Pamukkale niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi

Eyll/2015 Yl:2, Say: 4, s. 73-103

BALAM MERKEZL BR TAHLL: FATHA SURESNN ALTINCI VE

YEDNC AYETLER
Mrsel Ethem
zet
Bu almada Fatiha suresinin son iki ayeti gramer ve balamdaki anlam ynyle incelenmitir. Bu
iki ayet her ne kadar mstakil birer ayet olsalar da hem mana asndan hem de dilbilgisi asndan
birbirini tamamlamaktadr. Dolaysyla sz konusu ayetlerde verilmek istenilen mesaj doru anlamak ve
Fatiha suresindeki konu btnln koruyabilmek iin her iki ayetin birlikte incelenmesi gerekmektedir.
almamzn amac, merhum Salih Akdemirin de dikkatlerini eken, Fatiha suresi altnc ve yedinci
ayetlerin manasnn anadili Arapa olan mfessirler ve baka dillere eviri yapan mtercimler tarafndan
ksmen gramer ynnden doru fakat anlamlandrma ynnden hatal biimde evrildii ve bu hatann
srdrlyor olmas sebebiyle ayetlerin anlamlarn yeniden ortaya koymak olacaktr.
Anahtar Kelimeler: Fatiha, Hidayet, Dalalet, Balam, Tefsir, Meal.

The Analyzing In The Context: Surah Al-Fatiha Sixth & Seventh Verses
Abstract
n this work the last two verses of Surah Al Fatiha analyzed from point view of grammar and context
meaning. Though these two verses are independent from one another but they complete each other from
both meaning and grammar point of view. Consequently, it is necessary to analyze both verses together to
understand rightly the message given in these two verses and to protect theme integrity of Surah Al Fatiha. The aim of this work is to present afresh meaning of sixth & seventh verses of Surah Al-Fatiha because, as it was noticed by late Salih Akdemir, though these two verses have partly been examined correctly from grammar point of view but from meaning point of view these have been interpreted wrongly
by both the Arab exegetes and translators of Quran into different languages and this mistake is carrying
on.
Keywords: Al Fatiha, Guidance, Heresy, Context, Tafsir, Translation.

Yrd. Do. Dr., Pamukkale niversitesi lahiyat Fakltesi, murselethemoglu@pau.edu.tr.

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Giri
Fatiha suresinin incelenecei bu almada srekli metin tekrar yapmamak adna
surenin btnne yer vermek istiyoruz.

Mfessirlerin genel grne gre, Fatiha suresi vahyin ini srecine gre Mekkede nazil olan beinci suredir.1 Fatiha suresi tam olarak inen ilk suredir. Fazileti hakknda birok rivayet bulunmaktadr.2 Mfessirlere gre

3 ayetinde geen

yedi tekrarlanan ifadesinden maksat, Fatiha

sresidir.4
Fatiha suresi, Kurnn dnya gr ve ierdii konular bakmndan zeti saylmaktadr. Bundan dolay Fatiha suresini izah etmeye alan ok sayda eser kaleme
alnmtr. Bu almada son iki ayetin btncl ele alnmamasndan kaynaklanan tercme ve anlama hatalar giderilmeye allarak Fatiha suresinin ierdii zet anlatma
katk salanacaktr.

Nesefnin aktard bilgiye gre ilk nazil olan sure Fatiha suresidir, bu konudaki gr cumhura gre
ilk nazil olan sure Fatihadr. Daha sonra Alak suresi nazil oldu eklindedir. Bkz: Ebl-Berekt Hfzddn Abdullh b. Ahmed b. Mahmd en-Nesef, Medrikt-Tenzl ve Hakikut-Tevl, thk. Ysuf Al
Bdeyv, Drul-Kelimit-Tayyib, Beyrut 1998, III, 662.
2
Eb Cafer Muhammed ibn Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, thk. Abdullah b.
Abdlmuhsin et-Trk, Hicr Yay., Kahire 2001, I, 202-203; Ebl-Fazl Cellddn Abdurrahmn b. Eb
Bekr b. Muhammed es-Syt, ed-Drrul-Mensr fit-Tefsr bil-Mesr, thk. Abdullah b. Abdlmuhsin
et-Trk, Merkezl-Buhsi ved-Dirstil-Arabiyyetil-slmiyye, Kahire 2003, I, 44 vd.
3
Hcr 15/87.
4
Eb Bekr Ahmed b. Al er-Rz el-Cesss, Ahkml-Kurn, thk. Muhammed Sdk Kamhv, Drulhyit-Trsil-Arab, Beyrut 1992, I, 26-27. Ayrca bkz: Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Al
b. Muhammed el-Cevz, Zdl-Mesr f lmit-Tefsr, Mektebet'l-slm, Beyrut 1984, I, 10; Hd b.
Muhakkem el-Hvvr, Tefsru Kitabillhi'l-Azz, Dru'l-arbi'l-slm, Beyrut 1990, I, 74.

74

Mrsel Ethem

Anlam asndan birbirini tamamlad iin Fatiha suresinin son iki ayetini beraber
ele alarak incelemeye alalm:


)(

)(


Sz konusu bu ayetlerin Mslmanlara ait bir dua cmlesi olarak ifade edildii
grlmektedir. Zaten Fatiha suresi mmininler iin bir duadan baka bir ey deildir.
Buna binaen akla hemen u soru gelmektedir: esasen hidayet zere olan birisinin Bizi
doru yola ilet demesine gerek var mdr? Byle bir durumda bulunan birisinin farkl
bir dua etmesi daha uygun olmaz m? Fatiha suresi yedinci ayetinde geen

- ayril-madubi aleyhim ve veled-dlln ifadeleriyle kimler kastedilmitir? Bu konuda tefsir literatrmzde izahlar var mdr? Varsa bu aklamalar
ayetin yapsna uygun dmekte midir? almamzda bu sorularn cevaplarn aramaya gayret edeceiz.
Gemi tarihimizde baz nyarglarn Kurn doru anlamamza engel olduunu
grmekteyiz. Mevzuubahis ayetlerin doru olduuna inandmz anlamlarn tespit
etmede ilk nce deerli mirasmz olan tefsir kaynaklarn inceleyeceiz. Daha sonra
setiimiz baz mealleri analiz ederek meal mtercimlerin konuya olan yaklamlarn
ortaya koyacaz.
A.

Tefsirlerde Fatiha Suresi Altnc Ayetin Yorumu

Hemen belirtmek isteriz ki Fatiha suresinin son iki ayetini farkl anlayan ve yorumlayan mfessirler ve meal almalar yapan ilim adamlar olmutur. Azmsanmaya
cak sayda mfessirler }
{ ayetini Bizi doru yola ilet manasndan

farkl bir yorum tercih etmilerdir. Aratrmamza gre bu ayete ilk farkl mana verenlerden birisi Garibul-Kurn eserinin sahibi Zeyd b. Al (h.120)dir:

. :}
{ :

Aka grld gibi Zeyd b. Al ayette geen /ihdina kelimesini
yani sabit/daim eylemek kelimesiyle aklamaktadr.5 Bu demektir ki zaten hidayette/srat mstakmde olan mminler bizleri doru yolda sabit eyle/daim kl diye dua
etmektedirler.
5

Zeyd b. Al b. Hseyin, Tefsru Garbil-Kurn, thk. Muhammed Cevd el-Hseyn el-Cell, Dru'lVa'yi'l-slm, Beyrut trsz, s.120. Buna benzer ifadeler Kurnn baka yerlerinde de vardr. rnek iin
bkz: Ali mran 3/8, 147.

75

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Benzer yorumu Taber (h.310) de benimsemektedir:

( :
... : )
Ayeti Sen bizi doru yolda sebat etmeyi muvaffak eyle/Sen bizi doru yolda kararl olmaya muvaffak eyle eklinde yorumlayan Taber daha sonra:
. ( ) :
Bazlar ifadesinin anlamnn Bizim hidayetimizi artr eklinde olduunu iddia etmilerdir szleriyle eletirmekte ayrca bu tr yaklam farkl alardan analiz ederek rtmekte ve reddetmektedir.6
Yaptmz aratrmaya gre kelimesinin sabit/daim eyle anlamlarna
gelmesi balam asndan daha uygun dmektedir. Bu istikamette benzer grleri
beyan eden mfessirlerin saysnn fazlalndan dolay hepsini ayr ayr zikretmek almamzn sayfa snrlarn aacaktr. Dolaysyla benzer grte olan baz mfessirlerin
sadece kaynaklarn belirtmek istiyoruz.7
B.

Tefsirlerde Fatiha Suresi Yedinci Ayetin Yorumu

Fatiha suresi yedinci ayette

geen - ayril-madubi aleyhim ve veled-dlln ifadeleriyle kimlerin kastedildii hakknda tefsirlerde birok aklama vardr. Tefsirleri incelediimizde genel olarak ifadesi ile kastedilenlerin Yahudiler,

ifadesi ile kast edilenlerin ise Hristiyanlar olduu sylenmektedir.8 Nakledilen

6

Taber, Cmiul-Beyn, I, 165 vd.

