CIEPOWNICTWO

lasw, ktre zatrzymuj wilgo i tym

samym zmniejszaj zawarto wody
w powietrzu, jednoczenie pochaniajc CO2. Jest to najskuteczniejsza walka z efektem cieplarnianym.
Czy Pakiet 3 x 20 jest korzystny dla Polski?
Mimo wielu bdw Dyrektywy Unijnej daje ona niewtpliw szans na restrukturyzacj i modernizacj polskiej
energetyki. Przy wybraniu odpowiedniego scenariusza i spjnej polityki
energetycznej Polska jest w stanie wypeni zobowizania i zapewni sobie
bezpieczestwo energetyczne, dziki
odnawialnym rdom energii. Oznacza to, e gospodarka energetyczna

Polski mogaby si w wikszym stopniu usamodzielni. W wyniku zmiany

polityki energetycznej z wglowej na
proekologiczn (w najwikszym stopniu OZE) najwiksze koszty ponios
gospodarstwa domowe. Proces ten jest
nieunikniony i bez znacznych nakadw
finansowych polskiej gospodarce moe
zabrakn energii. Wprowadzenie Pakietu Klimatycznego jest niewtpliwie
idealn okazj na popraw polskiej sytuacji energetycznej.
LITERATURA
[1]Bielecki J.: Europa przyja pakiet klimatyczny, Dziennik 2008

[2]Kiehl J.T., Trenberth K.: Earths Annual Global Mean Energy Budget, Bulletin of the
American Meteorological Society 2/1997,
s. 197208
[3]Miek M.: Efekt cieplarniany CO2?, Biuletyn Urzdu Regulacji Energetyki 2008, nr
4, s. 74-79
[4]Pearson P., Palmer M.: Koncentracja atmosferycznego dwutlenku wgla w cigu ostatnich
60 milionw lat, Nature 2000, s. 695699
[5]Popczyk J.: W polskim interesie jest, aby Pakiet 3 x 20 zosta wdroony, Czysta Energia
10/2008
[6]Rada Europejska Nota 17215, Energia i zmiany klimatyczne elementy kocowego kompromisu, Sekretariat Generalny Rady do Delegacji, 12 grudnia 2008, Zacznik IV
[7]mijewski K.: Alternatywne scenariusze polityki energetycznej Polski do 2030 r., Konferencja i warsztaty Przyszo energetyki. Rozwizania opacalne dla polskiej gospodarki,
Warszawa 2008

Wzy ciepownicze
Analiza ukadw regulacji

Prof. nzw. dr hab. in. WITOLD J. CHMIELNICKI

Politechnika Warszawska

Istotny wpyw na zuycie energii na cele ciepownicze w budynkach ma rodzaj rozwiza dotyczcych zarwno struktury samego wza jak te przyjtego ukadu regulacji i sterowania procesami ciepowniczymi. Zuycie energii w danym
obiekcie w duej mierze zaley od przyjtego algorytmu sterowania. Podstaw do rozwiza optymalnych jest midzy
innymi znajomo waciwoci statycznych i dynamicznych
rozpatrywanego procesu. Regulacja automatyczna powinna
zapewni odpowiedni jako, niezawodn i ekonomiczn
prac oraz gwarantowa racjonalne zuycie energii.
ZNACZCY wpyw na zuycie ciepa w danym obiekcie ma nie tylko rodzaj przyjtego systemu sterowania, ale
te i sposb zarzdzanie energi. Dotyczy to zarwno ukadw centralnego ogrzewania, jak i ciepej wody uytkowej.
Najprostsze rozwizanie polega na stosowaniu regulacji programowej. W przypadku centralnego ogrzewania dopuszcza
si pewne wahania temperatury wewntrznej zgodnie z zadanym programem czasowym, natomiast w instalacjach ciepej wody mona obniy wymagan temperatur, zmniejszajc w ten sposb straty spowodowane cyrkulacj. Wymiern korzyci takiego rozwizania jest zmniejszenie zuycia ciepa potrzebnego na cele centralnego ogrzewania
i ciepej wody uytkowej. Rodzaj realizowanego programu
w znacznym stopniu zaley od waciwoci cieplnych ogrzewanego budynku oraz od jego przeznaczenia.
Ze wzgldu na zoono procesw cieplnych w budynkach oraz znaczn ich dynamik, trudno jest okreli wymagany algorytm sterowania zarzdzania energi bez odpowiednich bada przeprowadzanych w czasie eksploatacji
budynku. Podstaw do ostatecznych rozwiza powinien


40 lat

by komputerowy nadzr nad systemem oraz cigy pomiar

parametrw procesu oraz zuycia ciepa. Szersza analiza
tych zagadnie jest moliwa na podstawie odpowiednich bada symulacyjnych, wymaga ona jednak zoonych programw numerycznych uwzgldniajcych warunki nieustalone.
W niniejszym artykule przeprowadzono analiz wybranych
algorytmw sterownia procesami cieplnymi w budynku. Do
bada wykorzystano zweryfikowane dowiadczalnie programy symulacyjne.

Struktury wzw ciepowniczych

Wzy ciepownicze mog mie rne struktury, zale
one od wielu czynnikw. Wskazane jest, aby przyjta struktura wza speniaa wymagania odbiorcw ciepa dotyczce jakoci realizowanego procesu oraz zapewniaa jak najmniejsze koszty zwizane z opatami za dostarczane ciepo.
Zalenie od liczby zasilanych instalacji rozrnia si wzy
jedno i wielofunkcyjne. Biorc pod uwag sposb poczenia instalacji centralnego ogrzewania i ciepej wody uytkowej po stronie wody sieciowej wystpuj wzy rwnolege,
szeregowe i szeregowo-rwnolege.
W przypadku wzw dwufunkcyjnych centralnego ogrzewania i ciepej wody uytkowej, rodzaj przyjtej struktury
wza ma istotne znaczenie. Dotyczy to szczeglnie wzw
ciepej wody uytkowej ze wzgldu na specyfik zapotrzebowania na ten czynnik w cigu doby. Ograniczenie maksymalnej mocy wza mona uzyska przez zastosowanie
urzdze do akumulacji ciepa na cele c.w.u. Przyjta struktura wza moe wpywa zarwno na jako regulacji procesu, jak te na zamwion moc ciepln.

