You are on page 1of 9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

ISSN 0798 1015

HOME

RevistaESPACIOS

NDICES

ALOSAUTORES

Vol. 38 (N 01) Ao 2017. Pg. 20

Laautogestincomoestrategiaparala
urbanizacindeemergenciadesde
polticaspblicas.Casodeestudio:
ManizalesColombia
Selfmanagementasastrategyforemergencyurbanizationsince
PublicPolicy.CaseStudy:ManizalesColombia
GustavoA.ARTEAGA1DiegoA.ESCOBAR2CarlosA.MONCADA3
Recibido:24/07/16Aprobado:25/08/2016

Contenido
1.Introduccin
2.Materialesyestudiodecaso
3.Resultadosydiscusin
4.Conclusiones
Agradecimientos
Notaspiedepagina
Referencias

RESUMEN:

ABSTRACT:

ElmunicipiodeManizales(Colombia),secaracterizapor
estarconstruidoenunazonadetopografaabrupta,
asentadasobrelacordilleracentralenunsector
ssmicamenteactivo.Lasltimasdcadasunaseriede
tragediashangolpeadoelterritorio,convctimas
mortales.Dichascondicionesespeciales,hanestablecido
fuertesdeterminantesalosprocesosdeurbanizacin,
situacinquesereflejaenparmetrosestrictosen
cuantolaposibilidaddehabitar,yaqueserequieren
fuertestransformacionesdelterritorio,paradar
garantasypermitireldesarrollourbanonecesario,que
acompaelasdinmicasdecrecimiento.Estoprovoca
queenmomentoscrticos,lafaltadesuelourbanizable,
elcrecimientopoblacionalyfaltadepolticaspblicas
queanticipensituacionescrticas,generancondiciones
cclicasdeemergencia,dondelainformalidadenla
urbanizacin,provocancondicionesqueinducenlas
tragedias.EnelmunicipiodeManizales,setieneun
ejemplodeautogestinyautoconstruccinque
respondidemaneracorrectaalasnecesidadesdela
poblacinensumomento,recurriendoaestrategiasy
modelosdeaccincomnyparticipativa,dondela

ThemunicipalityofManizales(Colombia),is
characterizedbybeingconstructedinanareaofstrong
andsteeptopography,issettledonthecentralmountain
chaininaseismicallyactivesector.Thelastdecadesa
seriesoftragedieshavestrucktheterritory,with
fatalitiesinvolved.Thesespecialconditions,have
establishedstrongdeterminantsforurbanplanning,
whichisreflectedinhighparametersintermsofhousing
construction,asstrongtransformationsoftheterritory
arerequiredtogiveguaranteesandallowurban
developmentandarticulatethedynamicsofgrowthof
thecity.Thiscausesthatatcriticalmoments,thelackof
developableland,highpopulationgrowthrateandlack
ofadequatepublicpoliciesthatanticipatecritical
scenarios,itgeneratecyclicalconditionsofemergencyin
thecity,wherethenoformalurbanizationsprocess,are
creatingconditionsthatmakestragedieshappens.In
thissense,Manizalescityhaveanexampleofself
managementandselfconstructionthatresponded
adequatelytopopulationsneedsatthattime,theuseof
strategiesandmodelsofcommonandparticipatory
action,wheretheconstructionofBarrioElCaribeand

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

1/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

construccindelBarrioElCaribeesunclaroejemplo.El
barriopasdeserunreaocupadaporviviendas
informalesaserunreaurbanizadaqueactualmente
cuentacontodoslosserviciosnecesariosparaadecuada
convivencia.
Palabrasclave:Autoconstruccin,TejidoUrbano,
Tragedia,Urbanismo,ViviendasPrecarias.

AltoCaribeareaclearexample.Theneighborhoodwere
transformedfromaninformaldwellingsareatoan
urbanizedsectorwhichcurrentlyhasallservicesand
requiredlandusesforanadequatehousingarea.
Keywords:Selfconstruction,Urbangrid,Tragedy,
TownPlanning,SlumHousing.