Ebl-Mel Munddn Muhammed b. Abdirrahmn b. Muhammed el-c, Cmil-Beyn f TefsrilKurn, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 2004, I, 24; Ebl-Leys mml-hd Nasr b. Muhammed b.
Ahmed b. brhm es-Semerkand, Bahrul-Ulm, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1993, I, 82; Eb Muhammed Mekk b. Eb Tlib Hamm b. Muhammed el-Kays, el-Hidye il Bulin-Nihye f lmi
Menil-Kurn ve Tefsrih ve Ahkmih ve Cmelin min Fnni Ulmih, Cmiat-rika, BAE 2008,
I, 109; Ebl-Muzaffer Mansr b. Muhammed b. Abdilcebbr et-Temm el-Mervez es-Semn,
Tefsrul-Kurn, Drul-Vatan, Riyad 1997, I, 38; Eb Muhammed Muhyissnne Hseyin b. Mesd elBegav, Melimt-Tenzl, Dru Tayyibe, Riyad 1989, I, 54; Ebl-Ksm Mahmd b. mer b. Muhammed el-Hrizm ez-Zemaher, el-Kef an Hakik avmizit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f VchitTevl, Mektebet'l-Ubeykn, Riyad 1998, I, 121; Nesef, Medrikt-Tenzl, I, 32.
8
Ebl-Hasen Muktil b. Sleymn b. Ber el-Ezd el-Belh, et-Tefsrl-Kebr, Messesett-TrhilArab, Beyrut 2002, I, 36; Taber, Cmiul-Beyn, I, 185 vd; Abdurrahmn b. Muhammed b. drs er-Rz
bn Eb Htim, Tefsru'l-Kurn'il-Azm Msneden an Rasulillhi ve's-Sahbeti ve't-Tbin, Mektebet
Nizr Mustafa el-Bz, Riyad 1997, I, 31; Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd elMtrd, Tefsru'l-Kur'ni'l-Azm, Risale Yay., Beyrut 2004, I, 10; Semerkand, Bahrul-Ulm, I, 83; Eb
Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferh el-Kurtub, el-Cmiu li-Ahkmil-Kurn, Risle
Yay., Beyrut 2006, I, 230-231. Ayrca bkz: Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Habb el-Basr el-Mverd,
en-Nket vel-Uyn, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut trsz., I, 60-61.
7

76

Mrsel Ethem

baz rivayetlere gre Fatiha suresinin son ayetini merak eden sahabe-i kirama Hz. Muhammed (sav) aklama yapmtr.9 Bu rivayetleri detayl bir ekilde inceleyen Halil
Aldemir u aklamalarda bulunmaktadr:
Hz. Peygamberden (s.a.v.) nakledilen rivayetin ilki tbindan Abdullah bn
akkin, muhtemelen sahabe tabakasndan olan ravinin ismini zikretmeden naklettii
aklamadr. kincisi ise Hristiyan iken Medine dneminin sonlarna doru Mslman
olan10 Adiyy bn Htimden (. 67) nakledilmitir. nc yorum ise Eb Zerrden rivayet edilmitir.11
Hz. Muhammedden rivayet edilen hadisleri deerlendirdikten sonra ayn ekilde
sahabe ve tabiundan nakledilen rivayetleri deerlendiren Halil Aldemir sz konusu rivayetlerin deerlendirmesinde unlar belirtmektedir:
Gazaba urayanlar ve dallette olanlar hakknda Hz. Peygamberden (s.a.v.)
nakledilen rivayetler olmakla birlikte onun hadislerinde Fatiha Sresinde nimet verilenlere ilikin herhangi bir aklama sz konusu deildir. Ancak sahabe ve tbindan
nakledilen rivayetlerde gazaba urayanlar ve dallette olanlar hakknda yaplan aklamalarn yan sra nimet verilenler hakknda da izahlar mevcuttur
Gazaba urayanlarn Yahudiler ve dallette olanlarn Hristiyanlar eklinde tefsir
edilmesi ise hadisler ile sabittir. Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafndan farkl yerlerde dile
getirildii anlalan bu yorum, baz ilim adamlarnn iddia ettii gibi12 shhat bakmndan bir problem tamamaktadr.13 Ancak Hz. Peygamberin (s.a.v.) bu hadislerinin
Fatiha Suresi ile irtibat net deildir. Bununla birlikte sahabe, tbin ve daha sonraki
mfessirlerin nemli bir ksm bu ayeti bu ekilde yorumlamlardr.14
Bu deerlendirmelerden sonra tefsir kaynaklarnda ayete olan yaklamlar incelemek istiyoruz:
9

Gayril-madubi aleyhimden kast Yahudiler, dallnden ise Hristiyanlardr. Bkz: Taber, CmiulBeyn, I, 185 ve devam; Eb Bekr Abdrrezzk b. Hemmm es-Sann, Tefsru'l Kurn, Mektebet'rRd, Riyad 1989, I, 37; Ebl-Fid mdddn sml b. Kesr, Tefsru'l-Kurnil-Azm, Messeset
Kurtuba, Kahire 2000, I, 225-226.
10
Kaynaklarmzda Adiyyin ne zaman Mslman olduu konusunda farkl grler vardr. Onun ne
zaman Mslman olduunu konusunda verilen en erken tarih hicretin VII. ylnn aban aydr. En ge
rivayet ise hicretin X. ylnn aban aydr. Ayrntl bilgi iin bk. bn Abdilberr, el-stb, IV, 470.
11
Halil Aldemir, Ftiha Suresi'nde Nimet Verilenler Gazaba Urayanlar ve Dallette Olanlar, Akademik Aratrma Dergisi, cilt 12, say 1, Samsun 2012, s. 228.
12
M. Sait imek, Hayat Kayna Kur'n Tefsiri, I, 18.
13
Elbn, el-Ehdsis-Sahha, IX, 785.
14
Aldemir, agm., s. 234-235.

77

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Kurtubinin belirttii gibi

ile ifadeleriyle kimlerin
kastedildii mfessirler arasnda ihtilaf konusudur. Yaptmz incelemede

ve
ifadelerinin, altnc ayette zikredilen bahtiyarlarn birer sfat, bedeli veya hali olduunu tespit ettik. Dolaysyla anlamn ona gre verilmesi gerektii kanaatine ulatk.
Fatiha suresinin son ayetini gramer asndan doru inceleyen mfessirlerin neredeyse hepsinin, yaptklar aklamalarla ayete verdikleri mana arasnda tutarszlklar
bulunmaktadr. Yaplan dilbilgisel aklamalardan sonra kurala uygun manann veril(e)memesi dikkatlerimizi ekmektedir. Grebildiimiz kadaryla ayet zerinde farkl
mlahazalarda bulunan ve dilbilgisi asndan inceleyen ilk kii Ferra (h.207) olmutur:
" "
{ :
" } . . .
"
Ferrann yapt aklamalardan ayette geen
ifadesinin kendinden nceki kelimesinin sfat olduu anlalmakta ve dolaysyla anlamna gelmektedir.15

Ayetin sonunda zikredilen

ifadesine atf
ksmnn
olduunu dikkate aldmzda cmlenin anlam kendiliinden ortaya kacaktr. Bu mana ise Kurnn btnlne, ayetin bulunduu balama uymaktadr.
Benzer grte bulunan dier bir mfessir ise Ahfe (h.215)tir:
) { } " 7 ( }
"
{
. " " .
Ahfe, Ferradan farkl olarak, ayette geen
ifadesinin kendinden nce zikredilmi olan ifadesine sfat veya bedel olabileceini
sylemektedir.16
Zemaher (h.538), yedinci ayeti tefsir ederken u ifadeyi kullanmaktadr:

15

Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd el-Ferr, Menil-Kurn, leml-Ktb Yay., Beyrut 1983, I, 7-8.
Ebl-Hasen Sad b. Mesade el-Ahfe el-Evsat, Menil-Kurn, thk. Hd Mahmd Kara, Mektebet'l-Hanc, Kahire 1990, I, 16-18.
16

78

Mrsel Ethem

: { }

.
Zemahernin aklamasndan da aka anlald gibi } { ifadesi kendinden nce geen ifadesinin bedelidir. Bu aklamay yapan
Zemaher, ayetin: kendilerine nimet verilenler; onlar Allahn gazabndan ve dalaletten kurtulmulardr eklinde anlalmas gerektiini belirtmektedir. Zemahernin ifade ettiine gre } { ifadesi ayn zaman ifadesinin sfat da olabilir. Buna gre anlam man nimeti ile Allahn gazab ve dalaletten kurtulma vasflarn birletirmi olanlardr eklinde olur.17
Zemaher ayete yapt dilbilgisi aklamalardan sonra zayf bulduu bir gre
yer vermektedir:
{ : :
.]60 : } [


...]77 : } [
{ : :
Bu gre gre
ifadesi ile Maide suresi 60.ayetinde Onlar,
Allahn lnetledii ve gazaba uram kimselerdir sznde iaret edilenin Yahudiler
olduu anlalmaktadr.
ifadesi ise Maide suresi 77.ayetinde Onlar daha
nce sapmlard hatrlatmas ile kastedilen Hristiyanlardr.18
Zemaher ok ak bir ekilde savunduumuz manay hem gramer hem de anlam
adan ortaya koymaktadr. Dikkatimizi eken dier bir husus ise Zemahernin rivayetlere yer vermemesidir. Ayetin tefsirinin son ksmnda ise Kurn Kurnla tefsir
etmeye alanlarn aklamasn zayf bulmakta, dolaysyla isim vermeden yalnzca
farkl bir grn var olduunu zikretmektedir.19
Tabersi (h. 548) yedinci ayeti tefsir ederken - gayr kelimesinin irab ynn
incelemekte ve bu kelimenin esreli okunuunun birka sebebini dile getirmektedir:

17

Zemaher, Kef, I, 122-123. Benzer anlamlar iin bkz: Eb Abdillh Muhammed b. Al b. Muhammed e-evkn, Fethul-Kadr el-Cmi Beyne Fenneyir-Rivye ved-Dirye min lmit-Tefsr, thk.
Abdurrahman Umayr, Drul-Vefa, Beyrut 1994, I, 92; Muhammed et-Thir b. Muhammed bn r,
Tefsru't-Tahrr ve't-Tenvr, Dr't-Tnsiyye, Tunus 1984, I, 195.
18
Zemaher, Kef, I, 123.
19
Zemahernin bu yorumu ve ayete olan yaklam Muhammed Esedin de dikkatlerini ekmitir ve
Fatiha suresini incelerken ayetin yorum ksmnda buna iaret etmitir. ngilizce mealleri blmnde daha
detayl aklamalar yaplacaktr.

79

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

a.

kelimesinde geen hum zamirinin bedelidir,

b.

kelimesinin bedelidir,

c.

kelimesinin sfatdr.

Tabersi, aklamalarna devam ederek kelimesinin nasb okunmas halinde de

birka ihtimalden sz etmektedir:
a.

kelimesinde zikredilen hum zamirinin hali olmasndan dolay-

b.

kelimesinin istisnai munkati olmasndan dolaydr,

c.

