34-35.
18 Mustafa Kemal Paadan 23.6.1919da (Amasyadan) 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paaya yazlan ifre; SD, IV, s. 39-40.

20

PROF. DR. AL ARSLAN

miti. Mustafa Kemal Paa, vali ve mutasarrflarn hibir vecihle

grevlerini bakasna brakmamalar, tekrar yerinde kalmalar
mmkn olmazsa ve bakas gelirse kumandanlarda olduu
gibi davranlmas ancak her halkrda muhit-i millinin bandan ayrlmayarak milli mesaiye devam olunmas, stanbuldan
milli harekete kar bir tecavz olursa uygun suretle hemen mukabele edilmesi zaruretine inanyordu. Mustafa Kemal Paa, bu
noktadan hareketle dou illerine memur tayin edilen Dhiliye
Eski Nazr Mehmed Aliye bu memuriyeti kabul etmemesini
ihtar etmi ve eer bu ikaza ramen bu blgeye giderse ikinci
ihtardan sonra tevkif edilmesini kararlatrmt19.
III. Ordu Mfettii olarak milli tekilat glendirmeye ve
bamsz hareket etmesini salamaya alan Mustafa Kemal
Paa, o anda Damat Ferit Kabinesinde grev yapan ve kurtulu iin Anadoludaki kudret-i milliyeden baka hibir mit ve
kuvvetin kalmadna inanan Nafia Nazr Ferit ve Maarif Nazr Sait Beyler gibi ahslarla mektuplamt. Bunun zerine
Anadoluya abuk gelmesi gereken murahhaslarn yola kmasna allm ve stanbuldaki artlar dnlerek paraya
mteallik problemler zlmeye gayret edilmiti20. Milli Mcadelecilerin gr, lkenin kurtarlmas iin esir konumundaki stanbuldan bamsz hareket eden bir milli tekilat kurarak, askeriyeyi ve idareyi her halkrda elde tutarak lkenin
tamamen igaline mani olmak ve igal edilen yerleri kurtarmak
zere bir kuvveti hazr tutmak ve bunu milletle kaynatrarak
glendirmekti. Ayrca, bamszl kazanmak iin gerekirse
topyekn bir savaa hazrlkl olmakt.

19 Ayn yer.
20 Ayn yer.

21

STANBULDAN IKI

II- lkenin Siyaseten Kurtarlabilecei Grnn

flas ve stanbul Hkmetinin Tavr
Mondros Atekes Antlamasndan sonra kurulan stanbul hkmetlerinin tilaf Devletleriyle ilikilerinde ok farkl
tavrlar ierisinde olduklar grlmektedir. Bu tavrlar, gerekirse savamakta kararl Kuva-y Milliye karsndaki tutumlar
ile tilaf Devletleriyle iyi geinerek lkeyi siyaseten yani bar
yoluyla kurtarma hususundaki davranlar dikkatle incelendiinde daha kolay anlalacaktr.
1. kinci ve nc Ahmet Tevfik Paa Hkmetleri
(11.11.1918-23.2.1919)
I. Dnya Savann son gnlerinde ttihatlarn destei ile kurulan Ahmet zzet Paa Hkmetinin sona erdirilmesinden sonra Mondros Atekes Antlamasnn akabinde
11.11.1918de kurulan ikinci Ahmet Tevfik Paa Hkmetinin
maksad, Anadoluda teekkl eden Kuva-y Milliyeyi datmak deil, Kuva-y Milliyeyi kuva-y muntazama haline getirmekti21. 13.1.1919-23.2.1919 arasnda grev yapan nc
Tevfik Paa Kabinesinin tavrn tespit edemedik. Ancak bu
hkmetin de nceki ve sonraki hkmetle ayn tutumu sergilemi olduunu syleyebiliriz.
2- Drdnc Ahmet Tevfik Paa Hkmeti
(24.2.1919-3.3.1919)
24 ubat 1919 tarihinde kurulan Drdnc Ahmet Tevfik
Paa Hkmeti, Anadoluda oluan milli teebbslerin hkmetin idare etmesinin uygun olmamasna karlk, hkmetin
siyasetine muvafk hareketlerin hissettirilmeden desteklenmesi gerektii grndedir22.
21 BOA, DH. KMS, 54-3/41, 13 S 1337/18 Kasm 1918.
22 Dahiliye Nezareti dare-i Umumiye-i Dahiliye Mdriyetinden Trabzon
Vilayetine 25 ubat 1919/24 Ca 1337 tarihinde ekilen cevabi telgraf, BOA,
DH-FR, 96/302.

22

PROF. DR. AL ARSLAN

3- Birinci Damat Ferit Paa Hkmeti

(4.3.1919-15/16.5.1919)
Mustafa Kemal Paann 9. Ordu Ktaat Mfettii olarak Anadoluya gnderilmesi bu hkmet dneminde olmutur. Bu ilk Damat Ferit Hkmeti dneminde, Tevfik Paa
Kabinesinin takip ettii politikann genel olarak devam ettirildiini gryoruz.
17 Mart 1919da Tekede faaliyet gsteren Vahdet-i Milliye Heyeti hakknda Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye
Mdriyeti tarafndan Teke Mutasarrflna gnderilen telgrafta, Vahdet-i Milliye Heyeti tarafndan yaplan faaliyet ve teebbslere hkmete mdahale edilmemesi ve bu heyetin
rahat almasnn devam istenmiti23. Osmanl Devletinden
baz topraklar koparmak isteyen Yunanistan ve Bulgaristann,
bu amala baz yerlerde nfuslarn arttrma almalarna engel olunmas Meclis-i Vkel tarafndan kararlatrlmt24.
Ancak 28 Nisan 1919da, ngilizleri memnun etmek erevesinde herhangi bir mahalle silah dercedecek askeri mfrezelere
birka ngiliz zabitinin terfik edilmesine karar verilmiti25.
4- kinci Damat Ferit Paa Hkmeti
(19.5.1919-20.7.1919)
Bu hkmet dneminde Osmanllar aleyhine faaliyet gsteren Ermeni ve Rumlara kar baz tedbirler dnlmesine
ramen, sadece siyaseten mdafaann faydal olaca, lkenin
masa banda kurtarlaca fikrinin savunucular idareye hakim
olmu ve Milli Mcadeleye kesin olarak cephe alnmtr.

23 Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyetinden Teke Mutasarrfna

17 Mart 1919 tarihli telgraf, DH-FR, 97/168.
24 11 Nisan 1919 tarihli Meclis-i Vkela Mazbatas, MV, 215/37.
25 28 Nisan 1919 tarihli Meclis-i Vkela Mazbatas, MV, 215/84.

23

STANBULDAN IKI

Alnan Tedbirler
tilaf Devletleri desteindeki Yunan igaline kar koymann mmkn olmad grnde26 olan kinci Damat Ferit
Hkmeti zmir, Menemen ve civarnn Yunan igali altnda
bulunduu srada bu yrelerden hicretin nlenmesi iin tedbirler alnmasn kararlatrmt27. Ayrca Amerikan Tetkik
Heyetinin seyahati srasnda Bat Anadolu sahillerinde suni
bir Rum ekseriyetini gstermeye alan ve bu amala buralara Yunanllar gnderen Yunan Hkmetinin almalarna
kar, hibir Yunann Osmanl sahillerine kmasna msaade
edilmemesi ve gerekli tedbirlerin alnmas iin Edirne, anakkale, Aydn, Karesi, Mentee ve sair vilayetlere telgraflar ekilmitir28.
Rumlarn Trabzon ve civarnda bir Pontus devleti kurma almalar bilindiinden, Rusyadan dnen Rumlarn Trabzona
kmalarna msaade edilmemesi ve gerekli tedbirlerin alnmas Osmanl Hkmeti tarafndan isteniyordu29.
Kafkasyada Osmanl hududu yaknlarnda ynak yapan
ve balarnda ngiliz subaylarnn olduu Ermenilerin taarruzlarnn devam durumunda, Mslman halkn tecavzlerden
korunmas maksadyla ordudaki asker mevcudunun arttrlaca Osmanl Hkmeti tarafndan tilaf Devletleri mmessillerine bildirilmiti30.

26 Dahiliye Nezareti, Kalem-i Mahsus tarafndan 18 Haziran 1919 tarihinde hazrlanan telgraf msveddesi; DH-FR, 100/149.
27 1 Haziran 1919 tarihli Meclis-i Vkela Mazbatas, MV, 216/1.
28 18 Haziran 1919 tarihinde Aair ve Muhacir Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan ilgili valilere ekilen telgraf; DH-FR, 100/143.
29 Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan Trabzon Vilayetine
ekilen 18 Haziran 1919 tarihli telgraf, DH-FR, 100/142.
30 Kalem-i Mahsustan Erzurum, Van, Bitlis ve Trabzon Vilayetlerine 10 Haziran 1919 tarihinde ekilen telgraf, DH-FR, 100/77.

24

PROF. DR. AL ARSLAN

Bir Olay karlmamas in Halkn kaz Edilmesi

Daha nceki hkmetler dneminde, bir igale kar yetersiz
de olsa baz hazrlklar yapld, en azndan gelien milli direni
hareketlerine kar tavr konulmad malumdur. Ancak kinci
Damad Ferid Hkmeti dneminde artk her trl direni hareketlerinin karsnda bir engel de bu hkmet olmutur.
Mondros Atekes Antlamasndan itibaren Trakyay ele
geirmek iin harekete geen Yunanistanllara kar tedbirler
alnmaya balanmt. kinci Damad Ferid Hkmeti, 23 Mays 1919da Sadaretten Edirne Vilayetine ekilen telgrafta;
Yunanistanllarn Trakyay igali rivayetlerine binaen halkn
silahlandrlmasnn hatal olduu belirtilmi, bu hususta, tilaf Devletleri mmessilleri ile grlerek gerekli tedbirlerin
alnmas istenmiti31.
galler karsnda tepkinin giderek byd bir ortamda, 5 Haziran 1919da Kalem-i Mahsustan Malatya
Mutasarrflna ekilen telgrafta, Osmanl Hkmetinin igalleri protesto ettii, mlki ve milli hukukun mdafaaya alld, Osmanl bar murahhaslarnn yaknda Parise hareket
edecekleri ve bu arada asayiin muhafazasna itina gsterilmesi tembih ediliyordu32. zmirin igalinin haksz ve usulsz
olduuna, ancak Mondros Mtarekesi artlar sebebiyle kar
bir harekete geilemeyeceine inanan kinci Damat Ferit Hkmeti, zmn ancak Paris Bar Konferans ile salanabileceini, bu arada ahalinin vakarn muhafaza etmesi ve yurtlarn terk etmemeleri gerektiini dnmekteydi33. Osmanl
Hkmeti, zmirden igale balayan Yunan ve Antalyadan
ilerleyerek blgeyi ele geirmeye alan talyan kuvvetlerine
31 Bu telgraf iin baknz; DH-FR, 99/293.
32 DH-FR, 100/46.
33 15 Haziran 1919 tarihinde Dahiliye Nezaretinden Bergama Kaymakamlna
tebli edilmek zere Aydn Vilayetine ekilen cevabi telgraf, DH-FR,
100/118.

25

STANBULDAN IKI

kar konulmasnn mmkn olmadndan dolay, Paris Bar

Konferansnn neticesinin beklenmesi, halkn zellikle Mslmanlarla gayrimslim unsurlar arasnda olabilecek dmanlklarn nlenmesini istiyordu34. Ksacas Osmanl Hkmeti
igallere kar siyasi mdafaa politikas takip edilmesini zm olarak gryordu35.
kinci Damad Ferit Hkmetinin grn en gzel zetleyen Dahiliye Nazr Ali Kemalin u szleridir; Gasbane ve
gaddarane igallerden ne derece mteessir olursa olsun hkmet ne Yunanistan ve ne de (baka) kimse ile bu esnada harp
ve darbe tutuamaz. Paristeki konferansa giden murahhaslarmzn imdiye kadar ecza-y asliye-i vatan kurtaracaklarna
midimiz gnden gne artmaktadr36.
Konya ve dier baz blgelere talyanlarn asker gndermesi zerine talyan Fevkalade Komiserlii nezdinde teebbslerde bulunan Osmanl Hkmeti, ahalinin igallere kar
miting tertip etmesi, yazl ve szl protestolarda bulunmasn
elzem grmekte, ancak fiili kar koymann hem bu hareketi
yapanlara hem de devlete zarar vereceini dnmektedir37.
Milli Mcadeleyi Savunanlara Kar
Tavr Konulmas
Daha III. Ordu Mfettii bulunduu srada, Milli Mcadele
grubuna mensup olan Mustafa Kemal Paa ile Cemal Paa aleyhine Dahiliye Nezaretinde bir kanaatin olutuu grlmekte34 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus tarafndan 18 Haziran 1919 tarihinde hazrlanan telgraf msveddesi, DH-FR, 100/149.
35 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 22 Haziran 1919 tarihinde Karasi Mutasarrfl ile Bergama, Edremit ve Burhaniye Kaymakamlklarna ekilen
telgraf; DH-FR, 100/166.
36 Ali Kemalin bu ifadesi iin baknz; Atatrkn Sylev ve Demeleri I, stanbul 1945, s. 17.
37 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Konya Vilayetine 13 Temmuz 1919da
ekilen telgraf, DH-FR, 101/19-71.

26

PROF. DR. AL ARSLAN

dir. Mesela Dahiliye Nezaretinden Kayseri Mutasarrflna

ekilen bir telgrafta; galler dolaysyla tilaf Devletleri mmessillerine ve Paris Sulh Konferansna mracaat edilip protestolarda bulunulduu, bu esnada Mustafa Kemal ve Cemal
Paalarn tedbirlerinin bir fayda vermedii bildiriliyordu38. Ayrca Yunanllarca igal edilen yerlerde mukavemette bulunulmamas, tekerrr edecek igallere kar ahaliden mali ve bedeni
taleplerde bulunan mteebbisler hakknda takibat yaplmas
Osmanl Dahiliye Nezareti tarafndan isteniyordu39.
Mustafa Kemal Paann suret-i katiyede mazul tannmasnn tebli edilmesinin40 arkasndan, Mustafa Kemal Paa
ile beraber hareket etmenin caiz olmad41 ve verdii emirlerin dinlenmemesi gerektii42 Dahiliye Nezaretinden aklanmt. Mustafa Kemal Paann azlinden sonra, II. Damad
Ferid Hkmetinin tavrnn Kuva-y Milliyeye kar daha
da sertletii grlmektedir. 9 Temmuz 1919da Eskiehir
Mutasarrflna Dahiliye Nezaretinden ekilen telgrafta; Kuva-y Milliye tekilat iin teebbsat icrasnn caiz olmad
bildirilirken43, 10 Temmuzda Osmanl Hkmetinin Mdafaa-i Milliye ve Redd-i lhak cemiyetleri tekilatna izin vermeyecei44 ve milli tekilat ile eteciliin yasak olduu akla38 24 Haziran 1919 tarihli telgraf, DH-FR, 100/179.
39 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 28 Haziran 1919 tarihinde Erzurum,
Ankara, Konya, Mentee, Kayseri ile vesair vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgraf, DH-FR, 100/202.
40 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Sivas Vilayetine 29 Haziran 1919da
ekilen telgraf; DH-FR, 100/203.
41 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 9 Temmuz 1919da Van Vilayetine
ekilen telgraf, DH-FR, 101/19-35.
42 Mustafa Kemal Paann verdii emirlerin dinlenilmemesi hususunda Dahiliye
Nezareti Kalem-i Mahsustan Diyarbakr Vilayetine 9 Temmuz 1919 tarihinde ekilen telgraf, DH-FR, 101/19-36.
43 DH-FR, 101/19-41.
44 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 10 Temmuz 1919da Konya Vilayetine
ekilen cevabi telgraf, DH-FR, 101/19-50.

27

STANBULDAN IKI

nyordu45. Yunanllarn igal tehdidi altnda bulunan Denizli

Mutasarrflna 15 Temmuz 1919da ekilen cevabi telgrafta
da hkmetin milli tekilat ve hareketleri desteklemeyecei
ifade ediliyordu46.
5- nc Damat Ferit Hkmeti
(21.7.1919- 1.10.1919)
nceki hkmetin politikasn devam ettiren nc
Damat Ferit Hkmeti de Mondros Mtarekesi hkmleri aleyhine yaplacak tecavzlerin siyasi teebbslerle izale
edileceini dnyordu47. Osmanl Hkmeti, silahla kar
koyma yerine, siyasi teebbslerde bulunmann daha etkili
olaca kanaatindeydi48.
Kuva-y Milliyeye Kar Tavr
Osmanl Hkmeti, Milli Mcadeleyi rgtlemeye alan Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin teebbslerinin, selamet-i vatan tehlikeye atacak neticeler douracana kanaat
getirmitir49. Osmanl Hkmeti, Mustafa Kemal Paa ile Rauf
Beyin teebbslerinin vatan, millet ve devletin menfaatlerine
aykr olduunu, devletin ilerine vazifeli olmayanlarn kartrlmamasn, hkmet kaidelerine, kanun hkmlerine ve nizamlara aykr olan btn hareketlerin engellenmesini, ilgili45 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Eskiehir Mutasarrflna 10 Temmuz 1919da ekilen cevabi telgraf, DH-FR, 101/19-53.
46 DH-FR, 101/19-81.
47 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Trabzon Vilayetine 21 Temmuz
1919da ekilen cevabi telgraf, DH-FR, 101/19-128.
48 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Karasi Mutasarrflna, 24 Temmuz
1919 tarihli telgraf, DH-FR, 101/19-151
48 Dahiliye Nezareti dare-i Umumiye-i Dahiliye Mdriyetinden Bitlis
Vilayetine ekilen 21 Temmuz 1919 tarihli cevabi telgraf, DH-FR, 101/19122.

28

PROF. DR. AL ARSLAN

lerden istemekte idi50. Osmanl Hkmeti, memleketin yarar

ve zararndan haberi olmayan baz ahslarn millet ve memleket hayatyla oynamalarna ve memleketi, felakete srklemelerine izin vermeyeceini aklamt51. Ayrca, hkmet
Tekilat- Milliye iin propaganda yapan subaylar hakknda
soruturma yaplmasna karar vermiti52.
Tekilat- Milliye ad altnda Yunanllar ile savaa balayan ahalinin bu hareketini tasvip etmeyen53 Damat Ferit Hkmeti, Aydn havalisinde, Yunanllara kar direniin sembol
haline gelen Kuva-y Milliye Kumandan Hac kr Bey ile
Kuva-y Milliye ile beraber savaan ete reisi Demirci Mehmet Efenin yakalanarak stanbula gnderilmesini istemektedir54. Ayrca, Hac kr ile Demirci Mehmet Efenin baz yerlerden asker ve ihtiyat subay celbettiklerini renen hkmet,
bu hususta dahli olanlarn cezalandrlmasn emretmektedir55.
Milli Mcadelenin bir merkezden ynetilmesine kadar, igallere kar nemli bir direni gsteren etelerin, tilaf
Devletlerinin istei dorultusunda datlmas hususunda gerekli tedbirlerin alnmas ile ilgili emirler verilmi56 ve yeni ete
tekilatnn kurulmasna meydan verilmemesi yetkililerden is50 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 23 Temmuz 1919da Sivas Vilayetine
ekilen cevabi telgraf; DH-FR, 101/19-159.
51 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Konya Vilayetine 15 Austos 1919
tarihli telgraf, DH-FR, 102/143.
52 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Ankara Vilayetine 25 Austos 1919
tarihli telgraf; DH-FR, 102/264.
53 DH-FR, 101/19-151.
54 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 30 Temmuz 1919 tarihinde Edirne,
Konya vesair vilayetler ile Mentee, Kayseri, Bolu vesair mutasarrflklara ekilen telgraf; DH-FR, 101/76.
55 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 24 Temmuz 1919 tarihinde Edirne,
Ankara, Bitlis vesair vilayetler ile Urfa, Teke, Bolu vesair mutasarrflkalara
ekilen telgraf; DH-FR, 101/19-161.
56 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Denizli Mutasarrfna 8 Austos 1919
tarihinde ekilen telgraf; DH-FR, 102/64.

29

STANBULDAN IKI

tenmiti57. Ancak, Austos sonlarna kadar, Kuva-y Milliye

aleyhine, askeri bir kuvvet sevkinin tasavvur olunmad ve bu
yolda hibir kimseye emir verilmedii bilinmektedir58.
III- Yunanllarn Geici gal Sahalarn Snrlama Gayretleri ve Osmanl Hkmetinin Baarszl
Paris Konferans kararna gre, 15 Mays 1919da Yunanllar, zmire kmt. Yunanllarn igal sahasnn snrlandrlmasnn unutulmasndan faydalanan Venizelos, intizamn salanmas ve mltecilerin dnp yerleebilmesi iin
Anadolunun ilerine doru ilerlenmesini emretmiti. Daha
sonra, Yunanllarn igal sahasnn zmir Sanca ile Ayvalk
Kazas olduunun Paris Konferansnca belirlenmesi ve tilaf
Devletleri ilgililerine bildirilmesine ramen 28 Mays 1919a
kadar geen srede, Yunanllar, zmir, Urla, eme, Torbal,
Menemen, Manisa, Bayndr, Seluk, Aydn ve Tireyi igal etmilerdi. Bu tarihten sonra da 29 Mart-12 Haziran arasnda
Tire, Turgutlu, Ayvalk, Nazilli, Akhisar ve Bergamay igal
etmilerdi59.
tilaf Devletleri, zellikle Yunan igaline gsterilen tepkinin ok byk olmas ve Osmanl Hkmetinin mracaat
zerine, bir Trk Delegasyonunun Bar Konferansnda dinlenmesini 30 Mays 1919da kabul etti. 1 Haziran 1919da Osmanl Hkmeti, Paris Konferansna davet edildi. Parise giden heyet, Sadrazam Damat Ferit Paa, eski sadrazamlardan
Delege Tevfik Paa, Maliye Nazr Tevfik ve ura-y Devlet
Reisi Rza Tevfik Beyden oluuyordu.
57 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan 12 Austos 1919 tarihinde Karahisar-
Sahibe yazlan telgraf; DH-FR, 102/108.
58 Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsustan Denizli Mutasarrflna 27 Austos
1919 tarihinde ekilen cevabi telgraf, DH- FR, 102/290.
59 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya, I, stanbul 1991, s. 204-205.

30

PROF. DR. AL ARSLAN

17 Haziran 1919da, Paris Konferansnda anlatlan Osmanl isteklerini u ekilde maddeletirmek mmkndr:
1- Savatan nceki Osmanllara ait olan topraklarn statsnn muhafazas,
2- Ege Adalarnn Yunanistan ve On ki Adann, talya tarafndan Osmanl Devletine braklmas,
3- Balkan Harpleri sonunda, Bulgarlara ve Yunanllara gemi olan Bat Trakyann, Osmanl Devletine geri verilmesi,
4- Dou Anadoluda bir Ermenistann kurulmas mzakerelerine balanabilecei,
5- Osmanllara bal kalmak artyla, Araplara muhtariyet
verilebilecei.
Ancak bu istekler, tilaf Devletleri tarafndan, ho karlanmad. 28 Haziran 1919da, Osmanl isteklerinin baka lkeleri
de ilgilendirdii ve acele bir karar vermenin mmkn olmad, dolaysyla Pariste kalmalarnn bir fayda salamayaca
Osmanl heyetine bildirildi. Osmanl delegeleri de Parisi terk
ettiler60.
Yunanllarn zmiri igalinden itibaren, tilaf Devletleri,
Yunanllarn durdurulabilecei ve igal blgesinin snrlandrlaca umudunu, Osmanl idarecilerine vererek onlar oyalad anlalmaktadr. Bu dnemdeki Osmanl yneticileri de,
tilaf Devletleri ile iyi geinerek lkeyi kurtarabileceklerine
gerekten inanmlard.
Osmanl Hkmeti bu inanla Yunanllara toprak verilmemesine, yaplan tecavzlerin durdurulmas ve geici olarak
igal edilen yerlerin tahdidine almakta61, Paris Bar Konferans karar ile oluturulan Tahdit Komisyonunun alma60 Tansel, a.g.e., s. 256-263.
61 Dahiliye Nezareti (DH) Kalem-i Mahsustan 3 Austos 1919 tarihinde Karesi
Mutasarrfna ekilen cevabi telgraf; Dh-FR, 102/13.

31

STANBULDAN IKI

larna yardmc olunmas, ilgililerin bu komisyonun almalar hakknda hkmete bilgi vermesi, Milli Tekilat ve kongre
gibi almalarn engellenmesi hususunda gerekli tedbirlerin
alnmasn istemekteydi62.
Osmanl Hkmeti, Yunanllarn muvakkaten igal edecekleri sahann snrlanmasnn ve Yunan tecavzne izin verilmeyecei hususunda tilaf Devletlerince alnan kararlarn
kesin olduuna inanmaktadr63. Tayin olacak geici igal sahalarnn Yunan ve talyan kuvvetlerince alamayacan dnen64 Osmanl Hkmeti, tilaf Devletlerinin taahhtlerine
gvenerek, Yunanllarn igal etmesi muhtemel hattn Kuva-y Resmiye ile korunacan ifade edebiliyordu65. Ayrca,
madur ahalinin, Yunan tecavzlerine kar silahlarn brakmas iin, Yunanllarca geici olarak igal edilebilecek yerlerin
bir an nce belirlenmesi hususunda Tahdit Komisyonunda
grevli General Hamburi ile General Milnee izahat verilmesini, Osmanl Hkmeti, o blgedeki yneticilerden isteyebiliyordu66.
Osmanl Hkmeti, Osmanl askerleri veya eteleri tarafndan Yunan askerlerine yaplan taarruzlara son verilmesi hususunda tedbirler alnmasn kendi mahalli yneticilerinden
istemekte67, bu arada Yunanllarn tekrar tecavze cret et62 DH Kalem-i Mahsustan 6 Austos 1919da Aydn Vilayetine ekilen telgraf;
DH-FR, 102/33,33-1.
63 DH Kalem-i Mahsustan 11 Austos 1919da Karesi Mutasarrfna ekilen
cevabi telgraf; DH-FR, 98/98-1.
64 DH Kalem-i Mahsustan 9 Austos 1919da Aydn Vilayetine ekilen cevabi
telgraf; DH-FR, 102/85.
65 DH Kalem-i Mahsustan 9 Austos 1919da Denizli Mutasarrflna ekilen
cevabi telgraf; DH-FR, 102/86.
66 DH Kalem-i Mahsustan 14 Austos 1919da Aydn Vilayetine ekilen telgraf; DH-FR, 102/125.
67 DH Kalem-i Mahsustan 15 Austos 1919 tarihinde Edirne, Sivas, Urfa, Bolu
ve Teke ile sair vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgraf; DH-FR, 102/159.
Ayrca baknz; DH-FR, 159-1, 160.

32

PROF. DR. AL ARSLAN

meleri zerine, Dvel-i Muazzama mmessilleri nezdinde

teebbslerde bulunulduunu ve bu tecavzlerin Osmanl lehine siyasi menfaatler temin edeceine inanmaktayd68. Ancak, yava yava, bu inancn tereddde dnmeye baladn, Yunanllarn tekrar bir tecavzde bulunmamalar iin
gerekli tedbirlerin alnmasn isteyen ve Aydn Vilayetine ekilen bir telgraftan anlyoruz69.
Bat Anadoluda geici igal blgelerinin tespiti almalar
srasnda, Osmanl Hkmeti, Yunanllarn yaptklar zulm
belgeleyecek vesika, fotoraf ve malumat toplamaya almakta70, slm ahalisinin, Yunanllardn yapt propagandalara kaplmamalar iin onlara nasihatlarda bulunmakta71, zellikle Yunanllarn zmir ve evresindeki Rum nfusu arttrma
almalarna engel olmak amacyla Rumlarn zmire gitmelerini engellemek iin izin verilmemesini kendi yerel yneticilerinden istemekte idi72.
Osmanl Hkmetinin btn iyimserliine ve igal sahasnn genilemeyecei umutlarna ramen, Austos 1919 ortalarnda Yunanllarn Anadolunun ilerine doru tekrar faaliyete gemeleri karsnda oluan tepkiler zerine, Osmanl
Hkmeti, Vatann mukaddes menfaatlerini mdafaa ve muhafaza hususunda byk gayretler gsterileceinden halkn
emin olmasn isterken73, bir nevi kendine gvenilmesini iste68 DH Kalem-i Mahsustan 17 Austos 1919 tarihinde Karesi Mutasarrflna
ekilen cevabi telgraf; DH-FR, 102/145.
69 DH Kalem-i Mahsustan 18 Austos 1919 tarihinde Aydn Vilayetine ekilen
telgraf; DH-FR, 102/186.
70 DH Kalem-i Mahsustan 6 Austos 1919da Aydn Vlayetine ekilen telgraf;
DH-FR, 102/34. Ayrca baknz; DH-FR, 102/158.
71 DH Kalem-i Mahsustan 11 Austos 1919da Aydn Vilayetine ekilen telgraf; DH-FR, 102/106.
72 DH Kalem-i Mahsustan Ankara, Konya, Hdavendigr, Sivas vilayetleri ile
Ktahya, Karesi, Eskiehir, Antalya ve Mentee mutasarrflklarna ekilen 19
Austos 1919 tarihli telgraf; DH-FR, 102/190.
73 DH Kalem-i Mahsustan 25 Austos 1919da Karesi Mutasarrfna ekilen
cevabi telgraf; DH-FR, 102/245.