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA

7-8/2009

w zasobniku. Ukad sterowania tego wza znacznie rni

Wzy ciepownicze wystpuj zwykle w strukturach wiesi od wzw bez zasobnikw. Wielkoci regulowan jest
lofunkcyjnych, najczciej jako dwufunkcyjne, centralnego
temperatura ciepej wody na wypywie z wymiennika druogrzewania i ciepej wody uytkowej. Istnieje dua rnorodno rozwiza strukturalnych tych wzw.
2
10
Podstaw podziau jest na og sposb pot
czenia ich po stronie zasilenia czynnika grzej6
nego. Biorc to pod uwag rozrnia si wzy:
2
rwnolege,
3
szeregowo rwnolege,
szeregowo szeregowe.
sie
ciep ownicza
t
t
Niej pokazano schematy najczciej stocwu
co
5
7
8
sowanych rozwiza wzw dwufunkcyjnych
4
centralnego ogrzewania i ciepej wody uyt9
cyrkulacja
kowej. Pominito na nich szczegy dotyczce
armatury, zwracajc jedynie uwag na rozwizania strukturalne oraz ukady sterujce. Na ry- Rys. 1. Wze dwufunkcyjny c.o. i c.w.u. rwnolegy: 1 sterownik, 2 zawr regulacyjny
ukadu c.o., 3 zawr regulacyjny ukadu c.w.u., 4 pompa cyrkulacyjna c.w.u., 5 pomsunku 1 pokazano najprostszy rodzaj dwufunk- pa obiegowa c.o., 6 czujnik temperatury zewntrznej, 7 czujnik temperatury zasilenia
cyjnego rwnolegego wza centralnego ogrze- instalacji c.o., 8 czujnik zasilenia temperatury c.w.u., 9 czujnik powrotu temperatury
grzejnego z wza c.o., 10 regulator rnicy cinienia z ograniczeniem przewania i ciepej wody uytkowej. W tym roz- czynnika
pywu
wizaniu czna maksymalna moc wza rwna
jest sumie mocy na potrzeby centralnego ogrzewania oraz ciepej wody uytkowej. Wielkoci
8
regulowan zarwno w wle c.o. jak i c.w.u.
t
jest temperatura wody na wypywie z wymien3
t
nikw. Wymaga si, aby bya ona rwna warcwu II
10
6
toci zadanej niezalenie od zakce dziaaj1
2
cych na ukad. Czsto w tych ukadach wprowadza si zmiany wartoci zadanej w pewnych
4
porach dnia czy tygodnia i wwczas realizowa- sie
cyrkulacja
t
ciep ownicza
co
na jest te regulacja programowa.
7
5
Na rysunku 2 pokazano dwufunkcyjny szere9
gowo rwnolegy wze centralnego ogrzewania i ciepej wody uytkowej. Zasada regulacji
cwu I
wzw c.o. i c.w.u. jest taka sama jak w pierwszym przypadku, rnica dotyczy natomiast,
z wodoci gu
tzw. mocy zamwionej, ktra jest mniejsza
gdy c.w.u. jest wstpnie podgrzewana w wy- Rys. 2. Wze dwufunkcyjny c.o. i c.w.u. szeregowo rwnolegy: 1 sterownik, 2 zamiennikach I stopnia wod powrotn z wzw wr regulacyjny ukadu c.o., 3 zawr regulacyjny ukadu c.w.u., 4 pompa cyrkulacyjna
c.w.u., 5 pompa obiegowa c.o., 6 czujnik temperatury zewntrznej, 7 czujnik temc.o. i c.w.u..
peratury zasilenia instalacji c.o., 8 czujnik zasilenia temperatury c.w.u., 9 czujnik poSterowanie prac wzw w przedstawionych wrotu temperatury czynnika grzejnego z wza c.o., 10 regulator rnicy cinienia z ograrozwizaniach jest podobne, ukady regulacji niczeniem przepywu
centralnego ogrzewania i ciepej wody uytkowej dziaaj rwnolegle. Jeli nawet nie ma roz3
bioru ciepej wody to i tak musi by dostarczane
t
8
ciepo na potrzeby cyrkulacji. Ten rodzaj wcwu II
6
10
zw charakteryzuje si du zmiennoci za1
potrzebowania na ciepo na cele c.w.u. w cigu doby, co bardzo niekorzystnie wpywa na ja2
ko regulacji. W zasadzie nie ma moliwoci sie
t
co
ograniczenia dostawy ciepa na potrzeby cen- ciep ownicza
5
7
tralnego ogrzewania w okresie maksymalnego
9
rozbioru ciepej wody, chocia teoretycznie
t
taka moliwo istnieje. Do tego potrzebne s
cwu I
13
jednak specjalne algorytmy sterowania, ktre
zasobnik
w praktyce s rzadko stosowane.
cwu
z wodoci gu
12
11
Na rysunku 3 pokazano schemat dwufunkcyjnego szeregoworwnolegego wza central4
nego ogrzewania i ciepej wody z zasobnikiem.
cyrkulacja
Podobne rozwizanie wystpuje dla wza rwnolegego z zasobnikiem.
3. Wze dwufunkcyjny c.o. i c.w.u. szeregowo rwnolegy z zasobnikiem: 1 sterowMaksymalna moc obliczeniowa wza ciepej Rys.
nik, 2 zawr regulacyjny ukadu c.o., 3 zawr regulacyjny ukadu c.w.u., 4 pompa cyrwody jest mniejsza anieli w rozwizaniu po- kulacyjna c.w.u., 5pompa obiegowa c.o., 6 czujnik temperatury zewntrznej, 7 czujkazanym na rys. 2, gdy zakada si, e w cza- nik temperatury zasilenia instalacji c.o., 8 czujnik zasilenia temperatury c.w.u., 9 czujnik powrotu temperatuy czynnika grzejnego z wza c.o., 10 regulator rnicy cinienia
sie szczytowego zapotrzebowania na cele c.w.u, z ograniczeniem przepywu, 11 pompa adujca c.w.u., 12 czujnik temperatury c.w.u.
wykorzystana zostanie woda zmagazynowana w dolnej czci zasobnika, 13 czujnik temperatury c.w.u. w grnej czci zasobnika
zew