Takdir olarak kelimesinin mefulu olmasndan dolaydr.

dr,

Dikkat edilirse, Tabersinin gramer asndan yapt bu aklamalar ve buna bal

olarak elde edilen mana, almamzda savunduumuz manay her adan desteklemektedir.20
Zikredilen gramer ve mana ilikisi hususlar dikkate alnd zaman Fatiha suresi
altnc ve yedinci ayetlerin u ekilde tercme edilmesi daha uygun olacaktr:
Sen bizleri doru yolda; kendilerine nimet verdiklerinin yolunda daim kl ki onlar senin gazabna yol aacak eylemlerde bulunmayan ve doru yoldan sapmayan kimselerdir.
Bununla beraber Fatiha suresi altnc ve yedinci ayetlerine u ekilde meal verilmesi de dorudur:
a)

O halde ey Rabbimiz sen bizleri doru yolda, gazabna yol aacak ey-

lemlerden uzak durduklar ve doru yoldan sapmadklar iin senin nimetlerine gark
ettiin kimselerin yolunda daim kl.

20

Eb Al el-Fadl b. Hasan et-Tabers, Mecmeul-Beyn f Tefsril Kurn, Drul-Ulm, Beyrut 2006, I,

36-38. Benzer yorum ve aklamalarda bulunan mfessirlerin says ok olduu iin burada sadece bazlarnn isim ve kaynakasn belirtmek istiyoruz: Taber, Cmiul-Beyn, I, 180 vd.;
Eb shk Ahmed b. Muhammed b. brhm es-Saleb, el-Kef vel Beyn, Dru hyit-Trsil-Arab,
Beyrut 2002, I, 123; Eb Cafer Muhammed b. el-Hasen b. Al et-Ts, et-Tibyn f Tefsril-Kurn,
Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut trsz., I, 44 vd.; Eb Muhammed Abdlhak b. Glib el-Endels, elMuharrerl-Vecz f Fefsril-Kitbil-Azz, Dru'l-Ktbi'l-lm, Beyrut 2001, I, 76-77; Ebl-Ksm
Mahmd b. Ebil-Hasen b. el-Hseyn en-Nsbr, czl-Beyn an Menil-Kurn, Tevbe Yay., Riyad
1997, I, 70; Nsrddn Abdullh b. mer b. Muhammed el-Beyzv, Envrt-Tenzl ve Esrru't-Te'vl,
Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1998, I, 31; bn Kesr, Tefsru'l-Kurnil-Azm, I, 223; Muhyiddin
ed-Derv, rbl-Kurnil-Kerm ve Beynh, Drul-rd, Humus 1992, I, 15.

80

Mrsel Ethem

b)

O halde ey Rabbimiz! Sen bizleri doru yolda; nimet verdiklerinin yo-

lunda daim kl: nk onlar senin gazabna yol aacak eylemlerde bulunmayanlar ve
inan konusunda doru yoldan sapmayan kimselerdir.21
Yaptmz aratrmalar neticesinde ulatmz sonucu ve bu konudaki grlerimizi beyan ettik. imdiki aamada ise incelemeye aldmz baz meallerde bu ayetlere
verilen anlamlar almamzda ksaca zikretmek istiyoruz.
C.

Meallerde Fatiha Suresi Altnc ve Yedinci Ayetlerinin Manalar ve

Deerlendirilmesi
Bu blmde birka farkl dilde yaymlanan mealleri incelemek istiyoruz. Bu dilleri dilbilimcilerin tasnifine gre birbirine yaknl ynnden ksmda deerlendirmemiz mmkndr:
Birinci grupta Altay Dil Ailesinin kollarndan birisi olan Trki Dillerdir. Trk dili
bata olmak zere Azerice, zbeke, Tatarca, Kazaka ve Krgzca yaymlanan mealleri
inceledik. Bu diller birbirine olduka yakndr. Aralarnda harf deiimleri renildii
takdirde kolayca renilebilmesi mmkndr.
kinci olarak Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alan ngilizce ve Rusa meallere
yer verdik.
Son ksmda ise Hami-Sami dil ailesindeki branice yaymlanan mealleri tetkik ettik.
Arzuladmz tm meallere ulamada zorluk ektik. Ulaamadmz dier mealleri ise bir sonraki almamzda ele almay mit ediyoruz. Bu aamadaki aratrmamzn hedefi meallerde Fatiha suresi son iki ayetine verilen manay tespit ve tetkik etmek
olacaktr. Makalenin snrl tutulabilmesi iin birbirine benzeyen grler kategorize
edilecektir.
1.

Trke Mealler

Bilindii gibi Trk dilinde iki yz akn Kurn meali bulunmaktadr.22 Bu meallerin hepsine ayr ayr bakmak makalemizin boyutlarn aacandan ve bir hayli zor
21

Merhum Salih Akdemir hocamz ile yaptmz derslerde bu manalar zerinde almalar ve baz mzakerelerde bulunmutuk. Dolaysyla zikrettiimiz bu iki meal merhum hocamzn benimsedii manalardr. Son ar Kurn isimli mealde Fatiha suresini bu istikamette redaksiyon yapmak istediini sk sk
dile getirmekteydi.

81

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

olacandan mevcutlar arasndan birka tanesiyle yetineceiz.23 ncelediimiz mealler

Fatiha suresi altnc ayette geen - ihdina kelimesine dosdoru yola ilet, doru
yola hidayet et ve doru yola ulatr gibi manalar ieren ifadelerle Trkeye aktarmlardr. Bu mealler arasnda sadece A. Fikri Yavuz parantez iinde sabit eyle ifadesini kullanmtr. Ayetin getii balam gz nnde bulundurulduunda sz konusu
kelimenin sabit eyle/daim kl eklindeki evirisi doru olmaktadr.
Fatiha suresinin yedinci ayetine gelince incelediimiz Trke meallerden sadece
bir meal yukarda savunduumuz manay vermitir; mer Rza Dorul, her ne kadar
altnc ayete dikkat etmediyse de, yedinci ayeti u ekilde tercme etmitir:
Bizi doru yola ilet. Nimetine erenlerin, gazaba uramayanlarn ve sapmayanlarn dosdoru yoluna ulatr Ulu Tanr! min24
mer Rza Dorul bu manay verdikten sonra ayetle ilgili baz aklamalar ve yorumlar yapmaktadr. Aklamasnda Yahudi ve Hristiyanlardan bahsetmektedir. Dolaysyla yaplan meal doru olsa da izahta hata bulunmaktadr.25
Dikkatimizi eken dier bir alma ise Ahmet Hamdi Aksekinin kaleme ald
Namaz Surelerinin Trke Terceme ve Tefsiri balkl eseridir. Bu eserde Fatiha suresinin yedinci ayeti u ekilde tercme edilmitir: Kendilerine bol bol nimet verdiin
bahtiyarlarn yoluna, ki onlar ne azp sapm, ne de gazabna uramlardr.26
22

Ercan en, Cumhuriyet Dnemi Kurn Tercmeleri Balamnda Bir Mel ve Bir Mtercim: Ismayl
Hakk Baltacolu (1886-1978) ve Kurn evirisi (Eletirel Bir Yaklam), Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, cilt 6, say 28, 2013, s.348.
23
Trk dilinde incelediimiz mealler unlardr: Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, Kurn-
Kerim ve Meali, (haz. Dcane Cndiolu), Sistem Matbaaclk, stanbul 2003; mer Nasuhi Bilmen,
Kurn- Kermin Trke Meali lisi ve Tefsiri, Bilmen Yay., stanbul 1965; A. Fikri Yavuz, Kurn-
Kerm ve zahl Meli lisi, hlas Matbaaclk ve Datm A.., stanbul 1967; Hasan Basri antay,
Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Mrid antay Yay., stanbul 1980; Yaar Nuri ztrk, Kurn Kerim Meali, Yeni Boyut Yay., stanbul 2011; Sleyman Ate, Kurn- Kerm ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara 1980; Suat Yldrm, Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, Ik Yay., stanbul 2002; Salih
Akdemir, Son ar Kurn, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009; mer Rza Dorul, Tanr Buyruu
Kurn- Kerm Tercme ve Tefsiri, Muallim Ahmet Halit Ktphanesi, stanbul 1934; Hseyin Atay,
Kurn Trke eviri, Atay ve Atay Yay., Ankara 2007; Mustafa slamolu, Hayat Kitab Kurn Gerekeli Meal-Tefsir, Dn Yay., stanbul 2010; Mustafa ztrk, Kurn- Kerim Meali Anlam ve Yorum
Merkezli eviri, Ankara Okulu Yay., Ankara 2014.
24
mer Rza Dorul, Tanr Buyruu Kurn- Kermin Tercme ve Tefsiri, s.7.
25
1980 ylnda yaymlanan 4.basksnda ise Yahudi ve Hristiyanlardan sz edilmemektedir, bkz: mer
Rza Dorul, Tanr Buyruu Kurn- Kermin Tercme ve Tefsiri, nklp ve Aka Basmevi, stanbul
1980, s.7.
26
Ahmet Hamdi Akseki, Namaz Surelerinin Trke Terceme ve Tefsiri, (tashih: smail Derin), Diyanet
leri Bakanl Yay., 21.bask, Ankara 2012, s.7-8. Aratrmamz esnasnda Aksekinin bu almasndan bahseden Ahmet Nedim Serinsu hocamza burada kranlarmz bildirmek istiyoruz.

82

Mrsel Ethem

Bu manay tercih eden Akseki ayetin tefsir blmnde herhangi bir aklamada
bulunmamaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi sz konusu manann bu istikamette
olmas hem gramer hem de ayetler arasndaki balamdan dolay daha isabetli olmaktadr.
2.

