BLM 5.

YZEN CSMLERN DENGES VE BALANGI STABLTES

5.1

GEMYE ETKYEN STATK KUVVETLER

Bir deniz aracnn dizaynnda en temel gereklerden biri o deniz aracnn grevi gerei
tamas gereken yk veya yolcu ile tamamen yklenmi iken istenen su hattnda yzebilmesini
salayacak sephiyenin mevcut olmasdr. Bunun kadar nemli ikinci bir zorunluluk deniz aracnn
deiik ykleme durumlarnda dik durabilmesini salayacak balang stabilitesinin bulunmasdr.
Sakin su yzeyi zerinde hareketsiz duran bir deniz aracna etkiyen iki temel kuvvet
yukardan aa ynlenmi arlk kuvveti (W) ile aadan yukar ynlenmi sephiye, deplasman
() kuvvetleridir. Geminin istenen su hattnda dengede olabilmesi iin bu su hattndaki sephiye
kuvveti ile toplam arlk birbirine eit ve zt ynl olmaldr. Bir gemiye etkiyen sephiye ve arlk
kuvvetleri ekil 5.1 de ematik olarak grlmektedir.
W
G
B

W
G
B

ekil 5.1. Deplasman tipi bir tekneye etkiyen kuvvetler

Denge koulu sephiye ve arlk merkezlerinin ayn dey doru zerinde olmasn zorunlu
klar. Bylece gemi arlk ve sephiye merkezleri ayn dey dorultuda olacak ekilde uygun meyil
ve trim alarnda yzecektir. Bu iki merkezin yatay ve boyuna konumlar deitirilerek istenen
meyil ve trim alar elde edilebilecektir.
Genelde bir geminin toplam arln kesin olarak bilmek genel olarak ok zordur. na
srasnda gemiye konan tm arlk gruplar liste halinde toplanmakla birlikte pek ok kalem
malzeme iin kesin arlk belirlemek zordur (rnein kablolar, boya, mefruat, kaynak dikileri
gibi). Arlk merkezinin dey ve boyuna konumu arlk gruplarnn istenen merkezlere gre statik
momenti alnarak bulunabilir. na ve denize indirme sonras yaplan bir meyil deneyi ile arlk ve
arlk merkezinin konumu net olarak belirlenir. Gemilerde genellikle arlk merkezinin enine
konumu merkez simetri hatt zerinde bulunur.

5.2

GEMNN STATK BALANGI STABLTES

Geminin herhangi bir d kuvvet etkisi altnda (rnein yk ykleme veya boaltma, su alma,
rzgar, dalga gibi) arlk merkezinin konumunun deimesi durumunda arlk ve sephiye
merkezleri arasndaki uzaklktan dolay bir moment oluacaktr. Bu momentin etkisiyle sephiye
merkezi arlk merkezinin yeni konumu ile ayn dey doruya gelecek ekilde gemi meyil veya
trim yapacaktr. Oluan moment gemiyi orijinal durumuna geri getirmeye alyorsa Arlk ve
Deplasman kuvvetleri arasnda pozitif GZ moment kolu oluacaktr. Bu durumu ekil 5.2.a.da
grlmektedir. Eer oluan moment gemiyi yatrmaya alyorsa negatif bir GZ vardr ve ekil
5.2.b.de grlen bu durumda oluan moment gemiyi devirmeye alacaktr. Eer GZ moment kolu
0 ise yan arlk ve deplasman kuvvetleri ayn dey doru zerinden etkiyorsa gemi bu meyil
asnda dengede kalacaktr. Farksz denge olarak adlandrlan bu durum ekil 5.2.c.de
grlmektedir.
M
G
G

G,M

M
B

(a)

(b)

(c)