33

STANBULDAN IKI

mekteydi. Daha nceleri, Kuva-y Milliyeye kar, III. Damat

Ferit Hkmetinin olduka sert tavr sergilemesine karlk,
27 Austos 1919da Kuva-y Milliyeye kar askeri bir kuvvet
sevkinin tasavvur edilmediini aklyordu74. 26 Austosta kr
bekilerine ve halka silah verilmemesini isteyen Osmanl Hkmeti75, 29 Austosta, silah ve cephanenin muhafaza edilmesini, kr bekilerine silah verilmesi hususunda son tebliin
beklenmesini istiyordu76. Ayrca, 31 Austosta, sahillerin muhafaza edileceini vaad eden ngilizlerin, sahilleri koruyup korumadklarnn incelenmesi, Osmanl Hkmeti tarafndan,
Hdavendigar Vilayetinden istenmiti77. Bunlar nc Damat Ferit Hkmetinde de ngilizler hakknda baz tereddtlerin ortaya ktn gsteren birer delil saylabilir.
Btn bu gelimelere ramen, III. Damat Ferit Hkmetinin Paristen gnderilen komisyonun Yunan tecavzlerini nleyecei78; Manisa, Alaehir ve Akhisar taraflarnda,
Manisay kurtarmak zere toplanan Osmanl kuvvetleriyle
dzensiz etelerin bu hareketlerinin nlenmesini isteyebiliyordu79. Yunanllarn harekete geme ihtimali zerine de, Yunanllarn taarruz edememeleri iin icap edenler nezdinde
teebbsler yapldn80 ve Tahdit Komisyonuna zorluk ka74 DH Kalem-i Mahsustan Denizli Mutasarrflna 27 Austos 1919da ekilen
cevabi telgraf; DH-FR, 102/290. Ayn husustaki dier vesikalar iin baknz;
DH-FR, 102/290-1, 290-2.
75 DH Kalem-i Mahsustan 26 Austos 1919da Edirne, Bitlis, Sivas, Nide, Canik ve sair vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgraf; DH-FR, 102/271.
76 DH Kalem-i Mahsustan 29 Austos 1919da Kastamonu Vali Vekletine ekilen cevabi telgraf; DH-FR, 102/313.
77 DH-FR, 102/333.
78 DH Kalem-i Mahsustan 29 Austos 1919da Erzurum Vilayetine ekilen
telgraf, DH-FR, 102/315.
79 DH Kalem-i Mahsustan Aydn ve Hdavendigr Vilayeti ile Karesi, Aydn
ve Ktahya Mutasarrflklarna 2 Eyll 1919da ekilen telgraf; DH-FR,
103/17.
80 DH Kalem-i Mahsustan Aydn Vilayetine 5 Eyll 1919da ekilen telgraf;
DH-FR, 103/51.

34

PROF. DR. AL ARSLAN

rarak, aleyhte bir fikre sahip olmalarna meydan verilmemesi

isteniyordu81.
8 Eyllde Yunanllarn tecavzlerinin artt ve icab edenler nezdinde giriimde bulunularak Yunanllarn, Aydndan
bir an evvel karlmasn isteyen82 III. Damat Ferit Hkmeti,
10 Eyllde Yunanllarn muvakkaten igal ettikleri yerlerden
karlmasnn Sulh Konferansnda verilecek karara bal olduunu ve aleyhte bir kanaate yol aacak hareketlerden kanlmasn istiyordu83. Bylece kendi kendisi ile elikisi ve aczini ortaya koyan Damat Ferit Hkmetinin igalleri snrl
tutma ve lkeyi siyaseten mdafaa fikrinin Aydnn ikinci defa
igali ile iflas ettii ortaya kmaktadr.
Sivas Kongresinin stanbul ile her trl resmi muhaberenin kesildiini, vilayet ve kumandanlklara tebli ettii gn, 12
Eyll 1919da84 Damat Ferit Hkmetinin Kuva-y Milliye ile
ilgili aklamas dikkat ekicidir. Dahiliye Nezaretinden ekilen telgrafta Yunanllardn tecavzlerine kar mcadele eden
Kuva-y Milliyenin jandarma kadrolarna dahil edilmesiyle
dzenli kuvvetler haline getirilmesi isteniyordu85. Bylece, vatann kurtarlmas iin faydasz ve zararl grd Kuva-y Milliye hakknda III. Damat Ferit Hkmeti elikisini ve bu grnn iflasn ortaya koyuyordu.

81 DH Kalem-i Mahsustan Karesi Mutasarrflna ve Denizlide bulunan Aydn

Mutasarrfl Vekaletine 7 Eyll 1919da ekilen telgraf, DH-FR, 103/62.
82 DH Kalem-i Mahsustan Aydn Vilayetine ekilen 8 Eyll 1919 tarihli telgraf; DH-FR, 103/80.
83 DH Kalem-i Mahsustan 10 Eyll 1919da Denizlide bulunan Aydn Mutasarrfl Vekletine ekilen cevabi telgraf; DH-FR, 103/103.
84 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, I, Ankara 19 , s. 141.
85 DH-FR, 103/124.

35

STANBULDAN IKI

IV- Tek arenin

Silahl Mcadele Olduunun Tescili
lkenin tilaf Devletleri ve zellikle ngilterenin memnun
edilmesiyle siyaseten kurtarlacan savunan Damat Feritin
baarsz olmas, Anadoludaki Kuva-y Milliye hareketinin
tekilatlanmasn byk lde tamamlanmas ve basks zerine Damat Ferit (1.10.1919), grevden alnarak, yerine Ali
Rza Paa bakanlnda bir hkmet kuruldu.
Kuva-y Milliyeye kar tutumu, Damat Ferit Hkmetinden ok farkl olan Ali Rza Paa Kabinesi dneminde, 2
Ekim1919da, zmirdeki Yunan zulmn tahkik etmek zere,
Milletleraras Tahkik Komisyonu kurulmutu. 7 Ekimde
Harbiye Nazr Cemal Paa, kabinesi adna, Mustafa Kemal
Paaya telgraf ekerek, Kabinenin irade-i milliyenin hakimiyetini kabul ettiini devletin harice kar eref ve haysiyetini
iade iin, rade-i Milliyeye ve Heyet-i Temsiliyeye dayanlacan bildirmiti86. 10 Ekimde de Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmetinden Salih Paa ile Amasyada grleceini
aklamt87.
Mustafa Kemal Paa, 13 Ekimde, Aydn cephesinin desteklenmesi ve kuvvetlendirilmesi iin, Harbiye Nazr Cemal Paadan yardm istemiti. Cemal Paa da Mustafa Kemal
Paaya verdii cevapta, hkmetin, Kuva-y Milliyenin hareket ile zahiren alakadar gzkmesinin, siyasete muvafk olmadn ancak herhalkrda Aydn cephesinin takviyesi gerektiini sylemiti88.
Ali Rza Paa Hkmetinin Umum Kuva-y Milliye Kumandanl ve Demirci Mehmet Efe ile ifreli telgrafla gr86 Nutuk, I, s. 214.
87 Nutuk, I, s. 234.
88 Tahsin nal, Mustafa Kemal Paa ile Cemal Paann Muhaberat, Trk
Kltr, Say: 13, Ankara 1968, s. 109-110

36

PROF. DR. AL ARSLAN

meler yaptn gryoruz. Mesela, Umum Kuva-y Milliye

Kumandan ile Mentee Sanca Mutasarrfnn telgrafna
Harbiye Nezaretinden cevap verilmi ve istenilen top kamalarnn ngilizler marifetiyle, Geliboluya gnderildii ve ngilizlerin kontrolnde olduu iin kamalarn iade edilmesinin
mmkn olmad bildirilmiti89. 25 Ekimde Nazillide bulunan Aydn Mutasarrf vekili vastasyla, Demirci Mehmet
Efeye ekilen telgrafta, Yunanllardn taarruz ve tecavzlerde
bulunmadklar takdirde, memleketin selameti iin, herhangi
bir harekete giriilmemesi, Nazilliye gocuk, ayakkab ve elbise gnderilecei ve 12. Kolordu Kumandan Miralay Fahri
Beyin, stanbuldan hareket ettii kaydedilmiti90.
Daha nceki Damat Ferit Hkmeti dneminde, bekilerin silahlandrlmasna izin verilmemiti. Ancak, Ali Rza Paa
Hkmeti, bekilerin jandarma depolarnda mevcut msadere mal silahlarla donatlmasna izin vermiti91.
Mustafa Kemal Paa, Harbiye Nazr Cemal Paadan, Kuva-y Milliye efradnn iae giydirme ve silahlandrlmasnn
Harbiye Nezaretince yaplmasn 16 Kasm 1919da istemiti.
Cemal Paa da 24 Kasmda verdii cevapta, Nezaretin Kuva-y Milliyeyi giydirme, techizat, silah gibi elinden gelen her
trl yardm yaptn ve yapacan bildirmiti92.
Ali Rza Paa Hkmeti srasnda Kuva-y Milliyecilerin
gr, gittike daha fazla kabul grm, Meclis-i Mebusann
14 Ocak 1919da almasndan itibaren Kuva-y Milliyeciler
stanbul da dahil olmak zere btn lkeye hakim olmutu.
89 Harbiye Nezaretinden 21 Ekim 1919da Kuva-y Milliye Kumandanl ile
Mentee Sancana gnderiler telgraf; DH-FR, 104/64.
90 DH-FR, 104/78. Erkn- Harbiye-i Umumiyeden 16 Ekimde Demirci Mehmet Efeye ekilen telgraf iin baknz; DH-FR, 104/44.
91 Umum Jandarma Kumandanlndan Erzurum Vilayetine 8 Kasm 1919da
ekilen telgraf; DH-FR, 104/172.
92 Tahsin nal, a.g.m., s. 111.

37

STANBULDAN IKI

lkedeki btn gcn, Kuva-y Milliyecilerin eline getiini gren tilaf Devletleri, 15 Martta mlki ve idari sahada, tannm 150 aydn tutukladlar ve 16 Martta stanbulu resmen
igal ettiler. Ali Rza Paa ve kabinesi gibi Kuva-y Milliyeye
yaklam ayn nitelikte olan Salih Hulusi Paa Kabinesine de
2.4.1920de son verildi. tilaf Devletlerinin stanbulu igal etmelerinin teslimiyeti yapda olan Damat Feritin IV. Hkmeti 5.4.1920de kuruldu.
stanbulun igali ve Meclis-i Mebusann faaliyetine son
verilmesi zerine Ankarada, Milli Meclisin almasna karar
verildi. tilaf Devletlerinin stanbulu igal etmelerinin ardndan 23 Nisan 1920de T.B.M.M.nin almasyla beraber Kuva-y Milliye bir hkmet ve T.B.M.M. Milli Mcadelenin yrtlmesinde temel messese haline geldi.
Byk Millet Meclisi Hkmetine tbi olan silahl kuvvetler ile askeri disiplinden yoksun olarak faaliyet gsteren Kuva-y Milliye birlikleri yeni bir tarzda dzenlenerek igal kuvvetlerine kar hazrlklara balad. Dou Cephesinde Ankara
Hkmetinin emri dorultusunda hazrlklara balayan ve 28
Eyll 1920de harekete geen Kazm Karabekir komutasndaki askeri birlikler Sarkam ve Kars kurtararak Gmrye
girdiler. Ankara Hkmetinin askeri alandaki ilk baars sonunda 2 Aralk 1920de Gmr Antlamas imzalanarak93,
Trkiyenin o gnk artlar iinde, ancak askeri baarnn sonunda siyasi baarnn geleceini ispat ettiler.
Dou Cephesindeki siyasi ve askeri muvaffakiyetin akabinde, Bat Cephesinde I. nn (6-10 Ocak 1921) ve II.
nn (27 Mart-31 Mart) savalarndaki baarlar, Mustafa
Kemal Paann bakomutanlnda kazanlan Sakarya Sava
(23 Austos-13 Eyll 1921) ve nihayet Bakomutanlk Mey93 Muhammed Erat, Kazm Karabekir Paann Ermeniler zerine Harekt
(1920) Kafkas Aratrmalar II, stanbul 1996, s. 93-105

38

PROF. DR. AL ARSLAN

dan Sava (23 Austos-13 Eyll 1921) ile ulalan zafer neticesinde tilaf Devletleri masaya oturmaya mecbur oldular ve
11 Ekim 1922de Mudanya Atekes Antlamasn imzaladlar.
Bylece askeri baarlar neticesinde siyasi baarya giden yol
ald ve Lozan (24 Temmuz 1923)da nihai bar anlamas
imzaland.
Sonu
Mondros Mtarekesinin tatbikat srasnda tilaf Devletlerinin igal edilmemi topraklar da paylama ve paylatrma
abalar zerine lkede iki ayr grn ortaya ktn gryoruz. Damat Feritin sembolize ettii grup, lkenin kurtarlabilmesi iin tilaf Devletleri ve bilhassa ngiltere ile iyi ilikiler kurarak, ngilizleri honut etmek yolu ile masa banda siyaseten
bir baar gsterilebilecei kanaatindedirler. Bunlara gre askeri bir baar elde etmek iin imkan ve artlar msait deildir.
zellikle Erzurum Kongresi sonunda bir btn olarak
Mustafa Kemal Paa etrafnda toplanan ve Mustafa Kemal
Paann liderliini yapt Kuva-y Milliyecilerin gr ise,
tilaf Devletlerinin tesir ve basks altnda bulunan stanbul
ynetiminden bamsz hareket eden milli bir tekilat kurarak,
askeri ve idari alanda lkeyi elde tutarak tamamen igale mani
olmak ve igal edilen yerleri kurtarmak zere bir askeri kuvveti
hazr tutmak ve bunu milletle kaynatrarak glendirmekti.
Ayrca, Kuva-y Milliyecilere gre bamszlk kazanmak iin
gerekirse topyekn bir savaa hazrlkl olmak, siyasi baar
iin gerekirse askeri bir direnii gerekletirmekti.
11.11.1918-16.5.1919 tarihleri arasnda kurulan Tevfik
Paa kabineleri ile I. Damat Ferit Hkmeti dneminde, lkenin igaline kar sadece tilaf Devletleri nezdinde teebbslerde bulunulurken Kuva-y Milliyeye kar bir hareketin
39

STANBULDAN IKI

olmadn gryoruz. Ancak II. Damat Ferit Hkmetinin

19.5.1919da kurulmasndan itibaren 1.10.1919a kadar olan
dnemdeki ikinci ve nc Damad Ferid hkmetleri dneminde, baarnn ancak masa banda ve siyaseten salanabilecei, bunun dnda hareket eden bata M. Kemal Paa ve
dier Kuva-y Milliyecilerin lkeyi felakete srklediklerine
inanlarak Kuva-y Milliyeyi bir etecilik hareketiyle edeer
grmler ve kar tedbir almaya almlard.
Ancak btn vaad ve oyalamalara ramen zmir ve evresindeki geici Yunan igal sahasnn snrlandrlmamas ve
27 Austosta Yunanllarn ilerlemeye balamalar ve Kuva-y
Milliyenin kar koymas zerine, Damat Ferit Hkmetinde
de tilaf Devletlerine olan gvenin sarsldna dair baz emareler ortaya kmasna ramen, hkmet, politikalarnda
bir deiiklik yapma yoluna gitmemitir. Daha sonra, Sivas
Kongresinin de basksyla istifa ettirilen Damad Ferid yerine
Ali Rza Hkmeti 2.10.1919da kuruldu.
Kuva-y Milliye ile zahiren alakadar gzkmemesine ramen, Mustafa Kemal Paa ile ibirlii iinde alan Ali Rza
Paa Hkmeti Kuva-y Milliyeye yardma balamt. Bundan rahatsz olan tilaf Devletlerinin basklar neticesinde Ali
Rza Paa grevden ayrlm ve ayn nitelikleri tayan Salih
Paa Kabinesi kurulmutu. 16 Mart 1920de stanbulun igal
edilmesi zerine, tilaf Devletlerinin politikasna uygun hareket eden Damat Ferit tekrar ibana getirilmiti.
Ankarada BMMnin almas ile lkedeki ynetime el koyan Ankara Hkmeti, ilk defa Dou Cephesinde Gmr Antlamas ile kazand askeri ve siyasi baary, Bat Cephesinde
Bakomutanlk Sava ile cephede, Mudanya ve Lozan ile masada halletmiti. Bylece Kuva-y Milliyeciler, Trkiyenin o
dnemki artlar ierisinde askeri baar olmadan siyasi bir baarnn elde edilemeyeceini ispat etmi oldular.
40

PROF. DR. AL ARSLAN

MLL MCADELEDE GEYVE MUHAREBELER

VE
GEYVENN NEM94

94 Milli Mcadelede Geyve Muharebesi ve Geyvenin nemi, I. Sakarya ve

evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu (22-23 Haziran 1998), Adapazar, 1999,
s. 161-174

41

STANBULDAN IKI

42

PROF. DR. AL ARSLAN

Osmanl Devletinin son yllarnda Milli Mcadele dneminde ok nemli olaylarn cereyan ettii mstakil zmit sanca; zmit, Adapazar, Karamrsel, Kandra, Geyve, Yalova ve
znikten meydana geliyordu.
Aralk 1918de, zmite giren ngilizler, buradaki kuvvetlerini 3 Kasm 1919da takviyeyi mteakip, 16 Mart 1920de,
zmit ve civarn igal etmilerdi. Geyve, Adapazar, Kandra
ve znik kazalarnn idar olarak bal olduu zmit Sanca ile
balants kesilmiti. Daha sonra, zmit mebusu Hamdi Namk
Bey, Byk Millet Meclisine verdii genelgeyle, Adapazarnn
o anki durumunun uygun olmamas dolaysyla, Geyvenin
merkez kabul edilmesini, znik, Geyve, Adapazar ve Kandra
bidayet mahkemelerinin de buraya balanmasn istemiti.
Sancak merkezi Temmuz 1920ye kadar Adapazar olarak kalrken, daha sonra Mutasarrflk Geyveye nakledilmitir95.
Mutasarrflk merkezi, 27 Haziran 1921de, zmitin kurtarlmasndan sonra tekrar eski yerine alnmtr.
I. Dnya Sava sonunda, Osmanl topraklarn istedikleri
gibi taksime ynelen ngilizler, 1920 balarnda Kuva-y Milliyenin stanbuldaki hakimiyetine son vererek, kendilerine
uyacak Ferit Paa veya Kiraz Hamdi Paay iktidara getirmeyi
planlamlard. ngilizler stanbul Boazndaki hakimiyetlerini temin ve Kuva-y Milliyeye tabi Anadolu aksamyla stanbul arasnda tampon tekil eylemek istiyorlard. Bu amala
Kuva-y Milliyeye kar cihad ilan edilerek Biga, Gnen,
Bursa, Adapazarna mil bir hareket ngilizlerin tevikiyle
95 Sabahattin zel, Kocaeli ve Sakarya illerinde Milli Mcadele (1919-1922), stanbul 1987, s. 9-10.

43

STANBULDAN IKI

balatlmt. ngilizler, Kuva-y Milliye ile dorudan doruya

kar karya gelmemek istiyorlard96.
I. Kuva-y Milliyenin Ald Tedbirler ve Geyvenin s
Olarak Seilmesi
ngilizlerin planna karlk, Kuva-y Milliye de tedbirler almaya balamt. Ocak 1920de, Milli Mcadeleciler tarafndan Trkiye iin dnlen, milli seferberlik balad anda,
10. Kafkas Frkas, zmitin batsnda olan ngiliz ordugh ile
zmit arasndaki imendifer imalt- snaiyesini tamamen
tahrip edecek, I. Frka kumandan da zmit piyade cephaneliine baskn yaparak, muhteviyat zmit-Adapazar arasna nakledecekti97.
16 Mart 1920de, stanbulun tilaf Devletleri tarafndan
tamamen igal edilmesi zerine, Heyet-i Temsiliye ayn gn
kar tedbirleri yrrle koymutu. Bir dakika tehir eden hain-i vatandr ibaresini tayan Mustafa Kemal Paann telgrafnda, ngilizlerin stanbulu ve Hkmet-i Osmaniyeyi igal ettikleri belirtilerek, hemen alnmasn istedii tedbirler
unlardan oluuyordu.
1- Geyve Boaznn milli kuvvetler tarafndan igal ve imendifer kprs tahrip edilecektir.
2- Geyve, Ankara, Pozant mntkasndaki imendifer hatlarna ve malzemelerine el koyabilmek iin bu hat boyundaki
tilaf kuvvetlerinin silahlar alnarak tevkif edileceklerdir.
3- Konyadaki Anadolu hat komiser muavini derhal trenlere el koyarak iletilmesini temin edecektir. Emrine itaat et96 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemalin 20. Kolordu kumandan vekili
Mahmut vastasyla 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paaya gnderilen telgraf; Kazm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1988, s. 470-
97 Mustafa Kemalden 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut vastasyla
15.1.1920de Kazm Karabekire gnderilen telgraf; Kazm Karabekir, a.g.e., s.
415-418.

44

PROF. DR. AL ARSLAN

meyen imendifer memurlarnn tedibi iin lazm gelen tedbirleri alacaktr.

4- stanbul ile mevcut telgraf hatlarnn ksm- azamisi
Geyveden getiinden Geyve Santral asker birliklerce derhal igal edilecektir98.
Bu hedefleri gerekletirmek iin, 17 Mart akam, 150 kiilik bir istihkam mfrezesi Lefke (Osmaneli)ye varm ve
Geyve Boazndaki nemli tnel ve kprleri tahrip etmek
vazifesiyle Geyve Boazna hareket etmiti. Bu birlik, telgraf
merkezini kontrol edecek, tahrip edilen mahalleri koruyacak ve
Geyve Boazn esasl surette korumak iin Kuva-y Milliyeyi
cem ve tahid edecekti. Ayrca, Adapazarndan bir nizamiye
kuvvetinin Geyveye gnderilmesi 7. Frka Kumandanlna
bildirilmiti. 18 Mart akamna kadar Geyve Boaznn igal
edilecei Mustafa Kemal tarafndan tahmin ediliyordu99.
Geyve Boazndaki iki kprde 50er ngiliz askerinin
bulunmas, zmit ve stanbuldan 1500 ngiliz askerinin Geyve
Boazna gelmesi100 Eskiehirden ekilen 500 civarndaki ngiliz kuvvetinin
Geyve stasyonu ile Lefke (Osmaneli) arasnda bulunmas, 150 kadar ngilizin de gney ve hat boyundaki baz
mevkileri igal etmeleri dolaysyla Osmaneli Kprs (tren)
20.3.1920de tahrip edilmiti. ngilizler bu kpry tamir etmek iin 200 ii getirmilerse de101, Kuva-y Milliyenin ken98 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemalin 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Bey vastasyla 15. Kolordu Kumandan K. Karabekire gnderdii
16.3.1920 tarihli telgraf, Karabekir, a.g.e., s. 499; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, (HTVD) Say 22, Ankara 1957, Vesika no 577.
99 18.3.1920de Mustafa Kemalden Kazm Karabekire gnderilen telgraf, Karabekir, a.g.e., s. 520.
100 Karabekir, a.g.e., s. 530.
101 24. Frka Kumandan Mahmut Beyden 20. Kolordu Kumandanna 22.3.1920de
gnderilen telgraf, HTVD, Say 35, Mart 1961, Vesika no 868.

45

STANBULDAN IKI

dilerine rahat vermemesi zerine iileri Geyveye geri gtrmek zorunda kalmlard102.
Ali Fuat Paa, 22.3.1920de, Geyve Boaznn hakimiyetini
alncaya kadar, Umurbey kynde bulunan Rfat Efendi mfrezesinin Geyve ile Lefke arasndaki imendifer hattn tahrip
ve mnferitlemi, postalara taarruz ederek dman gerilerde
taciz etmesi kararlatrm ve bu hususta Rfat Efendiye teblide bulunmutu. Erefin Geyvenin kuzeyinde ve imendifer hattnn dousunda faaliyete gemesini uygun grmt. I.
Frkann da zmit-Geyve arasndaki dmana tacizde bulunmas kararlatrlmt103. Ayn gn, Ali Fuat Paann emirleri
tatbike balanm ve Yzba Rfat Efendi Boazdaki ngilizleri taciz iin muhtelif yerlere mfrezeler sevk etmiti104.
Btn bu almalar neticesinde, 28 Martta, Geyve
Boaznn kuzey giriindeki Doanay ky takviye edilirken, piyadeler de Geyveye ulamlar ve blgede hakimiyet
Kuva-y Milliyenin eline gemiti105. Yaklak bir hafta srede,
ngilizler, Eskiehirden zmite ekilmek mecburiyetinde brakld gibi106, Geyve, Geyve Boaz, bu gzerghtaki tren
hatlar ve stanbul ile haberleme telgraf merkezi a ele geirilmiti. Bir livaya bedel Geyve107 Kuva-y Milliyenin bir
ss haline gelirken komutanl da XXIV. Tmen Komutan
Kaymakam Mahmud Bey stlenmiti.
Kuva-y Milliyenin blgede glendii srada, Geyveye
bal 1300 haneli Rum ky olan Ortaky civarnda, ngilizlerin silahlandrd Rum eteleri Kuva-y Milliye ile atmaya balamlard. XXIV. Tmen bu Rum isyann bastr102 zel, a.g.e., s. 43.
103 Ali Fuat Paadan 24. Frka Kumandan Mahmut Beye gnderilen telgraf;
HTVD, Say 35, Mart 1961,Vesika no 867.
104 HTVD, Say 35, Vesika no 868.
105 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar (MMH), stanbul 1953, s. 319.
106 zel, a.g.e., s. 44.
107 Yunus Nadi, Ankarann lk Gnleri, s. 72.

46

PROF. DR. AL ARSLAN

m ve yapt bu ok nemli hizmetten dolay Mustafa Kemal

Paa, XXIV. Tmen Komutan Mahmut Beye bir tebrik telgraf gndermiti108. Geyve ve Geyve Boazndaki bu Kuva-y
Milliye ss blgede de skuneti salamada etkin olmutu.
II. Geyvenin nemi
Blgedeki karayollar zmit-Adapazar-Bolu-Ankara-Sivas
ve Arifiye-Bursa yolu ulam ve blgeyi kontrol etme asndan son derece nemli idi109.
stanbul-zmit-Eskiehir-Ankara demiryolu hatt ulamda
stratejik bir konumdayd110. ngiliz ve Mill Mcadele kart
olan Damat Ferid hkmetleri zmit-Eskiehir-Konya demiryolunun baz noktalarn elde tutarak Bat Anadoludaki Kuva-y Milliyeyi zayflatmak, hatta Sivasa kadar hareketlerini
geniletmeyi dnyorlard111.
Kocaeli yarmadas, ulam ynnden stanbuldan Anadolu ilerine kadar uzanacak bir kpr zelliini tayordu112.
Milliyetiler de zmiti kazanarak, orada bir hareket ss
meydana getirme ve buradan skdar ve Kadkye fiilen ve
fikren hareket-i milliyeyi sokmay hedefliyorlard113.
Geyve Boaznn Kuva-y Milliyede olmas;
1-tilaf Devletlerinin Kuva-y Milliyeyi yok etmelerini nlemede nemli bir unsurdu.
108 HTVD Say 72, Vesika no 1558.
109 Tevfik avdar, Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, stanbul 1971, s. 83.
110 Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara
1974, s. 82-90.
111 Adnan Sofuolu, Kuva-v Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu 19191921, Ankara 1994, s. 27-28.
112 zel, Milli Mcadele, s. 3.
113 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemalden 1.10.1919da Kazm
Karabekire gnderilen telgraf, Karabekir, a.g.e., s. 307.

47

STANBULDAN IKI

2-Yunan igalinin genilemesini nlemek asndan byk

neme haizdi114.
3-Geyve Boaznn bakasnn eline gemesi halinde Kuva-y Milliyeye kar zaman zaman gerekletirilen ayaklanmalar Bilecik, Eskiehire kadar yaylabilirdi115.
4-Kocaeli blgesindeki dmanlarn Anadolu ilerine yryebilmeleri Geyve Boazn amalar halinde mmknd.
Bu gerekletiinde dmann Orta Anadolu bozkrna almasn ve Ankarann tehlikeye dmesini salayacak nitelikteydi116.
5- Geyve Boaz, sadece dmana kar deil, isyanclara
kar da mdafaa edilmi ve isyanclarn Anadolu ilerine akmasna engel olunmu ve dier isyan blgeleriyle irtibatlar kesilmiti.
6- stanbul ile Anadolunun haberlemesini salayan telgraf
hatlarnn ok byk bir ksmnn Geyveden gemesi117, dolaysyla iletiim asndan burasnn ok nemli stratejik konuma sahip olmas, stanbuldan Anadoluya geecek emir ve
haberlerin kesilmesi iin kontrol merkezi ilevini gryordu.
7- 1914 nfus saymna gre, Geyve 32.508 Mslman,
7108 Rum, 8363 Ermeni, 4 Yahudi ile blgede Yalovadan
sonra en fazla gayrimslim nfus kesafetine sahip bulunuyordu118. Bu gayrimslimlerin tilaf Devletleri ile beraber Kuva-y Milliye aleyhine faaliyet gstermeleri Geyve ss sayesinde engelleniyordu.

114 XX. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann 21.3.1920de Albay Fahreddin
Beye ektii telgraf, Cebesoy, MMH, s. 326.
115 Cebesoy, a.g.e., s. 367.
116 zel, a.g.e., s. 41.
117 HTVD, Say 22, Ankara 1957, Vesika no 577.
118 Sofuolu, a.g.e., s. 16.