Azerice Mealler

ncelediimiz Azerice mealler Fatiha suresi altnc ayete u manalar vermilerdir:

Mrza Resul smailzade Duzal27 Bizi doru yola hidayt et bizi doru yola hidayet
et eklinde tercme etmektedir.28 Bnyadov ve Memmedeliyev ise Bizi doru (dz)
yola ynlt! - bizi doru (dz) yola ynelt! eklinde meal yapmlardr.29
ncelediimiz bu mealler Fatiha suresinin altnc ayetine hem gramer hem de mana asndan ters dmekte ve dolaysyla icap eden manay vermemektedir.
Yedinci ayete gelince sadece Mrza Resul smailzade Duzal doru mana vermitir:
Nemt verdiyin kimslrin yoluna ki, onlar qzbin dar olmamlar, azn da
deyiller Nimet verdiin kimselerin yoluna ki, onlar gazabna dar olmamlar, azgn
da deildirler.
Mrza Resul smailzade Duzaln ayete verdii mana dorudur. Azerice mealleri
zetlemek gerekirse altnc ayete verilen manalar yanl bulunmaktadr. Fakat yedinci
ayete sadece Mrza Resul verdii mana ile isabet etmitir.
3.

zbeke Mealler

zbek dilinde incelediimiz meallerde Fatiha suresi altnc ayeti u ekilde tercme edilmitir:

27

ncelediimiz bu mealin yaynevi ve yayn yeri belirtilmemitir. Sadece ran slam Cumhuriyetinin
Vakf ve Hayriyye leri Tekilat Tarafndan dre Olunan Qur'ani Kerimin Dnya Dillerine Tercme
Merkezinin Tetkikat ubesi tarafndan kontrol edildii bildirilmektedir.
28
Mrza Resul smailzade Duzal, Qurani Kerim ve Azerbaycan Diline Tercmesi, 2006, s.1. Benzer
manay Alihan Musayev de vermektedir, bkz: Alihan Musayev, http://www.quran.az/1/t:1, (19 ubat,
2015).
29
Z.M. Bnyanov ve V.M. Memmedeliyev, Kurn Kerim Meali, pek Yolu Yay., Bak 2007, s.VI.

83

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Altnhan Tora ayeti Bizleri doru yola balat

eklinde tercme etmitir.30
Alauddin Mansur ise ayeti Sen bizi
Doru Yola hidayet eyle eklinde tercme etmitir.31 Daha sonra Alauddin Mansur
erh blmnde ihdina kelimesinin szlk anlamlarn aklarken hidayet et, gnder,
balat gibi manalara geldiini sylemektedir.32 Dolaysyla zbek dilinde yaymlanan meallerde almamzda savunduumuz mana verilmemitir.
Fatiha suresinin yedinci ayetine gelince zbeke meallerin birou yanl mana
vermitir. Ayete fakl yaklam gsteren ok az Kurn mtercimi olmutur. Altnhan
Tora 7.ayeti iki ayet olarak gstermekte ve "7. ,
. 8.
" eklinde meal yapmaktadr. Bu mealin Trkesi O zatlarn yollarna ki
Sen onlara nimet olarak verdin. Onlara ne gazabn inmitir ne de yoldan sapmlardr
eklindedir.
Grld gibi ayet doru tercme edilmitir. Fakat tefsir blmne baktmz
zaman
ifadesinden kast Yahudi,
ifadesinden kast ise
Hristiyanlar olduu eklindeki aklamalarn grmekteyiz. Dolaysyla ayete doru
anlam verilmi ama aklama yanl yaplmtr. Buna benzer mana ve aklamalar Abdulaziz Mansur ve Alauddin Mansurun mealinde grebiliriz.33
ncelediimiz mealler arasnda sadece Hindistaniy doru mana vermitir. Kanaatimize gre bunu dier mtercimler gibi herhangi aklama yapmayna borludur. Dolaysyla meal mana ve gramer asndan dorudur. Hindistaniy 5-7.ayetleri birletirerek
u ekilde tercme etmitir: , .
() .
Ey

30

Muhammed Sadk, Usmanhan Alimov, amsiddin Babahanov ve Abdulaziz Mansur yaptklar mealiyle
Altnhan Torann mealine benzerlik gstermitir. ncelediimiz mealleri http://www.quran.uz adresinden ulaabilirsiniz (27 ubat, 2015).
31
Alouddin Mansur, Kurni Kerim zbeke zohli Tarcima, olpon Yay., Takent 2001, s.30.
32
Alouddin Mansur, Kurni Kerim zbeke zohli Tarcima, s.30.
33
Alouddin Mansur, Kurni Kerim zbeke zohli Tarcima, s.31. ncelediimiz dier meallere
http://www.quran.uz adresinden ulalabilir (27 ubat, 2015).

84

Mrsel Ethem

Yaratc olan Allah, bizleri doru yola ilet. Sen o yolu peygamberler ve evliyalara nimet
olarak verdin. Onlar Senin tarafndan gazabna uramam ve sapm deildirler.34
zetle zbeke meallerin altnc ayette baarsz fakat yedinci ayette ksmen baarl olduunu syleyebiliriz. Nitekim yedinci ayete gramer asndan olan yaklamlar
ve verilen manalar takdire ayandr.
4.

Tatarca Mealler

Tatar dilindeki mealleri incelerken bu almalarn acilen redaksiyona ihtiyac olduklarn grdk. Nitekim ulaabildiimiz eserlerin ok eski ve yllarca nce baslm
olmalarnn yansra kitap hakknda yeterince bilgi verilmemesinin okurlar olumsuz
etkilediine inanmaktayz.
Tatar dilindeki baz mealleri analiz ettikten sonra u tespitlerde bulunmak mmkndr: Diyanet leri Bakanl destekleriyle 2006 ylnda yaymlanan Kurn- Kerim ve zaatl Manas adl mealde altnc ve yedinci ayetler birletirilerek u ekilde
tercme edilmitir:

! Bize doru yolu gster. Kendilerine ltuf ve ikramda

bulunduun kimselerin yoluna; gazaba urayanlarn ve sapklarnkine deil!35
Grld gibi ayetlere genel ve yaygn fakat hatal mana verilmitir.
Nogmani Fatiha suresi altnc ayeti yle tercme etmitir:
! ! Ey mrebbimiz Allah! Bizleri doru yola gnder!36 Nogmani, ayetin yorumunu da u ekilde yapmaktadr:
doru yol Kurn ve Snnet yoludur.37 Nogmani tarafndan yaplan bu aklamalar Fatiha suresinde verilmek istenen mesaja uygun dmemektedir.
Yedinci ayet u ekilde tercme edilmitir:

34

http://www.quran.uz, (27 ubat, 2015).

Zakir Kurtnezir, Kurn- Kerim ve zaatl Manas, Dolya Yay., 2007, Fatiha suresi. Ayrca bkz: Muhammet Sadk b. ah Ahmet, Teshilu'l Beyan fi Tefsiri'l Kurn, Akademiya Poznaniya Yay., Kazan
2009, s.9.
36
Benzer mana iin bkz: Asadallah al-Hamidi, el-tkan f Tercmetil-Kurn, Yorty Yay., Kazan 2005,
s.5;
37
Nogmani, Kurn Tefsiri, Ankara 1996, s.4.
35

85

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

,

,38
!
Konumuzu ilgilendiren ksm ele alrsak Nogmani
ve
ifadelerine seni kzdranlarn ve yanlm insanlarn hem bidat hem de dalalet
yolundan baka yola gnder eklinde yorumlar yapmaktadr. Daha sonra ise yapt
meali aklamak iin yani seni kzdrmayan ve hak yolundan sapmayanlarn yoluna
gnder eklindeki yorumlar da dikkat ekmektedir. Bylece netice olarak Nogmani
ayete dolayl olarak olsa da savunduumuz manay vermitir.39
5.

Kazaka Mealler

Kazaka meallerde ise, Fatiha suresinin altnc ayetiyle alakal meal ve yorumlar
yledir:
Halife Altay ve Saule Kaj Bekenkz Fatiha suresi altnc ayeti yle tercme etmilerdir ! bizi doru yola ilet. Dolaysyla ihdina kelimesine /ilet manasn vermi bulunmaktadrlar.40
Alauddin Mansur ise Sen bizi doru yola
ilet eklinde meal yapmtr. Daha sonra Alauddin Mansur ayetle alakal aklamalar
ve kelime tahlilleri yapmakta fakat balamla alakal bir ey sylememektedir.41
S. Aday, D. Ebumenaf, A. Ahmet, D. Mubar ve I. Paltreden oluan heyet, ayeti
u ekilde tercme etmitir: ! - bizi doru yol ile yrt!42

38

Benzer mana iin bkz: Asadallah al-Hamidi, el-tkan f Tercmetil-Kurn, s.5. Bu eser es-Suyutinin
almas esas alnarak 1907 ylnda Kazanda yaymlanmtr, bkz: Efim Rezvan Anatolevi, Koran i
Ego Mir, Peterburgskoe Vostokovedeniye Yay., Sankt Petersburg 2001, s. 430.
39
Nogmani, Kurn Tefsiri, s.4.
40
Halife Altay, Kuran Karim Kazaka Mana Jane Tsinigi, Kral Fahd Kurn- Kerim Basm Kompleksi, Suudi Arabistan 1991, s.1. Benzer anlamlar iin bkz: Saule Kaj Bekenkz, Askar Kaj Nurmbet,
Kurannn Otuzn Paras, Deyir Yay., Almata 2005, s.8; Saule Kaj Bekenkz, Askar Kaj Nurmbet,
Kuran Kerim, Kurannn 25, 26, 27, 28, 29, 30 Paralar Cane Fatiha Suresi, Araba Transkripsiyas
Cane Kazaka Manas, Almata 2008, s.7; Zaripbay Cumanolu Orazbay, Kuran Karim Jane Onn Manalarnn Kazaka Audarmas men Tapsiri, Fasr- Yay., imkent 2006, I/4.
41
Alauddin Mansur, Kuran Karim Kazaka Mana Jane Tsinigi, Almat-Bikek 2006, s.23-24.
42
S. Aday, D. Ebumenaf, A. Ahmet, D. Mubar, I. Paltre (evirmenler), Kuran Karim, 30. Para Manalk Audarma Jane Tapsir, Halife Altay Uluslararas Yardm Vakf Yay., Almat 2006, s.3. Benzer mana

86

Mrsel Ethem

Son olarak The Holy Quran with Kazak and English Translations adl mealinde
Fatiha suresi 6-7.ayetler birletirilerek u ekilde Kazakaya aktarlmtr:
() ,
Bizleri (Senin) kahrna
urayanlarn ve yolunu kaybetmilerin deil, Senin nimet verdiklerin yolu olan doru
yola balat.43
ncelediimiz Kazaka meallerde Fatiha suresi altnc ayetine verilen anlamlar
zetlemek gerekirse hibir mealde savunduumuz sabit eyle/daim eyle eklindeki
aklamalar bulunmamaktadr.
Kazaka meallerde Fatiha suresi yedinci ayetine verilen manalara gelince sadece
iki meal yazar savunduumuz manay vermitir. Alauddin Mansur ayete u anlam yklemitir:
() (), (
) - ( )
.
Bu meali Trkeye u ekilde aktarabiliriz: Bizleri yle kiilerin yolunda yrt ki
Sen onlara doru yolu gstermisin onlar (Senin tarafndan) gazabna uramamlar
ve yanlmamlardr.
Alauddin Mansur ayetin tefsir ksmnda ise gazaba urayanlarn Yahudiler, doru
yoldan sapanlarn ise Hristiyanlar olduunu aklamaktadr. Yani, daha nce dier almalarda da grdmz gibi, yaplan yorum verilen manaya ters dmektedir.44
Doru manay yanstan ikinci meal yazar ise Orazbay son iki ayeti birletirerek
- ()
, () !

iin bkz: Toktasn Ermaul Dysenbi, Kuran Karimnin Kazaka Manas, Salk Tertibi Yay., Taraz
2009, s.5.
43
Hafiz Ghulam Sarwar ve Mr. Smanov Absattar, The Holy Quran with Kazak and English Translations,
Restu Foundation Yay., Selangor 2010, s.6.
44
Alauddin Mansur, Kuran Karim Kazaka Mana Jane Tsinigi, s.24-27.