1.Introduccin
ElmunicipiodeManizalesseencuentralocalizadoenlazonacentrooccidentedeColombia,regin
montaosaquelaubicacomounadelasciudadesemplazadasamayoralturaenelpas(2200
msnm)poseeunapoblacincercanaalos400.000habitantesdeloscualesmsdel90%se
asientanenelreaurbanadelmunicipio(CIE,2014).
Durantelasltimasdcadas,enelmunicipiodeManizalesColombia,unaseriedetragediashan
golpeadoelterritorio,dadaslascondicionestopogrficasespecialesqueimponealaciudad,estar
asentadaenlacordilleracentral,dentrodelconjuntomontaosodelosAndesenproximidadal
ParqueNaturaldelosNevados,recordandodemaneraparticular,laerupcindeVolcnNevadodel
Ruiz,ennoviembrede1985,quecausloquesedenominlaTragediadeArmero(DUQUE,2010).
Lascondicionestopogrficasparticularesdelaciudad,hageneradofuertesdeterminantesalos
procesosdeurbanizacin,(ROBLEDO,1996),yhanexigidoanmslasrestriccionesdeuso,en
cuantoalaposibilidaddehabitar,yaqueserequierenfuertestransformacionesdelterritorio,para
dargarantasypermitireldesarrollourbanonecesario,queacompaelasverdaderasdinmicasde
crecimientodelmunicipio(CIFUENTESiLONDOO,2010).
Loanterior,provocaqueenmomentoscrticos,lafaltadesuelourbanizable,elaltocrecimiento
poblacionalylafaltadepolticaspblicasqueanticipenlosescenarios,generencondicionescclicas
deemergenciaenlaciudad,dondelainformalidadenlaurbanizacindelossuelosnoaptos,inducen
lasinesperadastragedias,haciendoquecadavezmspoblacinrequieraatencindeurgencia,
acumulandonecesidadesbsicasquedebensercentrodeatencinyreaccinporpartedelestadoy
laadministracinlocal.Situacinqueseescalaenmagnitudalsaberqueenlamayoradeciudades
Latinoamericanasunimportanteporcentajedelapoblacinresuelvesusnecesidadesdevivienda
mediantemecanismosalternosalmercadoinmobiliarioformal(DIVIRGILIO,GUEVARAyARQUEROS,
2014).
Afinalesdeladcadadelos70s,sepresentaronunaseriedetragediasquefueronconsecuenciadel
crecimientourbanodesaforadoysinplaneacin,situacinquefueimpulsadaporlallegadade
diferentesgrupospoblacionalesquevenanalaciudadenbsquedadeoportunidades.Dicha
migracinpoblacional,generfenmenosasociadosalainformalidadenlaurbanizacin,provocando
lainvasindesuelourbano,paralaconstruccindeviviendasprecarias,denominadastugurio
(CANDIA,2007).
Ladinmicadescritasetraduceenunaprofundatrasformacindelterritorio,queenlagranmayora
deloscasos,noesacompaadadeprocesosformalesdeurbanizacin,loqueenestrecharelacin
conlascaractersticasagrestesdelterreno,fueescenariopropicioparaacontecimientos
desafortunados,dondelastragediasasociadasalosdeslizamientosdetierra,fueronlosms
negativos,alcomprometerelpatrimoniodelasfamiliasenelmslevedeloscasosyregistrar
prdidadevidashumanasenelpeordeloscasos.
Enestesentido,enelmunicipiodeManizales,sehatenidounaexperiencialatenteycomprobablede
autogestinurbanstica,lacualrespondideformaadecuadaalasnecesidadesdelapoblacinensu
momento,recurriendoaestrategiasymodelosdeaccincomnyparticipativa,dondelaconstruccin
delosBarriosElCaribeyAltoCaribesonmuestradeello.
Luegodelaintroduccin,seexponenlosmaterialesyestudiodecasorespectivo,posteriormentese
presentanlosprincipalesresultadosydiscusindelosmismos,parafinalmenteestablecerlas
conclusionesdelainvestigacin.