48

PROF. DR. AL ARSLAN

III. Adapazar evresinde Ortaya kan syanlar ve

Kuva-y Milliye ss Geyveye Saldrlar
A. stanbul Hkmetinin Geyvedeki Kuva-y Milliye
Hakkndaki Gr ve Kar Tedbir Araylar
stanbulun igali zerine Anadoluda ynetime el koyan
ve ngilizlerin kontrolndeki hkmetin otoritesini sona erdiren Kuva-y Milliyeye kar, tilaf Devletlerinin emrindeki
stanbul Hkmeti, Milli Mcadeleyi tekilt- milliye unvan altnda fitne ve fesat karanlarn zaten mecruh olan mukaddes vatanda yeni yaralar atklarn, Avrupa ve Amerika efkr- ummiyesinde sulh artlarnn arlamas ynnde bir
cereyana sebep olduklar ve Anadolu ile stanbul arasndaki
muhabereyi kesenlerin byk bir hyanet-i vataniye iledikleri ve bunlarn iddetli bir ekilde cezalandrlacaklarn aklamt119. Damat Ferid Hkmeti, asayii ihll eden Kuva-y
Milliyeyi jandarma kuvvetiyle veya maal askerlerden oluacak gnll tekiltlar vcuda getirerek cezalandracan Adliye Nazr Ali Rt Bey aklamt120.
stanbul Hkmetine bal kalan zmit Mutasarrf Vekili Hakk Bey, Kuva-y Miliiyecilerin olduka muntazam ve
mcehhez kuvvetleri olduunu, Geyve havalisinin Kuva-y
Gayr-i Milliyecilerden bir frkann baz efrad tarafndan igal
edildiini ve baz mfrezelerini Adapazar ve Sapancaya doru
sevk etme tasavvurunda olduklarna dikkat ekmiti. Milli
kuvvetleri gayr-i milli olarak kabul eden Hakk Bey, Geyve
Boaznn Yarbay Mahmud Bey tarafndan elde tutulduunu
119 stanbul Hkmetinin Beyannamesi iin baknz: Vakit, 11 Nisan 1920, Say
870.
120 Adliye Vekili Ali Rt Bey ile yaplan mlakat, Vakit, 14 Nisan 1920, Say
873.

49

STANBULDAN IKI

svari ve piyade kuvvetlerinin azami be-alt yz kiiden ibaret

olduunu, top ile birka makineli tfeinin bulunduunu,
buna karlk stanbul Hkmeti taraftarlarnn elinde hibir
ey olmadn belirtmiti. Kuva-y Milliyeyi bertaraf etmek
isteyen Hakki Bey, stanbuldan 10.000 silah (mavzer), yarm milyon kadar fiek, 8 adet mitralyz, bir adet batarya seri
ateli top, topu muallimi, piyade subay ve bol miktarda para
gndermesini istemiti. Bu hususlardan ngilizlerin de haberdar edilmesini ve kendisi ile ngilizlerin mnasebetlerinin iyi
olduunu vurgulayan Hakk Bey, Kuva-y Milliyeye kar saf
ahli-i sadkay tevik etmek suretiyle baarl olunamayacan, bunun iin para verilmese bile salahiyet-i katiye ve mhimmatn verilmesinin zaruri olduunu, hasmn yani Kuva-y
Milliyenin kahir bir kuvvet ile ezilebileceini belirtiyordu.
Kuva-y Milliyeyi gayr-i milli olarak vasflandran Hakk
Bey, igalci ngilizlerle mutlaka ibirlii yaplmasn vurgulamakta bir saknca grmyordu121.
zmit Mutasarrflnn talebini yerinde bulan stanbul
Hkmeti top, silah ve mhimmatn gnderilmek zere olduunu, ancak tamada zorluklarn yaandn, kara ve tren yolunun skntl bir hl aldn, deniz yolunda kullanlabilecek
vapurlarn da yksek olmalar dolaysyla askeri malzeme tamada elverisiz olduunu cevaben bildirmiti122.
Kuva-y Milliyenin Geyveyi bir s haline getirmesi ve Kocaeli mntkasndaki Kuva-y Milliye ile yakn ibirliine ynelmesi, ngilizleri stanbul Boaznn tehlikeye dt noktasnda endieye sevk etmiti123. Tam bu srada ibana gelen
Damat Ferid, gney Marmarada milliyetilere kar isyan
121 zmit Mutasarrf Vekili Hakk Beyin Dahiliye Nezaretine 20.4.1920de
gnderdii tahrirat; Babakanlk Osmanl Arivi, (B.O.A.) Dahiliye Kalemi
Mahsus Mdriyeti (DH-KMS ); 53-4/47, Lef 4.
122 Dahiliye Nezaretinden zmit Mutasarrf Vekilliine 22 Nisan 1920de gnderilen cevabi yaz; DH-KMS 534/47, Lef 1.
123 HTVD, s. 36, Vesika no 367,368, 369.

50

PROF. DR. AL ARSLAN

eden Anzavura paalk (7.4.1920) verirken124, Kuva-y Milliyeye kar da tilaf Devletlerinden yardm istiyor ve kuvvete
ihtiya duyduunu belirtiyordu. Anzavur tipi isyanlarn baarsnn mevzii olmas dolaysyla ok nemli bir soru gndeme
gelmiti. Bu, stanbul Hkmetine bal dzenli askeri birliklerin kurulmas idi. Yksek Komiser J. M. De Robeck, Marmara Denizinin btn Asya yakasnn korunmas iin Anzavur ile stanbul Hkmetini dorudan ibirliine balamaya
davet etmiti. Ayrca, Robeck, General Milneden stanbul ve
Kocaeli yarmadasn Kuva-y Milliyeye kar korunmas iin
alnacak tedbirler zerinde almasn istemiti125.
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Robeck, 13
Nisandan nce ngiliz Hkmetinden Kuva-y Milliyeye
kar, stanbul Hkmetinin dzenli birlikler oluturmas iin
izin verilmesini istemiti. Bu konu War Officete grlerek
dzensiz silahl gruplarn kontrolnn g olaca, daha sonralar problem olabilecekleri ve kar tarafa geebileceklerine
dikkat ekilerek, eer milliyetilere kar kullanlacaksa Trk
dzenli birliklerinin kullanlmasna izin verilmesinin tercih
edilebilecei ve bu birliklerin dzensiz birliklerden daha kolay bir ekilde stanbuldan kontrol edilebilecekleri karar veriliyordu126.
War Officein bu kararndan ksa bir sre sonra stanbul
Hkmeti, 18 Nisanda, Kuva-y nzibatiye kararnamesini kartm ve bu kararname 24 Nisanda yaynlanarak yrrle
girmiti. Bu oluuma ilveten zmit ve Havalisi Fevkalade Komutanl kurularak bana Kuva-y nzibatiye Komutanl
124 Yksek Komiser Amiral J. M. De Robeck ile Damad Feridin konumalarn ihtiva eden 8.4.1920 tarihli memorandum; imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk II,
Ankara 1975, s. 26-29.
125 Amiral J. M. De Robeckten 11 Nisan 1920de Earl Curzona gnderilen telgraf, imir, a.g.e., II, s. 29-30.
126 17 Nisan 1920de War Officeten ngiliz Dilerine gnderilen yaz; imir,
a.g.e., s. 43.

51

STANBULDAN IKI

grevini de stlenmek zere Sleyman efik Paa getirilmiti.

Kuva-y nzibatiye, zmitten stanbula kadar ngiliz birlikleri
arasna kademeli olarak yerletirilmiti127. Daha da ileri gidilerek 26 Nisanda Anadolu da asayi ve emniyetin iadesi ve temin-i istikrar iin Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii
kurulmu ve bana Mir Zeki Paa atanmt. Esas hedefi,
B.M.M. ynetimini ortadan kaldrmak olan A.F.M.U.ne dzenli ve dzensiz btn kuvvetler balanm yeni dzenlemeler yapma yetkisi de verilmiti128.
stanbul Boazna kar bir harekete kar, douya doru
bir tampon blge oluturma dncesiyle ngiliz ve onlarn
emrindeki Damat Ferid Hkmeti tarafndan fiiliyata dklmeye balanm ve Kocaeli yarmadasnda faaliyetlere balamlard129. zmirden ekilen 56. Tmenin Bursada, 24.
Tmenin de Geyvede stlenmesinden itibaren, Milli Mcadele kart glerin Ankaraya doru almada Adapazar,
Hendek, Dzce, Bolu hattndan baka yolu kalmamt130.
B- I. Dzce Ayaklanmas ve Geyve Boaznn
Atlatt Tehlike
Ankara ve Kuva-y Milliye iin ok tehlikeli olan I. Dzce
Ayaklanmas (13 Nisan - 31 Mays 1920) srasnda Heyet-i
Temsiliye u tedbirleri ald:
1- Boludaki jandarma kuvveti ile Bolu Da geitleri tutuldu.
2- Zonguldaktaki 32. Alayn Boluya hareketi emredildi.
127 Cebesoy, a.g.e, s. 409.
128 Ali Arslan, Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Atatrk Yolu Say 16,
Ankara 1997, s. 443-453.
129 Trk stiklal Harbi, (T.I.H.) C VI, Ankara 1974, s. 4.
130 Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, stanbul 1943,
s. 112.

52

PROF. DR. AL ARSLAN

3- 24. Tmenin topu ve svari ile pekitirilmi iki taburunun tmen karargah ile birlikte Geyveden Dzceye hareketi emredildi.
4- stanbuldan Kandraya henz gelmi olan Binba olak brahimin 60 kiilik bir mfrezeyle Adapazarna hareketi
bildirildi.
5- erkez Ethem ve mfrezesinin Balkesirden GeyveAdapazar dorultusunda yola kmas emredildi.
6- Kastamonu ve orum havalisindeki 58. Alayn
Ankaraya intikali tebli edildi.
7- Aydn cephesinden seilen milli svari blnn
Ankaraya tanmas kararlatrld.
Ankarann tehditten kurtarlmas iin tedbirler alnrken,
18 Nisan akam Mustafa Kemal Paa imzasyla Geyvedeki
24. Tmen Komutan Kurmay Yarbay Mahmud Beye Dzce
ayaklanmasn bastrmak iin 143. Alayn iki taburu, bir kudretli da bataryas ve bir svari takm ile hemen Dzceye hareket etmesi emri verilmiti131. Gerekli hazrlklar yapan Mahmud Bey, 20 Nisan sabah erkenden harekete gemiti. Ancak,
22 Nisanda asiler tarafndan Yarbay Mahmud Bey ldrlmt.
Bu hareket srasnda 143. Alayn en kymetli taburunun
Adapazarna hareketi zerine Ali Fuat Paa, bu taburun kasabaya girmeyerek ehre ve stanbul yoluna hakim bir tepeye
yerlemesini, Geyve Boaznn zayflamas zerine de ayrlan taburun yerine adadaki istihkam blnn hemen Geyve
Boazna iadesini emretmiti132. Geyvedeki baz birliklerin
Yarbay Mahmut Beye yardm iin gitmeleri zerine Binba
131 T.I.H.VI, s. 92-93.
132 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann Bursadan 19.4.1920de gnderdii
yaz; HTVD, Say. 35, vesika no: 871.

53

STANBULDAN IKI

olak brahim 30 kiilik kuvvetle Geyve Boaznn savunmasna gitmiti133.

24. Tmen birliklerinin Hendek, Gerede ve erkete dalmalar ok kymetli subaylarn esir olarak asilerin eline gemesi, Kuva-y Milliyecilerin maneviyatn sarst gibi dmanlar tarafndan da istismar edilemeye balanmt. Bu durumda,
Geyve Boaznn tehlikeye deceini gren Ali Fuat Paa
25 Nisanda Bursadan Lefkeye ve 26 Nisanda da oradan hareketle Geyveye ulamt. Ali Fuat Paa, birliklerin gneye
doru uursuzca ekililerini Erkn- Harp Reisi Saffet (ARIKAN) ve zmit mebusu Fuat armn da yardmlaryla nleyerek, bir yldr yaplan hazrlklarn heba olmasna engel olarak,
burada dalmakta olan Kuva-y Milliyeyi tekrar toparlam ve
Geyveyi tekrar tahkim etmiti.
Asilerin plan hzl bir ekilde hareketle Geyve Boazn
gney ve kuzeyden tkayarak Bolu Gerede134, erke, Kzlcahamam, Aya ve Beypazar gibi Ankarann kuzey ve kuzeybatsnda bulunan ehirleri Kuva-y Milliye aleyhine ayaklandracaklard. Buna karlk Ali Fuat Paa, Geyve Boaznn kuzey
giriindeki alaca tedbirleri, 27 Nisanda tamamlayarak 28
Nisanda Geyve stasyonuna gelmiti. Geyve Boaznn elden kmas isyan mntkasnn Bilecik ve Eskiehire kadar
uzamasna neden olabilecek ve yabanc gler tekrar eski yerlerine dnebileceklerdi135.
Milli iradenin emniyet ve selameti bakmndan Geyve Boaz ok nemli hale gelmi, Ankarann garba kar emniyeti
ile edeer konuma sahip olmutu. Bu hususa ok nem at133 brahim olak, Milli Mcadele Esnasnda Kuva-yi Seyyare Kumandanlma
Ait Hatralarm, (Yay. Haz. Orhan Hlag), stanbul 1996, s. 39-42.
134 syann Gerede Nallhan ve Safranbolu istikametinde yaylmaya balad hakknda Kuva-yi nzibatiye idaresinin telgraf iin baknz; kdam, 30 Mays 1920,
Say 8327.
135 Cebesoy, MMH, s. 359-367.

54

PROF. DR. AL ARSLAN

feden Ali Fuat Paa, Ankara Hkmeti tarafndan kendisine

teklif edilen Milli Mdafaa vekaletine tayinini de kabul etmemiti136.
C. Anzavur ve Kuva-y nzibatiyenin
Geyveye Saldrlar
10 Mays 1920de Anzavur ve Kuva-y nzibatiyenin youn olarak faaliyete getii srada, milli kuvvetler Geyve civarnda u ekilde yerlemilerdi:
20. Kolordu karargah; Geyvede (komutan: Ali Fuat
Paa).
20. Kolordu svari bl, Geyvede (sonra Doanay
blgesine geldi).
stihkam mfrezesi (30 kiilik ); Geyvede (sonra Doanay blgesine geldi).
70. Alayn 3 Taburu; Geyvede.
24. Tmen; (159., 2., 143. alaylar) blgeye dalmtr.
ki top bataryas; Yrk mevkiinde.
Milli Mfrezeler
Day Mesut mfrezesi ve Demirci Mehmet Efenin atl zeybekleri, Geyve blgesinde.
erkez Ethem Kuvvetleri: 23 Maysta blgeye geldi ve
son bastrma hareketine katld (700 piyade, 600 atl, 4 makineli tfek, 4 topu mevcuttur)137.
Bu arada, Harbiye Nezareti grevini de zerine alan138 Damat Feridin bakanlndaki hkmet, Anadoludaki halkn
milli tekilata dahil olmadn, milli tekilatlarn meru bir ta136 Cebesoy, a.g.e., s .379-381.
137 T.I.H. VI. s. 124.
138 Vakit, 22 Nisan 1920, Say .881.

55

STANBULDAN IKI

rafnn bulunmadn, Ali Rza ve Salih Paa hkmetlerinin

bu konuda yanl yaptklarn syleyerek139 ngilizlerin yardmyla hilafet ordusu (Kuva-y nzibatiye) nam ile birlikleri
zmite getirmiti140.
Anzavurda 10 Mays 1920de top ve mitralyzlerle donatlm bir haldeki 500 kiilik bir kuvvetle Adapazar-Geyve havalisinde kendisinin nc isyanna balamt141. Anzavur,
Adapazar ve Kandray ele geirdikten sonra Eskiehir istikametini aabilmek iin en kritik ve nemli blge olan142 Geyve
Boazna ve oradan Sakaryann dousu ve batsndan saldrmaya karar vermiti. Zira, asiler Geyve Boaz alnmadka
milli iradeye kar kati harekete geemeyeceklerini anlamlard.
Buna karlk Ali Fuat Paa, Geyve Boaznn kuzey girii
Doanay-kramiye hattn tahkim etmi, Sapanca ve zmitten
Geyve Boaznn bat ve gneybatsndaki da yollarn kapatm ve Erkn- Harp Reisi Saffet Bey kumandasndaki milli
mfrezelerden oluan bir taarruz kolunu Deirmenderenin
batsnda hazrlatmt. Asilerin boaz fazla sktrmalar halinde Saffet Bey birlikleri ile asilerin yan ve gerisine taarruz
edecekti.
Nisan sonunda, Adapazarnn asilerin eline gemesi zerine milli kuvvetler Geyvede stlenmilerdi143. 3 Maystan
itibaren Geyve Boazna ynelik bir saldr hazrlna balamlard144. 15 Maystan itibaren Geyve Boazndaki skunet, asilerin Geyve Boaz kuzey giriine saldrmasyla bozulmutu.
139 Dahile Nazr Reit Bey ile mlakat; Vakit, 27 Nisan 1920, Say 886.
140 Cebesoy, a.g.e., s. 378.
141 Atatrk Nutuk, II, stanbul 1970, s. 443.
142 T.I.H,VI, s. 125.
143 kdam, 30 Mays 1920, Say 8327.
144 kdam, 4 Mays l920.

56

PROF. DR. AL ARSLAN

15 Maysta yapt iddetli taarruz ile Ahmet Anzavur, Doanay ve demiryolu kprsn ele geirmi, fakat Doanay
stasyonuna yapt saldr 20. Kolordu svari blnce durdurulmutu. 70. Alayn 3. Taburu topu destei ile kar saldrya gemi, bu esnada Binba Saffet (Arkan) de milli mfrezelerle asilere yan taraflarndan saldrmt. Anzavur kuvvetleri
dalarak geri ekilmilerdi145. Mill kuvvetler, svarilerin geecei yerleri dikenli tellerle rmeleri dolaysyla byk avantaj salamlard. Arifiyeye ekilen Anzavur, ikindi zeri
Arifiyenin hemen gneyinde olan Bakiye hcum etmise de
bu kk apl baarsz bir hareket olmutu146.
16 Maysta Anzavur Kuva-y nzibatiyenin bir piyade
alay ve topu birlii ile lmiye ve kramiye kylerindeki
mevzilere baarsz bir hareket yapmt147. Yine Anzavur,
17 Mays sabah, beklenmedik bir ekilde 300 atl ile birlikte
kramiyeden Geyve stasyonuna doru saldrya gemiti. O
anda Geyvedeki Kuva-y Milliyenin durumu iyi deildi. ki
saat sonra gelecek refakat svari bl ile zayf mevcutlu
bir istihkam mfrezesi ile ambarda bulunan bir adi da topu
ve bir makineli tfekten baka Anzavura kar duracak kuvvet yoktu.
Ali Fuat Paa, istihkam mfrezesini Geyve stasyonunun
batsndaki Sakarya Kprsnn mdafaas ile grevlendirmiti. Da topunun bana bizzat Ali Fuat Paa, makineli tfein bana da yaveri dris Efendi, Sakarya Kprs mdafaasnda grevli mfrezenin bana da Mekki Efendi gemiti.
Baarl savunma karsnda Anzavur Sakaryann dousuna
geememi, 2 saat sonra svari bl ile beraber Day Mesut
Milli Mfrezesi, 15 kadar subay arkada ile hi beklemedikleri
halde yardma geldikleri gibi, daha sonra Demirci Mehmed
145 T.I.H, VI, s. l26.
146 kdam, 23 Mays 1920.
147 Cebesoy, a.g.e., s. 386-387.

57

STANBULDAN IKI

Efenin zeybekleri de buraya yetimiti. Neticede, Anzavur,

byk kayp vererek kamaktan baka are bulamamt148.
18 Maystaki kar taarruzla Geyvenin batsndan atlan
asiler Sapanca ynne ekilmilerdi. Bunlardan 200 piyade
100 svari, atl makineli tfek ve iki kudretli da topuna sahip idiler. 19 Maysta da 200 er, iki top ve iki makineli tfek
ile Geyve Boaznn batsndaki Yrk ve lmiye kylerinin
kuzey srtlarna saldrmlarsa da gn boyu aralksz taarruzlarna karlk, mevzilere yaklaamamlard. Drt gn sren bu
saldrlardan bir netice alamamlar149 ve Anzavur da, erkez
Ethemin Sakaryaya geliinden bir gn nce 22 Maysta buradan ayrlarak stanbula gitmiti.
Ali Fuat Paa, 21 Mays akamna kadar Geyve ve Mudurnudaki ynaklar tamamlayarak 23 Maysta blgenin tamamen asilerden temizlenmesi iin hazrlklar yapmt. Asilerin
Geyveye yaptklar taarruzlar neticesinde byk zayiat vermi ve baz kuvvetleri dalmt. zmitte teekkl etmekte
olan Kuva-y nzibatiyenin baz ktalarndan baka stanbul
Hkmetinin elinde g kalmamt. zmitteki ngiliz kuvvetlerinin dorudan asilerle beraber hareket ettikleri grlmemiti. Kuva-y Milliyenin stnl salad bu srada bir temizlik harekatna gemek gerekiyordu150.
syan bir daha canlanmamak zere bastrmak ve dmanlarmza kar milletimizde birlik olmad mit ve fikrini alayan muzr hcreleri bularak bunlar kknden yok etmek151
amacyla bir hareket Ali Fuat Paa tarafndan planlanp uygulamaya sokulmutu. Bu maksatla, Geyve birlikleri iin bir
seri harekat hazrlanm olup, Hendekin ele geirilmesinden
sonra Refet Beyin de itiraki istenmiti152.
148 Cebesoy, a.g.e., s. 382-387.
149 HTVD, Say. 72, Vesika no: 1561; zel , a.g.e., s. 90.
150 Cebesoy, a.g.e., s. 388-390.
151 Cebesoy, a.g.e., s. 395.
152 Cebesoy, a.g.e., s. 391.

58

PROF. DR. AL ARSLAN

Ankara Hkmeti Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekili smet Bey, Geyve birliklerinin Hendek ve Akyazy ele geirmesinden sonra, Refet Beyin Bolu zerinden taarruza katlabileceini bildirmi ve bu zamana kadar taarruza geecek olan
Geyve ktaatnn sratten ziyade emniyet ve ihtiyati hareket
etmesine ehemmiyet verdiklerini belirtmiti. smet Bey Kuva-y Seyyarenin oluturduu uzun hattn gerisindeki sabit
birlikleri yerletirmek iin mevcut kuvvetleri kafi grmeyerek Afyonkarahisardaki 159. Alayn bir ve ikinci taburlarnn
Ali Fuat Paa emrine verildiini bildirmiti153. Geyve mntkasnda ilk maksadn Adapazar-Sapanca havalisinde tam emniyeti salamak olduunu belirten smet Bey, Geyvenin tehlikeye drlmemesi zerinde duruyordu154. Ancak, Ali Fuat
Paa, bu kayglarn yersiz olduunu, her cins kta ve mill mfrezelerden teekkl etmi olan Geyve ve Mudurnu gruplarnn
dnld gibi zuhurat ve atalette kalmayacaklarna dikkat ekerek, yeni ordunun ekirdeini oluturacak birliklerin
asilere kar gnderilmesi dolaysyla mhim bir ksmnn zayiatna sebebiyet verildiini sylemitir Ali Fuat Paa, kendi
emrine verilen 159. Alayn birinci ve ikinci taburunun Geyve
stasyonuna gelmeleri istenmiti. Hareket kademeli olarak
uygulanm ve baarl olunmutu155.
Bolu, Dzce, Adapazar ve zmit havalisindeki isyan 4 Haziran 1920ye kadar srmt156. 19 Temmuz - 23 Eyll 1920
arasnda cereyan eden kinci Dzce ayaklanmasn blgede
rahatszlk meydana getirmi ise de bu isyann ap pek bymemiti157. Byk Millet Meclisi, 30 Austos 1920de Ada153 Erkn-i Harbiye Umumiye Vekili smet Beyin 22.5.1920 tarihinde Ali Fuat
Paaya gnderdii ife telgraf; Cebesoy, a.g.e., s. 393-394.
154 22/23 Mays 1920de smet Beyden Ali Fuat Beye gnderilen telgraf;
Cebesoy, a.g.e., s. 397.
155 Cebesoy, a.g.e., s. 395. v.d.
156 Atatrk, Nutuk, II, s. 446.
157 T.I.H, VI, s. 113-119.

59

STANBULDAN IKI

pazar ve Dzce isyanlar iin af karm ve halkn tamamn

tarafna ekmeye, eitli sebeplerle isyanlara katlanlar kazanmaya almt. Bylece, Geyve Boazn ele geirerek
Eskiehir dolaysyla Orta Anadolunun yolunu ama grevi
verilen ve byk mitlerle kurulan Kuva-y nzibatiye de baarszla uramt158.
IV. Yunanllarn Geyveye Saldrs
Blgede hakimiyet tesis eden Ankara Hkmeti, Austos
1920 sonlarnda Yunanllarn genel bir taarruza balayacaklarn tespit etmiti. Bunun zerine, Bat Cephesi Komutanl 31 Austos 1920 tarih ve 1076 sayl emirle 24. Tmenin
byk ksmnn Geyvede toplanmasn, Kuva-y Milliyelerin tamamnn II. Alaydan bir taburla takviye edilerek Geyve
Boaznn kuzey giriini kapatmas emredilmiti. Bu yeni dzenleme ile milli mfrezelerin tamam, II. Alay ve da topu
takm Boazda braklmakta, 24. Tmenin geri kalan ksm
nnye gnderilmekte, karargah da Bozyke nakledilmekteydi.
Yeni tertibe gre oluan Geyve ve Havalisi Komutanlna,
II. Alay Komutan Binba Niyazi Bey atanmaktayd. Bu komutanlk 63 subay ve 962 er ve 6 milli mfrezeden oluuyordu.
Milli mfrezelerin tamam da 12 subay ve 601 erden meydana
geliyordu159.
Adapazar-Sapanca mntkasnn Kuva-y Milliyeden stanbul taraftarlarnn eline gemesi dolaysyla Geyve ve Havalisi Komutanl demiryolu kprs, tnel ve su depolarnn
tahribi ile ilgili verilen emir dorultusunda; eler Kprs
patlama sonucu ortasndan krlm, hazne taraf suya dm
Evrecik tmenelinin duvarlarnn bir ksm tahrip edilmi ve
158 T.I.H, VI, s. 128-135.
159 zel, a.g.e., s. 102-103.

60

PROF. DR. AL ARSLAN

kalan ksm da kk bir darbe ile yklacak derecede atlam,

Karaam Kprs de kullanlmaz hale getirilmiti160.
ngilizler-Kocaeli yarmadasnda stanbul Hkmetinin
baarsz olmas ve Kuva-y Milliye ile yz yze kalmas zerine, kendilerinin teviki ve himayesi ile Yunanllarn XI. Tmeni Kocaeli yarmadasna gelmiti. Eyll 1920de zmit ve
havalisine gelen Yunanllarn hedefi Geyve Boaz idi.
I. nn Sava (6-11 Ocak 1921) srasnda, Geyve ve Havalisi Komutanl, Geyve Boaz ve evresini kontrol etmenin yannda, dman taarruzu karsnda Tarakl yolunu kapamakla da vazifelendirilmiti.
Bat cephesinde yeni dzenlemeler yaplrken, 24.1.1921de
merkezi Geyve olmak zere Kocaeli Komutanl kurulmaya
balam ve 10 Mart 1921de tamamlanmt. Bamsz Tmen yetkisinde ve dorudan genelkurmaya bal olarak kurulan Kocaeli Komutanlnn blgesi bamsz Bolu ve zmit
sancaklarndan oluuyordu. Bu komutanla Albay Halit Bey
atanmt. Kocaeli Komutanl 10 Martta 287 subay, 6368 er,
5126 tfek , 16 ar 15 hafif makineli tfek ve 5 topa sahipti.
Yunan birlikleri 26 Mart 1921de Adapazarn igalden
sonra Tavuklar Kprsn ele geirmeleri zerine, Kocaeli Komutanl, Tavuklardan Geyve Boazna giden yolun
kapatlmas iin Doanayn kuzeyindeki Boazkye topla
takviyeli bir piyade bl gndermiti. 28 Martta Tavuklar
Kprsnden ileriye ancak 500 metre ilerleyebilen Yunanllar, bu defa milli kuvvetlerin sol kanadna taarruz etmilerse de
100 kayp vererek geriye ekilmilerdi. Trk Genelkurmay da
Geyve Boaznn savunulmas iin her trl tedbirlerin alnmasn istemiti. 31 Mart 1921de, btn kuvvetler pskrtlerek Sakarya nehrinin batsna atlmt161.
160 zel, a.g.e., s. 104-107.
161 Trk stiklal Harbi 11/3, s. 282-287, 319, 334, 337, 414; zel , a.g.e., s. 120-129.

61

STANBULDAN IKI

Yunanllarn Haziran 1921de askeri hareket gerei kuvvetlerini Kocaelinden geerek Bursaya gtrmeleri zerine,
26 Mart 1921de Yunan igalinde olan Adapazar 21 Haziran
1921de ve 28 Nisan 1921den itibaren Yunanllarn elinde bulunan zmit de 27 Haziran 1921 tarihinde kurtarlmt162
Sonu
Kuva-y Milliyenin son Osmanl Meclisinde ounluu
elde ederek Misk- Milliyi ilan etmesi zerine, Mustafa Kemal Paann ifadesi ile ngilizlerin stanbulu ve Hkmet-i
Osmaniyeyi igal etmelerinin akabinde, Heyet-i Temsiliyenin
ald ilk tedbirlerden birisi, Anadolu ilerine kar stanbuldan
balayacak bir hareketin nne geilebilmesi iin Geyve ve
Geyve Boaznn tahkim edilerek bir s haline getirilmesinin
planlanmas ve bu plann uygulanmasdr.
Geyve ve Geyve Boaznn Milli Mcadelenin sonuna
kadar pek ok saldrya ramen devaml olarak elde tutulan
kuzeybatdaki en nemli s olmutur. Blgedeki kara yollarnn byk ksm, demiryollarnn tamam ile stanbul ve
Anadolunun haberlemesini salayan telgraf hatlarnn ekserisinin Geyveden gemesi dolaysyla, Geyve, Kuva-y
Milliyeye kar yaplacak bir kar harekette mutlaka almas
gereken bir kap, geilmesi gereken bir kpr, almas gereken byk bir engel olmutur.
Geyve, Orta Anadolu ve Milli Mcadelenin merkezi olan
Ankarann gvenliinin batdan salanmasnda en nemli
merkez olmu, isyanlarn Anadoluda yaylmasnda engel tekil etmi, Kuva-y nzibatiye ve daha sonra Yunanllarn yaylma ve batda birleik cephe oluturmasn ihtimal d brakm, Adapazarndan Kadkye kadar olan blgedeki Kuva-y
Milliyenin rgtlenme ve faaliyetlerinde istinad noktas ha162 zel, a.g.e., s. 143.