87

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Bizi srat mstakime (yani) kahra uramam ve azmam, Sen iyilik verdiklerinin
(doru) yoluna ilet eklinde Kazakaya aktarmtr.45
Aka grld gibi bu iki meal ayetin balamna ve gramer ynne uygun
dmektedir. Fakat yaptklar yorumlar alakasz olduundan dolay mtercimin kastn
ve yaklamn tespit etmek zor deildir.
6.

Krgzca Mealler

Aktarlan bilgilere gre Krgz dilinde yaklak alt yedi tane meal bulunmaktadr.46 Biz bu meallerin sadece birka tanesine ulaabildik. Bu mealleri inceleyerek u
neticeye vardk: Ernis Tursunov Fatiha suresi altnc ayeti ... Doru yolu gster eklinde tercme yapmtr.47 ncelediimiz Iyk Kurn isimli
mealde ise neredeyse Ernis Tursunovun yapt mealiyle ayndr.48 Alauddin Mansur
ise bu ayete ! Doru Yola ilet/ynlendir olarak meal vermitir.49
Krgz dilinde yaplan bu mealler savunduumuz ve dilbilimsel adan gereken
anlam vermemektedirler.
Yedinci ayete gelince incelediimiz Krgzca meallerin her biri farkl bir yaklam
sergilemilerdir:
Ernis Tursunov Fatiha suresini iirsel tercme etmeye alt iin yedinci ayetin
manas neredeyse fark edilmemektedir. Bununla beraber kafiyeyi tutturabilmek iin de
ayette olmayan kelimeler eklemek mecburiyetinde kalmtr.50
Iyk Kurn mealinin yazarlar ise ayete ()
ki senin kahrna uramayan ve sapmayanlara Kendin gsterdiin yol eklinde verdikleri mana gramer ve balam asn-

45

Zaripbay Cumanolu Orazbay, Kuran Karim Jane Onn Manalarnn Kazaka Audarmas men Tapsiri, I, 94-95.
46
Glden Saol Yksekkaya, Kurn- Kerimin Krgzca evirileri, Turkish Studies , Cilt: 9, Say: 9,
Ankara 2014, ss.33-37.
47
Ernis Tursunov, Kurn, Krgzistan Yay., Bikek 1991, s.51.
48
Sen bize doru yolu gster eklinde meal vermilerdir. Bkz:
Abdkr smailov, Dyn Abdldayev, Sadibakas Doolov, Sadk Gavay, Iyk Kuran: Maanilerinin
Krgza Kotormosu Menen, Erkam Matbaas, stanbul 2006, Fatiha suresi.
49
Alauddin Mansur, Kuran Karim Cana Ann Maanilerinin Krgza Kotormosu, Ukun Yay., Bikek
2005, s.1.
50
Ernis Tursunov, Kurn, s.51.

88

Mrsel Ethem

dan tamamen uygun dmektedir. Fakat ayetin yorum ksmnda ise Beydaviye atfta
bulunarak burada kastedilenlerin Yahudi ve Hristiyanlar olduunu vurgulamaktadrlar.51
Aslnda sadece Alauddin Mansur ayeti doru tercme etmektedir:

, ! Bizleri gazaba duar olmayan ve Hakikat
Yolundan kaymayanlara Kendin nimet olarak verdiin Yoluna, Doru Yola ynelt!
Alauddin Mansur ayete herhangi bir yorum eklememektedir. Fakat zbeke ve
Kazaka mealleri incelerken Alauddin Mansurun ayetin yorum ksmnda Yahudi ve
Hristiyanlardan bahsettiini grmtk. O zaman eer zbek ve Kazak dillerinde yapt mealleri dikkate almazsak Krgz dilinde yapt bu meali doru kabul etmemiz gerekir.52
7.

ngilizce Mealler

ngilizce meallerin bir ksmnda Fatiha suresi altnc ayetiyle alakal u sonucu elde ettik: Abdullah Yusuf Ali ve Muhammed Marmaduke Pickthall Show us the
straight way/path bize doru yolu gster eklinde tercme etmilerdir.53 Bylece ihdina kelimesine show/gstermek anlamn vermi bulunmaktadrlar. Muhammed
Esed Guide us the straight way bizi doru yola ynlendir olarak meal yapmtr.54
Bilindii gibi guide kelimesi rehberlik etmek, ynlendirmek anlamlarna gelmektedir. Muhammad Habib Shakir ise Keep us on the right path bizi doru yolda srdr/sabit eyle eklinde yapt meali ile isabet ettiini dnmekteyiz.55 Malum, ngilizcede Keep on ifadesi devam etmek, srdrmek anlamlarna gelmektedir. Ayetteki rnekte ise keep sth. on kalb kullanlmakta ve tutmaya devam etmek manasn
ifade etmektedir. Balam dikkate alndnda M.H. Shakirin yapt meal doru olmaktadr.

51

Abdkr smailov ve dierleri, Iyk Kuran: Maanilerinin Krgza Kotormosu Menen, Fatiha suresi.
Alauddin Mansur, Kuran Karim Cana Ann Maanilerinin Krgza Kotormosu, s.1.
53
Abdullah Yusuf Ali, The Meaning of the Holy Qurn, Amana Yay., 10.bask, Maryland 2001, s.15;
Muhammed Marmaduke Pickthall, The Meanng Of The Glorious Quran, Text and Explanatory Translation, Muslim World League Yay., Mekke 1977, s.2. Ayrca Pickthalle ait dier bir meal iin bkz: M.
Marmaduke Pickthall, The Quran Translated Message for Humanity, International Committe for the
Support of the Final Prophet Yay., Washington 2005, s.29.
54
Muhammad Asad, The Message of The Qurn, aret Yay., stanbul 2014, s.2; Benzer anlam iin bkz:
Tarif Khalidi, The Qur'an, Penguin Books Yay., New York 2009, s.3; Arthur John Arberry, The Koran
nterpreted, Touchstone Yay., New York 2009, I/29.
55
Muhammed Habib Shakir, The Quran, http://www.al-quran.info/#1:7 , (11 Mart, 2015).
52

89

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Yedinci ayetle alakal olarak incelenen meallerin birou bizim bu makalede savunduumuz manay vermemitir. Sz konusu mealler arasnda farkl yaklam sergileyen Abdullah Yusuf Ali olmutur:
The way of those on whom Thou hast bestowed Thy Grace, those whose (portion) is not wrath, and who go not astray.
Bu meali u ekilde tercme edebiliriz: Kendilerine nimet verdiin insanlarn yoluna ki onlar ne gazabna uramlar ne de sapmlardr. Yusuf Ali bu ayetle alakal iki
dipnotla aklama yapmtr. Sadece konumuzla alakal ksma dikkat ekmek istiyoruz:
The negative ghayr should be construed as applying not to the way, but as describing men protected from two dangers by Allah's Grace. Yani olumsuz gayr edat yoluna deil eklinde yorumlanmalyd, fakat Allahn ltfyle iki tehlikeden (gazaba
urayanlar ve sapanlar) korunmu insanlar betimlemektedir. Yusuf Alinin meal ve
yorumlarn zetlemek gerekirse ayette geen ve ifadeleri Nimetine erenlerini betimlemektedir. Dolaysyla ayette Yahudi ve Hristiyanlar
sz konusu edilmemitir.
ngilizce mealleri incelerken dikkatimizi eken dier bir husus ise Muhammed
Esedin yaklamdr. Esed yedinci ayete genel ve yaygn manay verdikten sonra yorum
ksmnda iki farkl gr aktarmaktadr:
a)

Zemaher gibi dnenler; nimet bahettiklerinin yoluna pasajn

yle anlamlardr: Senin gazabna uramam ve sapkla dmemi olanlarn yoluna. Yani
ve ifadeleri kendilerine nimet verilenleri
ifadesinin aklayc/defining mahiyetini tamaktadr.
b)

Begavi ve bn Kesir gibi dnenlere gre; ve

ifadeleri gazaba urayanlarnkine ve sapanlarnkine deil eklinde anlalmaldr.56

ngilizce mealleri zetlemek gerekirse M.H. Shakir altnc ayete doru mana vermektedir. Yedince ayette baarl olan ise Yusuf Alidir. Bununla beraber Esed baz
aklamalaryla farkl manalarn da var olduunu hatrlatmaktadr.

56

Muhammad Asad, The Message of The Qurn, s.2. Esed aklamalarnda ikinci gr savunduunu
dile getirmektedir.

90

Mrsel Ethem

8.

Rusa Mealler

Rusa meallerde57 Fatiha suresi altnc ayetindeki ihdina kelimesinin:

bizi doru yola ynlendir, bizi
doru yola ilet ve , bizi doru,
hayr ve mutluluk yoluna ilet eklinde tercme edildiini grmekteyiz.
Grld gibi meallerde genel olarak doru yola ilet/ynlendir anlamlar verilmitir. Elde ettiimiz verilere gre ihdina kelimesinin Rusaya bu ekilde evrilmesi balam ve gramer adan doru olmamaktadr. Bununla birlikte baz Rusa meallerde Fatiha suresi yedinci ayetine mana verilirken ayetteki gramer ve balamn dikkate
alndn mahede etmekteyiz:
a.