cwu

zco

cwu

zew

zco

zew

zco

cwu

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 7-8/2009

giego stopnia. Zasobnik sterowany jest w pewnym cyklu, zalenie od aktualnej temperatury wody w grnej i dolnej jego
czci. Wystpuj zatem okresy adowania i wtedy woda
podgrzewana w wymienniku drugiego stopnia toczona jest
do zasobnika oraz okresy przerwy, w ktrych woda moe
by pobierana przez odbiorcw. Jeli w trakcie poboru wody,
temperatura w grnej czci zasobnika obniy si poniej zadanej wartoci, rozpoczyna si proces adowania. Wczona
zostaje pompa adujca oraz uruchamia si ukad regulacji
temperatury wody na drugim stopniu wza. W tym czasie
woda zasysana jest z dolnej czci zasobnika, nastpnie podgrzewana jest w wymienniku drugiego stopnia i dopywa do
grnej czci zasobnika. Proces adowania zasobnika koczy si w chwili uzyskania wymaganej temperatury wody
w dolnej czci zasobnika.
Ze wzgldu na cykliczn prac wzw c.w.u. z zasobnikami, mona stosowa rne algorytmy sterowania prac obu
wzw c.o. i c.w.u. Zalenie od waciwoci cieplnych budynku oraz od stosunku mocy obu wzw mona w czasie
adowania zasobnika zastosowa rne rodzaje ograniczenia
zasilania wza centralnego ogrzewania:
wyczenie zasilanie wza centralnego ogrzewania,
rewersyjn prac ukadu regulacji wza centralnego
ogrzewania,
czciowe ograniczenie zasilania wza centralnego
ogrzewania.
Maksymalny wymagany strumie wody sieciowej dla wza, bdzie zatem zaleny od przyjtej struktury. W wzach
z zasobnikami ciepa mona znacznie zmniejszy wymagan
moc maksymaln, ktra jest jednym z podstawowych skadnikw opat za dostarczane ciepo w systemach zasilanych
z centralnych rde ciepa. W czasie ograniczenia lub chwilowego wyczenia zasilania centralnego ogrzewania, akumulacja cieplna budynku bdzie zabezpiecza przed odczuwalnym spadkiem temperatury wewntrznej.

Zasady regulacji wzw ciepowniczych

Ciepo dostarczane do budynkw z centralnych rde ciepa przeznaczane jest zwykle na nastpujce cele:
centralne ogrzewanie,
ciepa woda uytkowa,
ciepo technologiczne (wentylacja, klimatyzacja itp.).
Rodzaj potrzeb zaley od przeznaczenia budynku. W przypadku budynkw mieszkalnych, wystpuje zwykle centralne
ogrzewanie i ciepa woda uytkowa, natomiast dla innych
budynkw takich jak szpitale, hotele, biura, itp. pojawiaj si
czsto potrzeby technologiczne i zwykle jest to wentylacja
lub klimatyzacja. Zapewnienie odpowiednich parametrw
danego procesu jest moliwe tylko w przypadku zastosowania regulacji automatycznej, pod warunkiem jednak, e parametry czynnika grzejnego (temperatura zasilenia, cinienie
w sieci zasilajcej i powrotnej) s zgodne z wykresem regulacyjnym dla danego odbiorcy ciepa.
Rodzaj proponowanych rozwiza ukadw regulacji zaley w duej mierze od waciwoci systemu ciepowniczego, ktry na og jest rozlegy i mao elastyczny na zmienne
obcienia i zmienne warunki klimatyczne. W obecnie stosowanych rozwizaniach centralnych systemw ciepowniczych, nie ma moliwoci duych zmian obcienia cieplnego. Odbiorca ciepa dysponuje odpowiednim przydziaem
mocy, sprowadzajcym si praktycznie do okrelonego strumienia czynnika grzejnego, ktrego maksymalna warto
ograniczona jest przez odpowiednie nastawienie urzdze
regulacyjnych bd te za pomoc elementw dawicych
w przypadku braku takich urzdze.