62

PROF. DR. AL ARSLAN

line gelmi, Marmara Denizine almada Ankara Hkmeti

iin nemli bir sigorta ilevi grm, stanbul ve civarndan
haber, silah, mhimmat ve insan gc aktarlnda kilit konumunu korumu ve ksacas Geyve ve Geyve Boaz, Milli
Mcadelede bir cepheye bedel olmutur.

63

STANBULDAN IKI

64

PROF. DR. AL ARSLAN

FEVKALADE MFETT- UMUML

IV. ve V. Damat Ferit Hkmetlerinin
Anadoludaki Ynetimi Byk Millet
Meclisinden Geri Alma Teebbs (1920)163

163 Fevkalade Mfetti-i Umumilii IV. ve V. Damat Ferit Hkmetlerinin

Anadoludaki Ynetimi Byk Millet Meclisinden Geri Alma Teebbs
(1920), Atatrk Yolu, Ankara, Kasm 1995, Cilt: 4, Say 16, s. 443-454

65

STANBULDAN IKI

66

PROF. DR. AL ARSLAN

Milli Mcadele dneminde son Osmanl Meclis-i Mebusannn almas ve Heyet-i Temsiliyenin istekleri dorultusunda almas tilaf Devletlerini rahatsz etmiti. zellikle Misak- Millinin kabulnden sonra, tilaf Devletlerinin
stanbuldaki generalleri artk gcn milliyeti liderlerde olduunu anlamlard. Bunun zerine 16 Mart 1920de stanbul igal edildi. 18 Martta da tutuklanan ahslar Maltaya srld. Buna karlk Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal
Paa, 19 Mart 1920de Ankarada fevkalade selahiyete malik
bir meclisin milletin ilerini ynetmek ve denetlemek zere
toplanmas konusundaki tamimini vilayetlere, livalara kolordu
komutanlklarna gnderdi164. Artk hedef Ankarada bir meclis toplamak ve bunu bir an nce gerekletirmekti. Bu arada
stanbulda Salih Paa Kabinesi istifa etmi (2 Nisan 1920), Damat Ferit drdnc kabinesini kurmutu (5 Nisan 1920). eyhlislam Drrizade Abdullah, milli kuvvetleri kfir ilan eden ve
ldrlmelerini vacip gren fetvay yaynlamt165. Buna kar
bata Ankara Mfts Rifat Efendi tarafndan olmak zere,
bu fetvann geersizliini ilan eden pek ok fetva yaynland.
Anadoludaki hakimiyeti tamamen kaybetme vaziyetine gelen
Damat Ferit Hkmeti, Kuva-y Milliyeyi ortadan kaldrmak
iin Kuva-y nzibatiyeyi kurdu (18 Nisan 1920). Kuva-y nzibatiye, seyyar olarak kurulan askeri birliklerden oluuyordu.
Ancak, Anadoluda hakimiyeti tekrar tesis edebilmek iin askeri alann dnda da daha geni yetkilerle donatlm bir messeseye ihtiya vard. te bu kurulu, Ankarada BMMnin alp, ynetime el koyduu bir srada 28 Nisan 1920de kurulan
Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii idi.
164 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk I, stanbul 1969, s. 421.
165 Bu fetva iin baknz; BOA, DUT, 4-28/21.

67

STANBULDAN IKI

a- Anadolu Fevkalade Mfettiliinin Kuruluu

Anadolu Fevkalade Mfettiliinin kurulmas Damat
Feritin Sadrazam, Hariciye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili olduu bir srada 27 Nisan 1920de Meclis-i Vkelada grlerek kararlatrld. Bu mfettilik, Anadoluda ortaya kan
istenmeyen durumu bir an evvel ortadan kaldrarak emniyet
ve asayiin serian istikrarna aid tedabiri istikmal vazifesiyle
mkellef olacakt. Askeriye ve mlkiyede tam bir selahiyete
haiz olacak umumi mfettiliin kararname layihas Meclis-i
Vkelaca hazrlanmt166. Bu kararname, Padiah Vahideddin
tarafndan 28 Nisan 1920 tarihinde imzalanarak Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii kurulmutu167. Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin vazife ve selahiyetlerini dzenleyen kararname de 6 Mays 1920 tarihinde padiah tarafndan
onaylanmt168. Bu kararnameye mzeyyel olarak hazrlanan
ve mfettiliin yetkilerini daha da arttran bir dier kararname de 13 Mays 1920de yrrle girmiti169.
b- Mfettiliin Kurulu Amac
Damat Ferit Hkmeti tarafndan hazrlanan mazbataya
gre; mfettiliin kurulu amac Anadoluda tekevvn eden
gayr-i mariziyenin bir an evvel izalesi ile emniyet ve asayiin serian istikrara kavuturulmasdr170. Anadolu Fevkalade
166 Meclis-i Vkelann Anadoluda fevkalade bir mfettilik kurulmas hakknda
27 Nisan 1920 (8 aban 1338) tarihli mazbatas; Babakanlk Osmanl Arivi
(BOA), Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV), 254/90.
167 9 aban 1338/28 Nisan 1920 tarihli bu kararnamenin metni iin bkz; BOA,
Nizamat Defteri 30, s. 98.
168 Kararnamenin metni iin bkz; BOA, Kavanin 30. s.106, Anadolu Fevkalade
Mfetti-i Umumilii kararnamesinin Meclis-i Vkelaca hazrlanan msveddesi iin bkz; MV, 254-98/A-1
169 Kararname metni iin bkz; BOA, Kavanin 30, s.32.
170 MV, 254/90.

68

PROF. DR. AL ARSLAN

Mfetti-i Umumiliinin 28 Nisan 1920 tarihli kurulu kararnamesine gre, amac, Anadoluda emniyet ve asayii temini
hususundaki tedbirleri istikmal etmektir171. Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin vazife ve selahiyetine dair kararnamede ise bu mfettiliin kurulu amac Anadoluda
takrir-i emniyet ve iade-i asayitir172.
Damat Ferit Hkmetinin Mfetti-i Umumiliin kurulu mazbatasn hazrlad (8 aban 1338/27 Nisan 1920)
tarihte B.M.M Ankarada toplant halindedir. Hkmet tarafndan 28 Nisan 1920den itibaren geerli olmas kararlatrlan173 Mfetti-i Umumiliin vazife ve selahiyetlerini dzenleyen kararnamesinin padiah tarafndan tasdiki ise 6 Mays
1920dir. Bilindii gibi, BMM, icra vekillerinin seiliine dair
kanunu 2 Mays 1920de kabul etmi174 ve BMMnce seilen
cra Vekiller Heyeti ilk toplantsn Mustafa Kemal Paa bakanlnda 5 Mays 1920de yapmt175. Mfetti-i Umuminin
selahiyeti ile ilgili kararnamesinin padiah tarafndan tasdiki,
Ankaradaki BMM Hkmetinin icraata balamasndan hemen sonradr. Anadolu Mfetti-i Umumiliine muamelat-
mlkiye ve askeriyede selahiyat- kmile verilmesi176 ve daha
nce Kuva-y Milliyeyi ortadan kaldrmak iin kurulan Kuva-y
nzibatiyenin kuva-y zabta va gnll kta ktalarnn Anadolu Mfettiliine balanmas177 dikkate alrdnda, Anadolu Mfetti-i Umumiliinin kurulu amacnn Anadoluda
emniyet ve asayiin salanmas deil, esasnda Ankarada kurulan meclis ve hkmetinin ortadan kaldrlmas ve stanbul
171 Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Kurulu Kararnamesi, madde(m),1.
172 Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Kararnamesi (AFMUK), m.1
173 AFMUK, m.9.
174 TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt I, s.185-186.
175 Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s.145.
176 AFMUK, m. 1.
177 AFMUK, m. 2.

69

STANBULDAN IKI

Hkmetinin otoritesini Anadoluda tekrar tesis etmek olduunu syleyebiliriz178.

c- Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin
Bal Olduu Birim
Anadoluda sivil ve askeri btn muamelelerde ok byk
selahiyetlere sahip olan Mfetti-i Umumilik, sivil ve askeri ilerde ilgili nezaretlerle muhabereye izinli olup dorudan sadarete merbut bir messese idi179. Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Kararnamesinin hkmlerini icraya koyma
vazifesi Heyet-i Vkelaya aitti180. Mfetti-i Umumi kendi
mesuliyeti altnda harcamak ve bilahere hesabn Heyet-i
Vkelaya bildirmek artyla mesture ve gayr- melhuze olmak zere aylk 20.000 liraya kadar ake sarf edebilecekti181.
Ksacas Anadolu Mfettii, mlki ve askeri olarak dorudan doruya Sadarete bal olduu gibi bir ayda harcayaca
20.000 lirann hesabn da btn mali prosedrn dnda sadace Heyet-i Vkelaya verecekti. zellikle, Mfettiin dorudan Sadarete bal olmas, onu bakanlklarn zerinde veya en
azndan bakanlarn dzeyine karyordu.
d- Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin
Yetkileri
Mfetti-i Umumi, Anadoluda emniyetin temini ve asayiin iadesi iin askeri ve sivil alanlarda selahiyet-i kmileyi
178 Ankara Bidayet Mahkemesi 4 Temmuz 1920de Damat Ferit, Drrizade Abdullah, Kiraz Hamdi ve sairleri idam cezasna arptrd kararnda, Mfetti-i
Umumiliin, Ankara hkmetine kar btn faaliyetlerin temin ve tedviri
iin kurulduunu belirtmitir (Cemil Topuzlu, 80 Yllk Hatralarm, stanbul
1982, s. 182).
179 AFMUK, m. 4.
180 AFMUK, m. 9.
181 AFMUK, m. 8.

70

PROF. DR. AL ARSLAN

haiz olacakt182. Mfetti-i Umumi, lzum grdnde deniz

kuvvetleri ile bunlara bal btn harbiye ve nakliye gemilerini
de kullanabilecekti183.
Anadoluda asayiin temini iin lzum grlecek btn
kuva-y askeriye-i inzibatiye, kuva-y zabta ve gnll birlikler Mfetti-i Umumiliin emri altnda olacakt. Mfetti-i
Umumi, btn bu kuvvetlerin sevk ve idaresinde ve teftii hususunda yetkili klnmt184.
Mfettilik alanndaki, sivil memurlarn teftii de Mfetti-i Umuminin yetkileri iinde idi185.
Mfetti-i Umumi, iktiza eden blgelerde idare-i rfiyi (skynetim), ilana ve idare-i rfiye kararnamesi hkmlerine
gre muamele yapmaya yetkili idi. Yalnz idare-i rfiye ilannn
sebeblerini daha sonra hkmete bildirmesi gerekiyordu186.
Mfetti-i Umumiliin, icab ettiinde mevcut askeri tekilat ilga ve yeniden Kuva-y nzibatiye kurmaya selahiyeti olacakt. Ancak bu gibi tekilatn teferruat, bal olduklar makamlarca gerekletirilecekti187.
e- Mfetti-i Umuminin Kadrosu
Mfetti-i Umumiliin refakatinde askeri yetkililer188 dnda mlkiye ve adliyeden de yksek dzeyde mtehasss
mavirler bulunacakt189. Ancak Haziran 1920ye kadar he182 AFMUK, m. 1.
183 AFMU Kararnamesine mzeyyel olarak 16 Mays 1336 tarihinde yrrle
konan kararname, (BOA, Kavanin 30), m.1.
184 AFMUK, m. 3.
185 AFMUK, m. 4.
186 AFMUK, m. 5.
187 AFMUK, m. 5.
188 AFMUK, m. 6.
189 AFMUK, m. 1.

71

STANBULDAN IKI

nz Mfetti-i Umumiliin tekilat ve kadrosunun kurulmad grlmektedir190.

f- Mfetti-i Umumiliin Mli Kaynaklar ve
Grevlilerin Maalar
Mfetti-i Umumilikte grevli ahslarn maa, tahsisat,
zam ve harcrah, bu mfettiliin kurulmasndan daha nce
18 Nisan 1920 tarihli Kuva-y nzibatiye Kararnamesi ile Harbiye Nezareti btesine ilave olunan bir milyon iki yz on alt
bin liralk tahsisattan karlaacakt. Anadolu Mfettiliinin
kurulmas iin harcanacak 50.000 guru ile her ay ihtiya duyulacak be bin guru krtasiye masraf da ayn kaynaktan temin edilecekti191.
Mfetti-i Umumiye maandan baka ayda bin lira tahsisat verilecekti.
Mfetti-i Umuminin refakatinde bulunacak mtehassslar, erkn, mera, zabitan ve dier askeriye mensublarna aylk
tahsisatlar kadar fevkalade ilave deme yaplacakt. Mfetti-i
Umumilikte grevli kk rtbeli subay ve neferat iin de Kuva-y nzibatiye Kararnamesine gre asli maalar dnda harcrah verilecekti192.
Mfetti-i Umumilik emrinde altrlacak harbiye ve nakliye gemilerinin svarilerine aylk 2500 guru, zabitan ve mhendislere 1500, gedikli zabitana ise 1300 guru taamiye verilecekti. Makina efradnn maa 600, gverte efradnnki ise
400 gurua ykseltilecekti193.

190 Zeki Paa ile yaplan mlakat, Alemdar, 3 Haziran 1920.

191 AFMUK, m. 7.
192 AFMUK, m. 6.
193 6 Mays 1336 tarihli AFMU Kararnamesine Mzeyyel Kararname, m.2

72

PROF. DR. AL ARSLAN

Mfetti-i Umumi, yukarda iaret edildii gibi, daha sonra

hesabn hkmete vermek zere aylk 20.000 liraya kadar parann mesture ve gayr- melhuze olarak kullanabilecekti194.
g- Mfetti-i Umumi Tayini
Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin kurulduu
gn bu mfettilie malumat- mlkiye ve askeriyede selahiyet-i kmileye haiz olmak zere Mir Zeki Paann195 tayini hususunda padiahn iradesi kmt. Bu tayin ayn gn
Sadaretten Harbiye ve Dahiliye nezaretlerine bildirilmiti196.
Harbiye Nezareti tarafndan tesbit edilen ve Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin karargh heyeti kadrosunu
gsteren cetvel 14 aban 1338/4 Mays 1920de Meclis-i
Vklada grlerek kabul edilmiti197.
Bu arada, stanbul Hkmeti ilk nce kontrol altna almak
istedii zmit ve evresi iin almalara balamt. zmit Blgesi Fevkalde Kumandanlna tayin edilen Yaver-i Ekrem
Sleyman efik Paann vazife, selahiyet ve tahsisatna dair talimatname 15 aban 1338/5 Mays 1920da Harbiye Nazr
Vekletinin198 teklifi ile Meclis-i Vkelda grlm, padiah da talimatnamenin yrrle girmesine Meclis-i Vkel
karar ile ruhsat vermiti199.
194 AFMUK, m.7.
195 Hrriyet ve tilaf Frkas ynetim kurulu yesi olan Zeki Paa, Balkan ve I.
Dnya Sava sulularnn yargland mahkeme bakanln Anadolu Mfetti-i Umumilii grevine tayinine kadar devam etti.
196 9 aban 1338 tarihinde Sadaret Mektubi Kaleminden Harbiye ve Dahiliye
nezaretlerine yazlan tezkere; BOA, Babali Evrak Odas (BEO), 347146.
197 14 aban 1338/4 Mays 1336 tarihli Meclis-i Vkla Mazbatas, BOA, MV,
254/98.
198 Harbiye Nazr Vekili Damad Ferittir.
199 15 aban 1338 tarihli Meclis-i Vkel karar ve irade-i seniye iin baknz;
BOA, MV, 254-96

73

STANBULDAN IKI

18 aban 1338de (8 Mays 1920), Sadaret, Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumisi Zeki Paa ile zmit Havalisi Umum
Kumandan Sleyman efik Paaya verilen ifre miftahlarn
Dahiliye Nezaretinden istemi200, ancak o ana kadar Zeki Paa
ile Sleyman efik Paalara ifre miftah verilmedii anlalmt201.
Mir Zeki Paa, greve balamasnn arkasndan bir bildiri
yaynlamtr. Bu bildiride; ecdadn Osmanl etrafnda toplanarak muhteem bir devlet kurduklarn hatrlatarak, o gnk
neslin de yine saltanat ve hilafet etrafnda toplanmalar gerektii ve bu sayede ecdadlarna bir hayrl-halef olduklarn ispat etmelerinin art olduunu beyan etmiti. Hz. Ademden
itibaren gelip geen btn kavimlerin acl gnleri olduunu
ve felaketli gnlerde reis-i hkmetleri etrafnda smsk toplanan kavimlerin yok olmaktan kurtulup yeni bir hayata baladklarn ifade eden Zeki Paa, felaket gnlerinde deil asude
zamanlarda bile nifak ve ikakn heyet-i milliyenin felaketine sebep olduunu, nifakuyne ihtiras peinde koanlarn
yalnz vatanna, milletine fenalk etmekle kalmayp slam nazarnda da lanetlendiini bildirmiti. Hkmet etrafnda, esnaf,
renber, asker, memur umum vatandalarn toplanmas gerektii felaketli gnlerde ihtiras peinde koanlarn mutlaka
bir ihanet meyliyle Osmanlln yok olmasna sebep olacaklarn ve kendisinin de bu gibileri memleketin selameti namna
pene-i kanuna teslim edeceini aklamt202.
stanbul Hkmeti, Anadoluda nfuzunu yeniden kurabilmek iin Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumiliini te200 Sadaret Mektubi Kaleminden 18 aban 1338 tarihinde Dahiliye Nezaretine
gnderilen tezkereler, BOA, BEO, 347330; BOA, DH-KMS,59-1/6.
201 Dahiliye Nezaretinden Sadarete 9 Mays 1336 tarihinde gnderilen cevabi
tezkere, BOA, DH-KMS, 59-1/6.
202 Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumisi Zeki Paann bildirisi iin baknz;
kdam Gazetesi, 5 Mays 1920.

74

PROF. DR. AL ARSLAN

sis edip bana Zeki Paay 28 Nisanda tayin etmiti203. Zeki

Paann 1 Maysta durumu inceledikten sonra lzumlu tedbirleri alacan sylemesine204, 4 Maysta bildirisini yaynlamasna205 ramen Haziran balarnda mfettiliin hl hedefleriyle mtenasip byklkte bir kadroya sahip olmad
anlalmaktadr. Anadolu Fevkalde Umum Mfettiliinin
kadro ve projesinin tam olarak hazrlanp hazrlanmad hususundaki bir soruya Zeki Paa; Mfetti-i Umumilik kadrosunu lzumunda ikmal edeceim. Tasarrufa riayeten imdilik
pek ufak bir kadro ile idare etmekteyim. erit-i selhiyemizin
arl tahtnda icraat- vasiada teenni zaruridir cevabn vermiti206. Yani Zeki Paa, mfettilik ve kadrosunun Anadoluda
stanbul ynetimini tekrar tesis edebilecek kadar glenmediini ifade ediyordu.
h- Mfetti-i Umumi Zeki Paann Ankara
Hkmeti ile Grmeleri
Anadoluda stanbul Hkmetinin otoritesini tesis etmeye alan Zeki Paa, Binba Recep Sezai Bey aracl ile
Mustafa Kemal Paa ile irtibata gemiti. Binba Recep Sezai
Bey, Zeki Paann iki mektubunu Ankaraya ulatrmt. Zeki
Paa, 28 Mays 1920de Mustafa Kemale gnderdii ikinci
mektupta, onun vatanseverliinden ve askerlikteki baarlarndan takdirle sz etmi, fakat barn tesis edilmeye alld
bir dnemde, merkezi hkmete yani stanbul Hkmetine
kar gelinmemesi ve Mslmanlar arasnda kan dkmeye sebep olacak hareketlerden kanlmas gerektiini belirtmiti.
Bunun yan sra Zeki Paann Ankara Hkmetinden baz istekleri vard. Bu istekler unlardr;
203 Alemdar, 29 Nisan 1920.
204 Akam, 1 Mays 1920.
205 kdam, 5 Mays 1920.
206 Zeki Paa ile yaplan mlkat iin baknz; Alemdar, 3 Haziran 1920.

75

STANBULDAN IKI

- Memleketin menfaatleri hesabna, resmi ve yasama yetkisi olmayan Byk Millet Meclisi feshedilmelidir.
- Byk Millet Meclisi tarafndan kurulan Vekiller Heyeti,
yani Ankara Hkmeti ilga edilmelidir.
- Anadoludaki btn askeri birlikler, milli tekilatlar ve ynetim, merkezi hkmete yani stanbul Hkmetine itaat etmelidir.
- Bu meselelerin detaylarn grmek zere Ankarann tayin edecei delegelerle grmeler yaplacaktr.
- Grmelerden bir netice alana kadar operasyonlara ara
verilecektir.
Bunlarn dnda Zeki Paa, genel bir affn ilan ve Mustafa Kemal Paaya eski rtbe ve itibarn iadesi iin arabuluculuk yapabileceini Mustafa Kemal Paaya bildirmiti. Zeki
Paa, stanbul Hkmetinin memleketin hayati menfaatleri
karsnda yurtseverlik uuruyla hareket ettiini, tekliflerinin
Ankara tarafndan kabul edilmemesi halinde karlaaca sonutan Mustafa Kemal Paalarn sorumlu olacaklarn ayrca
aklamt. Zeki Paa, kaybedecek zamann olmadn ve acilen cevap verilmesini istemiti207.
Bunun zerine; BMM Hkmetinin Genel Kurmay Bakan smet nn tarafndan 30 Mays 1920de cevap verilmitir. BMM, stanbul Hkmetinin uzlama tekliflerinin
dorusunu, esas niyetlerini anlamak iin 5 Haziran 1920de
Bursa-ekirgede grme yaplmasna karar vermiti. Ankara
Hkmeti, stanbuldan heyetlerin gelebilmesi iin ikinci bir
emre kadar Adapazar, Sapanca ve zmit blgesinde askeri faaliyetleri durdurmutu. ekirge grmelerinde Ankara ynetimini u ahslar temsil edecekti;
207 Zeki Paann Mustafa Kemal Paaya yazd 28 Mays 1920 tarihli mektup
iin baknz; Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Ankara
1975, s. 128-130; Zeki Paann teklifleri ve BMM Hkmetinin tutumu iin
ayrca baknz; imir, a.g.e., s. 142-143.

76

PROF. DR. AL ARSLAN

- Albay smet (nn) - Heyet Bakan

- Topu Binba Refet,
- Krehir Mfts Recep Efendi,
- Sivas Milletvekili Necati,
- brahim Efendi, Temen, Emir Subay,
- smail Hami, Sekreter,
Grmeyi kabul eden Ankara ynetimi, BMMnin varl
ve faaliyet serbestisi konusunda rezerv koymu, Zeki Paann
BMMni kapatma ve Vekiller Heyetini ilga etme artn dikkate almamt208.
Neticede Zeki Paann Ankara ile grme ve anlama abas baarszlkla neticelendi209.
- Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumiliinin
Ortadan Kaldrl
Ankara Hkmetinin Anadoluda ynetime tam olarak sahip olmas ve zellikle Dou Cephesinde baar gstermesi zerine tilaf Devletlerinin Ankara Hkmeti hakkndaki dncelerinin deimeye baladn gryoruz.
tilaf Devletleri, bir taraftan stanbul ynetimince parafe edilen Sevr Anlamasn stanbul Hkmetine tasdik ettirmeye
urarken, dier taraftan da stanbul Hkmetinin Ankara
Hkmeti ile anlamas hususunda bir heyetin stanbuldan
Anadoluya gnderilmesini istiyorlard210. Bu arada Ankara stiklal Mahkemesi Byk Millet Meclisinin msaadesi olmakszn tilaf Devletleri ile mzakerelere girien ve Sevrde Sevr
208 Ankara Hkmeti Genel Kurmay Bakan Albay smetin 30 Mays 1920 tarihli mektubu iin bkz; imir, a.g.e., s.130-131.
209 imir, a.g.e., 175.
210 Bilal N.imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), c. II, Ankara 1975,
s. 359, 361, 367.

77

STANBULDAN IKI

Anlamasna imza ksoyan Damat Ferit, Hdi Paa, Rza Tevfik

ve Reat Halis hakknda gyaben idam karar vermiti (7 Ekim
1920)211. Ayn gn stanbuldaki ngiliz, Fransz ve talyan yksek yomiserleri Sadrazam Damat Ferite ortak bir nota vererek
Anadoluya bir heyetin gnderilmesini istemilerdi212. Ankara
Hkmeti kabul etmedikten sonra herhangi bir barn salanamayacan anlayan tilaf Devletlerinin grleri dorultusunda yeni bir hkmetin kurulabilmesi iin Damat Feritin
grevden ayrlmas gerekiyordu. Bu amala stanbuldaki tilaf
Devletleri yksek komiserleri 13 Ekim 1920de padiahla gizli
bir grme yapmlard. Yksek Komiserler, padiaha Damat
Feritin deitirilmesi ve Anadoluya bir heyet gnderilmesi
gerektiini sylemilerdi213. Bunun zerine Damat Feritin 17
Ekimde Sadaretten istifa etmesiyle hkmet kurma grevi
Tevfik Paaya verilmiti. Tevfik Paann, 18 Ekimde ngiliz ve
Fransz yksek komiserleri ile yapt grmede, Anadoluya
bir heyet gnderilmesi ve Sevrin tasdik konularna da temas
edilmiti214. Nihayet Tevfik Paa 21 Ekimde kabinesini kurmutu. Tevfik Paa Kabinesi, Ankara ile bir uzlama hkmeti
niteliinde idi. Zira Ankara sempatizan zzet Paa gibi ahslar da hkmette yer alyordu215. tilaf Devletlerinin yeni politikas Ankaray bar usullerle yola getirmekti216.
Tevfik Paa Kabinesinin Ankaraya ynelik ilk icraatlarndan birisi, Kuva-y Milliye ve Ankara Hkmetini ortadan kaldrmak amacyla kurulan Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumiliinin mevcudiyetine son vermek oldu. 2 Eyll
1920de bu konu Meclis-i Vkelda grld ve o ana kadar
devlete Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumiliinden bir
211 Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, zmir 1988, s. 56.
212 imir, a.g.e., s. 369-370.
213 imir, a.g.e., s. 352-353.
214 A.g.e., s. 370-371.
215 A.g.e., s. 371.
216 A.g.e., s. 375.

78

PROF. DR. AL ARSLAN

faide istihsal edilmediinden dolay bu mfettiliin devamna

da lzum olmad kararna varld. Anadolu Mfettilii ve
tekilatnn ilgas kararlatrld ve bu hususta bir de kararname
hazrland217. Ayn gn, daha nce zmit Vilayeti ierisine dahil edilen Hdavendigr Vilayeti ile Bolu Sanca mlhakatndan baz ksmlarn eski ekline dndrlmesi de Meclis-i Vkel tarafndan kararlatrld218.
Anadolu Mfetti-i Umumilii ve tekilatnn ilgas 3 Eyll
1920 tarihli kararname ile gerekletirildi219
Sonu
Mondros Mtarekesinden Sivas Kongresi sonuna kadar
olan gelimeler ve stanbul hkmetlerinin lkeyi korumada
gsterdikleri baarszlk zerine, Heyet-i Temsiliyenin istekleri dorultusunda Osmanl Mebusan Meclisi alm ve Kuva-y Milliye stanbulda da ynetime hakim olmaya balamt. Bunun zerine, 16 Mart 1920de stanbulu igal eden
tilaf Devletleri, ayn zamanda Heyet-i Temsiliyenin grleri
istikametinde alanlar da ynetimden uzaklatrmlar, Damat Feriti tekrar iktidara getirmilerdi. Buna karlk Kuva-y
Milliyeciler, Anadoludaki mlki ve askeri idareye el koymulard. Bylece, Anadolunun byk bir ksmnda Damat Ferit
Hkmetinin otoritesi ortadan kalkmt.
tilaf Devletleri, Damat Ferit Hkmeti vastasyla
stanbulda idareyi tamamen kontrol altna almlard. Bu
arada Anadoluda stanbul Hkmetinin otoritesini tesis et217 Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumiliinin 2 Ekim 1336 tarihli Meclis-i
Vkel mazbatas, esbab mucibesi ve kararname layihas msveddesi iin baknz; BOA, MV, 252/138.
218 zmit Vilayeti, Hdavendigr Vilayeti ve Bolu Sancann eski ynetim ekline dndrlmesi hususundaki 2 Ekim 1920 tarihli Meclis-i Vkel mazbatas,
BOA, MV, 252/139.
219 Bu kararnamenin metni iin baknz; BOA, Kavanin 30, s. 81.