Boguslavskiy 6-7. ayetleri birlikte ele alarak u ekilde tercme etmek-

tedir:
, , ,
- Bizleri doru yola ilet, onlarn yoluna ki Sen onlara iyilikte bulundun, onlar ki Senin fkene uramadlar ve (doru
yoldan) sapmazlar.58
Rusa yaplan bu meal dikkatlice okunduunda grlecektir ki
ile ifadeleri ksmndaki kelimesinin [ ]zamirine bedel veya sfat yaplmaktadr. Bu manann ise hem gramer hem de suredeki
verilmek istenilen mesajn manas bakmndan isabetli olduunu dnmekteyiz.
b.

idfarn mealinde Boguslavkiynin verdii manaya benzer anlam gr-

mekteyiz:

57

ncelediimiz Rusa mealler: Gordiy Sablukov Semyoovi, Koran, Zakonodatelnaya Kniga Mohamedanskogo Veroueniya, 2.bask, Kazan 1894, s.5; Dmitriy Boguslavskiy Nikolayevi, Koran, 4.bask,
ar Yay., stanbul 2005, s.1; gnatiy Krakovskiy Yulianovi, Koran, 12.bask, Feniks Yay., Rostov
2010, s.3; Teodor umovskiy Adamovi, Sveenniy Koran, Akt Yay., Moskova 2004, s.28; man Valeriya Porohova Mihaylovna, Koran, 10.bask, Ripol Klassik Yay., Moskova 2009, s.28; Osmanov MagomedNuri Osmanovi, Koran, 3.bask, Dilya Yay., Moskova 2009, s.4; Elmir Kuliev Rafaelolu, Koran,
7.bask, Ummah Yay., Yokar-Ola 2009, s.13; Betsi idfar Yakovlevna, el-Koran, Ummah Yay., Moskova 2003, s.3; Abd es-Salam el-Mansi ve Sumeyya el-Afifi, Tefsirul Kurn el-Muntahab, Msr Vakflar
Mdrl Yay., Kahire 2000; Abu Adel, Koran, Perevod Smisla Ayatov i h Kratkoe Tolkovanie, 2008,
s.1; Abdullah Oryahili ve Fahrinur afik, Al-Koranul Karim, Milsan Yay., stanbul 2010, s.13; Sleyman
Magomedov, Svyaenny Koran Perevod Smslov i Kommentarii, zel Bask, Mahakale 2010; F. Karaolu, Koran, Diyanet Vakf Yay., Ankara 2012.
58
Boguslavskiy, Koran, s.1.

91

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

, ,
- Kendilerine ihsanda bulunduun yol ile ki onlar senin gazabn tatmam ve sapmamlardr.
Her ne kadar idfar ayetin manasn ekledii yorumlarla biraz farkl yanstm olsa da Boguslavskiynin verdii meale benzemekte ve dilbilim asndan daha isabetli
grnmektedir.59
c.

Son olarak Abdullah Oryahili ve Fahrinur afikin hazrladklar

ciltli tefsir-mealde 6-7. ayetlerine yer vermek istiyoruz:

, , ,
, - Bizleri doru yola gtr/ilet, kendilerine nimet verdiklerinin yoluna ilet ki onlara gazabn inmemi ve onlar sapm deildirler.60
Yaplan bu meal, ayetin cmle yapsna uygundur ve kanaatimize gre bu ekilde olmaldr. Fakat ayetin tefsir ksmn okuduumuz zaman meal ksmnda verilen manay anmsatacak aklamalar bulunmamaktadr. nemine binaen Rusa yaplan tefsir
metnini burada zikretmek istiyoruz: .. ""
, ,
, , ,
.
, "" ,
,
, ,
. ,
, .61
Abdullah Oryahili ve Fahrinur afikin yaptklar tefsiri u ekilde zetleyebiliriz: kendilerine nimet/ verdiklerinin ifadesinden maksat dnyada geici nimetlere nail olanlar deildir. Aslnda ayette kastedilen Senin gazabna nail olanlar ile

59

idfar Betsi Yakovlevna, el-Koran, s.3.

Abdullah Oryahili ve Fahrinur afik, Al-Koranul Karim, s.13.
61
Bkz: Abdullah Oryahili ve Fahrinur afik, Al-Koranul Karim, s.15.
60

92

Mrsel Ethem

mutluluk ve huzura giden yolu kaybedenlerdir.62 Yaplan bu yorumlar meal ksmnda verdikleri mana ile rtmemektedir. Dolaysyla meal ile ona yaplan yorum arasndaki mulaklk akllarda baz soru iaretleri brakmaktadr.63
Bilindii gibi Ruslar uzun zamandan beri Kurn yakndan tanmaktadrlar. Bu
tarihi I. Petro zamanna kadar gtrmemiz mmkndr.64 Fakat yaptklar Kurnla
ilgili alma ve tecrbeleri Trkiyenin ulat ilmi seviyenin gerisinde olduunu dnmekteyiz. Bu olumsuzluklara ramen, almamzda grdmz gibi, Kurn
anlamada yaptklar zgn tespitler takdire ayandr.
9.

branice Mealler

branice Kurn meallerinin says olduka azdr. Tespitlerimize gre toplam drt
meal bulunmaktadr. Sz konusu mealleri kronolojik olarak incelemek istiyoruz:
Almanyann Leipzig ehrinde 1857 ylnda yaymlanan Alkoran o ha-Mikra
adl mealinde Fatiha suresi altnc ayetini u ekilde evirmitir:

Trkesi: Bizlere onlarn doru yolunu gster. Herrmann Reckendorf ayette geen onlarn kim olduklarn - onlar Muhammedin dinine inananlardr eklindeki dipnotla aklk getirmektedir.65
Tel Avivde 1978 ylnda Aharon ben Shemesh tarafndan yaymlanan Sefer ha
Sfarim Shel ha-slam isimli mealde sz konusu ayeti u ekilde tercme etmitir:
.
Bu mealin Trkesi yledir: Bize doru yolu gster/Bizi doru yola ynlendir.66 Ayette geen kelimesi kknden tretilmitir. Bu kelime Arapa

62

Grld gibi, cmle olumsuz olmas gerekirken olumlu yaplm ve tam ters anlam verilmitir. Hlbuki cmle u ekilde olmalyd: Aslnda ayette kastedilen Senin gazabna nail olmayanlar ile mutluluk ve huzura giden yolu kaybetmeyenlerdir. Kanaatimize gre asl manaya ok ters den bu hata
yazm hatasdr. Nitekim bu ekilde bariz bir hatann yaplmas asla kabul edilemez bir durumdur.
63
Abdullah Oryahili ve Fahrinur afik, Al-Koranul Karim, s.15. Her ne kaDr yaplan meal isabetli olsa
da aklamalar farkl ve ters dmektedir. Bu tutumun sebebini meal yazarlarnn eserde verdikleri mail
adresle renmek istedik ve ama bir cevap gelmedi.
64
Konuyla ilgili daha fazla bilgiye ulamak iin bkz: Mursal Atamov, Rus Dilinde Yaynlanan Kuran'
Kerim evirilerinin eviribilim asndan ncelenmesi (Baarl Bir Rusa Kurn evirisinin Oluturulmasna Katk), (Yaymlanmam Doktora Tezi), SBE, AF, Ankara 2013, s.38 vd.
65
Hermann Reckendorf, Alkoran o ha-Mira, Lipsiya Yay., Leipzig 1857, s.1;
66
Aharon ben Shemesh, Sefer ha Sfarim Shel ha-slam, Karni Yay., Tel Aviv 1978, s.2.

93

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

// kkyle ayndr. Hem branicede hem de Arapada kkn asl anlam istirahat
etmek/dinlenmek manalardr.67 Ayetin iinde kelimesinin sz konusu mana uygun dmemektedir. Dolaysyla bu kelimenin dier bir anlamn kullanmamz gerekmektedir. Kelimenin dier bir anlam ise to lead, to guide/yol gstermek, rehberlik
etmek anlamlardr.68 Durum byle olunca her ne kadar kanaatimize gre yanl da
olsa ayete verilmek istenilen mana daha iyi anlalmaktadr.
Tel Avivde 1987 ylnda yaymlanan Al-Qur'an isimli mealde 6. ayet u ekilde
tercme edilmitir:

Bu meali Trke yle tercme edebiliriz: Bize doru yolu gster.69 Verilen bu
manay Aharon ben Shemeshin mealinde bulmak mmkndr.
Son olarak Tel Avivde 2005 ylnda yaymlanan Uri Rubinin ha Kuran isimli
mealinde ayete u anlam verilmitir:

Uri Rubinin yapt bu meali Trkeye yle aktarabiliriz: Bize doru yolu gster/Bizi doru yola ynlendir.70 Bu mealde ayete verilen mana Aharon ben Shemesh
tarafndan yaplan manaya benzemektedir. Hatta Joseph Joel Rivlinin yapt mealinin
ayns olduunu grmekteyiz.
branice meallerin Fatiha suresi altnc ayetine verdii anlamlar zetlemek gerekirse doru yolu gster manas verilerek hibir mealde sabit eyle/daim eyle anlamlar verilmemitir.
Fatiha suresi yedinci ayete gelince incelediimiz meallerdeki durum u ekildedir:
Joseph Rivlin hari dier meal yazarlar ayette Yahudi ve Hristiyanlarn kastedildiini
67

Eb Nasr sml b. Hammd el-Cevher, es-Shh, thk. Ahmed Abdlgafr Attr, Dru'l-lm li'lMalyn, Beyrut 1990, I, 434. Ayrca bkz: Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Al el-Feyym,
Misbhul Mnr, Lbnan Yay., Beyrut 1987, s.241; Ebt-Thir Mecdddn Muhammed b. Yakb b.
Muhammed el-Frzbd, el-Kmsl-Muht, Risle Yay., Beyrut 2005, s.262;
Hall b. Ahmed el-Ferhid, Kitb'l-Ayn Muratteben al Hurfi'l-Mu'cem, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 2003, IV, 276.
68
Haim Schachter, The New Universal Hebrew English Dictionary, Yavneh Publishing House, Tel Aviv,
1962, II, 338; ayrca bkz: Friedrich Wilhelm Gesenius, Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament, Baker Books Yay., Michigan 1996, s.538.
69
Joseph Joel Rivlin, Al-Qur'an, Dvir Yay., Tel Aviv 1987, s.1.
70
Uri Rubin, ha Kuran, Universitat Tel Aviv, Hotsaa Laor Yay., Tel Aviv 2005, s.1.