ekil 5.2. Deplasman tipi bir tekneye etkiyen kuvvetler

Bu durumda bir deniz aracnn dengeli olarak yzebilmesi iin aadaki iki koulun
salanmas gerektii ortaya kmaktadr:
1. Yzme koulu gerei cismin arl tard suyun arlna eit olacaktr yani, =W
2. Pozitif bir dorultucu moment kolu (GZ) bulunacaktr, yani GZ0,veya GM0.
Bir geminin herhangi bir etken nedeni ile sancak veya iskele ynnde meyil yaptn
dnelim. Gemi meyil yaptka su alt formu ve buna bal olarak ta su alt hacim merkezinin
konumu deiecek ve geminin toplam arl ve arlk merkezinin konumu sabit kabul
edildiinden arlk ve sephiye kuvvetleri arasnda bir kuvvet ifti yani moment oluacaktr. Sephiye
merkezinden su hattna izilen dikin orta simetri eksenini kestii nokta metasantr noktas olarak
adlandrlr ve M harfi ile gsterilir. Metasantr noktas (M) arlk merkezinin (G) stnde ise
pozitif bir dorultucu moment oluacaktr. Aksi durumda negatif bir devirme momenti oluacaktr.
Metasantr ile arlk merkezinin akmas halinde farksz denge durumu ortaya kacaktr. Bu
durumda gemiyi dorultmaya veya devirmeye alan moment
M d = GZ = GM sin

olacaktr. Burada meyil asn gstermektedir. Meyil asnn kk deerleri iin (3-50) ann
tanjant veya kendisi de kullanlabilir. Bu ifade ancak yaklak 10 dereceye kadar olan kk meyil
alar iin geerli olup daha byk alarda gvertenin suya girmesi veya omurgann sudan kmas
nedeniyle M noktasnn konumu deiecei iin daha detayl hesaplar yapmak gerekecektir.
Balang durumunda ve kk meyil alarnda metasantr ykseklii sephiye merkezi ve
arlk merkezinin omurgadan ykseklii ve metasantr ykseklii cinsinden aadaki forml ile
hesaplanabilir.
GM = KB + BM KG 0

Buradaki KB ve BM deerleri hidrostatik hesaplardan kolayca belirlenebilir. Bylece arlk

merkezinin omurgadan yksekliinin bilinmesi halinde gemide balang stabilitesinin bulunup
bulunmad ve pozitif stabilite bulunmas durumunda bunun ar olup olmad belirlenebilir.
Yukardaki ifade balang stabilitesinin nasl iyiletirilebilecei konusunda ipular
vermektedir. Burada hatrlanmas gereken bir nokta ar yksek GM deerlerinin her zaman
istenmeyecei ve baz sakncalar olabileceidir. Arlk merkezinin omurgadan ykseklii (KG)
balang stabilitesini negatif etkilemektedir. Yani KGnin drlmesi balang stabilitesini
iyiletirecektir. Bu amala aadakilerden biri uygulanabilir:

S Gemideki baz arlk gruplar daha aa konumlara indirilebilir

S Geminin arlk merkezinden daha aa bir konuma ek arlk alnabilir (rnein balast suyu)
S Gemi arlk merkezinden daha yukarda bulunan baz arlk gruplar azaltlabilir (rnein st
yapda elik yerine GRP veya alminyum gibi hafif malzeme kullanma)
S Gemi iindeki serbest yzey miktar azaltlabilir.

Balang stabilitesini olumlu etkileyen KB ve BM deerleri ise tekne geometrisine bal

olarak iyiletirilebilir. Su hatt katsaysnn arttrlmas ile elde edilecek V kesitli formlar, dk
prizmatik katsays ve voltal su st formu KByi yukar ekecek ve balang stabilitesini
I
iyiletirecektir. Metasantr yarap BM =
eklinde bulunabilir. Burada I su hatt enine atalet

momenti olup k1LB3 eklinde ifade edilebilir. Teknenin su alt hacmi de k 2 LBT eklinde ifade
edilebileceinden metasantr yarapnn geniliin karesi ile deitii ortaya kar. Bu durumda
balang stabilitesi zerinde en byk etkisi olan tekne form parametresinin olarak gemi genilii
olduu ortaya kmaktadr.
5.3

MEYL DENEY VE SABT STABLTE HESAPLARI

Bitmi bir geminin arlk merkezinin gerek konumu ve dolaysyla metasantr ykseklii
(GM) meyil deneyiyle bulunur.
Meyil tecrbesinde kalibre edilmi arlklarn yerleri deitirilerek bilinen bir meyil
yaratlr. Bu momente kar geminin yapt meyil bir sarkala llr. Sarkala yaplan lmde
(bk. ekil 5.3) sarka boyu ve sapma miktar bilindiinden, meyil as olmak zere
tan = Sapma miktar / sarka boyu olarak bulunur .
Meyil momenti =W d

olduundan ve bu meyil momenti

Dorultma momenti = GZ = GM sin ile karlanacandan

W d = GM sin olur.
Kk alar iin
GM =

sin tan olduundan

Wd
tan

ilikisinden hesaplanr.