79

STANBULDAN IKI

mek isteyen Damat Ferit, Sadrazam, Hariciye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili olduu bir srada, Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin kurulmasn salad. Ankarada BMMnin
23 Nisanda alnda muvaffak olunmas ve millet adna ynetime el konulduunun aklanmasndan ksa bir sre sonra
28 Nisan 1920de Anadolu Mfetti-i Umumilii kurulmutu.
Kurulu kararnamesi 28 Nisanda yrrle girmesine ramen, Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumiliinin vazife ve
selahiyetlerini dzenleyen kararname 6 Maysta yrrle
girmi, ancak 28 Nisandan itibaren geerli saylmtr. BMM,
cra Vekiller Heyetini 2 Maysta kanunlatrm ve 5 Maysta
da ilk toplantsn yapmtr. Bu husus dikkate alndnda padiahn Mfetti-i Umumiliin kesin olarak faaliyete geirilmesi iin, Ankarada oluan hkmet ve idari yapnn netlemesini beklediini sylemek yerinde olur.
Anadoludaki btn yetkilerini kaybettiini gren stanbul Hkmeti, her ne kadar mfettiliin kurulu amacnn,
Anadoluda emniyet ve asayii salamak olduunu ifade etse
de esas ama, Ankarada kurulan yeni meclis ve idarenin ortadan kaldrlarak stanbulun otoritesini Anadoluda hakim klmaktr. Zira mfettilie verilen yetkiler, daha nceki mfettiliklere gre ok daha geni bir blgeyi ierisine almakta, askeri
ve mlki alanda selahiyet-i kmileyi haiz olmas kararlatrlmakta, sadece kara deil deniz kuvvetleri ve gnll birlikler
de bu mfettilie balanmakta idi. Anadoluya mfetti olarak gnderilen Mustafa Kemal Paann yetkileri ile Anadolu
Fevkalde Mfettii Zeki Paaya verilen yetki ve sorumluluklar karlatrdmzda, Mustafa Kemal Paaya daha dar bir
alanda vazife ve sorumluluk verildii grlmektedir. Ayrca,
Anadolu Mfettilii, dorudan sadrazama balanarak bakanlklar st bir konuma getirilmekte, para harcamalarnda
kolaylk salanmakta, refakatine askeri, mlki ve idari alanda
mtehasss mavirler tayin edilmektedir. Mfetti-i Umumi,
80

PROF. DR. AL ARSLAN

skynetim ilan etmeye, mevcut askeri tekilatlar ilga ve yeniden askeri kuvvetler kurmaya yetkili klnmaktadr. Anadolu
Mfettiliinin byle geni yetkilerle donatlmas, byk bir
g olarak Anadoluda kk salan BMM ve hkmetini ortadan kaldrmak iindi. Ancak stanbul Hkmetinin, kendisinin haiz olmad bir gc ve yetkileri bir mfettie vererek baarl olmas mmkn deildi.
Bu erevede, Anadolu Mfettii Zeki Paann, BMMnin
kapatlmas ve cra Vekilleri Heyetinin ortadan kaldrlmas
ve stanbul Hkmetine tbi olunmas yolundaki Ankara
Hkmetine yapt mirane tekliflerin Ankarada pek ciddiye alnmad grlyor. Ancak, olayn gerek boyutunu renmek iin, hibir taahhtte bulunmadan, grme kabul
ediliyor, fakat bu gereklemiyor. Esasnda, Anadoluda artk
hakimiyeti tamamen ele geiren Ankara Hkmeti iin stanbul Hkmetini dikkate almak da bahis konusu deildi.
Ankara Hkmetinin baarlar kazanarak glenmesi ve
kendisinin dahil bulunmayaca bir kararn hkmnn olmayacann anlalmas zerine, tilaf Devletleri de Ankaraya
zt bir hkmetin stanbulda olmasnn faydasz olaca kanaatine varmlard. Bu dorultuda tilaf Devletleri Yksek
Komiserleri Damat Feriti azlettirerek Ankara ile anlaabilecek Tevfik Paa Kabinesini kurdurmulard. Ankaray bar
usullerle yola getirmek isteyen tilaf Devletlerinin bu politikasna uygun olarak da Anadolu Fevkalde Mfetti-i Umumilii ortadan kaldrlmt.
Bu mfettiliin stanbul Hkmetince ortadan kaldrlmas, Ankarann stnln kabul ve BMMnin gcnn
tescili idi. Ayrca stanbuldaki hkmetleri istedikleri gibi
deitirerek ynetimdeki hakimiyetlerini ortaya koyan tilaf
Devletlerinin, Ankara Hkmetinin gcn kabul etmelerinin bir ifadesidir.
81

STANBULDAN IKI

82

PROF. DR. AL ARSLAN

MLL MCADELE STRATEJSNDE YOLLAR220

220 Milli Mcadele Stratejisinde Yollar, Sosyoloji ve Corafya, Sosyoloji Yll,

Kitap 15, stanbul 2006, s. 660-673

83

STANBULDAN IKI

84

PROF. DR. AL ARSLAN

Kdemli smrgeci devletler ngiltere, Fransa, Rusya ve

talyaya kar, yeni smrgeci Almanya ve Avusturyann mcadelesinin ad I. Dnya Savadr. Osmanl Devleti, birinci
grubun paralamay hedeflemesi zerine ikinci grubun yannda yer almak zorunuda kalmtr. I. Dnya Sava neticesinde Osmanl Devletinin yer ald taraf sava kaybetmi,
Osmanl topraklarn paylamak isteyen tilaf Devletleri ise
sava kazanmlard. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros
Atekes Antlamas sonrasnda, Anadoluyu bile paralamak
niyetiylei ie Trkiyenin deniz, demir ve kara yollarna el koymakla balamlard. Milli Mcadele nderleri de Anadoluyu
elde tutmak iin dmanlarn bu taktiini etkisiz hale getirmek
iin hazrlklara balamlard.
1- tilaf Devletlerinin Trkiyeyi gal Plannda Yollarn nemi
I. Dnya Savandan byk kayplarla kan Osmanl Devleti, imzalad Mondros Atekes Antlamas ile igal edilmemi topraklarn da paylalabilmesine zemin hazrlamt. Bunu
iin tilaf Devletleri tarafndan seilen vastalar da deniz, kara
ve demiryollar idi.
a-Deniz Yollar ve Limanlarn tilaf Devletlerince Kontrol
tilaf Devletlerinin Mondros Atekes Antlamasnn birinci madde olarak da Osmanl Devletine kabul ettirdikleri
85

STANBULDAN IKI

husus, I. Dnya Sava srasnda geemedikleri anakkale ve

Karadeniz boazlarndan geilerinin salanmas ve anakkale ile Karadeniz boazlarndaki kalelerin kendilerine teslim
edilmesiydi221. Bunlarla da yetinmeyen tilaf Devletleri Trklerin elinde bulunan btn liman ve barnaklarn tilaf Devletlerince serbeste kullanlmas ve kendilerinin dmanlar
tarafndan hibir ekilde kullanlmamasn garanti altna almlard222. Bylece, Batum dahil olmak223 zere Trkiyenin btn sahillerine hkmetme inisiyatifi tilaf Devletlerinin eline
gemiti.
Karadenizde tilaf Devletlerinin hareket kbiliyetini kstlayacak olan maynlarla ilgili btn bilgiler tilaf Devletlerine
verilecei gibi, Trk limanlarnda veya Trkiye dndaki yerlerdeki Osmanl Devletine ait btn sava gemileri de teslim
edilecekti224. Ksacas, ellerine geirecekleri limanlar tehdit
edebilecek btn vastalara da sahip olmu oluyorlard.
b-Demir Yollar
I. Dnya Sava sonunda Trkiyenin elinde kalan igal
edilmemi topraklardaki tren yollar; Edirne - stanbul - Adapazar - Bilecik- Eskiehir - Konya - Ulukla - Adana - skenderun - Antep hatt ve Bat Anadoluda kalan hatlar ile Eskiehir-Ankara demiryolu hatlaryd. Ayrca, Rus igali srasnda
yaplan Kars -Tiflis - Batum hatt da Osmanl Devletinin denetimi altnda idi.
tilaf Devletleri, Mondros Atekes Antlamas ile
Kafkasyada Trk denetimi altnda bulunan demiryollar dahil Trkiyedeki btn demiryollarn, diledikleri gibi kullana221 Mondoros Atekes Antlamas (smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, I, Ankara 1983, s.12-14), madde(m), 1.
222 Mondoros Atekes Antlamas, m. 8-9.
223 Mondoros Atekes Antlamas, m.15.
224 Mondoros Atekes Antlamas, m.3,6.

86

PROF. DR. AL ARSLAN

bilme ve kendi denetleme grevlilerini btn demiryollarna

yerletirme hakkna sahip olmulard225. Ayrca, Anadoluyu
Toroslarn gneyine balayan en stratejik nokta olan Toros tnellerinin hibir art gzetmeksizin hemen tilaf Devletlerine
teslimi ngrlyordu226. Bylece, tilaf Devletleri daha masa
banda iken asker adan da son derece nemli olan demir
yollarnn tamamnda denetim hakkn kazanmlard.
c-Kara Yollar
Mondros Atekes Antlamasnda kara yollarn dorudan
hedefleyen bir hkm bulunmamakla beraber, Toros tnelleri kontrol altna alndnda, bu blgedeki karayolunun da
tilaf glerinin eline geecekti. Ayrca, tilaf Devletlerini tehdit edecek bir durum karsnda, uygun grdkleri noktalar
igal etme hakkn kendilerine tanyan227 tilaf Devletleri istedikleri blge ve karayolunu da ele geirmeyi antlamaya koymulard.
tilaf Devletleri, Trkiyenin sahillerini kontrol ederek,
hintderlantn da kendilerine baml hale getirmeyi hedefledikleri gibi, demiryollarn da elde tutarak lkenin can damarlarn zabt u rabt altna almay hedefliyorlard.
Trkiyenin hareket kabiliyetini yok etmek iin kara, deniz
ve demir yollarn sk bir ekilde kaytlar altna almak isteyen
tilaf Devletlerine kar milletin topyekn tek bir varlk gibi hareket etmesinden baka are kalmamt.

225 Mondoros Atekes Antlamas, m.15.

226 Mondoros Atekes Antlamas, m.10.
227 Mondoros Atekes Antlamas, m.7.

87

STANBULDAN IKI

2- Milli Mcadele Stratejisi

a- Milli Mcadele Stratejisi:
Srada-Yayla-ehir Savunmas
Milli Mcadelenin temel stratejisi Anadolu yaylasna dmann hibir ekilde sokulmamas zerine kulmutu. Milletin
ve mcadelenin hazrlk ve hareket alan olan bu blgeyi muhafaza etmek iin srada-yayla savunmas yaplmt. Bu merkezi alan savunmas dnda kalan yerlerde ise halkla btnlemi bir ehir sava modeli uygulanmt. zellikle anlurfa,
Gaziantep ve Kahramanmarata bu ehir savunma modeli baarl bir ekilde uygulanmt.
Milli Mcadelenin topyekn sava anlay ile herkesin her
yerde bir ekilde mcadeleye katlmas prensibi, Atatrkn
Hatt- mdafaa yoktur. Sath- mdafaa vardr. szleriyle ifadesini bulmu, topyekn savan ilk ve en baarl rnei sergilenmiti228.
b- Milli Mcadele Stratejisinde Anadolunun
Coraf Ksmlara Ayrlmas
ba-Mahrem Coraf Alan: Anadolu Yaylas
Mondros Atekes Antlamas ile beraber tilaf Devletlerinin istei dorultusunda Osmanl hkmetleri tarafndan daha
bar anlamas yaplmadan ordunun terhis edilmeye balanmas zerine Kuva-y Milliye nderlerinin yeni bir mcadele
taktii ortaya koymulard. Yldrm Ordular Kumandan sfatyla ngilizlerin skenderuna asker karmasn engellemek isteyen Mustafa Kemal Paa, bu isteine Osmanl Hkmetince
ret cevab ald sralarda, dmann Anadolu ierisine girme228 Ali Arslan, Irak Savunma Tarz ile Trk Milli Mcadele Modelinin Mukayesesi, kr Balc Polis YO Dergisi/Florya Yldz, Say 1, 1 Haziran 2003,
s. 34-37.

88

PROF. DR. AL ARSLAN

sini nlemek iin Toros Dalarndaki savunma hattnn temelini oluturan almalar balatmt. Kafkasyadan ekilen ordu
da Van-Erzurum-Karadeniz da silsilesi boyunca Samsuna kadar yerletirilmiti. stanbulun igal edildii gn Mustafa Kemal Paa, bu da savunma hattn Bolu zerinden Geyveye
kadar uzatmt. Bylece Van-Erzurum-Geyve-Antalya-Van
dikdrtgeninde bir da-yayla savunma alan oluturulmutu.
Ayrca Van-Erzurum-Ankara-Sivas mutlak savunulmas gereken i alan da meydana getirilmiti. Mustafa Kemal Paann
Samsuna ktktan sonra, Havzaya ulatnda sahillerin igaline kar halk protestolar yaplmasn, ancak Anadolu ilerine
girecek dman kuvvetlerine kar topyekn mdafaa yaplmasn istemesi byk lde dalarla evrili Anadolu yaylasn bir
savunma alan olarak kabul ettiini ortaya koymaktadr.
bb- Geici Olarak galine Msaade Edilecek Blgeler:
Sahiller
Milli Mcadelenin rgtlenme dnemi ve Ankarada
BMM Hkmetinin glenmesine kadar olan dnemde lkenin sahillerinin igaline kar silahli bir hareket balatlmamt. Bundaki hedef; Anadolu yaylasnda hakimiyeti tam
olarak salamak ve eldeki snrl kuvveti tilaf Devletlerinin
donanma vastas ile gl olduu sahil blgelerinde harcamamakt. Sahil blgelerinde Milli Mcadele rgtlenmesi yaplm, Ankarann gn pekitirmesine kadar silahl hareket
geilmemiti.
bc-Kesinlikle Korunmas Gereken Mekanlar:
Geitler-Yollar
lkenin sahillerini elinde tutan tilaf Devletlerinin mahrem blge olan Anadolu yayalasna ulamasn engellemek
89

STANBULDAN IKI

iin sahilleri Anadoluya balayan btn yollar dmanlar

iin kapatlm ve geitler tutulmutu. Anadolu yaylasn epeevre kuatan geitler ve sahillerden dahile uzanan yollar mutlak bir ekilde silahl gler tarafndan her trl vasta kullanlarak Milli Mcadelenin merkezi koruma altna alnmt.
3- Milli Mcadelenin rgtlenme Aamasnda
Yollarla lgili Alnan Genel Tedbirler
tilaf Devletlerinin istei zerine zmirin Yunanllar tarafndan igali Anadoluya kar hareketin baladn ortaya koymutu. Dokuzuncu Ordu Mfettii olarak Havzada bulunduu
srada 29 Mays 1919 tarihinde 15. Kolordu Kumandanlna
takip edilecek mdafaa hareketi ile ilgili bir tebli gnderen
Mustafa Kemal Paa, tilaf Devletlerinin stiklal-i millimizi
ve devletimizi idama mahkum etmekte olduklarnn tahakkuk etmekte olduunu belirterek, tilaf Devletlerinin istila
hareketi karsnda neler yaplabileceini aklamt. Mustafa
Kemal Paa, Karadeniz sahillerine Yunan askerlerinin kmas
ve blgedeki Rumlarn isyan ederek bir cumhuriyet kurma teebbslerine kar iddetle takibat yaplacan, halk ve asker
kuvvetiyle onlarn blgeden tard edileceini, ancak, tilaf Devletlerinin sahile kmas karsnda protesto mitingleri yaplacan, fakat, tilaf Devletleri kuvvetlerinin memleket dahiline
ilerlemesi halinde, yani bilfiil istila eylemelerine kar, askerhalk topyekn fiilen silahla mdafaa balayacan gizli olarak
nc, On Beinci, Yirminci Kolordu kumandanlklarna
yazmt229.
Bundan da anlalaca gibi, Kuva-y Milliyenin hareket
tarz, hazrlklar tamamlanana kadar, tilaf Devletlerinin sa229 ASD, IV, 25-27, Kazm Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar(HE), s. 51

Mustafa Kemal Paann 15.6.1919 tarihinde 15. Kolordu kumandanna verdii cevap; ASD, IV, s.31; Karabekir, HE, 70 .

90

PROF. DR. AL ARSLAN

hil ksmlarn bir sre igal etmelerine kar dorudan bir hareket yaplmayacak, fakat Anadolu ilerine girilerini engellemek iin her trl aba gsterilecektir.
4-stanbulun 16 Mart 1920de galinden Sonra
Yollarla lgili lk Uygulamalar
Erzurum ve Sivas kongreleri dnemlerinde Kuva-y Milliye
tekilatlar byk lde tamamlanm ve Kuva-y Milliyenin
basksyla yaplan seimler yaplmt. Meclis-i Mebusann 14
Ocak 1920de almasndan itibaren Kuva-y Milliyeciler stanbul da dahil olmak zere ynetime hakim olmaya balamlard230.
lkedeki btn gcn, Kuva-y Milliyecilerin eline getiini gren tilaf Devletleri 16 Mart 1920de, stanbulu tamamen igal etmilerdi. Bunun zerine, Heyet-i Temsiliye de
ayn gn kar tedbirleri yrrle koymutu. Bunlar esas itibariyle yol ve geitlerin tutularak Anadolu yaylasnn korunmasna ynelikti.
1- Geyve Boaznn milli kuvvetler tarafndan igal ve imendifer kprs tahrip edilecektir.
2- Geyve, Ankara, Pozant mntkasndaki imendifer hatlarna ve malzemelerine el koyabilmek iin bu hat boyundaki
tilaf kuvvetlerinin silahlar alnarak tevkif edilecektir.
3- Konyadaki Anadolu hat komiser muavini derhal trenlere el koyarak iletilmesini temin edecektir. Emrine itaat etmeyen imendifer memurlarnn tedibi iin lazm gelen tedbir alacaktr.
230 Ali Arslan, lkenin Kurtarlmasnda Kuva-y Milliyenin Gr ve Yalnz
Siyaseten Mdafaann flas (1918-1920) .. Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi. Say: 36, stanbul 2000, s. 7-28.

91

STANBULDAN IKI

4- stanbul ile mevcut telgraf hatlarnn ksm- zamisi

Geyveden getiinden Geyve Santral asker birliklerce derhal igal edilecektir231.
stanbulun igali zerine Heyet-i Temsiliye bakan sfatyla Mustafa Kemal Paann ortaya koyduu ilk icraat, stanbul zerinden Anadolu ilerine doru balayacak bir hareketi engellemek iin, demir yollar ve telgraf hatlarnn getii
Geyve Boazn elde tutmak, demir yollar zerinde tam hakimiyet kurmak ve o dnem iin en etkin iletiim arac olan telgraf sistemini dmana kullandrmamak tedbirlerini almasdr.
5-Kuzeybat Anadolu Blgesinde
Yollarla lgili Alnan Tedbirler
stanbul-Kocaeli yarmadas zerinden Anadolu ilerine
doru yaplacak bir harekat nlemek iin hemen tedbirler
alnmaya balanmt. lk olarak 17 Mart akam, 150 kiilik
bir istihkam mfrezesi Lefke (Osmaneli)ye varm ve Geyve
Boazndaki nemli tnel ve kprleri tahrip etmek vazifesiyle
Geyve Boazna hareket etmiti. Bu birlik, telgraf merkezini
kontrol edecek, tahrip edilen mahalleri koruyacak ve Geyve
Boazn esasl surette korumak iin Kuva-y Milliyeyi cem
ve tahid edecekti. Ayrca, Adapazarndan bir nizamiye kuvvetinin Geyveye gnderilmesi 7. Frka Kumandanlna bildirilmiti232.
Geyve Boazndaki iki kprde 50er ngiliz askerinin
bulunmas, zmit ve stanbuldan 1500 ngiliz askerinin Geyve
231 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemalin 20. Kolordu Kumandan Vekili
Mahmut Bey vastasyla 15. Kolordu Kumandan K. Karabekire gnderdii
16.3.1920 tarihli telgraf, Karabekir, a.g.e., s. 499; Harp Tarihi Vesikalar
Dergisi (HTVD), Say: 22, Ankara 1957, Vesika No: 577.
232 18.3.1920de Mustafa Kemalden Kazm Karabekire gnderilen telgraf, Karabekir, a.g.e., s. 520.

92

PROF. DR. AL ARSLAN

Boazna gelmesi233 Eskiehirden ekilen 500 civarndaki ngiliz kuvvetinin Geyve stasyonu ile Lefke (Osmaneli) arasnda
bulunmas, 150 kadar ngilizin de gney ve hat boyundaki baz
mevkileri igal etmeleri dolaysyla Osmaneli Kprs (tren)
20.3.1920de tahrip edilmiti. ngilizler bu kpry tamir etmek iin 200 ii getirmilerse de234 Kuva-y Milliyenin kendilerine rahat vermemesi zerine iileri Geyveye geri gndermek zorunda kalmlard235.
Ali Fuat Paa, 22.3.1920de Geyve Boaznn hakimiyetini
alncaya kadar, Umurbey kynde bulunan Rfat Efendi mfrezesinin Geyve ile Lefke arasndaki imendifer hattn tahrip ve postalara taarruz ederek dman gerilerde taciz etmesi
kararlatrm ve bu hususta Rfat Efendiye teblide bulunmutu. Ayrca, Erefin Geyvenin kuzeyinde ve imendifer hattnn dousunda faaliyete gemesini uygun grmt. Birinci
Frkann da zmit-Geyve arasndaki dmana tacizde bulunmas kararlatrlmt. Ayn gn, Ali Fuat Paann emirleri tatbike balanm ve Yzba Rfat Efendi Geyve Boazndaki ngilizleri taciz iin muhtelif yerlere mfrezeler sevk etmiti236.
Btn bu almalar neticesinde, 28 Martta Geyve
Boaznn kuzey giriinde Doanay takviye edilirken, piyadeler de Geyveye ulamlar ve blgede hakimiyet Kuva-y
Milliyenin eline gemiti237. Yaklak bir hafta srede, ngilizler Eskiehirden zmite ekilmek mecburiyetinde brakld gibi238 Geyve, Geyve Boaz, bu gzerghtaki tren hatlar
ve stanbul ile haberleme telgraf merkezi a ele geirilmiti.
233 Karabekir, a.g.e., s. 530.
234 24. Frka Kumandan Mahmut Beyden 20. Kolordu Kumandanna
22.3.1920de gnderilen telgraf; HTVD, Say 35, Mart 1961, Vesika no: 868
235 zel, Kocaeli ve Sakarya llerinde Milli Mcadele, stanbul 1987, s. 42.
236 HTVD, Say 35, Vesika No: 868.
237 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar (MMH), stanbul 1953, s. 319.
238 zel, a.g.e., s. 44.

93

STANBULDAN IKI

Bir livaya bedel Geyve239 Kuva-y Milliyenin bir ss haline gelirken komutanl da XXIV. Tmen Komutan Kaymakam Mahmud Bey stlenmiti.
Kuva-y Milliyenin blgede glendii srada, Geyveye
bal 1300 haneli Rum ky olan Ortaky civarnda, ngilizlerin silahlandrd Rum eteleri Kuva-y Milliye ile atmaya balamlard. XXIV. Tmen bu Rum isyann bastrm ve yapt bu ok nemli hizmetten dolay Mustafa Kemal
Paa, XXIV. Tmen Komutan Mahmut Beye bir tebrik telgraf gndermiti240. Geyve ve Geyve Boazndaki bu Kuva-y
Milliye ss blgede de skuneti salamada etkin olmutu.
Blgedeki karayollar zmit-Adapazar-Bolu-Ankara-Sivas
ve Arifiye-Bursa yolu ulam ve blgeyi kontrol etme asndan Geyve son derece nemli idi241.
stanbul-zmit-Eskiehir-Ankara demiryolu hatt ulamda
stratejik bir konumdayd242. ngiliz ve Milli Mcadele kart
olan Damat Ferid hkmetleri zmit-Eskiehir-Konya demiryolunun baz noktalarn elde tutarak Bat Anadoludaki Kuva-y Milliyeyi zayflatmak, hatta Sivasa kadar hareketlerini
geniletmeyi dnyorlard243.
Kocaeli yarmadas, ulam ynnden stanbuldan Anadolu ilerine kadar uzanacak bir kpr zelliini tayordu244.
Kuva-y Milliyeciler de zmiti kazanarak, orada bir hareket
ss meydana getirme ve buradan skdar ve Kadkye fiilen ve fikren hareket-i milliyeyi sokmay hedefliyorlard245.
239 Yunus Nadi, Ankarann lk Gnleri, s. 72.
240 HTVD, Say 72, Vesika No: 1558.
241 Tevfik avdar, Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i
Umumiye, stanbul 1971, s. 83.
242 Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara 1974, s.
82-90.
243 Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu 1919-1921,
Ankara 1994, s. 27-28.
244 zel, Milli Mcadele , s. 3.
245 Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemalden 1.10.1919da Kazm Karabekire
gnderilen telgraf; Karabekir, a.g.e., s. 307.

94

PROF. DR. AL ARSLAN

Kuva-y Milliyenin Geyveyi bir s haline getirmesi246 ve

Kocaeli mntkasndaki Kuva-y Milliye kuvvetleri ile yakn ibirliine ynelmesi, ngilizleri stanbul Boaznn tehlikeye
dt noktasnda endieye sevk etmiti247. Tam bu srada
ibana gelen Damat Ferid Hkmeti, Gney Marmarada
milli kuvvetlere kar isyan eden Anzavura paalk (7.4.1920)
unvan verirken248, Kuva-y Milliyeye kar da tilaf Devletlerinden yardm istemiti.
stanbul Boazna ynelebilecek bir harekete kar, douya doru bir tampon blge oluturma dncesiyle ngiliz ve onlarn emrindeki Damat Ferid Hkmeti tarafndan
fiiliyata dklmeye balanm ve Kocaeli yarmadasnda faaliyetlere balamlard249. Heyet-i Temsiliyenin emrinde olan
kuvvetlerden, zmirden ekilen 56.Tmenin Bursada, 24.
Tmenin de Geyvede stlenmesinden itibaren, Milli Mcadele kart glerin Ankaraya doru almada Adapazar,
Hendek, Dzce, Bolu hattndan baka yolu kalmamt250. Ksa
bir sre iinde de Ankara ve Kuva-y Milliye iin ok tehlikeli
olan I. Dzce Ayaklanmas (13 Nisan-31 Mays 1920) balamt. Heyet-i Temsiliye de bu hareketin nn almak iin hemen u tedbirleri almt:
1- Boludaki jandarma kuvveti ile Bolu da geitleri tutuldu.
2- Zonguldaktaki 32. Alayn Boluya hareketi emredildi.
246 Ali Arslan, Milli Mcadelede Geyvenin nemi, I. Sakarya Tarih Sempozyumu (1998) Bildirileri, Sakarya 2000, s. 61-74.
247 HTVD, s. 36 Vesika No: 367, 368, 369.
248 Yksek Komiser Amiral J. De Robeck ile Damad Feridin konumalarn ihtiva
eden 8.4.1920 tarihli memorandum; Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk
II, Ankara 1975, s. 26-29.
249 Trk stiklal Harbi, (T..H.) C VI, Ankara 1974, s. 4.
250 Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu? stanbul 1943,
s. 112.

95

STANBULDAN IKI

3- 24. Tmenin topu ve svari ile pekitirilmi iki taburunun tmen karargah ile birlikte Geyveden Dzceye hareketi emredildi.
4- stanbuldan Kandraya henz gelmi olan Binba olak brahimin 60 kiilik bir mfrezeyle Adapazarna hareketi
bildirildi.
5- erkez Ethem ve mfrezesinin Balkesirden GeyveAdapazar dorultusunda yola kmas emredildi.
6- Kastamonu ve orum havalisindeki 58. Alayn
Ankaraya intikali tebli edildi.
7- Aydn cephesinden seilen milli svari blnn
Ankaraya tanmas kararlatrld.
Ankarann tehditten kurtarlmas iin tedbirler alnrken,
18 Nisan akam Mustafa Kemal Paa imzasyla Geyvedeki
24. Tmen Komutan Kurmay Yarbay Mahmud Beye 143.
Alayn iki taburu, bir kudretli da bataryas ve bir svari takm ile ayaklanmay bastrmak iin hemen Dzceye hareket
etmesi emri verilmiti251.
Asilerin plan hzl bir ekilde hareketle Geyve Boazn
gneyden ve kuzeyden tkayarak Bolu - Gerede252 - erke Kzlcahamam - Aya ve Beypazar gibi Ankarann kuzey ve
kuzeybatsnda bulunan ehirleri Kuva-y Milliye aleyhine ayaklandracaklard. Buna karlk Ali Fuat Paa, Geyve Boaznn
kuzey giriindeki tedbirleri 27 Nisanda tamamlayarak 28
Nisanda Geyve stasyonuna gelmiti. Geyve Boaznn elden kmas isyan mntkasnn Bilecik ve Eskiehire kadar
uzamasna neden olabilecek ve yabanc gler tekrar eski yerlerine dnebileceklerdi253.
251 T..H., VI, s. 92-93.
252 syann Gerede Nallhan ve Safranbolu istikametinde yaylmaya balad
hakknda Kuva-y nzibatiye idaresinin telgraf iin baknz; kdam, 30 Mays
1920, Say. 8327.
253 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 359-367.

96

PROF. DR. AL ARSLAN

I. Dnya Savann sonlarnda ttihatlar tarafndan kurulan Karakol Cemiyeti, Kocaeli yarmadasnda Rum etelerine kar tedbirler alarak, bu blgeden geerek stanbuldan
Ankaraya ulaacak emniyetli gizli bir yol oluturmay hedeflemiti254. Anadoluya ka yolu yani menzil hatt Binba Yenibaheli kr komutasnda kurulmutu255. Karakol
Cemiyetinin Milli Mcadele lehine, istihbarat yapmas, malzeme karmas, subay ve memur gnderilmesi256 iin yol veya
yollara ihtiya vard.
Bu yol tekilat kurarken, asker, esnaf ve Karadenizli etecilerden faydalanlm, Kocaeli yarmadasnda Rum ve Ermeni etelerini etkisizletirerek yol elde tutulmutur. smet
nn, Fevzi akmak gibi devlet adamlar dahil pek ok sivilasker stanbuldan Ankaraya uzanan bu yoldan Milli Mcadele merkezine ulamlard. Bu menzil, skdar - Merdiven
Ky - Kurna Ky - Tepeviran - Kseler - Krali- Sakallar - Ulupnar - ahky - Demirciler - abanlar - Arifiye -arcama Lefke - Bolu veya Geyve zerinden Ankaraya uzanyordu257.
stanbuldaki depolardan silah veya silahlar altracak mekanizmalarn Karakol Cemiyeti nclnde, takaclar, motorcular ve sair deniz vastalar ile Karamrsel ve Mudanya gibi Anadolu iskelelerine sevkiyat yaplyordu. Ayrca,
anakkalede Akba Cephaneliinden alnan silah ve cephane
de Lapseki zerinden Anadolu ilerine nakledilmiti258.
tilaf Devletleri ve onlarn emrindeki stanbul hkmetleri
Kocaeli yarmadas zerinden Anadoluya giden yollar ele ge254 Mehmet Akif Bal, Milli Mcadelenin Balamasnda ttihatlarn Rol (..
Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek lisans tezi, 2001), s.104, 111112.
255 Erik Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk (ev. Nzhet Saliholu), stanbul 1995, s. 126-127.
256 Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, I, stanbul
1975, s.81.
257 M. A. Bal, ttihatlarn Rol, s. 113-119.
258 M. A. Bal, a.g.t., s. 123-125.