2.Materialesyestudiodecaso
LaviviendaquesehadesarrolladoenlasltimasdcadasenelMunicipiodeManizales,viene
respondiendoafactoresespecficosdeconsolidacinydesarrollourbano,dondelosaspectos
http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

2/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

poblacionalesencuantocondicinsocioeconmica,hansidodeterminantes,permitiendoevidenciar
ochoperiodosdesde1884hasta2003,ytresenparticular,quedefinendemaneracaractersticalos
fenmenosdeldesarrollourbanodelaciudad.
Elprimerode1924a1935,elsegundode1966a1999yeltercerode1999a2003,siendoel
segundoperiododecrecimientourbano(dadoentre1966y1999),elquemspresionfenmenos
deurbanizacin,yaquelapoblacinpasode225.743habitantesa379.964habitantes,
incrementandolasuperficieurbanade299hectreasa562hectreas(CIFUENTESiLONDOO,
2010).Losanterioresvaloresmuestranlagrandemandadesueloquesegenerdurantedicho
perodo,paraeldesarrollodeproyectosdevivienda,loquenofueacompaadooportunamenteporla
administracinlocal,yaquediferentestragediassefueronpresentandoevidenciandolafaltade
planificacin,gestinyacciones(PERIDICOLAPATRIA,2011).
Entrelosaos1980y1982laadministracinlocaladquirilafincaElCaribe,yelgerentedela
CajadelaViviendaPopular(CVP)deaquelentonces,demanerapreliminar,distribuyyadjudicen
planoslosrespectivospredios,situacinquesepresentdeformaparalelaaldesarrollodelas
campaaspolticas,locualresultimpulsandoyfomentandolainvasineinformalidadenelproceso
deurbanizacin.Enpocaspalabras,lainformalidaderaauspiciadapordirigentespolticosdelapoca
(MOSQUERA,1982),ylazonaseconvirtieneldestinodelasfamiliasquehabansidovctimasen
tragediasanteriores.
El7deenerode1982,ocurrilatragediadelbarrioSanFernando,queafect20viviendas,quitando
lavidade22personas,hechoqueterminodeexponerantelaopininpblicalaspracticas
mencionadas,produciendoelrepudiogeneralizadodelasociedadyelclamorporunanuevaformade
enfrentarlaproblemticadelavivienda,parasectoressocialesnecesitados.Loanteriorobligquela
urbanizacinElCaribe,fueselaoportunidaddemostrarunejemploymodelodegestin,quedeba
primeronegociarloqueyaseencontrabaenellugar,conlasnuevasnecesidadesqueexiganun
desarrollofuturo.Untotalde100Ranchos1yaseencontrabanasentadosenlapartebajadel
terreno(VerFigura1),situacinquepresionalosfuncionariosdelaCVP,paranegociaryconcertar
lascondicionesdelprocesodeurbanizacin.
Figura1.Condicindelaurbanizacinencontradaenelsectorbajo,antesdeiniciarelproceso.

Fuente:Cano,1983.

Resultadodedichaconcertacin,lacomunidadincorporopropuestasdeactuacinbasadasenel
respetoporlacontinuidadenellugar(sinprocesosdedesalojodeviviendasdeclaradasinformales),
http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