40 lat

Zapotrzebowanie na moc na rne cele jest zalene gwnie

od rodzaju instalacji oraz sposobu regulacji automatycznej.
Wzy ciepej wody uytkowej wyposaane s w ukady
regulacji staowartociowej, ktre maj za zadanie zapewnienie staej temperatury wody na wypywie z wza. Stosowane obecnie rozwizania technologiczne ograniczaj si
do wymiennikw przepywowych zasilanych czynnikiem
grzejnym z sieci ciepowniczej.
Charakter rozbioru ciepej wody zaley od przeznaczenia budynku. Niezalenie jednak od rodzaju odbiorcw, zapotrzebowanie na ciep wod charakteryzuje si znaczn
zmiennoci obcienia w cigu doby. W budynkach mieszkalnych wystpuj wyrane szczyty poranne i wieczorowe.
Natomiast w obiektach przemysowych szczyty te wystpuj w czasie przerwy niadaniowej oraz pod koniec danej
zmiany roboczej. Jeszcze inny charakter rozbioru wystpuje
w budynkach uytecznoci publicznej, szkoach, budynkach
administracyjnych czy szpitalach.
Jeli moc na te cele stanowi znaczny udzia w oglnym bilansie cieplnym, to naley szczegowo przeanalizowa rodzaj optymalnego rozwizania technologicznego, gdy moliwo sterowania jest zalena w bardzo duej mierze od
przyjtej struktury wza.
Rodzaj struktury wza ciepowniczego zaley od jego
przeznaczenia oraz od sposobu zasilania czynnikiem grzejnym. W przypadku aglomeracji miejskich z reguy wzy
ciepownicze zasilane s z centralnych rde ciepa.
Regulacja wzw centralnego ogrzewania realizowana
jest nastpujco: parametry wody w instalacji regulowane s
w sposb nadny w zalenoci od zmian temperatury powietrza zewntrznego. Okrela to charakterystyka regulacyjna instalacji c.o, ktra zaley ona od wielu czynnikw. Do
waniejszych mona zaliczy parametry instalacji centralnego ogrzewania, rodzaj grzejnikw, rodzaj instalacji (jednorurowa, dwururowa) itp. Odpowiednie parametry na zasileniu
instalacji c.o. uzyskuje si w wymiennikach ciepa zasilanych czynnikiem grzejnym z sieci ciepowniczych. Parametry czynnika grzejnego zalene s od temperatury zewntrznej. Jeli odlego rda ciepa od odbiorcy jest znaczna, to
w przypadku duych zmian temperatury zewntrznej naley
liczy si z niedotrzymaniem tych parametrw ze wzgldu
na opnienie zwizane z przepywem czynnika grzejnego,
ktre moe wynosi nawet kilka godzin.
Niezalenie od rodzaju wza, wielkoci regulowan
jest temperatura czynnika grzejnego na wypywie z wymiennika (rys. 4). W przypadku wzw ciepowniczych zasilanych z centralnych rde ciepa oprcz podstawowego
ukadu regulacji temperatury wody na zasilaniu instalacji
wewntrznej c.o. powinna by rwnie ograniczana temperatura czynnika grzejnego na wypywie z wymiennika
T12. Jeli nastpi jej przekroczenie powyej wartoci okrelonej przez, tak zwany dolny wykres regulacyjny, wwczas zmniejszany jest przypyw wody sieciowej niezalenie
od aktualnej wartoci temperatury T22 wody na zasileniu
instalacji. W wzach ciepowniczych zaprojektowanych
prawidowo takie zjawisko zwykle nie wystpuje, jednak
w szczeglnych przypadkach moe mie miejsce, dlatego
ten rodzaj regulacji jest zawsze wymagany. Sposb realizacji tego ukadu regulacji moe by wykonany bardzo rnie
i zaley od przyjtego algorytmu sterowania. Na og dziaanie ukadu ograniczenia temperatury T12 realizowane jest
przez zmniejszenie przypywu czynnika grzejnego przepywajcego. Jeli przekroczenie wymaganej temperatury T12
wystpuje czsto to dziaanie takiego ukadu prowadzi do
przebiegw niestabilnych, ktre objawiaj si oscylacyjn
prac zaworu regulacyjnego.

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA

7-8/2009

T0
4

2
1
T11

7
3
T21

T12

T22

Rys. 4. Podstawowy schemat ukadu regulacji wza ciepowniczego: 1 regulator w obwodzie regulacji na zasileniu wody instalacyjne,
2 siownik, 3 nastawnik (zawr regulacyjny), 4 sygna wartoci zadanej, 5 czujnik temperatury na zasileniu instalacji, 6 czujnik temperatury na powrocie wody sieciowej, 7 wymiennik ciepa

Istotna rnica midzy prac wza ciepej wody uytkowej oraz wza centralnego ogrzewania polega na tym, e
wraz ze zmian temperatury zewntrznej warto zadana
w ukadzie c.w.u. jest staa, natomiast w ukadzie c.o. zmienia si zgodnie z wykresem regulacyjnym. Oznacza to, e
warunki pracy ukadu regulacji c.w.u. s bardziej niekorzystne anieli c.o, gdy wtedy parametry dynamiczne wymiennika s bardziej niekorzystne (mniejsze stae czasowe, wiksze wspczynniki wzmocnienia). Oprcz tego zakcenia,
jakie wystpuj w ukadzie c.w.u. s znacznie wiksze anieli w ukadzie c.o. Ma to duy wpyw na jako regulacji
tych ukadw. Czsto zdarza si, e w ukadach c.w.u. wystpuje niestabilna praca spowodowana pojawiajcymi si zakceniami. Zmienno mocy cieplnej wzw c.w.u. w czasie doby moe si waha od 0 do 100%, podczas gdy wahania te w ukadach c.o. s nieznaczne i zale gwnie od
waha temperatury zewntrznej. W rozwizaniach ukadw
regulacji wzw c.w.u. stosowanych dotychczas bardzo
czsto dochodzi do niestabilnej pracy, gdy struktury tych
ukadw s nieodpowiednie. Jeli wzy te s wyposaone
w zasobniki wody, wtedy wahania temperatury s tumione,
w innych natomiast przypadkach wystpuj znaczne rnice
temperatury c.w.u. bezporednio u odbiorcw.