ekil 5.3 Meyil Deneyi

Meyil deneylerinde arlk ilk hareket ettirildiinde gemi boy ekseni etrafnda yalpa (=roll)
hareketi yapar ve bu hareket zaman iinde snmlenerek sabit meyil as haline gelir. Yalpa
hareketinin doal periyodunun llmesi de meyil deneyinin bir parasdr. Bir geminin doal yalpa
periyodu

1.108 K
GM

ifadesiyle verilir. Burada T yalpa periyodunu ve K geminin jirasyon yarapdr. Gemilerin jirasyon
yarap gemi geniliinin bir yzdesi cinsinden
K = kB
olarak ifade edilir ve genelde k katsays 0.35 0.45 aralnda deer alr. Ortalama deerler
kullanldnda
T
iyi bir yaklak deer verir.

0.42 B
GM

5.4

YARALANMA VE BLMELEME

Gemilerin atma, karaya oturma, patlama, yanl ykleme dolaysyla d kabuunun

btnlnn bozulmas deniz suyunun istek dnda tekne iine girmesi yaralanma (=flooding)
olarak tanmlanr. Yaralanma sonucunda gemiye giren su hem geminin arln arttrarak
fribordunun azalmasna sebep olur ve hem de geminin stabilitesinin yok olmas sonucu
devrilmesine neden olabilir.
Dolaysyla geminin btnlnn korunmas ve bu btnlnn bozulmas sonucunda
ortaya kacak kt etkilerin snrlandrlmas iin kurallar konulmu ve geminin sugemez
blmelere sahip olmas zorunlu hale getirilmitir. Gemiyi blmelemek iin kullanlan su gemezlik
(=water tightness) zellii istenen bu yaplara su gemez perdeler denir.

RNEKLER
rnek 5.1:
Dikdrtgen kesitli homojen bir ktk 1 younluunda bir malzemeden yaplm olup boyu L ,
genilii B ve derinlii Ddir . Bu ktn younluu 0 olan bir svda dengeli olarak yzebilmesi
iin
a) B/D ile 1 / 0 arasnda nasl bir bant olmaldr .
b) B/D = 1 ise 1 / 0 oran ne olmaldr
c) 1 / 0 = 0.5 ise B/D oran ne olmaldr

zm :
a) Yzme koulu gerei = W olmaldr . Buradan LBT 0 =LBD 1 yazlabilir .

T 1
=
D 0

(1)

Denge koulu gerei GM > 0 olmaldr . Buradan

GM = KB+BM-KG > 0
KB =

T
2

GM =

T B2 D
+
>0
2 12 T 2

LB3
I
B2
BM = = 12 =
L B T 12 T

D
2

KG =

GM =

=>

6 T 2 + B2 6 D T
>0
12 T

T sfr olamayacandan
6 T 2 + B 2 6 D T > 0 art salanmaldr .
(1) ifadesinin yerine konulmasyla aadaki ifade elde edilir .

6 D 1
0
2

+ B 2 6D 2 1

> 0

Her iki taraf D2 ile blersek

B2
> 6 1 6 1
2
D
0
0
b) B/D=1

=>

B
> 6 1 1 1
D
0 0

=>

1 > 6 1
0

1
1
0

1 / 0 = t diyelim . Bu durumda A = 6 t2 6 t +1 > 0 denklemi elde edilir . Bu denklemin kkleri

t1 = 0.21 t1 = 0.79

T
1 olmas gerektiinden 1 = t 1 olmaldr . Bu durumda denge koulu aadaki aralklarda
0
D
salanabilir :
0<
c)

1
< 0.21
0

ve

0.79 <

1
<1
0

1 / 0 = 0.5 ise

B
1 1
> 6 1
D
2 2

=>

B
>
D

3
2

rnek 5.2 :
kizkenar gen kesitli homojen bir ktk 1 younluunda bir malzemeden yaplm olup boyu L ,
genilii B ve derinlii Ddir . Bu ktn younluu 0 olan bir svda dengeli olarak yzebilmesi
iin
a) B/D ile 1 / 0 arasnda nasl bir bant olmaldr .
b) B/D = 2 ise 1 / 0 oran nedir

zm :
a) Yzme koulu gerei = W olmaldr . Buradan
1
1
L b T 0 = L B D 1
2
2
b B
=
T D

b=

b T 0 = B D 1

BT
D

b deerinin yukardaki ifadede yerine konmas ile

BT
T 0 = B D 1
D
T 2 1
=
D 2 0

1
T
=
D
0

(1)