3/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

aceptando,deformasimultnea,lametodologadelaautoconstruccin,comoalternativaparala
planificacin,gestinydesarrollodelproyecto,entendiendoquetodosloshabitantesinvolucrados
directamenteconelproyectocomprendanyreconocanelestadodeemergencia.
Lacomunidadrelacionadaconelproyectoseestablececomounaestructurasocialorganizada,que
ejecutabatareasespecficasenmirasdecumplimientodeunosobjetivosclaros,lacualcomprenda
deformaanticipadalaslimitantes,peroqueveanenlarelacinconlaadministracinlaposibilidad
dedargestinalasdiferentesnecesidadesporellosmismosidentificadas.
Comoresultado,seconformaunaasociacinquedefinelosobjetivos,permitiendoquelostcnicosde
laCVPsepudiesenincorporarrpidamenteenlaestructurasocialmencionada,desempeando
funcionesdeplanificacinenunrolparticipativoydeconcertacin,loquedecantlacapacitaciny
formacindelacomunidad,paraeldesarrollodetareastcnicasbsicas,comotrazadoydivisiones
topogrficas,diseosdelasunidadesdeviviendaylocalizacindelasinfraestructurasy
equipamientoscolectivos,entrelasmsimportantes(VerFigura2).
Figura2.ConstruccindelcampamentodeobraporpartedelacomunidaddelBarrioyaasociada.

Fuente:Cano,1983.

Elejercicio,encontrrpidamenteecoenelgobiernonacional,dentrodelaspolticasdevivienda,lo
quepermitiqueloslderesdelbarrio,pudiesenformarpartedelaorganizacinCONSTRUYAMOSla
cualreunaaloslderesnacionalesdeautoconstruccin.Apartirdeesemomento,lasdiferentes
actividadesderecoleccinderecursosdesdediferentesactores(comunidad,administracin,
cooperacininternacionalyciudadanaengeneral)sepudieronejecutar,conlocuallaAsociacinde
ViviendaporAutogestindelBarrioElCaribe,recibielimpulsonecesarioparasupuestaenmarcha
yconsolidacin.
Laasociacintenaunajuntadirectiva(VerFigura3)quefuelaencargadadeliderarlasactividades
planeadascadasemana,establecerlasnormasyvigilarporelestrictocumplimientodelasmismas,
loqueeracomplementadoconinformesdetalladosdelosestadosfinancierosquelespermitadisear
nuevoscronogramasdeaccionesaejecutar.
Figura3.JuntadirectivadelaAsociacindeViviendaporAutogestindelCaribe.

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

4/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

Fuente:Cano,1983.

Lacoordinacindeltrabajosedefiniencincofrentesogruposdetrabajo,contandocadaunoconun
lder,yveinticincopersonasencargadasdelastareasaejecutarse.Cadaunodelosfrentesdeba
incluirensustareaslasnecesariasparamejorarlosprocesos,minimizarlosposiblesaccidentesy
comunicaralajuntadirectivalasideasquepudiesenhacermseficientelaejecucindelos
compromisosadquiridos.
Loscincogruposdetrabajofueron:
1.Grupoderecoleccindematerialesderio(piedras,arenayagregadosparacemento).
2.Grupoparahaceradaptacionesalterreno.
3.Grupoderecoleccindearenaenlasminascercanasallugar.
4.Grupodeconstruccindelasbodegas,depsitosdeaguayobrascomplementarias.
5.Grupodeconstructores,maestrosdeobrayayudantes.
Comogruposadicionalesderespaldo,setenanlosencargadosdehacerlasgestionesantela
administracinmunicipalparaelsuministrodeenergaelctrica,compradematerialesytrmites
necesariosparaeladecuadodesarrollodelproyecto.
ElmodelodeadministracinyacompaamientohechoporlaCVP,evidenciorpidamentela
necesidaddecomprarmquinasparaelaboracindematerialesdeconstruccin,yaquedadala
capacidaddeorganizacin,resultabaviablelafabricacindelosmismos,loquerepresentarauna
economasignificativa.Setomladecisindecomprarlabloqueramecnica(Figura4),dinamizando
demanerasignificativalaconstruccindelasviviendas.
Figura4.Mquinaparalaconstruccindelosbloquesdecemento.