Waciwoci ukadw regulacji wzw ciepowniczych

w zasadzie jedyne urzdzenie, ktre naley obliczy w ukadzie regulacji.

Kocowym etapem oblicze jest wyznaczenie charakterystyki regulacyjnej ukadu. Jest ona definiowana jako zaleno midzy wielkoci sterowan a sterujc w warunkach ustalonych. Jest to zatem charakterystyka statyczna.
W przypadku wzw ciepowniczych wielkoci sterowan
jest temperatura wody podgrzewanej, natomiast wielkoci
sterujc jest sygna dochodzcy do zaworu regulacyjnego,
ktry mona utosamia ze stopniem jego otwarcia. Jako
wielko sterowan mona z pewnym uproszczeniem przyj moc wymiennika dla danego stopnia otwarcia zaworu.
Wyznaczenie charakterystyki regulacyjnej ukadu, wymaga
znajomoci zarwno charakterystyki wymiennika jak i zaworu regulacyjnego.
W przypadku obliczania ukadw regulacji korzysta si
zwykle z uproszczonych charakterystyk statycznych wymiennikw ciepa okrelonych jako zaleno midzy
wzgldn moc i wzgldnym strumieniem czynnika grzejnego [2]
Q&
1
=
(1)
Q& N 1+ a 1 1

gdzie:
Q moc wymiennika dla dowolnego przepywu

czynnika grzejnego,
QN moc wymiennika w warunkach nominalnych,

a parametr wymiennika,
Vs
stosunek dowolnego strumienia czynnika grzejv =
VsN nego do strumienia nominalnego przepywajcego przez wymiennik ciepa.
Parametr wymiennika a zaley od sposobu regulacji stosowanej w wle ciepowniczym. Najczciej jest to regulacja ilociowa i wwczas parametr ten okrelony jest dla warunkw nominalnych zalenoci

2 1 T T
a = f 11 12
3 3 T11 T22

(2)

W kadym ukadzie regulacji mona wyrni dwa podstawowe elementy:

obiekt regulacji,
regulator.
W przypadku wzw ciepowniczych obiektem regulacji
jest proces zmian parametrw, spowodowany zakceniami
oraz wielkociami sterujcymi wystpujcymi w ukadzie.
Przyjmuje si, e obiekt jest znany jeli znane s zalenoci
opisujce zwizki midzy tymi wielkociami. Na og opis
obiektu regulacji przyjty do projektowania ukadw jest
znacznie uproszczony. Wielkoci, ktre wystpuj w tym
opisie ulegaj znacznym zmianom w czasie sezonu ogrzewczego. Oznacza to, e jako regulacji w aktualnie stosowanych ukadach te bdzie ulegaa zmianie.
Podstawowym zadaniem regulatora jest wytworzenie odpowiedniego algorytmu regulacji, ktry zapewni uzyskanie
zgodnoci wielkoci regulowanej z wartoci zadan. W procesach ciepowniczych najczciej wykorzystuje si algorytmy proporcjonalno cakujce typu PI oraz proporcjonalno
cakujco rniczkujce typu PID.
Regulacja temperatury wody podgrzewanej w wymienniku ciepa dokonywana jest przez zmian iloci czynnika
grzejnego, jest to tzw. regulacja ilociowa. Elementem, ktry suy do zmiany przepywu jest zawr regulacyjny. Jest to

gdzie:
f liczba zalena od rodzaju strumieni,
f = 1 dla wymiennikw przeciwprdowych,
f = 0,5 dla wymiennikw o przepywie krzyowym.
T11/T12 parametry nominalne czynnika grzejnego,
T22 temperatura zasilenia czynnika podgrzewanego.
W przypadku gdy a jest rwne jednoci otrzymuje si liniow charakterystyk wymiennika ciepa. Dla wzw ciepowniczych parametr a ma warto mniejsz od jednoci i zaley od rnicy
Q/Q
temperatury
1
midzy czynni0.9
kiem grzejnym
0.8
a ogrzewanym.
a=0,3
a=0,1
0.7
Im ta rnica
0.6
jest wiksza tym
a=0,5
0.5
wiksza jest niea=1
liniowo cha0.4
rakterystyki sta0.3
tycznej. Wykres
0.2
charakterystyki
0.1
statycznej wyV /V
0
0
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9
1
miennika ciepa
zalenie od paRys. 5. Charakterystyka statyczna wymiennika
ciepa; a parametr wykadniczy wymiennika rametru a pokaciepa
zano na rys. 5.

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 7-8/2009

sN

Zmiana strumienia czynnika grzejnego, dopywajcego do

wymiennika dokonywana jest za pomoc zaworu regulacyjnego, ktry jest elementem nastawczym typu impedancyjnego. Opory przepywu zaworu zainstalowanego w ukadzie
hydraulicznym powoduj spadek cinienia przepywajcego
czynnika. Jeli przepyw ma charakter burzliwy to spadek
ten jest proporcjonalny do kwadratu prdkoci cieczy.
Zawory regulacyjne charakteryzuj si tym, e istnieje
dla nich cisa zaleno midzy stopniem otwarcia a przepywem. Waciwoci zaworw okrela si przez ich charakterystyki oraz wspczynniki przepywu.
W wzach ciepowniczych stosowane s zawory o charakterystyce wewntrznej liniowej zwanej proporcjonaln,
staoprocentowej zwanej logarytmiczn lub liniowostaoprocentowej zwanej proporcjonalno logarytmiczn.
Jeli zawr regulacyjny zostanie zabudowany w instalacji, wwczas spadek cinienia na tym zaworze jest zaleny
od stopnia jego otwarcia. Zwizek midzy wzgldnym przepywem przez zawr a stopniem jego otwarcia okrela charakterystyka przepywowa. Wyznaczona ona jest dla ukadu pokazanego na rys. 6, na ktrym zawr poczony jest
szeregowo ze staym oporem hydraulicznym. Przyjmuje si,
e rnica cinienia midzy zasilaniem i powrotem jest staa i wynosi p.

