Blm 2

D Politika Devamll ve Deiiminde Yaran Perspektifler : Edebi Derleme

A. Giri
D politika analizi birletirici bir disiplindir (Rosenau, 1987a). D politika
davran da bir devletin dnya arenasndaki bir veya birden fazla devlete
balatt farkl bir eylemdir (Rosenau, 1987a: 7). D politikann erken dnem
aratrmalarndan ou ya sistematik ya da dahili faktrleri zerine odaklanmtr.
Akademisyenler, devletlerin i yaplar ve politikasnn d politikay
ekillendirdiinini (Katzenstein, 1977; Snydeer, 1991), ve ya devletin d
politikasnn belirlenmesinde sistematik faktrlerin etkisi altnda olduunu
ispatlamlardr (Katzenstein, 1985: Gourevitch, 1978). Peter Katzenstein (1978)
byk gelimi endstrisi olan devletlerin politikalarn aratrarak, i politika ve
devletin yapsnn d politika belirlemekte ana belirleyici faktr olduunu iaret
etmitir. Ancak svire ve Avusturya gibi kk devletlere baktnda d politika
belirlenmesinde en ok sistematik faktrlerin rol aldna karar vermitir
(Katzenstein, 1985). Halbuki gerekte, byyen karlkl bamllk yznden
uluslararas ve ulusal (bnyeleri)kavramlar arasndaki anlam farkll giderek
erimektedir (Rosenau, 1987a). Bu gelime de uluslararas ilikilerin d politika
disiplininin belirlenmesinde kritik bir rol oynamasn salamtr. Ancak bu boyut
d politika akademisyenleri tarafndan az allan bir alandr.
D politika devamll ve deiimindeki belirli teoriler, d politikann genel
teorilerine dayandrldndan, inanyorum ki d politika deiiminin belirli
teorilerini incelemenin yannda genel teorileri de incelemek gerekmektedir.
Sunmakta olduum teori geliiminin zeminin hazrlamak iin, eitli sorunlu
alanlarda, zellikle ekonomik ve gvenlik konularnda dnya politikas
dinamiklerine k tutacak teorileri inceledim. Bu genel teorileri akladktan sonra
bu teorilerden yola klarak yaplan d politika deiim modellerinden bazlarna
da deineceim. Devletlerin d politika devamll ve deiimini aklayan
genel gelenek vardr. lk grup teoriler, sistematik olanlar, d etkenlere
odaklanrlar. kinci grup teoriler, i politika modelleri, devletlerin i politikasna
odaklanr ama d faktrlerin d politikaya olan etkisini ya kmser ya da
tamamen grmezden gelirler. D politikann nc genel trendi ise daha nce
bahsettiimiz bu iki teoriyi birletirme ve sentezleme denemelerinden
olumaktadr. Bu yaklamn iinde ilk ikisine gre en kapsaml olan nc
olandr. D politikann devamll ve deiimini dahili ya da harici faktrlerin
birine balamak erevenin sadece bir ksmn gsterecei iin d politikay daha
iyi anlamakta bu birletirilmi teori gereklidir.
B. D politikaya sistematik yaklamlar
Sistematik teoriler d politika devamll ve deiimini uluslararas yapya ve d
gelimelere balamaktadr. Buna gre d politika belirlenmesi ulusal karar
vericilerin mantkl bir eylemidir. Devletin ana hedefi gcn en yksek seviyeye
getirilmesi ve d tehditlerin dengelenmesidir. D politika belirlenmesindeki etkili
faktrler tabii devletin dnda; devlet snrlar dndaki durumsal ve ya
balantsal koullar ve aktiviteler, yetkililerin yapt seimleri artlayan ya da
etkileyen durumlardr (Darwisha, 1977; Rosenau, 1966).

Drt sistematik teori detayl olarak bahsedilitir: neorealizm, hegemonik istikrar

teorisi, bamszlk tarz ve bamllk teorisi ile dnya sistemi teorisi.

