T.

C
KOCAEL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI

BR OSMANLI ASKER VE AYDINI:

GELBOLULU MUSTAFA AL (1541-1600)

HAZIRLAYAN: 165257002 - Onurcan ar

KOCAEL, 2016

Bu deerlendirmede deinmek istediim Gelibolulu Mustafa Ali, 16.yy.n Osmanl

devlet adamlar arasnda mhim bir yer tutar. Tarihilii de ayn ekilde byledir. Oluturduu
eserlerde Osmanl siyasal hayatyla ilgili ekinmeden sunduu bilgiler olduka nemlidir.
Cornell Fleischern Tarihi Mustafa Ali: Bir Osmanl Aydn ve Brokrat adl kitab
Gelibolulu ile ilgili son derece deerli bilgiler sunmaktadr. C. Fleischern yazdklarndan
yola karak burada nce Mustafa Alinin deindii liyakatsiz ileyen aslnda kendisinin de
dahil olduu- Osmanl kadro arkn incelemektir. Ardndan askeri alanda bir trl
oluamayan emir- komuta zincirinden yine Mustafa Ali nda bahsetmektir. Son olarak da
yazarmzn tarihi kiilii zerine birka sz ilave etmeyi uygun bulurum.
Mustafa Ali, 1541- 1600 arasnda yaar. Daha sonralar anlaca gibi doduu yer
olan Gelibolu da dnyaya gelir. Belirtmek lazm ki aslnda bu dnem yani 16.yy.,
Osmanllarn en hareketli adr. Bal bulunduu devletin hareketliliine paralel olarak
Gelibolulu da olduka aktif bir yaam seyreder. Babas Ahmedtir. Geliboluda nfuslu olduu
anlalan bir tccardr. 16.yy.n her varlkl Osmanls gibi Geliboluda varolan kltrel
yaamn bir parasdr. Dahas bu yaamn koruyucu gibidir de. Ahmed bey, kendi
blgesindeki alimleri ve airleri korur. Mustafa Ali hem baba tarafndan hem de anne
tarafndan ok abuk ykselecei bir kariyer iin ansl saylr. 21.yy.da da para ya da hret
iin akrabalarla ya da tandklarla bir yerlere gelme abas varsa bu durum 16.yy.da da
byledir. Liyakatla bir yerlere gelme daha az olmaktadr. Mustafa Ali, Nakibendi eyhi
Muslihiddin ile anne tarafndan ba vardr. eyhin olu Dervi elebi sayesinde de Ali evre
edinir. Dervi elebi bir ara Kanuni Sultan Sleymann zel imamdr. Sonralar Kanuni
lnce Sokollu Mehmed Paa tarafndan istenmez ve srlr. Dervi elebi Mekkede lr.
Mustafa Ali, 1557de stanbula geldiinde henz 16 yandadr. Burada bu akrabalk ilikileri
erevesinde iyi eitim alr. stanbula gelmeden Geliboluda da birok alimden dersler alr.
unu belirtmek gerekir ki Mustafa Ali mr boyunca hep kendisini ait grd stanbulda
sarayda bir grev almay bekler. Bunun iin her yolu dener. 16.yy.da iki ana snf vardr. Biri
reaya biri de maal snftr. Maal snfn iinde seyfiye, ilmiye ve kalemiye vardr. te bu
kk aklamalarn devamnda Mustafa Ali, stanbula geldiinde okullarda intisap sistemi
hakimdir. Merkezi bir seme sistemi olmadndan retmenler rencileri bir kstas olmadan
seerler. Genelde belirleyici olan rencinin deerlendirmesinden ok rica ya da ikili ilikilere
dayal balardr. Nitekim Mustafa Ali de bu ekilde yani anne ve babasnn sunduu geni
evrenin vermi olduu avantajlardan faydalanp eitimini tamamlar. 16.yy.n mhim
eyhlislam Ebussuud Efendinin olu emseddin Ahmedten ders alr. Ahmed uyuturucu