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

5/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

Fuente:Cano,1983.

Lasactividadesdelajuntadirectivaencuantoalseguimientodelasdecisiones,elcontroldelas
tareas,laasignacindelosrecursosylaformadeincorporarlaexperienciaparahacermejora
sistemtica,dioresultadosrpidosquepermitieronmantenerlamotivacineneltrabajo,el
cumplimientodelosobjetivostrazadosdeformacontinua,mantuvocohesinenlosgruposde
trabajo,loquepermitilaurbanizacinyconstruccindelsectorbajodelbarrioyplantearel
desarrollodelapartealtasegnlosparmetrosdexito.
Elresultadofinalfuelaconstruccinde586solucioneshabitacionalescompletas,delascualesenlos
primerosaos,sehicieronlasnecesariaspararemplazarlosranchosqueexistanyplanificarlas
condicionesdecrecimientoencuantolainfraestructuranecesaria.
Actualmente,elbarriocuentaconunaadecuadareddeserviciospblicos,equipamientosparala
recreacinyeldeporte,ascomoequipamientosparalasalud,laeducacinylaseguridad,loscuales
sonservidosconcuatrorutasdetransportepblicocolectivourbano.

3.Resultadosydiscusin
Lascondicionesactualesenlasciudadeslatinoamericanas,dondelainformalidadasociadaala
pobrezaeindigencia,aumentanuevamentedesdeelao2012,llegandoa167millonesdepobresy
71millonesdeindigentes(NU.CEPAL,2016,p.18),evidenciaquelasdecisionestomadas,no
acompaanlaurgencia,pararesponderalritmodecrecimientodelosfenmenosurbanos,yporel
contrario,losesfuerzosnohansidosuficientesparacontrarrestarelimpactodeladesigualdad
presenteenlospasesdelaregin.
Asociado,eldficitdeviviendatambinaumentaprogresivamente,mostrandolaincapacidaddelos
gobiernos,eneldiseodeestrategiasdeplanificacinquepermitanenfrentarlasrealidades
subyacentes,donde110millonesdepersonasnocuentanconunaviviendaadecuada(Banco
InteramericanodeDesarrollo,2015),loquepresionademaneraparticular,lasperiferiasdelasreas
urbanasyaconsolidadas,yquecomoseevidencioenelcasoparticulardeciudadesdemontaa,
poneenriesgoalapoblacin,lacualseveobligadaahabitarlossuelosmenosaptosysingarantas,
loquesetraduceeninducirciclosdetragediascomoenelcasodelaciudaddeManizales.
Loanterior,hacequelosbuenosejemplosdegestinyaejecutadosendcadasanteriores,que
siguenmostradoresultadoshastalaactualidad,tomenvaloradicional,yseenmarquendentrodelas
rutasquedebenseguirseparaeldiseodenuevaspolticaspblicasquepropendanporproporcionar

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

6/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

viviendadignaalossectoresdelapoblacinquemslorequieren,juntoconlasgarantasque
posibilitanunhbitatqueimpulseelacompaarlosproyectosdevidadelacomunidades.
Enestesentido,loocurridoconelBarrioElCaribe,alpartirdelostejidossocialesparala
conformacindelacomunidad,sedetectanclarasfortalezasencuantolosprocesosdeautogestiny
autoconstruccin,yaquelaautoorganizacindelacomunidadesfcilmenteacompaadaporla
administracinmunicipal,alfocalizarlasetapasydistribuirlasresponsabilidades,dondelosaspectos
tcnicossonfcilmentesoportadosporambaspartes.
Dichadistribucindelaresponsabilidadeinteraccin,capacitayformaalmiembrodelacomunidad,
generandoademsapropiacinquevinculacondicionesdeidentidad,arraigoypertenencia,quedan
condicionesadicionalesalproyecto,encuantoelmejoramientoprogresivodeloconstruido,comolo
demuestraelestadoactualdelBarrioElCaribe,dondeungranporcentajedelapoblacin
participantesiguensiendomiembrosactivosypromotoresdesemejantesmodelosdeauto
organizacinparafortalecerlascondicionesurbanasdellugar.EnlaFigura5seobservauna
panormicaactualdelBarrioElCaribe.
Figura5.PanormicadelbarrioElCaribe.