94

Mrsel Ethem

ya aka zikretmektedirler ya da verdikleri manadan bu anlam kmaktadr. Fakat Joseph Rivlinin mealine gelince onun yaklamnn daha farkl olduunu grmekteyiz.
Mtercimin verdii anlamn daha iyi anlalabilmesi iin 6-7. ayetleri beraber zikretmek
istiyoruz:
()
( ) : :
Trkesi: Bize doru yolu gster: zerlerinde gazap olmayan ve sapanlardan olmayan kimselerin yolunu gster.
Rivlinin ayete mana verirken dier branice meallerden etkilenmedii grlmektedir. Ayete grameri gzeterek ve balam dikkate alarak mana veren Rivlin metinde Yahudi ve Hristiyanlardan bahsedildiini dile getirmemektedir. Ayetle ilgi sadece
( ) - zerlerinde gazap olmayan ksmn
onlar gazaplanm deildir eklinde de tercme edilebileceine dikkat ekmektedir. Bu bakmdan Rivlinin ayete olan bu yaklamn doru bulmaktayz.
almamzdan genel anlalan udur ki mfessirlerin birou Fatiha suresi altnc
ayetinin manasn doru tespit etmilerdir. Buna ramen Fatiha suresi yedinci ayetine
gramer ynnden doru tahlil yapabilmekteler fakat bu tahlile uygun anlamlandrmay
ver(e)memektedirler. Bizim bu yazda da savunmakta olduumuz sav ise gramer ve
manay tutarl bir biimde vermektir. Bununla birlikte rnein Zemaher gibi ok az
mfessir yedinci ayetle ilgili olarak sadece savunduumuz manay desteklemekte dier
grleri ise zayf bulmaktadrlar.
Aratrdmz meallere gelince, ok az meal mtercimi baarl olmutur. Altnc
ayetle ilgili sadece M.H. Shakir doru mana vermitir. Bununla birlikte A.F. Yavuz
parantez iinde sabit eyle ifadesini kullanmtr. Meallerin yedinci ayetle ilgili yaklamlarn olumlu bulduk. Nitekim birka meal mtercimi ayete mana verirken gramer
asndan isabet etmilerdir. Baz meal-tefsirlerde ayet zerine yaplan aklamalarn
metindeki manay destekleme bakmndan baarl olmadklarn grdk. Bu mtercimlerin yaptklar evirilerde kendinden nceki gr ve fikirlerden etkilendiini tespit
ettik. Zamanla bu yanl eviriler ayet metninin doru evirisinin yerine gemitir.
Halil Aldemir de Surenin Mekkede inen ilk surelerden biri oluu, ilk muhataplarn mrik yaps, Kurnn slamn ilk yllarnda ehl-i kitaba ynelik lman tavr,
ncelikli olarak bu ayetler ile Yahudi ve Hristiyanlarn hedef alnmadn gstermek95

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

tedir ifadesine yer vererek grn aka belirtmektedir ki isabet ettiini dnmekteyiz. Fakat devamnda kendisine katlmadmz Esasnda bu ayetin ilk hedefi mrikleri hem Allah'n gazabna uramakla hem de dallette olmakla mahkm etmektir. Ayrca Mslmanlarn yolunun tek ve nimet yolu olmas tevhid inanc ile uyum iinde iken,
mriklerin hem gazab hem de dallet ile damgalanmalar okluun tezahr irk ile
paralellik arz etmektedir. Mriklerin slam karsndaki muhalif tutumlar, kendilerinin
bu iki kt sfat ile tavsif edilmelerine neden olmutur fikriyle ayette kastedilen manann farkl bir boyutta olduunu iddia etmektedir.71
Yedinci ayetteki manann yanl anlalmas zamanla ayetin farkl srat/yoldan sz ettii algsna yol amtr. Bu algya gre ayette Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilere ait yollardan sz edilmektedir. Hlbuki ayette tek yoldan bahsedilmektedir o da Srat- Mustakmdir.
Sonu
Aratrmamz boyunca grld gibi Kurn- Kerimin daha iyi anlalabilmesine iin her zaman zel aba gerekmektedir. Kurn her okuduunda ilk defa okunuyormuasna verilen mesaja dikkat edilmelidir. Nitekim Kurnn ayetlerini doru
anlamak istiyorsak n yarglardan syrlarak ayetlerin sahip olduu gramer yapsn ve
balamn dikkate almamz arttr. Aksi halde, almada verilen rneklerde de grld gibi, byk yanllarn yaplmas kanlmaz olur.
Faydasn kabul ettiimiz ve deerli birer eser olan bu almalar tenkit etmemiz
ve baz hatalar ortaya koymamzn asl sebebi, yeni yanllklara yol almasn nlemek; dzeltme imkn bulunanlar iin bu gibi hatalara dikkat ekmektir.
Son zamanlarda Kurn zerine telif edilen almalarn mit verici mesafe katettiini dnmekteyiz. Bu durum ise yakn gelecekte daha da baarl almalara imza
atlacann belirtisidir. Bu yolda emek verenlerin gayretlerini minnetle anyoruz. Nitekim almalarn en deerlisi Kurna hizmet eden almalardr.

71

Bkz: Halil Aldemir, s.241.

96

Mrsel Ethem

Kaynaka
Abu Adel, Koran, Perevod Smisla Ayatov i h Kratkoe Tolkovanie, 2008.
Aday, S., Ebumenaf, D., Ahmet, A., Mubar, D., Paltre, I. (evirmenler), Kuran Karim,
30. Para Manalk Audarma Jane Tapsir, Halife Altay Uluslararas Yardm Vakf
Yay., Almat 2006.
Aharon ben Shemesh, Sefer ha Sfarim Shel ha-slam, Karni Yay., Tel Aviv 1978.
Akdemir, Salih, Son ar Kurn, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009.
Akseki, Ahmet Hamdi, Namaz Surelerinin Trke Terceme ve Tefsiri, (tashih: smail
Derin), Diyanet leri Bakanl Yay., 21.bask, Ankara 2012.
Aldemir, Halil, Ftiha Suresi'nde Nimet Verilenler Gazaba Urayanlar ve Dallette
Olanlar, Akademik Aratrma Dergisi, cilt 12, say 1, Samsun 2012.
al-Hamidi, Asadallah, el-tkan f Tercmetil-Kurn, Yorty Yay., Kazan 2005.
Altay, Halife, Kuran Karim Kazaka Mana Jane Tsinigi, Kral Fahd Kurn- Kerim
Basm Kompleksi, Suudi Arabistan 1991.
Arberry, Arthur John, The Koran nterpreted, Touchstone Yay., New York 2009.
Asad, Muhammad, The Message of The Qurn, aret Yay., stanbul 2014.
Atamov, Mursal, Rus Dilinde Yaynlanan Kuran' Kerim evirilerinin eviribilim
asndan ncelenmesi (Baarl Bir Rusa Kurn evirisinin Oluturulmasna Katk),
(Yaymlanmam Doktora Tezi), SBE, AF, Ankara 2013.
Atay, Hseyin, Kurn Trke eviri, Atay ve Atay Yay., Ankara 2007.
Ate, Sleyman, Kurn- Kerm ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara 1980.
Bekenkz, Saule Kaj, Nurmbet, Askar Kaj, Kuran Kerim, Kurannn 25, 26, 27, 28,
29, 30 Paralar Cane Fatiha Suresi, Araba Transkripsiyas Cane Kazaka Manas,
Almata 2008.
Bekenkz, Saule Kaj, Nurmbet, Askar Kaj, Kurannn Otuzn Paras, Deyir Yay.,
Almata 2005.
Bilmen, mer Nasuhi, Kurn- Kermin Trke Meali lisi ve Tefsiri, Bilmen Yay.,
stanbul 1965.

97

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Boguslavskiy, Dmitriy Nikolayevi, Koran, 4.bask, ar Yay., stanbul 2005.

Bnyanov, Z.M. ve Memmedeliyev, V.M., Kurn Kerim Meali, pek Yolu Yay., Bak 2007.
antay, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Mrid antay Yay., stanbul
1980.
Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu Kurn- Kerm Tercme ve Tefsiri, Muallim Ahmet
Halit Ktphanesi, stanbul 1934.
Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu Kurn- Kermin Tercme ve Tefsiri, nklp ve
Aka Basmevi, stanbul 1980.
Duzal, Mrza Resul smailzade, Qurani Kerim ve Azerbaycan Diline Tercmesi, 2006.
Dysenbi, Toktasn Ermaul, Kuran Karimnin Kazaka Manas, Salk Tertibi Yay.,
Taraz 2009.
ed-Derv, Muhyiddin, rbl-Kurnil-Kerm ve Beynh, Drul-rd, Humus
1992.
el-Ahfe el-Evsat, Ebl-Hasen Sad b. Mesade, Menil-Kurn, thk. Hd Mahmd
Kara, Mektebet'l-Hanc, Kahire 1990.
el-Begav, Eb Muhammed Muhyissnne Hseyin b. Mesd, Melimt-Tenzl, Dru
Tayyibe, Riyad 1989.
el-Belh, Ebl-Hasen Muktil b. Sleymn b. Ber el-Ezd, et-Tefsrl-Kebr, Messesett-Trhil-Arab, Beyrut 2002.
el-Beyzv, Nsrddn Abdullh b. mer b. Muhammed, Envrt-Tenzl ve Esrru'tTe'vl, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1998
el-Cesss, Eb Bekr Ahmed b. Al er-Rz, Ahkml-Kurn, thk. Muhammed Sdk
Kamhv, Drul-hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1992.
el-Cevher, Eb Nasr sml b. Hammd, es-Shh, thk. Ahmed Abdlgafr Attr,
Dru'l-lm li'l-Malyn, Beyrut 1990.