a)

b)

a)

0.9

0.9

0.8

0.8

0.7

0.6

0.5
0.4
0.3
0.2

pv

pv

P2

0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1

pi100

pi
V

V100

Rys. 6. Schemat instalacji z zaworem regulacyjnym: a) schemat hydrauliczny instalacji, b) charakterystyka przepywowa w ukadzie p-V,
1 charakterystyka z zaworem regulacyjnym, 2 charakterystyka bez
zaworu regulacyjnego, pi strata cinienia w instalacji, pv strata cinienia na zaworze regulacyjnym, V strumie objtoci dla dowolnego skoku zaworu, V100 strumie objtoci dla penego skoku zaworu

Charakterystyk przepywow okrela zaleno

v=

1 + kd (k v2 1)

(3)

gdzie:
kd kryterium dawienia zaworu,
kv zaleno okrelajca charakterystyk wewntrzna zaworu.
Kryterium dawienia zaworu definiowane jest jako stosunek spadku cinienia na zaworze cakowicie otwartym
do dyspozycyjnego spadku cinienia w danym obiegu, ktre jest rwne spadkowi cinienia na zaworze cakowicie zamknitym
p
p
pv100
kd = v100 = v100 =
.
(4)
p
pv 0 pv100 + pvi100
Warto kryterium dawienia wpywa na ksztat charakterystyki przepywowej zaworu regulacyjnego. Wykresy tych
charakterystyk dla zaworw liniowych i staoprocentowych
pokazano na rys. 7.
Rodzaj charakterystyki oraz wymagana warto kryterium
dawienia zaley od waciwoci obiektu regulacji. Podstawowy warunek jaki naley przyj, to uzyskanie staego
wspczynnika wzmocnienia ukadu regulacji w penym zakresie pracy. Tylko wtedy zaleno midzy wielkoci sterujc i regulowan bdzie miaa charakter liniowy i jako
regulacji nie bdzie zaleaa od punktu pracy ukadu.
10

40 lat

h
0

0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1

Ukady ciepownicze ze wzgldu na du zmienno obcienia powinny mie zapewnion odpowiedni jako regulacji w caym zakresie skoku zaworu. Warunek ten bdzie speniony gdy charakterystyka regulacyjna ukadu rozumiana jako zaleno midzy wielkoci sterujc i sterowan bdzie miaa przebieg liniowy o pochyleniu rwnym jeden. Aby to uzyska, charakterystyka robocza zaworu
powinna by symetrycznym odbiciem charakterystyki statycznej obiektu regulacji, jak to pokazano na rys. 8. Charakterystyka regulacyjna okrelona jest zalenoci

v
V

0.1

Rys. 7. Charakterystyki robocze zaworw regulacyjnych: a) dla zaworu

liniowego, b) dla zaworu staoprocentowego, 1 kd = 1; 2 kd = 0,5; 3 kd
=0,3; 4 kd = 0,1

pv100

P2

0.2

h
0

0.3

0.1

0.4

Q
=
QN

wymiennik
ciep a

0.5

P1
P1

0.7

0.6

b)

1
.

1
1 + a 1 + kd 2 1 1

kv

Q/Q100

a)

Q/Q100

b)

c)

+
0

(5)

=
0

Rys. 8. Przykad wyznaczania charakterystyki regulacyjnej ukadu regulacji: a) charakterystyka przepywowa zaworu regulacyjnego,
b) charakterystyka statyczna obiektu regulacji, c) charakterystyka regulacyjna ukadu regulacji

Rozpatrujc wspprac zaworu regulacyjnego z wymiennikiem ciepa mona wyznaczy wspczynnik wzmocnienia charakterystyki regulacyjnej, okrelony jako pochodna
mocy cieplnej wzgldem skoku zaworu

(Q / Q100 ) (Q / Q100 )

.
(6)
h
h
Najlepsz jako regulacji uzyskuje si wtedy gdy kz-w jest
rwny jednoci, w caym zakresie zmian sygnau sterujcego. W ukadach regulacji wzw ciepowniczych warunek
ten zwykle nie moe by speniony. Przyjmuje si, e zadowalajc jako regulacji uzyska si wtedy gdy spenione
bd nastpujce warunki
k zw max 2,0,
k z w =

k zw max
k zw min

3,0.

Najwiksze wartoci wspczynnika wzmocnienia kz-w wystpuj w pocztkowym zakresie pracy zaworu. Oznacza to,
e przy niewielkim przepywie wystpujcym w przypadku
maych obcie cieplnych, may skok zaworu moe spowodowa du zmian wielkoci regulowanej, a wic duy bd
regulacji. Projektujc ukad regulacji naley zatem okreli

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA

7-8/2009

minimaln warto obcienia, od ktrego wymagana jest

zaoona dokadno regulacji. Poniej tej wartoci z reguy
jako regulacji nie bdzie wystarczajca.
Na rysunku 9 wyznaczono charakterystyk regulacyjn
ukadu dla parametru wymiennika a = 0,3 oraz dla rnych
kryteriw dawienia. Im kryterium to jest mniejsze, tym bardziej charakterystyka regulacyjna odbiega od linii prostej nachylonej pod ktem 45, co oznacza e wspczynnik wzmocnienia bdzie zmienia swoj warto wraz ze zmian skoku
zaworu. A zatem jako regulacji nie bdzie zadowalajca.
W przypadku kryterium dawienia rwnego 0,5 charakterystyka regulacyjna ma ksztat najbardziej odpowiedni. Zawr
o charakterystyce liniowej nie powinien by stosowany w wzach ciepowniczych, gdy wspczynnik wzmocnienia ulega
znacznym zmianom, co bezporednio wynika z rysunku 9.
Q/Q100
1
B