Denge koulu gerei GM > 0 olmaldr . Buradan

KB =

2T
3

KG =

2D
3

B2T 2
Lb 3
2
T B2
I
b2
BM = = 12 =
= D =
6T
1
6T
6 D2
LbT
2

2 T T B2 2 D
GM =
+

>0
3
3
6 D2

T B2 2
> (D T )
6 D2 3

B2

D
> 4 1
D
T
2

(1) ifadesi yerine konursa

0
D
=
T
1
b)

2>2

B
>2
D

0
1
1

B/D=2 ise

0
0
1 2 >
1
1

1
> 0.25
0

T<D olmas gerektiinden 1 < 0 olmaldr ve buradan 0.25 <

1
< 1 koulu elde edilir .
0

rnek 5.3
Boyu L , genilii B , derinlii D olan 1 younluunda bir malzemeden yaplm ikizkenar gen
kesitli homojen bir ktk zerine ayn boy ve genilikte ve 3D/4 derinlikte 1/2 younlukta
malzemeden yaplm dikdrtgen kesitli bir ktk eklenmektedir . Sistemin younluu 0 olan bir
sv iinde 3D/2 su ekimi ile yzebilmesi iin gerekli B/D ve 1/ 0 oranlar nedir ?

a) Yzme koulu gerei = W olmaldr . Buradan

1
1
L B D 0 + L B D 0 = L B D 0
2
2

W=

1
3
7
L B D 1 + L B D 1 = L B D 1
2
4
2 8

L B D 0 =

7
L B D 1
8

0 7
=
1 8

Denge koulu gerei GM>0 olmaldr . Buradan

1
2
1
D

LBD D + LBDD +
KB1 + 2 KB 2 2
3
2
4 23

KB = 1
=
D
=
LBD
24
1 + 2

3D

1
2
3
L B D 1 D + L B D 1 D + 4
2
3
8
2

163
W1 KG 1 + W2 KG 2

=
KG =
=
D
1
3
W1 + W2
168
L B D 1 + L B D 1
2
8

L B3
I
B2
BM = = 12 =
L B D 12 D

GM = KB + BM KG =

23
B2
163
B2
1
D+
D>0

>

2
24
12 D 168
84
12 D

B
>
D

1
7

rnek 5.4 :
25 m. boyundaki SWATH tipi bir teknenin deplasman 300 tondur . Teknenin en kesiti aadaki
ekilde olup arlk merkezinin omurgadan ykseklii KG = 1.85 metre ve deniz suyu younluu
1.025 t/m3 olarak verilmektedir . Bu teknenin dengeli olarak yzebileceini gsterin

ncelikle teknenin yzd su hattn belirleyelim .

( r

+ h 0.63 2 L = 300 h = 1.5 m.

T = 2 x r + h = 2.5 +1.5 = 4.0 m.

Denge koulu gerei GM>0 olmaldr . Buna gre

KB =

BM =

1 KB1 + 2 KB 2 2 L 1.25 2 1.25 + 1.5 0.63 (2.5 + 1.5 / 2 )

=
= 1.573
1 + 2
2 L 1.25 2 + 1.5 0.63

I
=

25 0.633

+ 25 0.63 2.5 2 2

12

300 / 1.025

= 0.676 m.

GM = KB + BM KG = 1.573 + 0.676 1.85 = 0.4 m.

GM > 0 olduundan tekne dengeli olarak yzebilir .

rnek 5.5 :
Deplasman 5000 ton ve kalp genilii 14m. olan bir kimyasal tankerin arlk merkezinin
konumunu belirlemek amacyla meyil deneyi yaplmtr . Deney srasnda 5m. uzunluunda bir
sarka ve 6 ton arlnda bir elik blok kullanlmtr . Blok bulunduu konumdan 6m. iskele
ynnde hareket ettirilince sarka 60 mm. sapmtr . Bu durumda geminin metasantr yksekliini
ve doal yalpa periyodunu bulunuz .

tan = Sapma miktar / sarka boyu = 0.06 / 5 = 0.012

Geminin metasantr ykseklii ;
GM =

66
W d
=
= 0.6 m.
tan 5000 0.012

Doal yalpa periyodu ;

T

0.42 B
GM

0.42 14
0.6

= 7.59 olarak bulunur .