1. Neorealizm
Yapsal gereki ve ya neorealizm teorisi, uluslararas ilikilerde baskn olan
yaklam, farkl devletlerin farkl d politika stratejilerini aklamak iin
sistematik faktrle odaklanr. Uluslararas sistemin sadece baz ana
zelliklerini ele alr: sistemin anarikal doas, sistemin yaps (multipolar,
bipolar, unipolar), gcn greceli datm (askeri, ekonomik ya da politika
g) ve g dalmnn nemi (Waltz, 1979; George, 1993). Neorealizm tarz
der ki devlet, iteki pek ok farklla ramen uluslararas politik yapdaki
pozisyonuna gre (ya imdiki durumun devam ya da d politika deiimi
deiimi) karar verir. Sistematik snrlamalar d politika devamll ve
deiiminin birincil belirtecidir.
Neorealizmin tm konusu ulusal ve uluslararas politikalarn ayrmndan ve
btn/yapy (uluslararas politik sistem) belirleyip kontrol ettii iddiasna
dayanmaktadr. Uluslararas ilikiler ve d politikann belirlenmesinde g ve
iktidar dalm en nemli (hatta neredeyse tek) rol oynar. nc neorealist
Kenneth Waltzn szleriyle:
Uluslararas politik yapy belirlerken, devletleri gelenek, alkanlk, hedef,
arzular ve hkmet yaps ile birlikte ele alrz. Biz devletlerin devrimsel ya da
meru, otoriter ya da demokratik, ideolojik ya da pragmatik olup olmadn
sorgulamayz. Devletin yapabilecekleri hari her trl eden kendimizi
soyutlarz(p.99).
Neorealist yaklama gre devletler, tekil oyuncular olarak, ulusal karlarn
maksimize etmeye alrlar. Devletler uluslararas kendine yeterli (self-help)
sistemi iindeki konumlarn korumak ve devamllklarn srdrebilmek iin
dier devletlerle olan ilikilerinde agresif olmak zorundadrlar (Waltz, 1979).
Waltz n kavramsallatrd,
Devletler(lkeler) tekil oyuncular olarak en azndan kendi devamllklarn
salamak azami olarak ise evrensel basknl hedeflerler Kendine yeterlilik
sistemi iinde birim kendi devamll hakknda endielenir ve bu endie
davranlarn artlar. (p.118 ve 105)
Bu mant takiben, uluslararas g hiyerarisini ve i hkmet gcn bir
araya getirerek bir d politika deiim modeli gelitiren Skidmore (1994) der
ki, devletler uluslararas evrede olan deiikliklere ve global g ve kar
dalmndaki deimelere duyarl olmaldrlar. Yoksa devletler varlklar ve
hatta hayatta kalmalar tehdit altnda olur.
D politika davranlarn aklamakta bu teorinin birka nemli zayfl vardr.
lk olarak neorealizm devlet yapsn, i politikalar ve yabanc devletlerle olan
olas uluslararas yardmlamay grmezden gelmektedir. Buna gre d
politika devamll ve deiiminde i politika unsurlar ok az, hatta neredeyse
hi, bir etkisi vardr (Skidmore, 1994). politikann o kadar da nemli
olmad varsaym ile Waltz, devlet gvenliine kar i tehditleri gz ard

etmitir. Ancak birok nc dnya devletleri iin en nemli tehlikeler iten

gelmektedir. Belki de yaadklar tehlikenin sadece az bir ksm dtan
gelmektedir. Neorealistlerin devletleri bir kara kutu gibi grmesine, i
politikaya ve lider elit ve karar vericiler arasndaki farkllklara konsantre olan
dier akademisyenler kar kmlardr (Allison, 1969; McGinnis, 1994; Hagan,
1994).
kinci olarak neorealizm, Waltz tarafndan gelitirildii haliyle, her lkenin ayn
hedefleri ve bu hedeflere ulamak iin ayn stratejileri olduu, lkelerin
aynl n kabul eder. Bu bir ar basitletirmedir. Farkl devlet kategorileri
farkl faktrlere, farkl zamanlardaki farkl deerlerin etki ettii d politika
devamll ve devlet deiimlere) tepki gsterir. Son dnemlerdeki
aratrmalar gstermektedir ki devletler ve hedefleri ayn deildir (Azar and
Moon, 1988; Buzan, 1988; Ayoob, 1995). Devletler arasnda ilevsel farkllklar
vardr. Waltz devletlerin hayatta kalndan bahsederken, bunun lke mi yoksa
rejim hayatta kalmas arasndaki fark da grmezden gelmitir. ki tr hayatta
kalma da nemli olsa da nc dnya lkeleri iin rejim daha nemlidir. Bu
yzden de neorealizm devlet ii eitlilii grmezden gelirken d politika
davrann uluslararas sistem yapsna fazla dayandrmaktadrlar.
2. Hegemonik istikrar teorisi
Bu teori, realist akademisyenler tarafndan gelitirilmi olup, uluslararas
yapnn bir hegemon tarafndan gl pozisyonunu ve liderliini srdrecek
uluslararas bir dzen oluturulup srdrldn kabul eder. Hegemonun
evrensel karlar, onu dier devletler iin devletlerin milli karlar
erevesinde frsatlar ve snrlamalar yaratmaya ynlendirir. Gilpinin
(1987) bahsettii zere, liberal uluslararas bir ekonominin yaratlmas,
dzenlenmesi ve baarl ileyii politik bir liderin varln gerektirir.
Charles Kinderberger, Dnya ekonomisinin istikrar iin bir ve sadece bir
dengeleyici olmas gerekir (Keohaneden alnmtr, 1984: 31). Bu teori
hegemonun, deiim glerine kar koymas ve dier devletleri de imdiki
duruma devam etmeye zorlamasn, evrensel yapnn ve lkelerin d
politika ynlerini devamlln vurgular.
Hegemonik istikrar teorisine gre, d politika devamll ve deiiminin
faktrlerini uluslararas sistem dinamikleri gereklii ile, aklamak
gerekirse hegemonik lider bir gcn varl ve bunun zaman iindeki
d olarak aklarz. Hegemonik sistemdeki deiiklikler ve hegemon
tarafndan oluturulan rejimler, dier devletleri d politika yaplarn
yeniden yaplandrmaya zorlar. Bu yzden Gilpin (1987) hegemon sonras
dnem Pazar rekabetini, hkmet mdahalesini ve korumacln artmasna
neden olur; bir hegenomun d srasnda en olas senaryo, tpk 19.yy
Pax-Brittanica ve ikinci dnya savandan sonraki Pax-Amerika gibi, bir
aklk dneminin gelmesidir. kinci dnya savandan sonra Amerika
hegemonisi liberal ekonominin devamlln salamtr. Birleik devletlerin
liderliindeki grubun yaratt enstitler ve sistemler, yani Bretteon Woods
anlamas, on yllarca uluslararas liberal ekonomiyi gvenceye almtr.
Uluslararas sistemin yapsn deitirmek Bretton Woods dan ok daha
deiik bir uluslararas ekonomik dzen gerektirmektedir. Blgesel liderler
ekonomik aktivite ve politikalarda hegemonun liderliini takip etmesi daha