97

STANBULDAN IKI

irmek isterken, Kuva-y Milliye de bu yollar tutarak Ankara ve

milli hareketin gvenliini salamlard. Ayrca, stanbuldan
anakkaleye kadar Marmara sahilinden Anadolu ilerine giden yollar Kuva-y Milliye tarafndan byk lde denetim
altnda tutularak Milli Mcadeleye insan, silah ve bilgi aknda kullanlmtr.
6. Dou Cephesinde Yollarla lgili Alnan Tedbirler
I. Dnya Sava sonunda, Yakup evki Paa, baarl bir ekilde 9. Ordunun Kafkasyadan Erzurum civarna ekilmesini
salamt. Daha sonra, bu ordunun 2 Nisan 1919da lavedilmesi zerine kurulan XV. Kolordu; 3. 9. 11. Kafkas ve 12. Tmen ile Erzurum Mstahkem Komutanlndan oluuyordu.
XV. Kolordunun alaylar merkez Erzurum olmak zere, VanDoubayazt-Horasan-Pasinler-Tortum-Hopa hattna yaylmt259. Bylece Ermenilerin doudan Anadolu ilerine ynelecekleri yollar tutulmutu.
Gney - kuzey ve batdan tilaf kuvvetlerince evrelenmi
olan bir Anadoluda d dnya ve zellikle dmannn dman olan Rusya uralar Cumhuriyeti ile balant kurulacak
tek yol Kafkasya idi. Ancak, Kafkasyada mcadelenin kzmas zerine ngiliz ve Ermeniler tarafndan bu yolun kapatlmas tehlikesi de bir ara ortaya kmt. Rusya ile irtibat kurulacak bu yolu nefes yoluna260 benzeten Mustafa Kemal Paa,
bu hususta, Enver Paann amcas olup I. Dnya Savanda
bu blgede komutanlk yapan Halil Kut Paa ile Sivasta grerek, buradaki stratejik grevi ona vermiti261. Mustafa Kemal Paa arkta senin adn byktr dedii Halil Paann
259 Muhammet Erat, Milli Mcadele Dneminde Kazm Karabekir Paann Faaliyetleri (1919-1922), I, s. 74.
260 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (1859-1952), stanbul 1995, s.
536.
261 M. A. Bal, tihatlarn Rol, s. 26.

98

PROF. DR. AL ARSLAN

nnden de faydalanarak, Rusya-Azerbaycan-ran kombinezonundan yararlanarak bu yolla para ve tehizat elde etmek istemiti262.
Ermenilerin Nahvan igal etmeleri zerine 30 Haziran 1919da Kazm Karabekir Paa halkn silahlarn teslim etmeyerek mnasip yerlerde sebat etmelerini tavsiye etmi
ve 11. Frka komutanna da blgeye gayri resmi yollarla her
trl yardmn yaplmasn istemiti. Ayrca Karabekir Paa,
Nahvandaki hareketi idare etmek zere, Yzba. Halil, Astemen Osman Nuri, Astemen Edip, Topu stemen Naci
beyleri gndermiti. Bylece Ermenilerin blgeye hakim olmasn engelleyerek, Trkiyeye dahil edilemeyen Nahvann
Azerbaycana balanmasnda da nemli katks olmutu263.
Dou Anadolu iin en byk tehlike olan tilaf Devletleri
himayesinde Ermenilerin Anadolu ilerine doru yaylma tasars, zelikle Hakkariden Karadenize kadar yerletirilen XV.
Kolordu tarafndan bertaraf edilmiti. Ayrca, Milli Mcadele
srasnda Trkiye iin en nemli yabanc devlet olan Rusya ile
Nahvan ve Bak zerinden devaml olarak irtibat kurulacak
yolun ak tutulmas da salanmt.
7- Kuzey Cephesinde Yollarla lgili Alnan Tedbirler
I. Dnya Sava sonunda, 9. Ordu Komutan Yakup evki
Paa, Gney Kafkasyada rgtl milisler kurarak ekildii
gibi, Samsun-Trabzon arasnda kylarn korunmas ve Pontus etelerinin blgeye hakim olup, gneye yani Anadolu iine
sarkmamalar iin asker ve mahalli kuvvetlerden oluan direni hazrlklar da yaptrmt. Ayrca, 1919 yl balarnda Arda262 Taylan Sorgun, Halil Paa, ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, stanbul 1997, s. 304.
263 Ali Arslan, I. Dnya Sava Sonunda Nahvanda Yaplan Milli Mcadele ve
Bugnk Nahvann Statsnn Oluumu, Atatrk Aratrmalar Merkezi
Dergisi, XIV/41, 535 vd.

99

STANBULDAN IKI

han ve Oltu blgesinden ekilen III. Kafkas Tmeni Trabzon

blgesini korumakla grevlendirilmiti264. 16 Mays 1919da
III. Tmene verilen emirle, Tortumda bulunan 8. Alayn
Gmhaneye ve 11. Alayn spir zerinden Hopaya, Zivin
blgesinde olan 7. Alayn ise Erzurum zerinden Trabzona
intikal etmesi bildirilmiti265.
22 Nisan 1919da mtareke artlarn kontrol iin
Erzuruma giden ngiliz Yarbay Rawlinson, Tortumdaki 3.
Tmen Komutan Yarbay Halid (Karsalan) Beyin Grclere
kar halk rgtledii sulamasyla266 teslimini istemiti. Halid
Bey, bask karsnda teslim olma vaadiyle Zigana dana gelmi, ancak Torul kazasndan te gitmeyerek Halid sznde
durarak buraya kadar geldi. Artk teye gidemez diyerek
bu blgeyi dmanlara kar tutmutu. Trabzon ve Gmhane blgesinin genlerini toplayarak talime balamt267. ngilizlerin basksna kar duran Kazm Karabekir Paa da Halid Beyin stanbula giderse tutuklanacan dikkate alarak
Bayburtta kalmasn salamt. Trabzon ve blgesi Kuva-y
Milliye kumandan olan Halid Bey, blgeyi kontrol ettii gibi,
Trabzonda Erzurum Kongresi sonrasnda grlen muhalefeti etkisiz hale getirmekte de M. Kemal Paaya yardmc olmutu268. 17 Nisan 1919da 9. Ordu lavedilerek yerine XV.
Kolordu kurulduunda, karargah Erzurumda olan ve Erzurum Hasankale blgesinde bulunan IX. Kafkas Tmenine
bal 17. Alay, asayiin salanmas ve iae ihtiyacn kolaylkla
temin etmek amacyla Erzincan ve Mamahatun blgesine nakledilecekti. Ayn tmene bal Hasankalede olan 28. Alay da
ayn gerekelerle Bayburt ve Hart blgesine nakledilmiti269
264 S. zel, Milli Mcadelede Trabzon, Ankara 1991, s. 54-55.
265 M. Erat, MMD Kazm Karabekir Paann Faaliyetleri(1919-1922), I. S. 74.
266 Ahmet Ender Gkdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hkmeti, s.38-42.
267 M. A. Bal, Rol, s.161; Sami ncel, Milli Mcadelede Oltu, Ankara 1968, s.
47.
268 M. A. Bal, ttihatlarn Rol, s. 173.

100

PROF. DR. AL ARSLAN

Blgenin batsnda tekilatlanmann artt bir srada 9 Mart

1919da, Samsuna kk bir ngiliz kuvvetinin kmas zerine, 17-18 Mart 1919da Samsundaki makineli ble bal
Hamdi adl bir temen askerleri ile birlikte daa kmt270.
Bat Karadeniz blgesinde yaplan rgtlenmeler sayesinde
blge kontrol edilirken, sevkiyat iin yollar da oluturuluyordu.
stanbuldan temin edilen cephane, top, tfenk vs. asker malzemenin byk bir ksm Kastamonu/neboluya kyor ve
buradan Anadolu ilerine tanyordu. Yine Anadoluya malzeme tamada nemli bir liman Ereli idi. stanbul-Ereli-Akakoca yoluyla Anadoluya ve bilhassa Bat cephesine silah,
cephane ve kmr tanyordu271.
Milli Mcadele dneminde Samsun-Trabzon arasnda kylarn korunmas ve Pontus etelerinin etkisiz hale getirilmesi
ve dmann Anadolu iine sarkmamalar engellemek iin eldeki asker birlikler yerletirilmi ve milislerle takviye edilmiti. Bylece Karadenizden Anadolu ilerine giden btn
yollar tutulmutu. Ayrca, Bat Karadeniz blgesinde yaplan
tekilatlanma sayesinde blge kontrol edilirken, stanbuldan
temin edilen cephanenin sevkiyat iin de yollar oluturulmutu.
8 - Gney Cephesinde Yollarla lgili Alnan Tedbirler
Mustafa Kemal Paa, Mondros Atekes Antlamasnn
imzalanmasnn hemen akabinde, gerektiinde silahl mcadeleye hazr olmak amacyla Anadoluda bir direniin balatlmas ynnde faaliyetlere balamt. Bu sralarda Katmadan
Adanaya gelen Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paa ile gr269 Erat, a.g.t., s.74.
270 Selek, Milli Mcadele, I, stanbul 1982, s. 139.
271 M. A. Bal, ttihatlarn Rol, s. 183-185.

101

STANBULDAN IKI

m ve iki komutan 4 Kasm 1918de ukurovada bir direni

merkezi kurmay kararlatrmlard272.
Mustafa Kemal Paa, Yldrm Ordular Komutanlnn
ilk gnlerinde, Osmanl Genelkurmayna ve komutanlara baz
nemli uyarlarda bulunmutu. Bunlar u ekilde sralamak
mmkndr: Menzil, depo ve asker birliklerde fazla olan ar
ve hafif silahlar, cephane malzemeler Anadolu ilerine ve Afyon blgesine acele olarak tanmal; Gney Cephesi halkna,
bilhassa da kylerine, bol silah ve cephane datlmal, dalardaki msait yerlere ve gvenilir ellere silah ve cephane braklmaldr273. Mustafa Kemal Paann bu istei dorultusunda
Toros Dalarnda uygun grlen kylere silah ve cephane datlmtr. Mustafa Kemal Paann yerine II. Ordu Mfettii
olarak atanan Nihat Paa da ayn istikamette almt274. ngilizlerin Kilikyada bir Ermeni devleti kurulmas ynndeki
almasna karlk, Nihat Paa ky ve kasabalarda milli tekilatlanmay rgtlemeye balamt275. Adana-Mersin blgesindeki Osmanl ordusunun ekilmesi, tilaf Devletlerince temin
edilirken, Toroslarda tilaf Devletlerine bir kar rgtlenme
temin edilmi, Toroslardan asker ve tehizatn i Anadoluya
sevki byk lde baarl bir ekilde temin edilmiti276. Tabiidir ki Toroslardaki rgtlenme ile Toroslardaki yollarn tutulmasn da temin edecekti.
15 Eyll 1919da Suriye ve Kilikyada igal kuvvetlerinin
deitirilmesi konusunda ngiliz-Fransz Mukavelesinin imzalanmasndan sonra Adana, skenderun, Antep, Mara ve Urfa
ehirleri ngilizler tarafndan boaltlrken Franszlar yerlemeye balamlard. Bununla da yetinmeyen Franszlar, strate272 Cebesoy, a.g.e., s. 29.
273 Kurtulu Savanda el (Mersin), stanbul, 1971, s. 21.
274 M. A. Bal, Rol, s. 46.
275 Bilal imir, Malta Srgnleri, Ankara, 1985, s. 22.
276 M. A. Bal, Rol, s. 52-53, A. zelik, Ali Fuat Cebesoy, Ankara, 1999, s. 758.

102

PROF. DR. AL ARSLAN

jik gerekelerle Toros geitlerini igal etmeye ynelmilerdi277.

Franszlarn, Ermenileri de yanlarna alarak ukurovada zulm yapmaya balamalar zerine, ilk nce Karaisalda dzenli ete harbi yaplmaya balam, daha sonra da Toroslarda
ve Toros Dalar eteklerinde mcadele kzmt.
ukurovada kendilerini emniyette hisseden Franszlar,
Toroslar da aarak Pozanty igal etmilerdi. Pozantdan
Musula kadar demiryoluna hakim olan Franszlar Orta
Anadoluya da adm atmlard278.
Sivas Kongresinden sonra kurulan Adana Vilayeti Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile beraber blgedeki rgtlenmede yeni
bir dneme girilmiti. Heyeti Temsiliye Bakan Mustafa Kemal
Paann Sivas Kongresi sonunda verdii direktiflerle blgede yeni
dzenleme yaplm ve Topu Binba Kemal (Kor. Gen.) Kilikya
Kuva-y Milliye Komutanlna atanmt. Maiyetine de yardmc subay verilmiti. Ayrca, Ankaradaki Ali Fuat Paann kolordusunun blgeye yardm etmesi kararlatrld279.
Daha sonra, T.B.M.M. hkmetleri tarafndan da her trl
yardm yaplan milli mfrezeler sayesinde Toros ve Amonos
geitleri elde tutulmutu. Burada, bat ve doudaki gibi asker
birlikler bulunmamasna ramen, Milli Mcadele idealine bal
olarak yaplan direnilerle blge kontrol altna alnmt280. Yaplan mcadelelerle Franszlar Toroslarda etkisiz hale getirilerek blge kurtarlmtr. Yaplan uzun bir mcadeleden sonra,
Fransa 20 Ekim 1921 Ankara tilafnamesi ile blgeyi terk etmilerdi281. 13 Haziran 1919da talyanlarn Antalyay igal etmesi zerine, bu igalin Burdur-Ispartaya kadar yaylabilecei
277 Sleyman Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi, Antakya, 1999, s. 47-48.
278 Hatipolu, a.g.e., s. 77-78.
279 Hatipolu, a.g.e. , s. 85-86.
280 Hatipolu, a.g.e. , s. 91.
281 Bu hususta geni bilgi iin baknz; Hatipolu, a.g.e. , s. 92-145.

103

STANBULDAN IKI

tehlikesini gren 2. Ordu Mfettii Cemal Paa, Milli tekilatlanmann blgede hzlandrlmasn istemi ve halk uyarmaya
almt282.
Gney cephesindeki gneyden kuzeye doru ilerleyecek
dmana kar yollarn kapatlmas ve geit ile tnellerin tutulmas almalarna Mondros Atekes Antlamasnn hemen
arkasndan balamt. Byk bir kuvvet bulundurulmadan
gerekletirilen bu plann en nemli noktas demir yollarnn
getii Toros Tnelleri idi. Esas itibariyle mahalli kuvvetlerle
salanan Toros geitlerinin mdafaas sayesinde dmann
Anadolu ilerine ilerleyiine engel olunmutu.
9 - Bat Cephesinde Yollarla lgili Alnan Tedbirler
Kuzey ve gneydeki sahillere paralel sradalar dolays ile
Anadolu yaylasn bu istikametlerden gelecek tehlikelere kar
korumada byk avantaj mevcut iken, Bat Anadoluda bu corafi imkan mevcut deildi. Tersine bu blgede sahilden Anadolu ilerine uzanan vadiler dolays ile sahilden Anadoluya
intikal etmek olduka kolay idi. Yunanllar da corafyann salad avantajdan yararlanarak igal hareketine girimilerdi.
Bat cephesinde zmirin igalinden sonra snrlarn neredeyse her gn deimesi dolaysyla devaml deien bir taktik
izlenmi, topyekn bir mdafaa anlay iinde kaybedilen her
toprak parasnn gerisindeki en msait bir yerde yol ve geitler tutulmutu. zmirin Yunanllarca igalinden sonra balayan
bu mcadelede dmann Anadolu ilerine ilerlememesi iin
Yunan kuvvetlerini evreleme ve ilerleyilerini engelleme tarznda yrtlen savunmada, yol ve geitler ya tutularak veya
tahrip edilerek igalin engellenmesi veya en azndan yavalatlmas hedeflenmiti. Bu sayede milli kuvvetlerin tekilatlanma282 . Tekeli-S. klin, Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak
Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Tahkl) Bey, Ankara, 1989, s. 45.

104

PROF. DR. AL ARSLAN

sna imkan hazrlanm ve dman btn imkanlarna ramen,

ancak, Sakarya Nehrine kadar ilerleyebilmiti. Burada durdurulan Yunan kuvvetleri corafyay ok iyi kullanan milli kuvvetler tarafndan ksa srede Anadoludan atlmt.
Sonu
Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros Atekes Antlamas ile Trkiyenin hareket kabiliyetini yok etmeyi hedefleyen tilaf Devletleri kara, deniz ve demir yollarn sk bir
ekilde kontrol altna almak istemiler ve bunu hemen uygulamaya koymulard. tilaf Devletleri zellikle Anadoluyu drt
taraftan evirerek izole etme ve kademe kademe lkenin i ksmlarna hakim olma politikas takip etmilerdi. Buna karlk, Kuva-y Milliye Anadolu ilerine uzanan yollar kapatma,
geitleri tutma ve gerektiinde dman ilerlemesini engellemek iin yollar tahrip etme politikalarn uygulamt. Milli
Mcadelenin balangcnda Kuva-y Milliyenin genel hareket
tarz; hazrlklar tamamlanana kadar, tilaf Devletlerinin sahil
ksmlarndaki igallerine kar dorudan bir hareket yaplmayacak, fakat Anadolu ilerine girilerini engellemek iin her
trl aba gsterilecektir. Sahillerin gecici olarak igaline msaade eden Kuva-y Milliyeciler, girilmesini kesinlikle istemedikleri Anadolu yaylasn mahrem blge olarak kabul etmiler
ve sahillerden i Anadoluya balanan yollar ve geitleri her
trl vastay kullanlarak dmanlara kapatmlard.
Bu erevede, ilk tedbirler Ermenilerin tehdidi altnda
olan Dou Anadolu blgesinde alnm ve Kafkasyadan ekilen 9. Ordu birlikleri merkezi Erzurum olarak Hakkari-Hopa
hattna yerletirilerek blge doudan gerekleecek dman
ilerleyiine kapatlmt. Buna paralel olarak, Pontus hareketine ve tilaf Devletlerinin Milli Mcadelenin direni alanna kar kuzeyden yapabilecekleri bir saldrya kar Karade105

STANBULDAN IKI

niz sahilini Anadoluya balayan btn yol ve geitler yine

Kafkasyadan dnen asker birlikler ile milis kuvvetleri tarafndan kapatlmt.
stanbulun tilaf Devletlerince igal edilmesi zerine, Heyet-i Temsiliye Bakan sfatyla ilk tedbirleri yrrle koyan
Mustafa Kemal Paa, Kocaeli yarmadasndan Anadolu ilerine doru yaplacak bir harekete kar, telgraf ve demiryolunun getii Geyve ile dorudan Ankaray hedef alacak bir saldrya kar da Bolu geitlerini kapattrmt.
zmirin igalinden itibaren, bat cephesinde dmann yaylmasna kar evreleme ve ilerleyiini nleme politikas uyguland gibi, gneyden Anadolu ilerine ynelecek bir harekete kar da btn geit ve yollar kapatlmt. Bu cephede en
nemli mevki olan Toros tnellerine zel bir nem verilmi ve
Franszlarn Anadoluya nfuzlarna engel olunmutu.
Dmann Kuva-y Milliyeyi evreleyip yok etme planna
kar, Kuva-y Milliye de dman kendi mcadele merkezine
sokmama ve gerektiinde dmann evreleme emberini yarama taktii uygulam ve bunda da baarl olmutur. Milli
Mcadele Stratejiside en kk bir yol ve geit bile kontrol
altna alnma yoluna gidilerek, dmann Anadolu yaylasna
szma hareketleri nlendii gibi, elde tutulan yol ve geitler vastasyla igal altndaki sahillerde, stanbul dahil, eitli operasyonlar gerekletirilmiti.

106

PROF. DR. AL ARSLAN

SEVR ANTLAMASINA GRE

BOAZLARIN STATS283

283 Sevr Anlamasna Gre Boazlarn Stats, . . Edebiyat Fakltesi Denizcilik Semineri, (17-18 Mays 2004), stanbul, 2005, s. 155-162

107

STANBULDAN IKI

108

PROF. DR. AL ARSLAN

I. Dnya Sava sonunda Osmanl Devletinin yer ald taraf sava kaybetmi, Osmanl topraklarn paylamak isteyen
tilaf Devletleri ise sava kazanmlard. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Antlamas sonrasnda, Anadoluyu
dahi paralamak niyetinde olan tilaf Devletleri ncelikle
Trkiyenin deniz, demir ve kara yollarna el koymakla bu istikametteki almalarna balamlard. Uzun bir mddetten beri Akdenizde btn boaz ve nemli deniz noktalarn
elinde tutma politikasn uygulayan ngiltere iin, bu defa tilaf
Devletleri lideri olarak anakkale ve stanbul boazlarn ele
geirme frsat domutu.
1- Mondros Mtarekesiyle Boazlara El Koyma
abas ve Trkiyeyi Etkisiz Hale Getirme
tilaf Devletlerinin Mondros Mtarekesinin birinci maddesiyle Osmanl Devletine kabul ettirdikleri husus, I. Dnya
Sava srasnda geemedikleri anakkale ve Karadeniz Boazlarndan geilerinin salanmas ve anakkale ile Karadeniz boazndaki kalelerin kendilerine teslim edilmesiydi284.
Bylece, Trk sularna daha nce savunma amacyla dzenlenmi btn mayn tarlalarnn, torpido kovanlarnn ve
buna benzer btn engellerin yerlerinin tilaf Devletlerine
gsterilmesi; bunlarn taranmas veya kaldrlmas hususunda
tilaf Devletlerinden bir istek meydana geldiinde yardm edilmesi Osmanl Hkmetine kabul ettirilmiti285. Bunlarla da
yetinmeyen tilaf Devletleri, Trklerin elinde bulunan btn
284 Mondros Atekes Antlamas (smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, I, Ankara 1983, s.12-14, madde(m), 1.
285 Mondros Atekes Antlamas, m. 2.

109

STANBULDAN IKI

liman ve barnaklarn tilaf Devletlerince serbeste kullanlmasn ve kendilerinin dmanlar tarafndan hibir ekilde kullanlmamasn garanti altna almlard. Ayrca, Trk liman ve
tersanelerinde kendilerinin her trl gemi tamirinden kolaylkla faydalanmalarn da antlamaya koymulard286.
2- Sevr Antlamas ncesi Boazlar Blgesini Elde Tutmak steyen tilaf Devletlerinin Yaptklar almalar
ngiliz ve onlarn emrindeki Damat Ferid Paa Hkmeti
tarafndan stanbul Boazna ynelebilecek tehlikeli bir harekete kar douya doru bir tampon blge oluturma dncesi uygulamaya geirilmi ve Kocaeli yarmadasnda bu ynde
almalara balanmt287. zellikle Heyet-i Temsiliyenin
emrinde olan kuvvetlerden, zmirden ekilen 56. Tmenin
Bursada, 24. Tmenin de Geyvede stlenmesinden itibaren, Kuva-y Milliyenin Geyveyi bir s haline getirmesi288 ve
Kocaeli mntkasndaki Kuva-y Milliye kuvvetleri ile yakn ibirliine ynelmesi, ngilizleri stanbul Boaznn tehlikeye
dt noktasnda endieye sevk etmiti289. Tam bu srada
yeniden ibana gelen Damat Ferid Paa Hkmeti, Gney
Marmarada Milli Kuvvetlere kar isyan eden Anzavura Paalk (7.4.1920) unvan vermi290, Kuva-y Milliyeye kar da tilaf Devletlerinden yardm istemiti.
Milli Mcadele kart glerin Ankaraya doru almada
Adapazar, Hendek, Dzce, Bolu hattndan baka yolu kalma286 Mondros Atekes Antlamas, m. 8-9.
287 Trk stiklal Harbi, (T..H.), VI, Ankara 1974, s. 4.
288 Ali Arslan, Milli Mcadelede Geyve Muharebeleri Ve Geyvenin nemi,
I. Sakarya Ve evresi Tarih Ve Kltr Sempozyumu (22-23 Haziran 1998),
Adapazar, 1999, s. 161-174
289 HTVD, s. 36 Vesika No: 367, 368, 369.
290 Yksek Komiser Amiral J. De Robeck ile Damad Ferid Paann konumalarn ihtiva eden 8.4.1920 tarihli memorandum; Bilal imir, ngiliz Belgelerinde
Atatrk, II, Ankara 1975, s. 26-29.

110

PROF. DR. AL ARSLAN

mt291. Ksa bir sre iinde de, Ankara ve Kuva-y Milliye iin
ok tehlikeli olan I. Dzce Ayaklanmas (13 Nisan-31 Mays
1920) balamt. 18 Nisan akam Mustafa Kemal Paa imzasyla Geyvedeki 24. Tmen Komutan Kurmay Yarbay Mahmud Beye ayaklanmay bastrmak iin hemen Dzceye hareket etmesi emri verilmiti292. Btn bu abalarna ramen
Boazlardan Ankaraya doru bir harekat gerekletiremeyen
tilaf Devletleri bu defa Boazlar blgesine Kuva-y Milliyenin
girmemesi iin bata ngilizler olmak zere tilaf Devletleri ok
byk aba harcamlar293 ve Osmanl Hkmetine kabul ettirdikleri Sevr Antlamas ile boazlar ile ilgili niyetlerini aa
vurmulard.
Sevr diye bilinen anlamaya San Remo Konferansnda
(18-26 Nisan1920) hibir Osmanl Heyetinin grne
bavurmadan son ekli verilmi ve 11 Mays 1920de Tevfik
Paa bakanlndaki heyete bildirilmiti. Anlamay Osmanl
Devletine kabul ettirmek iin de 22 Haziran 1920de Yunan
ordusunu taarruza geirmilerdi. 17 Temmuzda, tilaf Devletleri Osmanl Hkmetine anlamay imzalamak iin 10 gn
sre vermilerdi. Bunun zerine 22 Temmuzda toplanan Saltanat urasnda Topu Ferik Rza Paa dndaki 51 kii kabul edilmesi ynnde gr bildirmiti. Nihayet, 10 Austos
1920de Maarif Nazr Badatl Hadi Paa, ura-y Devlet Reisi Rza Tevfik ve Bern Bykelisi Reat Halis tarafndan imzalanmt.

291 Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, stanbul 1943,
s. 112.
292 T..H., VI, s .92-93.
293 Ali Arslan, Milli Mcadele Dneminde Savunma Stratejisi Asndan Yollarn Kullanlmas, Anadoluda Tarihi Yollar ve ehirler (21 Mays 2001), ..
Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Merkezi, stanbul 2002, s. 230-249.

111

STANBULDAN IKI

3-Sevr Anlamasna Gre Boazlarn

dare-i Serbestisi
Boazlar Blgesinin Snrlar
Boazlar blgesinin Avrupa yakas, Saros Krfezinde Karaal mevkisinden balayp Kuzey-Dou istikametinde bir hat
takip zere; Belikdere Havzas gney hududu Kuruda zirvesine ulaacak, oradan da tepelerini izleyip Tekirda-Malkara yolundaki Ayranckn 3 kilometre batsndan geecek,
Tekirdan 18 kilometre kuzeybatsndan, atalca-orlu demiryolunun 2 kilometre kuzeyinden Istrancann batsndan,
Yeniky ieride braklmak zere bir noktada Karadenize ulaacakt.
Asya yakasnda ise; Edremit Krfezindeki Dahlina Burnu
ile Kemeriskele arasndaki bir mevkiden, galip devletler tarafndan belirlenecek bir noktadan balamak zere; Manyas
Glnn gney sahilinden Ulubat (Apolyont) Glnn gney sahilinden, Bursann takriben alt kilometre batsndan,
znik Glnn gney noktasndan Sapanca Glnn bat
noktasndan Akabedirin 2 kilometre dousunda Karadenize
ulaacak bir hat ile snrlanmt294. Boazlar Blgesinin bu
kara snrlarna Marmara Denizindeki adalar ile anakkale
Boaz nndeki Limni, mroz(Gkeada), ve Bozcaada adalar da dahildi.
Boazlar Blgesinin Yetkilileri
Boazlar blgesinde esas yetkili devletler ngiltere, Fransa
ve talya idi. Sevr Anlamasnn yrrle girmesinden itibaren ay ierisinde, Boazlar blgesinde bulunmayan Semendirek ve Midilli adalar dahil olmak zere, bu blgesindeki btn asker messeseler, istihkamlar ve bataryalar tecrit
294 Sevr Anlamas, m. 179.

112

PROF. DR. AL ARSLAN

edilecek ve yklacakt. Bu ilem ngiltere, Fransa ve talya devletleri tarafndan yaplacakt. Daha sonradan bu tr yaplarn
yenilenmesi veya seyyar bataryalarn oralara sratle sevkine
yarayacak demir ve karayolu yaplmas yasaklanmt. Bu yasan inenmesi veya ineme ihtimaline kar bu devlet
gerekli tedbirleri almak veya hazrlk yapmak hakkna sahip
olacaklard295.
Boazlar blgesindeki Osmanl ve Yunan jandarmalar beynelmttefikin Umum Kuva-y galiye Kumandanl emrinde
olacaklard296. htiya halinde Boazlar blgesine sevk edilecek askerler ile padiaha ait Hassa Muhafaza Ktaat, Umum
Kuva-y galiye Kumandanlna bal olacakt. Bu blge asker maksatlarla ancak dvel-i muazzama yani ngiltere,
Fransa ve talya tarafndan mtereken kullanlabilecekti297.
Boazlar blgesinde esas yetkilileri elinde bulunduran ngiltere, Fransa ve talya devletleri, Boazlarn serbestiyesini
dorudan doruya yahut bilvasta ihlale msaid herhangi bir
hareketi veya tedarikat nlemek iin gerekli grdkleri askeri birlikleri ve hava kuvvetlerini bu arazide bulundurmak salahiyetine haiz olacaklard. ngiltere, Fransa ve talya devletleri
her birinin, bu blgedeki nezaretlerini bahren tayin edecekleri birer istasyonu ile yerine getireceklerdi.
ngiltere, Fransa ve talya devletlerinden oluan igal kuvvetleri ihtiya grdkleri zaman karada tekalif-i harbiye suretiyle vaz- yed (istimal) hakkna haiz olacaklard. Byle bir
tekalif-i harbiye derhal tediyat yaplarak, icra olunacakt298.