bamlsdr. 1563de lr. Mustafa Ali, emseddin Ahmed ile ban sonuna kadar salam
tutar. Burada hemen dikkat ekmek istediim nokta bugn bile din alimlerinin alkole ya da
uyuturucu gibi maddelere kar duruu vardr. Fakat 16.yy.da bile mslman bir devlet olan
Osmanlda keyif verici madde kullanm azmsanmayacak kadar oktur. Mustafa Ali, 1560 a
kadar eitim alr. Buna ramen ilmiye de kalrsa ok uzun bir yolu olduunu ve kademe
kademe ilerleyebileceini bildii iin ilmiyeden kalemiyeye geer. 1561 ylnda o zamanlar
ehzade olarak Konyada grev yapan Selime Mihr Mah sunar. Ali, Selimin divan katibi
olmay kabul eder. Ali hemen bu denli srtn devlete dayamak istemesi o zaman iin birok
talebenin yapt bir davrant. Bahsettiim gibi ilmiye adm adm ykselinmesi gereken bir
aland fakat kalemiye yle deildir. Mustafa Ali hrslar olan bir Osmanl aydndr. Kendi
eserlerinde srekli bahsettii adam kayrma ve liyakata deer verilmemesi gibi durumlara yeri
geldiinde kendisi de bavurur. 1564te Lala Mustafa Paa tarafndan mahiyete alnmadan
stanbula gider. Kanuniye ulamaya alr. Saray kapsnda olabilmek iin yeri geldiinde
ehzadelerden bile kendisiyle ilgili bugnk ifadeyle referans mektuplar da yanna alp
stanbul'da kadro almaya alr. Bu arlacak bir durum deildir. Mustafa Ali eletirdii gibi
16.yy.da birok bey, alim ya da kalemiye mensubu bu ekilde bir yerlere gelmektedir. Liyakat
pek uygulanan bir yntem deildir. Bunun da sebebi benim fikrim ok hzl byyen bir
devlet olmasdr. Topraklar genilerken nfus artmakta ve buna bal olarak daha fazla
merkezin kontrolnden ynetim kmaktadr. Uzak eyaletlerde kadro alanlar bir sre sonra
devlet iinde devlet gibi olur. Bu durum gn kurtarma anlayn beraberinde getirir. yle ki
uzaktaki bir bey kendi durumunu ve kendi ailesini dnr. Baka bir endieleri de eer
idealist deilse olmamaktadr. Sonu olarak rnein gelimekten baka aresi olmayan
spanya veya Portekizdeki zihni geliim Osmanlda olmamtr. Osmanl kadrolarnn bunu
farketmesi 17.yy.n son eyreinde olan olaylardr. Bu zamana kadar yukardaki durumun pek
deimedii kanaatimdir.
Mustafa Aliye dnersek 1564te sr katibi olarak Halepe Lala Mustafa Paaya
katlr. Ali, Ktahyada ehzade Selimin yanndayken de geinemez. Selimin yanndaki dier
kadro isteyenlerle srtr. Bu durum sonucunda Halepe gitmeyi uygun grr. Tabi bunun
ncesinde stanbulda kadro iin birtakm giriimler yapsa da olumsuzdur. Mustafa Ali
eserlerinde askeri emir- komuta zincirinin olduka bozuk olduundan sz eder. Bununla ilgili
baz yaadklarn anlatr. Osmanl ordusunda plansz bymeyle ayn dorultuda
grlebilecek ast- st ilikisinde de ciddi bir bozukluk vardr. Osmanl beylerinin kendi
arasnda ekimeler merkezden uzaklatka daha da sertleir. Mustafa Alinin de bahsettii