az olas bir durumdur. Birleik devletler ve mttefikleri (Bat Avrupa ve

Japonya) savan hemen arkasndan gelen dneme kyasla pek ok
uluslararas ekonomik ve politik sorunlarda kar karya gelmilerdir.
Birleik Devletlerin greceli dmeye balayan gc ile birlikte, Japonya ile
elektronik ve yksek teknoloji rnleri ticareti sorunlar ve Avrupa ile tarm
rnleri ticaret bariyerleri gibi pek ok sorun kmaya balad.
Hegemonik istikrar teorisi sadece tek bir gce (hegemon) konsantre olur ve
oligopolistik liderlikleri (karlkl baml ya da mttefik hegemonluu)
grmezden gelmektedir ki bununla sadece bir devletin evrensel politikay
kontrol etmesi mmkn deildir ve rejim formasyonundaki dier byk
glerin yardmna gereksinim vardr. Multipolar bir sistemde tm byk
devletler imdiki durumu korumak iin birlikte hareket edebilir ya da yeni
uluslararas enstitler ve rejimler kurabilirler. Oligopolistik bir hegemoni
uluslararas enstitleri ve rejimleri deitirip dier devletleri buna gre
politikalarn ayarlamaya zorlayabilir ancak devletler bu hegemonik
deiiklikleri umursuyor olmayabilir. ou batl olmayan devlet global
deiikliklerden az etkilenirken, yakn evrelerinde olan gelimelerle daha
ilgilidirler. Hegemonik istikrar teorisi, hegemonik politikalarn etkisine
konsantre olurken, politika belirlemenin yerel, i ve uluslararas boyutlarn
ihmal etmektedir.
3. Karlkl Bamllk tarz
Bu tarz da devletlerin mantkl tekil aktrler olup, sonular arasnda sabit birer
tercihleri olduu ve uluslararas zorunluluklarn devlet politikasna
dntrld dnm kemeri ve ya kara kutu denilen i pazarlk
srecini harekete geirebilecek sabit bir beceriye sahip olduunu kabul
eder(Moravcsik, 1991: 6-7).(N: bu ilk cmleden emin deilim tam anlamadan
evirdim) Bu yaklama gre devletlerin davrannda, karlkl bamllk ve
uluslararas yardmlama srecinin byk bir etkisi vardr. Devletler ekonomik
birlik iin bir araya geldiklerinde d politikalarn deitirirler. Bununla birlikte
karlkl bamllk tarz devlet politikalarnn belirlenmesinde uluslararas
faktrlerin byyen rolnden bahseder ama uluslararas faktrlerin etkisini
uluslararas yap ve d etkenler ile aklamtr (Keohane and Nye, 1977). Bu
yaklam yerel politikalara daha az nem verir ancak i politikadaki
deiikliklerin uluslararas gelimelerden kaynaklanabileceini tanr. Dier bir
deyile, da politikada, yerel politika ve uluslararas faktrlerin etkisi
zayflatlmtr. Liberal karlkl bamllk tarzna gre,
farkl uluslararas sonulara sebep olan nedenler, bu nedenlerin etkiledii
mekanizmalar yerel politikalar olsa bile, uluslararas evrede bulunmaktadr.
Bu yzden, rnein, Birleik devletler ordusu Reagan ynetimi srasnda
kuvvetlendirilmi olsa da, bu aslnda birleik devletlerin politik srecinde
alnan kararlarn yakinen etkisi ile olmu olup, Reagann bakan seilmesi ve
bunu takiben alnan kararlar uluslararas evredeki grlebilir ekilde tehlikeli
duruma devletin bir cevab/tepkisi olarak dnlebilir (Moravcsik, 1993:7).
Karlkl bamllk tarz, dnya politikasnda ve d politika deiimlerindeki
zorunluluklarn etkili faktrleri olarak uluslararas enstitlerin ve farkl sorun
blgelerindeki rejimlerin olduunu syler. Keohane ve Nye tarafndan
akland zere (1997), bu tarz, uluslararas faktrlerin politikaya olan

etkisinin belirlenmesindeki ana deikenin uluslararas g ekimeleri

olduuna odaklanr. Yani ana tartma konular uluslararas yap zerinedir.
Ancak yeni aratrmalar