295 Sevr Anlamas, m. 178.

296 Sevr Anlamas, m. 161.
297 Sevr Anlamas, m. 178/3
298 Sevr Anlamas, m. 178/4

113

STANBULDAN IKI

4- Boazlar Komisyonu
Boazlarn Konumu
anakkale Boaz, Marmara Denizi ve stanbul Boazn
ihtiva eden boazlardaki geiler bar ve sava zamanlarnda
hangi lkeye ait olursa olsun btn ticar ve harp gemileri ile
btn ticar ve harp uaklarna ak olacakt. Bu sularda hibir
ekilde sava yaplmayacak ve dmanca hareketlere izin verilmeyecekti. Cemiyet-i Akvam Meclisi tarafndan verilecek kararlar mstesna olmak zere bu sular ablukaya tabi tutulmayacakt299.
Boazlar Komisyonunun Kurulu Amac
Boazlardaki serbest geileri dzenlemek, bu sularn murakabesini salamak zere Boazlar Komisyonu unvan ile bir
komisyon kurulacakt. Osmanl Devleti ile Yunanistan Devleti
Boazlarda kendilerine ait olan salahiyetlerini bu komisyona
brakacakt300.
Boazlar Komisyonunun Grev Alan
Boazlar Komisyonunun yetki alan; Akdeniz ynnden
anakkale Boaznn girii ile Karadeniz ynnden stanbul
Boaznn giriine kadar olan sularn yan ve bu girilerin 3 mil
aklarna kadar olan blgeyi kapsamakta idi. anakkale ve stanbul Boazlar ile Marmara Denizi sularnn tamamnda Boazlar Komisyonu yetkili olacak, Boazlardaki geilerle ilgili
hkmleri yerine getirecek ve bu yetkilerini sahil zerinde
dahi istimal edilebilecekti301.
299 Sevr Anlamas, m. 37.
300 Sevr Anlamas, m. 38.
301 Sevr Anlamas, m. 39.

114

PROF. DR. AL ARSLAN

Boazlar Komisyonunun Azalar (Komiserleri)

Boazlar Komisyonu; ngiltere, Fransa, talya, Japonya,
komisyona katlmak isterse ABD ve Cemiyet-i Akvama ye
olurlar ise Rusya, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristandan
atanacak delegelerden meydana gelecekti. ngiltere, Fransa,
talya, Japonya, ABD ve Rusya delegelerinden her biri iki; Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan delegelerinin ise birer oy
hakk vard. Atanan delegeleri sadece tayin eden devlet grevden alabilecek ve bu delegeler Boazlar Komisyonunun salahiyetindeki olan yerlerde diplomatik dokunulmazla sahip
olacaklard302.
Boazlar Komisyonunun Yetkileri
a- Geitlerin ve liman girilerinin slah iin lzum grlen
btn ilemlerin yrtlmesi,
b- Geitlerin tenviri ve s ve tehlikeli mahallere nianlarn konulmas,
c- Klavuz ve yedek ektirme hkmleri hakknda gvenlik,
d- Gemilerin amandrabent olduklar mahallerin gvenlii,
e- Limanlar, turuk- miyah ve turuk- hadidiye ile ilgili usul
ve muamelelerin stanbul ve Haydar Paa limanlarna tatbikini temin iin gerekli denetimin yerine getirilmesi,
f- Kazazede gemilerin enkazna ve gemilerin ticari mallarnn tahliyesi ile ilgili her hususun denetlenmesi,
g- Mavnalara ait genel gvenlik ileri303.

302 Sevr Anlamas, m. 40-41.

303 Sevr Anlamas, m. 43.

115

STANBULDAN IKI

5- Bir Devlet Niteliindeki Boazlar Komisyonu

Mstakil dare
Boazlar Komisyonu, kendisine verilen salahiyetleri mahalli hkmetlerden tamamyla bamsz olarak kullanacakt.
Bunun iin de bir tekilata sahip olmas ngrlmt304. Komisyonun grev alanndaki vazifelerini yapabilmek iin gerekli nizamnameleri hazrlama, nere ve tatbike salahiyeti
bulunacakt. Mevcut olan nizamnameleri de deitirme ve ilga
etme hakkna sahip olacakt305. Ayrca komisyon kendisinin tayin edecei zabitan ve memurlarn alma artlarn dzenlemek iin nizamnameler de hazrlayabilecekti306.
Bayrak
Boazlar Komisyonunun kendisine ait bir sanca olacakt.
Bte/Borlanma
Boazlar Komisyonunun kendisine ait bir btesi olacakt307. Komisyon, ihtiya duyduunda emlak alm veya ameliyat- daimenin yrtlmesi iin lzum grecei istikrazlar
akdetme hakkna haiz olacakt. Bu borlanmaya karlk olarak
boazlardan geecek gemilerden alnacak vergi karlk gsterilecekti308.
Vergi
Komisyonun idaresi alannda gemiler ve gemilerin hamulelerinden daha nce Osmanl Devleti veya zel irketler tarafndan toplanmakta olan vergiler ve mevcut bulunan hukuk
komisyona devredilecekti. Komisyon masraflarn karlamak
iin mutedil bir tarife tayin edecekti. Boazlar Komisyonu,
304 Sevr Anlamas, m. 42.
305 Sevr Anlamas, m. 61/5.
306 Sevr Anlamas, m. 61/3
307 Sevr Anlamas, m. 42.
308 Sevr Anlamas, m. 45.

116

PROF. DR. AL ARSLAN

Cemiyet-i Akvamn grn aldktan sonra, mevcut olanlardan baka vergiler tayin edebilecekti309.
Salk
Osmanl Shhiye daresince yaplan grevler Boazlar Komisyonu denetiminde ve kendisi tarafndan tayin edilecek
tarzda yaplacakt. Boazlar Komisyonu salgn hastalklarla
mcadele iin Cemiyet-i Akvam Meclisi tarafndan yaplan almalarda ortak hareket edecekti310.
nzibat Tekilat
Boazlar Komisyonu grevlerini yerine getirmek iin hususi zabta tekilat kurma hakkna haiz olacakt. Bu gvenlik kuvvetleri, Limni, mroz, Semendirek, Bozcaada ve Midilli
adalar dnda, Boazlar blgesi mahalli ahalisinden seilecek
ve yabanc polis zabitinin kumandas altna verilecekti311.
Ticar gemilere mensup olanlarn denizde ve karada yapm olduklar cinayet, cnha veya kabahatten dolay tutuklanmalar gerekirse, bu tr kiiler Komisyon Zabtas tarafndan
yetkili adliye dairesine karlacakt. Zanllar komisyon zabtasndan baka kimseler tarafndan tutuklanrsa, derhal Komisyon Zabtasna teslim edilecekti312.
Adliye Tekilat
Marmara Denizindeki adalar dahil, Boazlar blgesinin
Osmanl ksmnda, komisyonun koyduu ahkam ve nizama
aykr hareket edenler, eer kapitlasyonlardan istifade eden
devletlerin vatandalarndan ise, bunlar ilgili devletlerin konsolosluklarndaki mahkemelere sevk edileceklerdi. Osmanl
vatanda veya kapitlasyonlardan istifade etmeyen devletlerin vatandalar ise Osmanl mahkemelerine sevk edile309 Sevr Anlamas, m. 53.
310 Sevr Anlamas, m. 46.
311 Sevr Anlamas, m. 48.
312 Sevr Anlamas, m. 50.

117

STANBULDAN IKI

ceklerdi. Boazlar blgesinin Yunan hakimiyetine braklan

ksmnda, nizamlara aykr hareket edenler Yunan mahkemelerine sevk edileceklerdi313.
6- ngiltere-Fransa-talya Garantrl
Boazlardaki serbest geiin engellendiine kanaat getirilirse, Boazlar blgesinin igalini elinde bulunduracak olan ngiltere-Fransa-talya devletlerinin stanbul temsilcilerine ihbarda bulunulacakt. Bu temsilciler de deniz ve kara kuvvetleri
kumandanlar ile grerek gerekli tedbirlerin alnmasn salayacaklard. Yabanc bir hareket Boazlarn serbest geileri
tehdit edecek olursa, bu temsilciler yine ayn tarzda hareket
edeceklerdi314.
7- Bir Sava Halinde Osmanl Devletinin Gvenlii
Sava halinde, Osmanl dmanlarna ait mhimmat- harbiye ve kaak eya mruruna veya mezkur sularda erzak tedarikine veya tamiratna dair btn dzenlemeler Cemiyet-i Akvam tarafndan belirlenecekti315.
Sonu
mzalanmasna ramen tasdik edilmeyen Sevr Anlamas, Milli Mcadelenin baarl olmas dolays ile tilaf
Devletlerinin dnd gibi uygulanma imkan bulamamt. Bu anlama ile Boazlar blgesinin Asya yakas ile stanbul ehri Osmanllara, Trakya yakasnda kalan dier topraklar da Yunanistana verilmi olmakla birlikte, esasnda
Boazlar blgesi ngiltere-Fransa-talya devletlerine teslim
313 Sevr Anlamas, m. 49.
314 Sevr Anlamas, m. 44.
315 Sevr Anlamas, m. 57/IV.

118

PROF. DR. AL ARSLAN

edilmiti. Bu blgedeki btn yetkiler ngiltere, Fransa, talya

ve Japonyadan oluacak Boazlar Komisyonunun elinde bulunacakt. Boazlar Komisyonunu ve Boazlar koruma grevi de ngiltere-Fransa-talyaya ait olacakt. Trkiyenin komisyonda yer almamasna kar, Boazlar Komisyonu, bayra,
btesi, silahl kuvvetleri olan, vergi koyma hakk bulunan bir
devlet statsne haiz olacakt. ngiltere-Fransa-talya Boazlar blgesinde istedikleri deniz slerini kurma hakkna sahip
olurken, gvenlii tehlikeye giren Trkiye bu blgede hibir
ekilde faaliyet gsteremeyecekti. Ksacas, bu blgedeki bir
ksm topraklar teorik olarak Trkiyeye verilirken, kullanm
hakk tamamen elinden alnmt.

119

STANBULDAN IKI

120

PROF. DR. AL ARSLAN

SEVR ANLAMASINA GRE

OSMANLI ORDUSU316

316 Sevr Antlamasna Gre Osmanl Ordusu, Eski adan Modern aa Ordu:
Oluum, Tekilat ve lev Sempozyumu (14-16 Mays 2007), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 2007, s. 473-481.

121

STANBULDAN IKI

122

PROF. DR. AL ARSLAN

I. Dnya Savada Osmanl Devletinin yer ald taraf sava kaybetmi, Osmanl topraklarn paylamak isteyen tilaf
Devletleri ise sava kazanmlard. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Antlamas sonrasnda, Anadoluyu bile
paralamak niyetinde olan tilaf Devletleri bu istikamette almalarna balamlar ve ie Trkiyenin deniz, demir ve kara
yollarna el koymakla balamlard.
Sevr diye bilinen anlamaya San Remo (18-26 Nisan1920)
Konferansnda hibir Osmanl Heyetinin grne bavurmadan son ekli verildi. 11 Mays 1920de Tevfik Paa bakanlndaki heyete bildirdiler. 22 Haziran 1920de Yunan ordusunu taarruza geirdiler. tilaf Devletleri 17 Temmuzda
Osmanl Hkmetine anlamay imzalamak iin 10 gn sre
vermilerdi. 22 Temmuzda Saltanat urasnda Topu Ferik Rza Paa dndaki 51 kii kabul edilmesi ynnde gr
bildirmiti. 10 Austos 1920de Maarif Nazr Badatl Hadi
Paa, ura-y Devlet Reisi Rza Tevfik ve Bern Bykelisi Reat Halis tarafndan imzalanmt. Ancak Ankaradaki BMM
Hkmeti tarafndan iddetle reddedilen bu anlama yrrle girmemiti. Milli Mcadelenin yaplmamas halinde Sevr
Anlamas yrrle girecek ve askeri yap da buna gre ekillenecekti.
Mevcut Ordularn Datlp Yeni Orduyu Oluturacak
Komisyonlarn Kurulmas
Sevr Anlamasnn yrrle girmesini takip eden alt ay
zarfnda, bu anlama ile belirlenen padiahn hassa ktaat, jandarma ktaat, yedek kuvvetler hari btn askeri birlikler ter123

STANBULDAN IKI

his ve lav edilecekti317. Bu ilemler ile Osmanl ordusunun

mevcut silah, mhimmat ve istihkamlar hakknda kararlar
Mttefikn Asker Kontrol ve Tensikat Komisyonu tarafndan
verilecekti. Deniz kuvvetleri ile ilgili karar Bahri Kontrol Komisyonu, Hava Kuvvetleri ile ilgili karar da Hava Kontrol Komisyonu verecekti318.
Bylece Sevr Anlamas ile kurulmas tasarlanan ordunun
oluumunda Osmanl Hkmetinin hibir mdahalesi olmayacakt.
Kurulacak Osmanl Ordusunun Yaps
Kara Kuvvetleri
Sevr Anlamas ile kurulacak yeni Osmanl ordusu diye
takdim edilen askeri birlikler esas itibariyle hepsi kara birlikleri olup ksma ayrlmt.
a- Padiahn hassa ktaat: Devlet bakan konumundaki
padiah yannda bulunacakt.
b- Jandarma ktaat: lkedeki emniyet va asayii salamak ve ekalliyetlerin muhafazasn temin etmekle grevli
olacakt.
c- Takviye (Yedek) kuvvetler: Byk bir olay meydana
geldiinde jandarma askerlerini takviye edecek ve gerekirse
hudutlarn gzetimine salayacakt319.
Osmanl Devletinde kurulacak ordu sadece jandarma, bunun yedek kuvveteleri ile padiahn muhafzlarndan meydana
gelecekti.

317 Sevr Anlamas (Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri,
Osmanl mparatorluu Antlamalar, Ankara 1953, s. 525-691), m. 153.
318 Sevr Anlamas, m. 200-202.
319 Sevr Anlamas, m. 152.

124

PROF. DR. AL ARSLAN

Deniz Kuvvetleri
Osmanl sahillerinde inzibatn salanmas ve balklkta
kullanlmas iin 7 ganbot (sloops) ve 6 torpidoyu gemeyecek miktarda gemiye sahip olma hakk Osmanl Devletine tannmt320. Bu deniz gc deil bir nevi sahil jandarmas olacakt
Hava Kuvvetleri
Osmanl Devletinin kara ve deniz kuvvetlerinde hibir tayaran aleti yani havada uma yeteneine sahip hibir aleti bulunmayacakt321. Ksacas Sevre gre hava kuvvetlerine sahip
olmayacakt.
Kurulacak Osmanl Ordusunun Says
a- Padiahn hassa ktaat
Devlet bakann maiyetinde olacak bu birlikler bir erkan-
harb ile piyede ve svarilerden oluacakt. Subaylar dahil bu
askeri birliin says yedi yz (700) amayacakt322.
Padiahn Hassa Ktasnn dalm:
Birlikler
Azami mevcut
Karargah
100
Piyade
425
Svari
125
Hizmet
50
Yekun
700
Padiahn hassa ktaat kargah ksmna generaller, her rtbeden subaylar ve asker memurlar da dahildi323.
b- Jandarma ktaat:
320 Sevr Anlamas, m. 181.
321 Sevr Anlamas, m. 191-194.
322 Sevr Anlamas, m. 154.
323 Sevr Anlamas, m. 154e bal 1 nolu tablo.

125

STANBULDAN IKI

Yeni kurulacak ve Osmanl ordusunun ana iskeletini oluturacak jandarmann toplam says 35000i amayacakt324.
c- Takviye kuvvetler:
Takviye Birliklerinin snflar325
Birlikler
Azami mevcut
Karargah (komutanlk, subay
100
ve personel)
Piyade
8200
Topu
2500
Svari
700
stihkam ve fenn ktaat
2000
Fenn ve umum hizmetler
1500
Yekun
15000
50.000 olacak Osmanl Jandarmas ile takviye kuvvetlerinin toplam saysna erkan- harpler, zabitler, askeri okullarn
eitim kadrosu ve idareciler ile depo grevlileri de dahildi326.
Osmanl Harbiye Nezareti ve Genelkurmay Bakanl ve bunlara bal idari tekilatlarda grevli bulunanlar da Osmanl ordusu ierisinde kabul edileceklerdi327.
Osmanl Devleti, yukarda belirtilen kuvvetler dnda, olaanst durumlar dahil, hibir ad ve amala mtemmim tamamlayc kadrolara da sahip olamayacakt328.
Osmanl ordusu gnll ahslardan oluacakt. Irk ve
mezhep ayrm yaplmadan, her mntkada askeri birlikler
Mslman ve Hristiyanlarn nfus oranlarna gre oluturulacakt329.

324 Sevr Anlamas, m. 156.

325 Sevr Anlamas, m. 157ye bal 2 nolu tablo.
326 Sevr Anlamas, m. 155.
327 Sevr Anlamas, m. 164.
328 Sevr Anlamas, m. 162.
329 Sevr Anlamas, m. 165-167.

126

PROF. DR. AL ARSLAN

Osmanl Devletide kurulmasna izin verilecek ordu unvanl jandarma tekilatdr. Bu ordunun Osmanl arazisinde
jandarma ihtiyacn bile karlamas mmkn deildi.
Osmanl Ordusunun Kullanabilecei Silahlar
a- Padiahn hassa ktaat
Padiahn hassa birlikleri sadece tabanca, tfek, hafif ve
ar makinali tfek bulundurabilecekti330.
b- Jandarma ktaat
lkedeki emniyet va asayii salamakla grevli olacak jandarma birlikleri tabanca dnda sadece mitralyz (makineli
tfenk) kullanabileceklerdi. Bu jandarma birlikleri ne topa ne
de eslihaya malik olmayacaklard331.
c- Takviye (Yedek) kuvvetler: byk bir olay meydana
geldiinde jandarmaya destek kacak veya snrlar gzetleyecek olan Takviye Kuvvetleri tabanca, hafif ve ar makineli tfenk ile da topu kullanabilecekti. Birisi yedek olmak zere be
topdan oluan on be batarya meydana getirilecekti. Bu Takviye birliklerinde sahra topu veya ar top kullanmna msaade edilmeyecekti. Kullanlacak silahlara snrlama getirildii
gibi, bulundurulacak silah ve mhimmat stoklarnn miktar
da bilirlenmiti332.
d- Deniz Kuvvetleri
30 Ekim 1918da Osmanl elinde bulunan btn asker gemilerin tilaf Devletlerine devredilmi olduu kayda geirilmiti. Osmanl sahillerinde inzibatn salanmas ve balklkta
kullanlmas iin 7 ganbot (sloops) ve 6 torpidoyu gemeyecek miktarda gemiye sahip olma hakk Osmanl Devletine
330 Sevr Anlamas, m. 154e bal 1 nolu tablo.
331 Sevr Anlamas, m. 156.
332 Sevr Anlamas, m. 171 bagl 3 nolu tablo.

127

STANBULDAN IKI

tannmt. Ancak bu gemilerin hangilerinin yeni kurulacak

Osmanl Bahriyesinde grev yapacana Bahriye Kontrol Komisyonu karar verecekti. Bu gemilerin isimleri unlard:
Ganbotlar: Aydn Reis, Burak Reis, Sakz, Preveze, Hzr
Reis, Kemal Reis, sa Reis.
Torpidolar: Sivrihisar, Sultanhisar, Dra, Musul, Akhisar, Yunus.
Grev yapacak bu gemilerdeki torpil ve torpil kovanlar
kaldrlacakt. Ganbotlarda 77 milimetre apndan kk iki
top ile iki mitralyoz, torpidolarda ise 77 milimetre apndan
kk bir top ve hafif silahlar bulundurulacakt333.
Esasnda Sevr ile izilen bu gce verilen silahlara bakldnda deniz kuvvetleri demek doru deildir.
e-Hava Kuvvetleri
Osmanl Devletinin kara ve deniz kuvvetlerinde hibir tayaran aleti yani havada uma yeteneine sahip hibir aleti bulunmayacakt. Bu snrlamaya kabil-i sevk balonlar da dahildi.
Sevr Anlamas yrrle girmesinden itibaren iki ay zarfnda
kara ve deniz ordularnda bulunan btn havaclar terhis edilecekti. Ayrca igal kuvvetlerinin btn unsurlar ayrlana kadar Trkiye arazisi igal kuvvetlerinin uuuna ak olakt334.
Ksacas Sevre gre hava kuvvetleri bulunmayacak ve bu grev tilaf Devletlerine havale edilecekti.
Osmanl Ordusunun
Grev Blgelerine Gre Dalm
a- Padiahn hassa ktaat
stanbulda bulunacak padiahn maiyyetinde bulunacakt.
333 Sevr Anlamas, m. 181.
334 Sevr Anlamas, m. 191-194.

128

PROF. DR. AL ARSLAN

b- Jandarma ktaat
Jandarma birlikleri lkenin taksim edilecek mntkalarna
datlacakt. Her mntkada piyade ve svarilerden oluan
idari hizmetleri ve shhiyesi bulunan bir kta tekil edilecekti.
Bu kta, vilayet, sancak, kaza ve sair yerlerde sabit mfrezeler
yerletirerek emniyet ve asayii salamaya alacakt. Bu mntka ktasnan bir veya eitli yerlerde seyyar ihtiyatlar bulunacakt. Herhangi mntkadaki bir ktann mevcudu lkedeki
jandarma ktaatnn drtte birini aamayacakt. Bir mntkadaki
jandarmalar o mntaka dnda kullanlamayacakt. Ancak, bir
ihtiya vukunda Asker Kontrol ve Tensikat Komisyonunn
izni ile jandarmalar belirlenen mntka dnda grev yapabileceklerdi335. Jandarma mntkalarnn tesbit edilmesi, jandarmalarn datlmas ve daha sonra tefti edilmesi Asker Kontrol ve Tensikat Konisyonu tarafndan gerekletirelecekti336.
c- Takviye (yedek) kuvvetler:
Bu birlikler; piyade, svari, cebel topusu ve istihkam ksmlarndan meydana gelecekti. Ayrca ktaat- fenniye ve
umumuyeside bulunacakt337. Bu takviye kuvvetlerinin kurulmas ve bunlarn eitli araziye datlmas ve daha sonra tefti edilmesi Asker Kontrol ve Tensikat Konisyonu tarafndan
gerekletirelecekti338.
Bu birlikler eitli blgelere datlacakt. Bir yerdeki takviye birlikleri toplam takviye birliklerinin te birini aamayacakt. Bu kural dna kmak ancak Asker Kontrol ve Tensikat Konisyonunun izni ile gerekleebilecekti339.
Say bakmndan yetersiz olan Osmanl birliklerinin tilaf
Devletleri tarafndan tespit edilecek mntkalara datlacakt.
335 Sevr Anlamas, m. 156.
336 Sevr Anlamas, m. 200/2-b,c.
337 Sevr Anlamas, m. 157.
338 Sevr Anlamas, m. 200/2-b,c.
339 Sevr Anlamas, m. 157.

129

STANBULDAN IKI

htiya halinde bu birliklerin yardm iin bir mntkadan dierlerine geisleri de ancak tilaf Devletlerinin izni ile gerekleeekti. Da topuna sahip takviye birliklerinin yerleecekleri
blgeler veya ihtiya halinde baka blgeye intikalleri de Askeri Kontrol Komisyonunun iznine bal olacakt.
Subaylar
Erkan harb(kurmay)ler dahil olduu halde subaylarn
oran, Osmanl ordusunun toplamnn yirmide birini gememesi gerekiyordu. Kk zabitler iin ise bu oran onikide bir
orann amamas lazmd340. Ordunun beyni olan subaylarn
orann arttrlmamas iin snrlama konmas, subaylardan oluack kk bir ordunun ksa bir srede gl bir orduya dnmesinin nn gemek iin dnlm olmaldr.
Osmanl Askeri daresi
Osmanl Devletinde Harbiye Nezareti ve Genel Kurmay
Bakanl bulunacakt. Ancak bu kurumlarda veya bunlara
bal idari tekilatlardaki askeri grevlilerin miktarna Askeri
Kontrol Komisyonu karar verecekti341.
zel statye kavuturulacak Marmara Denizi ve civarn
kapsayan Boazlar blgesindeki Osmanl ve Yunan jandarmalar Beynelmttefikin Umum Kuva-y galiye Kumandanl emrinde olacaklard342. htiya halinde Boazlar blgesine
sevk edilecek askerler ile padiaha ait Hassa Muhafaza Ktaat
Umum Kuva-y galiye Kumandanlna bal olacakt343.
ekil bakmndan Osmanl Harbiye Nezareti ve Genel
Kurmay Bakanl olmasna ramen esasnda Osmanl or
Sevr Anlamas, m. 158.

Sevr Anlamas, m. 164.

Sevr Anlamas, m. 161.

Sevr Anlamas, m. 178/3

130

PROF. DR. AL ARSLAN

dusunun idaresi Asker Kontrol Komisyonu vastas ile tilaf

Devletlerine aittir.
Sonu
Eer yrrle girseyedi, Trkiyeyi her alanda kontrol altnda daimi olarak tutmak isteyen tilaf Devletleri, Osmanl
ordusunu fiilen ortadan kaldrarak buna gvenceye alm olacaklard.
Sevr Anlamas ile kurulmas tasarlann ve esas itibariyle
jandarma niteliine haiz olan ordunun oluumunda Osmanl
Hkmetinin hibir mdahalesi olmayacakt. Bu birliklerin
hangi blgeye ne kadar yerletirileceine de yine tilaf Devletleri karar verecekti.
Btn alanlarda alacak subay, asker vesair askeri grevlilerin toplam says kesin olarak 50700 aamayacakt. Saysal
olarak yetersiz olan bu birliklerin herhangi bir blgede toplanmasna da Osmanl Hkmeti karar veremeyecekti.
Osmanl Devletinin hava kuvvetleri bulunmayacakt. Hafif silahlar elde edebilecek Osmanl birliklerinde da topu kullanma hakkna sadece 15000 kiilik ihtiyat birlii sahip olacakt. Bu birliklerin sahra toplar kullanmas yasaklanacakt.
Sahil jandarmas niteliindeki deniz kuvvetleri de ancak 77
milimetre apndan kk silahlar bulundurabilecekti. Bu silah snrlamalar ile Osmanl ordusunun muharebe kabiliyeti
tamamen ortadan kaldrlmt.
Harbiye Nezareti ve Genelkurmay Bakanl ekil bakmndan mevcudiyetlerini koruyor grnseler de esasnda Osmanl Devletinde asker tekilat tamamen tilaf Devletlerinin
kontrolne girmi olacakt.
Ksacas, Sevr Anlamas ile Trkiyenin askeri kabiliyetine
tamamen son verilmesi hedeflenmiti.
131

STANBULDAN IKI

132

PROF. DR. AL ARSLAN

IRAK SAVUNMA TARZI LE

TRK MLL MCADELE MODELNN
MUKAYESES344

344 Irak Savunma Tarz ile Trk Milli Mcadele Modelinin Mukayesesi, kr
Balc Polis YO Dergisi/Florya Yldz, Say 1, 1 Haziran 2003, s. 34-37

133

STANBULDAN IKI

134

PROF. DR. AL ARSLAN

Ksa srede baarl olaca ngrlen gl ABD-ngiliz kuvvetlerinin, Irakn ortaya koyduu savunma karsnda
baarszl dolaysyla pek ok sava ve mcadele tarzlarna
atflar yaplarak izah edilmeye allan Irak savunma tarz,
esasnda en fazla bizim Mustafa Kemal Atatrk nderliinde
baaryla tatbik ettiimiz ulusal savunma, orijinal tabirle Milli
Mcadele modeli ile pek ok ynden benzerlik gstermektedir. Irakn baars bu modele uymasnda, baarszlnn da
ise bundan ayrlmasnn etkili olduu veya olaca ana hatlar
ile incelendiinde ortaya kmaktadr.
a- Savunmann Dnemin Sper Gcn
Hakimiyetine Kar Olma zellii
I. Dnya Sava sonrasnda galip tilaf Devletleri lideri
ngilterenin Mondros Atekes Anlamasn ihlal ederek, Osmanl topraklarn kendi emperyalist hakimiyeti dorultusunda istedii gibi paylatrmay hedefleyen ngiliz politikasn, Anadoluyu da iine alacak tarzda geniletmesi zerine
Milli Mcadele Modeli ortaya kmt. BMM Hkmetinin
d politikada Sovyetler Birlii ile ortak hareket etmesi de emperyalizme kar olan bu tavrn ak gstergelerinden birisidir.
ABDnin Irak politikasnda Irak halk ve evresine zarar
veren Saddamn diktatr olmasnn nemli bir rol olmad, ABDnin blgedeki yakn mesai yapt devletlerin ynetimleri dikkate alndnda kolaylkla anlalmaktadr. Enerji
kaynaklarna sahip olmak nemli olmakla beraber, ABDnin
zengin enerji kaynaklarna kavuarak maddi kar elde etme
grnn ABDnin esas niyetinin saklanmas iin kullanl135