gibi baz durumlarda bu merkez tarafndan da istenirdi. rnek vermek gerekirse Sokollu
Mehmed Paa, Lala Mustafa ile Sinan Paann fikir atmas yaayacan biliyor ve
kendisine rakip grd Lala Mustafann itibar kaybetmesini bekler. Mustafa Ali bu olaylara
ahittir. Lala Mustafa ile Yemen isyann bastrmak amacyla 1566da grevlendirilir.
Kahireye ulatklarnda 4000 asker isterler fakat Sinan Paa 500 asker vermekte diretir.
Ordunun ve bu beylerin asl grevi Yemen isyann bastrmaktr. Buna ramen uralar
birbirlerini itibarszlatrmaktr. Mustafa Ali de bundan bahseder. Bu durum Roma
mparatorluunda da byleydi. rnein Colin McEvedynin lka Tarih Atlas adl eserinde
de bahsettii gibi Britanyaya yollanan birok Roma askeri yetkilileri Romaya veya
Ravennaya dnmeyi dnr. Bu da tekrar unu gsterir ki merkezden uzaklatka
grevlendirilmi st rtbeleri kontrol etmek onlardan isteklerinin harfiyen yerine gelmesini
beklemek olduka zordur. Mustafa Ali, Lala Mustafa Paann divan- hmayunda yarglansa
da bir sene sonra ezeli dman Sokollu Mehmed Paa ile anlama yolunda olduunu syler.
Olan yine Mustafa Aliye olur. Kalemiyeden seyfiyeye geii Venedik snrndaki Klis
kalesine grevlendirilmesidir. Burada da yetkili olan Sokollu Mehmed Paann kuzeni
Ferhad Beydir. Grld gibi devletin her st kadrolarnda merkezle akrabal bulunan
beyler mevcuttur. Bunun aksi olarak liyakatle greve gelenler de vardr. Fakat bunlar genel
olarak alt rtbelerde kalmaktadr. st kadrolar hep merkezden atanr ve genel olarak
tandklarca doldurulur. Bunun da sebebi merkeze kar isyan olmasn diye bir dnce
olabilirse de ounlukla adam kayrma temelli devlet kadrolarn kendi aileleriyle doldurma
isteidir. Mustafa Ali nce ilmiye, sonra kalemiye ve en sonunda seyfiyede grev alr.
Osmanlnn kadro alannda da faal olmasna ramen diledii nianclk grevini yapacak
imkan verilmez. Bunun da sebebi aile balar ona ancak bu kadar olanak verir ve ilave olarak
eserlerindeki dili serttir. Gelibolulu, 1580e gelmeden hem Lala Mustafa Paann hem de
Sokollu Mehmed Paann lmne ahit olur. Artk onu tanyan ya da kollayan isim kalmaz.
Yine kadro peinde koacak olsa da verecei eserlere odaklanr.
Tarihi Mustafa Alinin tarih yazmna yapt en byk katk phesizki keskin ve
bir o kadar da ekinmeden yapt eletirilerdir. Mustafa Ali, C. Fleischern da bahsettii gibi
vakanvislerin tarih anlayndan ok tutarl bir tarih yazmnn arkasnda durur. Edindii
bilgileri olduu gibi aktarp kenar ekilmekten ok okuduu, dinledii veyahut ona iletilen
verileri mantk dahilinde oluturmaya abalar. Ayrca tarih yazmna katklar bununla snrl
deildir. Her gittii corafyann hakimlerinin listesini verir. Kronolojik bir dzen ierisinde
anlatm yapar. Knhl Ahbar bu ekildedir. Yine bu eserde Mustafa Ali, toplumsal bir

bozulma olduunu ilave olarak her eserinde srekli iledii devletsel hakszlklar silsilesinden
bahseder. Eletirel baknn zerinde durmak gerekir. Nushats Selatinde Gelibolulu, her
memurun kendinden st makam istediini dile getirir. yle ki kadlar sancakbeyi,
sancakbeyleri beylerbeyi, beylerbeyi de vezir olmay ister.der. yine ayn eserinde Mustafa
Ali, iyi bir devletin nasl olmas gerektiini aklar. Sultann grevlerini yazar. Devletin
arklarnn iyi dnmediini dile getirdii iin dzeltmek dorultusunda areler bulmaya
odaklanr.