Fuente:Cano,2013.

4.Conclusiones
Elanlisispermiteevidenciar,quelaautoconstruccincomoresultadodelacompaamientoenla
gestindelproyecto,generagrandesbeneficios,quevandesdeaspectosfinancieros(alpermitir
incorporaralosprocesosdeconstruccin,lamanodeobradelacomunidad,laposibilidaddefabricar
materialesparaelproyecto,disminucindecostosalcomprarporvolumen,entrelosms
importantes),hastafigurasdeorganizacinsocialycomunitariaquepermitedefiniryconstituirlas
estructurassocialesquesoportaranlarutinaycotidianidaddelmismobarrio.
ComolodemuestraelproyectodesarrolladoparalaconstruccindelBarrioElCaribeensusdos
etapas,esposiblesostenerqueelincorporarlapoblacinobjetivodelproyecto,setraduceen
grandeseconomasenlaconstruccindelasunidadesdevivienda,perotambincontribuyede
maneradirectaagenerarlascondicionesparaelsurgimientodelasrelacionessociales,quedespus
sernestructuralesparalaconsolidacindelostejidossocialesdelbarrioyquesernsoporteparala
adecuadarelacindelasfuturasgeneraciones.

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

7/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

Laformalizacinenlosprocesosdeconsolidacinurbana,debesercolocadaenlasagendasdelas
administracionesmunicipales,yaqueloscostosasociadosalanoatencinentrminosdesalud,
educacin,ycondicionesmnimasdehabitabilidad,terminansiendomsaltos,quelaatencin
oportunadelasnecesidades,estosinmencionarlascondicionescrticasquerepresentanlas
tragedias,dondeelcostodelasvidasyahaceensiincalculableloscostosparalaciudad.Bajoesta
perspectivaesposiblesoportarconelcasoestudiadoenelbarrioCaribe,quealvincularlapoblacin
esposiblehacermuyeficienteelusodelosrecursosyqueengranmedidaeslamismacomunidadla
quepuedehacergestinacompaadadelsentimientodesolidaridaddelaciudadanaenprodeuna
mejoraconsiderabledelasgarantasdeseguridadparalamayoradelapoblacin.
Despusdelanlisisrealizado,resultadeintersproponerparaestudiosposteriores,analizarlas
condicionesactualesdelbarrioelCaribe,encuantoindicadoresdecoberturasdeeducacinysalud,
monitorearlosfenmenosdelictivos,evaluarlascondicionesdelaprestacindeserviciospblicos
entreotros,paracontrastarconotrosbarriosconstruidosbajolalgicatradicionaldelmercadode
vivienda,ydeestaformaevidenciarfenmenosparticularesasociadosalaautogestiny
autoconstruccin.Enestemismosentido,poderestudiarloscostosfinancieros,conelfinde
proyectarlasventajascomparativasencuantolareduccindecostoqueimplicaelusodemanode
obradelacomunidad,laconstruccindelosmaterialesdeobraylaadministracindelosrecursos,
bajolafiguradejuntaadministradoraenunaasociacinconstituidaporlacomunidadbeneficiaria.

Agradecimientos
LosautoresexpresansussincerosagradecimientosalafacultaddeIngenierayArquitecturadela
UniversidadNacionaldeColombiaSedeManizales,ascomoalsemillerodeinvestigacinen
MovilidadSostenible,quienescolaboraronconlarealizacindelainvestigacin.