98

Mrsel Ethem

el-Cevz, Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Al b. Muhammed, Zdl-Mesr f

lmit-Tefsr, Mektebet'l-slm, Beyrut 1984.
el-Endels, Eb Muhammed Abdlhak b. Glib, el-Muharrerl-Vecz f FefsrilKitbil-Azz, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 2001.
el-Ferhid, Hall b. Ahmed, Kitb'l-Ayn Muratteben al Hurfi'l-Mu'cem, Dru'lKtbi'l-lmiyye, Beyrut 2003.
el-Ferr, Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd, Menil-Kurn, leml-Ktb Yay., Beyrut
1983.
el-Feyym, Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Al, Misbhul Mnr, Lbnan Yay.,
Beyrut 1987.
el-Frzbd, Ebt-Thir Mecdddn Muhammed b. Yakb b. Muhammed, elKmsl-Muht, Risle Yay., Beyrut 2005.
el-Hvvr, Hd b. Muhakkem, Tefsru Kitabillhi'l-Azz, Dru'l-arbi'l-slm, Beyrut
1990.
el-c, Ebl-Mel Munddn Muhammed b. Abdirrahmn b. Muhammed, CmilBeyn f Tefsril-Kurn, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 2004.
el-Kays, Eb Muhammed Mekk b. Eb Tlib Hamm b. Muhammed, el-Hidye il
Bulin-Nihye f lmi Menil-Kurn ve Tefsrih ve Ahkmih ve Cmelin min
Fnni Ulmih, Cmiat-rika, BAE 2008.
el-Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferh, el-Cmiu liAhkmil-Kurn, Risle Yay., Beyrut 2006.
el-Mansi, Abd es-Salam ve el-Afifi, Sumeyya, Tefsirul Kurn el-Muntahab, Msr
Vakflar Mdrl Yay., Kahire 2000.
el-Mtrd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd, Tefsru'l-Kur'ni'lAzm, Risale Yay., Beyrut 2004.
el-Mverd, Ebl-Hasen Al b. Muhammed b. Habb el-Basr, en-Nket vel-Uyn,
Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut trsz.

99

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

en-Nesef, Ebl-Berekt Hfzddn Abdullh b. Ahmed b. Mahmd, MedriktTenzl ve Hakikut-Tevl, thk. Ysuf Ali Bdeyv, Drul-Kelimit-Tayyib, Beyrut
1998.
en-Nsbr, Ebl-Ksm Mahmd b. Ebil-Hasen b. el-Hseyn, czl-Beyn an
Menil-Kurn, Tevbe Yay., Riyad 1997.
es-Saleb, Eb shk Ahmed b. Muhammed b. brhm, el-Kef vel Beyn, Dru
hyit-Trsil-Arab, Beyrut 2002.
es-Sann, Eb Bekr Abdrrezzk b. Hemmm, Tefsru'l Kurn, Mektebet'r-Rd,
Riyad 1989.
es-Semerkand, Ebl-Leys mml-hd Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brhm,
Bahrul-Ulm, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1993.
es-Syt, Ebl-Fazl Cellddn Abdurrahmn b. Eb Bekr b. Muhammed, ed-DrrulMensr fit-Tefsr bil-Mesr, thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, MerkezlBuhsi ved-Dirstil-Arabiyyetil-slmiyye, Kahire 2003.
e-evkn, Eb Abdillh Muhammed b. Al b. Muhammed, Fethul-Kadr el-Cmi
Beyne Fenneyir-Rivye ved-Dirye min lmit-Tefsr, thk. Abdurrahman Umayr,
Drul-Vefa, Beyrut 1994.
et-Taber, Eb Cafer Muhammed ibn Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, thk.
Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Hicr Yay., Kahire 2001.
et-Tabers, Eb Al el-Fadl b. Hasan, Mecmeul-Beyn f Tefsril Kurn, Drul-Ulm,
Beyrut 2006.
et-Ts, Eb Cafer Muhammed b. el-Hasen b. Al, et-Tibyn f Tefsril-Kurn, Dru
hyit-Trsil-Arab, Beyrut trsz.
ez-Zemaher, Ebl-Ksm Mahmd b. mer b. Muhammed el-Hrizm, el-Kef an
Hakik avmizit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f Vchit-Tevl, Mektebet'l-Ubeykn,
Riyad 1998.

100

Mrsel Ethem

Gesenius, Friedrich Wilhelm, Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament, Baker Books Yay., Michigan 1996.
bn r, Muhammed et-Thir b. Muhammed, Tefsru't-Tahrr ve't-Tenvr, Dr'tTnsiyye, Tunus 1984.
bn Eb Htim, Abdurrahmn b. Muhammed b. drs er-Rz, Tefsru'l-Kurn'il-Azm
Msneden an Rasulillhi ve's-Sahbeti ve't-Tbin, Mektebet Nizr Mustafa el-Bz,
Riyad 1997.
bn Kesr, Ebl-Fid mdddn sml, Tefsru'l-Kurnil-Azm, Messeset Kurtuba, Kahire 2000.
bn ah Ahmet, Muhammet Sadk, Teshilu'l Beyan fi Tefsiri'l Kurn, Akademiya Poznaniya Yay., Kazan 2009.
slamolu, Mustafa, Hayat Kitab Kurn Gerekeli Meal-Tefsir, Dn Yay., stanbul
2010.
smailov, Abdkr ve dierleri, Iyk Kuran: Maanilerinin Krgza Kotormosu Menen, Erkam Matbaas, stanbul 2006.
Karaolu, F., Koran, Diyanet Vakf Yay., Ankara 2012.
Khalidi, Tarif, The Qur'an, Penguin Books Yay., New York 2009.
Krakovskiy, gnatiy Yulianovi, Koran, 12.bask, Feniks Yay., Rostov 2010.
Kuliev, Elmir Rafaelolu, Koran, 7.bask, Ummah Yay., Yokar-Ola 2009.
Kurtnezir, Zakir, Kurn- Kerim ve zaatl Manas, Dolya Yay., 2007.
Magomedov, Sleyman, Svyaenny Koran Perevod Smslov i Kommentarii, zel Bask, Mahakale 2010.
Mansur, Alauddin, Kurni Kerim zbeke zohli Tarcima, olpon Yay., Takent 2001.
Mansur, Alauddin, Kuran Karim Cana Ann Maanilerinin Krgza Kotormosu, Ukun
Yay., Bikek 2005.
Mansur, Alauddin, Kuran Karim Kazaka Mana Jane Tsinigi, Almat-Bikek 2006.
Nogmani, Kurn Tefsiri, Ankara 1996.

101

Balam Merkezli Bir Tahlil: Fatiha Suresinin Altnc ve Yedinci Ayetleri

Orazbay, Zaripbay Cumanolu, Kuran Karim Jane Onn Manalarnn Kazaka Audarmas men Tapsiri, Fasr- Yay., imkent 2006.
Oryahili, Abdullah ve afik, Fahrinur, Al-Koranul Karim, Milsan Yay., stanbul 2010.
Osmanov MagomedNuri Osmanovi, Koran, 3.bask, Dilya Yay., Moskova 2009.
ztrk, Mustafa, Kurn- Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli eviri, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015.
ztrk, Yaar Nuri, Kurn Kerim Meali, Yeni Boyut Yay., stanbul 2011.
Pickthall, Muhammed Marmaduke, The Meanng Of The Glorious Quran, Text and
Explanatory Translation, Muslim World League Yay., Mekke 1977.
Pickthall, Muhammed Marmaduke, The Quran Translated Message for Humanity, International Committe for the Support of the Final Prophet Yay., Washington 2005.
Porohova, man Valeriya Mihaylovna, Koran, 10.bask, Ripol Klassik Yay., Moskova
2009.
Reckendorf, Hermann, Alkoran o ha-Mira, Lipsiya Yay., Leipzig 1857.
Rezvan, Efim Anatolevi, Koran i Ego Mir, Peterburgskoe Vostokovedeniye Yay.,
Sankt Petersburg 2001.
Rivlin, Joseph Joel, Al-Qur'an, Dvir Yay., Tel Aviv 1987.
Rubin, Uri, ha Kuran, Universitat Tel Aviv, Hotsaa Laor Yay., Tel Aviv 2005.
Sablukov, Gordiy Semyonovi, Koran, Zakonodatelnaya Kniga Mohamedanskogo Veroueniya, 2.bask, Kazan 1894.
Sarwar, Hafiz Ghulam ve Absattar, Mr. Smanov, The Holy Quran with Kazak and English Translations, Restu Foundation Yay., Selangor 2010.
Schachter, Haim, The New Universal Hebrew English Dictionary, Yavneh Publishing
House, Tel Aviv, 1962.
en, Ercan, Cumhuriyet Dnemi Kurn Tercmeleri Balamnda Bir Mel Ve Bir Mtercim: Ismayl Hakk Baltacolu (1886-1978) ve Kurn evirisi (Eletirel Bir Yaklam), Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, cilt 6, say 28, 2013.
idfar, Betsi Yakovlevna, el-Koran, Ummah Yay., Moskova 2003.
umovskiy, Teodor Adamovi, Sveenniy Koran, Akt Yay., Moskova 2004.
Tursunov, Ernis, Kurn, Krgzistan Yay., Bikek 1991.

102

Mrsel Ethem

Yavuz, A. Fikri, Kurn- Kerm ve zahl Meli lisi, hlas Matbaaclk ve Datm
A.., stanbul 1967.
Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, Kurn- Kerim ve Meali, (haz. Dcane
Cndiolu), Sistem Matbaaclk, stanbul 2003.
Yldrm, Suat, Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, Ik Yay., stanbul 2002.
Yusuf Ali, Abdullah, The Meaning of the Holy Qurn, Amana Yay., 10.bask, Maryland 2001.
Yksekkaya, Glden Saol, Kurn- Kerimin Krgzca evirileri, Turkish Studies
dergisi, cilt 9, say 9, Ankara 2014.
Zeyd b. Al b. Hseyin, Tefsru Garbil-Kurn, thk. Muhammed Cevd el-Hseyn elCell, Dru'l-Va'yi'l-slm, Beyrut trsz.
http://www.al-quran.info
http://www.quran.az
http://www.quran.uz

103