0.9

kd = 0,05

0.8

0.7
0.6

kd = 0,1

kd= 0,5

kiem jest okrelenie algorytmu sterowania oraz dobranie parametrw nastaw regulatorw. Zwykle sterowniki stosowane
w wzach ciepowniczych umoliwiaj wybr algorytmu typu
PI lub PID. Wyniki przeprowadzonych bada symulacyjnych
uwzgldniajce niektre z wymienionych parametrw pokazano na zaczonych wykresach (rys. 1012). Badania przeprowadzono dla wza ciepowniczego z wymiennikami typu
JADX 6/50. Temperatura na zasileniu czynnika grzejnego wynosia T11=135C. Zakcenie spowodowane zostao 25% skokow zmian przepywu czynnika ogrzewanego.
Pierwsze badania (rys. 10) dotyczyy wpywu rodzaju charakterystyki zaworu oraz kryterium dawienia na jako regulacji. Zasady obliczania zaworw mona znale, m.in.
w pracy [2]. Istnieje cisy zwizek midzy rodzajem charakterystyki a wymaganym kryterium dawienia. Jeli bd
przestrzegane podane zalecenia, wwczas dziaanie ukadu regulacji z reguy bdzie prawidowe. Za mae kryterium
dawienia zaworu jest czsto przyczyn niestabilnoci ukadu regulacji, pokazano to dla badania przedstawionego na
rys. 11. Z bada wynika, e zawory liniowe nie zapewniaj
odpowiedniej jakoci regulacji.
T_22
[C]

0.5

58

0.4

kd= 0,3

0.3

v_2
[m/s]
1,4

T_22a

1,3

0.2

1,1

54

0.1
0

1,2

T_220

56

T_22b

52
0

0.1 0.2

0.3 0.4

0.5 0.6

0.7 0.8

0.9

1 h

Rys. 9. Charakterystyka regulacyjna ukadu dla parametru wymiennika = 0,3: A zawr staoprocentowy, B zawr liniowy

1
0,9
0,8

50

0,7
0,6

48

0,5

Badania ukadw regulacji wzw ciepowniczych

46

0,4

v_2

0,3

44

W czasie eksploatacji wzw ciepowniczych wystpuj

cige zakcenia. Warunki atmosferyczne powodujce zakcenia zewntrzne oraz dua przypadkowo zakce wewntrznych (dodatkowe zyski bd straty ciepa, zmienny rozbir ciepej wody uytkowej itp.), sprawia, e s to wymuszenia typowo stochastyczne. Zoono procesw obejmujcych
sterowanie automatyczne i wymian ciepa w budynkach oraz
urzdzeniach ciepowniczych powoduje, e bardzo trudne jest
znalezienie rozwiza analitycznych. Szersz analiz wszystkich zagadnie, wystpujcych przy sterowaniu urzdze ciepowniczych mona przeprowadzi stosujc symulacj komputerow opart na zweryfikowanych programach numerycznych. Na podstawie bada symulacyjnych mona okreli
przebiegi zmian w czasie dowolnych wielkoci, wystpujcych
w danym procesie. Badania symulacyjne s szczeglnie przydatne w przypadku analizy procesw sterowania, ktre charakteryzuj si du zmiennoci. Prezentowane w artykule wybrane badania obejmoway rne algorytmy sterowania, stosowane w systemach ciepowniczych oraz uwzgldniay wpyw
elementw ukadu na przebieg procesu regulacji.
Do bada wykorzystano program symulacyjny, opisujcy
procesy nieustalonej wymiany ciepa w ogrzewanym budynku oraz w wzach ciepowniczych centralnego ogrzewania
i ciepej wody uytkowej [3].
Celem bada byo okrelenie wpywu rnych parametrw
ukadu na przebieg procesu regulacji. W trakcie projektowania oblicza si wielko zaworu regulacyjnego, dobiera rodzaj
charakterystyki oraz przyjmuje warto kryterium dawienia,
s to parametry hydrauliczne ukadu regulacji, ktre po wybudowaniu wza nie mog by ju zmienione. Kolejnym kroCIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA nr 7-8/2009

0,2
42
40

0,1
Time
19

21

23

25

27

29

31

33

35

37

39

Rys. 10. Regulacja PID. Przebieg odpowiedzi ukadu regulacji wza

ciepowniczego na zakcenie spowodowane zmian przepywu czynnika ogrzewanego, T_22a ukad z zaworem logarytmicznym, T_22b
ukad z zaworem liniowym (badania dla warunkw obliczeniowych)
v_2
[m/s]
1,4

T_22
[C]
58

1,3
T_220

56
54

1,2

T_22a

1,1

T_22b
T_22c

1
0,9

52

0,8

50

0,7
0,6

48

0,5
46

0,4

v_2

0,3

44

0,2
42
40

0,1
Time
19

21

23

25

27

29

31

33

35

37

39

Rys. 11. Regulacja PID. Przebieg odpowiedzi ukadu regulacji wza

ciepowniczego na zakcenie spowodowane zmian przepywu czynnika ogrzewanego dla ukadu z zaworem liniowym oraz rnych kryteriw dawienia: T_22a kd =0,3, T_22b kd=0,5, T_22c kd=0,9 (badania dla warunkw obliczeniowych)