Notaspiedepagina
1Nombredadoalasviviendasconstruidasdeformaprecaria,concartones,latasymaderas,para
cerrarytecharunnicoespacio,enelcuallosmiembrosdelafamiliahabitabandemanera
transitoria,alaesperadeprogramasdeformalizacindepropiedaddelterrenooasignacinde
viviendas.

Referencias
BancoInteramericanodeDesarrollo[BID].(2015).ViviendaparalaVida.Unadiscusinparasuperar
elgrandficitdecasadignaenLatinoamrica.2015.[ltimoacceso:26deMarzode2016].
Disponibleen:http://blogs.iadb.org/urbeyorbe/2015/05/05/viviendaparalavidaunadiscusionen
elcaminohaciahabitatiii/
CANDIA,David.(2007).Tugurios,migracinyobjetivosdedesarrollodelMilenio.SantiagodeChile:
PublicacindelasNacionesUnidas.
CANO,Antonio.(2013).Archivofotogrficopersonaldelproyecto.DirectordelacajadelaVivienda
Popularao1983.
CentrodeInformacinyEstadstica[CIE].(2014).BoletnEstadsticoSPM.Caldas,Alcaldade
ManizalesSecretaradePlaneacin,Manizales:EditorialGrafitel.
CIFUENTES,PaulaA.yLONDOO,JuanP.(2010).Anlisisdelcrecimientourbano.RevistaGestiny
Ambiente13,n1,pp.5366.
DiVIRGILIO,MaraGUEVARA,TomsyARQUEROS,MaraS.(2014).Polticasderegularizacinen
barriospopularesdeorigeninformalenArgentina,BrasilyMxico.RevistaUrbano,Chile,Vol.
17(29),pp.5765.
DUQUE,Gonzalo.RepositorioInstitucionalUniversidadNacional.9deNoviembrede2010.Disponible
en:http://www.bdigital.unal.edu.co/2281/1/gonzaloduqueescobar.201021.pdf.[ltimoacceso:19de
3de2016].
MOSQUERA,Francisco.TribunaRoja.Enerode1982.[ltimoacceso:19deMarzode2016]
Disponibleen:http://tribunaroja.moir.org.co/ELGOBIERNOTRAFICACONLAVIDA.html.
http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

8/9

11/1/2017

Revista ESPACIOS | Vol. 38 (N 01) Ao 2017

NU.CEPAL.Desarrollosocialinclusivo:unanuevageneracindepolticasparasuperarlapobrezay
reducirladesigualdadenAmricaLatinayelCaribe.SantiagodeChile:CEPAL,2016.
PERIDICOLAPATRIA.(2011).DeslizamientoshistricosenManizales.[ltimoacceso:19de3de
2016].Disponibleen:http://consulta.lapatria.com/story/deslizamientoshistricosenmanizales
ROBLEDO,JorgeE.(1996).LaCiudaddelaColonizacinAntioquea.Manizales:EditorialUniversidad
NacionaldeColombia.
1.Arquitecto,MagsterenDiseoArquitectnicoAvanzado,MagisterenConstruccin.UniversidadNacionaldeColombia
SedeManizales.Email:gaarteagabo@unal.edu.co
2.PhD.enGestindelTerritorioeinfraestructurasdeltransporte,UniversidadPolitcnicadeCatalua.DirectorMaestraen
InfraestructurasySistemasdeTransporte.ProfesorAsociado,UniversidadNacionaldeColombiaSedeManizales.Email:
daescobarga@unal.edu.co
3.PhD(c).enIngenieraCivil.ProfesorAsistente.UniversidadNacionaldeColombiaSedeBogot.Email:
camoncadaar@unal.edu.co
RevistaESPACIOS.ISSN07981015
Vol.38(N01)Ao2017

[ndice]
[Encasodeencontraralgnerrorenestewebsitefavorenviaremailawebmaster]

2017. revistaESPACIOS.com Derechos Reservados

http://www.revistaespacios.com/a17v38n01/17380120.html

9/9

You might also like