STANBULDAN IKI

d, Irak petrollerinden en az yirmi ylda elde edilebilecek

toplam deerin bir yllk ABD gayri safi milli haslasna bile
eit olmad fark edildiinde, petrol iin sava yapldnn
yanl olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Zaten blgeyi
II. Dnya Savandan itibaren ngiltereden devralmak zere,
byk lde elinde tutan ABDnin kendisidir. Ancak, iin
esasnn, mevcut ABD formatnn Avrupann glenmesi ve
Avrasyada yeni glerin oluumu karsnda zayf olduunu
gren ABDnin, blgeyi yeniden gelecekteki hakimiyetine uygun olarak yeniden formatlamak iin harekete gemesinden
ibaret olduu kesindir.
Bu ngilterenin I. Dnya Sava sonunda, skenderunMardin hattn Franszlara, Kars-Van-Trabzon blgesini Ermenilere ve zmir-Dou Trakya blgesini Yunanllara vererek
Balkan, Kafkasya ve Orta Douda yeni bir format oluturma
dncesinde olduu gibi; ABD de, daha geni bir corafyada,
Bosna(Avrupa Birlii/Almanya) - Afganistan(in) - Nijerya/
Fas(Avrupa Birlii/Fransa) geninde kendisine kar yeerebilecek mahalli dinamikleri de ortadan kaldrarak eski dnyaya
yeni bir format vermeyi hedeflemektedir. Bizim Milli Mcadele ile ngiliz formatn byk lde bozduumuz tarihi bir
vakadr. Ancak, Irakn ABDnin oluturmak istedii yeni formata tek bana gerek bir engel olmas mmkn deildir. Ancak, ABD kart aktrlere katks olaca muhakkaktr.
b- Milli Mcadelenin Srada-Yayla-ehir
Savunmasna Kar Irakn l-Batak-ehir Savunmas
Mondros Atekes Antlamas ile beraber tilaf Devletlerinin istei dorultusunda Osmanl hkmetleri tarafndan daha
bar anlamas yaplmadan ordunun terhis edilmeye balanmas zerine Kuva-y Milliye nderleri yeni bir mcadele tak136

PROF. DR. AL ARSLAN

tii ortaya koymulard. Yldrm Ordular Kumandan sfatyla

ngilizlerin skenderuna asker karmasn engellemek isteyen
Mustafa Kemal Paa, bu isteine Osmanl Hkmetince ret
cevab ald sralarda, dmann Anadolu ierisine girmesini
nlemek iin Toros Dalarndaki savunma hattnn temelini
oluturan almalar balatmt. Kafkasyadan ekilen ordu
da Van-Erzurum-Karadeniz da silsilesi boyunca Samsuna kadar yerletirilmiti. stanbulun igal edildii gn Mustafa Kemal Paa, bu da savunma hattn Bolu zerinden Geyveye
kadar uzatmt. Bylece Van-Erzurum-Geyve-Antalya-Van
dikdrtgenin de bir da-yayla savunma alan oluturulmutu.
Ayrca Van-Erzurum-Ankara-Sivas mutlak savunulmas gereken i alan da meydana getirilmiti. Mustafa Kemal Paann
Samsuna ktktan sonra, Havzaya ulatnda sahillerin igaline kar halk protestolar yaplmasn, ancak Anadolu ilerine
girecek dman kuvvetlerine kar topyekn mdafaa yaplmasn istemesi byk lde dalarla evrili Anadolu yaylasn bir
savunma alan olarak kabul ettiini ortaya koymaktadr.
Da-yayla alan savunmas dnda kalan yerlerde ise halkla
btnlemi bir ehir sava modeli uygulanmt. zellikle
anlurfa, Gaziantep ve Kahramanmarata bu ehir savunma
modeli baarl bir ekilde uygulanmt.
Irakta oluturabilecei fiziki bir da-yayla alan bulunmamaktadr. Kuzeydeki dalk alan da byk lde Badat ynetiminin kontrol dndadr. Buna kar Irakn Kuveytten
Musul yaknlarna kadar bat blgesinde l, Krfezden Kerkk yaknlarna kadar bataklk ve sulu alan bulunmaktadr. Irak
ynetimi de savunmasn bu imkandan faydalanarak l-batak
blgesinde yapmaya almaktadr. lde ABD askerleri zrhl
aralardan ayrlamamakta, bataklk blgede ise aralar i grmemektedir. Koalisyon gleri Irakta ilerlemekte ancak bir
nevi topraa dokunamamaktadr.
137

STANBULDAN IKI

Bataklk ve sulu blgelerde toplanan yerleim birimleri ise,

Milli Mcadelede uygulanan ehir savunmas metodu benzeri
uygulamalarla en tehlikeli yerler haline dntrlmtr. ehirlerin bir ksmndaki binalar ele geirilse bile, her binann
tehlikeli olduu veya olabilecei bir ehre hakim olmak mmkn grlmemektedir.
c- rgtlenmedeki Benzerlikler
Trk Kurtulu Savanda rgtlenme tarznda iki dnem gze arpmaktadr. I. Dnya Savandan Byk Millet
Meclisinin almasna kadar geen srede dmanlara kar
mcadele eden hukuk/siyas sahada Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri, silahl alanda ise Kuva-y Milliye milisleri grev yapmlard. Bu cemiyetlerin siyasi olarak ttihatlarn eski tekilatlarndan faydalandklar bilinmekle beraber, zellikle
milislerin Mondros Atekes Antlamas ile etkinlii snrlandrlan ordu ve mensuplarnn destei ile hayat bulduklar bilinmektedir. Zaten Mustafa Kemal Paann daha 1918 ylnda,
Yldrm Ordular komutan iken ukurova blgesinde bu tr
milisleri rgtledii bilinmektedir. Anadolunun bat ve gney
cephelerinde 1919-1920 yllar arasndaki mcadele esas itibariyle askerlerin destekledii veya ynlendirdii halktan oluan
milli milislerce yaplmtr.
Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin Mustafa Kemal Paann
birletirmesi ile oluturulan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine karlk Irakta siyasi rgtlenmeyi Baas Partisi rgt salamaktadr. Bu Baas tekilatnn nemi ABDnin
girmek istedii kentlerde Baas tekilatlarn hedef almasndan
anlalmaktadr. Mesela ABD Necefte ncelikli olarak Baas
Partisi bakann ldrmek istemiti. Basrada da ehrin belli
blgelerine giren ngilizler Baas Partisi mensuplarnn evlerine
basknlara ncelik vermeye balamtr.
138

PROF. DR. AL ARSLAN

Bugn Irak ordusunu ABDye kar dorudan savamasn

engelleyecek hukuk ve dahil bir engel bulunmamaktadr. Fakat, Irak ordusunun nizami bir ekilde sava yapmas halinde,
I. Krfez Savanda olduu gibi, ok gl bir ordu karsnda
ksa bir srede yenilecei malumdur. Bundan dolay, Irak ynetimi sava dzenli birlikler yerine, Cumhuriyet Muhafzlar
ve Saddamn Fedaileri olarak adlandrlan askeri/gizli glerin desteinde sivil halkla beraber yapmay hedeflemitir. Bu
da Trk Kurtulu Savann birinci evresinde, gl dmana
kar, subaylarn destekledikleri rgtl milislerle yaplan mcadele metoduyla ok byk benzerlik olduunu ortaya koymaktadr.
d- Birliin Temini
Milli Mcadelede en ok nem verilen husus, bir btn
olarak dmanlara kar koymak dncesiydi. Bundan dolay bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Kuva-y Milliyeciler dmanlarla ibirlii yaparak ihanet etmeyenleri, Milli Mcadele saflarna katmak ve onlar fikren ikna etmek iin ok
uramlard. Fikir, mezhep ve etnik ayrlklar gzetilmeden
ibirliine ynelinmiti. Bu erevede Mustafa Kemal Paa
Heyet-i Temsiliyeye Dou Anadoludan airet reislerini dahil
ettii gibi, Alevi nderlerle de ok yakn ibirlii yaparak ngilizlerin Anadoluda yapmak istedikleri kargaay ok nceden
nlemiti. Zaten Byk Millet Meclisinin de tam bir fikir serbestlii ierisinde almas salanarak ulusal birliin kurulmasnda ok byk bir baar gsterilmiti. Bu Milli Mcadelemiz
de bizim silahlarmzdan daha gl bir silahmz olmutu.
Irakta savan balamasna kadar birliin salanmad
gibi, Saddam ynetiminin da bu istikamette byk gayret sarf
etmedikleri grlmt. Savan balamasndan itibaren, birlik iin admlar atlmaya balanmt. Saddam sava balarken
139

STANBULDAN IKI

dinsel bir anlayla cihat ilan etmi, ancak vurguyu Araplarn

birliine ve gururuna yapmt. Bylece lkenin % 60n oluturan ii Araplarla iktidar elinde tutan Snni Araplarn birliini temini hedeflemiti. Araplarn ibirlii konusunda daha
da ileri giderek btn Araplara ar yapm ve son szlerini
Yaasn Filistin diye bitirerek Araplarn elli yllk problemlerine vurgu yaparak onlar harekete geirmek istemiti. Hristiyan Araplar da kucaklayan bir politikaya ramen Irak ynetiminin Talabani ve Barzani dolaysyla Krtleri dlamas ve
Trkmenlere ihtimam gstermemesi lkedeki birlik asndan byk eksiklikler olarak grlmektedir. Zaten ksmi birlik
de Irak ynetimince deil lkeyi ele geirmek isteyen ABD ve
ngiltereye kar duyulan dmanlk dolaysyla salanmtr.
Irakta bizim Milli Mcadelenin birlik prensibi uygulamaya
allmasna ramen bunun ynetimce salanmadn belirtmek gerekir. Byle salanan ksmi birlikteliin devam da olduka problemli grlmektedir.
e- Ordunun Nitelii
Milli Mcadelenin uzun srmesindeki en nemli faktrlerden birisi, Mondros Atekes Antlamas ile ordunun byk
lde terhis edilmesinden dolay, dzenli ordu miktarnn
yeterli olmamas idi. Ulusal Kurtulu Sava bir taraftan planlanrken, ayn zamanda savamak mecburiyeti de vard ve ordu
halkla btnlemi zellie sahipti.
Bugnk Irak ynetimi kendi ordusuna sahip olduu gibi
12 yldr savunma amal olarak hazrlklar yapmaktadr. Ancak, Irak ordu ve zel birlikleri halkn ortak iradesinin bir
rn deil, daha ziyade Saddam ve ekibinin ordusu niteliindedir. Zaten, halkla btnlememi olmas Irak ynetiminin
savunma asndan en nemli zaafdr. ABD-ngiltere de zaten
bu zaaftan faydalanmak istemektedirler.
140

PROF. DR. AL ARSLAN

f- Komuta Serbestiyeti
Bizim Milli Mcadelemizde hedef ayn istikamette olmak
zere, komutanlara olduka serbestlik tannmt. Dou cephesinde Kazm Karabekir Paa merkezden olduka serbest bir
tarzda hareket etmi ve kolordu komutanln tam bir lider
komutan mantyla yerine getirmiti. Kuva-y Milliye milisleri ise zaten Ankarada siyasi otorite kurulana kadar serbest
hareket etmek amacyla tevik edilmiti. Milli Mcadelenin
en nemli nizami savann yapld Bat cephesi bile rahat
hareket edilmesi, hatta birinin baarsz olmas halinde dierinin etkilenmemesi iin ikiye ayrlmt. Ana hedefe ve komuta
merkezinin stratejisine uymak artyla komutanlara serbestlik
tannmt. Buradaki hedef topyekn direniin her alan ve kademede etkin bir halde yaplmasdr.
Bu gn Irakta da tam bir merkezi savunma stratejisi uygulanmamaktadr. Hatta ordu komuta kademesi bile ikinci plana
atlarak, zel birliklerin (Cumhuriyet Muhafzlar ve Saddam
Fedaileri) ayr ayr blgelerde belirlenmi hedefe gre serbeste hareketleri ile savunma yaplmaktadr. Sivas Kongresi
ncesinde perde altndan sonrasnda ise dorudan Ali Fuat
Paa tarafndan komuta edilen Bat Cephesi Kuva-y Milliye
milislerinde olduu gibi, Irak ynetimi de komutanlar kontrolnde genellikle airetlerden milisler oluturmutur. Hatta
Saddam daha savan ilk haftasnda bu milislere komutanlardan izin almadan grdkleri, karlatklar dmanlar imha
etmeleri talimatn vermiti. Bu da Irakta komuta kademesinin milislere kadar serbest brakldn gstermektedir.
g- Topyekn Sava
Milli Mcadelenin topyekn bir sava olduu zaten malumdur. Herkesin her yerde bir ekilde mcadeleye katlmas
141

STANBULDAN IKI

prensibi, Atatrkn Hatt- mdafaa yoktur. Sath- mdafaa

vardr ifadesiyle tatbike konmutu. Topyekn savan ilk ve
en baarl rnei sergilenmiti.
Bugn Irak ynetimi de topyekn sava uygulamasn yapmaya almaktadr. Bunu ehir savunmalarndaki uygulamalardan anladmz gibi, Irakl yneticiler tarafndan da ifade
edilmektedir. Mesela, Irak Dileri Bakan Naci Sabri, Amerikallar ac Trk kahvesi ikram edeceiz diyerek, Araplarn
evlerine misafir olan Amerikallarn bile zehirlenerek ldrleceinin sinyalini verdii gibi, Enformasyon Bakan el-Sahaf da ABD ve ngilizlere kar her yerde sava yapacaklarn
aklayarak Milli Mcadelenin topyekn sava prensibini benimsediklerini ortaya koymutu.
h- Trk Milli Mcadelesinde Liderin nemi ve
Irakta Lider Problemi
Direni ve topyekn savalarda liderin veya nc kadrolarn nemi tartlmaz bir gerektir. nder konumda olan
Mustafa Kemal Paann gemiteki baars, mevcut kapasitesi, halkla btnlemi kiilii ve halkla hibir problem yaamam olmas Milli Mcadelenin kazanlmasnda ok byk
bir avantaj salamt.
Buna karlk Irakn en zayf yn Saddamn kendi halkna yapt zulmlerdir. Saddam, halkn sevdii takdir ettii
bir ahs deil korktuu bir liderdir. Halkn tamamn veya en
azndan ounluunun sevdii deil, sadece kk bir grubun bal olduu bir liderdir. Bugn Irakllarn liderlerini sevmedikleri halde yaptklar savunmay takdirle karlamamak
mmkn deildir. Zaten ABDyi artan da bu olmutur.
nk, ABD ynetimi Saddam sevmeyen halkn kendisi ile
ibirliine mecbur olduu varsaym ile hareket etmiti. An142

PROF. DR. AL ARSLAN

cak, Saddamla halk arasndaki nefret Irakn ABDye kar baarszlkta en nemli nedenlerden biri olabilir. ABDnin Irakla
deil Saddamla savat iddias da Irakn en zayf ynn ortaya koymakta, ABD plann da izah etmektedir.
g- Mili Mcadele Gelecei in Fikir Birlii ve
Irak in En Byk Zaaf
Milli Mcadelenin en nemli zelliklerinden birisi, baz
siyasi gr ayrlklar ve liderlik tartmalar hari, halkn gelecekte birlikte yaama istek ve azmi idi. Bu her trl engeli amada ok nemli bir g kayna olmutu.
Irakta en byk problem halkta gelecek iin fikri birliin
olmamasdr. Esasnda grnen beraberlik, sadece dmana
kar koyma birliktelii tarzndadr. Bu birliktelik ise ABDnin
bir gruba ayr bir devlet kurmaya varabilecek yeni bir taktii
karsnda kebilir. Saddamn etrafnda savunma yapt gzlenen halkn, gelecei onunla veya ortak savunma yapt dier
bir grupla birlikte srdrme istei pek grlmemektedir. ii ve
Snniler arasnda ortak gelecek iin fikir birlii tam olarak salanamazsa, her an bir i atma yaanabilecei gibi, ABDye
kar savunmada baar gsterilse bile gelecekte yeni bir i atmann temelleri bu srete atlabilir. Birlikte yaama inanc
salanrsa Irak iin yeni bir dnem de balayabilir. Ayrca, uluslararas hukuktan eitlik ilkesinden yoksun olarak ABD-ngiltere tarafndan sahneye konan bu savata dnyadaki sava kart kamuoyu Irak gelecei iin byk avantajlar salayabilir.
Sonu
Irakn uygulad savunma taktii; Srada-Yayla-ehir savunmasna kar Irakn l-Batak-ehir savunma tarzndan
tekilatlanmaya kadar pek ok alanda en fazla Milli Mcadele
143

STANBULDAN IKI

Modeli ile benzerlik gstermektedir. Irak ynetiminde, Milli

Mcadele Metodu tatbik etme arzusu olmakla beraber, uygulamada buna uyulmad veya uygulama iin gerekli planlamann yaplmad grlmektedir. Milli Mcadele Modelinin en
nemli unsurlar olan halkla btnlemi liderlik ve gelecekte
birlikte yaama kararll, bugn bunlardan yoksun olan Irak
iin en byk engel tekil etmektedir.
Savan mutlu bara dnmesi ve insanlarn her trl smrden kurtulmas temennisiyle...

144

PROF. DR. AL ARSLAN

KAYNAKLAR
Ariv Belgeleri
Yaymlanmam Belgeler
Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA) (Belge trleri ve numaralar dipnotlarda belirtilmitir)
Yaymlanm Belgeler
Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Kurulu Kararnamesi.
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara
1964.
Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara 1975.
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD)
TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt I.
Eserler
Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat
Anadolu 1919-1921, Ankara 1994.
Ahmet Ender Gkdemir, Cenub-i Garbi Kafkas Hkmeti.
Ahmet zzet Paa, Feryadm, stanbul 1993.
Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul
1953.

145

STANBULDAN IKI

Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Ankara 1974.

Atatrkn Sylev ve Demeleri, stanbul 1945.
Bilal N. imir, Malta Srgnleri, Ankara, 1985.
Cemil Topuzlu, 80 Yllk Hatralarm, stanbul 1982.
Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, zmir 1988.
Erik Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk (ev. Nzhet Saliholu), stanbul 1995.
Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yay. Haz., Cemal Kutay, stanbul 1980.
Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, stanbul 1975.
. Tekeli - S. klin, Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Dalkl)
Bey, Ankara, 1989.
brahim olak, Milli Mcadele Esnasnda Kuva-y Seyyare
Kumandanlma Aid Hatralarm, Yay. Haz. Orhan Hlag,
stanbul 1996.
Kazm Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar, (HE), stanbul, 1988.
Kurtulu Savanda el (Mersin), stanbul, 1971.
Mondoros Atekes Antlamas, smail Soysal, Trkiyenin
Siyasal Andlamalar, I, Ankara 1983.
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, I, Ankara 1927.
Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, stanbul 1943.
Sabahattin zel, Kocaeli ve Sakarya llerinde Milli Mcadele (1919-1922), stanbul 1987.
Sabahattin zel, Milli Mcadelede Trabzon, Ankara 1991.
146

PROF. DR. AL ARSLAN

Sami ncel, Milli Mcadelede Oltu, Ankara 1968.

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, II, stanbul 1991.
Selek, Milli Mcadele, I, stanbul 1982.
Sevr Andlamas (Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Osmanl mparatorluu Antlamalar,
Ankara 1953.
Sylev ve Demeler, (SD), Ankara 1954.
Sleyman Hatipolu, Orta Toros Geitlerinde Trk-Fransz Mcadelesi, Antakya, 1999.
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (18591952), stanbul 1995.
Taylan Sorgun, Halil Paa, ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, stanbul 1997.
Tevfik Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1962.
Tevfik avdar, Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, stanbul 1971.
Trk stiklal Harbi, (TIH), C VI, Ankara 1974.
Yunus Nadi, Ankarann lk Gnleri.
Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, stanbul
1967.
Gazeteler
Akam Gazetesi.
Alemdar Gazetesi.
kdam Gazetesi.
Sabah Gazetesi.
Vakit Gazetesi
147

STANBULDAN IKI

Makaleler
Ali Arslan, I. Dnya Sava Sonunda Nahvanda Yaplan Milli Mcadele ve Bugnk Nahvann Statsnn Oluumu, Atatrk Aratrmalar Merkezi Dergisi, XIV/41.
Ali Arslan, lkenin Kurtarlmasnda Kuva-y Milliyenin
Gr ve Yalnz Siyaseten Mdafaann flas (1918-1920)
.. Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi. Say: 36, stanbul 2000.
Ali Arslan, Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii Atatrk Yolu, Say: 16, Ankara 1997.
Ali Arslan, Irak Savunma Tarz ile Trk Milli Mcadele
Modelinin Mukayesesi, kr Balc Polis YO Dergisi/Florya
Yldz, Say: 1, 1 Haziran 2003.
Ali Arslan, Milli Mcadelede Geyvenin nemi, I. Sakarya Tarih Sempozyumu (1998) Bildirileri, Sakarya 2000.
Muhammed Erat, Kzm Karabekir Paann Ermeniler
zerine Harekt (1920) Kafkas Aratrmalar II, stanbul
1996.
Tahsin nal, Mustafa Kemal Paa ile Cemal Paann Muhaberat, Trk Kltr, Say: 13, Ankara 1968.
Tezler
Mehmet Akif Bal, Milli Mcadelenin Balamasnda ttihatlarn Rol (.. Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek
lisans tezi, 2001).

148

PROF. DR. AL ARSLAN

NDEKS

A
ABD 115, 135, 136, 137, 138,
139, 140, 142, 143
Adana 13, 14, 86, 101, 102, 103
Adapazar 41, 43, 44, 45, 47, 49,
52, 53, 56, 59, 60, 61, 62,
76, 86, 92, 94, 95, 96, 110
Afyon 102
Ahmet zzet Paa 15, 16, 22, 145
Ahmet Tevfik Paa 22
Ali Fuat Paa 14, 17, 46, 48, 53,
54, 55, 56, 57, 58, 59, 93,
96, 101, 103, 141
Ali Kemal 16, 17, 26
Ali Rza Paa 36, 37, 38, 40
Anadolu 9, 14, 17, 20, 21, 22, 23,
24, 30, 31, 33, 36, 43, 44,
47, 48, 49, 52, 55, 60, 62,
65, 67, 68, 69, 70, 71, 72,
73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,
80, 81, 85, 86, 87, 88, 89,
90, 91, 92, 94, 97, 98, 99,
101, 102, 103, 104, 105,
106, 109, 111, 123, 135,
137, 138, 139, 145, 148
Ankara 14, 16, 18, 27, 29, 33, 35,
36, 38, 40, 44, 45, 46, 47,
48, 51, 52, 53, 54, 55, 59,
60, 62, 63, 65, 67, 69, 70,
75, 76, 77, 78, 80, 81, 86,
89, 91, 92, 94, 95, 96, 97,
98, 100, 102, 103, 104, 106,
109, 110, 111, 123, 124,
137, 141, 145, 146, 147, 148

Antakya 16, 103, 147

Antep 86, 102
Anzavur 51, 55, 56, 57, 58, 95,
110
Aydn 24, 25, 29, 30, 32, 33, 34,
35, 36, 37, 53, 96, 128

B
Badatl Hadi Paa 111, 123
Balkesir 53, 96
Balkan 31, 73, 136
Bilecik 48, 54, 86, 96
Binba olak brahim 53, 96
Binba Refet 77
Bolu 29, 32, 47, 52, 54, 59, 61,
79, 89, 94, 95, 96, 97, 106,
110, 137
Bozcaada 112, 117
Bulgaristan 23, 115
Bursa 43, 47, 52, 53, 54, 62, 76,
94, 95, 110, 112

C
Calthorpe 13, 15
anakkale 24, 86, 97, 98, 109,
112, 114
atalca 112
Cemal Paa 19, 20, 26, 36, 37,
104, 148
erkez Ethem 53, 55, 58, 96
Cevat Paa 19
ukurova 14, 102, 103, 138

D
Damat Ferit 15, 21, 23, 24, 25, 28,
29, 30, 34, 35, 36, 37, 38,

149

STANBULDAN IKI
39, 40, 65, 67, 68, 69, 70,
78, 79, 80, 81
Day Mesut 55, 57
Demirci Mehmet Efe 29, 36, 37,
55
Denizli 28, 29, 30, 32, 34, 35
Drtyol 14
Dzce 52, 53, 59, 60, 95, 96, 110,
111

E
Edirne 24, 25, 29, 32, 34, 86
Ermeni 6, 23, 48, 97, 102
Ermeniler 38, 98, 148
Ermenistan 31
Erzurum 17, 20, 24, 27, 34, 37, 39,
89, 91, 98, 100, 105, 137
Erzurum Kongresi 17, 39, 100
Eskiehir 27, 28, 33, 45, 46, 47,
48, 54, 56, 60, 86, 93, 94, 96

F
Ferit Paa 23, 30, 43
Fethi Okyar 15, 16, 146
Fevzi akmak 97
Fransa 85, 103, 112, 113, 115,
118, 119, 136
Fransz 17, 19, 78, 102, 103, 147

G
General Hamburi 32
General Milne 32, 51
GEYVE 41
Gmr 38, 40

H
Hac kr Bey 29
Hamdi Namk Bey 43

150

Havza 18, 89, 90, 137

I
mroz 112, 117
ngilizler 13, 19, 34, 37, 43, 44,
45, 46, 61, 93, 102, 111, 138
ngiltere 5, 15, 36, 39, 85, 109,
112, 113, 115, 118, 119,
135, 136, 140, 143
nn 38, 60, 61, 76, 77, 97
Irak 9, 88, 133, 135, 136, 137,
138, 139, 140, 141, 142,
143, 144, 148
skenderun 13, 16, 86, 88, 102,
136, 137
smet Bey 59
stanbul 2, 6, 9, 10, 11, 13, 14, 15,
16, 17, 19, 20, 21, 22, 26,
29, 30, 35, 36, 37, 38, 39,
40, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 50, 51, 52, 53, 54, 56,
58, 60, 61, 62, 63, 67, 69,
70, 73, 74, 75, 76, 77, 78,
79, 80, 81, 83, 86, 89, 91,
92, 93, 94, 95, 96, 97, 98,
99, 100, 101, 102, 106, 107,
109, 110, 111, 114, 115,
118, 121, 128, 137, 145,
146, 147, 148
talya 31, 85, 112, 113, 115, 118,
119
talyan 19, 25, 26, 32, 78
zmir 13, 17, 18, 24, 25, 30, 31,
33, 36, 40, 52, 78, 90, 95,
104, 106, 110, 136, 146
zmit 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50,
51, 52, 54, 56, 58, 59, 61,
62, 73, 74, 76, 79, 92, 93, 94
zzet Paa 14, 15, 16, 22, 78, 145

PROF. DR. AL ARSLAN

J
Japonya 115, 119

K
Kafkasya 24, 86, 89, 98, 99, 105,
106, 136, 137
Karadeniz 19, 86, 89, 90, 99, 101,
105, 109, 112, 114, 137
Kars 38, 86, 136
Kastamonu 34, 53, 96, 101
Kazm Karabekir 17, 19, 20, 38,
44, 45, 47, 90, 92, 94, 98,
99, 100, 141, 146
Kiraz Hamdi Paa 43
Kocaeli 43, 47, 48, 50, 51, 52, 61,
62, 92, 93, 94, 95, 97, 106,
110, 146
Kuva-y Milliye 9, 16, 17, 18, 22,
27, 28, 29, 30, 34, 35, 36,
37, 38, 39, 40, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 50, 51, 52,
54, 57, 58, 60, 61, 62, 67,
69, 78, 79, 88, 90, 91, 92,
93, 94, 95, 96, 98, 100, 103,
105, 106, 110, 111, 136,
138, 141, 145, 148

L
Limni 112, 117
Lozan 39, 40

M
Mahmud Bey 46, 49, 53, 94, 96,
111
Marmara 50, 51, 63, 95, 98, 110,
112, 114, 117, 130
Mehmed Ali 21
Midilli 112, 117
Miralay Fahri Bey 37

Mondros 13, 14, 15, 16, 22, 25,

28, 30, 39, 79, 85, 86, 87,
88, 101, 104, 105, 109, 110,
123, 135, 136, 138, 140, 147
Mudanya 13, 30, 39, 40, 97, 147
Mir Zeki Paa 52, 73, 74
Mustafa Kemal 13, 14, 16, 17, 18,
19, 20, 21, 23, 26, 27, 28,
35, 36, 37, 38, 39, 40, 44,
45, 47, 53, 62, 67, 69, 75,
76, 80, 88, 89, 90, 92, 94,
96, 98, 101, 102, 103, 106,
111, 135, 137, 138, 139,
142, 146, 148
Musul 13, 16, 103, 128, 137

N
Nihat Paa 102

O
On ki Ada 31

P
Paris Bar Konferans 25, 26, 31
Pontus 24, 99, 101, 105

R
Rauf Bey 13, 15, 17, 20, 28
Recep Efendi 77
Refet Bey 58, 59
Reat Halis 78, 111, 123
Rfat Efendi 46, 93
Rza Tevfik 30, 78, 111, 123
Robeck 51, 95, 110
Rum 6, 24, 33, 46, 48, 94, 97
Rusya 5, 24, 85, 98, 99, 115

151

STANBULDAN IKI

War Office 51

Saddam 135, 139, 140, 141, 142,

143
Said Molla 16
Sakarya 38, 41, 43, 56, 57, 58, 61,
93, 95, 105, 110, 146, 148
Salih Hulusi Paa 38
San Remo Konferans 111
Sarkam 38
evket Bey 15
Sevr 9, 77, 78, 107, 110, 111, 112,
113, 114, 115, 116, 117,
118, 121, 123, 124, 125,
126, 127, 128, 129, 130,
131, 147
eyhlislam Drrizade Abdullah
67
eyhlislm Hayri 14
Sivas 27, 29, 32, 33, 34, 35, 40,
47, 77, 79, 89, 91, 94, 98,
103, 137, 141
Sleyman efik Paa 52, 73, 74

T
Talat Paa 14
Teke 23, 29, 32
Tekirda 112
Tevfik Paa 14, 15, 17, 22, 23, 30,
39, 78, 81, 111, 123
Topu Ferik Rza Paa 111, 123
Trabzon 22, 24, 28, 99, 100, 101,
136, 146
Trakya 20, 25, 31, 118, 136

W
152

Yunan 13, 15, 19, 24, 25, 30, 32,

34, 36, 40, 48, 61, 62, 90,
104, 105, 111, 113, 118,
123, 130
Yunanistan 23, 26, 31, 114, 115,
118

Z
Zeki Paa 52, 72, 73, 74, 75, 76,
77, 80, 81