11

CIEPOWNICTWO

Rodzaj przyjtego algorytmu regulacji oraz dobr odpowiednich parametrw nastaw regulatora jest rwnie bardzo
wany, pokazuj to wykresy przedstawione na rys. 12. Zwykle algorytm typu PI jest odpowiedni, zarwno dla wzw
c.o. jak i c.w.u, natomiast algorytm typu P nie powinien by
stosowany. Pamita jednak naley, e parametry regulatora
powinny by zmieniane w czasie sezonu ciepowniczego,
gdy obiekt regulacji w tym ukadzie ma waciwoci nieliniowe, co oznacza, e jego parametry ulegaj zmianie, a to
z kolei powoduje konieczno korekty nastaw.
v_2
[m/s]

T_22
[C]

2,75
2,625
2,5

58
T_220

56

2,375

54

2,25
2,125
2

T_22b
T_22a

52

1,875

T_22c

50

1,75
1,625
1,5

48

1,375
1,25

46

v_2

44
42
40

Time
19

21

23

25

27

29

31

33

35

37

39

1,125
1
0,875
0,75
0,625
0,5

Rys. 12. Przebieg odpowiedzi ukadu regulacji wza ciepowniczego na

zakcenie spowodowane zmian przepywu czynnika ogrzewanego dla
ukadu z zaworem logarytmicznym oraz rnych algorytmw regulacji: T_22a algorytm PID, T_22b algorytm PI, T_22c algorytm P
(badania dla warunkw obliczeniowych)

Podsumowanie
Jako regulacji wzw ciepowniczych wody uytkowej
zale od wielu czynnikw. W wzach ciepej wody bez zasobnikw bardzo czsto dochodzi do niestabilnej pracy oraz
znacznych odchyle temperatury od wartoci zadanych.
Projektujc ukad regulacji naley zwrci szczegln uwag na obliczenie zaworu regulacyjnego, gdy bardzo czsto
jest to jedna z gwnych przyczyn nieodpowiedniego dziaania. Rwnie wany wpyw na dziaanie ukadu regulacji
ma struktura wza oraz algorytm regulacji i przyjte parametry nastaw regulatora. W sposb istotny dotyczy to wzw ciepej wody uytkowej ze wzgldu na specyfik zapotrzebowania na ten czynnik w cigu doby. Ograniczenie
maksymalnej mocy wza mona uzyska przez zastosowanie urzdze do akumulacji ciepa. Zatem przyjta struktura
wza moe wpywa zarwno na jako regulacji procesu
jak te na zamwion moc ciepln.
W czasie sezonu ogrzewczego na skutek zmiany parametrw czynnika grzejnego, zmianie ulegaj rwnie waciwoci ukadu. Zatem, naley dostosowa ustawienie ukadu
do aktualnych warunkw prac.
LITERATURA
[1]ASHRAE 2002 Handbook. Fundamentals, American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning Engineers, Inc
[2]Chmielnicki W.J.: Ciepownictwo Poradnik. Regulacja automatyczna
urzdze ciepowniczych, Fundacja Rozwoju Ciepownictwa UNIA
CIEPOWNICTWA. Warszawa 1997
[3]Chmielnicki W.J.: Power control in buildings supplied from central
heat source (in Polish), Studia z Zakresu Inynierii, 41, 1996
[4]Taschenbuch fr Heizung und Klimatechnik. R. Oldenburg, Mnchen
1990

Proekologiczne przedsiwzicia
w gospodarce paliwowo-energetycznej
Doc. dr hab. in. STANISAW RABIEJ

Artyku ma charakter przegldowy. S

w nim omwione, na podstawie oceny
globalnych zagroe rodowiska, moliwoci zastosowania niektrych proekologicznych przedsiwzi w gospodarce paliwowo energetycznej z odniesieniami do warunkw polskich.
AMERYKASKI uczony L. R.
Brown) rozpoczyna swoj ksik pt.
W artykule bd wykorzystane obszerne informacje z tej ksiki, celowe jest przytoczenie zamieszczonej w niej notki biograficznej Autora.
Wybitny znawca problemw wspczesnego
wiata. Uznany przez Washington Post za jednego z najbardziej wpywowych mylicieli wiata.
Kieruje Instytutem Polityki na rzecz Ziemi prowadzcym badania nad wypracowaniem koncepcji gospodarki ekologicznej i sposobami jej urze)

12

Gospodarka ekologiczna na miar

Ziemi [2] od przyrwnania obecnego,
ekologicznego zagroenia podstaw egzystencji mieszkacw Ziemi i koniecznej zmiany w wiadomoci obecnego i przyszych pokole, do rewolucji
spowodowanej odkryciami wielkiego
polskiego astronoma Mikoaja Kopernika, piszc co nastpuje:
W 1543 r. polski astronom Mikoaj
Kopernik wyda drukiem dzieo O obrotach sfer niebieskich, w ktrym podczywistnienia. Autor i wspautor kilkudziesiciu
ksiek, monografii i opracowa z dziedziny ekologii, m. in. powiconych koncepcji zrwnowaonego rozwoju gospodarczego nieniszczcego
rodowiska naturalnego.

40 lat

way pogld, e Soce obraca si wok Ziemi, i dowodzi, e to Ziemia obraca si wok Soca. Przedstawiona
przez niego alternatywa w stosunku do
wczeniejszego modelu ptolemejskiego, ktry stawia Ziemi w centrum
wszechwiata, zrewolucjonizowaa mylenie, prowadzc do uksztatowania
nowego pogldu na wiat.
Dzisiaj potrzebujemy podobnego
przewrotu w naszym widzeniu wiata,
w pojmowaniu zalenoci Ziemi od gospodarki. W tym przypadku pytanie dotyczy tego czy rodowisko jest czci
gospodarki, czy te gospodarka jest czci rodowiska. Ekonomici patrz na
rodowisko naturalne jako na dzia go-

CIEPOWNICTWO, OGRZEWNICTWO, WENTYLACJA

7-8/2009